بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 18

اشارة

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

ص: 1

تتمة کتاب تاریخ نبینا صلی الله علیه و آله

تتمة أبواب معجزاته صلی الله علیه و آله

باب 6 معجزاته فی استجابة دعائه فی إحیاء الموتی و التکلم معهم و شفاء المرضی و غیرها زائدا عما تقدم فی باب الجوامع

الأخبار

«1»

جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رُشَیْدِ بْنِ خَیْثَمٍ (1) عَنْ عَمِّهِ سَعِیدٍ عَنْ مُسْلِمٍ الْغَلَابِیِّ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ أَتَیْنَاکَ وَ مَا لَنَا بَعِیرٌ یَئِطُّ وَ لَا غَنَمٌ یَغِطُّ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَتَیْنَاکَ یَا خَیْرَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا*** لِتَرْحَمَنَا مِمَّا لَقِینَا مِنَ الْإِزْلِ

أَتَیْنَاکَ وَ الْعَذْرَاءُ یَدْمَی لَبَانُهَا*** وَ قَدْ شُغِلَتْ أُمُّ الْبَنِینَ (2) عَنِ الطِّفْلِ

وَ أَلْقَی بِکَفَّیْهِ الْفَتَی اسْتِکَانَةً*** مِنَ الْجُوعِ ضَعْفاً لَا یُمِرُّ وَ لَا یُحْلِی

وَ لَا شَیْ ءَ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ عِنْدَنَا*** سِوَی الْحَنْظَلِ الْعَامِیِّ وَ الْعِلْهِزِ الْفَسْلِ

وَ لَیْسَ لَنَا إِلَّا إِلَیْکَ فِرَارُنَا*** وَ أَیْنَ فِرَارُ النَّاسِ إِلَّا إِلَی الرُّسْلِ

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ إِنَّ هَذَا الْأَعْرَابِیَّ یَشْکُو قِلَّةَ الْمَطَرِ وَ قَحْطاً شَدِیداً ثُمَّ قَامَ یَجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّی صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَکَانَ فِیمَا حَمِدَهُ بِهِ أَنْ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا فِی السَّمَاءِ فَکَانَ عَالِیاً وَ فِی الْأَرْضِ قَرِیباً دَانِیاً أَقْرَبَ إِلَیْنَا مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مَرِیئاً مَرِیعاً غَدَقاً طَبَقاً

ص: 1


1- هکذا فی الکتاب، و الصحیح: خثیم بتقدیم المثلثة علی الیاء کما فی التقریب.
2- فی المجالس: ام الصبی.

ترجمه بحارالانوار جلد 18: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه کتاب تاریخ پیامبر ما صلی الله علیه و آله

ادامه باب های معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله

باب ششم : معجزات پیامبر در استجابت دعای ایشان در زنده کردن مردگان و سخن گفتن با آنان و شفای بیماران و معجزات دیگری که در باب جوامع معجزات پیش­تر بیان شد.

روایات

روایت1.

مجالس مفید، امالی طوسی: مسلم غلابی گوید: شخص بیابان نشینی حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا، به خدا سوگند ما در حالی نزد شما آمده ایم که نه شتری برایمان به جا مانده که نعره کشد و نه گوسفندی که صدا برآورد. سپس این اشعار را سرود:

ای بهترین آفریدگان نزد تو آمده ایم

تا نسبت به سختی قحطی و فشاری که بر ما وارد آمده بما ترحّم کنی.

در حالی نزد تو آمده ایم که از سینه های دختران بکر و معصوم ما (در اثر کار زیاد) خون می چکد،

و مادران از کودکان خود غافل گشته اند.

و شخص جوان از شدت گرسنگی و ضعف، دست ذلّت دراز کرده،

و هیچ تلخ و شیرینی به دستش نمی آید.

و چیزی از آنچه مردم می خورند در دسترس ما نیست،

به جز حنظل تلخ، و طعام پست و مانده ای که از خون و پشم شتر که به آتش برشته شده تهیه گردیده است.

و ما جز به سوی تو راه گریزی نداریم،

و مگر مردم به جز سوی پیامبران راه گریزی خواهند داشت؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش فرمود: این اعرابی از کمی باران و قحطی شدید شکایت دارد. سپس برخاست و همان طور که عبایش را بروی زمین می کشید حرکت کرد تا بر منبر بر آمد، پس حمد و ثنای الهی به جای آورد، و از جمله کلماتی که بدان ستایش پروردگارش نمود این بود که فرمود:

سپاس خدائی راست که علوّ و برتری یافت در آسمان، پس عالی و بزرگ است، و در زمین قریب و نزدیک، و او به ما از رگ گردن نزدیک تر است. و دو دست مبارک به آسمان برداشت و فرمود: بار پروردگارا ما را از بارانی تند، سیراب کننده به اندازه، رشد دهنده، پربار،

ص: 1

عَاجِلًا غَیْرَ رَائِثٍ نَافِعاً غَیْرَ ضَارٍّ تَمْلَأُ بِهِ الضَّرْعَ وَ تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا فَمَا رَدَّ یَدَهُ إِلَی نَحْرِهِ حَتَّی أَحْدَقَ السَّحَابُ بِالْمَدِینَةِ کَالْإِکْلِیلِ وَ أَلْقَتِ السَّمَاءُ بِأَرْوَاقِهَا وَ جَاءَ أَهْلُ الْبِطَاحِ یَصِیحُونَ (1) یَا رَسُولَ اللَّهِ الْغَرَقَ الْغَرَقَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَانْجَابَ السَّحَابُ عَنِ السَّمَاءِ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِلَّهِ دَرُّ أَبِی طَالِبٍ لَوْ کَانَ حَیّاً لَقَرَّتْ عَیْنَاهُ مَنْ یُنْشِدُنَا قَوْلَهُ فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ عَسَی أَرَدْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ:

وَ مَا حَمَلَتْ مِنْ نَاقَةٍ فَوْقَ ظَهْرِهَا*** أَبَرَّ وَ أَوْفَی ذِمَّةً مِنْ مُحَمَّدٍ

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ هَذَا مِنْ قَوْلِ أَبِی طَالِبٍ هَذَا مِنْ قَوْلِ حَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ فَقَامَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ کَأَنَّکَ أَرَدْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ

وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ*** رَبِیعُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ

تَلُوذُ بِهِ الْهُلَّاکُ مِنْ آلِ هَاشِمٍ*** فَهُمْ عِنْدَهُ فِی نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ

کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی (2) مُحَمَّدٌ*** وَ لَمَّا نُمَاصِعْ دُونَهُ وَ نُقَاتِلْ

وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصْرَعَ حَوْلَهُ*** وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَجَلْ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی کِنَانَةَ فَقَالَ:

لَکَ الْحَمْدُ وَ الْحَمْدُ مِمَّنْ شَکَرَ*** سُقِینَا بِوَجْهِ النَّبِیِّ الْمَطَرَ

دَعَا اللَّهَ خَالِقَهُ دَعْوَةً*** وَ أَشْخَصَ مِنْهُ إِلَیْهِ الْبَصَرُ

فَلَمْ یَکُ إِلَّا کَأَلْقَی الرِّدَاءَ*** وَ أَسْرَعَ حَتَّی أَتَانَا الدُّرَرُ

دُفَاقُ الْعَزَائِلِ جَمُّ الْبُعَاقِ*** أَغَاثَ بِهِ اللَّهُ عُلْیَا مُضَرَ

فَکَانَ کَمَا قَالَهُ عَمُّهُ*** أَبُو طَالِبٍ ذَا رُوَاءٍ أَغَرَّ (3)

بِهِ اللَّهُ یَسْقِی صَیُّوبَ الْغَمَامِ*** فَهَذَا الْعِیَانُ وَ ذَاکَ الْخَبَرُ

ص: 2


1- فی المصدر: یضجون.
2- فی المجالس: نیزی، و هو الموافق لما فی سیرة ابن هشام. و فیه و فی السیرة ایضا: و لما نطاعن. قوله: یبزی أی یقهر و نماصع أی نقاتل و نجالد.
3- فی المجالس: إذ رآه أغر.

پر پشت و فراوان و فراگیر و بی کاست، سود بخش بی زیان، سیراب فرما، به حدّی که پستان­های حیوانات را از آن پر شیر سازی، و زراعت­ها را بدان برویانی، و زمین را پس از مردنش بدان زنده گردانی. هنوز دست مبارک از گلوگاه خویش فروتر نیاورده بود که ابر همچون دستاری مزیّن به انواع جواهر که بر سر بندند بر سر شهر مدینه حلقه زد و ابری متراکم همه اطراف آسمان را پوشاند، به حدّی که اهل مکّه خدمت آن حضرت آمده و صدای ضجّه و ناله بلند کردند که یا رسول اللَّه خطر غرق شدن در پیش است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد: پروردگارا بر حوالی و اطراف ما بباران و دیگر بر ما نه. پس ابر درهم پیچید و از فراز آسمان مدینه برطرف گشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لبخندی زد و فرمود: آفرین خدا بر ابی طالب که اگر زنده بود چشمانش روشن می شد و شاد و مسرور می گشت. کیست که اشعار او را بخواند؟ عمر بن خطّاب برخاست و گفت: ای رسول خدا لابد منظور شما این شعر است:

هیچ شتری بر بالای رحل و بنه خود کسی را حمل نکرده

که از محمّد نیکوکارتر و وفادارتر به پیمان باشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این شعر از ابو طالب نیست، بلکه از اشعار حسّان بن ثابت است. علیّ بن ابی طالب علیه السلام برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا گویا مقصود شما این اشعار است:

و آن سپید چهره ای که به آبروی او از ابر طلب باران می شود،

همو که مایه دلخوشی و پناه بیوه زنان است.

آن کسان از آل هاشم که مشرف به مرگ و هلاکت اند به او پناهنده می­شوند.

و همگی آن­ها در نزد او در نعمت و بخشش های فراوان به سر می برند.

به خانه خدا سوگند شما (مشرکین و کفّار) دروغ پنداشتید، ما هرگز محمد را تنها نگذاریم

و دست از یاری وی برنداریم، و همیشه برای حفظ او کارزار و پیکار می کنیم.

و او را تسلیم شما نمی کنیم تا اینکه همگی در میدان نبرد در اطراف او به خاک بیفتیم،

و از فرزندان و زنان خود غافل و سرگرم بمانیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آری، (منظورم همین اشعار بود). در اینجا مردی از بنی کنانه برخاست و گفت:

تو را سپاس، و سپاس از سوی همه کسانی که سپاس گویند و شکر کنند

که ما به آبروی پیامبر از باران سیراب گشتیم.

او به پیشگاه آفریننده خود خداوند دعا نمود،

و چشمان خود را به سوی خداوند خیره ساخت (و چشم از آسمان برنداشت).

پس دیری نپائید مگر به اندازه پشت و رو کردن یک عبا، و با شتاب و سرعت تمام باران بسوی ما بارید.

بارانی پر آب بسان آبی که از سر مشک فرو ریزد، و آن­قدر تند که زمین را می شکافت،

و خداوند بدان سبب به فریاد مردم قسمت بالای مضر (نام قبیله ای است) رسید.

پس همان گونه که عمویش ابو طالب گفته بود مردی بخشنده و کریم النفس بود.

خداوند به برکت وجود او از ابرهای سنگین بارانهای تند می فرستد

و البتّه این عیان است (و خودمان دیدیم) و سخن ابی طالب خبر است.

ص: 2

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا کِنَانِیُّ بَوَّأَکَ اللَّهُ بِکُلِّ بَیْتٍ قُلْتَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ (1).

قب، المناقب لابن شهرآشوب مرسلا مثله (2) ثم قال و السبب فی ذلک أنه کان قحط فی زمن أبی طالب فقالت قریش اعتمدوا اللات و العزی و قال آخرون اعتمدوا المناة (3) الثالثة الأخری فقال ورقة بن نوفل أنی تؤفکون و فیکم بقیة إبراهیم و سلالة إسماعیل أبو طالب فاستسقوه فخرج أبو طالب و حوله أغیلمة من بنی عبد المطلب وسطهم غلام کأنه شمس دجنة تجلت عنها غمامة (4) فأسند ظهره إلی الکعبة و لاذ بإصبعه و بصبصت الأغلمة حوله فأقبل السحاب فی الحال فأنشأ أبو طالب اللامیة. (5)

بیان

قال الجزری فی حدیث الاستسقاء لقد أتیناک و ما لنا بعیر یئط أی یحن و یصیح یرید ما لنا بعیر أصلا لأن البعیر لا بد أن یئط و قال الغطیط الصوت الذی یخرج مع نفس النائم و منه الحدیث و الله ما یغط لنا بعیر غط البعیر إذا هدر فی الشقشقة فإن لم یکن فی الشقشقة فهو هدیر و الأزل الشدة و الضیق و قال فی قوله یدمی لبانها أی یدمی صدرها لامتهانها نفسها فی الخدمة حیث لا تجد ما تعطیه من یخدمها من الجدب و شدة الزمان و أصل اللبان فی الفرس موضع اللبب من الصدر ثم استعیر للناس و قال فی قوله ما یمر و ما یحلی أی ما ینطق بخیر و لا شر من الجوع و الضعف و قال الحنظل العامی منسوب إلی العام لأنه یتخذ فی عام الجدب کما قالوا للجدب السنة و العلهز بکسر العین و سکون اللام و کسر الهاء قال هو شی ء یتخذونه فی سنی المجاعة یخلطون الدم بأوبار الإبل ثم یشوونه بالنار و یأکلونه و قیل کانوا یخلطون فیه القردان و یقال للقراد الضخم علهز و قیل العلهز شی ء ینبت ببلاد سلیم له أصل کأصل البردی (6) و الفسل هو الردی الرذل من کل شی ء قال و یروی بالشین المعجمة أی الضعیف

ص: 3


1- مجالس المفید: 178- 180. امالی ابن الشیخ: 45- 47.
2- و فیه اختلاف کثیر فی اللفظ و المعنی، و لم یذکر حدیث الکنانیّ.
3- فی المصدر: مناة الثالثة بحذف حرف التعریف.
4- غمامها خ ل.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 119.
6- البردی: نبت رخو ینبت فی دیار المصر کثیرا یمضغ أصله کقصب السکر و یتخذ منه القرطاس و قیل: له ورق کخوص النخل، فارسیه: لوخ.

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مرد کنانی خداوند در ازای هر بیتی که سرودی برایت خانه­ای در بهشت آماده بگرداند. (1)

مناقب ابن شهرآشوب: همین حدیث را به صورت مرسل آورده است سپس گوید: ماجرا از این قرار بود که در زمان ابوطالب خشکسالی­ای رخ داد. پس قریش گفتند: به لات و عزّی پناه ببرید و دیگران گفتند: به منات سومین بت پناه ببرید. ورقة بن نوفل گفت: چگونه از راه حقّ منحرف می­شوید در حالی که آثار دین ابراهیم در میان شما به جا مانده است و نسل و سلاله اسماعیل، ابوطالب است؟ پس از او طلب باران کنید. ابوطالب بیرون آمد در حالی که در اطرافش غلامانی از فرزندان عبدالمطلب بودند. درمیان آنان غلامی بود که گویی خورشید تاریکی بود که ابر از آن زائل شده بود. ابوطالب پشت آن غلام را به کعبه تکیه داد ... و غلامان دیگر در اطرافش تکان خوردند. پس در همان حال ابرهای روی آوردند و ابوطالب این لامیه را سرود.

توضیح

جزری گوید: در حدیث طلب باران «لقد أتیناک و ما لنا بعیر یئطّ» یئطّ یعنی ناله کند و فریاد کشد. مقصودش این است که اصلا شتری برای ما نمانده است زیرا شتر حتماً ناله و فریاد می­کشد. و گوید: «الغطیط» صدایی است که به همراه نفس کشیدن شخص خوابیده بیرون می­آید. و در حدیث آمده است: «و الله ما یغطّ لنا بعیر» غطّ البعیر هنگامی است که چیزی از شُش بیرون افکند و اگر در شش نباشد به آن هدیر گویند. «الازل» به معنای سختی و تنگنا است. و در باره این گفته ی

«یدمی لبانها» گوید: یعنی از سینه دختر جوان به خاطر اینکه خود را به کار خدماتی مشغول کرده­، خون می­چکد به گونه­ای که اموالی ندارد تا به کسی بدهد که در هنگام خشکسالی و سختی روزگار به او خدمت کند. کلمه ی « لبان » در اصل برای اسب به کار می­رود که مکان سینه­بند اسب است سپس برای انسان استعاره آورده شده است. و در باره این عبارت «ما یمرّ و ما یحلی» گوید: یعنی از شدت گرسنگی و ضعف ، نه سخن خوب بر زبان می آورد و نه سخن بد . و گوید: الحنظل العامیّ منسوب به عام [ سال ]است زیرا آن را در هنگام خشکسالی استفاده می­کنند. همانطور که به خشکسالی و قحطی «السنۀ» گویند. و در باره کلمه «العلهز» با کسره عین و سکون لام و کسره هاء گوید: چیزی است که در سال­های خشکی برگیرند و خون را با کرک شتر مخلوط کرده سپس با آتش برشته می­کنند و می­خورند. گفته شده: شپش­ها را در آن مخلوط می­کردند و به شپش بزرگ علهز می­گفتند. و گفته شده: علهز چیزی بود که در سرزمین سلیم می­روئید و ریشه­ای شبیه ریشه بردی (گیاهی مانند نی) داشت.«الفسل» به معنای پست و بی­ارزش هر چیزی است. و با شین معجمه (الفشل) نیز روایت شده که به معنای ضعیف است،

ص: 3


1- . مجالس مفید: 178 - 180. امالی طوسی : 45 - 47

یعنی الفشل مدخره و آکله فصرف الوصف إلی العلهز و هو فی الحقیقة لآکله و قال بأرواقها أی بجمیع ما فیها من الماء و الأرواق الأثقال أراد میاهها المثقلة للسحاب انتهی.

و البطاح بالکسر جمع الأبطح و هو مسیل واسع فیه دقاق الحصی و الدرر بالکسر جمع درة یقال للسحاب درة أی صب و اندفاق و قال الجزری الدفاق المطر الواسع الکثیر و العزائل أصله العزالی هی مثل الشائک و الشاکی و العزالی جمع العزلاء و هو فم المزادة الأسفل فشبه اتساع المطر و اندفاقه بالذی یخرج من فم المزادة و البعاق بالضم المطر الغزیر الکثیر الواسع و الرواء بالضم و المد المنظر الحسن انتهی.

و قال الفیروزآبادی علیا مضر بالضم و القصر أعلاها و الأغر الأبیض و الشریف و الصوب و الصیوب الانصباب و الدجن إلباس الغیم الأرض و أقطار السماء و الدجنة بالضم (1) و بضمتین مع تشدید النون الظلمة و الأغلمة من جموع الغلام.

أقول: سیأتی شرح أبیات أبی طالب فی باب أحواله علیه السلام.

«2»

جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ (2) بْنِ الْهَادِ بْنِ حَمْزَةَ أبو (أَبِی) عَلِیٍّ مِنْ أَصْلِ کِتَابِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْأَصْفَهَانِیِّ (3) عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ: دَعَانِی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَرْمَدُ الْعَیْنِ فَتَفَلَ فِی عَیْنِی وَ شَدَّ الْعِمَامَةَ عَلَی رَأْسِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَمَا وَجَدْتُ بَعْدَهَا حَرّاً وَ لَا بَرْداً (4).

ص: 4


1- و سکون الجیم. و یقال ایضا: الدجنة بکسرتین، و فتح الدال مع کسر الجیم.
2- فی الأمالی: الحسن بن الهاد، و فی المجالس: الحسن بن حماد، و لعلّ الأخیر صحیح و هو الحسن بن حماد المترجم فی التقریب: 104. قوله: أبو علیّ فیه تصحیف و الصحیح: أبی علی، و فی الأصل: حدّثنی الحسن ... أبو علیّ، فبدل حدّثنی بقوله: عن الحسن، و نسی أن یجر الکنیة.
3- فی الأمالی: عبد اللّه الأصفهانیّ، ففیه وهم، و الصحیح ما فی الصلب، و الرجل هو عبد الرحمن بن عبد اللّه الأصفهانیّ الکوفیّ الجهنیّ، (و یقال له: الجدلی أیضا کان یتجر إلی اصبهان) لروایة ابن أخیه محمّد بن سلیمان عنه، و روایته عن عبد الرحمن بن أبی لیلی، راجع تهذیب التهذیب 6: 217.
4- مجالس المفید: 187 و 188. أمالی ابن الشیخ: 55.

یعنی کسی که آن را ذخیره کند و بخورد ضعیف و ناتوان است و وصف به علهز برگردانده شده و در حقیقت توصیفی برای کسی است که آن را می­خورد. گوید: «بأرواقها» یعنی تمام آب آسمان. و ارواق به معنای بار سنگین است که مقصود آب­های فراوان و سنگین ابرها است. پایان سخن.

«البطاح» با کسره باء جمع ابطح و آن زمین فراخ و سیل­گیری است که در آن شن و سنگریزه باشد. «الدرر» با کسره جمع درّۀ است. گفته می­شود: للسحاب درّۀ یعنی ابر ریزش و جوشش دارد. جزری گوید: الدفاق یعنی باران فراخ و فراوان. اصل «العزائل» عزالی است مانند الشائک و الشاکی. و عزالی جمع عزلاء دهانه اضافی پایین مشک آب است. پس فراخی ریزش باران به آبی تشبیه شده که از دهانه اضافی مشک بیرون می­ریزد. «البعاق» با ضمه باء ، باران پربارش و فراوان و فراخ است. «الرواء» با ضمه و مدّ یعنی ظاهر زیبا. پایان سخن.

فیرزآبادی گوید: علیا مضر با ضمه و الف مقصور، یعنی قسمت بالای آن. «الأغرّ» یعنی سفید و شریف. «الصوب و الصیوب» یعنی ریزش باران. «الدجن» پوشاندن زمین و کرانه­های آسمان با ابرها. و الدجنۀ با ضمه دال و جیم و تشدید نون به معنای تاریکی است. و «الاغلمۀ» از جمع­های غلام است.

می­گویم: شرح ابیات ابوطالب در باب احوال او می­آید.

روایت2.

مجالس مفید، امالی طوسی: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا فرا خواند در حالی من دردِ چشم داشتم. پس پیامبر آب دهانش را بر روی چشمم افکند و عمامه را بر سرم بَست و فرمود: «پروردگارا گرما و سرما را از او ببر» و من پس از آن دیگر گرما و سرمایی حس نکردم. (1)

ص: 4


1- . مجالس مفید : 187 - 188. امالی طوسی : 55
«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَیَّاطِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: أَصَابَنَا عَطَشٌ فِی الْحُدَیْبِیَةِ فَجَهَشْنَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَبَسَطَ یَدَیْهِ بِالدُّعَاءِ فَتَأَلَّقَ (1) السَّحَابُ وَ جَاءَ الْغَیْثُ فَرَوِینَا مِنْهُ.

قال أبو الطیب قال الأصمعی الجهش أن یفزع الإنسان إلی الإنسان قال أبو عبیدة و هو مع فزعه (2) کأنه یرید البکاء و فی لغة أخری أجهشت إجهاشا فأنا مجهش و منه قول لبید:

قامت تشکی إلی النفس مجهشة***و قد حملتک سبعا بعد سبعینا

فإن تزادی ثلاثا تبلغی أملا***و فی الثلاث وفاء للثمانینا(3)

توضیح

قال الجوهری الجهش أن یفزع الإنسان إلی غیره و هو مع ذلک یرید البکاء کالصبی یفزع إلی أمه و قد تهیأ للبکاء یقال جهش إلیه یجهش و فی الحدیث أصابنا عطش فجهشنا إلی رسول الله و کذلک الإجهاش یقال جهشت نفسی و أجهشت أی نهضت ثم ذکر بیتا من الشعر و قال همعت عینه تهمع همعا و هموعا و همعانا أی دمعت و قال تألق البرق لمع.

«4»

یر، بصائر الدرجات أَیُّوبُ بْنُ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَوْفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَأَلْطَفَنِی وَ قَالَ إِنَّ رَجُلًا مَکْفُوفَ الْبَصَرِ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی قَالَ فَدَعَا اللَّهَ فَرَدَّ عَلَیْهِ بَصَرَهُ ثُمَّ أَتَاهُ آخَرُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِی أَنْ یَرُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی قَالَ فَقَالَ الْجَنَّةُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَوْ یُرَدُّ عَلَیْکَ بَصَرُکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّ ثَوَابَهَا الْجَنَّةُ فَقَالَ اللَّهُ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَبْتَلِیَ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِذَهَابِ بَصَرِهِ ثُمَّ لَا یُثِیبُهُ الْجَنَّةَ (4).

ص: 5


1- فتألف خ ل و هو الموجود فی المصدر.
2- أقول: هذا هو الصحیح و أمّا ما فی النسختین المطبوعتین: «هیمعة فزعة» فهو تصحیف «هی مع فزعه» کما فی المصدر المطبوع و هو أیضا تصحیف «هو مع فزعه» کما عرفت و المعنی:
3- أمالی ابن الشیخ: 80.
4- بصائر الدرجات: 77.

روایت3.

امالی طوسی: ابوهریرۀ گوید: در حدیبیه تشنه شدیم. پس به سوی پیامبر پناه بردیم و پیامبر دستانش را برای دعا باز کرد، پس ابرها پدیدار شدند و باران نازل شد و ما از آن سیراب شدیم.

ابوطیب گوید: اصمعی گوید: «الجهش» این است که شخصی به شخص دیگری پناه ببرد. ابوعبیده گوید: و او در زمانی که به کسی پناه می­برد گویی می­خواهد گریه کند. و در قرائت دیگری آمده است: أجهشت إجهاشاً فأنا مجهش، و از همین کلمه این سخن لبید است:

جانم به نزدم شکایت کرد درحالی که گریه می­کرد، و می­گفت من تو را هفتاد و هفت سال حمل کردم.

پس اگر سه سال بر آن بیفزایی به خواسته و آرزویت می­رسی، و در این سه سال، وفاداری نسبت به هشتاد سالگی است. (1)

توضیح

جوهری گوید: الجهش این است که انسان به دیگری پناه ببرد و با این وجود بخواهد گریه کند، همچون کودک که به مادرش پناه می­برد در حالی که خود را برای گریه آماده کرده است. گفته می­شود: جهش الیه جهش، و در حدیث آمده است: «أسابنا عطش فجهشنا الی رسول الله» و نیز الاجهاش به همین معنی است، گفته می­شود: جهشت نفسی و أجهشت، یعنی برخاستم. سپس یک بیت شعر را ذکر کرده است و گوید: همعت عینه همعاً و هموعاً و همعاناً یعنی چشمم، اشک ریخت. و گوید: تألق البرق یعنی: درخشید.

روایت4.

بصائر الدرجات: ابو عوف از امام صادق علیه السلام روایت کرده و گوید: بر آن حضرت وارد شدم و ایشان به من لطف و مهربانی کرد و فرمود: مردی نابینا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا به درگاه خداوند دعا کن که بینائی­ام را به من بازگرداند. گوید: پیامبر به درگاه خدا دعا کرد پس بینائی­اش را بازیافت. سپس شخص دیگری نزد ایشان آمد و گفت: ای رسول خدا به درگاه خدا دعا کن که بینائی­ام را به من بازگرداند. فرمود: پیامبر فرمود: بهشت برای تو خوشایندتر است یا اینکه بینائی­ات را بازیابی؟ گفت: ای رسول خدا پاداش آن (نابینائی) بهشت است؟ فرمود: خداوند بزرگوارتر از آن است که بنده­اش را با نابینا نمودن مبتلا کند سپس بهشت را پاداش او قرار ندهد. (2)

ص: 5


1- . امالی طوسی : 80
2- . بصائر الدرجات : 77
«5»

یر، بصائر الدرجات الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ کَرِیمٍ قَالَ سَمِعْتُ مَنْ یَرْوِیهِ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ قَاعِداً فَذَکَرَ اللَّحْمَ وَ قَرَمَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ لَهُ عَنَاقٌ فَانْتَهَی إِلَی امْرَأَتِهِ فَقَالَ هَلْ لَکَ فِی غَنِیمَةٍ قَالَتْ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَشْتَهِی اللَّحْمَ قَالَتْ خُذْهَا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ غَیْرُهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْرِفُهَا فَلَمَّا جَاءَ بِهَا ذُبِحَتْ وَ شُوِیَتْ ثُمَّ وَضَعَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ کُلُوا وَ لَا تَکْسِرُوا عَظْماً قَالَ فَرَجَعَ الْأَنْصَارِیُّ وَ إِذَا هِیَ تَلْعَبُ عَلَی بَابِهِ (1).

بیان

القرم بالتحریک شدة شهوة اللحم و العناق بالفتح الأنثی من ولد المعز.

«6»

یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ 15 فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ جَاءَ عَلِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا لَکَ قَالَ أُمِّی مَاتَتْ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّی وَ اللَّهِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ وَا أُمَّاهْ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا قَمِیصِی فَکَفِّنْهَا فِیهِ وَ هَذَا رِدَائِی فَکَفِّنْهَا فِیهِ فَإِذَا فَرَغْتُمْ فَآذِنُونِی فَلَمَّا أُخْرِجَتْ صَلَّی عَلَیْهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةً لَمْ یُصَلِّ قَبْلَهَا وَ لَا بَعْدَهَا عَلَی أَحَدٍ مِثْلِهَا ثُمَّ نَزَلَ عَلَی قَبْرِهَا (2) فَاضْطَجَعَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا یَا فَاطِمَةُ قَالَتْ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ فَهَلْ وَجَدْتِ مَا وَعَدَ رَبُّکِ حَقّاً قَالَتْ نَعَمْ فَجَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً وَ طَالَتْ مُنَاجَاتُهُ فِی الْقَبْرِ فَلَمَّا خَرَجَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ صَنَعْتَ بِهَا شَیْئاً فِی تَکْفِینِکَ إِیَّاهَا ثِیَابَکَ وَ دُخُولِکَ فِی قَبْرِهَا وَ طُولِ مُنَاجَاتِکَ وَ طُولِ صَلَاتِکَ مَا رَأَیْنَاکَ صَنَعْتَهُ بِأَحَدٍ قَبْلَهَا قَالَ أَمَّا تَکْفِینِی إِیَّاهَا فَإِنِّی لَمَّا قُلْتُ لَهَا یُعْرَضُ النَّاسُ یَوْمَ یُحْشَرُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ (3) فَصَاحَتْ وَ قَالَتْ وَا سَوْأَتَاهْ فَلَبِسْتُهَا ثِیَابِی وَ سَأَلْتُ اللَّهَ فِی صَلَاتِی عَلَیْهَا أَنْ لَا یَبْلَی أَکْفَانُهَا حَتَّی تَدْخُلَ الْجَنَّةَ فَأَجَابَنِی إِلَی ذَلِکَ وَ أَمَّا دُخُولِی

ص: 6


1- بصائر الدرجات: 77.
2- الی قبرها خ ل.
3- الظاهر أن الصحیح، یعرض الناس یوم یحشرون من قبورهم عراتا. کما استظهر ذلک فی هامش المصدر.

روایت5.

بصائر الدرجات: اسماعیل میثمی از کریم نقل کرده و گوید: شنیدم از کسی که برای او روایت کرده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بود که در باره گوشت سخن به میان آمد و آن حضرت به شدت اشتهای گوشت کرد. مردی از انصار برخاست و او بزغاله ماده­ای داشت. پس به نزد همسرش رفت و گفت: آیا می­خواهی غنیمتی بدست آوری؟ همسرش گفت: آن چیست؟ گفت: من شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اشتهای گوشت کرده است. زن گفت: این را بردار. و غیر از آن بزغاله چیزی نداشتند، و پیامبر این را می­دانست. هنگامی که آن مرد بزغاله را آورد و ذبح و کباب شد، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را (بر سر سفره) قرار داد و فرمود: بخورید و استخوانی را نشکنید. گوید: آن مرد انصاری بازگشت و به ناگاه متوجه شد که بزغاله بر در خانه­اش بازی می­کند.

توضیح

«القرم» با حرکت حروف یعنی شدت اشتهای گوشت. و «العناق» با فتحه: بزغاله ماده است.

روایت6.

بصائر الدرجات: بکر بن جناح از مردی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: زمانی که فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین فوت شد علی علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و پیامبر به او فرمود: ای ابا الحسن تو را چه شده است؟ فرمود: مادرم مُرد. امام صادق فرمود: پیامبر فرمود: و مادر من به خدا سوگند، سپس گریست و فرمود: وای مادرم. سپس به علی علیه السلام فرمود: این پیراهن من است او را در آن کفن کن. و این ردای من است او را در آن کفن کن. و چون از کار کفن او فارغ شدید به من خبر دهید. وقتی جنازه او را بیرون آوردند پیامبر نمازی بر وی خواند که نه پیش از آن و نه پس از آن بر کسی نخوانده بود سپس بر قبرش آمد و در قبر بر پهلو دراز کشید سپس به او گفت: ای فاطمه، جواب داد: لبیک ای رسول خدا، فرمود: آیا آنچه پرودگارت به تو وعده داده بود راست و درست یافتی؟ گفت: بله، و خداوند تو را جزای خیر دهد. و مناجات او در قبر به درازا کشید. هنگامی که از قبر بیرون آمد به ایشان گفتند: ای رسول خدا در کفن کردن لباست برای او و وارد شدن در قبرش و به درازا کشیده شدن مناجات و نمازت به گونه­­ای عمل نمودی که ندیده بودیم پیش از این برای کسی انجام داده باشی. فرمود: کفن کردن لباسم برای او از این جهت بود که هنگامی که به او گفتم: مردم برهنه از قبرهایشان گرد می­آیند، او فریاد زد و گفت: وای عورتم. پس من لباسم را بر او پوشاندم و در نمازم از خداوند خواستم تا زمانی که وارد بهشت می­گردد کفن­هایش پوسیده نگردد و خداوند خواسته­ام را اجابت کرد. وارد شدنم

ص: 6

فِی قَبْرِهَا فَإِنِّی قُلْتُ لَهَا یَوْماً إِنَّ الْمَیِّتَ إِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ عَنْهُ دَخَلَ عَلَیْهِ مَلَکَانِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیَسْأَلَانِهِ فَقَالَتْ وَا غَوْثَاهْ بِاللَّهِ فَمَا زِلْتُ أَسْأَلُ رَبِّی فِی قَبْرِهَا حَتَّی فَتَحَ لَهَا بَاباً مِنْ قَبْرِهَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ جَعَلَهُ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ (1).

«7»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ أَنْفِی عَنِّی بِهِ مَا قَدْ خَامَرَ نَفْسِی قَالَ ذَلِکَ لَکَ قُلْتُ أَسْأَلُکَ عَنِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی فَقَالَ عَلَیْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ کِلَاهُمَا مَضَیَا وَ اللَّهِ کَافِرَیْنِ مُشْرِکَیْنِ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ قُلْتُ فَالْأَئِمَّةُ مِنْکُمْ یُحْیُونَ الْمَوْتَی وَ یُبْرِءُونَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یَمْشُونَ عَلَی الْمَاءِ فَقَالَ علیه السلام مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَاهُ مَا لَمْ یُعْطِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ فَکُلُّ مَا کَانَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ أَعْطَاهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ الْحَسَنَ ثُمَّ الْحُسَیْنَ علیهم السلام ثُمَّ إِمَاماً بَعْدَ إِمَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَعَ الزِّیَادَةِ الَّتِی فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ فِی کُلِّ شَهْرٍ وَ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ قَاعِداً فَذَکَرَ اللَّحْمَ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی امْرَأَتِهِ وَ کَانَ لَهَا عَنَاقٌ فَقَالَ لَهَا هَلْ لَکِ فِی غَنِیمَةٍ قَالَتْ وَ مَا ذَلِکَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَشْتَهِی اللَّحْمَ فَنَذْبَحُ لَهُ عَنْزَنَا هَذَا قَالَتْ خُذْهَا شَأْنَکَ وَ إِیَّاهَا وَ لَمْ یَمْلِکَا غَیْرَهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَعْرِفُهُمَا (2) فَذَبَحَهَا وَ سَمَطَهَا وَ شَوَاهَا وَ حَمَلَهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَجَمَعَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ مَنْ أَحَبَّ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ کُلُوا وَ لَا تَکْسِرُوا لَهَا عَظْماً وَ أَکَلَ مَعَهُمُ الْأَنْصَارِیُّ فَلَمَّا شَبِعُوا وَ تَفَرَّقُوا رَجَعَ الْأَنْصَارِیُّ وَ إِذَا الْعَنَاقُ تَلْعَبُ عَلَی بَابِهِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله دَعَا غَزَالًا فَأَتَی فَأَمَرَ بِذَبْحِهِ فَفَعَلُوا وَ شَوَوْهُ وَ أَکَلُوا لَحْمَهُ وَ لَمْ یَکْسِرُوا لَهُ عَظْماً ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُوضَعَ جِلْدُهُ وَ یُطْرَحَ عِظَامُهُ وَسْطَ الْجِلْدِ فَقَامَ الْغَزَالُ حَیّاً یَرْعَی.

بیان

قال الجوهری سَمَطْتُ الجدیَ أَسْمِطُهُ و أَسْمُطُهُ سَمْطاً إذا نظفته من الشعر بالماء الحار لتشویه.

ص: 7


1- بصائر الدرجات: 82.
2- و تقدم فی خبر البصائر: «و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یعرفها» و علی ای فالمعنی.

به قبرش بدین جهت بود که روزی به او گفتم: وقتی مرده وارد قبر می­شود و مردم از گردش پراکنده می­گردند دو ملائکه یعنی نکیر و منکر بر او وارد شده و از وی سؤال می­کنند. او گفت: وای از خداوند فریاد می­طلبم. من پیوسته در قبرش از پروردگارم درخواست می­کردم تا اینکه از قبرش دروازه­ای به سوی بهشت برای او بازد شد و خداوند آن در را باغی از باغ­های بهشت قرار داد.(1)

روایت7.

خرائج: ابو حمزه ثمالی می گوید: به امام سجّاد علیه السّلام گفتم: از تو در باره چیزی می پرسم تا آنچه را که مرا مریض کرده زایل کند. فرمود: بپرس. گفتم: از اولی و دومی می پرسم. فرمود: بر آن دو لعنت باد! به خدا سوگند! آن دو کافر بودند و به خدای بزرگ، شرک ورزیدند. گفتم: امامان از شما، مرده را زنده می کنند و جذام و پیسی را خوب می نمایند و روی آب، راه می روند. فرمود: خدا آنچه به پیامبران داده به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هم داده است. ولی بعضی از فضائل او را دیگران ندارند. و آنچه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله داشت به امیر مؤمنان علیه السّلام بخشید و بعد از او به امام حسن و بعد از او هم به امام حسین و به تمام امامان تا روز قیامت، با زیادی ای که در هر سال و هر ماه و هر روز حاصل می شود، به ارث می رسد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نشسته بود و سخن از گوشت به میان آورد، مردی از انصار نزد همسرش که بره ای داشت، رفت و گفت: آیا بهره و غنیمتی می خواهی؟ آن زن گفت: چیست؟ گفت: پیامبر به گوشت اشتها دارد، پس آن برّه را برای او ذبح می کنیم. آن زن گفت: این تو و این برّه، هر چه می خواهی بکن، و غیر از آن برّه چیزی نداشتند و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هم آن­ها را می شناخت. پس برّه را ذبح کردند و در دیگ پختند. مرد آن را برداشت و نزد پیامبر آورد. حضرت خانواده و دوستان اصحابش را جمع کرد و فرمود: بخورید ولی استخوانهایش را نشکنید. مرد انصاری به همراه آنان خوردند. پس از آنکه سیر شدند و پراکنده گشتند، مرد انصاری به خانه خود برگشت و برّه را دید که جلو درب، بازی می کند.

روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آهویی را خواند و او آمد، دستور داد تا آن را ذبح کنند. آن را ذبح نموده و پختند و گوشتش را خوردند. ولی استخوان­هایش را نشکستند. حضرت فرمود: پوستش را بیاورند و استخوان­هایش را در وسط آن بگذارند، پس آهو برخاست و مشغول چریدن شد.

توضیح

جوهری گوید: سمطت الجدی اسمطه سمطاً: هرگاه موی بزغاله را با آب داغ پاک کنم تا کباب کنی.

ص: 7


1- . بصائر الدرجات : 82
«8»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ (1) بِصَبِیٍّ لَهَا تَرْجُو بَرَکَتَهُ بِأَنْ یَمَسَّهُ وَ یَدْعُوَ لَهُ وَ کَانَ بِرَأْسِهِ عَاهَةٌ فَرَحِمَهَا وَ الرَّحْمَةُ صِفَتُهُ فَمَسَحَ بِیَدِهِ عَلَی رَأْسِهِ فَاسْتَوَی شَعْرُهُ وَ بَرَأَ دَاؤُهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَهْلَ الْیَمَامَةِ فَأَتَوْا مُسَیْلَمَةَ بِصَبِیٍّ فَسَأَلُوهُ فَمَسَحَ رَأْسَهُ فَصَلِعَ وَ بَقِیَ نَسْلُهُ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا صُلْعاً (2).

«9»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ صلی الله علیه و آله أُصِیبَ بِإِحْدَی عَیْنَیْهِ فِی بَعْضِ مَغَازِیهِ فَسَالَتْ (3) حَتَّی وَقَعَتْ عَلَی خَدِّهِ فَأَتَاهُ مُسْتَغِیثاً بِهِ فَأَخَذَهَا فَرَدَّهَا مَکَانَهَا فَکَانَتْ أَحْسَنَ عَیْنَیْهِ مَنْظَراً وَ أَحَدَّهُمَا بَصَراً (4).

«10»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ أَتَاهُ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ جُهَیْنَةَ یَتَقَطَّعُ مِنَ الْجُذَامِ فَشَکَا إِلَیْهِ فَأَخَذَ قَدَحاً مِنَ الْمَاءِ فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ امْسَحْ بِهِ جَسَدَکَ فَفَعَلَ فَبَرَأَ حَتَّی لَمْ یُوجَدْ مِنْهُ شَیْ ءٌ.

«11»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی قَدِمْتُ مِنْ سَفَرٍ لِی فَبَیْنَا بُنَیَّةٌ خُمَاسِیَّةٌ تَدْرُجُ (5) حَوْلِی فِی صَبْغِهَا (6) وَ حُلِیِّهَا أَخَذْتُ بِیَدِهَا فَانْطَلَقْتُ بِهَا إِلَی وَادِی کَذَا فَطَرَحْتُهَا فِیهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله انْطَلِقْ مَعِی وَ أَرِنِی الْوَادِیَ فَانْطَلَقَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْوَادِی فَقَالَ لِأَبِیهَا مَا اسْمُهَا قَالَ فُلَانَةُ فَقَالَ یَا فُلَانَةُ (7) احْیَیْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَخَرَجَتِ الصَّبِیَّةُ تَقُولُ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ سَعْدَیْکَ فَقَالَ إِنَّ أَبَوَیْکِ قَدْ أَسْلَمَا (8) فَإِنْ أَحْبَبْتِ أَرُدُّکِ عَلَیْهِمَا قَالَتْ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِمَا وَجَدْتُ اللَّهَ خَیْراً لِی مِنْهُمَا.

قب، المناقب لابن شهرآشوب عن الحسین علیه السلام مثله (9).

ص: 8


1- فی إعلام الوری: أتته.
2- إعلام الوری: 18 ط 1 و 37 ط 2.
3- فی المصدر فسالت الدم.
4- إعلام الوری 19 ط 1 و 38 ط 2.
5- درج الصبی أو الشیخ: مشی.
6- فی صنعها خ ل. و فی المناقب: تدرج حولی فی حلیها فاخذت.
7- أجیبینی خ ل، و هو الموجود فی المناقب.
8- فی المناقب: ان أبویک قد أساءا.
9- مناقب آل أبی طالب 1: 114 ط النجف.

روایت8.

اعلام الوری، خرائج: زنی فرزند خود را خدمت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آورد تا برای او اسمی انتخاب کند و دعا نماید. حضرت در سر کودک، غدّه ای را دید، دلسوزی نموده، دستش را بر سر او کشید و غدّه از بین رفت و جای آن مو رویید. این خبر به اهل «یمامه» رسید. کودکی را که غدّه در سرش بود پیش مسیلمه کذّاب آوردند و او دستش را بر سر آن کودک کشید، موی سر او ریخت و نسل او تا به امروز همه کچل شدند. (1)

روایت9.

اعلام الوری، خرائج: در یکی از جنگ­ها، چشم یکی از یاران پیامبر آسیب دید، به حدی که بر صورتش افتاد. به حضور حضرت آمد و استغاثه کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چشمش را سر جایش گذاشت و چشم آن مرد در حال، شفا یافت. و روشنایی و تیزبینی آن از چشم دیگرش بیشتر شد. (2)

روایت10.

خرائج: روایت شده که شخصی از قبیله جهینه که مبتلا به جذام شده بود حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید و به نزد او شکایت برد. پیامبر ظرف آبی گرفته و از آب دهانش در آن ریخت و به آن شخص فرمود: به بدنت بمال. آن شخص اینگونه کرد تا اینکه از آن مرض چیزی در وجود نماند.

روایت11.

خرائج: روایت شده که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: من از سفری بر می­گشتم و دختر پنج ساله­ای داشتم که در اطراف من در لباس­های رنگی و زیورآلاتش راه می­رفت، دستانش را گرفته و او را به فلان وادی بردم و او را در آن انداختم. پیامبر فرمود: همراه من بیا و وادی را به من نشان بده. آن مرد همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی وادی رفت. پیامبر به پدر آن دختر گفت: اسم دختر چه بود؟ گفت: فلان. پیامبر گفت: ای فلان به اذن خدا زنده شو. پس دختر بچه بیرون آمد در حالی که می­گفت: لبیک و سعدیک یا رسول الله. پیامبر فرمود: می خواهی نزد پدر و مادرت برگردی و آنان اکنون ایمان آورده اند. آن دختر گفت: نیازی بدان­ها نمی­بینم چرا که خداوند را بهتر از آنان یافتم.

مناقب آل ابی طالب: از امام حسین علیه السلام همین حدیث روایت شده است. (3)

ص: 8


1- . اعلام الوری : 18 چاپ اول، و 37 چاپ دوم
2- . اعلام الوری : 19 چاپ اول، و 38 چاپ دوم
3- . مناقب آل ابی طالب 1 : 114
«12»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ سَلَمَةَ بْنَ الْأَکْوَعِ أَصَابَهُ ضَرْبَةٌ یَوْمَ خَیْبَرَ فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَنَفَثَ فِیهِ ثَلَاثَ نَفَثَاتٍ فَمَا اشْتَکَاهَا حَتَّی الْمَمَاتِ وَ أَصَابَ عَیْنَ قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ ضَرْبَةٌ أَخْرَجَتْهَا فَرَدَّهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی مَوْضِعِهَا فَکَانَتْ أَحْسَنَ عَیْنَیْهِ.

«13»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ شَابّاً مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَ لَهُ أَمٌّ عَجُوزٌ عَمْیَاءُ وَ کَانَ مَرِیضاً فَعَادَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَاتَ فَقَالَتِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی هَاجَرْتُ إِلَیْکَ وَ إِلَی نَبِیِّکَ رَجَاءَ أَنْ تُعِینَنِی عَلَی کُلِّ شِدَّةٍ فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَیَّ هَذِهِ الْمُصِیبَةَ قَالَ أَنَسٌ فَمَا بَرِحْنَا إِلَی أَنْ کَشَفَ الثَّوْبَ عَنْ وَجْهِهِ فَطَعِمَ وَ طَعِمْنَا.

«14»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ قَالَ خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّتِهِ الَّتِی حَجَّهَا حَتَّی إِذَا کُنَّا بِبَطْنِ الرَّوْحَاءِ نَظَرَ إِلَی امْرَأَةٍ تَحْمِلُ صَبِیّاً فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا ابْنِی مَا أَفَاقَ مِنْ خَنْقٍ مُنْذُ وَلَدْتُهُ إِلَی یَوْمِهِ هَذَا فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَفَلَ فِی فِیهِ فَإِذَا الصَّبِیُّ قَدْ بَرَأَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) انْطَلِقْ انْظُرْ هَلْ تَرَی مِنْ حَشٍّ (2) قُلْتُ إِنَّ الْوَادِیَ مَا فِیهِ مَوْضِعٌ یُغَطَّی عَنِ النَّاسِ قَالَ لِیَ انْطَلِقْ إِلَی النَّخَلَاتِ وَ قُلْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَأْمُرُکُنَّ أَنْ تُدْنِینَ لِمَخْرَجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْ لِلْحِجَارَةِ مِثْلَ ذَلِکَ فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ قُلْتُ لَهُنَّ ذَلِکَ وَ قَدْ رَأَیْتُ النَّخَلَاتِ یَتَقَارَبْنَ وَ الْحِجَارَةَ یَتَفَرَّقْنَ (3) فَلَمَّا قَضَی حَاجَتَهُ رَأَیْتُهُنَّ یَعُدْنَ إِلَی مَوْضِعِهِنَّ.

«15»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ هِیَ أَوْبَأُ (4) أَرْضِ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیْنَا الْمَدِینَةَ کَمَا حَبَّبْتَ إِلَیْنَا مَکَّةَ وَ صَحِّحْهَا لَنَا وَ بَارِکْ لَنَا فِی صَاعِهَا وَ مُدِّهَا وَ انْقُلْ حُمَّاهَا إِلَی الْجُحْفَةِ.

«16»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا طَالِبٍ مَرِضَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أَخِی

ص: 9


1- أی قال صلّی اللّه علیه و آله لاسامة بن زید.
2- الحش مثلثة النخل المجتمع.
3- یتقربن خ ل.
4- من وبأ المکان: کثر فیه الوباء.

روایت12.

خرائج: روایت شده در جنگ خیبر سلمة بن اکوع ضربتی خورد. به حضور پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله شتافت و شفا خواست. حضرت سه بار در آن فوت کرد و او تا لحظه مرگ درد از آن احساس نکرد. و چشم قتاده نیز صدمه دید و از جایش در آمد. حضرت، آن را برداشت و سر جایش گذاشت و آن از چشم دیگریش بهتر شد.

روایت13.

خرائج: روایت شده یکی از جوانان انصار مادر پیر و کوری داشت. این جوان مریض شد. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به عیادتش رفت، و جوان مُرد. مادرش گفت: خدایا! من به امید اینکه در هر مصیبتی یاری ام کنی به سوی تو و پیامبرت، هجرت نمودم، این مصیبت را بر من تحمیل نکن! انس می گوید: پارچه را از صورتش برداشتیم زنده شد و غذا خورد و ما نیز غذا خوردیم.

روایت14.

خرائج: روایت شده که اسامه بن زید گوید: با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حجّی که می­گزارد همراه بودم. هنگامی که در بطن روحاء بودیم به زنی نگریست که کودکی را حمل می­کرد. آن زن گفت: ای رسول خدا این پسرم است از روزی که او را به دنیا آورده­ام تا به امروز از بیماری گرفتگی نفس بهبودی نیافته است. پس رسول خدا آن کودک را گرفت و در دهانش آب دهان ریخت و در این هنگام کودک بهبودی یافت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برو و ببین گروه درختان خرما می­بینی؟ عرض کردم: در وادی مکانی نیست که بتوان از مردم پوشیده ماند. فرمود: به نزد درختان نخل برو و بگو: رسول خدا به شما دستور می­دهد که به محل قضای حاجت رسول خدا نزدیک شوند و به سنگ نیز همین را بگو. سوگند به خداوندی که او را به حقّ به عنوان پیامبر برگزید من این جملات را به آن­ها گفتم و دیدم که درختان نخل نزدیک می­شوند و سنگ­ها شکافته و متفرق شدند و چون پیامبر قضای حاجت نمود به مکان اصلی خود بازگشتند.

روایت15.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به مدینه نزدیک شد، و در این شهر بیشتر از هر جای دیگر بیماری وبا شایع بود، فرمود: پروردگارا همانطور که مکه را برای ما خوشایند و نیکو قرار دادی مدینه را نیز در نزد ما خوشایند و نیکو قرار ده و آن را برای ما درست بگردان و در صاع و مدّ (پیمانه) آن برای ما برکت بینداز و گرمای آن را به به بازمانده آب کناره­های حوض­ها منتقل کن.

روایت16.

خرائج: روایت شده که ابوطالب مریض شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر بالین او حاضر شد. ابوطالب گفت: ای برادر زاده­ام

ص: 9

ادْعُ رَبَّکَ (1) أَنْ یُعَافِیَنِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اشْفِ عَمِّی فَقَامَ کَأَنَّمَا أُنْشِطَ مِنْ عِقَالٍ.

قب، المناقب لابن شهرآشوب عن سلمان مثله (2).

«17»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً مَرِضَ وَ أَخَذَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَجَلِی قَدْ حَضَرَ فَأَرِحْنِی وَ إِنْ کَانَ مُتَأَخِّراً فَارْفَعْنِی (3) وَ إِنْ کَانَ لِلْبَلَاءِ فَصَبِّرْنِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اشْفِهِ اللَّهُمَّ عَافِهِ ثُمَّ قَالَ قُمْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقُمْتُ فَمَا عَادَ ذَلِکَ الْوَجَعُ إِلَیَّ بَعْدُ (4).

«18»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ بُرَیْدَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ فِی رِجْلِ عَمْرِو بْنِ مُعَاذٍ حِینَ قُطِعَتْ رِجْلُهُ فَبَرَأَ.

«19»

یج، الخرائج و الجرائح رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّ امْرَأَةً جَاءَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِابْنٍ لَهَا فَقَالَتِ ابْنِی هَذَا بِهِ جُنُونٌ یَأْخُذُهُ عِنْدَ غَدَائِنَا وَ عَشَائِنَا فَیَحْثُو عَلَیْنَا فَمَسَحَ صلی الله علیه و آله صَدْرَهُ وَ دَعَا فَتَعَثْعَثَ فَخَرَجَ مِنْ جَوْفِهِ مِثْلُ خُرْءِ الْأَسَدِ فَبَرَأَ.

بیان

قال الفیروزآبادی عثعث حرک و أقام و تمکن و رکن.

«20»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ مُعَاذَ بْنَ عَفْرَاءَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمِلُ یَدَهُ وَ کَانَتْ قَدْ قَطَعَهَا أَبُو جَهْلٍ فَبَصَقَ صلی الله علیه و آله عَلَیْهَا وَ أَلْصَقَهَا فَلَصِقَتْ.

«21»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی رَجُلًا یَکُفُّ (5) شَعْرَهُ إِذَا سَجَدَ فَقَالَ اللَّهُمَّ قَبِّحْ (6) رَأْسَهُ فَتَسَاقَطَ شَعْرُهُ حَتَّی مَا بَقِیَ فِی رَأْسِهِ شَیْ ءٌ.

«22»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ دَعَا لِأَنَسٍ لَمَّا قَالَتْ أُمُّهُ أُمُّ سُلَیْمٍ (7) ادْعُ لَهُ فَهُوَ خَادِمُکَ

ص: 10


1- ربک الذی تعبده خ ل.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 74 و فیه: فعاده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
3- فارفقنی خ ل.
4- من بعد خ ل.
5- یلف خ ل أقول و هما وزنا و معنی واحد یقال لف او کف شعره إذا جمعه و ضمه.
6- اقبح خ ل.
7- هی أم سلیم بنت ملحان بن خالد الأنصاریة، یقال: اسمها سهلة أو رمیلة أو رمیثة أو ملیکة أو أنیثة.

به درگاه پرودگارت دعا کن که مرا شفا بدهد. پس پیامبر فرمود: «پروردگارا عمویم را شفا بده.» او برخاست گویی از بند آزاده شده بود.

مناقب آل ابی طالب: از سلمان همین حدیث روایت شده است. (1)

روایت17.

خرائج: روایت شده که علی علیه السلام مریض شد و می­فرمود: «پروردگارا اگر اجلم فرا رسیده مرا آسوده بگردان و اگر اجلم به تاخیر افتاده مرا از بیمار رها کن و اگر بلا و مصیبت برایم مقدر فرموده­ای به من صبر عطا بنما». پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «پروردگارا او را شفا بده پروردگارا او را عافیت ببخشای.» سپس فرمود: برخیز. علی علیه السلام فرمود: برخاستم و آن درد دیگر به سراغم نیامد.

روایت18.

خرائج: روایت شده که عبدالله بن بریده گفت: از پدرم شنیدم که می­گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که پای عمرو بن معاذ قطع شد به پایش آب دهان مالید و بهبودی یافت و پایش سالم شد.

روایت19.

خرائج: ابن عباس روایت کرده که زنی پسرش را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد و گفت: این پسرم مبتلا به دیوانگی شده و جنون در هنگام ناهار و شام او را می­گیرد و بر سر ما خاک می­پاشد. پیامبر سینه کودک را لمس کرد و دعا نمود. پسر بچه استفراغ کرد و چیزی شبیه مدفوع شیر از شکمش خارج شد و در همان حال بهبود یافت.

توضیح

فیروزآبادی گوید: عثعث یعنی: حرکت داد و برخاست و جای گرفت و به گوشه­ای رفت.

روایت20.

خرائج: روایت شده که معاذ بن عفراء با دست بریده­اش که ابوجهل آن را قطع کرده بود به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد. پیامبر از آب دهانش به آن مالید و دست را سر جایش نهاد پس به هم چسبید و خوب شد.

روایت21.

خرائج: روایت شده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم مردی را دید که چون به سجده می­رود موی سرش را جمع می­کند. پس فرمود: «خداوندا سرش را زشت بگردان.» پس موی سرش ریخت تا جایی که در سرش یک تار موی باقی نماند.

روایت22.

خرائج: روایت شده که پیامبر برای انس دعا کرد هنگامی که مادر ام سلیم گفت: برایش دعا کن، او خدمتکار توست.

ص: 10


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 74

قَالَ اللَّهُمَّ أَکْثِرْ مَالَهُ وَ وُلْدَهُ وَ بَارِکْ لَهُ فِیمَا أَعْطَیْتَهُ قَالَ أَنَسٌ أَخْبَرَنِی بَعْضُ وُلْدِی أَنَّهُ دَفَنَ مِنْ وُلْدِهِ أَکْثَرَ مِنْ مِائَةٍ.

«23»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَبْصَرَ رَجُلًا یَأْکُلُ بِشِمَالِهِ فَقَالَ کُلْ بِیَمِینِکَ فَقَالَ لَا أَسْتَطِیعُ فَقَالَ لَا اسْتَطَعْتَ قَالَ فَمَا وَصَلَتْ إِلَی فِیهِ مِنْ بَعْدُ (1) کُلَّمَا رَفَعَ اللُّقْمَةَ إِلَی فِیهِ ذَهَبَتْ فِی شِقٍّ آخَرَ.

قب، المناقب لابن شهرآشوب سلمة بن الأکوع عن أبیه مثله (2).

«24»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رَوَی أَبُو نَهِیکٍ الْأَزْدِیُّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَخْطَبَ قَالَ: اسْتَسْقَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَتَیْتُهُ بِإِنَاءٍ فِیهِ مَاءٌ وَ فِیهِ شَعْرَةٌ فَرَفَعْتُهَا فَقَالَ اللَّهُمَّ جَمِّلْهُ جَمِّلْهُ قَالَ فَرَأَیْتُهُ بَعْدَ ثَلَاثٍ وَ تِسْعِینَ سَنَةً مَا فِی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ شَعْرَةٌ بَیْضَاءُ (3).

«25»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّابِغَةَ الْجَعْدِیَّ أَنْشَدَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلَهُ

بَلَغْنَا السَّمَاءَ عِزَّةً وَ تَکَرُّماً وَ إِنَّا لَنَرْجُو فَوْقَ ذَلِکَ مَظْهَراً

فَقَالَ إِلَی أَیْنَ یَا ابْنَ أَبِی لَیْلَی قَالَ إِلَی الْجَنَّةِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْسَنْتَ لَا یَفْضُضِ اللَّهُ فَاکَ قَالَ الرَّاوِی فَرَأَیْتُهُ شَیْخاً لَهُ مِائَةٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ أَسْنَانُهُ مِثْلُ وَرَقِ الْأُقْحُوَانِ نَقَاءً وَ بَیَاضاً قَدْ تَهَدَّمَ جِسْمُهُ إِلَّا فَاهُ.

بیان

الأقحوان بالضم البابونج.

«26»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فَعَرَضَتْ لَهُ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی امْرَأَةٌ مُسْلِمَةٌ وَ مَعِی زَوْجٌ فِی الْبَیْتِ مِثْلُ الْمَرْأَةِ قَالَ فَادْعِی زَوْجَکِ فَدَعَتْهُ فَقَالَ لَهَا أَ تُبْغِضِینَهُ قَالَتْ نَعَمْ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَهُمَا وَ وَضَعَ جَبْهَتَهَا عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَلِّفْ بَیْنَهُمَا وَ حَبِّبْ أَحَدَهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ ثُمَّ کَانَتِ الْمَرْأَةُ تَقُولُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا طَارِفٌ وَ لَا تَالِدٌ وَ لَا وَالِدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اشْهَدْ (4) أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ.

ص: 11


1- فی المناقب، فما نالت یمینه فاه بعد. أقول: و هذا آخر الحدیث فی المناقب.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 72.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 74 و فیه: جعلک اللّه، فرئی بعد ثلاث و تسعین سنة أسود الرأس و الجسد.
4- اشهدی خ ل- أقول: الحدیث مذکور فی المناقب 1: 73 مع اختلاف فی ألفاظه و کذلک حدیث النابغة و حدیث عمرو بن الحمق.

فرمود: «خداوندا مال و فرزندان او را زیاد کن و در چیزی که به او می­بخشی برکت ده.» انس گوید: یکی از فرزندانم برای من بازگو کرد که از فرزندانش بیشتر از صد نفر به خاک سپرده شدند.

روایت23.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مردی را دید که با دست چپش غذا می­خورد و به او فرمود: با دست راست خود بخور. گفت: نمی­توانم. فرمود: دیگر نمی­توانی. گوید: دیگر دستش را نمی­توانست به دهانش برساند، هر بار لقمه­ای بر می­داشت تا در دهانش بگذارد به نیمه دیگر می­رفت.

مناقب آل ابی طالب: سلمه بن اکوع از پدرش همین حدیث را روایت کرده است. (1)

روایت24.

مناقب آل ابی طالب، خرائج: ابونهیک ازدی از عمرو بن اخطب روایت کرده است که او از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم طلب باران کرد. پس ظرفی از آب نزد آن حضرت بردم که موی در آن بود و من مو را برداشتم. پیامبر فرمود: «پروردگارا او را زیبا بگردان او را زیبا بگردان.» من او را پس از صد و سی سال دیدم در حالی که در سر و ریش او یک تار موی سفید نبود. (2)

روایت25.

خرائج: روایت شده که نابغه جعدی در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این شعر را سرود:

در عزت و کرامت به آسمان­ها رسیدیم

و ما بالاتر از این نیز در عزت و کرامت امید داریم.

فرمود: ای ابن ابی لیلی به کجا امید داری؟ گفت: به بهشت ای رسول خدا. فرمود: آفرین، خداوند دهان تو را نبندد (درود بر تو). روای گوید: او را در پیری دیدم که صد و سی سال داشت و دندان­هایش در پاکیزگی و سفید مثل برگ بابونه بود و تمام بدن او جز دهانش فرتوت شده بود.

توضیح

اقحوان با ضمه به معنای بابونه است.

روایت26.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت و زنی با ایشان روبه رو شد و گفت: ای رسول خدا من زنی مسلمان هستم و در خانه شوهری دارم که همچون زنان است. پیامبر فرمود: شوهرت را فرا بخوان. او را فرا خواند. پس پیامبر به زن گفت: آیا از او بغض و کینه داری؟ گفت: آری. پس پیامبر برای آن دو دعا کرد و پیشانی زن را بر پیشانی مرد نهاد و فرمود: پروردگارا بین آن­ها انس و الفت برقرار کن و عشق و محبت هر یک را در دل دیگری بینداز. زن پس از این دعا می­گفت: هیچ دارائی کنونی و دارائی موروث و هیچ پدری از او (شوهر) برایم محبوب­تر نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گواهی بده که من فرستاده خدا هستم. (3)

ص: 11


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 72
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 74
3- . این حدیث و حدیث نابغه و عمرو بن حمق با اختلاف در الفاظ در مناقب آل ابی طالب 1 : 73 ذکر شده است.
بیان

الطارف من المال المستحدث و هو خلاف التالد.

«27»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَمْرَو بْنَ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیَّ سَقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُمَّ أَمْتِعْهُ بِشَبَابِهِ فَمَرَّتْ لَهُ ثَمَانُونَ سَنَةً لَمْ یُرَ لَهُ شَعْرَةٌ بَیْضَاءُ.

«28»

یج، الخرائج و الجرائح وَ رُوِیَ عَنْ عَطَاءٍ قَالَ: کَانَ فِی وَسَطِ رَأْسِ مَوْلَایَ السَّائِبِ بْنِ یَزِیدَ شَعْرٌ أَسْوَدُ وَ بَقِیَّةُ رَأْسِهِ وَ لِحْیَتُهُ بَیْضَاءُ فَقُلْتُ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ ذَلِکَ رَأْسُکَ هَذَا أَسْوَدُ وَ هَذَا أَبْیَضُ قَالَ أَ فَلَا أُخْبِرُکَ قُلْتُ بَلَی قَالَ إِنِّی کُنْتُ أَلْعَبُ مَعَ الصِّبْیَانِ فَمَرَّ بِی نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَرَضْتُ لَهُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ مَنْ أَنْتَ قَالَ (1) أَنَا السَّائِبُ أَخُو النَّمِرِ بْنِ قَاسِطٍ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ رَأْسِی وَ قَالَ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ فَلَا وَ اللَّهِ لَا تَبْیَضُّ أَبَداً (2).

«29»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ فَقُلْتُ بَعَثْتَنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنَا حَدَثُ السِّنِّ لَا أَعْلَمُ (3) بِالْقَضَاءِ قَالَ انْطَلِقْ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَهْدِی قَلْبَکَ وَ یُثْبِتُ لِسَانَکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا شَکَکْتُ فِی قَضَاءٍ بَیْنَ رَجُلَیْنِ (4).

«30»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رَوَی مَرَّةُ بْنُ جَعْبَلٍ (5) الْأَشْجَعِیُّ قَالَ: غَزَوْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَقَالَ سِرْ یَا صَاحِبَ الْفَرَسِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَجْفَاءُ ضَعِیفَةٌ فَرَفَعَ مِخْفَقَةً عِنْدَهُ فَضَرَبَهَا ضَرْباً خَفِیفاً فَقَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَهُ فِیهَا فَقَالَ رَأَیْتُنِی مَا أُمْسِکُ رَأْسَهَا أَنْ تَقَدَّمَ النَّاسَ وَ لَقَدْ بِعْتُ مِنْ بَطْنِهَا بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً (6).

بیان

فی القاموس المخفقة کمکنسة الدرّة أو سوط من خشب.

«31»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ جَرْهَداً أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ فَأَدْلَی (7)

ص: 12


1- هکذا فی النسخ، و الصحیح: قلت.
2- ما ابیض خ ل.
3- لا علم لی خ ل. و فی المناقب: تبعثنی و أنا حدث السن و لا علم لی بالقضاء.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 74.
5- فی المناقب: جعیل، أقول: و لم نجد ذکره فی الصحابة.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 73.
7- فأدنی خ ل.

توضیح

طارف از دارائی، دارائی جدید که بر خلاف تالد است.

روایت27.

خرائج: عمرو بن حمق خزاعی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آب نوشاند. پیامبر فرمود: «خداوندا او را از جوانی بهره­مند بگردان.» پس هشتاد سال سپری کرد و موی سفید در او دیده نشد.

روایت28.

خرائج: از عطا روایت شده که گوید: در وسط سر سرورم سائب بن یزید موی سیاهی بود و دیگر موها و ریش او سفید بود. گفتم: اینچنین موئی تا حال ندیده­ام، این تار مویت سیاه و بقیه سفید است. گفت: آیا تو را از آن باخبر سازم؟ گفتم: آری. گفت: من با کودکان بازی می­کردم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر ما گذشت من به سمت او رفته و بر آن حضرت سلام کردم. فرمود: علیک السلام تو کیستی؟ گفتم: من سائب اخوالنمر ابن قاسط هستم. پس پیامبر دستی بر سرم کشید و فرمود: خداوند در تو برکت اندازد. سوگند به خدا هرگز آن تار مو سفید نشد.

روایت29.

مناقب آل ابی طالب، خرائج: روایت شده که علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا به یمن رهسپار کرد. عرض کردم: ای رسول خدا من را رهسپار کردی و من نوجوان هستم و در امر قضاوت آگاهی ندارم.

فرمود: رهسپار شو چرا که خداوند قلبت را هدایت می­کند و زبانت را ثابت می­گرداند. علی علیه السلام فرمود: و من در قضاوت میان دو شخص هیچگاه شک و تردیدی به دلم راه نیامد. (1)

روایت30.

مناقب آل ابی طالب، خرائج: مرّۀ بن جعبل اشجعی روایت کرده است و گوید: در رکاب رسول خدا در یکی از غزوه­ها شرکت داشتم. پیامبر فرمود: ای سواره! تند بران. عرض کردم: ای رسول خدا اسبم لاغر و ضعیف است. پیامبر تازیانه خود را بالا برد و ضربه آهسته­ای زد و فرمود: پروردگارا این اسب را برای او پربرکت گردان.» گوید: بعد از آن اسم از همه جلو می­زد و از فروش کرّه اسب­هایی که به دنیا آورد دوازده هزار بهره بردم. (2)

توضیح

در قاموس آمده است: المخفقه بر وزن مکنسه، کیسه یا تازیانه چوبی است.

روایت31.

مناقب، خرائج: روایت شده که جرهد نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و سینی­ای غذا در جلو پیامبر بود.

ص: 12


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 74
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 73

جَرْهَدٌ بِیَدِهِ الشِّمَالِ لِیَأْکُلَ وَ کَانَتْ یَدُهُ الْیُمْنَی مُصَابَةً فَقَالَ کُلْ بِالْیَمِینِ فَقَالَ إِنَّهَا مُصَابَةٌ فَنَفَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهَا فَمَا اشْتَکَاهَا بَعْدُ.

«32»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جُنَیْدٍ أَنَّهُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ ضَرِیرٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ ذَهَابَ بَصَرِهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتِ الْمِیضَاةَ فَتَوَضَّأْ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی رَبِّکَ لِیَجْلُوَ عَنْ بَصَرِی اللَّهُمَّ شَفِّعْهُ فِیَّ وَ شَفِّعْنِی فِی نَفْسِی قَالَ ابْنُ جُنَیْدٍ فَلَمْ یَطُلْ بِنَا الْحَدِیثُ حَتَّی دَخَلَ الرَّجُلُ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ بِهِ ضَرَرٌ قَطُّ.

«33»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبْیَضَ بْنَ جَمَّالٍ (1) قَالَ کَانَ بِوَجْهِی حَزَازٌ یَعْنِی الْقُوبَاءَ (2) قَدِ الْتُمِعَتْ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَمَسَحَ وَجْهَهُ فَذَهَبَ فِی الْحَالِ وَ لَمْ یَبْقَ لَهُ أَثَرٌ عَلَی وَجْهِهِ.

«34»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ قَالَ إِنَّ رَجُلًا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی بَخِیلٌ جَبَانٌ نَئُومٌ فَادْعُ لِی فَدَعَا اللَّهَ أَنْ یُذْهِبَ جُبْنَهُ وَ أَنْ یُسَخِّیَ نَفْسَهُ وَ أَنْ یُذْهِبَ کَثْرَةَ نَوْمِهِ فَلَمْ یُرَ أَسْخَی نَفْساً وَ لَا أَشَدَّ بَأْساً وَ لَا أَقَلَّ نَوْماً مِنْهُ.

«35»

یج، الخرائج و الجرائح عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ أَذَقْتَ أَوَّلَ قُرَیْشٍ نَکَالًا فَأَذِقْ آخِرَهُمْ نَوَالًا فَوُجِدَ کَذَلِکَ.

«36»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ رَمِدَ الْعَیْنِ یَوْمَ خَیْبَرَ فَتَفَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنَیْهِ وَ دَعَا لَهُ وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَمَا وَجَدَ حَرّاً وَ لَا بَرْداً وَ کَانَ یَخْرُجُ فِی الشِّتَاءِ فِی قَمِیصٍ وَاحِدٍ.

«37»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا هُرَیْرَةَ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی أَسْمَعُ مِنْکَ الْحَدِیثَ الْکَثِیرَ أَنْسَاهُ قَالَ ابْسُطْ رِدَاکَ قَالَ فَبَسَطْتُهُ فَوَضَعَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ قَالَ ضُمَّهُ فَضَمَمْتُهُ فَمَا نَسِیتُ کَثِیراً (3) بَعْدَهُ.

ص: 13


1- هکذا فی النسخ، و لکن ابن حجر ضبطه بالحاء المهملة و تشدید المیم: حمال.
2- القوباء: خشونة تحدث فی ظاهر الجلد مع حکة، و یکون لونها مرة مائلا إلی السواد، و مرة مائلا الی الحمرة، و یطلق القوباء علی البرص الأسود أیضا.
3- حدیثا خ ل.

جرهد دست چپش را دراز کرد تا بخورد. حضرت فرمود: با دست راست بخور. گفت: دست راستم زخمی است. پیامبر بر دست او فوت کرد و دیگر احساس درد نکرد.

روایت32.

خرائج: عثمان بن جنید گوید: مردی نابینا خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و به خاطر از دست دادن بینائی­اش شکایت و گلایه کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: به وضوخانه برو و وضو بگیر سپس دو رکعت نماز بخوان و بعد از نماز بگو: خدایا از تو مسالت دارم و با محمد پیامبر رحمت به تو روی می­کنم. ای محمد، من به واسطه تو به سوی پروردگارت روی می­آورم تا بینائی­ام را بازیابم، خدایا شفاعت او را در باره من بپذیر و مرا در باره خودم شافع قرار بده.» ابن جنید گوید: هنوز مشغول صحبت کردن بودیم که آن مرد وارد شد و گویی اصلا مریض و نابینا نبوده است.

روایت33.

خرائج: از ابیض بن جمال روایت شده که گوید: در صورتم مرض قوباء (1)پیدا شد و رنگ صورتم را تغییر داده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دعا نمود و دست بر صورتش مالید و بی­درنگ بهبود یافت و هیچ اثری از آن نماند.

روایت34.

خرائج: فضل بن عباس گوید: مردی گفت: ای رسول خدا من هم بخیلم، هم ترسو و هم زیاد می­خوابم. برایم دعا کن. پیامبر برای او دعا کرد که خداوند ترسش را ببرد و او را سخاوتمند گرداند و زیادی خوابش را برطرف کند. بعدها او سخی­ترین و شجاع­ترین مردم شد و خواب کسی از خواب او کمتر نبود.

روایت35.

خرائج: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «پروردگارا من در آغاز از قریش رنج و مصیبت دیدم پس سرانجام آنان را سختی و رنج قرار ده» و همین طور شد.

روایت36.

خرائج: روایت شده که علی علیه السلام در روز خیبر به چشم درد مبتلا شده بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آب دهان بر چشم او ریخت و برایش دعا نمود و فرمود: «پروردگارا گرما و سرما را از او برطرف نما.» او پس از آن نه گرما و نه سرمای نیافت و در زمستان با یک پیراهن بیرون می­آمد.

روایت37.

خرائج: روایت شده که ابوهریره به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: من احادیث بسیاری از شما شنیدم که فراموش می­کنم. فرمود: ردایت را پهن کن. گوید: پهن کردم و پیامبر دستش را در آن قرار داد سپس فرمود: آن را در آغوش بگیر و من گرفتم و پس از آن چیز زیادی فراموش نکردم.

ص: 13


1- . قوباء مرضی است که در اثر آن پوست صورت جمع می­گردد و رنگش گاهی مایل به سیاهی و گاهی مایل به سرخی می­شود.
«38»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلَکَ الْمَالُ وَ جَاعَ الْعِیَالُ فَادْعُ اللَّهَ لَنَا فَرَفَعَ یَدَهُ وَ مَا وَضَعَهَا حَتَّی ثَارَ (1) السَّحَابُ أَمْثَالَ الْجِبَالِ ثُمَّ لَمْ یَنْزِلْ عَنْ مِنْبَرِهِ حَتَّی رَأَیْنَا الْمَطَرَ یَتَحَادَرُ (2) عَلَی لِحْیَتِهِ فَمُطِرْنَا إِلَی الْجُمُعَةِ ثُمَّ قَامَ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ تَهَدَّمَ الْبِنَاءُ فَادْعُ فَقَالَ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَمَا کَانَ یُشِیرُ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ السَّحَابِ إِلَّا تَفَرَّجَتْ حَتَّی صَارَتِ الْمَدِینَةُ مِثْلَ الْجَوْبَةِ وَ سَالَ الْوَادِی شَهْراً فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِلَّهِ دَرُّ أَبِی طَالِبٍ لَوْ کَانَ حَیّاً قَرَّتْ عَیْنَاهُ (3).

بیان

قال الجزری فی حدیث الاستسقاء حتی صارت المدینة مثل الجوبة هی الحفرة المستدیرة الواسعة و کل منفتق بلا بناء جوبة أی حتی صار الغیم و السحاب محیطا بآفاق المدینة.

«39»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَادَی بِالْمُشْرِکِینَ وَ اسْتَعَانُوا عَلَیْهِ دَعَا اللَّهَ أَنْ یُجْدِبَ بِلَادَهُمْ فَقَالَ اللَّهُمَّ سِنِینَ کَسِنِی یُوسُفَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ فَأَمْسَکَ الْمَطَرَ عَنْهُمْ حَتَّی مَاتَ الشَّجَرُ وَ ذَهَبَ الثَّمَرُ وَ فَنِیَ الْمَوَاشِی وَ عِنْدَ ذَلِکَ وَفَدَ حَاجِبُ بْنُ زُرَارَةَ عَلَی کِسْرَی فَشَکَا إِلَیْهِ یَسْتَأْذِنُهُ فِی رَعْیِ السَّوَادِ فَأَرْهَنَهُ قَوْسَهُ (4) فَلَمَّا أَصَابَ مُضَرَ الْبَأْسُ الشَّدِیدُ عَادَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِفَضْلِهِ عَلَیْهِمْ فَدَعَا اللَّهَ بِالْمَطَرِ لَهُمْ.

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابن عباس و مجاهد مثله (5).

ص: 14


1- أی ارتفع.
2- یتحادر أی ینزل.
3- حیث کان یقول: وأبیض یستسقی الغمام بوجهه *** ثمال الیتامی عصمة للارامل
4- فارهنه فرسه خ ل.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 72، ألفاظ الحدیث فیه هکذا: ابن عبّاس و مجاهد فی قوله تعالی: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً» جاء خباب بن الارت فقال: یا رسول اللّه ادع ربک ان یستنصر لنا علی مضر، فقال: إنکم لتعجلون، ثمّ قال بعد کلام له: «اللّهمّ اشدد وطأتک علی مضر و اجعل علیها سنین کسنی یوسف علیه السلام» و فی خبر: «اللّهمّ سبعا کسنی یوسف» فقطع اللّه عنهم المطر حتّی مات الشجر و ذهب الثمر و أجدبت الأرض و ماتت المواشی و اشتووا القد و أکلوا العلهز فعطفوه و عطف و رغب إلی اللّه فمطروا و أمطر أهل المدینة مطرا خافوا الغرق و انهدام البنیان: فشکوا ذلک إلیه فقال: اللّهمّ حوالینا و لا علینا، فاطاف بها حولها مستدیرا و هی فی فجوته کالدارة.

روایت38.

خرائج: روایت شده عربی بیابان نشین گفت: ای رسول خدا! در اثر خشکسالی، حیواناتمان از بین رفت و بچه هایمان گرسنه ماندند. دعا کن تا خدا باران بفرستد. رسول خدا، دست­های مبارک خود را بالا برد و دعا کرد. دست­هایش را پایین نیاورده بود که ابرها مثل کوه در آسمان پیدا شدند. آن حضرت از منبر پایین نیامده بود که آب باران از محاسنش سرازیر شد. این بارندگی تا روز جمعه ادامه داشت. بعد، باز هم همان عرب بیابان نشین برخاست و گفت: یا رسول اللَّه! در اثر این بارندگی نیز نزدیک است خانه ها خراب شود، دعایی بکن. حضرت فرمود: «خدایا! بر حوالی مدینه بباران نه بر خود مدینه». حضرت، با دست خود به قسمتی از ابرها اشاره کردند و از آنجا شکافی ایجاد شد تا جایی که مدینه همچون گودالی شد. (ابرها به اطراف مدینه رفتند و دور شهر حلقه زدند) و یک ماه در صحرا باران بارید در این موقع پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله خندید و فرمود: خدا ابو طالب را جزای خیر دهد، ای کاش! زنده بود تا چشمش روشن می شد.

توضیح

جزری گوید: در حدیث طلب باران آمده است: «حتی صارت المدینۀ مثل الجوبۀ» الجوبۀ گودای دایره­ای فراخی است، و هر شکافی که بدون ساخت باشد، جوبه می­نامند. یعنی: ابرها اطراف مدینه را احاطه کردند.

روایت39.

خرائج: روایت شده هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مشرکان را فراخواند و آنان بر علیه آن حضرت همدیگر را یاری کردند، در درگاه خداوند دعا کرد که خداوند شهرهای آن­ها را خشک کند و فرمود: «خدایا! چند سال، مثل سال­های یوسف بر این­ها قرار ده، خداوندا بر قبیله مضر سخت بگیر». پس باران نبارید، درختان خشک شدند و میوه ها از بین رفت و احشام هلاک گشتند. در این هنگام، گروهی رفتند پیش کسری تا از او اجازه بگیرند و چارپایان خود را به زمینهای عراق ببرند. کسری نیز به علامت موافقت، تیری به آن­ها داد. (تا آن تیر را به عمّال او نشان دهند) وقتی در این ایّام بر قریش خیلی سخت گذشت، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دعا کرد تا خداوند برای آن­ها باران بفرستد.

مناقب: ابن عباس و مجاهد مانند این حدیث را روایت کرده­اند.(1)

ص: 14


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 72 . در مناقب اینگونه آمده است که خباب بن ارت نزد پیامبر آمد و گفت: ای رسول خدا از درگاه پروردگارت دعا کن که ما را بر قبیله مضر یاری کند. فرمود: شما عجله می­کنید. سپس فرمود: خداوندا بر مضر سخت بگیر و چند سال مثل سال­های یوسف بر آن قرار ده. خداوند باران را از آنان قطع کرد تا جایی که درختان بمردند و میوه­ها از بین رفتند و زمین خشک شد و چهارپایان تلف شدند و و کرک و خون آمیحته و شپش برشته می­کردند. پس آنان به سوی پیامبر روی آوردند و دل پیامبر به حالشان سوخت و به درگاه خدا دعا کرد، پس بر آنان باران بارید و بر اهل مدینه بارانی بارید که ترس از غرق شدن و ویرانی خانه­ها بر آنان وارد شد. پس از این مساله به حضور پیامبر شکایت بردند. پیامبر فرمود: خداوند بر اطراف ما بباران نه بر ما. پس در اطراف مدینه فراوان باران بارید و شهر مدینه در فراخی باران همچون ...... بود.
«40»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ جَالِساً إِذْ أَطْلَقَ حِبْوَتَهُ (1) فَتَنَحَّی قَلِیلًا ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ کَأَنَّهُ یُصَافِحُ مُسْلِماً ثُمَّ أَتَانَا فَقَعَدَ فَقُلْنَا کُنَّا نَسْمَعُ رَجْعَ الْکَلَامِ وَ لَا نُبْصِرُ أَحَداً فَقَالَ ذَلِکَ إِسْمَاعِیلُ مَلَکُ الْمَطَرِ اسْتَأْذَنَ رَبَّهُ أَنْ یَلْقَانِی فَسَلَّمَ عَلَیَّ (2) فَقُلْتُ لَهُ اسْقِنَا قَالَ مِیعَادُکُمْ کَذَا فِی شَهْرِ کَذَا فَلَمَّا جَاءَ مِیعَادُهُ صَلَّیْنَا الصُّبْحَ فَقُلْنَا (3) لَا نَرَی شَیْئاً وَ صَلَّیْنَا الظُّهْرَ فَلَمْ نَرَ شَیْئاً حَتَّی إِذَا صَلَّیْنَا الْعَصْرَ نَشَأَتْ سَحَابَةٌ (4) فَمُطِرْنَا فَضَحِکْنَا فَقَالَ علیه السلام مَا لَکُمْ قُلْنَا الَّذِی قَالَ الْمَلَکُ قَالَ أَجَلْ مِثْلَ هَذَا فَاحْفَظُوا (5).

«41»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ إِلَی یَهُودِیٍّ فِی قَرْضٍ یَسْأَلُهُ فَفَعَلَ ثُمَّ جَاءَ الْیَهُودِیُّ إِلَیْهِ فَقَالَ جَاءَتْکَ (6) حَاجَتُکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَابْعَثْ فِیمَا أَرَدْتَ وَ لَا تَمْتَنِعْ مِنْ شَیْ ءٍ تُرِیدُهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَدَامَ اللَّهُ جَمَالَکَ فَعَاشَ الْیَهُودِیُّ ثَمَانِینَ سَنَةً مَا رُئِیَ فِی رَأْسِهِ شَعْرَةٌ بَیْضَاءُ.

«42»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ فِی وَقْعَةِ تَبُوکَ أَصَابَ النَّاسَ عَطَشٌ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ دَعَوْتَ اللَّهَ لَسَقَانَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ دَعَوْتُ اللَّهَ لَسُقِیتُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ لَنَا لِیَسْقِیَنَا فَدَعَا فَسَالَتِ الْأَوْدِیَةُ فَإِذَا قَوْمٌ عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی یَقُولُونَ مُطِرْنَا بِنَوْءِ (7) الذِّرَاعِ وَ بِنَوْءِ کَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَ لَا تَرَوْنَ فَقَالَ خَالِدٌ أَ لَا أَضْرِبُ أَعْنَاقَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَقُولُونَ (8) هَکَذَا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ.

ص: 15


1- الحبوة بالفتح و الضم: ما یحتبی به أی یشتمل به من ثوب أو عمامة.
2- فیسلم علی خ ل.
3- فکنا خ ل.
4- أی رفعت.
5- أی امثال هذه المعجزة فاحتفظوا بها و استظهروها و انقلوها الی من لم یروها، أو احتفظوا بسائر ما ترونه و تسمعونه کما حفظتم هذه.
6- جاء بک خ ل.
7- النوء: النجم مال للغروب، و کانت العرب فی الجاهلیة إذا سقط منها نجم و طلع آخر قالوا: لا بد من أن یکون عند ذلک مطر أو ریاح، فینسبون کل غیث إلی ذلک النجم فیقولون:
8- هم یقولون خ ل.

روایت40.

خرائج: روایت شده که پیامبر درحالی که نشسته بود دستارش را رها کرد و اندکی دور شد. سپس دستش را دراز کرد گویی با مسلمانی دست می­دهد سپس نزد ما آمد و با ما نشست. گفتیم: ما جواب کلام را می­شنیدیم اما کسی را نمی­بینیم. فرمود: او اسماعیل نگهبان باران بود. از خدا اذن خواسته بود که به ملاقات من بیاید. آمد و سلام کرد. گفتم بر ما باران بفرست. گفت: فلان ماه، و فلان روز می فرستم. وقتی که روز موعود رسید نماز صبح را خواندیم، چیزی ندیدیم، نماز ظهر را نیز به جای آوردیم، باز هم باران نبارید، تا اینکه نماز عصر را خواندیم که ابرها در آسمان پدیدار شدند، خوشحال شدیم و خندیدیم. حضرت فرمود: «به چه می خندید؟» گفتیم: همان گونه شد که فرشته گفته بود. حضرت فرمود: «بلی این گونه معجزات را حفظ کنید».

روایت41.

خرائج: روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کسی را به نزد شخصی یهودی فرستاد تا قرضی از او بگیرد، و فرستاده این کار را انجام داد. سپس شخص یهودی نزد پیامبر آمد و گفت: خواسته­ات دستت رسید؟ فرمود: آری. گفت: برای هر چه که می­خواهی، کسی نزد من بفرست و از هر خواسته­ای که داری امتناع نکن. پیامبر به او فرمود: خداوند زیبائیت را مستدام نماید. پس مرد یهودی هشتاد سال زیست و در سرش موئی سفید دیده نشد.

روایت42.

خرائج: روایت شده در جنگ تبوک تشنگی، مردم را تحت فشار قرار داد، گفتند: یا رسول اللَّه! دعا می­کنی خدا ما را سیراب کند؟ فرمود: اگر از درگاه خدا دعا کنم سیراب می­شوم. گفتند: ای رسول خدا برای ما دعا کن تا خداوند ما را سیراب کند. حضرت دعا کرد و باران بارید و در صحرا، سیل جاری شد. قبیله ای در آنجا سکونت داشت لذا مردم گفتند: به خاطر ستاره ذراع و فلان ستاره بر ما باران نازل شد. پیامبر فرمود: «آیا آن­ها را نمی بینید؟». خالد گفت: اجازه می دهید گردنشان را بزنم؟ حضرت فرمود: «نه، آن­ها این گونه می گویند، در حالی که می دانند خدا باران را فرستاده است.»

ص: 15

«43»

یج، الخرائج و الجرائح عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدْخُلُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَدْنَی النَّاسِ مَنْزِلَةً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَدَخَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَلَمْ یَجِدْهُمَا حَتَّی مَاتَ فَإِنَّهُ کَانَ یَخْرُجُ فِی قَمِیصٍ فِی الشَّتْوَةِ.

«44»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ عَنَاقٌ فَذَبَحَهَا وَ قَالَ لِأَهْلِهِ اطْبُخُوا بَعْضاً وَ اشْوَوْا بَعْضاً فَلَعَلَّ رَسُولَنَا یُشَرِّفُنَا وَ یَحْضُرُ بَیْتَنَا اللَّیْلَةَ وَ یُفْطِرُ عِنْدَنَا وَ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ کَانَ لَهُ ابْنَانِ صَغِیرَانِ وَ کَانَا یَرَیَانِ أَبَاهُمَا یَذْبَحُ الْعَنَاقَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ تَعَالَ حَتَّی أَذْبَحَکَ فَأَخَذَ السِّکِّینَ وَ ذَبَحَهُ فَلَمَّا رَأَتْهُمَا الْوَالِدَةُ صَاحَتْ فَعَدَی الذَّابِحُ فَهَرَبَ فَوَقَعَ مِنَ الْغُرْفَةِ فَمَاتَ فَسَتَرَتْهُمَا وَ طَبَخَتْ وَ هَیَّأَتِ الطَّعَامَ فَلَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَارَ الْأَنْصَارِیِّ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اسْتَحْضِرْ وَلَدَیْهِ فَخَرَجَ أَبُوهُمَا یَطْلُبُهُمَا فَقَالَتْ وَالِدَتُهُمَا لَیْسَا حَاضِرَیْنِ فَرَجَعَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِغَیْبَتِهِمَا فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ إِحْضَارِهِمَا فَخَرَجَ إِلَی أُمِّهِمَا فَأَطْلَعَتْهُ عَلَی حَالِهِمَا فَأَخَذَهُمَا إِلَی مَجْلِسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَعَا اللَّهَ فَأَحْیَاهُمَا وَ عَاشَا سِنِینَ.

«45»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْوَاقِدِیُّ کَتَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی بَنِی حَارِثَةَ بْنِ عَمْرٍو یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَخَذُوا کِتَابَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَغَسَلُوهُ وَ رَقَّعُوا بِهِ أَسْفَلَ دَلْوِهِمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا لَهُمْ أَذْهَبَ اللَّهُ عُقُولَهُمْ فَقَالَ فَهُمْ أَهْلُ رِعْدَةٍ وَ عَجَلَةٍ وَ کَلَامٍ مُخْتَبِطٍ وَ سَفَهٍ وَ خَافَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ قُرَیْشٍ فَدَخَلَ بَیْنَ الْأَرَاکِ فَنَفَرَتِ (1) الْإِبِلُ فَجَاءَ أَبُو ثَرْوَانَ إِلَیْهِ وَ قَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ رَجُلٌ أَسْتَأْنِسُ إِلَی إِبِلِکَ قَالَ أَرَاکَ صَاحِبَ قُرَیْشٍ قَالَ أَنَا مُحَمَّدٌ قَالَ قُمْ وَ اللَّهِ لَا تَصْلُحُ إِبِلٌ أَنْتَ فِیهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَطِلْ شِقَاهُ وَ بَقَاهُ قَالَ عَبْدُ الْمَلِکِ إِنِّی رَأَیْتُهُ شَیْخاً کَبِیراً یَتَمَنَّی الْمَوْتَ فَلَا یَمُوتُ فَکَانَ یَقُولُ لَهُ الْقَوْمُ هَذَا بِدَعْوَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَمَّا کَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی سَبْیِ هَوَازِنَ رَدُّوا عَلَیْهِمْ سَبْیَهُمْ إِلَّا رَجُلَیْنِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَیِّرُوهُمَا أَمَّا أَحَدُهُمَا قَالَ إِنِّی أَتْرُکُهُ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَقَالَ لَا أَتْرُکُهُ فَلَمَّا أَدْبَرَ

ص: 16


1- فتقرب خ ل.

روایت43.

خرائج: انس می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از این در، بهترین اوصیا و نزدیکترین مردم به پیامبران، وارد می شود. بعد از لحظه ای علی علیه السّلام وارد شد. پیامبر برای علی دعا کرد و فرمود: «خدایا! گرما و سرما را از او ببر». بعد از آن علی علیه السّلام در برابر سرما و گرما بسیار مقاوم بود و در زمستان با یک پیراهن بیرون می رفت.

روایت44.

خرائج: یکی از انصار بزغاله ای داشت که آن را ذبح کرده و به همسرش گفت: مقداری از آن را پخته و مقداری هم کباب تهیّه کن شاید پیامبر خدا امشب به خانه ما تشریف بیاورد و نزد ما افطار کند. این را گفت و به سوی مسجد روان شد. آن مرد دو کودک داشت که وقتی پدرشان بزغاله را می کشت آنان مشاهده می کردند. یکی از آن دو به دیگری گفت: به نزد من بیا تا سر تو را ببرم، بعد چاقو را گرفته و او را سر برید. وقتی مادرشان آن­ها را به آن حالت دید شیون و فریاد کرد، آن بچه (که برادرش را کشته بود) از ترس گریخت و از بالای غرفه به زمین افتاد و مُرد. مادرشان آن دو را پنهان کرده و غذا را پخت و آماده کرد. وقتی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به خانه آن مرد انصاری آمدند، جبرئیل علیه السّلام نازل شد و گفت: ای رسول خدا! از او بخواه بچه هایش را فراخواند. حضرت آنان را طلبید و پدر آن دو کودک رفت و سراغ آنان را گرفت، مادرشان گفت: الان حاضر نیستند، مرد انصاری نزد پیامبر برگشت و غائب بودنشان را به پیامبر خبر داد. حضرت فرمود: حتما باید آن دو حاضر شوند. آن مرد دوباره برگشت و زن جریان را به او گفت: جنازه بچه ها را مقابل حضرت آوردند، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله دعا کرد و آنگاه هر دو کودک زنده شدند و سال­ها عمر کردند.

روایت45.

مناقب: واقدی گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نامه­ای برای قبیله بنی حارثه بن عمر نوشت و آنان را به اسلام دعوت کرد. آنان نامه پیامبر را گرفته و آن را شستند و به قسمت پایین دلوشان گره زدند. پس پیامبر فرمود: آنان را چه شده است، خداوند خردهای آنان را از بین ببرد. گوید: از آن پس آنان سخنان چرت و پرت و گفته و عقلشان را از دست داده و بی­خردانه زبان به سخن می­گشودند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از قریش ترسی به دلش آمد و وارد درخت اراک شد پس شتران رمیدند. ابوثروان به طرف پیامبر آمد و گفت: تو کیستی؟ فرمود: مردی هستم که با شترانت انس گرفته است. گفت: تو را دوست قریش می­بینم. فرمود: من محمد هستم. گفت: برخیز سوگند به خدا شتری که شما بر آن هستید دیگر سودی ندارد و به کار نیاد. پیامبر فرمود: «پروردگارا شقاوت و بقای او را طولانی بگردان». عبدالملک گوید: من او را دیدم که پیرمردی سالمند بود که آرزوی مرگ می­کرد اما نمی­مُرد. مردم به او می­گفتند: این به خاطر دعای پیامبر است.

هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره اسیران هوازن صحبت کرد همه اسیرانشان را به آن­ها بازگردانیدند جز دو مرد، پیامبر فرمود: اختیار امر را به آنان بدهید. یکی از آن دو گفت: من هوازن را ترک می­کنم، و دیگری گفت: من ترک نمی­کنم. هنگامی که آن مرد پشت کرد

ص: 16

الرَّجُلُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَخِسَّ سَهْمَهُ فَکَانَ یَمُرُّ بِالْجَارِیَةِ الْبِکْرِ وَ الْغُلَامِ فَیَدَعُهُ حَتَّی مَرَّ بِعَجُوزٍ فَقَالَ إِنِّی آخُذُ هَذِهِ فَإِنَّهَا أُمُّ حَیٍّ فَیُفَادُونَهَا مِنِّی بِمَا قَدَرُوا عَلَیْهِ فَقَالَ عَطِیَّةُ السَّعْدِیُّ عَجُوزٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَیِّبَةٌ (1) بَتْرَاءُ مَا لَهَا أَحَدٌ فَلَمَّا رَأَی أَنَّهُ لَا یَعْرِضُهَا أَحَدٌ تَرَکَهَا.

وَ فِی حَدِیثِ جَابِرٍ أَنَّ امْرَأَةً مِنَ الْمُسْلِمِینَ قَالَتْ أُرِیدُ (2) مَا تُرِیدُ الْمُسْلِمَةُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ بِزَوْجِهَا فَجِی ءَ بِهِ فَقَالَ لَهُ فِی ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لَهَا أَ تُبْغِضِینَهُ قَالَتْ نَعَمْ وَ الَّذِی أَکْرَمَکَ بِالْحَقِّ فَقَالَ أَدْنِیَا رَءُوسَکُمَا فَأَدْنَیَا فَوَضَعَ جَبْهَتَهَا عَلَی وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَلِّفْ بَیْنَهُمَا وَ حَبِّبْ أَحَدَهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ ثُمَّ رَآهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَحْمِلُ الْأَدَمَ عَلَی رَقَبَتِهَا وَ عَرَفَتْهُ فَرَمَتِ الْأَدَمَ ثُمَّ قَبَّلَتْ رِجْلَیْهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله کَیْفَ أَنْتِ وَ زَوْجَکِ فَقَالَتْ وَ الَّذِی أَکْرَمَکَ بِالْحَقِّ مَا فِی الزَّمَانِ أَحَدٌ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْهُ وَ کَانَ عِنْدَ خَدِیجَةَ امْرَأَةٌ عَمْیَاءُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لِتَکُونَنَّ عَیْنَاکِ صَحِیحَتَیْنِ فَصَحَّتَا فَقَالَتْ خَدِیجَةُ هَذَا دُعَاءٌ مُبَارَکٌ فَقَالَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً وَ دَعَا صلی الله علیه و آله لِقَیْصَرَ فَقَالَ ثَبَّتَ اللَّهُ مُلْکَهُ کَمَا کَانَ وَ دَعَا عَلَی کِسْرَی مَزَّقَ اللَّهُ مُلْکَهُ فَکَانَ کَمَا قَالَ.

جَعْفَرُ بْنُ نُسْطُورَ الرُّومِیُّ کُنْتُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ فَسَقَطَ مِنْ یَدِهِ السَّوْطُ فَنَزَلْتُ عَنْ جَوَادِی فَرَفَعْتُهُ وَ دَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا جَعْفَرُ مَدَّ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ مَدّاً فَعَاشَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ قَوْلُهُ لِلنَّابِغَةِ وَ قَدْ مَدَحَهُ لَا یَفْضُضِ اللَّهُ فَاکَ فَعَاشَ مِائَةً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً کُلَّمَا سَقَطَتْ لَهُ سِنٌّ نَبَتَتْ لَهُ أُخْرَی أَحْسَنُ مِنْهَا ذَکَرَهُ الْمُرْتَضَی فِی الْغُرَرِ.

وَ عَنْ مَیْمُونَةَ أَنَّ عَمْرَو بْنَ الْحَمِقِ سَقَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَبَناً فَقَالَ اللَّهُمَّ أَمْتِعْهُ بِشَبَابِهِ فَمَرَّتْ عَلَیْهِ ثَمَانُونَ سَنَةً لَمْ یَرَ شَعْرَةً بَیْضَاءَ وَ مَرَّ النَّبِیُّ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ هُوَ یَصْنَعُ شَیْئاً مِنْ طِینٍ مِنْ لُعَبِ (3) الصِّبْیَانِ فَقَالَ

ص: 17


1- فی المصدر: سبیة. و فیه: لا یعرفها. و سیبة وزان ثیبة: المرأة التی لا ینظر إلیها استعارة من سابت البعیر إذا أهملت و ترکت لا یرکب علیها و لا تذبح و لا تباع اشفاقا علیها لما أدرکت نتاج نتاجها.
2- ما أرید خ ل.
3- اللعب: ما یلعب به.

و خواست برود پیامبر فرمود: «پروردگارا سهم او را پست بگردان.» پس او بر کنیز باکره و جوان گذر می­کرد و او را وانهاده تا اینکه بر پیرزنی گذر کرد و گفت: من این را می­گیرم زیرا او مادر قبیله­ای است و با این کار تا آنجا که بتوانند در ازای او برای من فدیه می­دهند. عطیه سعدی گفت: ای رسول خدا پیرزن، وانهده شده و نازا (بی­نسل) است و کسی هم ندارد! و چون دید که کسی بر او وارد نمی­شود رهایش کرد.

در حدیث جابر آمده است: زنی از مسلمانان گفت: چیزی می­خواهم که زنان مسلمان دیگر می­خواهند. (مقصود او جِماع بود) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همسرش باید نزد من بیاید. همسرش را آوردند. پیامبر در آن موضوع با او صحبت کرد و به زن گفت: آیا از او کینه به دل داری (بیزاری)؟ گفت: آری، سوگند به کسی که تو را به حق بزرگ داشت. پیامبر فرمود: سرتان را جلو بیاورید. سرشان را نزدیک کرده و پیامبر پیشانی زن را بر پیشانی شوهرش نهاد سپس فرمود: «بار خدایا بین آن دو الفت و انس قرار ده و آن دو را برای یکدیگر محبوب و دوستدار قرار ده.» پس از آن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن زن را دید که نان خورشی بر دوش داشت، و او را شناخت و نان خورش را بر زمین انداخت و بر پاهایش بوسه زد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: رابطه­ات با همسرت چگونه است؟

گفت: سوگند به خدایی که تو را به حق بزرگ داش در دنیا برایم محبوب­تر از او کسی نیست.

در نزد خدیجه زنی نابینا بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: قطعا چشمانت بینا خواهند شد. پس سالم و بینا شد. خدیجه گفت: این دعای مبارکی است. پیامبر این آیه را قرائت کرد: « و ما أرسلناک الا رحمۀ.»

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای قیصر (روم) دعا کرد و فرمود: خداوند ملک او را به همان صورتی که بود ثابت و پابرجا نگه­دارد.

و بر علیه کسری (پادشاه ایران) دعا کرد و او را نفرین کرد و فرمود: خداوند ملک و پادشاهی او را نابود کند و از هم بپاشد. و همانطوری شد که پیامبر فرموده بود.

جعفر بن نسطور رومی گوید: در غزوه تبوک در رکاب پیامبر بودم که تازیانه از دست ایشان افتاد. من از اسبم پیاده شده و تازیانه را برداشتم و به آن حضرت دادم. پیامبر به من نگریست و فرمود: ای جعفر خداوند عمر تو را دور و دراز گرداند. او سیصد و بیست سال عمر کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نابغه جعدی را مدح گفت و فرمود: «خداوند دهان تو را نبدد.» او صد و سی سال زیست و هر بار یکی از دندان­هایش می­افتاد دندان دیگری بهتر از آن می­روئید. مرتضی در غرر این روایت را نقل کرده است.

میمونه روایت کرده که عمرو بن حمق خزاعی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شیر نوشانید. پس پیامبر فرمود: «خداوندا او را از جوانی­اش بهره­مند کن.» او از سن هشتاد سالگی گذشت و در سر او موئی سفید دیده نشد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر عبدالله بن جعفر گذر کرد در حالی که او با گِل، اسباب­بازی کودکان

ص: 17

مَا تَصْنَعُ بِهَذَا قَالَ أَبِیعُهُ قَالَ مَا تَصْنَعُ بِثَمَنِهِ قَالَ أَشْتَرِی رُطَباً فَآکُلُهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ بَارِکْ لَهُ فِی صَفْقَةِ (1) یَمِینِهِ فَکَانَ یُقَالُ مَا اشْتَرَی شَیْئاً قَطُّ إِلَّا رَبِحَ فِیهِ فَصَارَ أَمْرُهُ إِلَی أَنْ یُمَثَّلَ بِهِ فَقَالُوا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْجَوَادُ وَ کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَتَدَایَنُونَ (2) بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ إِلَی أَنْ یَأْتِیَ عَطَاءُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ.

أَبُو هُرَیْرَةَ أَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِتُمَیْرَاتٍ فَقُلْتُ ادْعُ لِی بِالْبَرَکَةِ فِیهِنَّ فَدَعَا ثُمَّ قَالَ اجْعَلْهُنَّ فِی الْمِزْوَدِ قَالَ فَلَقَدْ حَمَلْتُ مِنْهَا کَذَا وَ کَذَا وَسْقاً (3) وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِی ابْنِ عَبَّاسٍ اللَّهُمَّ فَقِّهْهُ فِی الدِّینِ الْخَبَرَ فَخَرَجَ بَحْراً فِی الْعِلْمِ وَ حِبْراً لِلْأُمَّةِ.

فِی نُزْهَةِ الْأَبْصَارِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِسَعْدٍ اللَّهُمَّ سَدِّدْ رَمْیَتَهُ وَ أَجِبْ دَعْوَتَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ یَرْمِی فَیُقَالُ إِنَّهُ تَخَلَّفَ یَوْمَ الْقَادِسِیَّةِ عَنِ الْوَقْعَةِ لِفَتْرَةٍ عَرَضَتْ لَهُ فَقَالَ فِیهِ شَاعِرٌ:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَظْهَرَ دِینَهُ*** وَ سَعْدٌ بِبَابِ الْقَادِسِیَّةِ مُعْصَمٌ

رَجَعْنَا وَ قَدْ آمَتْ نِسَاءٌ کَثِیرَةٌ ***وَ نِسْوَةُ سَعْدٍ لَیْسَ فِیهِنَّ أَیِّمٌ

فَبَلَغَ ذَلِکَ سَعْداً فَقَالَ اللَّهُمَّ أَخْرِسْ لِسَانَهُ فَشَهِدَ حَرْباً فَأَصَابَتْهُ رَمْیَةٌ فَخَرِسَ مِنْ ذَلِکَ لِسَانُهُ وَ رَأَی سَعْدٌ رَجُلًا بِالْمَدِینَةِ رَاکِباً عَلَی بَعِیرٍ یَشْتِمُ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الشَّیْخُ وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِکَ فَأَرِنَا قُدْرَتَکَ فِیهِ فَنَفَرَ بِهِ بَعِیرُهُ فَأَلْقَاهُ فَانْدَقَّتْ رَقَبَتُهُ وَ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَسِیرِهِ إِلَی خَیْبَرَ- سَوْقَ (4) عَامِرِ بْنِ الْأَکْوَعِ بِقَوْلِهِ

ص: 18


1- الصفقة: ضرب الید علی الید فی البیع و ذلک علامة وجوب البیع. أو وضع أحد المتبایعین یده فی ید الآخر عند البیع، و قد تطلق الصفقة علی عقد البیع.
2- فی المصدر: یقترض.
3- الوسق بالفتح: ستون صاعا و هو ثلاثمائة و عشرون رطلا عند أهل الحجاز، و أربعمائة و ثمانون رطلا عند أهل العراق.
4- السوق بالفتح: حث الماشیة علی السیر و المراد هاهنا: الحداء.

می­ساخت. فرمود: با این­ها چه کار می­کنی؟ گفت: آن را می­فروشم. فرمود: با پول آن چه کار می­کنی؟ گفت: خرمایی خریداری می­کنم و می­خورم. پیامبر به او گفت: «بارخدایا در معامله او برکت بینداز.» گفته می­شود: او هرگز چیزی نخرید مگر اینکه در آن سود کرد و کار به او گونه­ای شد که در این مساله ضرب المثل مردم شد و می­گفتند: عبدالله بن جعفر بخشنده. اهل مدینه تا پیش از اینکه بخشش عبدالله بن جعفر برسد، از همدیگر قرض و بدهی می­گرفتند.

ابوهریرۀ گوید: چند خرما را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بردم و گفتم: برایم دعا کن که در این­ها برکت بیفتد. پیامبر دعا کرد و فرمود: آن­ها را در توشه­دان بگذار. گوید: من از توشه­دان چندین و چند وسق (شست صاع) خرما برداشتم.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره ابن عباس فرمود: «پروردگارا او را در فهم بصیرانه دین موفّق بدار.» حدیث. او دریایی از علم، و عالِم بزرگی برای امت شد.

در نزهۀ الابصار آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سعد گفت: «پروردگارا او را در تیراندازی و جهادش استواری و توانمندی بخش و دعای او را اجابت بنما.» و این بدین خاطر بود که او (در جنگ) تیراندازی می­کرد. گفته می­شود: او در روز نبرد قادسیه به خاطر کوتاهی و سستی که از او سر زد از جنگ بازماند. شاعری در باره او سرود:

آیا نمی­بینی که خداوند دینش را پیروز گردانید و سعد در دروازه قادسیه محفوظ ماند.

بازگشتیم در حالی که زنان بسیاری بیوه شدند و زنان سعد هیچکدام بیوه نشدند.

آن شعر به سعد رسید، پس گفت: خداوندا زبان او را بند آور. او در جنگ شرکت کرد و تیری به او اصابت کرده و زبانش در اثر آن بند آمد.

و سعد در مدینه مردی را دید که بر شتری سوار بود و علی علیه السلام را دشنام می­داد. پس گفت: پروردگارا اگر این پیرمرد یکی از اولیای توست قدرت خود را در باره او به ما نشان بده. پس شترش رمید و او را بر زمین زد و گردنش شکست.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در راه رفتن به سوی خیر بود که صدای آواز (برای شتر) عامر بن اکوع را شنید که اینگونه می­سرود:

ص: 18

لَاهُمَّ لَوْ لَا أَنْتَ مَا اهْتَدَیْنَا*** وَ لَا تَصَدَّقْنَا وَ لَا صَلَّیْنَا

فَقَالَ صلی الله علیه و آله بِرَحْمَةِ اللَّهِ (1) قَالَ رَجُلٌ وَجَبْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ لَا أَمْتَعْتَنَا بِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَغْفَرَ قَطُّ لِرَجُلٍ یَخُصُّهُ إِلَّا اسْتُشْهِدَ وَ کَانَ النَّاسُ یَحْفِرُونَ الْخَنْدَقَ وَ یُنْشِدُونَ سِوَی سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَطْلِقْ لِسَانَ سَلْمَانَ وَ لَوْ عَلَی بَیْتَیْنِ مِنَ الشِّعْرِ فَأَنْشَأَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ:

مَا لِی لِسَانٌ فَأَقُولَ شِعْراً*** أَسْأَلُ رَبِّی قُوَّةً وَ نَصْراً

عَلَی عَدُوِّی وَ عَدُوِّ الطُّهْرَا*** مُحَمَّدِ الْمُخْتَارِ حَازَ الْفَخْرَا

حَتَّی أَنَالَ فِی الْجِنَانِ قَصْراً*** مَعَ کُلِّ حَوْرَاءَ تُحَاکِی الْبَدْرَا

فَضَجَّ الْمُسْلِمُونَ وَ جَعَلَ کُلُّ قَبِیلَةٍ یَقُولُ سَلْمَانُ مِنَّا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).

بیان

قوله سیّبة لعل المراد بها السائبة التی لا وارث لها و البتراء التی لا ولد لها قولها ما ترید المسلمة أی الجماع.

«46»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ أَنَّهُ ذُکِرَ قُوَّةُ (3) اللَّحْمِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا ذُقْتُهُ مُنْذُ کَذَا فَتَقَرَّبَ إِلَیْهِ فَقِیرٌ بِجَدْیٍ کَانَ لَهُ فَشَوَاهُ وَ أَنْفَذَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کُلُوهُ وَ لَا تَکْسِرُوا عِظَامَهُ فَلَمَّا فَرَغُوا أَشَارَ إِلَیْهِ وَ قَالَ انْهَضْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَأَحْیَاهُ فَکَانَ یَمُرُّ عِنْدَ صَاحِبِهِ کَمَا یُسَاقُ وَ أَتَی أَبُو أَیُّوبَ بِشَاةٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عُرْسِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَنَهَاهُ جَبْرَئِیلُ عَنْ ذَبْحِهِ (4) فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ صلی الله علیه و آله یَزِیدَ بْنَ جُبَیْرٍ (5) الْأَنْصَارِیَّ فَذَبَحَهُ بَعْدَ

ص: 19


1- یرحمه اللّه خ ل.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 72- 75.
3- قرم خ ل.
4- فی المصدر: عن ذبحها، و کذا الضمائر الآتیة الراجعة الی الشاة کلها فی المصدر مؤنثة.
5- فی المصدر: لزید بن جبیر. أقول: یأتی فی الشعر ما یؤید المتن و لم نعرف ابن جبیر هذا فی الصحابة، و لعله مصحف یزید بن جاریة.

هیچ همّ و غمی نداشتیم اگر تو ما را هدایت نمی­کردی، و صدقه نمی­دادیم و نماز نمی­گزاردیم.

پیامبر فرمود: خداوند او را رحم کند. مردی گفت: ای رسول خدا آیا (رحمت را برایش) واجب کردی، کاش ما را از آن بهره­مند می­کردی و این بدان خاطر بود که پیامبر هرگز به صورت ویژه برای کسی استغفار نمی­کرد مگر اینکه به شهادت می­­رسید.

مردم، خندق حفر می­کردند و همه به جز سلمان رضی الله عنه شعر می­سرودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوندا زبان سلمان را روان بگردان حتی اگر با دو بیت شعر باشد.» پس سلمان اینگونه سرود:

من زبانی ندارم که شعر بسرایم، و از خداوتد نیرو و نصرت می­طلبم،

بر دشمنانم و بر دشمنان پیامبر پاک، محمد برگزیده، که در افتخار گوی سبقت ربوده است.

تا اینکه در بهشت همراه با حوری­ای که شبیه ماه تابان باشد کاخی به دست آورم.

مسلمانان به هیاهو پرداختند و هر قبیله­ای می­گفت: سلمان از ماست. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سلمان از ما اهل بیت است. (1)

توضیح

فرموده ایشان: «سیّبۀ» شاید مقصود از آن ستورانی باشد که هیچ وارثی ندارند. و «البتراء» شتری است که بچه ندارد. مقصود از جمله «ما ترید المسلمۀ» جِماع و نزدیکی کردن است.

روایت46.

مناقب آل ابی طالب: در حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده که در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در باره قوّت گوشت سخن به میان آمد. آن حضرت فرمود: از فلان وقت مزه گوشت را نچشیده­ام. شخص تهیدستی بزغاله­ای را که داشت به نزد پیامبر نزدیک کرد و آن را کباب کرد و به خدمت پیامبر آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آن را بخورید و استخوانش را نشکنید. چون از خوردن فارغ شدند به آن اشاره کرد و فرمود: به اذن خدا برخیز.

پس بزغاله را زنده کرد و بزغاله به همان صورتی که آورده شد، در نزد صاحبش راه می­رفت.

ابو ایوب در عروسی فاطمه علیها السلام گوسفندی را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد. جبرئیل آن حضرت را از ذبح آن نهی کرد. این امر برر ابو ایوب گران آمد. پس پیامبر به یزید بن جبیر انصاری دستور داد و او پس از دو روز آن را ذبح کرد.

ص: 19


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 72 - 75

یَوْمَیْنِ فَلَمَّا طُبِخَ أَمَرَ أَلَّا یَأْکُلُوا إِلَّا بِسْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لَا یَکْسِرُوا عِظَامَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَبَا أَیُّوبَ رَجُلٌ فَقِیرٌ إِلَهِی أَنْتَ خَلَقْتَهَا وَ أَنْتَ أَفْنَیْتَهَا وَ إِنَّکَ قَادِرٌ عَلَی إِعَادَتِهَا فَأَحْیِهَا یَا حَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ فَأَحْیَاهُ اللَّهُ وَ جَعَلَ فِیهَا بَرَکَةً لِأَبِی أَیُّوبَ وَ شِفَاءَ الْمَرْضَی فِی لَبَنِهَا فَسَمَّاهَا أَهْلُ الْمَدِینَةِ الْمَبْعُوثَةَ وَ فِیهَا قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ أَبْیَاتاً مِنْهَا:

أَ لَمْ یُبْصِرُوا شَاةَ ابْنِ زَیْدٍ (1) وَ حَالَهَا*** وَ فِی أَمْرِهَا لِلطَّالِبِینَ مَزِیدٌ

وَ قَدْ ذُبِحَتْ ثُمَّ اسْتَجَرَّ (2) إِهَابُهَا*** وَ فَصَّلَهَا فِیمَا هُنَاکَ یَزِیدُ

وَ أَنْضَجَ مِنْهَا اللَّحْمَ وَ الْعَظْمَ وَ الْکُلَی*** فَهَلْهَلَهُ بِالنَّارِ وَ هُوَ هَرِیدٌ

فَأَحْیَا لَهُ ذُو الْعَرْشِ وَ اللَّهُ قَادِرٌ*** فَعَادَتْ بِحَالِ مَا یَشَاءُ یَعُودُ

وَ فِی خَبَرٍ عَنْ سَلْمَانَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ صلی الله علیه و آله دَارَ أَبِی أَیُّوبَ لَمْ یَکُنْ لَهُ سِوَی جَدْیٍ وَ صَاعٍ مِنْ شَعِیرٍ فَذَبَحَ لَهُ الْجَدْیَ وَ شَوَاهُ وَ طَحَنَ الشَّعِیرَ وَ عَجَنَهُ وَ خَبَزَهُ وَ قَدَّمَ بَیْنَ یَدَیِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ بِأَنْ یُنَادِیَ أَلَا مَنْ أَرَادَ الزَّادَ فَلْیَأْتِ إِلَی دَارِ أَبِی أَیُّوبَ فَجَعَلَ أَبُو أَیُّوبَ یُنَادِی وَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ کَالسَّیْلِ حَتَّی امْتَلَأَتِ الدَّارُ فَأَکَلَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ وَ الطَّعَامُ لَمْ یَتَغَیَّرْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اجْمَعُوا الْعِظَامَ فَجَمَعُوهَا فَوَضَعَهَا فِی إِهَابِهَا ثُمَّ قَالَ قُومِی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَامَ الْجَدْیُ فَضَجَّ النَّاسُ بِالشَّهَادَتَیْنِ (3).

بیان

قوله فهلهله أی طبخه حتی رق من قولهم هلهل النساج الثوب إذا أرق نسجه و خففه و فی بعض النسخ فخلخله یقال خلخل العظم إذا أخذ ما علیه من اللحم و یقال هرد اللحم أی أنعم إنضاجه أو طبخه حتی تهرأ.

«47»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اسْتَسْقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سُقِیَ النَّاسُ حَتَّی قَالُوا إِنَّهُ الْغَرَقُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ وَ رَدَّهَا اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا قَالَ فَتَفَرَّقَ السَّحَابُ فَقَالُوا

ص: 20


1- أراد أبا أیوب لانه خالد بن زید بن کلیب الأنصاریّ الخزرجی.
2- فی المصدر: استجز و الاهاب بالکسر: الجلد.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 114. و فی النسختین المطبوعتین اثبات حدیث آخر ذیل الحدیث من المناقب أوله: أمیر المؤمنین علیه السلام قال: لما غزونا خیبر، الحدیث و قد مر نقله من المناقب ص 365 ج 17 و اما فی نسخة المصنّف (قده) فقد خطّ علیه لعدم مناسبته الباب.

هنگامی که طبخ شددستور داد جز با نام خدا از آن نخورند و استخوان­هایش را نشکنند. سپس فرمود: «ابو ایوب مردی فقیر است، پروردگارا تو این گوسفند را آفریدی و تو آن را نابود می­کنی و تو بر باز آفرینی آن توانایی، پس آن را زنده کن ای زنده و پاینده­ای که هیچ معبودی جز تو نیست.» پس خداوند آن گوسفند را زنده کرد و در آن برکتی برای ابو ایوب افکند. و شفای بیماران در شیر آن بود. اهل مدینه آن را مبعوثه می­نامیدند. عبدالرحمن بن عوف چند بیتی را در باره آن سروده است:

آیا گوسفند پسر زید را و وضعیت آن را ندیدند، حال آنکه در باره آن برای طالبان علم چیزهای زیادی است.

آن گوسفند ذبح شد سپس پوستش کنده شد. و یزید در آنجا او را تکه تکه کرد.

و گوشت و استخوان و کلیه آن را پخت و آن را با آتش آن را گرم کرد و گوشت از هم پاشید.

پس خداوند صاحب عرش آن را برای او زنده کرد و خداوند توانا است. پس به همان صورتی که او می­خواست تبدیل شود، بازگشت.

در خبری از سلمان آمده که او زمانی که وارد خانه ابو ایوب شد، او چیزی جز بزغاله­ای و یک صاع جو نداشت. پس بزغاله را برای او ذبح کرد و سر برید و جو را آرد کرد و به صورت خمیر در آورد و آن را پخت. و آن را جلوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نهاد. پس پیامبر دستور داد ندا کنند: هر کس توشه و غذا می­خواهد به خانه ابو ایوب بیاید. ابوایوب شروع به ندا کردن کرد، و مردم همچون سیل شتافتند تا اینکه خانه پر شد. همه مردم خوردند و غذا تغییری نکرد. پس پیامبر فرمود: استخوان­ها را جمع کنید. استخوان­ها را جمع کردند و پیامبر آن را در پوست گوسفند گذاشت. سپس فرمود: به اذن خداوند متعال برخیز. بزغاله برخاست و صدای شهادتین­گوئی مردم بلند شد. (1)

توضیح

سخن شاعر «فهلهله» یعنی آن را پخت تا نازک شد. که از این سخنشان است که گویند: «هلهل النساج الثوب» هرگاه بافنده جامه را نازک و سبک و زشت ببافد. در برخی نسخه­ها به صورت «فخلخله» آمده است. گویند: خلخل العظم هرگاه گوشت روی استخوان را برکند. و گفته می­شود: هرّد اللحم، یعنی گوشت را خوب پخت، یا آن را آنقدر پخت تا اینکه از هم پاشید.

روایت47.

کافی: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای طلب باران دعا کرد و آن قدر برای مردم بارید که گفتند: غرق می شویم و رسول خدا با دست اشاره کرد و آن را باز گردانید، فرمود: در گرد ما باشد و بر سر ما نباشد، فرمود: پس ابرها متفرّق شدند، عرض کردند:

ص: 20


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 114

یَا رَسُولَ اللَّهِ اسْتَسْقَیْتَ لَنَا فَلَمْ نُسْقَ ثُمَّ اسْتَسْقَیْتَ لَنَا فَسُقِینَا قَالَ إِنِّی دَعَوْتُ وَ لَیْسَ لِی فِی ذَلِکَ نِیَّةٌ ثُمَّ دَعَوْتُ وَ لِی فِی ذَلِکَ نِیَّةٌ (1).

«48»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ یَهُودِیٌّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّامُ عَلَیْکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (2) عَلَیْکَ فَقَالَ أَصْحَابُهُ إِنَّمَا سَلَّمَ عَلَیْکَ بِالْمَوْتِ قَالَ الْمَوْتُ عَلَیْکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَذَلِکَ رَدَدْتُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا الْیَهُودِیَّ یَعَضُّهُ أَسْوَدُ فِی قَفَاهُ فَیَقْتُلُهُ قَالَ فَذَهَبَ الْیَهُودِیُّ فَاحْتَطَبَ حَطَباً کَثِیراً فَاحْتَمَلَهُ ثُمَّ لَمْ یَلْبَثْ أَنِ انْصَرَفَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَعْهُ فَوَضَعَ الْحَطَبَ فَإِذَا أَسْوَدُ فِی جَوْفِ الْحَطَبِ عَاضٌّ عَلَی عُودٍ فَقَالَ یَا یَهُودِیُّ مَا عَمِلْتَ (3) الْیَوْمَ قَالَ مَا عَمِلْتُ عَمَلًا إِلَّا حَطَبِی هَذَا احْتَمَلْتُهُ (4) فَجِئْتُ بِهِ وَ کَانَ مَعِی کَعْکَتَانِ (5) فَأَکَلْتُ وَاحِدَةً وَ تَصَدَّقْتُ بِوَاحِدَةٍ عَلَی مِسْکِینٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهَا دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَالَ إِنَّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ عَنِ الْإِنْسَانِ (6).

«49»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ رُزَیْقٍ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی قَوْمٌ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بِلَادَنَا قَدْ قُحِطَتْ وَ تَوَالَتِ السِّنُونَ عَلَیْنَا فَادْعُ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُرْسِلُ السَّمَاءَ عَلَیْنَا فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمِنْبَرِ فَأُخْرِجَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُؤَمِّنُوا فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرِ النَّاسَ أَنَّ رَبَّکَ قَدْ وَعَدَهُمْ أَنْ یُمْطَرُوا یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا وَ سَاعَةَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمْ یَزَلِ النَّاسُ یَنْتَظِرُونَ (7) ذَلِکَ الْیَوْمَ

ص: 21


1- أصول الکافی 2: 474.
2- رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خ ل.
3- أی شی ء عملت الیوم خ ل.
4- حملته خ ل.
5- الکعک: خبز یعمل مستدیرا من الدقیق و الحلیب و السکر أو غیر ذلک، الواحدة کعکة.
6- فروع الکافی 1: 162 و 163.
7- فی هامش نسخة المصنّف: یتلومون. ما. أقول: الموجود فی المجالس: یتتبعون و هو الصحیح.

یا رسول اللَّه! یک بار برای ما طلب باران کردی و باران بر ما نبارید و سپس طلب باران کردی و باران بر یا ما بارید؟ فرمود: راستی من دعا کردم و دل با آن نداشتم و سپس که دعا کردم از روی نیّت دل بود. (1)

روایت48.

کافی: سالم بن مکرم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: شخصی یهودی بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گذر کرد و گفت: «السام علیک» (مرگ بر تو) پیامبر فرمود: «علیک» (و بر تو). اصحابش گفتند: او با مرگ، بر شما سلام داد و گفت: مرگ بر شما. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من نیز همانگونه او را جواب دادم. سپس فرمود: چیز سیاهی پشت این یهودی را گاز می­گیرد و می­کُشد. گوید: شخص یهودی رفت و هیزم بسیاری جمع کرد و بر دوش نهاد سپس چندان طول نکشید که برگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: هیزم را بر زمین بگذار. او هیزم را گذاشت و به ناگاه چیز سیاهی در میان هیزم بود که چوبی را گاز گرفته بود. پیامبر فرمود: ای یهودی امروز چه کاری کرده­ای؟ گفت: کاری نکردم جز اینکه این هیزم را برداشتم و آوردم و همرام دو کیک بود که یکی را خوردم و دیگری را به شخص بینوایی صدقه دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به واسطه آن کار، خداوند بلا را از او دفع کرد و فرمود: همانا صدقه مرگ بد را از انسان دور می­کند. (2)

روایت49.

کافی: ابو العباس رزیق از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: گروهی نزد پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! سرزمین ما چند سال است که به خشکسالی گرفتار شده است. خدای تبارک و تعالی را بخوان تا برای ما بارانی فرو فرستد. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دستور داد منبری در بیرون شهر بنهند. منبر به بیرون از شهر آورده شد و مردم اجتماع کردند. پیامبر بر منبر رفت و دعا کرد و به مردم دستور داد که آمین بگویند. طولی نکشید که جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! به مردم بگوی که خدای تو بدان­ها وعده کرده است که در فلان روز و فلان ساعت بر ایشان باران فرو خواهد فرستاد. مردم به انتظار آن روز و ساعت روز شماری می کردند

ص: 21


1- . اصول کافی 2 : 474
2- . فروع کافی 1 : 162 - 163

وَ تِلْکَ السَّاعَةَ حَتَّی إِذَا کَانَتْ تِلْکَ السَّاعَةُ أَهَاجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِیحاً فَأَثَارَتْ سَحَاباً وَ جَلَّلَتِ السَّمَاءَ وَ أَرْخَتْ عَزَالِیَهَا فَجَاءَ أُولَئِکَ النَّفَرُ بِأَعْیَانِهِمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لَنَا أَنْ یَکُفَّ السَّمَاءَ عَنَّا فَإِنَّا قَدْ کِدْنَا أَنْ نُغْرَقَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ وَ دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُؤَمِّنُوا عَلَی دُعَائِهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْمِعْنَا فَإِنَّ کُلَّ مَا تَقُولُ لَیْسَ نَسْمَعُ فَقَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا اللَّهُمَّ صُبَّهَا فِی بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ وَ فِی نَبَاتِ الشَّجَرِ (1) وَ حَیْثُ یَرْعَی أَهْلُ الْوَبَرِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا رَحْمَةً وَ لَا تَجْعَلْهَا عَذَاباً (2).

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الحسین بن عبد الله (3) بن إبراهیم عن التلعکبری عن محمد بن همام بن سهل (4) عن الحمیری عن الطیالسی عن رزیق (5) بن الزبیر الخلقانی عنه علیه السلام مثله (6).

«50»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبَا بَرَاءٍ مُلَاعِبَ الْأَسِنَّةِ کَانَ بِهِ اسْتِسْقَاءٌ (7) فَبَعَثَ إِلَیْهِ لَبِیدَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ أَهْدَی لَهُ فَرَسَیْنِ وَ نَجَائِبَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَقْبَلُ هَدِیَّةَ مُشْرِکٍ قَالَ لَبِیدٌ مَا کُنْتُ أَرَی أَنَّ رَجُلًا مِنْ مُضَرَ یَرُدُّ هَدِیَّةَ أَبِی بَرَاءٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ کُنْتُ

ص: 22


1- فی المجالس: منابت الشیخ، أقول: الصحیح بنات الشجر: و هی الاشجار الناعمة الصغیرة أو هی العشب و النبات و قد تقدم قبلا شرح بعض ألفاظ الحدیث.
2- روضة الکافی: 217 و 218.
3- هکذا فی نسخة المصنّف، و فیه وهم، و الصحیح: الحسین بن عبید اللّه، و هو ابن الغضائری المعروف.
4- فیه وهم، و الصحیح کما فی المصدر: سهیل مصغرا، و الرجل هو أبو علیّ محمّد بن أبی بکر همام بن سهیل الکاتب الاسکافی شیخ أصحابنا و متقد مهم الثقة.
5- ذکره الشیخ فی الفهرست فی باب الزای خلافا لرجاله و لفهرست النجاشیّ حیث فیهما رزیق بالراء و هو الظاهر من غیرهما أیضا: و الحدیث یدلّ علی اتّحاد أبی العباس رزیق و ابن الزبیر الخلقانی، و یؤید ما احتمل فی التعلیقة من اتّحادهما. و الخلقانی بضم الخاء و سکون اللام: نسبة إلی بیع الخلق من الثیاب و غیرها.
6- مجالس الشیخ: 76.
7- فی امتاع الاسماع: کانت به الدبیلة. و الدبیلة: خراج و دمل کبیر تظهر فی الجوف فتقتل صاحبها.

تا چون ساعت مقرر فرا رسید خداوند عزّ و جلّ بادی فرستاد که ابرها را در هم ریخت و آسمان را پوشانید و دهنه خود را رها کرد، [کنایه از شدت باران است]. همان افراد خدمت پیامبر رسیدند و عرض کردند: ای پیامبر! از خدا بخواه تا جلوی باران را بگیرد که ما نزدیک است غرق شویم. همه مردم گرد آمدند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دوباره دست به دعا برداشت و به مردم نیز فرمان داد آمین بگویند. مردی از میان جمعیّت گفت: ای رسول خدا! دعا را بلند بخوان تا ما هم بشنویم، زیرا همه دعایی را که تو می خوانی ما نمی شنویم. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بگویید: خدایا! بر پیرامون ما ببارد نه بر ما. خدایا! این باران را بر دل صحرا بریزان و در پای درخت­ها و چراگاه­هایی که گله داران رمه های خود را می چرانند. خدایا! آن را رحمت قرار ده و عذابش قرار مده. (1)

مجالس شیخ: زریق بن زبیر خلقانی از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت50.

مناقب، خرائج، اعلام الوری: ابو براء ملاعب الاسنة به مرض استسقاء گرفتار بود. وی لبید بن ربیعه را خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرستاد، و مقداری اشیاء نفیسه و دو عدد اسب هم به عنوان هدیه برای آن روانه کرد. هنگامی که لبید با این هدایا خدمت پیغمبر رسید، و آن­ها را عرضه داشت، حضرت فرمود: من هدایای مشرکین را قبول نمی کنم. لبید عرض کرد: من تا کنون ندیده ام مردی از طایفه مضر هدیه ابو براء را نپذیرد، حضرت فرمود: من اگر

ص: 22


1- . روضه الکافی : 217 - 218
2- . مجالس شیخ : 76

قَابِلًا هَدِیَّةً مِنْ مُشْرِکٍ لَقَبِلْتُهَا (1) قَالَ فَإِنَّهُ یَسْتَشْفِیکَ مِنْ عِلَّةٍ أَصَابَتْهُ فِی بَطْنِهِ (2) فَأَخَذَ حَثْوَةً مِنَ الْأَرْضِ فَتَفَلَ عَلَیْهَا ثُمَّ أَعْطَاهُ وَ قَالَ دُفْهَا بِمَاءٍ ثُمَّ أَسْقِهِ إِیَّاهُ فَأَخَذَهَا مُتَعَجِّباً یَرَی أَنَّهُ قَدِ اسْتَهَزَأَ بِهِ فَأَتَاهُ فَشَرِبَهَا وَ أُطْلِقَ مِنْ مَرَضِهِ کَأَنَّمَا أُنْشِطَ مِنْ عِقَالٍ (3).

بیان

دفت الدواء و غیره أی بللته بماء أو بغیره و قال نشطت الحبل عقدته و أنشطته حللته.

باب 7 آخر و هو من الباب الأول و فیه ما ظهر من إعجازه صلی الله علیه و آله فی برکة أعضائه الشریفة و تکثیر الطعام و الشراب

الأخبار

«1»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الصُّوفِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ شَرِیکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَاصِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَمْرَةَ عَنْ أَبِیهِ (4) قَالَ: کُنَّا بِإِزَاءِ الرُّومِ إِذْ أَصَابَ النَّاسَ جُوعٌ فَجَاءَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَاسْتَأْذَنُوهُ فِی نَحْرِ الْإِبِلِ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ مَا تَرَی فَإِنَّ الْأَنْصَارَ جَاءُونِی یَسْتَأْذِنُونِّی فِی نَحْرِ الْإِبِلِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَکَیْفَ لَنَا إِذَا لَقِینَا الْعَدُوَّ غَداً رِجَالًا جِیَاعاً فَقَالَ مَا تَرَی قَالَ مُرْ أَبَا طَلْحَةَ فَلْیُنَادِ فِی النَّاسِ بِعَزْمَةٍ مِنْکَ لَا یَبْقَی أَحَدٌ عِنْدَهُ طَعَامٌ إِلَّا جَاءَ بِهِ وَ بَسَطَ الْأَنْطَاعَ فَجَعَلَ الرَّجُلُ یَجِی ءُ بِالْمُدِّ وَ نِصْفِ الْمُدِّ (5) فَنَظَرْتُ إِلَی جَمِیعِ مَا جَاءُوا بِهِ فَقُلْتُ سَبْعَةٌ وَ عِشْرُونَ صَاعاً ثَمَانِیَةٌ (6) وَ عِشْرُونَ صَاعاً لَا یُجَاوِزُ الثَّلَاثِینَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ یَوْمَئِذٍ إِلَی

ص: 23


1- ألفاظ الحدیث من إعلام الوری، و المناقب خال عن قوله: قال لبید إلی هنا.
2- فی المناقب: یستشفیک من الاستسقاء.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 101. إعلام الوری: 19 ط 1 و 38 ط 2.
4- فی المصدر: عاصم بن عبد الرحمن بن أبی عمرة عن أبیه، و لعله الصحیح، لان عاصم لم یدرک النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
5- زاد فی المصدر: و ثلث المد.
6- فی المصدر: أو ثمانیة.

از مشرکین هدیه قبول می کردم، اینک هدیه ابو براء را نیز می پذیرفتم، لبید عرض کرد: او از بیماری که در شکمش گرفتار آن شده از شما شفاعت می­طلبد. در این هنگام حضرت رسول مقداری خاک از زمین برداشت، پس از این آب دهان خود را بر وی افکند و به لبید داد، فرمود: این خاک را با آب ممزوج کنید و بدهید ابو براء بخورد، لبید خاک را با حالت تعجب از آن حضرت گرفت و گمان کرد حضرت او را مسخره می کند. لبید این خاک را برای ابو براء برد و او به دستور پیامبر عمل کرد و از مرضش نجات پیدا نمود گویی از بند آزاد شده بود.

توضیح

دُفت الدواء و غیره، یعنی آن را با آب یا چیزی دیگری خیس کردم. و گوید: نشطت الحبل: یعنی طناب را گره زدم. و انشطته: یعنی گره طناب را باز کردم.

باب هفتم : از باب اول است که در آن برخی معجزات پیامبر در برکت اعضای مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و فزونی دادن به خوراک و نوشیدنی آشکار می­گردد.

روایات

روایت1.

امالی ابن شیخ: عاصم بن عبد الرحمن بن ابی عمرۀ از پدرش روایت کرده که گوید: ما در نبرد با رومیان بودیم که مردم گرسنه شدند. پس انصار به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و از آن حضرت در باره ذبح شتر اجازه خواستند. پیامبر کسی را به دنبال عمر بن خطاب فرستاد و به او گفت: نظرت چیست انصار به نزد من آمدند و از من در باره ذبح شتر اجازه می­خواهند؟ گفت: ای پیامبر خدا چگونه ممکن است ما فردا که با دشمن رویاروی می­شویم گرسنه باشیم؟ سپس گفت: نظر شما جیست؟ فرمود: به نزد اباطلحه برود و بگو با تصمیم تو در میان مردم ندا کند که: هر کس غذایی دارد بیاورد و سفره­های چرمین پهن شدند. و شخص حتی یک مدّ یا نصف مدّ غذا می­آورد. پس به همه غذایی که آوردند نگاه کردم و گفتم: بیست و هفت صاع؟! یا بیست و هشت صاع؟! بیشتر از سی صاع نبود. و مردم در آن روز

ص: 23

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَکْثَرَ (1) دُعَاءً مَا سَمِعْتُهُ قَطُّ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی الطَّعَامِ ثُمَّ قَالَ لِلْقَوْمِ لَا یُبَادِرَنَّ أَحَدُکُمْ صَاحِبَهُ وَ لَا یَأْخُذَنَّ أَحَدُکُمْ حَتَّی یَذْکُرَ اسْمَ اللَّهِ فَقَامَتْ أَوَّلُ رِفْقَةٍ فَقَالَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ ثُمَّ خُذُوا فَأَخَذُوا فَمَلَئُوا کُلَّ وِعَاءٍ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ ثُمَّ قَامَ النَّاسُ فَأَخَذُوا (2) کُلَّ وِعَاءٍ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ ثُمَّ بَقِیَ طَعَامٌ کَثِیرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَقُولُهَا (3) أَحَدٌ إِلَّا حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَی النَّارِ (4).

قب، المناقب لابن شهرآشوب أبو هریرة و أبو سعید و واثلة بن الأسقع و عبد الله بن عاصم و بلال و عمر بن الخطاب مثله (5).

«2»

فس، تفسیر القمی عَنْ جَابِرٍ قَالَ: عَلِمْتُ فِی غَزْوَةِ الْخَنْدَقِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مقوی (مُقْوٍ) أَیْ جَائِعٌ لِمَا رَأَیْتُ عَلَی بَطْنِهِ الْحَجَرَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ لَکَ فِی الْغَدَاءِ قَالَ مَا عِنْدَکَ یَا جَابِرُ فَقُلْتُ عَنَاقٌ وَ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ فَقَالَ تَقَدَّمْ وَ أَصْلِحْ مَا عِنْدَکَ قَالَ جَابِرٌ فَجِئْتُ إِلَی أَهْلِی فَأَمَرْتُهَا فَطَحَنَتِ الشَّعِیرَ وَ ذَبَحْتُ الْعَنْزَ وَ سَلَخْتُهَا وَ أَمَرْتُهَا أَنْ تَخْبِزَ وَ تَطْبُخَ وَ تَشْوِیَ فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ ذَلِکَ جِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ بِأَبِی (6) وَ أُمِّی أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ فَرَغْنَا فَأَحْضِرْ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ فَقَامَ صلی الله علیه و آله إِلَی شَفِیرِ الْخَنْدَقِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ (7) الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَجِیبُوا جَابِراً وَ کَانَ فِی الْخَنْدَقِ سَبْعُمِائَةِ رَجُلٍ فَخَرَجُوا کُلُّهُمْ ثُمَّ لَمْ یَمُرَّ بِأَحَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا قَالَ أَجِیبُوا جَابِراً قَالَ جَابِرٌ فَتَقَدَّمْتُ وَ قُلْتُ لِأَهْلِی قَدْ وَ اللَّهِ أَتَاکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا لَا قِبَلَ لَکِ بِهِ فَقَالَتْ أَعْلَمْتَهُ

ص: 24


1- بأکبر خ ل.
2- فی المصدر: فأخذوا و ملاء و اکل وعاء.
3- لا یقولهما خ ل.
4- أمالی ابن الشیخ: 163.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 89، و ألفاظه یغایر ألفاظ الأمالی کثیرا و ذکر أنّه کان فی غزوة تبوک راجعه.
6- فی المصدر: بأبی أنت و امی.
7- فی المصدر: یا معاشر المهاجرین.

در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرد آمدند و آنان در آن روز چهار هزار نفر بودند. پس پیامبر دعایی بسیار کرد که تا هرگز ندیده بودم اینگونه دعا کند. سپس دستش را در غذا فرود برد و به مردم فرمود: کسی در غذا خوردن بر دوستش پیشی نگیرد و کسی چیزی برندارد مگر اینکه اسم خدا را ذکر کند. گروه اول جلو آمدند. پیامبر فرمود: اسم خدا را ذکر کنید، سپس بردارید. آنان غذا برداشتند و کاسه­ها و هر چیزی که داشتند پُر کردند. سپس مردم برخاسته و غذا برگرفتند و کاسه­ها و هر چیزی که داشتند پُر کردند. سپس غذایی بسیار باقی ماند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انّ محمدا عبده و رسوله، سوگند به کسی که جانم در دست اوست هر کس این عبارت را بر زبان آورد خداوند آتش را بر او حرام می­کند.

مناقب: ابوهریرۀ و ابوسعید و واثلۀ بن اسقع و عبدالله بن عاصم و بلال و عمر بن خطاب همین حدیث را روایت کرده­اند. (1)

روایت2.

تفسیر قمی: جابر می گوید: چون مشاهده نمودم که پیامبر صلی الله علیه و آله سنگی را بر روی شکم خود قرار داده بود، دانستم که حضرت، گرسنه است. پس به حضرت عرض کردم: ای رسول خدا! آیا میل به غذا دارید؟ حضرت پاسخ داد: ای جابر، چه غذایی نزد تو است؟ جابر می گوید: پاسخ دادم: یک بز ماده و یک صاع (پیمانه) گندم دارم. حضرت فرمود: پس برو و آن غذایی که داری را درست کن. جابر می گوید: نزد همسرم رفته و به او امر کردم که گندم را آرد کند و خود، آن بز را ذبح کرده و پوست کندم و به همسر خود امر کردم که با آن آرد، نان بپزد و آن بز را پخته و بریان کند. چون از این امور فارغ گشتم، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم و عرض کردم: ای رسول خدا! پدر و مادرم فدای شما باد! غذا آماده است. پس با هر که دوست دارید به خانه ما بیایید. پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و به کنار خندق رفته و سپس فرمود: ای جماعت مهاجرین و انصار! دعوت جابر را پاسخ گویید و بیایید به منزل او برویم. جابر می گوید: هفتصد مرد درون خندق بودند و همگی از خندق بیرون آمدند، سپس پیامبر از کنار هر یک از مهاجرین و انصار که می گذشت به آنان می فرمود: دعوت جابر را پاسخ گویید. جابر می گوید: به خانه رفتم و به همسرم گفتم: به خدا قسم، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله، شمار زیادی را دعوت کرده است و غذایی که نزد تو موجود است، جوابگوی این همه میهمان نیست. همسرم گفت: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله را از مقدار غذایی که نزد ما است، آگاه نساختی؟

ص: 24


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 89

أَنْتَ مَا عِنْدَنَا (1) قَالَ نَعَمْ قَالَتْ فَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا أَتَی قَالَ جَابِرٌ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ فِی الْقِدْرِ ثُمَّ قَالَ اغْرِفِی وَ أَبْقِی ثُمَّ نَظَرَ فِی التَّنُّورِ ثُمَّ قَالَ أَخْرِجِی وَ أَبْقِی ثُمَّ دَعَا بِصَحْفَةٍ فَثَرَدَ فِیهَا وَ غَرَفَ فَقَالَ یَا جَابِرُ أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً عَشَرَةً فَأَدْخَلْتُ عَشَرَةً فَأَکَلُوا حَتَّی نَهِلُوا وَ مَا یُرَی فِی الْقَصْعَةِ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَتَیْتُهُ بِالذِّرَاعِ فَأَکَلُوهُ ثُمَّ قَالَ أَدْخِلْ عَشَرَةً فَأَدْخَلْتُهُمْ حَتَّی أَکَلُوا وَ نَهِلُوا وَ مَا یُرَی فِی الْقَصْعَةِ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَکَلُوا وَ خَرَجُوا ثُمَّ قَالَ أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً فَأَدْخَلْتُهُمْ (2) فَأَکَلُوا حَتَّی نَهِلُوا وَ مَا یُرَی فِی الْقَصْعَةِ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَتَیْتُهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ لِلشَّاةِ مِنَ الذِّرَاعِ قَالَ ذِرَاعَانِ فَقُلْتُ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَقَدْ آتَیْتُکَ بِثَلَاثَةٍ فَقَالَ أَمَا لَوْ سَکَتَّ یَا جَابِرُ لَأَکَلَ النَّاسُ کُلُّهُمْ مِنَ الذِّرَاعِ قَالَ جَابِرٌ فَأَقْبَلْتُ أُدْخِلُ عَشَرَةً عَشَرَةً فَیَأْکُلُونَ حَتَّی أَکَلُوا کُلُّهُمْ وَ بَقِیَ وَ اللَّهِ لَنَا مِنْ ذَلِکَ الطَّعَامِ مَا عِشْنَا بِهِ أَیَّاماً (3).

بیان

قال الجوهری ما لی به قبل أی طاقة و الصحفة کالقصعة و ثردت الخبز کسرته.

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی غَزَاةٍ وَ عَطِشَ النَّاسُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْمَنْزِلِ مَاءٌ وَ کَانَ فِی إِنَاءٍ قَلِیلُ مَاءٍ فَوَضَعَ أَصَابِعَهُ فِیهِ فَتَحَلَّبَ مِنْهَا الْمَاءُ حَتَّی رَوِیَ النَّاسُ وَ الْإِبِلُ وَ الْخَیْلُ فَتَزَوَّدَ النَّاسُ وَ کَانَ فِی الْعَسْکَرِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَعِیرٍ وَ مِنَ الْخَیْلِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ فَرَسٍ وَ مِنَ النَّاسِ ثَلَاثُونَ أَلْفاً (4).

یج، الخرائج و الجرائح مرسلا مثله و ذکر أنه کان فی غزوة تبوک.

ص: 25


1- بما عندنا خ ل.
2- فدخلوا خ ل. و فی المصدر: فأدخلتهم فأکلوا حتّی نهلوا و لم یر.
3- تفسیر القمّیّ: 518 و 519.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.

جابر می گوید: پاسخ دادم: آری. همسرم گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله داناتر است نسبت به تعداد مهمانان هایی که دعوت کرده است. جابر می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد خانه شد و نگاهی به دیگ انداخت و سپس فرمود: غذا را بکش و باقی بگذار. سپس به تنور نگاهی کرد و سپس فرمود: نان بیرون بده و باقی بگذار. سپس ظرفی خواست و نان را در آن ترید کرد و از آن آبگوشت کشید و فرمود: ای جابر! ده تن از میهمانان را نزد من بیاور. جابر می گوید: ده تن را نزد حضرت بردم و آنها از آن آبگوشت خوردند تا این که سیر سیر شدند و در کاسه آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جابر! یک دست بز را برایم بیاور. جابر می گوید: آن را نزد حضرت آوردم و آن ده تن از آن خوردند. سپس حضرت فرمود: ده تن از میهمانان را نزد من بیاور. جابر می گوید: ده تن را نزد حضرت بردم و آنها از آن آبگوشت خوردند تا این که سیر سیر شدند و در کاسه آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یک دست بز را برایم بیاور. و آن ده تن از آن خوردند و رفتند. سپس حضرت فرمود: ده تن دیگر را نزد من بیاور. جابر می گوید: ده تن را نزد حضرت بردم و از آن آبگوشت خوردند تا سیر سیر شدند و در کاسه آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس حضرت فرمود: ای جابر! یک دست بز را برایم بیاور. جابر می گوید: آن را آوردم و به حضرت عرض کردم: ای رسول خدا!، یک بز چند دست دارد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: دو دست. جابر می گوید: عرض کردم: سوگند به کسی که تو را به حق، به پیامبری مبعوث کرد، سه دست برایتان آوردم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جابر! اگر خاموش می ماندی، تمام این میهمانان می توانستند از دست آن بز بخورند. سپس فرمود: ای جابر! ده تن را نزد من بیاور. جابر می گوید: آن میهمان ها را ده تا ده تا نزد حضرت می آوردم و آنها می خوردند تا آن که همه از آن آبگوشت خوردند و به خداوند سوگند! برای خود ما نیز از آن غذا به مقداری ماند که غذای چند روز ما را تأمین نمود. (1)

توضیح

جوهری گوید: «ما لی به قبل» یعنی انرژی و توان. «الصحفۀ» بر وزن «القصعۀ» است. و «ثردت الخبز» یعنی نان را تکه تکه کردم.

روایت3.

قصص الانبیاء: علی علیه السلام فرمود: در یکی از جنگ­ها با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بیرون رفتیم و مردم تشنه شدند و در منزل میان راه هم آب نبود، ولی در یکی از مشک­ها آب کمی وجود داشت. حضرت انگشتانش را در آن گذاشت و آب از آن جوشید تا اینکه مردم خوردند و شتران و اسبانشان را سیراب کردند و ذخیره نمودند، در حالی که در لشکر، دوازده هزار شتر و دوازده هزار اسب و تعداد لشکریان، سی هزار تن بود. (2)

خرائج: به صورت مرسل همین حدیث را روایت کرده و گفته است این ماجرا در غزوه تبوک روی داد.

ص: 25


1- . تفسیر قمی : 518 - 519
2- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
«4»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُوسَی بْنِ هَارُونَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ هِشَامٍ (1) عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: أَرْسَلَتْنِی أُمُّ سُلَیْمٍ یَعْنِی أُمَّهُ عَلَی شَیْ ءٍ صَنَعَتْهُ وَ هُوَ مُدٌّ مِنْ شَعِیرٍ طَحَنَتْهُ وَ عَصَرَتْ عَلَیْهِ مِنْ عُکَّةٍ (2) کَانَ فِیهَا سَمْنٌ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ مَعَهُ فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَدْخِلْ (3) عَلَیَّ عَشَرَةً عَشَرَةً فَدَخَلُوا فَأَکَلُوا وَ شَبِعُوا حَتَّی أَتَی عَلَیْهِمْ قَالَ فَقُلْتُ لِأَنَسٍ کَمْ کَانُوا قَالَ أَرْبَعِینَ (4).

«5»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِامْرَأَةٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ مَعْبَدٍ لَهَا شَرَفٌ فِی قَوْمِهَا نَزَلَ بِهَا فَاعْتَذَرَتْ بِأَنَّهُ مَا عِنْدَهَا إِلَّا عَنْزٌ لَمْ تُرَ لَهَا قَطْرَةُ لَبَنٍ مُنْذُ سَنَةٍ لِلْجَدْبِ فَمَسَحَ ضَرْعَهَا (5) وَ رَوَّاهُمْ مِنْ لَبَنِهَا وَ أَبْقَی لَهُمْ لَبَنَهَا (6) وَ خَیْراً کَثِیراً ثُمَّ أَسْلَمَ أَهْلُهَا لِذَلِکَ.

«6»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ أَتَی امْرَأَةً مِنَ الْعَرَبِ یُقَالُ لَهَا أُمُّ شَرِیکٍ فَاجْتَهَدَتْ فِی قِرَاهُ وَ إِکْرَامِهِ فَأَخْرَجَتْ عُکَّةً لَهَا فِیهَا بَقَایَا سَمْنٍ فَالْتَمَسَتْ فِیهَا فَلَمْ تَجِدْ شَیْئاً فَأَخَذَهَا فَحَرَّکَهَا بِیَدِهِ فَامْتَلَأَتْ سَمْناً عَذْباً وَ هِیَ تُعَالِجُهَا قَبْلَ ذَلِکَ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا شَیْ ءٌ فَأَرْوَتِ الْقَوْمَ مِنْهَا وَ أَبْقَتْ فَضْلًا عِنْدَهَا کَافِیاً وَ بَقَّی لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَرَفاً تَتَوَارَثُهُ الْأَعْقَابُ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یَشُدُّوا رَأْسَ الْعُکَّةِ.

«7»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَصْحَابَهُ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْأَحْزَابِ صَارُوا بِعَرْضِ الْعَطَبِ لِفَنَاءِ الْأَزْوَادِ فَهَیَّأَ رَجُلٌ قُوتَ رَجُلٍ أَوْ رَجُلَیْنِ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَانْقَلَبَتِ الْقَوْمُ وَ هُمْ أُلُوفٌ مَعَهُ فَدَخَلَ فَقَالَ غَطُّوا إِنَاءَکُمْ فَغَطَّوْهُ ثُمَّ دَعَا وَ بَرَّکَ عَلَیْهِ فَأَکَلُوا جَمِیعاً وَ شَبِعُوا وَ الطَّعَامُ بِهَیْئَتِهِ (7).

ص: 26


1- هشام بن محمّد خ ل.
2- العکة بالضم: زقیق للسمن أصغر من القربة.
3- الخطاب لانس، أو هو مصحف ادخلی.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.
5- فمسح بیده علی ضرعها خ ل.
6- من لبنها خ ل.
7- إعلام الوری: 17 ط 1 36 ط 2، و الظاهر أن ألفاظ الحدیث من الخرائج، و اما اعلام.

روایت4.

قصص الانبیاء: انس می گوید: مادرم ام سلیم، غذایی از یک مد آرد جو، در ظرف کوچکی از روغن درست کرد. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله هم با کسانی که با او بودند (آمدند) بر او وارد شد و فرمود: ده نفر ده نفر همراه من وارد شوید. آنان وارد شدند و خوردند و سیر شدند تا اینکه انس بر آنان وارد شد. گوید: از انس پرسیدم: چند نفر بودند؟ گفت: چهل نفر.(1)

روایت5.

خرائج: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گذرش به زنی که نام او «ام معبد» بود و قبیله اش برای او احترام قائل بودند، افتاد. زن پوزش طلبید که چیزی غیر از یک بز که از زمان سال قطحی یک قطره شیر از او ندیده است. حضرت دستش را به پستان آن بز کشید و مردم را از شیرش سیراب کرد و شیر و خیر و برکت بسیاری از آن را برای آن خانواده باقی گذاشت. سپس به خاطر این مساله همه اهل آن خانواده اسلام آوردند.

روایت6.

خرائج: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله از کنار زنی به نام ام شریک عبور می کرد. آن زن نسبت به پیامبر احترام زیادی کرد و برای پذیرایی از آن حضرت بسیار تلاش کرد و روغندانی را که اندکی روغن در آن مانده بود بیرون آورد و خواست چیزی خدمت پیامبر آورد؛ ولی چیزی در آن روغندان نیافت. حضرت آن را گرفت و حرکت داد و آن ظرف پر از روغن خالص شد. در حالی که قبل از آن هر چه جستجو کردند چیزی در آن نیافتند. همه از آن خوردند و سیر شدند و مقداری از آن ماند. بدین گونه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم افتخاری برای او باقی گذاشت که نسل در نسل آن را به ارث بردند و دستور داد که سر روغندان را نبندند.

روایت7.

اعلام الوری، خرائج: روایت شده که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز جنگ احزاب، به خاطر تمام شدن زاد و توشه، سختی و مشقّت زیادی متحمل شدند. در این هنگام یکی از یاران آن حضرت غذای مختصری که برای یک و یا دو نفر بیشتر نبود حاضر کرد و پیامبر را دعوت کرد و هزاران تن با آن حضرت آمدند. پیامبر وارد شد و فرمود: پارچه ای روی ظرف غذا بیندازید. آنان ظرف غذا را پوشاندند. سپس پیامبر دعا برکت در غذا کرد. پس همگی خوردند و سیر شدند و غذا به همان مقدار اول ماند. (2)

ص: 26


1- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
2- . اعلام الوری : 17 چاپ اول و 36 چاپ دوم.
«8»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَصْحَابَهُ شَکَوْا إِلَیْهِ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ نَفَادَ أَزْوَادِهِمْ فَدَعَا بِفَضْلَةِ زَادٍ لَهُمْ فَلَمْ یُوجَدْ إِلَّا بِضْعَ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَطُرِحَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَمَسَّهَا بِیَدِهِ وَ دَعَا رَبَّهُ ثُمَّ صَاحَ فِی النَّاسِ فَانْحَفَلُوا وَ قَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ فَأَکَلَ الْقَوْمُ وَ هُمْ أُلُوفٌ فَصَارُوا کَأَشْبَعِ مَا کَانُوا وَ مَلَئُوا مَزَاوِدَهُمْ وَ أَوْعِیَتَهُمْ وَ التَّمَرَاتُ بِحَالِهَا کَهَیْئَتِهَا یَرَوْنَهَا عِیَاناً لَا شُبْهَةَ فِیهِ (1).

«9»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله وَرَدَ فِی غَزَاتِهِ هَذِهِ عَلَی مَاءٍ قَلِیلٍ لَا یَبُلُّ حَلْقَ وَاحِدٍ مِنَ الْقَوْمِ وَ هُمْ عِطَاشٌ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَیْهِ فَأَخَذَ مِنْ کِنَانَتِهِ سَهْماً فَأَمَرَ بِغَرْزِهِ (2) فِی أَسْفَلِ الرَّکِیِّ فَفَازَ الْمَاءُ إِلَی أَعْلَی الرَّکِیِّ فَارْتَوَوْا لِلْمُقَامِ وَ اسْتَقَوْا لِلظَّعْنِ وَ هُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفاً وَ رِجَالٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ حُضُورٌ مُتَحَیِّرِینَ (3).

«10»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَصْحَابَهُ صلی الله علیه و آله کَانُوا مَعَهُ فِی سَفَرٍ فَشَکَوْا إِلَیْهِ أَنْ لَا مَاءَ مَعَهُمْ وَ أَنَّهُمْ بِسَبِیلِ هَلَاکٍ فَقَالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی (4) عَلَیْهِ تَوَکُّلِی وَ إِلَیْهِ مَفْزَعِی فَدَعَا بِرَکْوَةٍ فَطَلَبَ مَاءً فَلَمْ یُوجَدْ إِلَّا فَضْلَهُ فِی الرَّکْوَةِ وَ مَا کَانَتْ تَرْوِی رَجُلًا فَوَضَعَ کَفَّهُ فِیهِ فَنَبَعَ الْمَاءُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ یَجْرِی فَصِیحَ فِی النَّاسِ فَسُقُوا وَ اسْتَسْقَوْا (5) وَ شَرِبُوا حَتَّی نَهِلُوا (6) وَ عَلُّوا وَ هُمْ أُلُوفٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ (7) أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً.

ص: 27


1- إعلام الوری: 17 ط 1 و 36 ط 2، و الظاهر أن الحدیث مخرج من الخرائج و ألفاظه فی إعلام الوری یخالفه راجعه، و یوجد فی الخرائج حدیث فیه تفصیل ذلک راجع ص 189.
2- أی باثباته و ادخاله فی أسفل الرکی.
3- إعلام الوری: 17 و 18 ط 1 و 36 ط 2.
4- سیهدین خ.
5- و استقوا خ ل.
6- انهلوا خ ل.
7- اشهدوا خ ل.

روایت8.

اعلام الوری، خرائج: روایت شده که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ تبوک از تمام شدن توشه خود به نزد آن حضرت شکایت کردند. پیامبر باقی مانده توشه آن­ها را که مقدار کمی خرما بود طلب کرد و چیزی جز حدود سیزده تا بیست خرما نیافت. پس آن­ها را به زمین ریخت و با دست مبارک لمس کرد و به درگاه پروردگارش دعا نمود سپس مردم را صدا زد، آنان گرد آمدند و پیامبر فرمود: به نام خدا بخورید. مردم که هزاران نفر بودند از غذا خوردند بیش­تر از همه اوقات سیر شدند و توشه­دان­ها و ظرف­هایشان را پر کردند و خرما نیز همچنان به حال خود بود و مردم این جریان را به چشم خود می­دیدند و جای هیچ شک و تردیدی در آن نبود. (1)

روایت9.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم در غزوه تبوک به آبی رسیدند که فوق العاده کم بود و حتی یک­نفر را هم سیراب نمی­کرد، در حالی که آنان تشنه بودند. آنان به نزد پیامبر شکایت بردند. پیامبر در این وقت تیری از تیرکش بیرون کرد و به یکی از اصحاب امر فرمود که این تیر را در ته چاه فرو ببرد. در این هنگام آب از چاه بیرون شد و تا بالای آن رسید، همه اصحاب و مسافران از آب خوردند و سیراب شدند در حالی که سی هزار نفر به شمار می­رفتند، و در میان این جماعت عده ای از منافقین هم حضور داشتند که حیرت زده شدند. (2)

روایت10.

خرائج: روایت شده که در یکی از سفرهای پیامبر، همراهان به نزد ایشان گلایه کردند که اصلا آب نداریم و نزدیک است هلاک شویم. حضرت فرمود: این گونه نیست، خدا با ماست و من به او توکل می کنم و او پناه من است. سپس ظرفی خواست که در آن آب باشد. اما در مشک آب جز باقی مانده آبی که حتی یک نفر را سیراب نمی کرد چیزی نیافتند. حضرت دستش را داخل مشک گذاشت، آب از انگشتان آن حضرت جاری شد. مردم را صدا کردند پس سیراب شدند و آب طلبیدند و نوشیدند تا بار اول سیراب شده و برای بار دوم نیز سیراب شدند در حالی که چند هزار نفر بودند. رسول خدا فرمود: گواهی می­دهم که من به حق فرستاده خدا هستم.

ص: 27


1- . اعلام الوری : 17 چاپ اول و 36 چاپ دوم.
2- . اعلام الوری : 17 - 18چاپ اول و 36 چاپ دوم.
بیان

قال الجوهری النهل الشرب الأول و قد نهل بالکسر و أنهلته أنا لأن الإبل تسقی فی أول الورد فترد إلی العطن (1) ثم تسقی الثانیة و هی العلل فترد إلی المرعی یقال عله یعله و یعله و عل بنفسه یتعدی و لا یتعدی و أعل القوم شربت إبلهم العلل.

«11»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ قَوْماً شَکَوْا إِلَیْهِ مُلُوحَةَ مَائِهِمْ (2) فَأَشْرَفَ عَلَی بِئْرِهِمْ وَ تَفَلَ فِیهَا وَ کَانَتْ مَعَ مُلُوحَتِهَا غَائِرَةً فَانْفَجَرَتْ بِالْمَاءِ الْعَذْبِ (3) فَهَا هِیَ یَتَوَارَثُهَا أَهْلُهَا یَعُدُّونَهَا أَعْظَمَ مَکَارِمِهِمْ (4) وَ هَذِهِ الْبِئْرُ بِظَاهِرِ مَکَّةَ بِمَوْضِعٍ یُسَمَّی الزَّاهِرَ وَ اسْمُهَا الْعُسَیْلَةُ وَ کَانَ مِمَّا أَکَّدَ اللَّهُ صِدْقَهُ فِیهِ أَنَّ قَوْمَ مُسَیْلَمَةَ لَمَّا بَلَغَهُمْ ذَلِکَ سَأَلُوهُ مِثْلَهَا فَأَتَی بِئْراً فَتَفَلَ فِیهَا فَغَارَ مَاؤُهَا مِلْحاً أُجَاجاً کَبَوْلِ الْحَمِیرِ فَهِیَ بِحَالِهَا إِلَی الْیَوْمِ مَعْرُوفَةُ الْأَهْلِ وَ الْمَکَانِ (5).

قب، المناقب لابن شهرآشوب من لطائف القصص مثله (6)

بیان

قال الفیروزآبادی الزاهر موضع بین مکة و التنعیم و قال العسیلة کجهینة ماء شرقی سمیراء.

«12»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ أَتَاهُ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ قَدْ کَاتَبَ مَوَالِیَهُ عَلَی کَذَا وَ کَذَا وَدِیَّةً وَ هِیَ صِغَارُ النَّخْلِ کُلُّهَا تَعْلَقُ وَ کَانَ الْعُلُوقُ أَمْراً غَیْرَ مَضْمُونٍ عِنْدَ الْعَامِلِینَ عَلَی مَا جَرَتْ بِهِ عَادَتُهُمْ لَوْ لَا مَا عَلِمَ مِنْ تَأْیِیدِ اللَّهِ لِنَبِیِّهِ فَأَمَرَ سَلْمَانَ بِضَمَانِ ذَلِکَ لَهُمْ فَجَمَعَهَا لَهُمْ ثُمَّ قَامَ علیه السلام وَ غَرَسَهَا بِیَدِهِ فَمَا سَقَطَتْ وَاحِدَةٌ مِنْهَا وَ بَقِیَتْ عَلَماً مُعْجِزاً یُسْتَشْفَی

ص: 28


1- العطن: مبرک الإبل و مربض الغنم حول الماء.
2- زاد فی إعلام الوری: و انهم فی جهد من الظماء و بعد المیاه و أن لا قوة لهم علی شربه فجاء معهم فی جماعة أصحابه حتّی أشرف.
3- فی إعلام الوری: العذب الفرات.
4- فی إعلام الوری: یعدونها أسنی مفاخرهم و أجل مکارمهم و انهم لصادقون، و کان ممّا أکد اللّه به صدقه إه.
5- إعلام الوری: 18 ط 1 و 36 ط 2.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 102 و 103 ط النجف. و ألفاظه تغایر المذکور راجعه.

توضیح

جوهری گوید: «النهل» نوشیدن بار اول است. و قد نهِل با کسره و أنهلته أنا. زیرا شتران در اولین وارد شدن بر آب سیراب شده و به خوابگاه باز گردانده می­شوند، سپس برای بار دوم به آن­ها آب می­دهند که آن «العلل» است و به آن­ها را به چراگاه باز می­گردانند. گفته می­شود: علّه یعُلّه و یعِلّه و علّ بنفسه هم به صورت متعدی و هم غیر متعدی می­آید. و أعلّ القوم یعنی: قوم به شتران خود برای بار دوم آب نوشاندند.

روایت11.

اعلام الوری، خرائج: روایت شده عدّه ای به خدمت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آمدند و از شوری آب چاهشان اظهار ناراحتی کردند. حضرت، بر سر چاهشان رفت و از دهان مبارک خود، آب انداخت. آب چاه که هم شور بود و هم کم، بعد از آن، هم شیرین شد و هم از چاه فوران کرد. بعدها صاحبان چاه آن را به ارث بردند و آن را از جمله افتخارات بزرگ خود به شمار می­آوردند. این چاه در پشت مکه در مکانی به نام الزاهر بود و اسم چاه العسیلۀ بود . از جمله دلائلی که خداوند صدق معجزه پیامبر را در این باره تاکید کرده مربوط به زمانی است که خبر به گوش اطرافیان «مسیلمه کذّاب» رسید، آن­ها نیز مثل این کار را از او خواستند، او هم سر چاهی آمده و به آن آب دهان انداخت ولی آب چاه شور و بد مزه مثل بول حمار شد. و هم اکنون نیز اهل و مکان آن معروف است. (1)

مناقب: در بخش داستان­های جالب، این روایت نقل شده است. (2)

توضیح

فیروزآبادی گوید: الزاهر مکانی میان مکه و تنعیم است و گوید: العسیلۀ بر وزن جهینه آب در قسمت شرقی سمیراء می­باشد.

روایت12.

خرائج: روایت شده که سلمان خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت که با صاحبانش بر این مقدار نشای درخت خرما که همه اش باردار باشند، مکاتبه کرده است. در حالی که عادتا بارداری خرما را کسی نمی تواند ضمانت کند مگر اینکه تأیید الهی به پیامبر علم داشته باشند. حضرت به سلمان دستور داد که این را ضمانت کند. و نشاها را جمع کرد و آنگاه با دست خود آن­ها را کاشت و همه سبز شدند و حتی یکی از آن بر زمین نیفتاد و به عنوان معجزه ای باقی ماندند.

ص: 28


1- . اعلام الوری : 18 در چاپ اول و 36 در چاپ دوم.
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 102 - 103

بِتَمْرِهَا (1) وَ تُرْجَی بَرَکَاتُهَا وَ أَعْطَاهُ تِبْرَةً مِنْ ذَهَبٍ کَبَیْضَةِ الدِّیکِ فَقَالَ اذْهَبْ بِهَا وَ أَوْفِ (2) مِنْهَا أَصْحَابَ الدُّیُونِ فَقَالَ مُتَعَجِّباً (3) مُسْتَقِلًّا لَهَا وَ أَیْنَ تَقَعُ هَذِهِ مِمَّا عَلَیَّ فَأَدَارَهَا عَلَی لِسَانِهِ ثُمَّ أَعْطَاهَا إِیَّاهُ وَ قَدْ کَانَتْ فِی هَیْئَتِهَا الْأُولَی وَ وَزْنُهَا لَا یَفِی بِرُبُعِ حَقِّهِمْ فَذَهَبَ بِهَا فَأَوْفَی الْقَوْمُ مِنْهَا حُقُوقَهُمْ (4).

توضیح

قوله تعلق أی تحبل و تثمر و التبر بالکسر ما کان من الذهب غیر مضروب.

«13»

یج، الخرائج و الجرائح رَوَی أَنَسٌ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی السُّوقِ وَ مَعِی عَشَرَةُ دَرَاهِمَ وَ أَرَادَ صلی الله علیه و آله أَنْ یَشْتَرِیَ عَبَاءَةً وَ رَأَی جَارِیَةً تَبْکِی وَ تَقُولُ سَقَطَ مِنِّی دِرْهَمَانِ فِی زِحَامِ السُّوقِ وَ لَا أَجْسُرُ أَنْ أَرْجِعَ إِلَی مَوْلَایَ فَقَالَ لِی صلی الله علیه و آله أَعْطِهَا دِرْهَمَیْنِ فَأَعْطَیْتُهَا فَلَمَّا اشْتَرَی صلی الله علیه و آله عَبَاءَةً بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ وَزَنْتُ مَا بَقِیَ مَعِی فَإِذَا هِیَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ.

«14»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا هُرَیْرَةَ قَالَ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً بِتَمَرَاتٍ فَقُلْتُ ادْعُ اللَّهَ لِی بِالْبَرَکَةِ فِیهِنَّ فَدَعَا ثُمَّ قَالَ خُذْهُنَّ فَاجْعَلْهُنَّ فِی الْمِزْوَدِ إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً فَأَدْخِلْ یَدَکَ فِیهِ وَ لَا تَنْثُرْهُ قَالَ فَلَقَدْ حَمَلْتُ مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ أَوْسُقاً (5) وَ کُنَّا نَأْکُلُ وَ نُطْعِمُ وَ کَانَ لَا یُفَارِقُ حَقْوَیَّ فَارْتَکَبْتُ مَأْثَماً فَانْقَطَعَ وَ ذَهَبَ وَ هُوَ (6) أَنَّهُ کَتَمَ الشَّهَادَةَ لِعَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ تَابَ فَدَعَا لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَارَ کَمَا کَانَ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی مُعَاوِیَةَ ذَهَبَ وَ انْقَطَعَ (7).

«15»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ إِیَاسِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا غُلَامٌ حَدَثٌ وَ تَرَکْتُ أَهْلِی وَ مَالِی إِلَی اللَّهِ (8) وَ رَسُولِهِ فَقَدِمْنَا الْحُدَیْبِیَةَ مَعَ النَّبِیِّ ص

ص: 29


1- بثمرتها خ ل.
2- و أوف بها خ ل.
3- متعجبا به خ ل. فی المصدر: متعجبا بها، أقول: استقله: عده و رآه قلیلا.
4- الخرائج: 183، أقول: و الخرائج المطبوع سقط عنه کثیر من الأحادیث المتقدمة و الآتیة.
5- أوسقا منه خ ل و فی المناقب: کذا و کذا وسقا.
6- و قیل: إنّه.
7- مناقب آل أبی طالب 1: 74.
8- علی اللّه خ ل.

و مردم از میوه آن­ها استفاده می کردند. و به برکت آن­ها امیدوار می شدند. سپس پیامبر اکرم یک قطعه طلا مانند تخم خروس به سلمان داد و فرمود: برو و با آن بقیه قرض صاحبانت را ادا کن. سلمان با تعجب گفت: این کجای قرض­های مرا ادا می کند؟ پس پیامبر طلا را بر زبان خود چرخاند و به او داد. آن مقدار طلا در حالت ابتدای آن و در وزن آن او به یک چهارم از قرض­های او هم نمی رسید، ولی با آن توانست همه قرض­های خود را بپردازد. (1)

توضیح

سخن او «تعلق» یعنی خرماها بار و ثمر داشتند. و «التِبر» با کسره تاء طلایی ضرب نشده است.

روایت13.

خرائج: انس می گوید: با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به بازار رفتیم تا عبایی برای آن حضرت بخریم و ده درهم با خود برده بودیم. در راه کنیزی را دیدیم که گریه می کند. علت گریه اش را پرسیدیم، گفت: در شلوغی بازار، دو درهم گم کردم و الآن جرات نمی کنم به خانه برگردم. حضرت فرمود: دو درهم به او بده. من دو درهم به کنیز دادم. از بازار عبایی را به ده درهم خریدیم. بعد نگاه کردم دیدم همه ده درهم باقی است.

روایت14.

مناقب، خرائج: ابو هریره می گوید: روزی مقداری خرما حضور پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آوردم و گفتم: دعا کن خدا این­ها را برکت دهد. حضرت دعا نمود و فرمود: اینها را در کیسه قرار بده و هر وقت خواستی از آن بردار، ولی همه اش را یکباره بر ندار. ابو هریره گفت: از این خرما، شتری را بار کردم و از آن تغذیه می نمودم، ولی کیسه تمام نمی شد. تا اینکه گناهی را مرتکب شدم و کیسه تمام شد. توضیح: می گویند ابو هریره برای امامت علی علیه السّلام شهادت نداد اما بعدا توبه کرد و علی علیه السّلام دعا نمود و کیسه خرما به حال اوّل برگشت، ولی وقتی به طرف معاویه رفت، برکت آن نیز سلب شد. (2)

روایت15.

خرائج: ایاس بن سلمه از پدرش روایت می کند که: من جوان نورسی بودم. اهل و عیالم را به امان خدا رها کردم و با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به حدیبیه رفتیم.

ص: 29


1- . خرائج : 183
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 74

حَتَّی قَعَدَ عَلَی مِیَاهِهَا وَ هِیَ قَلِیلَةٌ قَالَ فَإِمَّا بَصَقَ فِیهَا وَ إِمَّا دَعَا فَمَا نَزِفَتْ بَعْدُ (1).

«16»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَخْرُجُ فِی اللَّیْلَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِلَی الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ فِی آخِرِ لَیْلَةٍ وَ کَانَ یَبِیتُ عِنْدَ الْمِنْبَرِ مَسَاکِینَ فَدَعَا بِجَارِیَةٍ تَقُومُ عَلَی نِسَائِهِ فَقَالَ ائْتِینِی بِمَا عِنْدَکُمْ فَأَتَتْهُ بِبُرْمَةٍ (2) لَیْسَ فِیهَا إِلَّا شَیْ ءٌ یَسِیرٌ فَوَضَعَهَا ثُمَّ أَیْقَظَ عَشَرَةً وَ قَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا ثُمَّ أَیْقَظَ عَشَرَةً فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا ثُمَّ هَکَذَا وَ بَقِیَ فِی الْقِدْرِ بَقِیَّةٌ فَقَالَ اذْهَبِی بِهَذَا إِلَیْهِمْ.

«17»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی مَرَاضِعَ فَاطِمَةَ فَیَتْفُلُ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَ یَقُولُ لِفَاطِمَةَ لَا تُرْضِعِیهِمْ.

«18»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کُنْتُ صَائِماً فَلَمْ أَقْدِرْ إِلَّا عَلَی الْمَاءِ ثَلَاثاً فَأَخْبَرْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَقَالَ اذْهَبْ بِنَا قَالَ فَمَرَرْنَا فَلَمْ نُصِبْ شَیْئاً إِلَّا عَنْزَةً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِصَاحِبِهَا قَرِّبْهَا قَالَ حَائِلٌ (3) قَالَ قَرِّبْهَا فَقَرَّبَهَا فَمَسَحَ مَوْضِعَ ضَرْعِهَا فَانْسَدَلَتْ قَالَ قَرِّبْ قَعْبَکَ فَجَاءَ بِهِ فَمَلَأَهُ لَبَناً فَأَعْطَاهُ صَاحِبَ الْعَنْزِ فَقَالَ اشْرَبْ ثُمَّ مَلَأَ الْقَدَحَ فَنَاوَلَنِی إِیَّاهُ فَشَرِبْتُهُ ثُمَّ أَخَذَ الْقَدَحَ فَمَلَأَهُ فَشَرِبَ.

«19»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی سَفَرٍ فَمَرَّ عَلَی بَعِیرٍ قَدْ أَعْیَا وَ أَقَامَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَدَعَا بِمَاءٍ فَتَمَضْمَضَ مِنْهُ فِی إِنَاءٍ وَ تَوَضَّأَ وَ قَالَ افْتَحْ فَاهُ وَ صَبَّهُ فِی فِیهِ (4) وَ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ احْمِلْ جَلَّاداً وَ عَامِراً وَ رَفِیقَهُمَا وَ هُمَا صَاحِبَا الْجَمَلِ فَرَکِبُوهُ وَ إِنَّهُ لَیَهْتَزُّ بِهِمْ أَمَامَ الْخَیْلِ (5).

«20»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ دَخَلْتُ السُّوقَ فَابْتَعْتُ لَحْماً بِدِرْهَمٍ وَ ذُرَةً بِدِرْهَمٍ فَأَتَیْتُ بِهِمَا فَاطِمَةَ علیها السلام حَتَّی إِذَا فَرَغَتْ مِنَ الْخُبْزِ وَ الطَّبْخِ قَالَتْ لَوْ أَتَیْتَ أَبِی

ص: 30


1- أی فما نفدت بعده.
2- البرمة: القدر من الحجر.
3- الحائل: کل انثی لا تحمل. و القعب: القدح.
4- صب فی فیه من ذلک الماء خ ل.
5- یمشی أمام الخیل خ ل.

وقتی آنجا رسیدیم پیامبر بالای آبی نشست که خیلی کم بود. گوید: یا از آب دهانش در آن ریخت یا دعا کرد، در این هنگام آب زیاد شد و هر چه استفاده کردیم تمام نشد.

روایت16.

خرائج: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هر شب، سه بار به مسجد می رفت. و در یکی از شب­ها، آخر وقت به مسجد رفت، کنار منبر او فقرا خوابیده بودند. حضرت کنیزی را که به زنانش خدمت می کرد، طلبید و فرمود: هر چه غذا هست بیاور. کنیز رفت دیگی آورد که ته آن کمی غذا مانده بود. بعد حضرت ده نفر از فقرا را بیدار کرد و فرمود: بسم اللَّه بگوئید و بخورید. آنان خوردند و سیر شدند. بعد ده نفر دیگر را بیدار کرد و فرمود: بگوئید بسم الله و بخورید. آنان خوردند و سیر شدند.

سپس بر همین منوال ده نفر ده نفر همه را بیدار کرد. باز هم مقداری غذا در دیگ ماند. به کنیز دستور داد غذا را پیش آنان ببرد.

روایت17.

خرائج: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد کودکان شیرخواره فاطمه علیها السلام می­رفت و در دهانشان آب دهان می­ریخت و به فاطمه می­فرمود: به آنان شیر نده.

روایت18.

خرائج: از سلمان روایت شده که گوید: سه روز روزه گرفتم و چیزی غیر از آب نیافتم. قضیه را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کردم. حضرت فرمود: «با هم برویم». رفتیم و جز یک بز چیزی نیافتیم. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به صاحب آن گوسفند فرمود: «بز را نزدیکتر بیاور». آن مرد گفت: این بز شیرده نیست. حضرت باز هم فرمود: «نزدیکتر بیاور». بز را نزد پیامبر آورد. حضرت دستش را به روی پستان آن کشید و پستان حیوان بر آمد و پر از شیر شد. آنگاه ظرفی را خواست و آن را پر کرد و به صاحب بز داد و فرمود: «بخور». مرد، شیر را خورد. پیامبر دوباره پر کرد و به من داد. بعد ظرف را پر کرد و خودش خورد.

روایت19.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سفری بود که بر شتری گذر کرد که ناتوان شده و وبال گردن صاحبانش شده بود. پس مقداری آب طلبید و از آن آب در ظرفی مضمضه کرد و و وضو گرفت و فرمود: دهان شتر را باز کن و آب را در دهان و بر روی سرش بریز. سپس فرمود: «پروردگارا جلاد و عامر و رفیقشان را سوار کن.» این دو نفر صاحب شتر بودند. آنان سوار شتر شدند و شتر با سرعتی بیشتر از اسبان آنان را به حرکت درآمد.

روایت20.

خرائج: علی علیه السّلام فرمود: روزی به بازار رفتم، یک درهم گوشت و یک درهم ذرت خریدم و به خانه آوردم. فاطمه علیها السلام مشغول پختن آن شد. وقتی آماده نمود، فرمود: ای کاش! می رفتی پدرم را دعوت می کردی.

ص: 30

فَدَعَوْتَهُ فَخَرَجْتُ وَ هُوَ مُضْطَجِعٌ (1) یَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْجُوعِ ضَجِیعاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عِنْدَنَا طَعَامٌ فَاتَّکَأَ عَلَیَّ وَ مَضَیْنَا نَحْوَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَلَمَّا دَخَلْنَا قَالَ هَلُمِّی طَعَامَکِ یَا فَاطِمَةُ فَقَدَّمَتْ إِلَیْهِ الْبُرْمَةَ وَ الْقُرْصَ فَغَطَّی الْقُرْصَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی طَعَامِنَا ثُمَّ قَالَ اغْرِفِی لِعَائِشَةَ فَغَرَفَتْ ثُمَّ قَالَ اغْرِفِی لِأُمِّ سَلَمَةَ فَمَا زَالَتْ تَغْرِفُ حَتَّی وَجَّهَتْ إِلَی النِّسَاءِ التِّسْعِ بِقُرْصَةٍ قُرْصَةٍ وَ مَرَقٍ ثُمَّ قَالَ اغْرِفِی لِأَبِیکِ وَ بَعْلِکِ ثُمَّ قَالَ اغْرِفِی وَ أَهْدِی لِجِیرَانِکِ فَفَعَلَتْ وَ بَقِیَ عِنْدَهُمْ مَا یَأْکُلُونَ أَیَّاماً.

«21»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ أَقْبَلَ إِلَی الْحُدَیْبِیَةِ وَ فِی الطَّرِیقِ وَشَلٌ (2) بِقَدْرِ مَا یُرْوِی الرَّاکِبَ وَ الرَّاکِبَیْنِ وَ قَالَ مَنْ سَبَقَنَا إِلَی الْمَاءِ فَلَا یَسْقِیَنَّ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْمَاءِ دَعَا بِقَدَحٍ فَتَمَضْمَضَ فِیهِ ثُمَّ صَبَّهُ فِی الْمَاءِ فَشَرِبُوا وَ مَلَئُوا أَدَاوَاهُمْ وَ مَیَاضِیَهُمْ (3) وَ تَوَضَّئُوا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَئِنْ بَقِیتُمْ أَوْ مَنْ بَقِیَ مِنْکُمْ لَیَسْمَعَنَّ یَسْقِی (4) مَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ کَثْرَةِ مَائِهِ فَوَجَدُوا مِنْ ذَلِکَ مَا قَالَ.

«22»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ بِنْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَوَاحَةَ الْأَنْصَارِیِّ مَرَّتْ بِهِ أَیَّامَ حَفْرِهِمُ الْخَنْدَقَ فَقَالَ لَهَا مَنْ تُرِیدِینَ فَقَالَتْ آتِی عَبْدَ اللَّهِ بِهَذِهِ التَّمَرَاتِ فَقَالَ هَاتِیهِنَّ فَنَثَرَتْ فِی کَفِّهِ ثُمَّ دَعَا بِالْأَنْطَاعِ ثُمَّ نَادَی هَلُمُّوا فَکُلُوا فَأَکَلُوا فَشَبِعُوا وَ حَمَلُوا مَا أَرَادُوا مَعَهُمْ وَ دَفَعَ مَا بَقِیَ إِلَیْهَا.

«23»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ فِی سَفَرٍ فَأَجْهَدَ النَّاسُ جُوعاً فَقَالَ مَنْ کَانَ مَعَهُ زَادٌ فَلْیَأْتِنَا فَأَتَاهُ نَفَرٌ بِمِقْدَارِ صَاعٍ فَدَعَا بِالْأُزُرِ وَ الْأَنْطَاعِ ثُمَّ صَفَّفَ (5) التَّمْرَ عَلَیْهَا وَ دَعَا رَبَّهُ فَأَکْثَرَ اللَّهُ ذَلِکَ التَّمْرَ حَتَّی کَانَ أَزْوَادَهُمْ إِلَی الْمَدِینَةِ.

«24»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: اسْتُشْهِدَ وَالِدِی بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ وَ هُوَ ابْنُ مِائَتَیْ سَنَةٍ وَ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ فَلَقِیَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَقَالَ مَا فَعَلَ دَیْنُ أَبِیکَ

ص: 31


1- و هو یقول خ ل و قد مر الحدیث ص 232 ج 17.
2- الوشل: الماء القلیل یتحلب من صخر أو جبل.
3- الاداوی جمع الاداوة: اناء صغیر من جلد. و المیاضی جمع المیضاة: المطهرة.
4- سقی خ ل.
5- صب خ ل.

من رفتم و دیدم حضرت رسول، خوابیده و می گوید: «از گرسنگی در حال خواب، به خدا پناه می برم». گفتم: «یا رسول اللَّه! نزد ما غذایی هست». پس دستش را به من داد و آمدیم و چون به خانه رسیدیم، به فاطمه علیها السلام فرمود: غذا را بیاور. فاطمه نیز غذا را در دیگی گذاشت و خدمت پیامبر آورد. حضرت پارچه ای را روی غذا کشید و فرمود: «خدایا! غذای ما را برکت ده». سپس فرمود: یک پیمانه به عایشه بده. حضرت فاطمه یک پیمانه برای او فرستاد. بعد فرمود: «یک پیمانه به ام سلمه بده». برای او نیز فرستاد. تا اینکه به هر یک از نه همسرش یک سهم فرستاد. پس از آن فرمود: «برای پدر و شوهرت نیز غذا بیاور. و خودت نیز بخور و به همسایه هایت نیز بفرست». فاطمه سلام اللَّه علیها به گفته پیامبر عمل کرد ولی غذا همان گونه باقی ماند به نحوی که چند روز از آن خوردیم.

روایت21.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سمت حدیبیه رفت و در راه آب اندکی در دامنه کوه بود که به اندازه سیراب کردن یک سوار یا دو سوار بود. فرمود: هر کس پیش از ما به طرف آب برود سیراب نشود. هنگامی که به نزد آب رسید کاسه­ای خواست. پس در آن مضمضه کرد سپس در آن آب ریخت. آنان نوشیدند و ظروف و کاسه­هایشان را پر کردند و وضو گرفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر شما بمانید و یا کسی از شما باقی بماند از بسیاری آب آن از آنچه در مقابلش است سیر می­شود. و آنان آنچه را پیامبر فرموده بود یافتند.

روایت22.

خرائج: روایت شده که در جنگ احزاب، وقتی خندق کنده می شد، دختر عبد اللَّه بن رواحه از مقابل آن حضرت عبور کرد پرسید: «کجا می روی؟» گفت: «این خرماها را برای عبد اللَّه آورده ام». حضرت فرمود: «بیاور اینجا» او نیز آن­ها را آورد و در کف دست ایشان ریخت. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله سفره ای خواست. بعد رو به مردم، فرمود: «بیایید و بخورید». مردم خوردند و سیر شدند و هر چه خواستند برداشتند. بقیه را نیز به خواهر عبد اللَّه بن رواحه داد.

روایت23.

خرائج: در یکی از سفرها: مردم خیلی گرسنگی کشیدند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «اگر کسی توشه ای دارد، اینجا بیاورد». شخصی به مقدار یک صاع خرما آورد. حضرت سفره ای خواست و خرما را در آن ریخت و از خدا برکت خواست. خداوند متعال نیز به خرما برکت داد و تا مدینه آن­ها را کفایت کرد.

روایت24.

خرائج: جابر می گوید: پدرم در مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ احد شهید شد و او در آن زمان دویست سال سن داشت و بر گردن او قرضی بود. روزی پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله با من روبه رو شد و فرمود: «با قرض پدرت چه کار کردی؟».

ص: 31

فَقُلْتُ عَلَی حَالِهِ فَقَالَ لِمَنْ هَذَا (1) قُلْتُ لِفُلَانٍ الْیَهُودِیِّ قَالَ مَتَی حِینُهُ قُلْتُ وَقْتُ جَفَافِ التَّمْرِ قَالَ إِذَا جَفَّ التَّمْرُ فَلَا تُحْدِثْ فِیهِ حَتَّی تُعْلِمَنِی وَ اجْعَلْ کُلَّ صِنْفٍ مِنَ التَّمْرِ عَلَی حِدَةٍ (2) فَفَعَلْتُ ذَلِکَ وَ أَخْبَرْتُهُ صلی الله علیه و آله فَصَارَ مَعِی إِلَی التَّمْرِ وَ أَخَذَ مِنْ کُلِّ صِنْفٍ قَبْضَةً بِیَدِهِ وَ رَدَّهَا فِیهِ ثُمَّ قَالَ هَاتِ الْیَهُودِیَّ فَدَعَوْتُهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اخْتَرْ مِنْ هَذَا التَّمْرِ أَیَّ صِنْفٍ شِئْتَ فَخُذْ دَیْنَکَ مِنْهُ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ أَیُّ مِقْدَارٍ لِهَذَا التَّمْرِ کُلِّهِ حَتَّی آخُذَ صِنْفاً بَیْنَهُ (3) وَ لَعَلَّ کُلَّهُ لَا یَفِی بِدَیْنِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اخْتَرْ أَیَّ صِنْفٍ شِئْتَ فَابْتَدِئْ بِهِ فَأَوْمَأَ إِلَی صِنْفِ الصَّیْحَانِیِّ فَقَالَ أَبْتَدِئُ بِهِ فَقَالَ (4) بِسْمِ اللَّهِ فَلَمْ یَزَلْ یَکِیلُ مِنْهُ حَتَّی اسْتَوْفَی مِنْهُ دَیْنَهُ کُلَّهُ وَ الصِّنْفُ عَلَی حَالِهِ مَا نَقَصَ مِنْهُ شَیْ ءٌ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا جَابِرُ هَلْ بَقِیَ لِأَحَدٍ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ دَیْنِهِ قُلْتُ لَا قَالَ فَاحْمِلْ تَمْرَکَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِیهِ فَحَمَلْتُهُ إِلَی مَنْزِلِی وَ کَفَانَا السَّنَةَ کُلَّهَا فَکُنَّا نَبِیعُ مِنْهُ لِنَفَقَتِنَا وَ مَئُونَتِنَا وَ نَأْکُلُ مِنْهُ وَ نَهَبُ مِنْهُ وَ نُهْدِی إِلَی وَقْتِ التَّمْرِ الْجَدِیدِ (5) وَ التَّمْرُ عَلَی حَالِهِ إِلَی أَنْ جَاءَنَا الْجَدِیدُ (6).

«25»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: لَمَّا اجْتَمَعَتِ الْأَحْزَابُ مِنَ الْعَرَبِ لِحَرْبِ الْخَنْدَقِ وَ اسْتَشَارَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ سَلْمَانُ إِنَّ الْعَجَمَ إِذَا حَزَبَهَا (7) أَمْرٌ مِثْلُ هَذَا اتَّخَذُوا الْخَنَادِقَ حَوْلَ َ بُلْدَانِهِمْ و جَعَلُوا الْقِتَالَ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ مِثْلَ مَا قَالَ سَلْمَانُ فَخَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخَنْدَقَ حَوْلَ الْمَدِینَةِ وَ قَسَمَهُ بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ بِالذِّرَاعِ فَجَعَلَ لِکُلِّ عَشَرَةٍ مِنْهُمْ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ قَالَ جَابِرٌ فَظَهَرَتْ یَوْماً مِنَ الْخَطِّ لَنَا صَخْرَةٌ عَظِیمَةٌ لَمْ یُمْکِنْ کَسْرُهَا وَ لَا کَانَتِ الْمَعَاوِلُ تَعْمَلُ فِیهَا فَأَرْسَلَنِی أَصْحَابِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُخْبِرَهُ بِخَبَرِهَا فَصِرْتُ إِلَیْهِ فَوَجَدْتُهُ مُسْتَلْقِیاً وَ قَدْ شَدَّ عَلَی بَطْنِهِ الْحَجَرَ فَأَخْبَرْتُهُ بِخَبَرِ الْحَجَرِ فَقَامَ مُسْرِعاً فَأَخَذَ الْمَاءَ فِی فَمِهِ فَرَشَّهُ عَلَی الصَّخْرَةِ

ص: 32


1- ممن هو؟.
2- علی حاله خ ل.
3- حتی أختار صنفا منه خ ل.
4- افعل خ.
5- الحدیث خ ل.
6- الحدیث خ ل.
7- حزبه أمر: أصابه و اشتد علیه.

گفتم: هنوز ادا نشده است. پرسید: «به چه کسی مقروض بود؟». گفتم: به فلان یهودی. پرسید: «زمان پرداختش چه وقت است؟» گفتم: «وقت چیدن خرما». فرمود: «وقتی که خرماها را چیدی کاری انجام نده تا مرا خبر کنی و هر نوع از آن را جدا جدا بگذار»، من نیز این کار را کردم و به حضرت خبر دادم. پیامبر با من به کنار خرماها آمد و از هر نوعی یک مشت برداشت و بعد به جای خود گذاشت. بعد از آن فرمود: «یهودی را اینجا حاضر کن». رفتم مرد یهودی را آوردم. حضرت به او فرمود: «از هر نوع که می خواهی قرض خود را بگیر». یهودی گفت: «این خرماها چه مقدار است که من از یک قسمش طلبم را بگیرم شاید همه اینها به اندازه طلب من نباشد». حضرت فرمود: «از هر نوعی میل داری، شروع کن». یهودی به خرمای صیحانی اشاره کرد. حضرت فرمود: «پس به نام خدا شروع کن». یهودی پیوسته بر می داشت تا اینکه طلب خود را برداشت و خرما به حال خود بود. پس از آن حضرت فرمود: «یا جابر! باز هم قرض داری؟». جابر گفت: نه. فرمود: «پس خرماهای خود را بردار، خدا برکت دهد». خرماها را به منزل آوردم و یک سال خرج ما را کفایت کرد؛ و تا رسیدن خرمای جدید می فروختیم، می خوردیم، هبه می کردیم، و هدیه می دادیم و تا وقت رسیدن خرماها در سال بعد، باقی بود.

روایت25.

از جابر روایت شده که گوید: وقتی احزاب عرب در جنگ خندق جمع شدند، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله با مهاجرین و انصار به مشورت پرداخت. سلمان گفت: در میان عجم این گونه رسم بود که اگر سپاهی به شهری حمله می کرد و مردم شهر، یارای مقاومت نداشتند، اطراف شهر را خندق می کندند و از یک طرف جنگ می کردند. خداوند متعال به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله وحی فرستاد که به پیشنهاد سلمان عمل کند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جای خندق را تعیین کرد و برای هر کس ده ذراع داد تا حفر نماید. جابر می گوید: روزی در مسیر خندق، سنگی ظاهر شد که هیچ کس را توان شکستن آن نبود. دوستانم مرا فرستادند تا قضیه را به عرض رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برسانم. من نیز خدمت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آمدم، دیدم به پشت خوابیده و سنگی را نیز به شکم بسته است. قضیّه را گفتم، پس حضرت برخاست و با من آمد. مقداری آب بر دهان گرفت و به سنگ پاشید.

ص: 32

ثُمَّ ضَرَبَ الْمِعْوَلَ بِیَدِهِ وَسَطَ الصَّخْرَةِ ضَرْبَةً بَرَقَتْ مِنْهَا بَرْقَةٌ فَنَظَرَ الْمُسْلِمُونَ فِیهَا إِلَی قُصُورِ الْیَمَنِ وَ بُلْدَانِهَا ثُمَّ ضَرَبَهَا ضَرْبَةً أُخْرَی فَبَرَقَتْ بَرْقَةٌ أُخْرَی نَظَرَ (1) الْمُسْلِمُونَ فِیهَا إِلَی قُصُورِ الْعِرَاقِ وَ فَارِسَ وَ مُدُنِهَا ثُمَّ ضَرَبَهَا الثَّالِثَةَ فَانْهَارَتِ الصَّخْرَةُ (2) قِطَعاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا الَّذِی رَأَیْتُمْ فِی کُلِّ بَرْقَةٍ قَالُوا رَأَیْنَا فِی الْأُولَی کَذَا وَ فِی الثَّانِیَةِ کَذَا وَ فِی الثَّالِثَةِ کَذَا قَالَ سَیَفْتَحُ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مَا رَأَیْتُمُوهُ قَالَ جَابِرٌ وَ کَانَ فِی مَنْزِلِی صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ وَ شَاةٌ مَشْدُودَةٌ فَصِرْتُ إِلَی أَهْلِی فَقُلْتُ رَأَیْتُ الْحَجَرَ عَلَی بَطْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَظُنُّهُ جَائِعاً فَلَوْ أَصْلَحْنَا هَذَا الشَّعِیرَ وَ هَذِهِ الشَّاةَ وَ دَعَوْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْنَا کَانَ لَنَا قُرْبَةً عِنْدَ اللَّهِ قَالَتْ فَاذْهَبْ فَأَعْلِمْهُ فَإِنْ أَذِنَ فَعَلْنَاهُ فَذَهَبْتُ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَجْعَلَ غَدَاءَکَ الْیَوْمَ عِنْدَنَا قَالَ وَ مَا عِنْدَکَ قُلْتُ صَاعٌ مِنَ الشَّعِیرِ وَ شَاةٌ قَالَ أَ فَأَصِیرُ إِلَیْکَ مَعَ مَنْ أُحِبُّ أَوْ أَنَا وَحْدِی قَالَ فَکَرِهْتُ أَنْ أَقُولَ أَنْتَ وَحْدَکَ قُلْتُ بَلْ مَعَ مَنْ تُحِبُّ وَ ظَنَنْتُهُ یُرِیدُ عَلِیّاً علیه السلام بِذَلِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی أَهْلِی فَقُلْتُ أَصْلِحِی أَنْتِ الشَّعِیرَ وَ أَنَا أُصْلِحُ (3) الشَّاةَ فَفَرَغْنَا مِنْ ذَلِکَ وَ جَعَلْنَا الشَّاةَ کُلَّهَا قِطَعاً فِی قِدْرٍ وَاحِدَةٍ وَ مَاءً وَ مِلْحاً وَ خَبَزَتْ أَهْلِی ذَلِکَ الدَّقِیقَ فَصِرْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَصْلَحْنَا ذَلِکَ فَوَقَفَ عَلَی شَفِیرِ الْخَنْدَقِ وَ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ أَجِیبُوا دَعْوَةَ جَابِرٍ فَخَرَجَ جَمِیعُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ (4) وَ لَمْ یَکُنْ یَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِلَّا قَالَ أَجِیبُوا دَعْوَةَ جَابِرٍ فَأَسْرَعْتُ إِلَی أَهْلِی (5) وَ قُلْتُ قَدْ أَتَانَا مَا لَا قِبَلَ لَنَا بِهِ وَ عَرَّفْتُهَا خَبَرَ الْجَمَاعَةِ فَقَالَتْ أَ لَسْتَ قَدْ عَرَّفْتَ رَسُولَ اللَّهِ مَا عِنْدَنَا قُلْتُ بَلَی قَالَتْ فَلَا عَلَیْکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا یَفْعَلُ فَکَانَتْ أَهْلِی أَفْقَهَ مِنِّی فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ بِالْجُلُوسِ خَارِجَ الدَّارِ وَ دَخَلَ هُوَ وَ عَلِیٌّ الدَّارَ فَنَظَرَ فِی التَّنُّورِ وَ الْخُبْزُ فِیهِ فَتَفَلَ فِیهِ وَ کَشَفَ الْقِدْرَ فَنَظَرَ فِیهَا ثُمَّ قَالَ لِلْمَرْأَةِ اقْلَعِی مِنَ التَّنُّورِ رَغِیفاً رَغِیفاً وَ نَاوِلِینِی وَاحِداً

ص: 33


1- فنظر خ ل.
2- أی انصدعت الصخرة و سقطت قطعا.
3- أسلخ خ ل.
4- و الناس خلفه خ ل.
5- نحو أهلی خ ل.

کلنگ را برداشت و به سنگ زد، برقی جهید. مسلمانان در روشنایی آن برق کاخ­ها و شهرهای یمن را دیدند. و ضربه دوم را وارد کرد، باز هم برق زد و در آن، کاخها و شهرهای ایران و عراق را دیدند. و هنگامی که ضربه سوّم را وارد ساخت، سنگ قطعه قطعه شد. آنگاه حضرت پرسید: در هر جهش برق چه دیدید؟ گفتند: در برق و جهش اول فلان و در برق دوم فلان و در برق سوم فلان چیز را دیدم. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر چه را دیدید، خداوند آن­ها را برای شما فتح خواهید کرد. جابر می گوید: در خانه یک صاع جو و یک گوسفند داشتیم، به همسرم گفتم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وسلم سنگ به شکم بسته بود گمان می­کنم گرسنه بود. ای کاش این جو و گوسفند را می پختیم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دعوت می کردیم که این کار موجبات قربت ماه در نزد خداوند می­شد. همسرم گفت: برو به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله بگو اگر اجازه داد این کار را بکنیم. رفتم و گفتم: ای رسول خدا نظرتان چیست امروز نهار را مهمان ما باشید. فرمود: «در خانه چه دارید؟» گفتم: یک صاع جو و یک گوسفند. حضرت فرمود: «تنها بیایم یا با کسی که دوست دارم؟». خجالت کشیدم بگویم: تنها بیا. گفتم: «با هر که دوست دارید بیایید» و خیال کردم فقط علی علیه السّلام را با خود خواهد آورد. برگشتم به خانه و به همسرم گفتم: تو نان را بپز، من نیز گوسفند را ذبح می کنم. وقتی که کار را تمام کردیم گوسفند را قطعه قطعه کردیم و در دیگی ریختیم و آب و نمک نیز آماده کردیم. و همسرم آن آرد را پخت پس به نزد پیامبر رفتم و گفتم: ای رسول خدا غذا را حاضر کردیم، تشریف بیاورید. حضرت بر لب خندق ایستاد و با صدای بلند گفت: ای مسلمانان! جابر شما را به ناهار دعوت می کند. دعوت او را اجابت کنید. تمام مهاجران و انصار به دنبال رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به راه افتادند. در راه نیز حضرت به هر کس می رسید می­فرمود دعوت جابر را اجابت کنید و او را به همراه خود می آورد. با سرعت دویدم به طرف خانه و به همسرم گفتم: مهمانانی برای ما آمده­اند که تا حال این شمار مهمان نداشتیم. و از خبر گروهی از مردم دانستم. همسرم گفت: تو مگر به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نگفتی ما چقدر غذا داریم؟ گفتم: چرا. همسرم گفت: پس نترس او به آنچه انجام می دهد داناتر است پس پی بردم که همسرم از من آگاه تر است. مردم آمدند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود تا بیرون از خانه نشستند و خودش با علی علیه السّلام وارد خانه شد. به تنور نگاه کرد و نان­ها را دید. در آن آب دهان انداخت. سر دیگ را برداشت و نگاه کرد و به همسرم گفت: نان­ها را از تنور در بیاور و یکی یکی به من بده.

ص: 33

بَعْدَ وَاحِدٍ فَجَعَلَتْ تَقْلَعُ رَغِیفاً وَ تُنَاوِلُهُ إِیَّاهُ وَ هُوَ وَ عَلِیٌّ یَثْرُدَانِ فِی الْجَفْنَةِ ثُمَّ تَعُودُ الْمَرْأَةُ إِلَی التَّنُّورِ فَتَجِدُ مَکَانَ الرَّغِیفِ الَّذِی قَلَعَتْهُ (1) رَغِیفاً آخَرَ فَلَمَّا امْتَلَأَتِ الْجَفْنَةُ بِالثَّرِیدِ غَرَفَ عَلَیْهَا (2) مِنَ الْقِدْرِ وَ قَالَ أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً مِنَ النَّاسِ فَدَخَلُوا وَ أَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ ائْتِنِی بِالذِّرَاعِ ثُمَّ قَالَ أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً فَدَخَلُوا وَ أَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا وَ الثَّرِیدُ بِحَالِهِ ثُمَّ قَالَ هَاتِ الذِّرَاعَ فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَقَالَ أَدْخِلْ عَشَرَةً فَأَکَلُوا وَ شَبِعُوا ثُمَّ قَالَ هَاتِ الذِّرَاعَ قُلْتُ کَمْ لِلشَّاةِ مِنْ ذِرَاعٍ قَالَ ذِرَاعَانِ قُلْتُ قَدْ آتَیْتُ بِثَلَاثِ أَذْرُعٍ قَالَ لَوْ سَکَتَّ لَأَکَلَ الْجَمِیعُ مِنَ الذِّرَاعِ فَلَمْ یَزَلْ یَدْخُلُ عَشَرَةٌ وَ یَخْرُجُ عَشَرَةٌ حَتَّی أَکَلَ النَّاسُ جَمِیعاً ثُمَّ قَالَ تَعَالَ حَتَّی نَأْکُلَ نَحْنُ وَ أَنْتَ فَأَکَلْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ خَرَجْنَا وَ الْخُبْزُ فِی التَّنُّورِ بِحَالِهِ (3) وَ الْقِدْرُ عَلَی حَالِهَا وَ الثَّرِیدُ فِی الْجَفْنَةِ عَلَی حَالِهِ فَعِشْنَا أَیَّاماً بِذَلِکَ.

«26»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً جَاءَ إِلَیْهِ فَشَکَا إِلَیْهِ نُضُوبَ مَاءِ بِئْرِهِمْ فَأَخَذَ حَصَاةً أَوْ حَصَاتَیْنِ وَ فَرَکَهَا بِأَنَامِلِهِ ثُمَّ أَعْطَاهَا الْأَعْرَابِیَّ وَ قَالَ ارْمِهَا بِالْبِئْرِ فَلَمَّا رَمَاهَا فِیهَا فَارَ الْمَاءُ إِلَی رَأْسِهَا.

بیان

نضب الماء نضوبا أی غار فی الأرض و سفل.

«27»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْحَارِثِ الصَّیْدَائِیِّ (4) صَاحِبِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ بَعَثَ جَیْشاً إِلَی قَوْمِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ارْدُدِ الْجَیْشَ وَ أَنَا لَکَ بِإِسْلَامِ قَوْمِی (5) فَرَدَّهُ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِمْ کِتَاباً فَقَدِمَ وَفْدُهُمْ بِإِسْلَامِهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ لَمُطَاعٌ فِی قَوْمِکَ قُلْتُ بَلِ اللَّهُ

ص: 34


1- اقتلعته خ ل.
2- غرف علیه خ ل.
3- علی حاله خ ل.
4- هکذا فی النسخة، و فی المصدر الصیداوی، و فیهما وهم و الصحیح: الصدائی بضم الصاد نسبة إلی صداء و اسمه الحارث بن صعب بن سعد العشیرة بن مذحج، و قیل: اسمه یزید بن حرب بن علة بن جلد بن مالک و هو مذحج و هی قبیلة من الیمن.
5- فی المصدر: و أنا أضمن لک باسلام قومی.

زن نان­ها را در می آورد و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام آن­ها را در آب گوشت، خرد می کردند. زن وقتی دوباره دستش را به تنور می کرد، می دید جای نانی که بیرون آورده، نان دیگری است. وقتی ظرف پر شد دو باره با آن از دیگ برمی­داشت. سپس فرمود: «ده نفر وارد شوند و بخورند». ده نفر می آمدند و می خوردند و سیر می شدند غذا به حال خود بود. به جابر می فرمود: «ذراع گوسفند بده». پس از آن ده نفر دیگر وارد می شدند و می خوردند و سیر می شدند و از غذا چیزی کم نمی شد و پیوسته می فرمود: «ذراع بده». آخر گفتم: یا رسول اللَّه! گوسفند چند ذراع دارد. فرمود: «دو ذراع» گفتم: سه ذراع به شما دادم. فرمود: «اگر ساکت می ماندی، تمام مردم از ذراع می خوردند». همه خوردند و سیر شدند. سپس به من فرمود: «بیا با هم بخوریم». من، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام غذا خوردیم و بیرون آمدیم ولی از نان در تنور چیزی کم نشده بود.و دیگ و غذا در کاسه به همان حالت اول بودند و بدین منوال چند روز از آن غذا خوردیم.

روایت26.

خرائج: عرب بادیه نشینی خدمت پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله آمد و از خشکیدن آب چاهشان نالید. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله یک یا دو سنگریزه برداشت و به انگشتان مبارک خود مالید و به آن عرب داد و فرمود: آن­ها را داخل چاه خشکیده بیفکن. هنگامی که آن عرب رفت و آن سنگریزه ها را در چاه انداخت، آب فوران کرد و به سر چاه رسید.

توضیح

نضب الماء نضوباً یعنی: آب در زمین فرو رفت و پایین رفت.

روایت27.

خرائج: زیاد بن حارث صیدائی، صحابی پیامبر اکرم می گوید: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله لشکری را به سوی قبیله من فرستاد. گفتم: یا رسول اللَّه! لشکر را برگردان و من متعهد می شوم که آن­ها را وارد اسلام کنم. حضرت هم قبول کرد و لشکر را بازگرداند و نامه ای برای آنان نوشت که یک گروه از آنان آمدند و مسلمان شدند. حضرت به من فرمود: تو در میان قبیله ات فرمانبردار هستی. گفتم: بلکه خدا

ص: 34

هَدَاهُمْ لِلْإِسْلَامِ فَکَتَبَ إِلَیَّ کِتَاباً یَأْمُرُنِی قُلْتُ مُرْ لِی بِشَیْ ءٍ مِنْ صَدَقَاتِهِمْ فَکَتَبَ (1) وَ کَانَ فِی سَفَرٍ لَهُ فَنَزَلَ مَنْزِلًا فَأَتَاهُ أَهْلُ ذَلِکَ الْمَنْزِلِ یَشْکُونَ عَامِلَهُمْ فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی الْإِمَارَةِ لِرَجُلٍ مُؤْمِنٍ (2) ثُمَّ أَتَاهُ آخَرُ فَقَالَ أَعْطِنِی فَقَالَ مَنْ سَأَلَ النَّاسَ عَنْ ظَهْرِ (3) غِنًی فَصُدَاعٌ فِی الرَّأْسِ وَ دَاءٌ فِی الْبَطْنِ فَقَالَ أَعْطِنِی مِنَ الصَّدَقَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَرْضَ فِیهَا بِحُکْمِ نَبِیٍّ وَ لَا غَیْرِهِ حَتَّی حَکَمَ هُوَ فِیهَا فَجَزَّأَهَا ثَمَانِیَةَ أَجْزَاءٍ فَإِنْ کُنْتَ مِنْ تِلْکَ الْأَجْزَاءِ أَعْطَیْنَاکَ حَقَّکَ قَالَ الصَّیْدَائِیُّ (4) فَدَخَلَ فِی نَفْسِی مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَأَتَیْتُهُ بِالْکِتَابَیْنِ قَالَ فَدُلَّنِی عَلَی رَجُلٍ أُؤَمِّرُهُ عَلَیْکُمْ فَدَلَلْتُهُ عَلَی رَجُلٍ مِنَ الْوَفْدِ ثُمَّ قُلْنَا إِنَّ لَنَا بِئْراً إِذَا کَانَ الشِّتَاءُ وَسِعَنَا مَاؤُهَا وَ اجْتَمَعْنَا عَلَیْهَا وَ إِذَا کَانَ الصَّیْفُ قَلَّ مَاؤُهَا وَ تَفَرَّقْنَا عَلَی مِیَاهٍ حَوْلَنَا وَ قَدْ أَسْلَمْنَا وَ کُلُّ مَنْ حَوْلَنَا لَنَا أَعْدَاءٌ فَادْعُ اللَّهَ لَنَا فِی بِئْرِنَا أَنْ لَا تَمْنَعَنَا مَاءَهَا فَنَجْتَمِعَ عَلَیْهَا وَ لَا نَتَفَرَّقَ فَدَعَا بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ فَفَرَکَهُنَّ فِی یَدِهِ وَ دَعَا فِیهِنَّ ثُمَّ قَالَ اذْهَبُوا بِهَذِهِ الْحَصَیَاتِ فَإِذَا أَتَیْتُمُ الْبِئْرَ فَأَلْقُوا وَاحِدَةً وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ قَالَ زِیَادٌ فَفَعَلْنَا مَا قَالَ لَنَا فَمَا اسْتَطَعْنَا بَعْدُ (5) أَنْ نَنْظُرَ إِلَی قَعْرِ الْبِئْرِ بِبَرَکَةِ رَسُولِ اللَّهِ (6).

بیان

قوله بإسلام أی ضامن أو کفیل أو رهن بإسلام قومی.

«28»

قب، المناقب لابن شهرآشوب رَأَی صلی الله علیه و آله عَمْرَةَ بِنْتَ رَوَاحَةَ تَذْهَبُ بِتُمَیْرَاتٍ إِلَی أَبِیهَا یَوْمَ الْخَنْدَقِ فَقَالَ اجْعَلِیهَا عَلَی یَدِی ثُمَّ جَعَلَهَا عَلَی نَطْعٍ فَجَعَلَ یَرْبُو حَتَّی أَکَلَ مِنْهُ ثَلَاثَةُ آلَافِ رَجُلٍ.

وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ طَبَخَ لَهُ ضِلْعاً وَقْتَ بَیْعَةِ الْعَشِیرَةِ.

ص: 35


1- فی المصدر: یومرنی علیهم. و فیه: فکتب لی بذلک.
2- فی المصدر: إلّا لرجل مؤمن.
3- فی النهایة: خیر الصدقة ما کان عن ظهر غنی أی ما کان عفوا قد فضل عن غنی، و قیل:
4- الصحیح: الصدائی کما تقدم و المراد بالکتابین: ما کتبه صلی الله علیه و آله فی تامیره و أخذ الصدقات.
5- فی المصدر: بعد ذلک.
6- الخرائج: 221 و 222. و قد مر الحدیث فی ج 17 ص 234 و 239 فراجعه.

آن­ها را به سوی اسلام هدایت کرد. حضرت نامه ای نوشت و مرا امیر آنان گرداند. گفتم: یا رسول اللَّه! در مورد صدقاتشان (زکات) هم دستوری بده. در این مورد نیز نامه ای نوشت.

و این هنگامی بود که حضرت، عازم سفری بود. در منزلی فرود آمد و اهالی آن منزل آمدند و از عامل (و حاکمشان) شکایت کردند. حضرت فرمود: در امیری بهره ای برای مرد مؤمن نیست. بعد مرد دیگری آمد و گفت: یا رسول اللَّه! چیزی به من بده. حضرت فرمود: درخواست از مردم در حال غنی بودن، دردی است در سر و مرضی است در شکم. آن مرد گفت: پس از صدقات (زکات) چیزی به من بده. حضرت فرمود: خدا خودش در مورد زکات حکم می کند. و به حکم پیامبر و غیر آن، راضی نیست. پس زکات را هشت قسم کرد و فرمود: اگر از این هشت قسم باشی، حقّت را به تو می دهیم.

صیدائی می گوید: وقتی که این را دیدم متنبه شدم و آن دو نامه را آوردم و به پیامبر دادم. حضرت فرمود: شخصی را به من معرفی کن که او را برای شما امیر گردانم من هم یکی از اهل گروه را به او معرفی کردم. بعد از آن گفتیم: ما چاهی داریم که هنگام زمستان، آب آن زیاد می شود و ما گرد آن جمع می شویم ولی در تابستان آبش کم می گردد و ما مجبور می شویم که از آب چاههای قبیله های همجوار استفاده کنیم. و اکنون که ما اسلام آورده ایم و اطرافیان ما با ما دشمن هستند، پس از خدا بخواه که ما را در تابستان نیز از آب چاهمان بی بهره نگرداند تا ما اطراف او جمع شویم و به سوی آب­های دیگر، پراکنده نگردیم. آنگاه حضرت هفت سنگریزه خواست و آن­ها را به دستش مالید و بر آن­ها دعا خواند، سپس فرمود: این سنگ ریزه ها را ببرید و هنگامی که به چاه خود رسیدید «بسم اللَّه» بگویید و یک دفعه آن­ها را در چاه بیندازید. زیاد می گوید: آنچه حضرت فرموده بود، ما انجام دادیم و به برکت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دیگر نتوانستیم به قعر چاه نگاه کنیم. (1)

توضیح

عبارت «باسلام» یعنی ضامن یا عهده­دار یا اینکه قوم من در گرو اسلام هستند.

روایت28.

مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمرۀ دختر رواحه را دید که در روز حفر خندق چند خرما را برای پدرش می­برد. فرمود: خرماها را در دست من بگذار. سپس آن­ها را بر روی تکه پوستی گذاشت. پس بر تعداد خرما افزوده می­شد تا جایی که هزار مرد از آن خوردند.

و در همین کتاب حدیث علی بن ابی طالب علیه السلام آمده که هنگام بیعت عشیره، دنده­ای را برای او پخت.

ص: 35


1- . خرائج : 221 - 222

الْبُخَارِیُّ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ فِی حَدِیثِ حَفْرِ الْخَنْدَقِ فَلَمَّا رَأَیْتُ ضَعْفَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله طَبَخْتُ جَدْیاً وَ خَبَزْتُ صَاعَ شَعِیرٍ وَ قُلْتُ رَسُولُ اللَّهِ (1) تُکْرِمُنِی بِکَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَا تَرْفَعِ الْقِدْرَ مِنَ النَّارِ وَ لَا الْخُبْزَ مِنَ التَّنُّورِ ثُمَّ قَالَ یَا قَوْمِ قُومُوا إِلَی بَیْتِ جَابِرٍ فَأَتَوْا وَ هُمْ سَبْعُمِائَةِ رَجُلٍ وَ فِی رِوَایَةٍ ثَمَانُمِائَةٍ وَ فِی رِوَایَةٍ أَلْفُ رَجُلٍ فَلَمْ یَکُنْ مَوْضِعُ الْجُلُوسِ فَکَانَ یُشِیرُ إِلَی الْحَائِطِ وَ الْحَائِطُ یَبْعُدُ حَتَّی تَمَکَّنُوا فَجَعَلَ یُطْعِمُهُمْ بِنَفْسِهِ حَتَّی شَبِعُوا وَ لَمْ یَزَلْ یَأْکُلُ وَ یُهْدِی إِلَی قَوْمِنَا أَجْمَعَ فَلَمَّا خَرَجُوا أَتَیْتُ الْقِدْرَ فَإِذَا هُوَ مَمْلُوٌّ وَ التَّنُّورُ مَحْشُوٌّ.

رَوَی أَنَسٌ أَنَّهُ أَرْسَلَنِی أَبُو طَلْحَةَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمَّا رَأَی فِیهِ أَثَرَ الْجُوعِ فَلَمَّا رَآنِی قَالَ أَرْسَلَکَ أَبُو طَلْحَةَ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ لِمَنْ مَعَهُ قُومُوا فَقَالَ أَبُو طَلْحَةَ یَا أُمَّ سُلَیْمٍ قَدْ جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ وَ لَیْسَ عِنْدَنَا مِنَ الطَّعَامِ مَا نُطْعِمُهُمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سُلَیْمٍ هَلُمِّی بِمَا عِنْدَکِ فَجَاءَتْ بِأَقْرَاصٍ مِنْ شَعِیرٍ فَأَمَرَ بِهِ فَفُتَّ (2) وَ عَصَرَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ عُکَّةَ سَمْنٍ فَأَخَذَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الثَّرِیدِ وَ کَانَ یَدْعُو بِعَشَرَةٍ عَشَرَةٍ فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا وَ کَانُوا سَبْعِینَ أَوْ ثَمَانِینَ رَجُلًا.

وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ فِی أَصْحَابِ الصُّفَّةِ وَ قَدْ وُضِعَتْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ صَحْفَةٌ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فِیهَا فَأَکَلُوا وَ بَقِیَتْ مَلْأَی فِیهَا (3) أَثَرُ الْأَصَابِعِ.

و مثله حدیث ثابت البنانی عن أنس فی عرس زینب بنت جحش.

وَ رُوِیَ أَنَّ أُمَّ شَرِیکٍ أَهْدَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عُکَّةً فِیهَا سَمْنٌ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْخَادِمَ فَفَرَغَهَا وَ رَدَّهَا خَالِیَةً فَجَاءَتْ أُمُّ شَرِیکٍ وَ وَجَدَتِ الْعُکَّةَ مَلْأَی فَلَمْ تَزَلْ تَأْخُذُ مِنْهَا السَّمْنَ زَمَاناً طَوِیلًا وَ أَبْقَی لَهَا شَرَفاً وَ أَعْطَی صلی الله علیه و آله لِعَجُوزٍ قَصْعَةً فِیهَا عَسَلٌ فَکَانَتْ تَأْکُلُ وَ لَا یَفْنَی فَیَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ حَوَّلَتْ مَا کَانَ فِیهَا إِلَی إِنَاءٍ فَفَنِیَ سَرِیعاً فَجَاءَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ فَقَالَ

ص: 36


1- فی المصدر: یا رسول اللّه.
2- فأمر بها ففتت خ ل.
3- ما فیها خ ل.

بخاری از جابر انصاری در حدیث حفر خندق روایت کرده است: هنگامی که ضعف پیامبر را مشاهده کردم بزغاله­ای را طبخ کردم و یک صاع جو را نان کردم و به رسول خدا گفتم: با فلان و فلان چیز منت بنه و مهمان من شو. فرمود: دیگ را از بالای آتش برندار و نان را از تنور بیرون نیاور. سپس فرمود: ای مردم به خانه جابر بیائید. آنان آمدند در حالی که شمارشان به هفتصد نفر می­رسید. و در روایتی دیگر هشصد نفر و در روایتی هزار نفر ذکر شده است. و جای برای نشستن باقی نمانده بود. پیامبر به دیوار اشاره کرد و دیوار دور شد تا اینکه جا برای نشستن مردم بازد شد و آن حضرت خود شروع به غذا دادن آنان کرد تا همه سیر شدند و همواره خود می­خورد و به همه قوم ما هدیه می­داد. هنگامی که مهمانان بیرون رفتند بر بالای دیگ رفتم و دیدم که دیگ پُر از غذا، و تنور پر از نان بود.

انس روایت کرده که ابوطلحه، زمانی که اثر گرسنگی را در پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دید مرا به نزد آن حضرت فرستاد. هنگامی که پیامبر مرا دید فرمود: ابوطلحه تو را فرستاده است؟ گفتم: آری. پس به همه همراهانش فرمود: برخیزید. ابوطلحه گفت: ای ام سلیم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با مردم می­آید و ما غذایی نداریم که آنان را اطعام کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای ام سلیم هر چه داری بیاور. پس او چند قرص جو پیش­آورد. پیامبر بدان امر کرد پس ریز ریز شد و ام سلیم خیک روغنی را فشرد و پیامبر آن را گرفت سپس دستش را بر سر نان و آب­­گوشت گذاشت و ده نفر ده نفر صدا می­کرد آنان آمدند و خوردند تا سیر شدند و شمار آن­ها هفتاد تا هشتاد مرد بودند.

ابوهریره در باره اصحاب صفه روایت کرده است: من در مقابل آنان کاسه­ای گذاشتم پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستش را بر روی کاسه گذاشت و آنان از آن خوردند و کاسه همچنان پر بود و اثر انگشتان آنان به جا مانده بود.

و مانند این حدیث را ثابت بنانی از انس در عروسی زینب دختر جحش روایت کرده است.

و روایت شده که ام شریک ظرفی روغن به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هدیه کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم له خدمتکار امر کرد و او ظرف روغن را خالی کرد و بازگرداند. ام شریک آمد و ظرف روغن را پرُ یافت و برای زمانی طولانی از آن، روغن می­گرفت و این کار پیامبر برای او افتخاری به جای نهاد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کاسه­ای عسل به پیرزنی بخشید و او پیوسته می­خورد و تمام نمی­شد. یکی از روزها آنچه در کاسه بود به ظرفی تبدیل شد و زود تمام شد. پیرزن نزد پیامبر آمد و آن حضرت را از مسأله با خبر کرد. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 36

صلی الله علیه و آله إِنَّ الْأَوَّلَ کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ وَ صُنْعِهِ وَ الثَّانِیَ کَانَ مِنْ فِعْلِکِ.

وَ قَالَ جَابِرٌ إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَسْتَطْعِمُهُ فطعمه (فَأَطْعَمَهُ) وَسْقَ شَعِیرٍ فَمَا زَالَ الرَّجُلُ یَأْکُلُ مِنْهُ وَ امْرَأَتُهُ وَ وَصِیفُهُمَا حَتَّی کَالَهُ فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ لَوْ لَمْ تَکِیلُوهُ لَأَکَلْتُمْ مِنْهُ وَ لَقَامَ بِکُمْ.

جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ الْأَکْوَعِ وَ الْمِسْوَرُ بْنُ مَخْرَمَةَ فَلَمَّا نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْحُدَیْبِیَةِ فِی أَلْفٍ وَ خَمْسِمِائَةٍ وَ ذَلِکَ فِی حَرٍّ شَدِیدٍ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا بِهَا مِنْ مَاءٍ وَ الْوَادِی یَابِسٌ وَ قُرَیْشٌ فِی بَلْدَحٍ (1) فِی مَاءٍ کَثِیرٍ فَدَعَا بِدَلْوٍ مِنْ مَاءٍ فَتَوَضَّأَ مِنَ الدَّلْوِ وَ مَضْمَضَ فَاهُ ثُمَّ مَجَّ فِیهِ وَ أَمَرَ أَنْ یُصَبَّ فِی الْبِئْرِ فَجَاشَتْ فَسَقَیْنَا وَ اسْتَقَیْنَا.

وَ فِی رِوَایَةٍ فَنَزَعَ سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ فَأَلْقَاهُ فِی الْبِئْرِ فَفَارَتْ بِالْمَاءِ حَتَّی جَعَلُوا یَغْتَرِفُونَ بِأَیْدِیهِمْ مِنْهَا وَ هُمْ جُلُوسٌ عَلَی شَفَتِهَا.

أَبُو عَوَانَةَ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أَعْطَی نَاجِیَةَ بْنَ عَمْرٍو نُشَّابَةً وَ أَمَرَ أَنْ یَغْرِزَهَا فِی الْبِئْرِ فَامْتَلَأَ الْبِئْرُ مَاءً فَأَتَتْهُ امْرَأَةٌ وَ أَنْشَأَتْ:

یَا أَیُّهَا الْمَاتِحُ دَلْوِی دُونَکَا*** إِنِّی رَأَیْتُ النَّاسَ یَحْمَدُونَکَا

یُثْنُونَ خَیْراً وَ یُمَجِّدُونَکَا*** أَرْجُوکَ لِلْخَیْرِ کَمَا یَرْجُونَکَا

فَأَجَابَهَا نَاجِیَةُ:

قَدْ عَلِمَتْ جَارِیَةٌ بِمَائِیَّهْ (2)*** أَنِّی أَنَا الْمَاتِحُ وَ اسْمِی نَاجِیَهْ

وَ طَعْنَةٌ ذَاتُ رَشَاشٍ وَاهِیَهْ*** طَعَنْتُهَا تَحْتَ صُدُورِ الْعَاتِیَهْ

وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ دَفَعَهَا إِلَی الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ فَقَالَ اغْرِزْ هَذَا السَّهْمَ فِی بَعْضِ قَلْبِ (3) الْحُدَیْبِیَةِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ وَ مَعَهُمْ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو فَأَشْرَفُوا عَلَی الْقَلِیبِ وَ الْعُیُونُ تَنْبُعُ تَحْتَ السَّهْمِ فَقَالَتْ مَا رَأَیْنَا کَالْیَوْمِ قَطُّ وَ هَذَا مِنْ سِحْرِ مُحَمَّدٍ قَلِیلٌ فَلَمَّا أَمَرَ النَّاسَ بِالرَّحِیلِ قَالَ خُذُوا حَاجَتَکُمْ مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ قَالَ لِلْبَرَاءِ اذْهَبْ فَرُدَّ السَّهْمَ فَلَمَّا فَرَغُوا وَ ارْتَحَلُوا

ص: 37


1- بلدح: واد قبل مکّة من جهة المغرب.
2- فی المصدر: یمانیة و فی سیرة ابن هشام: المائح فی الموضعین.
3- القلب جمع القلیب: البئر.

کار اول، کار خداوند و کار دوم، نتیجه و دستاور کار خودت بود.

جابر گوید: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از آن حضرت طعام خواست و پیامبر به او یک وسق (شصت پیمام) غذا داد. آن شخص و همسرش و خدمتکارش از آن می­خوردند تا اینکه آن را وزن کردند. نزد پیامبر آمده و آن حضرت را از کارش با خبر کرد. پیامبر فرمود: اگر آن را وزن نمی­کردید، از آن می­خوردید و همچنان برای شما می­ماند.

جابر بن عبدالله و براء بن عازب و سلمه بن اکوع و مسور بن مخرمه روایت کرده­اند: زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با هزار و پانصد سپاه در گرمای شدید به حدیبیه آمد. گفتند: ای رسول خدا آبی نیست و وادی خشک شده و قریش در بلدح آب فراوانی دارند. پیامبر دلوی از آب خواست. پس از آن دلو وضو گرفت و با دهان مضمضه کرد سپس در دهانش برگردانید و امر فرمود که در چاه بریزند. پس چاه فوران کرد و ما سیراب شدیم و از آب آن برای ذخیره برداشتیم.

در روایتی اینگونه آمده است: تیری از تیردانش بیرون آورد و در چاه انداخت و آب چاه فوران کرد در حالی که بر لبه چاه نشسته بودند، با دستانشان از آب بر می­داشتند.

ابوعوانه و ابوهریره روایت کرده­اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تیری به ناجیه بن عمرو داد و امر فرمود که در چاه فرو کند. پس چاه پر از آب شد. زنی به نزد پیامبر آمد و اینگونه سرود:

ای کسی که آب از چاه می­کشی، دلوم را بگیر. من مردم را دیدم که تو را ستایش می­گویند.

به خوبی تو را تمجید و ثنا می­گویند. من نیز همانگونه که آنان به تو امید دارند، به تو امید دارم.

ناجیه اینگونه او را پاسخ گفت:

من کنیزی را با آب دیدم. همانا من کسی هستم که آب می­کشم و اسمم ناجیه است.

و ضربه­ای ضعیفی که آب­دار بود در زیر سینه­های سرکش زدم.

در روایت دیگر آمده است که پیامبر آن تیر را به عازب داد و فرمود: این تیر را در یکی از چاه­های حدیبیه فرو ببر. قریش آمدند در حالی که سهیل بن عمرو همراهشان بود و بر چاه مشرف شدند در حالی که چشمه­ها در زیر تیر می­جوشید. پس قریش گفتند: ما چیزی که امروز دیدیم را هرگز ندیده­ایم و این گوشه­ای از سحر و جادوی محمد است. هنگامی که به مردم فرمان کوچ داد فرمود: هر چه نیاز دارید از آب بردارید و سپس به براء فرمود: برو و تیر را برگردان. چون از آن کار فارغ شده و کوچ کردند

ص: 37

أَخَذَ الْبَرَاءُ السَّهْمَ فَجَفَّ الْمَاءُ کَأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ هُنَاکَ مَاءٌ.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ وَ قَدْ نَفِدَ الْمَاءُ یَا عَلِیُّ قُمْ وَ ائْتِ بِتَوْرٍ (1) قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَوَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی وَ یَدِی مَعَهَا فِی التَّوْرِ فَقَالَ انْبُعْ فَنَبَعَ.

وَ فِی رِوَایَةِ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ وَ أَنَسٍ فَجَعَلَ الْمَاءُ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ کَأَنَّهُ الْعُیُونُ فَشَرِبْنَا وَ وَسِعْنَا (2) وَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ الشَّجَرَةِ وَ کَانُوا (3) فِی أَلْفٍ وَ خَمْسِمِائَةِ رَجُلٍ وَ شَکَا أَصْحَابُهُ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ مِنَ الْعَطَشِ فَدَفَعَ سَهْماً إِلَی رَجُلٍ فَقَالَ انْزِلْ فَاغْرِزْهُ فِی الرَّکِیِّ فَفَعَلَ فَفَارَ الْمَاءُ فَطَمَا (4) إِلَی أَعْلَی الرَّکِیِّ فَارْتَوَی مِنْهُ ثَلَاثُونَ أَلْفَ رَجُلٍ فِی دَوَابِّهِمْ وَ وَضَعَ علیه السلام یَدَهُ تَحْتَ وَشَلٍ بِوَادِی الْمُشَقَّقِ (5) فَجَعَلَ یَنْصَبُّ فِی یَدَیْهِ فَانْخَرَقَ الْمَاءُ حَتَّی سَمِعَ لَهُ حِسٌّ کَحِسِّ الصَّوَاعِقِ فَشَرِبَ النَّاسُ وَ اسْتَقَوْا حَاجَتَهُمْ مِنْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَئِنْ بَقِیتُمْ أَوْ بَقِیَ مِنْکُمْ أَحَدٌ لَیَسْمَعَنَّ بِهَذَا الْوَادِی وَ هُوَ أَخْصَبُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ مَا خَلْفَهُ قِیلَ وَ هُوَ إِلَی الْیَوْمِ کَمَا قَالَهُ صلی الله علیه و آله.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی قَتَادَةَ کَانَ یَتَفَجَّرُ الْمَاءُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ لَمَّا وَضَعَ یَدَهُ فِیهَا حَتَّی شَرِبَ الْجَیْشُ الْعَظِیمُ وَ سَقَوْا وَ تَزَوَّدُوا فِی غَزْوَةِ بَنِی الْمُصْطَلِقِ.

وَ فِی رِوَایَةِ عَلْقَمَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ وَضَعَ یَدَهُ فِی الْإِنَاءِ فَجَعَلَ الْمَاءُ یَفُورُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ فَقَالَ (6) حَیَّ عَلَی الْوُضُوءِ وَ الْبَرَکَةِ مِنَ اللَّهِ فَتَوَضَّأَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ.

ص: 38


1- التور: اناء صغیر.
2- فی المصدر: و شبعنا.
3- خلا المصدر عن لفظة (فی).
4- طما الماء: ارتفع و ملاء الرکی.
5- المشقق: واد فی طریق تبوک، قال یاقوت فی معجم البلدان: قال ابن إسحاق فی غزوة تبوک: و کان فی الطریق ماء یخرج من وشل ما یروی الراکب و الراکبین و الثلاثة بواد یقال له:
6- أی هلموا و أقبلوا علی الوضوء.

براء تیر را برداست و آب خشکید گویی اصلا در آنجا آبی نبوده است.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از غزوه­هایش در حالی که آب تمام شده بود به من امر فرمود: ای علی برخیز و ظرف کوچکی بیاور. گوید: نزد آن حضرت رفتم و ایشان دست راستش را در ظرف گذاشت و دست من نیز با دست پیامبر بود. سپس فرمود: بچوش، و آب جوشید.

در روایت سالم بن ابی جعد و انس آمده است: آب از میان انگشتان آن حضرت بیرون می­آمد گویی چشمه­هایی بود. ما نوشیدیم و سیراب شدیم و این ماجرا در روز شجره بود و آنان هزار و پانصد نفر بودند.

اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غزوه تبوک از شدت تشنگی نزد آن حضرت شکایت کردند. پیامبر تیری به یک نفر داد و فرمود: برو پایین و در چاه فرو کن. او این کار را انجام داد و آب فوران کرد و به بالای چاه آمد و سی هزار نفر با چهارپایانشان از آن سیراب شدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستش را در زیر آبی در دامنه کوهی در دره مشقق قرار داد. پس آب از دستان آن حضرت می­ریخت و آب به شدت سرازیر می­شد تا جایی که نوا و صدائی همچون صدای آذرخش از آن شنیده شد. پس مردم نوشیدند و نیازشان را از آن برداشتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر شما باقی بمانید یا یکی از شما زنده بماند یقینا خواهد شنید که این درّه از دره­های پیش و پس از خود حاصلخیزتر است. گفته شده: آن دره تا به امروز همانگونه بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود.

در روایت ابو قتاده اینگونه آمده است: آنگاه که پیامبر دستش را در آن گذاشت آب از میان انشگتان آن حضرت فوران می­کرد تا جایی که لشکر بزرگ از آن نوشیدند و سیراب شدند و برای غزوه بنی مصطلق از آن توشه برداشتند.

در روایت علقمه بن عبدالله آمده است: آن حضرت دستش را در ظرف گذاشت و آب شروع به جوشیدن از میان انگشتان او کرد. و فرمود: بشتابید برای وضو، و برکت از آنِ خداوند است. پس همه مردم وضو گرفتند.

ص: 38

وَ فِی حَدِیثِ أَبِی لَیْلَی شَکَوْنَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعَطَشِ فَأَمَرَ بِحُفْرَةٍ فَحُفِرَتْ فَوَضَعَ عَلَیْهَا نَطْعاً وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی النَّطْعِ وَ قَالَ هَلْ مِنْ مَاءٍ فَقَالَ لِصَاحِبِ الْإِدَاوَةِ صُبَّ الْمَاءَ عَلَی کَفِّی وَ اذْکُرِ اسْمَ اللَّهِ فَفَعَلَ فَلَقَدْ رَأَیْتُ الْمَاءَ یَنْبُعُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی رَوِیَ الْقَوْمُ وَ سَقَوْا رُکَّابَهُمْ وَ شَکَا إِلَیْهِ الْجَیْشُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فِقْدَانَ الْمَاءِ فَوَضَعَ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فِی الْقَدَحِ فَضَاقَ الْقَدَحُ عَنْ یَدِهِ فَقَالَ لِلنَّاسِ اشْرَبُوا فَشَرِبَ الْجَیْشُ وَ أَسْقَوْا وَ تَوَضَّئُوا وَ مَلَئُوا الْمَزَاوِدَ (1).

مُحَمَّدُ بْنُ الْمُنْکَدِرِ سَمِعْتُ جَابِراً یَقُولُ جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعُودُنِی وَ أَنَا مَرِیضٌ لَا أَعْقِلُ فَتَوَضَّأَ وَ صَبَّ عَلَیَّ مِنْ وَضُوئِهِ فَعَقَلْتُ الْخَبَرَ وَ شَکَا إِلَیْهِ صلی الله علیه و آله طُفَیْلٌ الْعَامِرِیُّ الْجُذَامَ فَدَعَا بِرَکْوَةٍ ثُمَّ تَفَلَ فِیهَا وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْتَسِلَ بِهِ فَاغْتَسَلَ فَعَادَ صَحِیحاً وَ أَتَاهُ صلی الله علیه و آله حَسَّانُ بْنُ عَمْرٍو الْخُزَاعِیُّ مَجْذُوماً فَدَعَا لَهُ بِمَاءٍ فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ أَمَرَهُ فَصَبَّهُ عَلَی نَفْسِهِ فَخَرَجَ مِنْ عِلَّتِهِ فَأَسْلَمَ قَوْمُهُ وَ أَتَاهُ صلی الله علیه و آله قَیْسٌ اللَّخْمِیُّ وَ بِهِ بَرَصٌ فَتَفَلَ عَلَیْهِ فَبَرَأَ.

مُحَمَّدُ بْنُ خَاطِبٍ (2)

انْکَبَّ الْقِدْرُ عَلَی سَاعِدِی فِی الصِّغَرِ فَأَتَتْ بِی أُمِّی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَتْ فَتَفَلَ فِی فِیَّ وَ مَسَحَ عَلَی ذِرَاعِی وَ جَعَلَ یَقُولُ وَ یَتْفُلُ أَذْهِبِ الْبَأْسَ رَبَّ النَّاسِ وَ اشْفِ أَنْتَ الشَّافِی لَا شَافِیَ إِلَّا أَنْتَ شِفَاءً لَا یُغَادِرُ سُقْماً فَبَرَأَ بِإِذْنِ اللَّهِ.

الْفَائِقُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَسَحَ عَلَی رَأْسِ غُلَامٍ وَ قَالَ عِشْ قَرْناً فَعَاشَ مِائَةً وَ إِنَّ امْرَأَةً أَتَتْهُ صلی الله علیه و آله بِصَبِیٍّ لَهَا لِلتَّبَرُّکِ وَ کَانَتْ بِهِ عَاهَةٌ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الصَّبِیِّ فَاسْتَوَی شَعْرُهُ وَ بَرَأَ دَاؤُهُ.

ص: 39


1- مناقب آل أبی طالب 1: 89- 92.
2- هکذا فی النسخة و المصدر، و الظاهر أنّه مصحف حاطب بالحاء المهملة، و الرجل هو محمّد بن حاطب بن الحارث بن معمر الجمحی الکوفیّ، صحابی صغیر مات سنة 74. راجع التقریب: 440.

در حدیث ابولیلی اینگونه ذکر شده است: از تشنگی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکایت بردیم. ایشان دستور داد حفره­ای حفر کنند. حفره حفر شد و پیامبر بر آن پوستینی قرار داد و دستش را بر آن گذاشت و فرمود: آیا آبی هست؟ پس به کسی که ظرف در دست داشت فرمود: بسم الله بگو و آب بر روی دستم بریز. او انجام داد و دیدم که آب از میان انگشتان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­جوشید تا جایی که مردم سیراب شده و به ستورانشان آب دادند.

در یکی از غزوه­ها لشکریان از نبود آب به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکایت بردند. پس پیامبر دستش را در کاسه گذاشت، کاسه از (آب) دست پیامبر به تنگ آمد. پس به مردم فرمود: بنوشید. لشکریان نوشیدند و سیراب شده و وضو گرفتند و توشه­دان­ها را پُر کردند. (1)

محمد بن منکدر گوید: از جابر شندیم که می­گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی که من مریض بودم و هوشیار نبودم به عیادت من آمد و وضو گرفت و از آبِ وضویش بر من ریخت. و من هشیار شدم. بخشی از حدیث.

طفیل عامری از بیماری جذام به نزد آن حضرت شکایت برد. پیامبر ظرفی طلبید سپس از آب دهانش در آن ریخت و امر فرمود که بدان غسل کند. او غسل کرد و سلامتی­اش را بازیافت.

حسان بن عمرو خزاعی در حالی که جذام گرفته بود به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد. پیامبر کمی آب برای او خواست و در آن، آب دهان ریخت سپس به او امر فرمود که بر خود بریزد. او آب را بر روی خود ریخت و از بیماریش نجات یافت و قومش اسلام آوردند.

قیس لخمی در حالی که بیماری پیسی گرفته بود به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و آن حضرت از آب دهانش بر وی ریخت و او از بیماری بهبودی یافت.

محمد بن خاطب گوید: دیگ آب جوش در کودکی­ام بر بازویم ریخت. مادرم مرا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد. مادرم گوید: پیامبر در دهانم آب دهان ریخت و بازویم را مسح کرد و در حالی که آب دهان می­ریخت می­فرمود: «ای پروردگار مردم، سختی را بزدای! و شفا بده که تو شفا دهنده­ای و هیچ شفا دهنده­ای جز تو نیست، شفائی که هیچ گونه بیماری را باقی نگذارد.» پس به اذن خدا بهبودی یافت.

فائق گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سر کودک خردسالی را مسح کرد و فرمود: یک قرن زندگی کن. پس او صد سال زیست.

زنی فرزندش را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا او را تبرک کند و آن کودک، موهای زائد داشت. پس پیامبر با دستش سر آن کودک را مسح کرد و موی سرش صاف شد و بیماریش بهبود یافت.

ص: 39


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 89 - 92

وَ رَوَی ابْنُ بَطَّةَ أَنَّ الصَّبِیَّ کَانَ الْمُهَلَّبَ وَ بَلَغَ ذَلِکَ أَهْلَ الْیَمَامَةِ فَأَتَتِ امْرَأَةٌ مُسَیْلَمَةَ بِصَبِیٍّ لَهَا فَمَسَحَ رَأْسَهُ فَصَلِعَ وَ بَقِیَ نَسْلُهُ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا وَ قُطِعَ یَدُ أَنْصَارِیٍّ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَتِیکٍ فِی حَرْبِ أُحُدٍ فَأَلْزَقَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَفَخَ عَلَیْهِ فَصَارَ کَمَا کَانَ وَ تَفَلَ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ أَرْمَدُ یَوْمَ خَیْبَرَ فَصَحَّ مِنْ وَقْتِهِ وَ فُقِئَ فِی أُحُدٍ عَیْنُ قَتَادَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ أَوْ قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَنْصَارِیِّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْغَوْثَ الْغَوْثَ فَأَخَذَهَا بِیَدِهِ فَرَدَّهَا مَکَانَهَا فَکَانَتْ أَصَحَّهُمَا وَ کَانَتْ تَعْتَلُّ الْبَاقِیَةُ وَ لَا تَعْتَلُّ الْمَرْدُودَةُ فَلُقِّبَ ذَا الْعَیْنَیْنِ أَیْ لَهُ عَیْنَانِ مَکَانَ الْوَاحِدَةِ فَقَالَ الْخِرْنِقُ الْأَوْسِیُ:

وَ مِنَّا الَّذِی سَالَتْ عَلَی الْخَدِّ عَیْنُهُ*** فَرُدَّتْ بِکَفِّ الْمُصْطَفَی أَحْسَنَ الرَّدِّ

فَعَادَتْ کَمَا کَانَتْ لِأَحْسَنِ حَالِهَا*** فَیَا طِیبُ مَا عَیْنِی وَ یَا طِیبُ مَا یَدِی

وَ أُصِیبَتْ رِجْلُ بَعْضِ أَصْحَابِهِ فَمَسَحَهَا بِیَدِهِ فَبَرَأَتْ مِنْ حِینِهَا وَ أَصَابَ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ یَوْمَ قَتَلَ کَعْبَ بْنَ الْأَشْرَفِ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنَیْ رُکْبَتَیْهِ (1) فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ فَلَمْ تَبِنْ مِنْ أُخْتِهَا وَ أَصَابَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُنَیْسٍ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنِهِ فَمَسَحَهَا فَمَا عُرِفَتْ مِنَ الْأُخْرَی.

عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ عَنْ زُهْرَةَ قَالَ: أَسْلَمَتْ فَأُصِیبَ بَصَرُهَا فَقَالُوا لَهَا أَصَابَکِ اللَّاتُ وَ الْعُزَّی فَرَدَّ صلی الله علیه و آله عَلَیْهَا بَصَرَهَا فَقَالَتْ قُرَیْشٌ لَوْ کَانَ مَا جَاءَ مُحَمَّدٌ خَیْراً مَا سَبَقَتْنَا إِلَیْهِ زُهْرَةُ فَنَزَلَ وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ الْآیَةَ (2).

وَ أَنْفَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَتِیکٍ إِلَی حِصْنِ أَبِی رَافِعٍ الْیَهُودِیِّ فَدَخَلَ عَلَیْهِ بَغْتَةً فَإِذَا أَبُو رَافِعٍ فِی بَیْتٍ مُظْلِمٍ لَا یُدْرَی أَیْنَ هُوَ فَقَالَ أَبَا رَافِعٍ قَالَ مَنْ هَذَا فَأَهْوَی نَحْوَ الصَّوْتِ فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً وَ خَرَجَ فَصَاحَ أَبُو رَافِعٍ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ مَا هَذَا الصَّوْتُ یَا أَبَا رَافِعٍ

ص: 40


1- احدی عینی رکبتیه ظ.
2- الأحقاف: 11.

ابن بطه روایت کرده که آن کودک مهلّب بود و این خبر به اهل یمامه رسید. پس زنی کودکی را نزد مسیلمه کذاب برد و او سرش را مسح کرد و کودک کچل شد و نسل او تا به امروز همینگونه هستند.

دست شخصی انصاری به نام عبدالله بن عتیک در جنگ احد قطع شد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستش را چسبانید و بر او دمید و به صورت اولش درآمد.

و آن حضرت در چشم علی علیه السلام در حالی که در روز خیبر چشم درد داشت، آب دهان ریخت و بی­درنگ سلامتی­اش را بازیافت.

در نبرد احد چشم قتادۀ بن ربعی یا قتادۀ بن نعمان انصاری از کاسه در آمد. پس گفت: ای رسول خدا به فریادم برس. پیامبر چشم را با دستش گرفت و آن را به حال اول برگداند و از چشم دیگرش سالم­تر شد. چشم مانده بیمار می­شد اما چشمی که به وسیله پیامبر بهبود یافته بود عیب و بیماری پیدا نمی­کرد. پس به صاحب دو چشم ملقب شد، یعنی جای آن یک چشم دو چشم دارد. خورنق اوسی سروده است:

از میان ما کسی است که چشمش بر صورتش افتاد. پس به وسیله مصطفی به بهترین حالت برگردانده شد.

به حال اول و بهترین حالتش بازگردانده شد پس خوشا به حال چشمم و خوشا به حال دستم.

پای یکی از اصحاب آن حضرت زخمی شد و پیامبر با دستش آن را مسح کرد و در همان حال و بلافاصله بهبودی یافت.

سر زانوی محمد بن مسلمه در روزی که کعب بن اشرف کشته شد آسیب دید. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با دستش او را مسح کرد و از دیگر سر زانویش تشخیص داده نمی­شد.

عبدالله بن انیس هم جراحتی در چشم یافت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دست بر آن مالید به نحوی که از چشم دیگرش تشخیص داده نمی­شد.

عروه بن زبیر از زهره نقل کرده که گوید: او اسلام آورد و چشمش آسیب دید. به او گفتند: لات و عزّی به تو آسیب رساندند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چشمش را به حال اول بازگرداند. پس قریش گفتند: اگر آنچه محمد آورده خوب بود، زهره پیش از ما بدان تمایل پیدا نمی­کرد. پس این آیه نازل شد: «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کَانَ خَیْرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَیْهِ»(1) {و کسانی که کافر شدند، به آنان که گرویده اند گفتند: «اگر [این دین] خوب بود، بر ما بِدان پیشی نمی گرفتند.}

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عبدالله بن عتیک را به سوی قلعه ابو رافع یهودی فرستاد. به صورت ناگهانی بر او وارد شد در حالی که ابورافع در خانه­ای تاریک بود و نمی­دانست او کیست. گفت: ای ابا رافع! گفت: کیستی؟ پس به سمت صدا جهید و بر او ضربه­ای وارد کرد و بیرون رفت. ابورافع فریاد زد. سپس بر او وارد شد و گفت: ای ابا رافع چرا فریاد کشیدی؟

ص: 40


1- . احقاف / 11

فَقَالَ إِنَّ رَجُلًا فِی الْبَیْتِ ضَرَبَنِی فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً أُخْرَی فَکَانَ یَنْزِلُ فَانْکَسَرَ سَاقُهُ فَعَصَبَهَا فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثَهُ قَالَ ابْسُطْ رِجْلَکَ فَبَسَطَهَا فَمَسَحَهَا فَبَرَأَتْ.

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ فِی بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ فَفَاضَتْ حَتَّی سُقِیَ مِنْهَا بِغَیْرِ دَلْوٍ وَ لَا رِشَاءٍ (1) وَ کَانَتِ امْرَأَةٌ مُتَبَرِّزَةً وَ فِیهَا وَقَاحَةٌ فَرَأَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ فَسَأَلَتْ لُقْمَةً مِنْ فَلْقِ (2) فِیهِ فَأَعْطَاهَا فَصَارَتْ ذَاتَ حَیَاءٍ بَعْدَ ذَلِکَ وَ مَسَحَ صلی الله علیه و آله ضَرْعَ شَاةٍ حَائِلٍ لَا لَبَنَ لَهَا فَدَرَّتْ فَکَانَ ذَلِکَ سَبَبَ إِسْلَامِ ابْنِ مَسْعُودٍ.

أَمَالِی الْحَاکِمِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَوْماً قَائِظاً فَلَمَّا انْتَبَهَ مِنْ نَوْمِهِ دَعَا بِمَاءٍ فَغَسَلَ یَدَیْهِ ثُمَّ مَضْمَضَ مَاءً وَ مَجَّهُ إِلَی عَوْسَجَةٍ فَأَصْبَحُوا وَ قَدْ غَلُظَتِ الْعَوْسَجَةُ وَ أَثْمَرَتْ وَ أَیْنَعَتْ بِثَمَرٍ أَعْظَمِ مَا یَکُونُ فِی لَوْنِ الْوَرْسِ وَ رَائِحَةِ الْعَنْبَرِ وَ طَعْمِ الشَّهْدِ وَ اللَّهِ مَا أَکَلَ مِنْهَا جَائِعٌ إِلَّا شَبِعَ وَ لَا ظَمْآنُ إِلَّا رَوِیَ وَ لَا سَقِیمٌ إِلَّا بَرَأَ وَ لَا أَکَلَ مِنْ وَرَقِهَا حَیَوَانٌ إِلَّا دَرَّ لَبَنُهَا وَ کَانَ النَّاسُ یَسْتَشْفُونَ مِنْ وَرَقِهَا وَ کَانَ یَقُومُ مَقَامَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ رَأَیْنَا النَّمَاءَ وَ الْبَرَکَةَ فِی أَمْوَالِنَا فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی أَصْبَحْنَا ذَاتَ یَوْمٍ وَ قَدْ تَسَاقَطَ ثَمَرُهَا وَ صَفِرَ (3) وَرَقُهَا فَإِذَا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَکَانَتْ بَعْدَ ذَلِکَ تُثْمِرُ دُونَهُ فِی الطَّعْمِ وَ الْعِظَمِ وَ الرَّائِحَةِ وَ أَقَامَتْ عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَأَصْبَحْنَا یَوْماً وَ قَدْ ذَهَبَتْ نَضَارَةُ عِیدَانِهَا فَإِذَا قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَا أَثْمَرَتْ بَعْدَ ذَلِکَ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فَأَقَامَتْ بَعْدَ ذَلِکَ مُدَّةً طَوِیلَةً ثُمَّ أَصْبَحْنَا وَ إِذَا بِهَا قَدْ نَبَعَ مِنْ سَاقِهَا دَمٌ عَبِیطٌ وَ وَرَقُهَا ذَابِلٌ (4) یَقْطُرُ مَاءً کَمَاءِ اللَّحْمِ فَإِذاً قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام.

أَمَالِی الطُّوسِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَصْبَحَ طَاوِیاً فَأَتَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَرَأَی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ یَبْکِیَانِ مِنَ الْجُوعِ وَ جَعَلَ یَزُقُّهُمَا

ص: 41


1- الرشاء: الحبل.
2- أی من وسط فیه.
3- استظهر المصنّف فی الهامش أن الصحیح: اصفر. أقول: فی المصدر: و صغر ورقها.
4- ذبل النبات قل ماؤه و ذهبت نضارته.

گفت: مردی در خانه مرا زد. پس ضربه­ای دیگر بر او وارد کرد و او پایین می­آمد که ساقش شکست، پس پایش را در چیزی پیچاند. هنگامی که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. با او سخن گفت و فرمود: پایت را دراز کن. او پایش را دراز کرد و پیامبر دست بر آن مالید و بهبود یافت.

روایت شده که پیامبر در چاهی بی­آب آب دهان ریخت و چاه جوشید تا جایی که بدون استفاده از دلو و طناب از آن می­نوشیدند.

زنی پر رو و بی­نزاکت بود، این زن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دید که چیزی می­خورد. زن لقمه­ای از وسط دهان پیامبر خواست. پیامبر به او داد و پس از آن ماجرا آن زن داری شرم و حیا شد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر پستان گوسفندی که نازا و بی­شیر بود دست مالید، پس شیر از پستان گوسفند سرازیر شد و این ماجرا سبب شد این مسعود ایمان بیاورد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روزی گرم هنگامی که از خواب بیدار شد مقداری آب طلبید. دستش را در آب شست سپس مضمضه کرد و آب دهانش را بر روی درخت تمشکی ریخت. صبح کردند در حالی که آن درخت تمشک ضخیم شد و ثمر داد و میوه­هایی رسیده­ای داد که رنگ (درخت) ورس و بوی عنبر و طعم شهد به پای آن نمی­رسید. سوگند به خدا گرسنه­ای از آن نمی­خورد مگر اینکه سیر می­شد و تشنه­ای از آن نمی­نوشید مگر اینکه سیراب می­شد و هیچ مریضی از آن تناول نمی­کرد جز اینکه بهبودی می­یافت و هیچ حیوانی از برگ آن تغذیه نمی­کرد مگر اینکه شیرش سرازیر می­شد و مردم از برگ آن شفا می­خواستند و به عنوان خوراک و نوشیدنی استفاده می­شد و در اموالمان رشد و برکت یافتیم. پیوسته بر همین منوال بود تا اینکه یک روز صبح میوه­های آن بر زمین افتاده بود و رنگش زرد شده بود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قبض روح شد کیفیت میوه­های آن درخت در بزرگی و مزه و بو پایین­تر آمده بود و سی سال بر وفات حضرت سپری شد و روزی صبح کردیم در حالی که شادابی و سرزندگی شاخه­های درخت از بین رفته بود. و چون امیرالمؤمنین شهید شد پس از آن دیگر هیچ میوه­ای نه کم نه زیاد، نداد. مدت زمانی طولانی پس از آن سپری شد و صبح کردیم و دیدیم از ساق آن خون تازه جوشیده و برگ­هایش خشک شده و آبی همچون آبِ گوشت از آن می­چکد و در این هنگام بود که امام حسین علیه السلام شهید شد.

امالی طوسی: زید بن ارقم در ضمن روایتی طولانی نقل کرده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گرسنه شد. پس فاطمه علیها السلام حسن و حسین را دید که از گرسنگی گریه می­کنند و پیامبر از آب دهانش در دهان آن­ها

ص: 41

بِرِیقِهِ حَتَّی شَبِعَا وَ نَامَا فَذَهَبَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی دَارِ أَبِی الْهَیْثَمِ فَقَالَ مَرْحَباً بِرَسُولِ اللَّهِ مَا کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ تَأْتِیَنِی وَ أَصْحَابَکَ إِلَّا وَ عِنْدِی شَیْ ءٌ وَ کَانَ لِی شَیْ ءٌ فَفَرَّقْتُهُ فِی الْجِیرَانِ فَقَالَ أَوْصَانِی جِبْرِیلُ بِالْجَارِ حَتَّی حَسِبْتُ أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُ قَالَ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی نَخْلَةٍ فِی جَانِبِ الدَّارِ فَقَالَ یَا أَبَا الْهَیْثَمِ تَأْذَنُ فِی هَذِهِ النَّخْلَةِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفَحْلٌ وَ مَا حَمَلَ شَیْئاً قَطُّ شَأْنَکَ بِهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ ائْتِنِی بِقَدَحِ مَاءٍ فَشَرِبَ مِنْهُ ثُمَّ مَجَّ فِیهِ ثُمَّ رَشَّ عَلَی النَّخْلَةِ فَتَمَلَّتْ أَعْذَاقاً مِنْ بُسْرٍ وَ رُطَبٍ مَا شِئْنَا فَقَالَ ابْدَءُوا بِالْجِیرَانِ فَأَکَلْنَا وَ شَرِبْنَا مَاءً بَارِداً حَتَّی رَوِینَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا مِنَ النَّعِیمِ الَّذِی یُسْأَلُونَ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا عَلِیُّ تَزَوَّدْ لِمَنْ وَرَاکَ لِفَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ قَالَ فَمَا زَالَتْ تِلْکَ النَّخْلَةُ عِنْدَنَا نُسَمِّیهَا نَخْلَةَ الْجِیرَانِ حَتَّی قَطَعَهَا یَزِیدُ عَامَ الْحَرَّةِ (1).

إیضاح

فت الشی ء کسره و بلدح بفتح الباء و الدال و سکون اللام اسم موضع بالحجاز قرب مکة و قال الجوهری و من أمثالهم فی التحزن بالأقارب.

لکن علی بلدح قوم عجفی.

قاله بیهس الملقب بنعامة لما رأی قوما فی خصب و أهله فی شدة و قال الماتح المستقی و قال قاظ بالمکان و تقیظ به إذا أقام به فی الصیف و الطوی الجوع.

قوله فتملت أصله تملأت بمعنی امتلأت فخفف.

«29»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْبُخَارِیُّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمَدْیُونٍ مَرَّ عَلَیْهِ وَ الدُّیَّانُ یَطْلُبُونَهُ بِالدُّیُونِ صُفَّ تَمْرَکَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَی حِدَتِهِ ثُمَّ جَاءَ فَقَعَدَ عَلَیْهِ وَ کَالَ لِکُلِّ رَجُلٍ حَتَّی اسْتَوْفَی وَ بَقِیَ التَّمْرُ کَمَا هُوَ کَأَنْ لَمْ یُمَسَّ وَ أَتَی عَامِرُ بْنُ کُرَیْزٍ یَوْمَ الْفَتْحِ رَسُولَ اللَّهِ بِابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ أَوْ سِتٍّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَنِّکْهُ فَقَالَ إِنَّ مِثْلَهُ لَا یُحَنَّکُ وَ أَخَذَهُ وَ تَفَلَ فِی فِیهِ فَجَعَلَ یَتَسَوَّغُ رِیقَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَتَلَمَّظُهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَمُسْتَقِی فَکَانَ لَا یُعَالِجُ أَرْضاً إِلَّا ظَهَرَ لَهُ الْمَاءُ وَ لَهُ سَقَایَاتٌ مَعْرُوفَةٌ وَ لَهُ النَّبَّاحُ وَ الْجُحْفَةُ وَ بُسْتَانُ ابْنِ عَامِرٍ.

وَ فِی مُسْلِمٍ عَنْ جَابِرٍ أَنَّ أُمَّ مَالِکٍ کَانَتْ تُهْدِی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی عُکَّةٍ لَهَا سَمْناً

ص: 42


1- مناقب آل أبی طالب 1: 101- 105.

گذاشت تا اینکه سیر شدند و به خواب رفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به همراه علی علیه السلام به خانه ابن هیثم رفت. او گفت: ای رسول خدا خوش آمدید چقدر دوست داشتم تو و یارانت به نزد من بیائید اما غذایئ داشتم و در میان همسایگانم توزیع کردم. فرمود: جبرئیل مرا به امر همسایه سفارش کرد تا جایی که گمان کردم همسایه از من ارث می­برد. گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به درخت نخلی در کنار خانه نگریست و فرمود: ای ابا هیثم در باره این درخت اجازه می­دهی؟ گفت: ای رسول خدا این درخت بی­ثمر است و هرگز میوه­ای نداده است. هر چه می­­خواهی با آن بکن. فرمود: ای علی کاسه­ای آب برایم بیاور. پیامبر از آن نوشید و آب دهانش را در کاسه ریخت سپس بر درخت نخل ریخت و آن درخت پر از شاخه­های خرما نورس و رسیده شد و به هر اندازه­ای بود که می­خواستیم. فرمود: ابتدا به همسایگان بدهید. ما خوردیم و آب خنکی نوشیدیم تا اینکه سیر شدیم. پس پیامبر فرمود: ای علی این از نعمت­هایی است که در روز قیامت از آن بازخواست می­کنند، ای علی برای خانواده­ات فاطمه و حسن و حسین از آن بردادر. گوید: آن نخل همواره در نزد ما بود و ما آن را «نخل همسایه­ها» می­نامیدیم تا اینکه یزید در عام الحرۀ آن را قطع کرد. (1)

توضیح

فتّ الشیء: یعنی آن چیز را شکست. بلدح با فتحه باء و دال و سکون لام اسم مکانی در حجاز در نزدیکی مکه است. جوهری گوید: از جمله مثل­های که در باره اظهار حزن به نزدیکان گویند این مثل است:

«لکن علی بلدح قوم عجفی»: بر بلدح قومی خشک هستند.

این جمله را شخصی به نام بیهس ملقب به شترمرغ گفت زمانی که قومی را دید که در حاصلخیزی و رفاه به سر می­برد و اهل او در سختی هستند. و گوید: الماتح شخصی است که آب از چاه می­کشد. و گوید: قاظ بالمکان و تقیظ به: زمانی است که در مکانی در تابستان اقامت کند. «الطوی» به معنای گرسنگی است.

سخن او: «فتملّت» اصل آن تملّأت به معنای امتلأت بوده که مخفف شده است.

روایت29.

مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شخص بدهکاری که بر او گذر کرد و طلبکار بدهی­هایش را از او طلب می­کرد فرمود: خرمایت را به صف قرار ده به گونه­ای که هر چیز در مکانش قرار بگیرد. سپس آمد و بر آن نشست و او برای هر شخصی پیمانه گرفت تا اینکه حقشان را کامل گرفتند و خرما باقی ماند گویی کسی بدان دست نزده است.

عامر بن کریز در روز فتح، پسرش عبدالله بن عامر را که پنج یا شش ساله بود به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد و گفت: ای رسول خدا او را تربیت کن. فرمود: اینچنین فرزندی تربیت نمی­شود، و او را گرفت و در دهانش آب دهان ریخت. کودک آب دهان رسول خدا را چشید و مزه کرد. پس پیامبر فرمود: او سیراب کننده خواهد بود. پس آن کودک بر زمینی پا نمی­نهاد مگر اینکه آب برایش آشکار می­شد و او آبگاه­های معروفی داشت و نباح و جحفه و بستان ابن عامر از آنِ اوست.

در مسلم آمده است: جابر روایت کرده که ام مالک ظرفی از روغن را به پیامبر هدیه داد. پسرانش به نزد او آمده

ص: 42


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 101 - 105

فَیَأْتِیهَا بَنُوهَا فَیَسْأَلُونَ الْأَدَمَ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ شَیْ ءٌ فَتَعَمَّدَ إِلَی الَّذِی کَانَتْ تُهْدِی فِیهِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَتَجِدُ فِیهَا سَمْناً فَمَا زَالَ تُقِیمُ لَهَا أَدَمُ بَیْتِهَا حَتَّی عَصَرَتْهُ (1) فَأَتَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَصَرْتِیهَا قَالَتْ نَعَمْ قَالَ لَوْ تَرَکْتِیهَا مَا زَالَ مُقِیماً (2).

بیان

لمظ و تلمظ تتبع بلسانه بقیة الطعام فی فمه أو أخرج لسانه فمسح به شفتیه.

«30»

عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَدِیثُ شَاةِ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا هَاجَرَ مِنْ مَکَّةَ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عَامِرُ بْنُ فَهِیرَةَ وَ دَلِیلُهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُرَیْقِطٍ اللَّیْثِیُّ فَمَرُّوا عَلَی أُمِّ مَعْبَدٍ الْخُزَاعِیَّةِ وَ کَانَتِ امْرَأَةً بَرْزَةً تَحْتَبِی (3) وَ تَجْلِسُ بِفِنَاءِ الْخَیْمَةِ فَسَأَلُوا تَمْراً أَوْ لَحْماً لِیَشْتَرُوهُ فَلَمْ یُصِیبُوا عِنْدَهَا شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ وَ إِذَا الْقَوْمُ مُرَمِّلُونَ فَقَالَتْ لَوْ کَانَ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ مَا أَعْوَزَکُمُ الْقِرَی فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی کَسْرِ خَیْمَتِهَا فَقَالَ مَا هَذِهِ الشَّاةُ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ شَاةٌ خَلَّفَهَا الْجَهْدُ عَنِ الْغَنَمِ فَقَالَ هَلْ بِهَا مِنْ لَبَنٍ قَالَتْ هِیَ أَجْهَدُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ أَ تَأْذَنِینَ فِی أَنْ أَحْلُبَهَا قَالَتْ نَعَمْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنْ رَأَیْتَ بِهَا حَلْباً فَاحْلُبْهَا فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ بِالشَّاةِ فَمَسَحَ ضَرْعَهَا وَ ذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ فِی شَاتِهَا فَتَفَاجَتْ وَ دَرَّتْ (4) فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِنَاءٍ لَهَا یُرِیضُ الرَّهْطَ فَحَلَبَ فِیهِ ثَجّاً حَتَّی عَلَتْهُ الثُّمَالُ فَسَقَاهَا فَشَرِبَتْ حَتَّی رَوِیَتْ ثُمَّ سَقَی أَصْحَابَهُ فَشَرِبُوا حَتَّی رَوُوا فَشَرِبَ آخِرُهُمْ وَ قَالَ سَاقِی الْقَوْمِ آخِرُهُمْ شُرْباً فَشَرِبُوا جَمِیعاً عَلَلًا بَعْدَ نَهْلٍ حَتَّی أَرَاضُوا ثُمَّ حَلَبَ فِیهِ ثَانِیاً عَوْداً عَلَی بَدْءٍ فَغَادَرَهُ عِنْدَهَا ثُمَّ ارْتَحَلُوا عَنْهَا فَقَلَّمَا لَبِثَتْ أَنْ جَاءَ زَوْجُهَا أَبُو مَعْبَدٍ یَسُوقُ أَعْنُزاً عِجَافاً هَزْلَی مُخُّهُنَّ قَلِیلٌ فَلَمَّا رَأَی اللَّبَنَ قَالَ مِنْ أَیْنَ لَکُمْ هَذَا وَ الشَّاءُ (5) عَازِبٌ وَ لَا حَلُوبَةَ

ص: 43


1- فی المصدر: عصرتها.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 117 و 118 و 121. فیه ما زالت مقیمة.
3- احتبی بالثوب: اشتمل به. جمع بین ظهره و ساقیه بثوب.
4- تفاجت أی فتحت ما بین رجلیها. قوله: درت أی درّ لبنها و جری.
5- الشاء جمع الشاة.

و نان خورش خواستند اما غذائی در نزدشان نبود. ام مالک به سراغ ظرفی رفت که در آن به پیامبر روغن هدیه داده بود و در آن روغن یافت. و پیوسته از آن نان خورش درست می­کرد تا اینکه آن را عصیر کرد. پس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و آن حضرت به وی فرمود: آن را عصیر کردی؟ گفت: آری. فرمود: اگر آن را ترک می­کردی پیوسته برایت باقی می­ماند. (1)

توضیح

لمظ و تلمّظ: یعنی با زبانش یاقی مانده غذا را در دهانش لیسید، یا زبانش را بیرون آورد و به لب­هایش مالید.

روایت30.

اعلام الوری: از معجزات حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله ماجرای گوسفند ام معبد است. و آن هنگامی بود که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت می­فرمود ابو بکر و عامر بن فهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اریقط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند، لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و لذا از این زن طعام و غذا طلب کردند، ام معبد گفت: اگر ما چیزی داشتیم احتیاجات شما را رفع می­کردیم، و نمی­گذاشتیم شما از بی طعامی ناراحت شوید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند مریض است و در پستان او شیر وجود ندارد، حضرت فرمود: آیا اجازه میدهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گوسفند را طلبید و با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و گفت: «خداوندا مرا در گوسفند این زن برکت مرحمت فرما» در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید، حضرت ظرفی را طلب کرد تا با دست خود شیر گوسفند را بدوشد در این موقع ظرفی که وسیله آب­خوری آن جماعت بود خدمت پیامبر آوردند، حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازه­ای که روغن و چربی آن بالا آمد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آنگاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود، و گفت: ساقی قوم بعد از اینکه دیگران سیراب شدند می­خورد، باری همگان از شیر این گوسفند استفاده کردند، و پس از مدتی تشنگی و گرسنگی کاملا سیراب شدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید، و پس از مدتی استراحت از این محل گذشتند، پس از اینکه پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و یک عدد بز لاغری هم با خود آورده بود، هنگامی که چشمش به شیر افتاد گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند.

ص: 43


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 117 ، 118، 121.

فِی الْبَیْتِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ مَرَّ بِنَا رَجُلٌ مُبَارَکٌ کَانَ مِنْ حَدِیثِهِ کَیْتَ (1) وَ کَیْتَ الْخَبَرَ بِطُولِهِ (2).

قب، المناقب لابن شهرآشوب هند بنت الجون و حبیش بن خالد و أبو معبد الخزاعی مثله (3)

بیان

أرمل القوم نفد زادهم و الکسر بالکسر أسفل شقة البیت التی تلی الأرض من حیث یکسر جانباه عن یمینک و یسارک و التفاج المبالغة فی تفریج ما بین الرجلین و هو من الفج الطریق قاله الجزری و قال یریض الرهط أی یرویهم بعض الری من أراض الحوض إذا صب فیه من الماء ما یواری أرضه و قال ثجا أی لبنا سائلا کثیرا و قال الثمال بالضم الرغوة واحده ثمالة و قال حتی أراضوا أی شربوا عللا بعد نهل حتی رووا من أراض الوادی إذا استنقع فیه الماء و قیل أراضوا أی ناموا علی الأرض و هو البساط و قیل حتی صبوا اللبن علی الأرض و قال الجوهری رجع عوده علی بدئه إذا رجع فی الطریق الذی جاء منه قوله فغادره أی ترکه قوله عازب أی غائب.

«31»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِمَا کُنْتَ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ بَیْنَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ إِذَنْ مَا الْخَبَرَ تُرِیدُ لَمَّا نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (4) جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَأَمَرَنِی فَأَنْضَجْتُ لَهُ رِجْلَ شَاةٍ وَ صَاعاً مِنْ طَعَامٍ أَمَرَنِی فَطَحَنْتُهُ وَ خَبَزْتُهُ وَ أَمَرَنِی فَأَدْنَیْتُهُ قَالَ ثُمَّ قَدِمَ عَشَرَةٌ مِنْ أَجِلَّتِهِمْ فَأَکَلُوا حَتَّی صَدَرُوا وَ بَقِیَ الطَّعَامُ کَمَا کَانَ وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَمَنْ یَأْکُلُ الْجَذَعَةَ وَ یَشْرَبُ الْفَرَقَ (5) فَأَکَلُوا مِنْهَا کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ سَحَرَکُمْ صَاحِبُکُمْ فَتَفَرَّقُوا عَنْهُ

ص: 44


1- کیت و کیت و قد یکسر آخرهما: یکنی بهما عن الحدیث و الخبر. و یستعملان بلا واو أیضا و لا تستعملان الا مکررتین.
2- إعلام الوری. 16 ط 1 و 32 ط 2.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 105.
4- الشعراء: 214.
5- الجذعة من البهائم: صغیرها. و الفرق بالتحریک: مکیال یسع ستة عشر رطلا و هی اثنا عشر مدا أو ثلاثة أصواع عند أهل الحجاز، و قیل: الفرق: خمسة أقساط، و القسط: نصف صاع، فأما الفرق بالسکون فمائة و عشرون رطلا قاله الجزریّ فی النهایة، أقول: الظاهر أنّه أراد الأول و هو غریب جدا و لعله محمول علی المبالغة من الراوی.

ام معبد گفت: نه به خدا قسم مرد با برکتی از منزل ما عبور کرد و ماجرای او از این قرار است.

روایت را به صورت کامل روایت کرده است. (1)

مناقب: هند بنت جون و حبیش بن خالد و الومعبد خزاعی همین حدیث را روایت کرده­اند. (2)

توضیح

أرمل القوم نفد زادهم و الکسر بالکسر أسفل شقة البیت التی تلی الأرض من حیث یکسر جانباه عن یمینک و یسارک و التفاج المبالغة فی تفریج ما بین الرجلین و هو من الفج الطریق قاله الجزری و قال یریض الرهط أی یرویهم بعض الری من أراض الحوض إذا صب فیه من الماء ما یواری أرضه و قال ثجا أی لبنا سائلا کثیرا و قال الثمال بالضم الرغوة واحده ثمالة و قال حتی أراضوا أی شربوا عللا بعد نهل حتی رووا من أراض الوادی إذا استنقع فیه الماء و قیل أراضوا أی ناموا علی الأرض و هو البساط و قیل حتی صبوا اللبن علی الأرض و قال الجوهری رجع عوده علی بدئه إذا رجع فی الطریق الذی جاء منه قوله فغادره أی ترکه قوله عازب أی غائب.

روایت31.

خرائج: روایت شده که ابن کوّاء به علی علیه السّلام گفت: برای چه از میان فرزندان عبد المطلب، تو وصی پیامبر شده ای؟ علی علیه السّلام فرمود: می خواهی تو را خبر دهم. هنگامی که آیه «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»(3) {و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده.} نازل شد، من و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چهل مرد را دعوت کردیم و پیامبر به من دستور داد ران گوسفندی را پختم. و یک صاع نیز نان آماده کردم و نزدیک آوردم. سپس ده نفر از بزگان آنان جلو آمده و همه خوردند و سیر شدند اما غذا همان گونه ماند. برخی از آنان به اندازه یک بچه حیوان گوشت خورد و به اندازه شانزده رطل نوشید. همه آن­ها از آن خوردند. بعد ابو لهب گفت: او شما را سحر کرد. آنگاه همه متفرق شدند.

ص: 44


1- . اعلام الوری : 16 چاپ اول و 32 چاپ دوم.
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 105
3- . شعراء : 214

ثُمَّ دَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَانِیَةً ثُمَّ قَالَ أَیُّکُمْ یَکُونُ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَارِثِی فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ فَکُلُّهُمْ یَأْبَی حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ وَ أَنَا أَصْغَرُهُمْ سِنّاً وَ أَعْمَشُهُمْ (1) عَیْناً وَ أَحْمَشُهُمْ سَاقاً (2) فَقُلْتُ أَنَا فَرَمَی إِلَیَّ بِنَعْلِهِ فَلِذَلِکَ کُنْتُ وَصِیَّهُ مِنْ بَیْنِهِمْ (3).

باب 8 معجزاته صلی الله علیه و آله فی کفایة شر الأعداء

الآیات

البقرة: «فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(137)

المائدة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ»(11)

الحجر: «کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ* الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ»(90-91) (و قال تعالی): «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ* الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»(95-96)

النحل: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ* وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ»(112-113)

ص: 45


1- عمشت عینه: ضعف بصرها مع سیلان دمعها فی أکثر الأوقات فهو اعمش، و حمشت ساقه:
2- بتفله خ ل. أقول: هکذا فی نسخة المصنّف، و الظاهر أن الحدیث قد وقع فیه تصحیف لما اختصره الرواة و نقلوه بالمعنی، و قد ذکر الحدیث مفصلا محمّد بن العباس بن علیّ بن مروان الماهیار المعروف بالحجام بإسناده عن ابی رافع فی کتابه، فقال بعد ما ذکر اجابة علیّ علیه السلام له صلّی اللّه علیه و آله: فقال: ادن منی فدنا منه، فقال: افتح فاک، ففتحه فنفث فیه من ریقه، و تفل بین کتفیه و بین ثدییه، فقال أبو لهب: بئس ما حبوت به ابن عمک، أجابک لما دعوته إلیه، فملأت فاه و وجهه بزاقا؟ فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: بل ملاته علما و حکما و فقها. راجع تفسیر البرهان 3- 191.
3- لم نجد الحدیث و کثیرا ممّا تقدم فی الخرائج المطبوع، و استظهرنا سابقا أن المطبوع ملخص منه.

بار دوّم آن­ها را دعوت کرد و فرمود: «هر یک از شما دعوتم را قبول کند برادر و وصی و وارث من است.» و به همه آن­ها اسلام را عرضه کرد ولی هیچ یک از آن­ها قبول نکردند، تا اینکه به من رسید، من به او جواب مثبت دادم با اینکه از همه آن­ها کوچک­تر بودم و چشمم از همه ضعیف تر و ساق پایم از همه باریک­تر بود. و بعد به من انعام داد. و به خاطر همین، من وصی او هستم. (1)

باب هشتم : معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دفع شرّ دشمنان

آیات

- فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(2)

{و به زودی خداوند [شر] آنان را از تو کفایت خواهد کرد، که او شنوای داناست.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن یَبْسُطُواْ إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ. (3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید: آن گاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یازند، و [خدا] دستشان را از شما کوتاه داشت.}

- کَمَا أَنزَلْنَا عَلَی المُقْتَسِمِینَ * الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ. (4)

{ همان گونه که [عذاب را] بر تقسیم کنندگان نازل کردیم. همانان که قرآن را جزء جزء کردند [به برخی از آن عمل کردند و بعضی را رها نمودند].}

و فرموده خداوند متعال: إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ * الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ. (5)

{که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد. همانان که با خدا معبودی دیگر قرار می دهند. پس به زودی [حقیقت را] خواهند دانست.}

- وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یَصْنَعُونَ * وَلَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ. (6)

ص: 45


1- . این حدیث و بسیاری از احادیثی که پیش­تر ذکر شد را در نسخه چاپ شده کتاب خرائج نیافتم و پیش­تر گفتیم نسخه چاپ شده، خلاصه کتاب خرائح است.
2- . بقره / 137
3- . مائده / 11
4- . حجر / 90 - 91
5- . حجر / 95 - 96
6- . نحل / 112 - 113

الإسراء: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً* وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً»(45-46) (و قال تعالی): «وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها وَ إِذاً لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلَّا قَلِیلًا* سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلًا»(76-77)

الزمر: «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ»(36)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وعد الله سبحانه رسوله بالنصرة و کفایة من یعادیه من الیهود و النصاری الذین شاقوه و فی هذا دلالة بینة علی نبوته و صدقه صلی الله علیه و آله. (1) و فی قوله تعالی إِذْ هَمَّ قَوْمٌ اختلف فیمن بسط إلیهم الأیدی علی أقوال:

أحدها: أنهم الیهود هموا بأن یفتکوا (2) بالنبی صلی الله علیه و آله و هم بنو النضیر دخل رسول الله صلی الله علیه و آله مع جماعة من أصحابه علیهم و کانوا قد عاهدوه علی ترک القتال و علی أن یعینوه فی الدیات فقال صلی الله علیه و آله رجل من أصحابی أصاب رجلین معهما أمان منی فلزمنی دیتهما فأرید أن تعینونی فقالوا نعم اجلس حتی نطعمک و نعطیک الذی تسألنا و هموا بالفتک بهم فآذن الله رسوله (3) فأطلع النبی صلی الله علیه و آله أصحابه علی ذلک و انصرفوا و کان ذلک إحدی معجزاته- عن مجاهد و قتادة.و أکثر المفسرین.

و ثانیها: أن قریشا بعثوا رجلا لیفتک بالنبی صلی الله علیه و آله فدخل علیه و فی یده سیف مسلول (4) فقال له أرنیه فأعطاه إیاه فلما حصل فی یده قال ما الذی یمنعنی من قتلک قال الله یمنعک فرمی السیف و أسلم و اسم الرجل عمرو بن وهب الجمحی

ص: 46


1- مجمع البیان 1: 218.
2- فتک به: بطش به أو قتله علی غفلة.
3- فی المصدر: فآذن اللّه به رسوله.
4- شهر السیف: سله فرفعه.

{و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می رسید، پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید. و به یقین، فرستاده ای از خودشان برایشان آمد، اما او را تکذیب کردند، پس در حالی که ظالم بودند آنان را عذاب فرو گرفت.}

- وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرآنَ جَعَلْنَا بَیْنَکَ وَبَیْنَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ حِجَابًا مَّسْتُورًا * وَجَعَلْنَا عَلَی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَن یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْاْ عَلَی أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا. (1)

{و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم. و بر دلهایشان پوششها می نهیم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان سنگینی [قرار می دهیم] و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند.}

و فرموده خداوند متعال: وَإِن کَادُواْ لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الأَرْضِ لِیُخْرِجوکَ مِنْهَا وَإِذًا لاَّ یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلاَّ قَلِیلاً * سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلاً. (2)

{و چیزی نمانده بود که تو را از این سرزمین برکَنَند، تا تو را از آنجا بیرون سازند، و در آن صورت آنان [هم] پس از تو جز [زمان] اندکی نمی ماندند. سنّتی که همواره در میان [امتهای] فرستادگانی که پیش از تو گسیل داشته ایم [جاری] بوده است، و برای سنت [و قانون] ما تغییری نخواهی یافت.}

- أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ وَیُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِن دُونِهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ. (3)

{آیا خدا کفایت کننده بنده اش نیست؟ و [کافران] تو را از آنها که غیر اویند می ترسانند و هر که را خدا گمراه گرداند برایش راهبری نیست.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله در باره این سخن خداوند «فسیکفیکهم الله» گوید: خداوند پیامبرش را به نصرت و دفع شرّ دشمنان آن حضرت از یهود و نصاری که با او مخالفت کرده وعده داده است و در این آیه دلالتی آشکار بر پیامبری و صداقت آن حضرت نهفته است. (4)

در این فرموده خداوند «إذ همّ قوم» در باره کسانی که بدان­ها دست یازیده شده اختلاف نظر وجود دارد و این اقوال ذکر شده است:

قول اول: اینان یهود بودند و قصد داشتند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حمله­ور شوند. این افراد از قبیله بنی نظیر بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه با عده­ای از یارانش بر آنان وارد شدند و این قبیله پیمان بسته بودند که جنگ را ترک کنند و با آن حضرت در پرداخت دیه­ها همکاری نمایند. پیامبر فرمود: یکی از اصحاب من، دو نفر را که امان­نامه­ای از من همراهشان بوده را کشته است پس پرداخت دیه آن دو بر من لازم شد و من خواستم آنان، در این امر با من همکاری کنند. آنان گفتند: بله، بنشین تا تو را اطعام کرده و خواسته­ات را بر آورده سازیم، و درصدد بر آمدند که بر پیامبر حمله­ور شده و آن حضرت را به قتل برسانند. خداوند پیامبرش را آگاه کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یارانش را از آن باخبر کرد و توانستند از آنجا بازگردند. آن جریان یکی از معجزات پیامبر بود که از مجاهد و قتادۀ و بیشتر مفسران روایت شده است.

قول دوم: قریش شخصی را فرستادند تا بر پیامبر حمله­ور شده و آن حضرت را به قتل برساند. آن مرد بر پیامبر وارد شد درحالی که شمشیری آخته در دست داشت. پیامبر به او فرمود: شمشیر را به من نشان بده. آن شخص شمشیر را به پیامبر داد و هنگامی که شمشیر در دست پیامبر قرار گرفت، گفت: چه چیز مرا از قتل تو بازداشت؟ فرمود: خداوند تو را از این کار بازداشت. آنشخص شمشیر را دور انداخت و اسلام آورد. اسم آن مرد عمرو بن وهب جمحی بود

ص: 46


1- . اسری / 45 - 46
2- . اسری / 76 - 77
3- . زمر / 36
4- . مجمع البیان 1 : 218

بعثه صفوان بن أمیة لیغتاله بعد بدر و کان ذلک سبب إسلام عمرو بن وهب- عن الحسن.

و ثالثها: أن المعنی بذلک ما لطف الله للمسلمین من کف أعدائهم عنهم حین هموا باستئصالهم بأشیاء شغلهم بها من الأمراض و القحط و موت الأکابر و هلاک المواشی و غیر ذلک من الأسباب التی انصرفوا عندها من قتل المؤمنین عن الجبائی.

و رابعها: ما قاله الواقدی إن رسول الله صلی الله علیه و آله غزا جمعا من بنی ذبیان و محارب بذی أمر فتحصنوا برءوس الجبال و نزل رسول الله صلی الله علیه و آله بحیث یراهم فذهب لحاجته فأصابه مطر فبل ثوبه فنشره علی شجرة و اضطجع تحته و الأعراب ینظرون إلیه فجاء سیدهم دعثور بن الحارث حتی وقف علی رأسه بالسیف مشهورا فقال یا محمد من یمنعک منی الیوم فقال الله فدفع جبرئیل فی صدره و وقع السیف من یده فأخذه رسول الله صلی الله علیه و آله و قام علی رأسه و قال من یمنعک منی الیوم فقال لا أحد و أنا أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله فنزلت الآیة.

و علی هذا فیکون تخلیص النبی صلی الله علیه و آله مما هموا به نعمة علی المؤمنین من حیث إن مقامه بینهم نعمة علیهم. (1)

و قال فی قوله تعالی کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ قیل فیه قولان:

أحدهما أن معناه أنزلنا القرآن علیک کما أنزلنا علی المقتسمین و هم الیهود و النصاری الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ جمع عضة و أصله عضوة فنقصت الواو و التعضیة التفریق أی فرقوه و جعلوه أعضاء کأعضاء الجزور فآمنوا ببعضه و کفروا ببعضه و قیل سماهم مقتسمین لأنهم اقتسموا کتب الله فآمنوا ببعضها و کفروا ببعضها.

و الآخر أن معناه أنی أنذرکم عذابا کما أنزلنا علی المقتسمین الذین اقتسموا طریق مکة یصدون عن رسول الله صلی الله علیه و آله و الإیمان به قال مقاتل و کانوا ستة عشر رجلا بعثهم الولید بن المغیرة أیام الموسم یقولون لمن أتی مکة لا تغتروا بالخارج منا و المدعی للنبوة فأنزل الله بهم عذابا فماتوا شر میتة ثم وصفهم فقال الَّذِینَ جَعَلُوا

ص: 47


1- مجمع البیان 3: 169 و 170.

که صفوان بن امیه او را فرستاده بود تا پس از نبرد، بدر پیامبر را به صورتت ناگهانی به قتل برساند. و آن ماجرا سبب اسلام آوردن عمرو بن وهب شد. حسن این روایت را نقل کرده است.

قول سوم: معنا و مقصود آیه لطف و مرحمتی است که با دفع کردن دشمنانشان از آنان به ایشان روا داشته بود، زمانی که درصدد بودن آنان را با اموری که بدان مشغول می­شوند از بین برده و ریشه­کن کنند؛ از جمله بیماری­ها و خشکسالی و مرگ بزرگانشان و هلاک شدن چهارپایان و دیگر اسبابی که به واسطه آن، به دنبال کشتار مسلمانان بودند. این روایت را جبائی نقل کرده است.

قول چهارم: سخن واقدی است که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با گروهی از بنی ذبیان و محاربان در «ذی امر» جنگید. پس آنان در قله کوه­ها پناه گرفتند و پیامبر در جایی که آنان را می­دید اقامت کرد. آن حضرت برای قضای حاجت رفت و باران بر او بارید و پیراهنش خیس شد. پس پیراهنش را بر درختی پهن کرد و در زیر درخت خوابید و اعراب در انتظار او نشستند. سرور آنان که دعثور بن حارث بود آمد تا اینکه بر بالای سر پیامبر با شمشیر برهنه ایستاد و گفت: ای محمد چه کسی امروز می­تواند مرا از کشتن تو بازدارد؟ فرمود: خداوند. در این هنگام جبرئل ضربه­ای بر سینه او نواخت و شمشیر از دستش رها شد و پیامبر بلافاصله شمشیر را برداشت و بر بالای سرش ایستاد و فرمود: چه کسی امروز قادر است مرا از کشتن تو باز دارد؟ گفت: هیچ کس این قدرت را ندارد، و من گواهی می­دهم هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و محمد فرستاده خداوند است. پس این آیه نازل شد و بدین گونه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از بلائی که در صدد بودند بر سر آن حضرت بیاورند نجات یافت و این نعمتی برای مؤمنان است زیرا که بودن پیامبر در میان آنان نعمتی بر آن­ها است.

در باره این فرموده خداوند «کما انزلنا علی المقتسمین» گفته شده: در باره آن، دو قول و نظر است:

یکی اینکه: معنای آیه به این صورت است که ما قرآن را بر تو نازل کردیم همانگونه که بر تقسیم کنندگان که یهود و نصاری هستند، نازل کردیم.«الذین جعلوا القرآن عضین» عضین جمع «عضۀ» است و اصل آن «عضوۀ» بوده که واو از آن کم شده است. و «التعضیۀ» به معنای پراکندن است، یعنی: قرآن را همچون اعضای قربانی، عضو عضو کرده و پراکنده ساختند. پس به برخی از آن ایمان آورده و به بخشی دیگر از آن کفر ورزیدند و گفته شده از این جهت آنان را تقسیم کنندگان نامیده که کتاب­های خداوند را تقسیم کرده و به برخی از آن ایمان آورده و به برخی دیگر کفر ورزیدند.

نظر دوم اینکه: معنای آیه بدین صورت است که من شما را به عذابی هشدار می­دهم همانگونه که بر تقسیم کنندگانی که مسیر مکه را تقسیم کرده و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ایمان به وی ممانعت ورزیدند. مقاتل گوید: اینان شانزده مرد بودند که ولید بن مغیره در ایام موسم (حج) آنان را فرستاده بود و به هر کسی که به مکه می­آمد می­گفتند: فریب مردی را که از آئین ما خارج شده و ادعای پیامبری می­کند نخورید. پس خداوند عذابی بر آنان فرو فرستاد و با ناگوارترین مرگ هلاک شدند. سپس اینگونه آنان را توصیف کرده است: «الذین جعلوا

ص: 47

الْقُرْآنَ عِضِینَ جزءا جزءا (1) فقالوا سحر و قالوا أساطیر الأولین و قالوا مفتری عن ابن عباس. (2) و فی قوله تعالی إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ أی کفیناک شر المستهزءین و استهزاؤهم بأن أهلکناهم و کانوا خمسة نفر من قریش العاص بن وائل و الولید بن المغیرة و أبو زمعة و هو الأسود بن المطلب و الأسود بن عبد یغوث و الحارث بن قیس عن ابن عباس و ابن جبیر و قیل کانوا ستة رهط عن محمد بن ثور و سادسهم الحارث بن الطلاطلة و أمه غیطلة (3)

قالوا و أتی جبرئیل النبی صلی الله علیه و آله و المستهزءون یطوفون بالبیت فقام جبرئیل و رسول الله إلی جنبه فمر به الولید بن المغیرة المخزومی فأومأ بیده إلی ساقه فمر الولید علی فنن (4) لخزاعة و هو یجر ثیابه فتعلقت بثوبه شوکة فمنعه الکبر أن یخفض رأسه فینزعها و جعلت تضرب ساقه فخدشته فلم یزل مریضا حتی مات و مر به العاص بن وائل السهمی فأشار جبرئیل إلی رجله فوطئ العاص علی شبرقة (5) فدخلت فی أخمص رجله فقال لدغت فلم یزل یحکها حتی مات و مر به الأسود بن المطلب بن عبد مناف فأشار إلی عینه فعمی و قیل رماه بورقة خضراء فعمی و جعل یضرب رأسه علی الجدار حتی هلک و مر به الأسود بن عبد یغوث فأشار إلی بطنه فاستسقی فمات

ص: 48


1- فی المصدر: جزءوه أجزاء.
2- مجمع البیان 6: 344 و 345. أقول: أضاف الشریف الرضی قدس اللّه روحه فی کتاب مجازات القرآن: 104 وجها آخر و هو أن یکون معنی عضین معنی الکذب، قال: و أما التأویل الآخر هو أن یکون معناها علی ما قال بعض المفسرین معنی الکذب، قال: و هو جمع عضة: و معناها الکذب و الزور، و قد ذکر ثقاة أهل اللغة فی العضة وجوها، فقالوا: العضة:
3- فی المصدر: عیطلة بالعین المهملة.
4- فی المصدر: فمر علی قین. و القین: العبد. و فی مفاتیح الغیب: فمر بنبال فتعلق بثوبه سهم فلم ینعطف تعظما لاخذه فأصاب عرقا فی عقبه فقطعه فمات.
5- شبرقة: شجر منبته نجد و تهامة، و ثمرته شاکة صغیرة الحجم حمراء مثل الدم، منبتها القیعان و السباخ. و فی المصدر: فوطئ العاص علی شوکة.

القرآن عضین» یعنی قسمت قسمت کردند. پس گفتند: سحر است. و گفتند: اسطوره­های پیشینیان است و گفتند: آن را به دروغ بر خود بسته است. این حدیث را ابن عباس نقل کرده است. (1)

این فرموده خداوند «انّا کفیناک المستهزئین» یعنی شرّ استهزاء کنندگان، و استهزای آنان را با از بین بردنشان از تو دفع کردیم. این افراد پنج نفر از قریش بودند: عاص بن وائل، ولید بن مغیره، ابوزمعۀ که اسود بن مطلب، و اسود بن عبد یغوث، حارث بن قیس. این قول از ابن عباس و ابن جبیر روایت شده است. و گفته شده: آنان شش گروه از محمد بن ثور بودند و ششمین آنان حارث بن طلاطله و مادرش غیظلۀ بود. گویند: جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد درحالی که استهزاء کنندگان خانه خدا را طواف می­کردند. جبرئیل برخاست و پیامبر در کنار او بود. پس ولید بن مغیرۀ مخزومی بر آن حضرت گذر کرد و پیامبر با دستش به ساق او اشاره کرد و ولید بر شاخه­ای از خزاعۀ گذر کرد در حالی که لباسش را می­کشید، پس خاری به لباسش چسبید و تکبر و غرور به او اجازه نداد که سرش را پایین آورد و خار را بیرون آورد و آن خار بر ساق پایش ضربه می­زد و پایش را خراشید و در اثر آن پیوسته مریض بود تا اینکه مُرد. و عاص بن وائل سهمی بر آن حضرت گذر کرد و جبرئیل به پایش اشاره کرد پس عاص بر بوته­ خاری افتاد و خار در کف پایش فرو رفت. او گفت: چیزی مرا گزید و پی در پی آن را می­خارید تا اینکه مُرد. و اسود بن مطلب ابن عبد مناف بر آن حضرت عبور کرد. پس به چشم او اشاره کرد و او کور شد و گفته شده: برگی سبز را به سمت او پرتاب کرد و او کور شد و سرش را بر دیوار می­زد تا اینکه مُرد. و اسود بن عبد یغوث بر آن حضرت گذر کرد. پس به شکمش اشاره کرد و او آب طلبید و مُرد.

ص: 48


1- . مجمع البیان 6 : 344 - 345 شریف رضی در کتاب مجازات قرآن ص 104 معنای دیگری برای عضین ذکر کرده و گوید: تاویل دیگری برای عضین این است که به معنای کذب باشد که جمع کلمه عضۀ به معنای کذب و دروغ است. زبان شناسان معتمد برای «العضۀ» معنای مختلفی از جمله سخن چین، دروغ، سحر، ذکر کرده اند.

و قیل أصابه السموم فصار أسود فأتی أهله فلم یعرفوه فمات و هو یقول قتلنی رب محمد و مر به الحارث بن الطلاطلة فأومأ إلی رأسه فامتخط قیحا فمات و قیل إن الحارث بن قیس أخذ (1) حوتا مالحا فأصابه العطش فما زال یشرب حتی انقد (2) بطنه فمات. (3).

و فی قوله تعالی ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً أی مثل قریة کانَتْ آمِنَةً أی ذات أمن مُطْمَئِنَّةً قارة ساکنة بأهلها لا یحتاجون إلی الانتقال عنها لخوف أو ضیق یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ أی یحمل إلیها الرزق الواسع من کل موضع و من کل بلد کما قال سبحانه یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ (4) فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ أی فکفر أهل تلک القریة فَأَذاقَهَا اللَّهُ الآیة أی فأخذهم الله بالجوع و الخوف بسوء أفعالهم و سمی أثر الجوع و الخوف لباسا لأن أثر الجوع و الهزال یظهر علی الإنسان کما یظهر اللباس و قیل لأنه شملهم الجوع و الخوف کاللباس قیل إن هذه القریة هی مکة عن ابن عباس و مجاهد و قتادة عذبهم الله بالجوع سبع سنین و هم مع ذلک خائفون وجلون عن النبی صلی الله علیه و آله و أصحابه (5) یغیرون علیهم قوافلهم و ذلک حین دعا النبی صلی الله علیه و آله فقال اللهم اشدد وطأتک علی مضر و اجعل علیهم سنین کسنی یوسف و قیل إنها قریة کانت قبل نبینا صلی الله علیه و آله بعث الله إلیهم نبینا فکفروا به و قتلوه فعذبهم الله بعذاب الاستیصال وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ یعنی أهل مکة بعث الله إلیهم رسولا من جنسهم فَکَذَّبُوهُ (6) و جحدوا نبوته فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ

ص: 49


1- فی المصدر: أکل حوتا.
2- انقد: انشق.
3- مجمع البیان 6: 346 و 347.
4- یجبی إلیه: یجمع إلیه، أی یؤتی إلیه من کل صوب بثمرات کل شی ء. و الآیة فی سورة القصص: 57.
5- أغار علیهم: هجم و أوقع بهم.
6- فی المصدر: بعث اللّه علیهم رسولا من صمیمهم لیتبعوه لا من غیرهم فکذبوه. أقول: من صمیمهم أی من خالصهم.

و گفته شده: بادی گرم بر او وزید و سیاه شد و به نزد خانواده­اش آمد اما وی را نشناختند پس مُرد. و او می­گفت: خدای محمد مرا کُشت. و حارث بن طلاطلۀ بر او گذر کرد. پس به سرش اشاره کرد و از بینی­اش چرک بیرون آمد و مُرد. و گفته شده: حارث بن قیس ماهی آغشته به نمک گرفت و خورد و در نتیجه آن تشنه شد و پیوسته آب می­نوشید تا اینکه شکمش پاره شد و مُرد. (1)

این فرموده خداوند «ضرب الله مثلاً قریۀً» یعنی مثل شهری. «کانت آمنۀ» یعنی دارای امنیت. «مطمئنۀ» یعنی شهری ثابت و پابرجا که اهالیش در آن آرامش دارند و به خاطر ترس و تنگنا، نیازی به نقل مکان از آنجا به جایی دیگر ندارند. «یأتیها رزقها رغداً من کلّ مکان» یعنی روزی فراخ، از هر مکان و سرزمینی به آنجا می­آید. همانگونه که خداوند سبحان می­فرماید: «یُجْبَی إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ»(2) {محصولات هر چیزی- که رزقی از جانب ماست- به سوی آن سرازیر می شود.}

«فکفرت بأنعم الله» یعنی اهل این شهر کفران نعمت کردند. «فأذاقها الله» یعنی خداوند به خاطر کردارهای ناشایست، آنان را به گرسنگی و ترس گرفتار کرد و اثر و بازتاب ترس و گرسنگی را لباس نامیده است زیرا بازتاب گرسنگی و لاغری بر انسان ظاهر می­شود همانگونه که لباس ظاهر می­گردد. و گفته شده: تشبیه به این خاطر است که گرسنگی و ترس، همانند لباس آنان را فرا می­گیرد. گفته شده: این شهر، مکه است. از این عباس و مجاهد و قتادۀ این نظر نقل شده است. خداوند با هفت سال گرسنگی آنان را عذاب داد و با این وجود، آنان از پیامبر و یارانش که مبادا بر قافله­هایشان هجوم ببرند، ترس و دلهره داشتند. و آن زمانی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دعا کرد: «خداوندا بر مضر سخت بگیر و سال­های آنان را همچون خشکسالی­های زمان یوسف پیامبر قرار بده.» و گفته شده: شهری بود که پیش از پیامبر ما، خداوند پیامبری را به سوی آنان فرستاد و آنان به او کفر ورزیدند و او را به قتل رساندند و خداوند با ریشه­کندن، آنان را عذاب داد. «و لقد جاءهم رسول منهم» یعنی اهل مکه که خداوند فرستاده­ای از جنس خودشان را برای آنان فرستاد. پس او را تکذیب کرد و نبوتش را انکار کردند. «فأخذهم العذاب و هم

ص: 49


1- . مجمع البیان 6 : 346 - 347
2- . قصص / 57

ظالِمُونَ أی ما حل بهم من الخوف و الجوع المذکورین (1) و ما نالهم یوم بدر و غیره من القتل. (2) و فی قوله وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ قال نزل فی قوم کانوا یؤذون النبی صلی الله علیه و آله باللیل إذا تلا القرآن و صلی عند الکعبة و کانوا یرمونه بالحجارة و یمنعونه من دعاء الناس إلی الدین فحال الله سبحانه بینهم و بینه حتی لا یؤذوه عن الجبائی و الزجاج جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قال الکلبی هم أبو سفیان و النضر بن الحارث و أبو جهل و أم جمیل امرأة أبی لهب حجب الله رسوله عن أبصارهم عند قراءة القرآن فکانوا یأتونه و یمرون به و لا یرونه حِجاباً مَسْتُوراً قیل أی ساترا عن الأخفش و الفاعل قد تکون (3) فی لفظ المفعول کالمشئوم و المیمون و قیل هو علی بناء النسب أی ذا ستر و قیل مستورا عن الأعین لا یبصر إنما هو من قدرة الله. (4) وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً الأکنة جمع کنان و هو ما وقی شیئا و ستره قیل کان الله یلقی علیهم النوم أو یجعل فی قلوبهم أکنة لیقطعهم عن مرادهم أو أنه عاقب هؤلاء الکفار الذین علم أنهم لا یؤمنون بعقوبات یجعلها فی قلوبهم تکون موانع من أن یفهموا ما یستمعونه. (5) وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً قیل کانوا إذا سمعوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ولوا و قیل إذا سمعوا لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ (6)

ص: 50


1- فی المصدر: و عذابهم ما حل بهم من الجوع و الخوف المذکورین فی الآیة المتقدمة.
2- مجمع البیان: 6: 389 و 390.
3- فی المصدر: قد یکون.
4- مجمع البیان 6: 418.
5- مجمع البیان 4: 285 و 286. أقول: قال الشریف الرضی فی مجازات القرآن: 115:
6- مجمع البیان 6: 418.

ظالمون» یعنی ترس و گرسنگی مذکور که دامنگیرشان شد و قتل و کشتاری که در جنگ بدر و دیگر جنگ­ها بدان­ها رسید. (1)

در باره این فرموده خداوند: «و إذا قرأت القرآن» گوید: در باره قومی نازل شد که شبانه در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کنار کعبه قرآن تلاوت می­نمود و نماز می­گزارد، آن حضرت را آزار می­دادند و به سوی ایشان سنگ پرتاب می­کردند و اجازه نمی­دادند مردم را به سوی دین دعوت کند. پس خداوند سبحان میان آنان و پیامبرش مانع ایجاد کرد تا او را آزار و اذیت ندهند. جبّانی و زجّاج این قول را روایت کرده­اند. «جعلنا بینک و بین الذین لا یؤمنون بالآخرۀ» کلبی گوید: این افراد ابوسفیان و نضر بن حارث و ابوجهل و ام جمیل همسر ابو لهب بودند که خداوند، پیامبرش را در زمان قرائت قرآن از دیدگان آن­ها پنهان می­کرد و آنان به سمت او می­آمدند و بر آن حضرت گذر می­کردند اما او را نمی­دیدند. «حجاباً مستوراً» گفته شده: یعنی حجاب پوشاننده. اخفش این را ذکر کرده است. و فاعل گاهی در لفظ اسم مفعول می­آید مانند مشؤوم و میمون. و گفته شده: این کلمه بر بنای نسبت است یعنی داری ستر و پوشش. و گفته شده: مستور از دیدگان است که دیده نمی­شود و این به واسطه قدرت خداوند متعال است. (2)

«و جعلنا علی قلوبهم أکنّۀ» أکنّۀ جمع کنان، و آن پوشش و حافظ هر چیزی است. گفته شده: خداوند خواب بر آنان می­افکند یا در دل­هایشان پوشش­هایی می­نهد تا آنان را از رسیدن به خواسته­هایشان بازدارد یا اینکه خداوند این کافران را که می­داند ایمان نمی­آورند، با کیفرهایی که بر دل­هایشان می­نهد تا مانعی باشد برای فهمیدن آنچه می­شنوند، مجازات می­کند.(3)

«ولّوا ادبارهم نفوراً» گفته شده: آنان هرگاه «بسم الله الرحمن الرحیم» را می­شنیدند پشت می­کردند و گفته شده: هرگاه «لا اله الا الله» را می­شنیدند. (4)

ص: 50


1- . مجمع البیان 6 : 389 - 390
2- . مجمع البیان 6 : 418
3- . مجمع البیان 4 : 285 - 286 می­گویم: شریف رضی در مجازات القرآن ص 115 گوید: این عبارت استعاره است زیرا در حقیقت پوششی بر قلب و درپوشی بر گوش­های آنان نیست و در واقع مقصود این است که آنان به خاطر سنگین بودن دستورات الهی به پیامبر بر گوش­هایشان همچون کسانی هستند که بر قلب­هایشان پوشش است و آن را درک نمی­کنند و بر گوش­هایشان درپوش است و قرآن را نمی­فهمند.
4- . مجمع البیان 6 : 418

و فی قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ أی إن المشرکین أرادوا أن یزعجوک (1) من أرض مکة بالإخراج و قیل عن أرض المدینة یعنی الیهود و قیل یعنی جمیع الکفار أرادوا أن یخرجوک من أرض العرب و قیل معناه لیقتلونک وَ إِذاً لا یَلْبَثُونَ أی لو أخرجوک لکانوا لا یلبثون بعد خروجک إِلَّا زمانا قَلِیلًا و مدة یسیرة قیل و هی المدة بین خروج النبی صلی الله علیه و آله من مکة و قتلهم یوم بدر و الصحیح أن المعنیین فی الآیة مشرکو مکة و أنهم لم یخرجوا النبی صلی الله علیه و آله من مکة و لکنهم هموا بإخراجه ثم خرج صلی الله علیه و آله لما أمر بالهجرة و ندموا علی خروجه و لذلک ضمنوا الأموال فی رده و لو أخرجوه لاستؤصلوا بالعذاب و لماتوا طرا. (2) و فی قوله تعالی أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ استفهام تقریر یعنی به محمدا صلی الله علیه و آله یکفیه عداوة من یعادیه وَ یُخَوِّفُونَکَ کانت الکفار یخیفونه بالأوثان التی کانوا یعبدونها قالوا أ ما تخاف أن یهلکک آلهتنا و قیل إنه لما قصد خالد لکسر العزی بأمر النبی صلی الله علیه و آله قالوا إیاک یا خالد فبأسها شدید فضرب خالد أنفها بالفأس فهشمها فقال کفرانک یا عزی لا سبحانک سبحان من أهانک (3).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ مِنْ قَبْلِ أَنْ فَتَحَهَا فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ بِالصُّلْحِ یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ (4).

«2»

فس، تفسیر القمی حِجاباً مَسْتُوراً یَعْنِی یَحْجُبُ اللَّهُ عَنْکَ الشَّیَاطِینَ (5) أَکِنَّةً أَیْ غِشَاوَةً أَیْ صَمَماً نُفُوراً قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا صَلَّی تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ وَ تَسَمَّعَ (6) لَهُ قُرَیْشٌ لِحُسْنِ صَوْتِهِ فَکَانَ إِذَا قَرَأَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَرُّوا عَنْهُ (7).

«3»

فس، تفسیر القمی وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ إِلَّا قَلِیلًا

ص: 51


1- أزعجه: قلعه من مکانه و طرده.
2- مجمع البیان 6: 432 و 433.
3- مجمع البیان 8: 499. و زاد فیه: إنی رأیت اللّه قد أهانک.
4- تفسیر القمّیّ: 151.
5- أراد بالشیاطین شیاطین الانس و هم الذین لا یؤمنون، أو الأعمّ.
6- فی المصدر: و یستمع قریش.
7- تفسیر القمّیّ: 382.

فرموده خداوند متعال «و إن کادوا لیستفزّونک» یعنی مشرکان می­خواستند تو را با بیرون کردن، از سرزمین مکه طرد کنند. و گفته شده: از سرزمین مدینه. و مقصود یهودیان می­باشد. و گفته شده: مقصود این است که همه کافران درصدد بودند تو را از سرزمین عرب بیرون کنند. و گفته شده: معنایش این است که می­خواستند تو را به قتل برسانند. «و إذاً لایلبثون إلا قلیلاً» یعنی اگر تو را اخراج کنند پس از اخراج تو، آنان، جز زمانی اندک و مدتی کوتاه نمی­مانند. گفته شده: و آن مدت زمان، مابین بیرون رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه و کشته شدن آنان در جنگ بدر است. وجه درست این است که مقصود آیه مشرکان مکه باشد: چرا که آنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را از مکه بیرون نکردند بلکه درصدد بیرون کردن آن حضرت بودند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به هجرت دستور داده شد از مکه بیرون رفت و آنان از بیرون رفتن پیامبر اظهار پشیمانی کردند و به همین خاطر اموال را در صورت بازگشت آن حضرت، ضمانت نمودند و اگر او را بیرون می­کردند با عذاب الهی بر کنده می­شدند و همگی به هلاکت رسیده و می­مردند. (1)

در این فرموده خداوند «أ لیس الله بکافٍ عبده» استفهام تقریری است و مقصود از عبد، محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند دشمنی و شرّ دشمنانش را از آن حضرت دفع کرد. «و یخوّفونک» کافران با بت­هایی که می­پرستیدند پیامبر را می­ترساندند و می­گفتند: آیا نمی­ترسی که معبودان ما تو را به هلاکت برسانند. و گفته شده: زمانی که خالد بن ولید به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواست بت عزّی را بشکند، گفتند: مراقب باش ای خالد، قدرت و توانایی او سخت و بسیار است. خالد با تبر، ضربه­ای بر بینی بت زد و آن را ویران کرد. و گفت: تو را پاک و منزه نمی­دانم ای عزّی، پاک و منزه کسی است که تو را خوار و ذلیل گرداند. (2)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: «فکفّ ایدیکم عنکم» مقصود اهل مکه است پیش از آنکه خداوند آن را فتح کند و با صلح در روز حدیبیه دستشان را از شما کوتاه داشت. (3)

روایت2.

تفسیر قمی: «حجاباً مستوراً» یعنی خداوند شیاطین را از تو دفع نمود. «أکنّۀ» یعنی پوشش که به معنای کَری (ناشنوائی) است. «نفوراً» گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه نماز می­گزارد با تلاوت قرآن شب­زنده داری می­نمود و به خاطر صدای زیبا و نیکوی آن حضرت قریش به او گوش فرا می­دادند و چون «بسم الله الرحمن الرحیم» را قرائت می­فرمود از ایشان می­گریختند. (4)

روایت3.

تفسیر قمی: «و إن کادوا لیستفزّونک من الارض» مقصود اهل مکه است. «إلا قلیلا»

ص: 51


1- . مجمع البیان 6 : 432 - 433
2- . مجمع البیان 8 : 499
3- . تفسیر قمی : 151
4- . تفسیر قمی : 382

حَتَّی قُتِلُوا بِبَدْرٍ (1).

«4»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ جَرِیرِ بْنِ حَازِمٍ (2) عَنْ أَبِی مَسْرُوقٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ أَبُو لَهَبٍ فَتَهَدَّدَهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ خُدِشْتُ مِنْ قِبَلِکَ خَدْشَةً فَأَنَا کَذَّابٌ فَکَانَتْ أَوَّلَ آیَةٍ (3) نَزَعَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ (4).

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْحُبَابِ الْجُمَحِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأُبُلِّیِّ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ سَعِیدٍ الْحَنَفِیِّ عَنْ جُمَیْعِ بْنِ عُمَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ یَقُولُ انْتَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْعَقَبَةِ فَقَالَ لَا یُجَاوِزُهَا أَحَدٌ فَعَوَّجَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ فَمَهُ مُسْتَهْزِئاً بِهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنِ اشْتَرَی شَاةً مُصَرَّاةً فَهُوَ بِالْخِیَارِ (5) فَعَوَّجَ الْحَکَمُ فَمَهُ فَبَصُرَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَدَعَا عَلَیْهِ فَصُرِعَ شَهْرَیْنِ ثُمَّ أَفَاقَ فَأَخْرَجَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْمَدِینَةِ طَرِیداً وَ نَفَاهُ عَنْهَا (6).

«6»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ یَقُولُ فَأَعْمَیْنَاهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (7) الْهُدَی أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَهُمْ وَ أَبْصَارَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ فَأَعْمَاهُمْ عَنِ الْهُدَی نَزَلَتْ فِی أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ وَ نَفَرٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَامَ یُصَلِّی وَ قَدْ حَلَفَ أَبُو جَهْلٍ لَئِنْ رَآهُ یُصَلِّی لَیَدْمَغَنَّهُ فَجَاءَهُ وَ مَعَهُ حَجَرٌ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَائِمٌ یُصَلِّی فَجَعَلَ کُلَّمَا رَفَعَ الْحَجَرَ لِیَرْمِیَهُ

ص: 52


1- تفسیر القمّیّ: 386. قوله، حتی قتلوا ببدر، أی ما لبثوا بعد خروجه الا زمانا قلیلا حتی قتلوا ببدر.
2- فی نسخة من المصدر: جریر بن دارم.
3- أی اول آیة بینها، قال الزمخشریّ فی الاساس: و فلان ینزع بحجته: یحضر بها.
4- عیون أخبار الرضا: 333. و الحدیث طویل راجعه.
5- المصراة من الشاة أو النوق: التی لا تحلب أیاما حتّی یجتمع اللبن فی ضرعها.
6- أمالی ابن الشیخ: 110 و 111.
7- یس: 9.

تا زمانی که در جنگ بدر کشته شدند. (1)

روایت4.

عیون الخبار: ابو لهب نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و آن حضرت را تهدید کرد رسول خدا به او فرمود: اگر از جانب خود خدشه ای در قول و عمل من کردی من دروغگو باشم (یعنی: اگر قدرت بر خدشه کردن من داری من در ادعای خود کاذبم) و این اول علامتی بود که پیامبر در نبوت خود آورد. بخشی از روایت. (2)

روایت5.

امالی طوسی: جمیع بن عمیر گوید: از عبدالله بن عمر بن خطاب شنیدم که گفت: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عقبه رسید، فرمود: هیچ کس از اینجا عبور نکند. حکم بن ابی العاص برای مسخره کردن پیامبر صلی الله علیه و آله دهانش را کج کرد. آن گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس گوسفندی را که شیر در پستانش انباشته شده خریداری کند، خیار دارد. حَکَم بار دیگر برای مسخره کردن پیامبر صلی الله علیه و آله دهانش را کج کرد. این بار حضرت او را دید و به وی نفرین کرد. حکم به مدت دوماه به بیماری صرع (تشنّج) مبتلا شد و پس از به هوش آمدن، پیامبر صلی الله علیه و آله او را از مدینه تبعید کرد. (3)

روایت6.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود آمده است که امام باقر علیه السلام درباره این فرموده خداوند متعال: «وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ»(4) {و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم.} فرمود: یعنی آنان را کور کردیم «فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» یعنی هدایت را نمی بینند. خداوند، گوش ها، چشم ها و قلب هایشان را سلب نمود و آن­ها را از راه هدایت گمراه کرد. این آیه در مورد ابو جهل بن هشام و چند تن از یاران او نازل شده است. شأن نزول آیه این است که پیامبر صلی الله علیه و آله در حال خواندن نماز بود و ابو جهل عهد کرده بود هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در حال نماز ببیند، سر او را بشکند. پس در حالی که سنگی در دست داشت، آمد و دید که پیامبر ایستاده است و نماز می خواند. پس آمد تا او را بزند، اما هر بار که می خواست سنگ را بالا ببرد و بر سر حضرت بزند،

ص: 52


1- . تفسیر قمی : 386
2- . عیون الاخبار : 333
3- . امالی طوسی : 110 - 111
4- . یس / 9

أَثْبَتَ اللَّهُ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ وَ لَا یَدُورُ الْحَجَرُ بِیَدِهِ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ سَقَطَ الْحَجَرُ مِنْ یَدِهِ (1) ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ مِنْ رَهْطِهِ أَیْضاً فَقَالَ أَنَا أَقْتُلُهُ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ فَجَعَلَ یَسْمَعُ قِرَاءَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأُرْعِبَ فَرَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ کَهَیْئَةِ الْفَحْلِ یَخْطِرُ بِذَنَبِهِ فَخِفْتُ أَنْ أَتَقَدَّمَ (2).

بیان

خطر البعیر بذنبه کضرب رفعه مرة بعد أخری و ضرب به فخذیه.

«7»

فس، تفسیر القمی فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ بِمَکَّةَ بَعْدَ أَنْ نُبِّئَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ النُّبُوَّةَ نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ أَسْلَمَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ ثُمَّ أَسْلَمَتْ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ زَوْجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ دَخَلَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُصَلِّی وَ عَلِیٌّ بِجَنْبِهِ وَ کَانَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ جَعْفَرٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ صِلْ جَنَاحَ ابْنِ عَمِّکَ فَوَقَفَ جَعْفَرٌ عَلَی یَسَارِ رَسُولِ اللَّهِ فَبَدَرَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ بَیْنِهِمَا فَکَانَ یُصَلِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ جَعْفَرٌ وَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ خَدِیجَةُ فَلَمَّا أَتَی لِذَلِکَ ثَلَاثَ سِنِینَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ وَ کَانَ الْمُسْتَهْزِءُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسَةً الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ دَعَا عَلَیْهِ (3) لِمَا کَانَ بَلَغَهُ مِنْ إِیذَائِهِ وَ اسْتِهْزَائِهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَعْمِ بَصَرَهُ وَ أَثْکِلْهُ بِوَلَدِهِ فَعَمِیَ بَصَرُهُ وَ قُتِلَ وَلَدُهُ بِبَدْرٍ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ (4) وَ الْحَارِثُ بْنُ طَلَاطِلَةَ الْخُزَاعِیُّ فَمَرَّ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ هُوَ مِنَ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِکَ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ کَانَ مَرَّ بِرَجُلٍ مِنْ خُزَاعَةَ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ وَ هُوَ یَرِیشُ نِبَالًا لَهُ فَوَطِئَ عَلَی بَعْضِهَا فَأَصَابَ أَسْفَلَ عَقِبِهِ قِطْعَةٌ مِنْ ذَلِکَ فَدَمِیَتْ فَلَمَّا مَرَّ بِجَبْرَئِیلَ أَشَارَ إِلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَرَجَعَ الْوَلِیدُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ نَامَ عَلَی سَرِیرِهِ وَ کَانَتِ ابْنَتُهُ نَائِمَةً أَسْفَلَ مِنْهُ فَانْفَجَرَ الْمَوْضِعُ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ أَسْفَلَ عَقِبِهِ فَسَالَ مِنْهُ الدَّمُ حَتَّی صَارَ إِلَی فِرَاشِ ابْنَتِهِ فَانْتَبَهَتِ

ص: 53


1- عن یده خ ل.
2- تفسیر القمّیّ: 548.
3- الضمیر راجع الی الأخیر.
4- فی المصدر: و کذلک دعا علی الأسود بن عبد یغوث.

خداوند دست او را به گردنش گره می زد و سنگ در دستش نمی چرخید و هنگامی که نزد اصحابش برمی گشت، سنگ از دستش می افتاد. سپس مردی از یاران ابو جهل، انجام این کار را برعهده گرفت. آن مرد گفت: من او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) را خواهم کشت. اما چون به پیامبر نزدیک شد، صدای قرائت حضرت را شنید و ترسید و به سوی اصحابش بازگشت و گفت: مانعی بزرگ همچون حیوانی عظیم الجثه در میان ما حائل بود که دُمَش را تکان می داد و من ترسیدم که نزدیک شوم. (1)

توضیح

خطر البعیر بذنبه بر وزن ضرب، یعنی: شتر چندین بار دمش را بلند کرد و به رانش ضربه زد.

روایت7.

تفسیر قمی: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(2) {پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب، که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} این آیه، سه سال بعد از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله در روز دوشنبه مبعوث شد و علی علیه السلام روز سه شنبه اسلام آورد، سپس خدیجه بِنت خُوَیلِد، همسر پیامبر، اسلام را پذیرفت. ابو طالب همراه جعفر نزد پیامبر آمد و دید حضرت نماز می خواند و علی علیه السلام کنار او ایستاده است. به جعفر گفت: کنار پسر عمویت نماز بگزار. جعفر سمت چپ ایستاد و پیامبر صلی الله علیه و آله میان علی علیه السلام و جعفر قرار گرفت. پس از آن پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می خواند و علی علیه السلام و جعفر و زید بن حارثه و خدیجه به حضرت اقتدا می کردند. بعد از سه سال خداوند فرمود: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ». آنان که پیامبر صلی الله علیه و آله را مسخره می کردند، پنج نفر بودند: ولید بن مُغیره، عاص بن وائل، اسود بن مُطَّلِب و اسود بن عبد یَغُوث و حارث بن طُلاطِله خُزاعی. به خاطر شدت آزار و اذیتی که ولید نسبت به پیامبر روا می داشت، حضرت او را نفرین کرد و گفت: «خدایا چشمش را کور کن و داغ فرزند را به او بچشان» چشمان او کور شد و فرزندش در جنگ بدر کشته شد. همچنین حضرت اسود بن عبد یغوث و حارث بن طلاطله خزاعی را هم نفرین کرد. ولید بن مغیره از کنار پیامبر گذشت و جبرئیل کنار حضرت بود، گفت: ای محمد! این ولید بن مغیره و یکی از کسانی است که تو را مسخره می کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آری. مردی از خُزاعه کنار مسجد نشسته و به تیرهایش پر می بست. ولید بر روی تیر پا گذاشته و قطعه ای از آن در پاشنه پایش فرو رفته بود و خونریزی داشت. جبرئیل به آن نقطه اشاره کرد. ولید به منزل رفت و بر بستر خود خوابید. دخترش پایین تر از او خوابیده بود. ناگهان خون از آن پاشنه مجروحی که جبرئیل به آن اشاره کرده بود، فوران زد تا به بستر دخترش رسید.

ص: 53


1- . تفسیر قمی : 548
2- . حجر / 94 - 95

ابْنَتُهُ فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ انْحَلَّ وِکَاءُ (1) الْقِرْبَةِ قَالَ الْوَلِیدُ مَا هَذَا وِکَاءَ الْقِرْبَةِ وَ لَکِنَّهُ دَمُ أَبِیکِ فَاجْمَعِی لِی وُلْدِی وَ وُلْدَ أَخِی فَإِنِّی مَیِّتٌ فَجَمَعَتْهُمْ فَقَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَبِیعَةَ إِنَّ عُمَارَةَ بْنَ الْوَلِیدِ بِأَرْضِ الْحَبَشَةِ بِدَارٍ مَضِیعَةٍ (2) فَخُذْ کِتَاباً مِنْ مُحَمَّدٍ إِلَی النَّجَاشِیِّ أَنْ یَرُدَّهُ ثُمَّ قَالَ لِابْنِهِ هَاشِمٍ وَ هُوَ أَصْغَرُ وُلْدِهِ یَا بُنَیَّ أُوصِیکَ بِخَمْسِ خِصَالٍ فَاحْفَظْهَا أُوصِیکَ بِقَتْلِ أَبِی رُهْمٍ الدَّوْسِیِّ وَ إِنْ أَعْطَوْکُمْ ثَلَاثَ دِیَاتٍ فَإِنَّهُ غَلَبَنِی عَلَی امْرَأَتِی وَ هِیَ بِنْتُهُ وَ لَوْ تَرَکَهَا وَ بَعْلَهَا کَانَتْ تَلِدُ لِیَ ابْناً مِثْلَکَ وَ دَمِی فِی خُزَاعَةَ وَ مَا تَعَمَّدُوا قَتْلِی وَ أَخَافُ أَنْ تُنْسَوْا بَعْدِی وَ دَمِی فِی بَنِی خُزَیْمَةَ بْنِ عَامِرٍ وَ دِیَاتِی (3) فِی سَقِیفٍ فَخُذْهُ وَ لِأُسْقُفِّ نَجْرَانَ عَلَیَّ مِائَتَا دِینَارٍ فَاقْضِهَا ثُمَّ فَاضَتْ نَفْسُهُ وَ مَرَّ أَبُو زَمْعَةَ الْأَسْوَدُ (4) بِرَسُولِ اللَّهِ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَی بَصَرِهِ فَعَمِیَ وَ مَاتَ وَ مَرَّ بِهِ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَی بَطْنِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَسْتَسْقِی حَتَّی انْشَقَّ بَطْنُهُ وَ مَرَّ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَی رِجْلِهِ فَدَخَلَ عُودٌ فِی أَخْمَصِ قَدَمِهِ (5) وَ خَرَجَتْ مِنْ ظَاهِرِهِ وَ مَاتَ وَ مَرَّ ابْنُ الطَّلَاطِلَةِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ فَأَشَارَ إِلَی (6) وَجْهِهِ فَخَرَجَ إِلَی جِبَالِ تِهَامَةَ فَأَصَابَتْهُ السَّمَائِمُ ثُمَّ اسْتَسْقَی حَتَّی انْشَقَّ بَطْنُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ إِنَّا

ص: 54


1- الوکاء: رباط القربة و نحوها.
2- فی نسخة من المصدر: مضیقة.
3- فی المصدر المطبوع: دیانی، و لعله الصحیح، و فی نسخة مخطوطة. ریاتی (رثاثی خ ل) و الظاهر أن فیهما تصحیفا. قوله: سقیف بالسین، هکذا فی نسخة المصنّف و سائر النسخ المطبوعة و المخطوطة، و فی المصدر المطبوع و نسختین مخطوطتین و البرهان: ثقیف بالثاء المثلثة.
4- هکذا فی نسخة المصنّف و سائر النسخ، و أبو زمعة هو الأسود بن المطلب، و قد تقدم ذکره، ففیه تکرار، و فی نسخ المصدر جمیعها: ربیعة بن الأسود، و الظاهر أن کلیهما مصحفان، و لعلّ الصحیح: زمعة بن الأسود، و هو: ابن الأسود بن المطلب، و تقدم فی صدر الحدیث أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله دعا علیه و علی أبیه فی قوله. «اللّهمّ أعم بصره، و أثکله بولده» و لکن هذا ینافی ما یأتی بعد ذلک من قتله ببدر فتامل.
5- فی المصدر: فأشار جبرئیل إلی رجلیه فدخل عود فی أخمص قدمیه.
6- فأشار جبرئیل الی وجهه خ ل.

دختر متوجه رطوبت و خیسی شد و گفت: ای کنیز، بند مشک پاره شده است. ولید گفت: این بند مشک نیست که پاره شده، بلکه خون پدرت است، پسران و برادرزاده هایم را این جا جمع کن که من از دنیا خواهم رفت. دختر چنین کرد. ولید به عبد الله بن ربیعه گفت: عُمارة بن ولید در حبشه و در خانه ای تنگ زندگی می کند؛ نامه ای از محمد برای نجاشی بگیر تا او را برگرداند و به پسرش هاشم که کوچک ترین پسرش بود گفت: پسرم پنج وصیت به تو می گویم آن­ها را انجام بده. اول آن که ابو دِرهَم دَوسی را بکش؛ زیرا او همسر من را که دختر او بود به زور از من گرفت، در حالی که اگر او و شوهرش را به حال خود رها می کرد، برای من پسری چون تو زاده بود. انتقام خون مرا از خُزاعه بگیر، هرچند متعمّداً مرا نکشتند، اما می ترسم بعد از من آن را فراموش کنید. انتقام مرا از بنی خُزَیمة بن عامر بگیر، و در ثقیف دیه هایی دارم، آن­ها را بگیر و دویست دینار به اسقف نَجران مقروض هستم، آن را بپرداز. آن گاه جان داد.

ابوزمعه اسود از کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشت و جبرئیل به چشمان او اشاره ای کرد. او کور شد و به هلاکت رسید. همچنین جبرئیل اشاره ای به شکم اسود بن عبد یغوث کرد و وی مرض استقساء و عطش شدید گرفت تا این که شکمش پاره شد. به پاهای عاص بن وائل اشاره ای کرد و چوبی در گودی کف پایش فرو رفت و از روی پا بیرون آمد و هلاک شد. به صورت حارث بن طُلاطِله اشاره ای کرد، حارث به کوه های تهامه رفت، باد گرم و سوزان بر او وزیدن گرفت و وی دچار عطش فراوان شد تا این که شکمش پاره شد و مرد، و این معنی آیه «إِنَّا

ص: 54

کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (1).

بیان

السمائم جمع السموم و هو الریح الحارة.

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ الْمُسْتَهْزِءُونَ خَمْسَةً مِنْ قُرَیْشٍ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیُّ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ وَ الْحَارِثُ بْنُ حَنْظَلَةَ (2) وَ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ بْنِ وَهْبٍ الزُّهْرِیُّ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ بْنِ أَسَدٍ فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَدْ أَخْزَاهُمْ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ بِشَرِّ مِیتَاتٍ (3).

«9»

ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ صَالِحٍ الْعَبَّاسِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأُبُلِّیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِیَهُودِیٍّ مِنْ یَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ فِیمَا أَجَابَهُ عَنْهُ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ فَأَمَّا الْمُسْتَهْزِءُونَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ فَقَتَلَ اللَّهُ خَمْسَتَهُمْ قَدْ قُتِلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِغَیْرِ قِتْلَةِ صَاحِبِهِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ أَمَّا الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فَإِنَّهُ مَرَّ بِنَبْلٍ لِرَجُلٍ مِنْ خُزَاعَةَ قَدْ رَاشَهُ فِی الطَّرِیقِ فَأَصَابَتْهُ شَظِیَّةٌ مِنْهُ فَانْقَطَعَ أَکْحَلُهُ حَتَّی أَدْمَاهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ فَإِنَّهُ خَرَجَ فِی حَاجَتِهِ لَهُ إِلَی کُدًی فَتَدَهْدَهَ تَحْتَهُ حَجَرٌ فَسَقَطَ فَتَقَطَّعَ قِطْعَةً قِطْعَةً فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَإِنَّهُ خَرَجَ یَسْتَقْبِلُ ابْنَهُ زَمْعَةَ وَ مَعَهُ غُلَامٌ لَهُ فَاسْتَظَلَّ بِشَجَرَةٍ تَحْتَ کُدًی فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخَذَ رَأْسَهُ فَنَطَحَ بِهِ الشَّجَرَةَ فَقَالَ لِغُلَامِهِ امْنَعْ هَذَا عَنِّی فَقَالَ مَا أَرَی أَحَداً یَصْنَعُ بِکَ شَیْئاً إِلَّا نَفْسَکَ فَقَتَلَهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ.

قَالَ الصَّدُوقُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ یُقَالُ فِی خَبَرٍ آخَرَ فِی الْأَسْوَدِ قَوْلٌ آخَرُ یُقَالُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ قَدْ دَعَا عَلَیْهِ أَنْ یُعْمِیَ اللَّهُ بَصَرَهُ وَ أَنْ یُثْکِلَهُ وَلَدَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ جَاءَ حَتَّی صَارَ إِلَی کُدًی فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَهُ فَعَمِیَ وَ بَقِیَ

ص: 55


1- تفسیر القمّیّ: 353 و 354.
2- هکذا فی نسخة المصنّف و تفسیر البرهان، و لعلّ حنظلة مصحف طلاطلة، أو الثانی لقب حنظلة.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط: و أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 2: 356.

کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ» می باشد. (1)

توضیح

«السمائم» جمه السموم به معنای باد سوزان است.

روایت8.

تفسیر عیاشی: ابان احمر در حدیثی مرفوع آورده است: مستهزئون پنج نفر از قریش بودند: ولید بن مُغیره مَخزومی، عاص بن وائلِ سهمی، حارث بن حنظلة، اسود بن عبد یَغوث بن وهب زُهری و اسود بن مُطَّلِب بن اسد. وقتی خداوند فرمود: «إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ» پیامبر صلی الله علیه و آله فهمید خداوند آن­ها را خوار کرده و به بدترین شکل آن­ها را کشته است. (2)

روایت9.

خصال: ابراهیم بن عبد الرحمن ابلی از امام کاظم علیه السلام و او از پدرانش نقل می کند که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام به یک نفر یهودی از یهودیان و دانشمندان یهود شام، ضمن پاسخ هایی که به سؤال های او داد، فرمود: و اما مسخره کنندگان (به پیامبر اسلام)، خداوند در باره آن­ها فرموده: «همانا ما تو را از مسخره کنندگان کفایت کردیم.» و خداوند پنج نفر آن­ها را کشت و هر کدام به صورتی غیر از صورت رفقایش کشته شد و همگی در یک روز کشته شدند. ولید بن مغیره، از کنار تیرهای مردی از بنی خزاعه که در راه ریخته بود می گذشت پره ای از آن به رگ حیاتی او اصابت کرد و خون از او جاری شد تا مرد و در آن حال می گفت: پروردگار محمد مرا کشت. عاص بن وائل سهمی برای حاجتی به سوی محله کداء رفت و سنگی زیر پای او غلتید و او افتاد و قطعه قطعه شد و در حالی که می گفت: پروردگار محمد مرا کشت، کشته شد. اسود بن عبد یغوث به استقبال پسرش زمعه بیرون آمد و غلامی با او بود و در محله کداء به زیر سایه درختی رفت در آن حال جبرئیل آمد و سرش را گرفت و به درخت کوبید، او به غلامش گفت: این شخص را از من باز دار، غلام گفت: من کسی را نمی بینم که با تو کاری کند، تو خودت این کار را می کنی و او کشته شد در حالی که می گفت: پروردگار محمد مرا کشت مرا کشت.

صدوق رحمه الله می گوید: در آخر خبر اسود، قول دیگری وجود دارد و گفته می شود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او نفرین کرد و از خدا خواست که چشمانش را کور کند و او را در عزای فرزندش بنشاند و در آن روز وقتی به کداء آمد، جبرئیل برگ سبزی آورد و به صورت او زد و او کور شد و آنقدر ماند

ص: 55


1- . تفسیر قمی / 353 - 354
2- . تفسیر عیاضی : نسخه خطی. و نیز بحرانی در البرهان ج 2 ص 356 آن را تخریج کرده است.

حَتَّی أَثْکَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَدَهُ یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ مَاتَ وَ أَمَّا الْحَارِثُ بْنُ الطَّلَاطِلَةِ فَإِنَّهُ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ فِی السَّمُومِ فَتَحَوَّلَ حَبَشِیّاً فَرَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ فَقَالَ أَنَا الْحَارِثُ فَغَضِبُوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ الْحَارِثِ فَإِنَّهُ أَکَلَ حُوتاً مَالِحاً فَأَصَابَهُ الْعَطَشُ (1) فَلَمْ یَزَلْ یَشْرَبُ الْمَاءَ حَتَّی انْشَقَّ بَطْنُهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ کُلُّ ذَلِکَ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ نَنْتَظِرُ بِکَ الظُّهْرَ فَإِنْ رَجَعْتَ عَنْ قَوْلِکَ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَهُ فَأَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ مُغْتَمّاً بِقَوْلِهِمْ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام سَاعَتَهُ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَقُولُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ یَعْنِی أَظْهِرْ أَمْرَکَ لِأَهْلِ مَکَّةَ وَ ادْعُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَیْفَ أَصْنَعُ بِالْمُسْتَهْزِءِینَ وَ مَا أَوْعَدُونِی قَالَ لَهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَانُوا عِنْدِیَ السَّاعَةَ بَیْنَ یَدَیَّ فَقَالَ قَدْ کُفِیتَهُمْ فَأَظْهَرَ أَمْرَهُ عِنْدَ ذَلِکَ.

قال الصدوق رحمه الله و الحدیث طویل أخذنا منه موضع الحاجة و قد أخرجته بتمامه فی آخر الجزء الرابع من کتاب النبوة. (2)

بیان

النبل بالفتح السهام العربیة و راش السهم یریشه ألزق علیه الریش و الشظیة بفتح الشین و کسر الظاء المعجمة و تشدید الیاء الفلقة من العصا و نحوها و الأکحل عرق فی الید یفصد و کداء بالفتح و المد الثنیة العلیا بمکة مما یلی المقابر و هو المعلی و کدا بالضم و القصر الثنیة السفلی مما یلی باب العمرة و یقال دهده الحجر فتدهده أی دحرجه فتدحرج.

«10»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ طَلَبَ غِرَّتَهُ (3) فَلَمَّا رَآهُ سَاجِداً أَخَذَ صَخْرَةً لِیَطْرَحَهَا عَلَیْهِ أَلْزَقَهَا اللَّهُ بِکَفِّهِ وَ لَمَّا عَرَفَ أَنْ لَا نَجَاةَ إِلَّا بِمُحَمَّدٍ سَأَلَهُ أَنْ یَدْعُوَ رَبَّهُ

ص: 56


1- علیه العطش خ ل. أقول: و فی المصدر: و أصابه غلبة العطش. و هو الصحیح.
2- الخصال 1: 134 و 135.
3- الغرة بالکسر: الغفلة.

تا در جنگ بدر داغ فرزندش به دلش نشست و سپس مرد. حارث بن طلاطله به هنگام وزیدن باد گرم از خانه اش بیرون آمد و به شکل یک حبشی درآمد و میان خانواده اش برگشت، او می گفت من همان حارث هستم، ولی خانواده اش (که باور نمی کردند) به او خشم گرفتند و او را کشتند و او می گفت: پروردگار محمد مرا کشت. اسود بن مطّلب یک ماهی آغشته به نمک را خورد و عطش بر او غلبه کرد و همچنان آب می خورد تا اینکه شکمش پاره شد و مرد، و می گفت: پروردگار محمد مرا کشت. همه این موارد در یک ساعت اتفاق افتاد، آن­ها نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند و به او گفتند: یا محمد راجع به تو تا ظهر منتظر می مانیم اگر از گفته هایت برگشتی که هیچ و گرنه تو را می کشیم، پیامبر وارد خانه خود شد و در حالی که اندوهگین بود در خانه را بست، در همان حال جبرئیل نازل شد و به او گفت: یا محمد، خداوند به تو سلام می رساند و می گوید: «فاصدع بما تؤمر» {آشکار کن آنچه را که به آن مأموریت داری} یعنی کار خودت را به اهل مکه اظهار نما و دعا کن «و اعرض عن المشرکین» {و از مشرکان روی برگردان}. او گفت: ای جبرئیل با مسخره کنندگانی که مرا تهدید کرده اند چه کنم؟ جبرئیل گفت: «أنّا کفیناک المستهزئین» {همانا تو را از شرّ مسخره کنندگان خلاص کردیم} گفت: ای جبرئیل الآن آن­ها پیش من بودند، گفت: کارشان را ساختیم، در آن موقع پیامبر کار خود را آشکار کرد.

صدوق گوید: حدیث طولانی بود و ما آن قسمت را که مورد نیاز بود نقل کردیم و تمام آن را در آخر جزء چهارم از کتاب «النبوة» آورده ایم.(1)

توضیح

«النبل» با فتحه نون تیرهای عربی است و راش السهم یریشه یعنی: بر روی تیر پَر چسبانید. و «الشظیۀ» با فتحه شین و کسره ظاء معجمه و تشدید باء به معنای تکه­های چوب و مانند آن است. و «الأکحل» رگی در میانه دست است که آن را می­زنند. «کداء» با فتحه و مدّ: ثنیّه علیا در مکه است که پس از مقابر است و آن معلی است و «کدا» با کسره و قصر: ثنیّه سفلی که پس از باب العمره واقع شده است. و گفته می­شود: دهده الحجر فتدهده یعنی: سنگ را غلتاند پس سنگ غلتید.

روایت10.

مناقب، خرائج: روایت شده که ابو جهل می­خواست از غفلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم استفاده کند و چون دید که آن حضرت در سجده بود سنگی برداشت و می خواست آن را بر سر حضرت بکوبد، ولی خداوند آن سنگ را به دستش چسباند. و چون متوجه شد که راه نجاتی از آن جز با محمد ندارد از آن حضرت درخواست کرد که به درگاه پروردگارش دعا کند.

ص: 56


1- . خصال 1 : 134 - 135

فَدَعَا اللَّهَ فَأُطْلِقَ یَدُهُ وَ طُرِحَ بِصَخْرَتِهِ (1).

«11»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ امْرَأَةً مِنَ الْیَهُودِ عَمِلَتْ لَهُ سِحْراً فَظَنَّتْ أَنَّهُ یُنْفِذُ فِیهِ کَیْدَهَا- وَ السِّحْرُ بَاطِلٌ مُحَالٌ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ دَلَّهُ عَلَیْهِ فَبَعَثَ مَنِ اسْتَخْرَجَهُ وَ کَانَ عَلَی الصِّفَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا وَ عَلَی عَدَدِ الْعُقَدِ الَّتِی عَقَدَ فِیهَا وَ وَصَفَ مَا لَوْ عَایَنَهُ مُعَایِنٌ لَغَفَلَ عَنْ بَعْضِ ذَلِکَ (2).

«12»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ نَاسٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ أَبُو جَهْلٍ نَحَرُوا جَزُوراً فِی نَاحِیَةِ مَکَّةَ فَبَعَثُوا وَ جَاءُوا بِسَلَاهَا فَطَرَحُوهُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَطَرَحَتْهُ عَنْهُ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ بِقُرَیْشٍ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ بِأَبِی جَهْلٍ وَ بِعُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ وَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ وَ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ وَ بِعُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُهُمْ قَتْلَی فِی قَلِیبِ بَدْرٍ.

بیان

السلا مقصورة الجلدة الرقیقة التی یکون فیها الولد من المواشی.

«13»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا ثَرْوَانَ کَانَ رَاعِیاً فِی إِبِلِ عَمْرِو بْنِ تَمِیمٍ فَخَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُرَیْشٍ فَنَظَرَ إِلَی سَوَادِ الْإِبِلِ فَقَصَدَ لَهُ وَ جَلَسَ بَیْنَهَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ لَا تَصْلُحُ إِبِلٌ أَنْتَ فِیهَا فَدَعَا عَلَیْهِ فَعَاشَ شَقِیّاً یَتَمَنَّی الْمَوْتَ.

«14»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عُتْبَةَ بْنَ أَبِی لَهَبٍ قَالَ کَفَرْتُ بِرَبِّ النَّجْمِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَخَافُ أَنْ یَأْکُلَکَ کَلْبُ اللَّهِ فَخَرَجَ فِی تِجَارَةٍ إِلَی الْیَمَنِ فَبَیْنَمَا هُمْ قَدْ عَرَّسُوا (3) إِذْ سَمِعَ صَوْتَ الْأَسَدِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنِّی مَأْکُولٌ بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ فَنَامُوا حَوْلَهُ فَضُرِبَ (4) عَلَی آذَانِهِمْ فَجَاءَهُ الْأَسَدُ حَتَّی أَخَذَهُ فَمَا سَمِعُوا إِلَّا صَوْتَهُ.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ لَمَّا قَالَ کَفَرْتُ بِالَّذِی دَنَا فَتَدَلَّی وَ تَفَلَ فِی وَجْهِ مُحَمَّدٍ قَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ سَلِّطْ عَلَیْهِ کَلْباً مِنْ کِلَابِکَ فَخَرَجُوا إِلَی الشَّامِ فَنَزَلُوا مَنْزِلًا

ص: 57


1- مناقب آل أبی طالب 1: 69، أقول: ألفاظ الحدیث من الخرائج، و أمّا هی فی المناقب فهکذا: و کان أبو جهل یطلب غرته فوجده یوما فی سجوده فرفع صخرة عظیمة یدفعها علیه، فامسکت من یدیه و صار عبرة للناس، فتضرع الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فدعا له بفرج فزالت.
2- ألفاظ الحدیث لا تخلو عن اضطراب، و الحدیث غیر مذکور فی المطبوع.
3- عرسوا أی نزلوا من السفر للاستراحة ثمّ یرتحلون.
4- ضرب علی اذنه أی ضرب علی اذنه حجاب من النوم. أی أنیم إنامة ثقیلة.

پس پیامبر به درگاه خدا برایش دعا نمود و دستش آزاد شده و سنگ بر زمین افتاد.(1)

روایت11.

خرائج: روایت شده که زنی یهودی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را سحر کرد و گمان کرد که افسون او در آن حضرت تاثیر می­گذارد و حال آنکه ناگزیر سحر و جادو باطل می­شود. ولی خداوند متعال، پیامبر را از آن آگاه کرد و آن حضرت شخصی را فرستاد تا آن­ها را باز کند. آن شخص، جادو را به همان صورت و به همان تعداد گره­هایی که پیامبر فرموده و وصف کرده بود یافت، و پیامبر به گونه­ای آن را توصیف کرده بود که اگر شخصی با چشم خود آن را می­دید در توصیفش بخشی از آن را فراموش می­کرد.

روایت12.

خرائج: ابن مسعود می گوید: با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در سایه خانه کعبه نماز می خواندیم و جماعتی از قریش و ابوجهل شتری را در گوشه­ای از مکه کشته بودند. شکمبه شتر را برداشته و آورده و بین شانه های حضرت گذاشتند و آن رها کردند. بعد از آن فاطمه سلام اللَّه علیها آمد و آن را از پیامبر جدا کرد. وقتی پیامبر به خانه می آمد، در راه فرمود: «خدایا! به حساب قریش برس، خدایا ابو جهل، عتبه، شیبه، ولید بن عقبه، امیة بن خلف و عقبة بن أبی معیط را به سزای عملشان برسان». ابن مسعود می گوید: آن­ها را در جنگ بدر دیدم که کشته شدند.

توضیح

السلا به صورت مقصور، پوست نازکی است که بچه چهارپایان در آن قرار می­گیرد.

روایت13.

خرائج: روایت شده که ابوثروان چوبان شتران عمرو بن تمیم بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از قریش ترسید و به شمار شتران نگریست. شتران به سمت آن حضرت آمدند و ایشان در میان شترانش نشست و خود را پنهان کرد. گفت: ای محمد شتری که تو بر آن هستی شایسته تو نیست. پس پیامبر او را نفرین کرد و او با شقاوت و بدبختی زیست و آرزوی مرگ می­کرد.

روایت14.

خرائج: روایت شده که عتبة بن ابی لهب گفت: من به پروردگار ستارگان کافر شدم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آیا نمی­ترسی که سگ خدا تو را بخورد.» او برای تجارت به سمت یمن رفت و در حالی که اطراق کرده بودند صدای شیری را شنید و به یارانش گفت: من با دعای محمد خورده می­شوم. پس آنان در اطراف او خوابیدند. خواب چشمانشان را گرفت. پس شیر آمد و او را گرفت و آنان صدایی جز صدای او را نشنیدند.

در روایت دیگری آمده است: زمانی که گفت: به کسی که نزدیک آمد و نزدیک­تر شد کافر شدم. و بر صورت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آب دهان ریخت. پیامبر فرمود: «پروردگارا سگی از سگ­های خود را بر او مسلط گردان.» آنان به سمت شام رفتند و در مکانی فرود آمدند.

ص: 57


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 69

فَقَالَ لَهُمْ رَاهِبٌ مِنَ الدَّیْرِ هَذِهِ أَرْضٌ مَسْبَعَةٌ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَعِینُونَا هَذِهِ اللَّیْلَةَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْهِ دَعْوَةَ مُحَمَّدٍ فَجَمَعُوا جمالهم (1) (أَحْمَالَهُمْ) وَ فَرَشُوا لِعُتْبَةَ فِی أَعْلَاهَا وَ نَامُوا حَوْلَهُ فَجَاءَ الْأَسَدُ یَتَشَمَّمُ وُجُوهَهُمْ ثُمَّ ثَنَی ذَنَبَهُ فَوَثَبَ فَضَرَبَهُ بِیَدِهِ ضَرْبَةً وَاحِدَةً فَخَدَشَهُ قَالَ قَتَلَنِی (2) فَمَاتَ مَکَانَهُ.

قب، المناقب لابن شهرآشوب روت العامة عن الصادق علیه السلام و عن ابن عباس و ذکر مثله (3).

«15»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی مُقَابِلَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَ یَسْتَقْبِلُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ یَسْتَقْبِلُ الْکَعْبَةَ فَلَا یَرَی حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ کَانَ یَسْتَتِرُ بِقَوْلِهِ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (4) وَ بِقَوْلِهِ أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ (5) وَ بِقَوْلِهِ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً (6) وَ بِقَوْلِهِ أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً (7).

«16»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُمَیَّةَ لِرَسُولِ اللَّهِ إِنَّا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَأْتِیَنَا بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتَ ذَلِکَ مَا کُنْتُ أَدْرِی أَ صَدَقْتَ أَمْ لَا فَانْصَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ نَظَرُوا (8) فِی أُمُورِهِمْ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ لَئِنْ أَصْبَحْتُ وَ هُوَ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ لَأَطْرَحَنَّ عَلَی رَأْسِهِ أَعْظَمَ حَجَرٍ أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسْجِدَ فَصَلَّی فَأَخَذَ

ص: 58


1- هکذا فی نسخة المصنّف، و لعله مصحف أحمالهم.
2- قتلتنی خ ل.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 71، ألفاظ الحدیث فیه تخالف ما مر من الخرائج، قال فی صدره: عن ابن عبّاس: لما نزل: «و النجم» قال عتبة بن أبی لهب: کفرت بالنجم إذا هوی، و بالنجم إذا تدلی.
4- الإسراء: 45.
5- النحل: 107.
6- الأنعام: 25.
7- الجاثیة: 23 و الصحیح کما فی المصحف الشریف: أ فرأیت.
8- ثم نظر خ ل.

یکی از راهبان صومعه به آنان گفت: این منطقه درندگان زیادی دارد. ابولهب گفت: ای مردم قریش امشب ما را یاری دهید من می­ترسم که دعای محمد در باره او به حقیقت تبدیل شود. پس شترانشان را گردآوردند و بر بالای شتران برای عتبه بستر گستراندند و در اطراف او خوابیدند. شیر آمد و چهره­های آنان را بوئید سپس دُمَش را خم کرد و جهید و با دستش ضربه­ای بر عتبه زد و او را زخمی کرد. او گفت: مرا کشت و درجا مُرد.

مناقب: عامه از امام صادق و از ابن عباس این حدیث را روایت کرده­اند. (1)

روایت15.

خرائج: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در مقابل حجر الأسود نماز می خواند، هم رو به بیت المقدس بود و هم کعبه را جلو خود قرار می داد و این آیات را می خواند و هیچ کس هم او را نمی دید: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً»(2) {و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم.} و «أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ»(3) {آنان کسانی اند که خدا بر دل­هایشان مُهر نهاده است.} و «وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً»(4) { و [لی] ما بر دلهایشان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند، و در گوشهایشان سنگینی [قرار داده ایم]} و «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَة»(5) {پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟}

روایت16.

خرائج: امام صادق علیه السّلام می فرماید: عبد اللَّه بن امیّه به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: من به تو ایمان نمی آورم مگر اینکه خدا و ملائکه را به ما نشان دهی یا خانه ای از طلا داشته باشی یا نردبانی باشد که از آن به آسمان بروی. اگر اینها را هم انجام بدهی، معلوم نیست تو را تصدیق بکنم یا نه! حضرت از پیش آن­ها رفت و آن­ها مشغول صحبت شدند. ابو جهل گفت: فردا اگر او را در مسجد ببینم سنگ بزرگی را بر سرش می اندازم! فردا حضرت به مسجد آمد و نماز خواند.

ص: 58


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 71
2- . اسراء / 45
3- . نحل / 107
4- . انعام / 25
5- . جاثیه / 23

أَبُو جَهْلٍ الْحَجَرَ وَ قُرَیْشٌ تَنْظُرُ فَلَمَّا دَنَا لِیَرْمِیَ بِالْحَجَرِ مِنْ یَدِهِ أَخَذَتْهُ الرِّعْدَةُ فَقَالُوا مَا لَکَ قَالَ رَأَیْتُ أَمْثَالَ الْجِبَالِ مُتَقَنِّعِینَ فِی الْحَدِیدِ لَوْ تَحَرَّکْتُ أَخَذُونِی.

«17»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: إِنَّ الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ عَمَّ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ کَانَ یَسْتَهْزِئُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بِخُطْوَتِهِ فِی مِشْیَتِهِ وَ یَسْخَرُ مِنْهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً (1) وَ الْحَکَمُ خَلْفَهُ یُحَرِّکُ کَتِفَیْهِ وَ یَکْسِرُ یَدَیْهِ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ اسْتِهْزَاءً مِنْهُ بِمِشْیَتِهِ صلی الله علیه و آله فَأَشَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ وَ قَالَ هَکَذَا فَکُنْ فَبَقِیَ الْحَکَمُ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ مِنْ تَحْرِیکِ أَکْتَافِهِ وَ تَکَسُّرِ (2) یَدَیْهِ ثُمَّ نَفَاهُ عَنِ الْمَدِینَةِ وَ لَعَنَهُ فَکَانَ مَطْرُوداً إِلَی أَیَّامِ عُثْمَانَ فَرَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ (3).

«18»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ اللَّیَالِی فَقَرَأَ تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ فَقِیلَ لِأُمِّ جَمِیلٍ أُخْتِ أَبِی سُفْیَانَ امْرَأَةِ أَبِی لَهَبٍ إِنَّ مُحَمَّداً لَمْ یَزَلِ الْبَارِحَةَ یَهْتِفُ بِکِ وَ بِزَوْجِکِ فِی صَلَاتِهِ وَ یَقْنُتُ عَلَیْکُمَا فَخَرَجَتْ تَطْلُبُهُ وَ هِیَ تَقُولُ لَئِنْ رَأَیْتُهُ لَأَسْمَعْتُهُ وَ جَعَلَتْ تُنْشِدُ (4) مَنْ أَحَسَّ لِی مُحَمَّداً حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبُو بَکْرٍ جَالِسٌ مَعَهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوِ انْتَحَیْتَ (5) فَإِنَّ أُمَّ جَمِیلٍ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَنَا خَائِفٌ أَنْ تُسْمِعَکَ شَیْئاً فَقَالَ إِنَّهَا لَمْ تَرَنِی فَجَاءَتْ حَتَّی قَامَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ رَأَیْتَ مُحَمَّداً قَالَ لَا فَمَضَتْ رَاجِعَةً إِلَی بَیْتِهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ضَرَبَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا حِجَاباً أَصْفَرَ وَ کَانَتْ تَقُولُ لَهُ صلی الله علیه و آله مُذَمَّمٌ وَ کَذَا قُرَیْشٌ کُلُّهُمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ أَنْسَاهُمْ اسْمِی وَ هُمْ یَعْلَمُونَ یُسَمُّونَ (6) مُذَمَّماً وَ أَنَا مُحَمَّدٌ.

ص: 59


1- فی المصدر: و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یمشی.
2- و تکسیر خ ل.
3- الخرائج: 188 و 189.
4- أی تسترشد عنه و تقول: من أحس إه.
5- أی لو أخذت ناحیة و انصرفت عنها، و الکلمة واوی.
6- یذمون خ ل. أقول: و الصحیح: یسبون مذمما و أنا محمد. کما فی السیرة 1- 356.

ابو جهل سنگی را برداشت. قریش نیز تماشا می کردند. خواست که سنگ را پرتاب کند، لرزه ای بر اندامش افتاد. مردم گفتند: چه شد؟ گفت: اشخاصی را دیدم مثل کوه که تمام بدنشان از آهن پوشیده بود و اگر حرکت می کردم مرا می گرفتند.

روایت17.

خرائج: جابر می گوید: حکم بن ابی العاص؛ عموی عثمان، راه رفتن رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را تقلید می کرد و ایشان را مسخره می نمود. روزی پشت سر آن حضرت می آمد و شانه هایش را می جنبانید و دستش را می شکست و ایشان را مسخره می کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با دستش اشاره نمود و فرمود: همین طور باش. و حکم همین گونه ماند؛ وقتی راه می رفت شانه های خود را می جنباند و دستانش را این طرف و آن طرف هم می کرد. بعدها رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را از مدینه تبعید کرد و لعنش نمود. همچنان در تبعید بود تا خلافت عثمان که او را به مدینه باز گرداند.(1)

روایت18.

خرائج: جابر از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که در یکی از شب­ها پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله سوره «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» را خواند. به ام جمیل خواهر ابو سفیان و زن ابو لهب گفتند دیشب محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در نماز، تو و همسرت را نام می برد و شما را نفرین می کرد. از این رو امّ جمیل بیرون آمد و دنبال پیامبر می گشت و می گفت: اگر او را دیدم دشنامش می دهم، کیست که وی را به من نشان دهد؟ تا اینکه به نزدیکی پیامبر رسید. و آن حضرت با ابو بکر نشسته بود. ابو بکر گفت: ای رسول خدا! خوب است که به کناری بروی؛ چون امّ جمیل می آید، می ترسم به شما دشنام بدهد. حضرت فرمود: او مرا نخواهد دید. پس ام جمیل آمد و ایستاد و گفت: ای ابو بکر! محمّد را دیده ای؟! ابو بکر گفت: نه، به خانه اش برگشت.

امام باقر علیه السّلام فرمود: خدا میان او و پیامبر پرده زردی قرار داد. و ام جمیل به پیامبر می گفت «مذمّم» و تمام قریشیان این گونه می گفتند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا نام مرا از یاد آنان برده و آنان «مذمّم» را دشنام می­دهند در حالی که من «محمّد» هستم.

ص: 59


1- . خرائج : 188 - 189
«19»

قب، المناقب لابن شهرآشوب جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (1) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَزَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ فَعَلَّقَ بِهَا سَیْفَهُ ثُمَّ نَامَ فَجَاءَ أَعْرَابِیٌّ فَأَخَذَ السَّیْفَ وَ قَامَ عَلَی رَأْسِهِ فَاسْتَیْقَظَ النَّبِیُ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ یَعْصِمُکَ الْآنَ مِنِّی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَرَجَفَ وَ سَقَطَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ بَقِیَ جَالِساً زَمَاناً وَ لَمْ یُعَاقِبْهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله.

الثُّمَالِیُّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا (2) اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنَّ الْقَاصِدَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَانَ دُعْثُورَ بْنَ الْحَارِثِ فَدَفَعَ جَبْرَئِیلُ فِی صَدْرِهِ فَوَقَعَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَامَ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ مَا یَمْنَعُکَ مِنِّی فَقَالَ لَا أَحَدَ وَ أَنَا أَعْهَدُ أَنْ لَا أُقَاتِلَکَ أَبَداً وَ لَا أُعِینَ عَلَیْکَ عَدُوّاً فَأَطْلَقَهُ فَسُئِلَ بَعْدَ انْصِرَافِهِ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ نَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ طَوِیلٍ أَبْیَضَ دَفَعَ فِی صَدْرِی فَعَرَفْتُ أَنَّهُ مَلَکٌ وَ یُقَالُ إِنَّهُ أَسْلَمَ وَ جَعَلَ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ.

حُذَیْفَةُ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ جَاءَ أَبُو جَهْلٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُصَلِّی لِیَطَأَ عَلَی رَقَبَتِهِ فَجَعَلَ یَنْکُصُ عَلَی عَقِبَیْهِ فَقِیلَ لَهُ مَا لَکَ قَالَ إِنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ خَنْدَقاً مِنْ نَارٍ مَهُولًا وَ رَأَیْتُ مَلَائِکَةً ذَوِی أَجْنِحَةٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ دَنَا مِنِّی لَاخْتَطَفَتْهُ الْمَلَائِکَةُ عُضْواً عُضْواً فَنَزَلَ أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی (3) الْآیَاتِ.

ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعُوا فِی الْحِجْرِ فَتَعَاقَدُوا بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ مَنَاةَ لَوْ رَأَیْنَا مُحَمَّداً لَقُمْنَا مَقَامَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ لَنَقْتُلَنَّهُ فَدَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَاکِیَةً وَ حَکَتْ مَقَالَهُمْ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ أَحْضِرِی لِی وَضُوءاً فَتَوَضَّأَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَالُوا هَا هُوَ ذَا وَ خُفِضَتْ رُءُوسُهُمْ وَ سَقَطَتْ أَذْقَانُهُمْ فِی صُدُورِهِمْ فَلَمْ یَصِلْ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَأَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَبْضَةً مِنَ التُّرَابِ فَحَصَبَهُمْ (4) بِهَا وَ قَالَ شَاهَتِ (5) الْوُجُوهُ (6)

ص: 60


1- أی قال جابر بن عبد اللّه. و کذا الکلام فیما یأتی بعد.
2- هکذا فی النسخة و المصدر، و الوهم من ابن شهرآشوب أو ناسخ کتابه، و الصحیح:
3- العلق: 9.
4- الوضوء بالفتح: الماء الذی یتوضأ به.
5- أی رماهم بها.
6- أی قبحت.

روایت19.

مناقب: جابر بن عبدالله گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زیر درختی استراحت کرد و شمشیرش را بر درخت آویخت و خوابید. عربی بادیه نشین آمد و شمشیر را گرفته و بر بالای سر آن حضرت ایستاد. پیامبر بیدار شد و آن شخص گفت: ای محمد اکنون چه کسی می­تواند تو را در مقابل من حفظ کند؟ فرمود: خداوند تبارک و تعالی. پس آن مرد لرزید و شمشیر از دستش افتاد.

در روایت دیگری آمده است: آن شخص مدت زمانی را نشست و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را مؤاخذه نکرد.

ثمالی در تفسیر این فرموده خداوند « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن یَبْسُطُواْ إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ.»(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید: آن گاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یازند، و [خدا] دستشان را از شما کوتاه داشت.} گوید: کسی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سوء قصد داشت دعثور بن حارث بود که جبرئیل بر سینه او زد و شمشیر از دستش افتاد و پیامبر شمشیر را گرفته و بر بالای سرش ایستاد و فرمود: چه کسی می­تواند مانع از این شود که تو را بکشم؟ گفت: کسی نیست و من عهد می­بندم که هرگز با تو نجنگم و هیچ دشمنی را بر علیه تو یاری ندهم. پس پیامبر او را آزاد کرد. پس از آنکه از نزد پیامبر بازگشت از وضعیت و احوالش پرسیدند. گفت: به مردی قد بلند سفید روی نگریستم که بر سینه من زد و من متوجه شدم که او فرشته­ای است. و گفته می­شود: او اسلام آورد و قومش را به سوی اسلام دعوت می­کرد.

حذیفه و ابوهریرۀ گویند: ابوجهل به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد در حالی که آن حضرت در نماز بود و می­خواست ضربه­ای بر گردن آن حضرت وارد کند، اما او به سمت عقب برمی­گشت. از او پرسیدند: تو را چه شده است. گفت: بین من و او خندقی هولناک از آتش بود و فرشتگانی بالدار را دیدم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر به من نزدیک می­شد فرشتگان بند بند وجودش را گرفته و قطع می­کردند. پس از این ماجرا آیه «أفرأیت الذی ینهی»(2) { آیا دیدی آن کس را که باز می داشت} نازل شد.

ابن عباس گوید: قریش گرد هم جمع شده و با لات و عزّی و مناۀ پیمان بستند که اگر محمد را ببینیم بسان یک نفر بر سرش می­ریزیم و او را به قتل می­رسانیم. فاطمه علیها السلام گریه کنان بر پیامبر صلی الله علیه و سلم وارد شد و گفته آنان را بازگو نمود. پیامبر فرمود: ای دخترم برایم آب وضو مهیا کن. سپس وضو گرفته و به سمت مسجد بیرون رفت. هنگامی که پیامبر را دیدند گفتند: این همان شخص است، و سرهایشان به زیر افکنده و چانه­هایشان بر سینه­هایشان افتاد و حتی یک نفر از آنان نتوانست به پیامبر برسد. پیامبر یک مشت خاک برداشت و به سمت آنان پرتاب کرد و فرمود: چهرهایشان زشت باد.

ص: 60


1- . مائده / 11
2- . علق / 9

فَمَا أَصَابَ رَجُلًا مِنْهُمْ إِلَّا قُتِلَ یَوْمَ بَدْرٍ.

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ لَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُهَاجِراً تَبِعَهُ سُرَاقَةُ بْنُ جُعْشُمٍ مَعَ خَیْلِهِ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا فَکَانَ قَوَائِمُ فَرَسِهِ سَاخَتْ حَتَّی تَغَیَّبَتْ فَتَضَرَّعَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی دَعَا وَ صَارَ إِلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَصَدَ کَذَلِکَ ثَلَاثاً وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَا أَرْضُ خُذِیهِ وَ إِذَا تَضَرَّعَ قَالَ دَعِیهِ فَکَفَّ بَعْدَ الرَّابِعَةِ وَ أَضْمَرَ أَنْ لَا یَعُودَ إِلَی مَا یَسُوؤُهُ.

وَ فِی رِوَایَةٍ وَ اتَّبَعَهُ دُخَانٌ حَتَّی اسْتَغَاثَهُ فَانْطَلَقَتِ الْفَرَسُ فَعَذَلَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ سُرَاقَةُ:

أَبَا حَکَمٍ وَ اللَّاتِ لَوْ کُنْتَ شَاهِداً*** لِأَمْرِ جَوَادِی إِذْ تَسِیخُ قَوَائِمُهُ

عَجِبْتَ وَ لَمْ تَشْکُکْ بِأَنَّ مُحَمَّداً*** نَبِیٌّ وَ بُرْهَانٌ فَمَنْ ذَا یُکَاتِمُهُ

عَلَیْکَ فَکَفَّ النَّاسُ عَنْهُ فَإِنَّنِی*** أَرَی أَمْرَهُ یَوْماً سَتَبْدُو مَعَالِمُهُ

وَ کَانَ صلی الله علیه و آله مَارّاً فِی بَطْحَاءِ مَکَّةَ فَرَمَاهُ أَبُو جَهْلٍ بِحَصَاةٍ فَوَقَفَتِ الْحَصَاةُ مُعَلَّقَةً سَبْعَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا فَقَالُوا مَنْ یَرْفَعُهَا قَالَ یَرْفَعُهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها.

عِکْرِمَةُ لَمَّا غَزَا یَوْمَ حُنَیْنٍ قَصَدَ إِلَیْهِ شَیْبَةُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ عَنْ یَمِینِهِ فَوَجَدَ عَبَّاساً فَأَتَی عَنْ یَسَارِهِ فَوَجَدَ أَبَا سُفْیَانَ بْنَ الْحَارِثِ فَأَتَی مِنْ خَلْفِهِ فَوَقَعَتْ بَیْنَهُمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ فَرَجَعَ الْقَهْقَرَی فَرَجَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِ وَ قَالَ یَا شَیْبُ یَا شَیْبُ ادْنُ مِنِّی اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الشَّیْطَانَ قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ لَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ سَمْعِی وَ بَصَرِی فَقَالَ یَا شَیْبُ قَاتِلِ الْکُفَّارَ فَلَمَّا انْقَضَی الْقِتَالُ دَخَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ الَّذِی أَرَادَ اللَّهُ بِکَ خَیْرٌ مِمَّا أَرَدْتَهُ لِنَفْسِکَ وَ حَدَّثَهُ بِجَمِیعِ مَا زَوَی (1) فِی نَفْسِهِ فَأَسْلَمَ.

ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ (2) قَالَ قَالَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ لِأَرْبَدَ بْنِ قَیْسٍ قَدْ شَغَلْتُهُ عَنْکَ مِرَاراً فَأَلَّا ضَرَبْتَهُ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَرْبَدُ أَرَدْتُ ذَلِکَ مَرَّتَیْنِ فَاعْتَرَضَ لِی فِی أَحَدِهِمَا حَائِطٌ مِنْ حَدِیدٍ ثُمَّ رَأَیْتُکَ الثَّانِیَةَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ أَ فَأَقْتُلُکَ.

ص: 61


1- روی خ ل. أقول: یقال: زوی الکلام إذا هیأه فی نفسه: و روی فی الامر: نظر فیه و تفکر.
2- الرعد: 13.

و آن مشت خاک به هر کدام از آنان که رسید روز بدر کشته شد.

محمد بن اسحاق گوید: هنگامی که پیامبر برای هجرت به مدینه بیرون رفت، سراقه بن جعشم با اسبانش آن حضرت را دنبال کرد. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را دید او را دعا کرد. پس دست و پای اسبش به زمین فرو رفت تا جایی که از دیدگان پنهان شد. او به پیامبر التماس کرد تا اینکه پیامبر دعا کرد و به سطح زمین آمد. او سه بار در پی این کار برآمد و پیامبر می­فرمود: ای زمین او را بگیر و چون التماس می­کرد می­فرمود: او را رها کن. پس از چهارمین بار دست از کارش برداشت و نیت کرد که دیگر در پی آزار پیامبر برنیاد.

در روایت دیگری آمده است: دودی در پی او بلند شد تا جایی که از پیامبر مدد خواست و اسبش رها شد. به همین خاطر ابوجهل او را سرزنش کرد و سراقه در جواب او این ابیات را سرود:

ای ابو الحکم و ای ای لات اگر شاهد وضعیت اسبم بودی که دست و پایش به زمین فرو رفت.

در شگفت می­ماندی و شک و تریدی در این نداشتی که محمد پیامبر و برهان و حجت است، پس چه کسی می­تواند این امر را کتمان کند؟

بر توست که این کار را بکنی، زیرا مردم از این کار خودداری کردند، اما من می­بینم (یقین دارم) که روزی نشانه­های امر پیامبری او آشکار می­گردد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دشت مکه می­گذشت که ابوجهل سنگریزه­ای به سمت او پرتاب کرد. آن سنگریزه هفت شبانه­روز در هوا معلّق ماند. پس گفتند: چه کسی آن را بلند می­کند. فرمود: کسی آن را بلند کرده که آسمان­ها را بدون ستون­هایی که شما ببینید برافراشته است.

عکرمه گوید: هنگامی که پیامبر در روز حنین جنگید شیبه بن عثمان بن ابی طلحه از طرف راست بر آن حضرت حمله­ور شد که با عباس مواجه شد. پس از طرف چپ بر آن حضرت هجوم برد و این بار با ابوسفیان بن حارث مواجه شد. پس از پشت سر به سمت آن حضرت رفت که پاره­های آتش میان آن­دو فاصله انداخت. پس به سمت عقب بازگشت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سمت او بازگشت و فرمود: «ای شیب ای شیب به نزدیک من بیا، پروردگارا شیطان را از وی دور کن.» گوید: من به آن حضرت نگاه کردم و ایشان از گوش و چشم من در نزدم عزیزتر بود. پیامبر فرمود: ای شیب اینک با کافران پیکار کن. چون جنگ به پایان رسید به نزد او رفت و فرمود: «آنچه خدا برای تو می­خواهد بهتر از چیزی است که خودت می­خواهی.» پس از آن، از تمام نیت­هایش او را با خبر ساخت و او اسلام آورد.

ابن عباس در باره این فرموده خداوند «و یرسل الصواعق»(1) {و صاعقه­ها را فرو فرستاد.}گوید: عامر بن طفیل به اربد بن قیس گفت: من بارها او را مشغول کردم چرا بر او ضربه نزدی؟ مقصودش پیامبر بود. اربد گفت: دو بار در پی این کار برآمدم اما یک بار دیواری آهنین مانع من شد سپس بار دوم تو را میان خودم و پیامبر دیدم، آیا باید تو را می­کشتم؟

ص: 61


1- . رعد / 13

وَ فِی رِوَایَةِ الْکَلْبِیِّ أَنَّهُ لَمَّا اخْتَرَطَ مِنْ سَیْفِهِ شِبْراً لَمْ یَقْدِرْ عَلَی سَلِّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اکْفِنِیهِمَا بِمَا شِئْتَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّ السَّیْفَ لَصِقَ بِهِ وَ فِی الرِّوَایَاتِ کُلِّهَا أَنَّهُ لَمْ یَصِلْ وَاحِدٌ مِنْهُمَا إِلَی مَنْزِلِهِ أَمَّا عَامِرٌ فَغَدَّ (1) فِی دِیَارِ بَنِی سَلُولٍ فَجَعَلَ یَقُولُ أَ غُدَّةً کَغُدَّةِ الْبَعِیرِ وَ مَوْتاً فِی بَیْتِ السَّلُولِیَّةِ وَ أَمَّا أَرْبَدُ فَارْتَفَعَتْ لَهُ سَحَابَةٌ فَرَمَتْهُ بِصَاعِقَةٍ فَأَحْرَقَتْهُ وَ کَانَ أَخَا لَبِیدٍ لِأُمِّهِ فَقَالَ یَرْثِیهِ:

فَجَّعَنِی الرَّعْدُ وَ الصَّوَاعِقُ بِالْ_***_فَارِسِ یَوْمَ الْکَرِیهَةِ النَّجْدِ

أَخْشَی عَلَی أَرْبَدِ الْحُتُوفِ وَ لَا*** أَرْهَبُ نَوْءَ السِّمَاکِ وَ الْأَسَدِ

ابْنُ عَبَّاسٍ وَ أَنَسٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُغَفَّلٍ أَنَّ ثَمَانِینَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ هَبَطُوا مِنْ جَبَلِ التَّنْعِیمِ عِنْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ عَامَ الْحُدَیْبِیَةِ لِیَقْتُلُوهُمْ.

وَ فِی رِوَایَةٍ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی ظِلِّ شَجَرَةٍ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام یَکْتُبُ الصُّلْحَ وَ هُمْ ثَلَاثُونَ شَابّاً فَدَعَا عَلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ اللَّهُ بِأَبْصَارِهِمْ حَتَّی أَخَذْنَاهُمْ فَخَلَّی سَبِیلَهُمْ فَنَزَلَ وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ (2).

ابْنُ جُبَیْرٍ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ ثَوْرٍ فِی قَوْلِهِ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ الْآیَاتِ کَانَ الْمُسْتَهْزِءُونَ بِهِ جَمَاعَةً مِثْلُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیِّ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ الزُّهْرِیُّ وَ أَبُو زَمْعَةَ الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ وَ الْحَارِثُ بْنُ قَیْسٍ السَّهْمِیُّ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ فَیْهَلَةُ بْنُ عَامِرٍ الْفِهْرِیُّ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ الْحَارِثِ وَ أَبُو أُحَیْحَةَ (3) وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ الْعَبْدَرِیُّ وَ الْحَکَمُ بْنُ الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ وَ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ طُعَیْمَةُ بْنُ عَدِیٍّ وَ الْحَارِثُ بْنُ عَامِرِ بْنِ نَوْفَلٍ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ الْعَاصُ بْنُ هَاشِمِ بْنِ أَسَدٍ وَ أَبُو جَهْلٍ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ کُلُّهُمْ قَدْ أَفْنَاهُمُ اللَّهُ بِأَشَدِّ نَکَالٍ وَ کَانُوا قَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ نَنْتَظِرُ بِکَ إِلَی الظُّهْرِ فَإِنْ رَجَعْتَ عَنْ قَوْلِکَ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَدَخَلَ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَهُ وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ سَاعَتَهُ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَقُولُ اصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَ أَنَا مَعَکَ

ص: 62


1- فأغد خ ل.
2- الفتح: 24.
3- و هو أمیّة بن خلف و فی طبع الکمبانیّ: ابو اجنحة سعید بن العاص.

در روایت کلبی آمده است: هنگامی که او یک وجب از شمشیرش را بیرون کشید نتوانست آن را از غلاف بیرون آورد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پروردگارا آن طور که می­خواهی شرّ آن دو را از من دور کن.

در روایتی اینگونه آمده است: شمشیر به او چسبید. و مفاد همه روایت­ها بر این است که هیچ کدام از آن­ها نتوانستند به منزل آن حضرت برسند؛ عامر در دیار بنی سلول غدّه درآورد (طاعون شتری گرفت) و پیوسته می­گفت: آیا غده­ای (طاعونی) همچون غده شتر و مرگی در خانه بنی سلول را می­خواهی؟ اربد نیز ابری بالای سرش را گرفت و صاعقه­ای بر وی زد و او را سوزاند. و او برادر مادری لبید بود و لبید اینگونه در باره او سرود:

رعد و صاعقه­ها مرا در روز جنگ سخت، به مصیبت سوراکار شجاعی دچار کردند.

بر اربد از مرگ­ها ترس دارم و از ستاره سماک و اسد ترسی ندارم.

ابن عباس و انس و عبدالله بن مغفل روایت کرده­اند که: هشتاد مرد از اهل مکه در هنگام نماز صبح در سال حدیبیه در کوه تنعیم فرود آمدند تا با مسلمانان بجنگند. و در روایتی آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زیر سایه درختی نشسته بود و در مقابل او علی مشغول نوشتن صلح­نامه بود. و آن افراد سی جوان بودند. پس پیامبر آنان را نفرین کرد و خداوند چشمانشان را گرفت تا اینکه ما آنان را گرفتیم و پیامبر آنان را آزاد کرد و بعد این آیه نازل شد: «و هو الذی کفّ ایدیهم عنکم»(1) { و اوست همان کسی که دست­های آنها را از شما کوتاه گردانید}.

ابن جبیر و ابن عباس و محمد بن ثور در باره آیه «فاصدع بما تؤمر» روایت کرده­اند که استهزاکنندگان به پیامبر گروهی از افراد همچون ولید بن مغیره مخزومی، اسود بن عبد یغوث زهری، ابوزمعه اسود بن مطلب، عاص بن وائل سهمی، حارث بن قیس سهمی، عقبۀ بن ابی معیط، فیهلۀ بن عامر فهری، اسود بن حارث، ابواحیحۀ، سعید بن عاص، نضر بن خارث عبدری، حکم بن عاص بن امیّۀ، عتبۀ بن ربیعۀ، طعیمۀ بن عدیّ، حارث بن عامر بن نوفل، ابوبختری عاص بن هشام بن اسد و ابوجهل و ابولهب بودند که همگی آنان را خداوند با بدترین عذاب و شکنجه نابود کرد. این افراد به پیامبر می­گفتند: ای محمد تا ظهر منتظر می­مانیم یا از سخنانت بازمی­گردی یا تو را می­کشیم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به منزلش رفت و در را بر رویش بست. جبرئیل در همان لحظه نزد پیامبر آمد و به او گفت: ای محمد خدایت سلام می­رساند و می­فرماید: «اصدع بما تؤمر» (آنچه به تو امر شده را آشکار کن) و من همراه تو هستم

ص: 62


1- . فتح / 24

وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی بِطَاعَتِکَ فَلَمَّا أَتَیَا (1) الْبَیْتَ رَمَی الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ فِی وَجْهِهِ بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَعْمِ بَصَرَهُ وَ أَثْکِلْهُ وَلَدَهُ فَعَمِیَ وَ أَثْکَلَهُ اللَّهُ وَلَدَهُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ أَشَارَ إِلَی عَیْنِهِ فَعَمِیَ وَ جَعَلَ یَضْرِبُ رَأْسَهُ عَلَی الْجِدَارِ حَتَّی هَلَکَ ثُمَّ مَرَّ بِهِ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَأَوْمَأَ إِلَی بَطْنِهِ فَاسْتَسْقَی مَاءً وَ مَاتَ حَبَناً وَ مَرَّ بِهِ الْوَلِیدُ فَأَوْمَأَ إِلَی جُرْحٍ انْدَمَلَ فِی بَطْنِ رِجْلِهِ مِنْ نَبْلٍ فَتَعَلَّقَتْ بِهِ شَوْکَةُ فَنَنٍ (2) فَخَدَشَتْ سَاقَهُ وَ لَمْ یَزَلْ مَرِیضاً حَتَّی مَاتَ وَ نَزَلَ فِیهِ سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (3) وَ إِنَّهُ یُکَلَّفُ أَنْ یَصْعَدَ جَبَلًا فِی النَّارِ مِنْ صَخْرَةٍ مَلْسَاءَ فَإِذَا بَلَغَ أَعْلَاهَا لَمْ یُتْرَکْ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَیُجْذَبُ إِلَی أَسْفَلِهَا ثُمَّ یُکَلَّفُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ مَرَّ بِهِ الْعَاصُ فَعَابَهُ فَخَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ فَلَفَحَتْهُ السَّمُومُ فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی دَارِهِ لَمْ یَعْرِفُوهُ فَبَاعَدُوهُ فَمَاتَ غَمّاً.

وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ غَضِبُوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ وَطِئَ عَلَی شِبْرِقَةٍ فَدَخَلَتْ فِی أَخْمَصِ رِجْلِهِ فَقَالَ لُدِغْتُ فَلَمْ یَزَلْ یَحُکُّهَا حَتَّی مَاتَ وَ مَرَّ بِهِ الْحَارِثُ فَأَوْمَأَ إِلَی رَأْسِهِ فَتَقَیَّأَ قَیْحاً وَ یُقَالُ إِنَّهُ لَدَغَتْهُ الْحَیَّةُ وَ یُقَالُ خَرَجَ إِلَی کُدًی فَتَدَهْدَهَ عَلَیْهِ حَجَرٌ فَتَقَطَّعَ أَوِ اسْتَقْبَلَ ابْنَهُ فِی سَفَرٍ فَضَرَبَ جَبْرَئِیلُ رَأْسَهُ عَلَی شَجَرَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ یَا بُنَیَّ أَدْرِکْنِی فَیَقُولُ لَا أَرَی أَحَداً حَتَّی مَاتَ وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ الْحَارِثِ أَکَلَ حُوتاً فَأَصَابَهُ الْعَطَشُ فَلَمْ یَزَلْ یَشْرَبُ الْمَاءَ حَتَّی انْشَقَّتْ بَطْنُهُ وَ أَمَّا فَیْهَلَةُ بْنُ عَامِرٍ فَخَرَجَ یُرِیدُ الطَّائِفَ فَفُقِدَ وَ لَمْ یُوجَدْ وَ أَمَّا عَیْطَلَةُ (4) فَاسْتَسْقَی فَمَاتَ وَ یُقَالُ أَتَی بِشَوْکٍ فَأَصَابَ عَیْنَیْهِ فَسَالَتْ حَدَقَتُهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ أَمَّا أَبُو لَهَبٍ فَإِنَّهُ سَأَلَ أَبَا سُفْیَانَ عَنْ قِصَّةِ بَدْرٍ فَقَالَ إِنَّا لَقِینَاهُمْ فَمَنَحْنَاهُمْ أَکْتَافَنَا فَجَعَلُوا یَقْتُلُونَنَا وَ یَأْسِرُونَنَا کَیْفَ شَاءُوا وَ ایْمُ اللَّهِ مَعَ ذَلِکَ مَا مَکَثَ (5) النَّاسُ لَقِینَا رِجَالًا بِیضاً عَلَی خَیْلٍ بُلْقٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ ءٌ فَقَالَ أَبُو رَافِعٍ لِأُمِّ الْفَضْلِ بِنْتِ الْعَبَّاسِ تِلْکَ الْمَلَائِکَةُ

ص: 63


1- أی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و جبرئیل. و فی المصدر: فلما أتی.
2- قین خ ل.
3- المدّثّر: 17.
4- هکذا فی نسخة المصنّف، و الصحیح کما فی المصدر: عقبة، و هو عقبة بن أبی معیط.
5- کذا فی النسخ و الصحیح کما فی مجمع البیان ج 4 ص 528: مالت الناس، فراجع حتّی تعرف تفصیل ذاک الاختصار الخل.

و پروردگارم به من دستور داده که از تو اطاعت کنم. وقتی به خانه خدا رسیدند اسود بن مطلب برگی سبز را به سمت صورت پیامبر پرتاب کرد. پیامبر فرمود: «خداوندا چشمانش را کور و او را به داغ فرزندش بنشان.» پس او کور شد و خداوند داغ فرزندش را به دل او نشاند.

و روایت شده که آن حضرت به چشم او اشاره کرد و او کور شد و پی در پی سرش را به دیوار می­زند تا اینکه کشته شد. سپس اسود بن عبد یغوث به او رسید و پیامبر به شکم او اشاره کرد و او آب می­طلبید و در اثر شکم­درد مُرد. ولید بر آن حضرت گذر کرد و پیامبر به زخمی که در قسمت فرو رفتگی­پایش در اثر ضربه تیری ایجاد شده و بهبود یافته بود، اشاره کرد و خار شاخه­ای به او چسبید و ساقش را زخمی کرد و پیوسته مریض بود تا اینکه مُرد. و آیه «سأرهقه صعوداً»(1) { به زودی او را به بالا رفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم.} در باره او نازل شد. و او در روز قیامت مکلف خواهد شد که در آتش از کوهی از جنس صخره نرم بالا برود و چون به بالای آن برسد به او اجازه نفس کشیدن داده نمی­شود و به سمت پایین صخره کشیده می­شود و دو باره باید همین کار را انجام دهد. و عاص بر پیامبر گذر کرد و بر آن حضرت عیب گرفت. سپس از خانه­اش بیرون آمد و بادی سوزان بر او وزید و چون به خانه­اش بازگشت، اهل خانه او را نشناختند و طردش کردند و او از غم و غصه مُرد.

و روایت شده که اهل خانه­اش بر او خشم گرفته و او را به قتل رساندند.

روایت شده که بر خاری پا نهاد و در کف پایش فرو رفت. پس گفت: نیش خوردم و پیوسته آن را می­خارید تا اینکه مُرد. و حارث بر آن حضرت گذر کرد و پیامبر به سر او اشاره کرد، پس او چرک، استفراغ کرد. گفته می­شود: ماری او را گزید و گفته می­شود: او به ثنیّه سفلی رفت و سنگی بر او غلطید و تکه تکه شد. یا در سفری از پسرش استقبال می­کرد که جبرئیل سرش را به درختی زد و او می­گفت: ای پسرم به دادم برس و پسرش می­گفت: من کسی را نمی­بینم تا اینکه مُرد.

اسود بن حارق نیز ماهی­ای را خورد و به بیماری تشنگی دچار شد و پیوسته آب می­نوشید تا اینکه شکمش شکافته شد. فیهله بن عامر به سمت طائف بیرون رفت و گم شد و هرگز پیدا نشد. عیطله به بیماری استسقاء دچار شد و مرد. و گفته می­شود: به خاری رسید و در چشمش فرو رفت و حدقه چشمش بر صورتش افتاد. ابولهب از ابوسفیان در باره داستان جنگ بدر پرسید و او گفت: ما با آنان رویاروی شدیم و شانه­هایمان را به آنان بخشیدیم و آنان هر طور می­خواستند ما را می­کشتند و به اسارت می­کشیدند و سوگند به خدا، مردم از جنگ بازنایستاده بودند که با مردانی سفید­روی که بر اسبانی سیاه و سفید سوار بودند رویاروی شدیم که میان آسمان و زمین بودند، اسبانی که چیزی توان مقابله با آن­ها را نداشت. ابورافع به ام فضل دختر عباس گفت: آنان فرشتگان بودند.

ص: 63


1- . مدثر / 17

فَجَعَلَ یَضْرِبُنِی فَضَرَبَتْ أُمُّ الْفَضْلِ عَلَی رَأْسِهِ بِعَمُودِ الْخَیْمَةِ فَلَقَتْ (1) رَأْسَهُ شَجَّةٌ مُنْکَرَةٌ فَعَاشَ سَبْعَ لَیَالٍ وَ قَدْ رَمَاهُ اللَّهُ بِالْعَدَسَةِ (2) وَ لَقَدْ تَرَکَهُ ابْنَاهُ ثَلَاثاً لَا یَدْفِنَانِهِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَتَّقِی الْعَدَسَةَ فَدَفَنُوهُ بِأَعْلَی مَکَّةَ عَلَی جِدَارٍ وَ قَذَفُوا عَلَیْهِ الْحِجَارَةَ حَتَّی وَارَوْهُ وَ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ (3) الْآیَاتِ فِی أَبِی جَهْلٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ حَلَفَ لَئِنْ رَأَی مُحَمَّداً یُصَلِّی لَیَرْضَخَنَّ رَأْسَهُ فَأَتَاهُ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ مَعَهُ حَجَرٌ لِیَدْمَغَنَّهُ (4) فَلَمَّا رَفَعَهُ أُثْبِتَتْ یَدُهُ إِلَی عُنُقِهِ وَ لَزِقَ الْحَجَرُ بِیَدِهِ فَلَمَّا عَادَ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ أَخْبَرَهُمْ بِمَا رَأَی سَقَطَ الْحَجَرُ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ أَنَا أَقْتُلُهُ بِهَذَا الْحَجَرِ فَأَتَاهُ وَ هُوَ یُصَلِّی لِیَرْمِیَهُ بِالْحَجَرِ فَأَغْشَی اللَّهُ بَصَرَهُ فَجَعَلَ یَسْمَعُ صَوْتَهُ وَ لَا یَرَاهُ فَرَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَلَمْ یَرَهُمْ حَتَّی نَادَوْهُ مَا صَنَعْتَ فَقَالَ مَا رَأَیْتُهُ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ صَوْتَهُ وَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ کَهَیْئَةِ الْفَحْلِ یَخْطِرُ (5) بِذَنَبِهِ لَوْ دَنَوْتُ مِنْهُ لَأَکَلَنِی.

ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا (6) أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ فَقَالَتْ لَئِنْ دَخَلَ مُحَمَّدٌ لَنَقُومَنَّ إِلَیْهِ قِیَامَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدّاً فَلَمْ یُبْصِرُوهُ فَصَلَّی صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَتَاهُمْ فَجَعَلَ یَنْثُرُ عَلَی رُءُوسِهِمُ التُّرَابَ وَ هُمْ لَا یَرَوْنَهُ فَلَمَّا جَلَی عَنْهُمْ رَأَوُا التُّرَابَ فَقَالُوا هَذَا مَا سَحَرَکُمُ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ وَ لَمَّا نَزَلَتِ الْأَحْزَابُ عَلَی الْمَدِینَةِ عَبَّی أَبُو سُفْیَانَ سَبْعَةَ آلَافِ رَامٍ کَوْکَبَةً (7) وَاحِدَةً ثُمَّ قَالَ ارْمُوهُمْ رَشْقاً وَاحِداً فَوَقَعَ فِی أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سِهَامٌ کَثِیرَةٌ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَوَّحَ إِلَی السِّهَامِ بِکُمِّهِ وَ دَعَا بِدَعَوَاتٍ فَهَبَّتْ رِیحٌ عَاصِفَةٌ فَرُدَّتِ السِّهَامُ

ص: 64


1- فی المصدر: ففلقت.
2- العدسة: بثرة تخرج فی الجسد و هی من الطاعون تقتل صاحبها.
3- یس: 7.
4- فی المصدر: لیدمغه.
5- أی رفعه مرة بعد مرة و ضرب به فخذیه.
6- یس: 9.
7- کرکبة واحدة خ ل.

و شروع به زدن من کرد. پس ام فضل با ستون خیمه ضربه­ای به سر او زد و سر او زخمی شدید برداشت و او هفت شب زیست و خداوند او را به جوش طاعونی مبتلا کرد و سه پسرش او را رها کرده و او را دفن نکردند. قریش از جوش طاعونی می­ترسیدند بنابراین او را در بالای مکه بر روی دیواری دفن کردند و سنگی را بر او انداختند تا اینکه او را پنهان کردند.

و این فرموده خداوند «لقد حقّ القول»(1) { آری، گفته [خدا] محقّق گردیده است.} در باره ابوجهل نازل شد و شأن نزول آیه این است که ابو جهل عهد کرده بود هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله را در حال نماز ببیند، سر او را بشکند. پس در حالی که سنگی در دست داشت، آمد و دید که پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاده است و نماز می خواند. پس آمد تا او را بزند، اما هر بار که می خواست سنگ را بالا ببرد و بر سر حضرت بزند، خداوند دست او را به گردنش گره می زد و هنگامی که نزد اصحابش برمی گشت، سنگ از دستش می افتاد. سپس مردی از یاران ابو جهل، انجام این کار را برعهده گرفت. آن مرد گفت: من او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) را خواهم کشت. اما چون به پیامبر نزدیک شد، صدای قرائت حضرت را شنید و ترسید و به سوی اصحابش بازگشت و گفت: مانعی بزرگ همچون حیوانی عظیم الجثه در میان ما حائل بود که دمش را تکان می داد و اگر نزدیک می­شدم مرا می­خورد.

ابن عباس در باره این فرموده خداوند: «و جعلنا من بین ایدیهم سداً»(2) {و [ما] فراروی آن­ها سدّی نهادیم.} گوید:

قریش گردهم آمدند و گفتند: اگر محمد وارد شود بسان یک نفر همگی بر سر او می­ریزیم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد و خداوند فرا روی آن­ها و پشت­سرشان سدّی نهاد و نتوانستند پیامبر را ببینند. پیامبر نماز گزارد سپس به نزدشان آمد و بر سرشان خاک می­ریخت در حالی که آنان، آن حضرت را نمی­دیدند. و چون پیامبر بر آنان آشکار گردید خاک را دیدند و گفتند: اینگونه سحر را ابن ابی کبشه بر شما انجام نداده است.

هنگامی که احزاب بر مدینه فرود آدند ابوسفیان هفت هزار تیرانداز را که همچون یک سوار بودندآماده کرد سپس گفت: همزمان به سوی آنان تیراندازی کنید. پس تیرهای زیادی بر یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم افتاد و از این امر به نزد پیامبر شکایت بردند. آن حضرت با آستینش به تیرها اشاره کرد و دعاهایی را خواند. پس تندبادی شروع به وزیدن گرفت و تیرها را

ص: 64


1- . یس / 7
2- . یس / 9

إِلَی الْقَوْمِ فَکُلُّ مَنْ رَمَی سَهْماً عَادَ السَّهْمُ إِلَیْهِ فَوَقَعَ فِیهِ جُرْحُهُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ وَ بَرَکَةِ رَسُولِهِ وَ دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَعَ مَیْسَرَةَ إِلَی حِصْنٍ مِنْ حُصُونِ الْیَهُودِ لِیَشْتَرُوا خُبْزاً وَ أُدْماً فَقَالَ یَهُودِیٌّ عِنْدِی مُرَادُکَ وَ مَضَی إِلَی مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لِزَوْجَتِهِ أَطْلِعِی إِلَی عَالِی الدَّارِ فَإِذَا دَخَلَ هَذَا الرَّجُلُ فَارْمِی هَذِهِ الصَّخْرَةَ عَلَیْهِ فَأَدَارَتِ الْمَرْأَةُ الصَّخْرَةَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَضَرَبَ الصَّخْرَةَ بِجَنَاحِهِ فَخَرَقَتِ الْجِدَارُ وَ أَتَتْ تَهْتَزُّ کَأَنَّهَا صَاعِقَةٌ فَأَحَاطَتْ بِحَلْقِ الْمَلْعُونِ وَ صَارَتْ فِی عُنُقِهِ کَدَوْرِ الرَّحَی (1) فَوَقَعَ کَأَنَّهُ الْمَصْرُوعُ فَلَمَّا أَفَاقَ جَلَسَ وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَیْلَکَ مَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا الْفِعَالِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ لَمْ یَکُنْ لِی فِی الْمَتَاعِ حَاجَةٌ بَلْ أَرَدْتُ قَتْلَکَ وَ أَنْتَ مَعْدِنُ الْکَرَمِ وَ سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ اعْفُ عَنِّی فَرَحِمَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَانْزَاحَتِ الصَّخْرَةُ عَنْ عُنُقِهِ.

جَابِرٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ لَأَقْتُلَنَّ مُحَمَّداً فَوَثَبَ بِهِ فَرَسُهُ فَانْدَقَّتْ رَقَبَتُهُ وَ اسْتَغَاثَ النَّاسَ إِلَی مَعْمَرِ بْنِ یَزِیدَ وَ کَانَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ مُطَاعاً فِی بَنِی کِنَانَةَ فَقَالَ لِقُرَیْشٍ أَنَا أُرِیحُکُمْ مِنْهُ فَعِنْدِی عِشْرُونَ أَلْفَ مُدَجِّجٍ فَلَا أَرَی هَذَا الْحَیَّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ یَقْدِرُونَ عَلَی حَرْبِی فَإِنْ سَأَلُونِیَ الدِّیَةَ أَعْطَیْتُهُمْ عَشْرَ دِیَاتٍ فَفِی مَالِی سَعَةٌ وَ کَانَ یَتَقَلَّدُ بِسَیْفٍ طُولُهُ عَشَرَةُ أَشْبَارٍ فِی عَرْضِ شِبْرٍ فَأَهْوَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِسَیْفِهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ فِی الْحِجْرِ فَلَمَّا قَرُبَ مِنْهُ عَثَرَ بِدِرْعِهِ فَوَقَعَ ثُمَّ قَامَ وَ قَدْ أُدْمِیَ وَجْهُهُ بِالْحِجَارَةِ وَ هُوَ یَعْدُو أَشَدَّ الْعَدْوِ حَتَّی بَلَغَ الْبَطْحَاءَ فَاجْتَمَعُوا إِلَیْهِ وَ غَسَلُوا الدَّمَ عَنْ وَجْهِهِ وَ قَالُوا مَا ذَا أَصَابَکَ فَقَالَ الْمَغْرُورُ وَ اللَّهِ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ قَالُوا مَا شَأْنُکَ قَالَ دَعُونِی تَعْدُ إِلَی نَفْسِی مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَالُوا مَا ذَا أَصَابَکَ قَالَ لَمَّا دَنَوْتُ مِنْهُ وَثَبَ إِلَیَّ مِنْ عِنْدِ رَأْسِهِ شُجَاعَانِ أَقْرَعَانِ یَنْفُخَانِ بِالنِّیرَانِ.

وَ رُوِیَ أَنَّ کَلَدَةَ بْنَ أَسَدٍ رَمَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمِزْرَاقٍ (2) وَ هُوَ بَیْنَ دَارِ عَقِیلٍ وَ عِقَالٍ فَعَادَ الْمِزْرَاقُ إِلَیْهِ فَوَقَعَ فِی صَدْرِهِ فَعَادَ فَزِعاً وَ انْهَزَمَ وَ قِیلَ لَهُ مَا لَکَ قَالَ وَیْحَکُمْ أَ مَا

ص: 65


1- کحجر الرحی.
2- المزراق: الرمح القصیر.

به سوی آن قوم بازگرداند.

پس هر کس تیری پرتاب کرده بود به سوی خودش بازگشت و بر خود افتاد و با قدرت خداوند و برکت رسول خدا او را زخمی کرد. و پیامبر با جناح چپ لشکر وارد یکی از دژهای یهودیان شد تا نان و خورش تهیه کنند. مردی یهودی گفت: درخواستت پیش من است و به منزلش رفت و به همسرش گفت: به بام خانه برو و وقتی این مرد وارد خانه شد این سنگ را بر وی بینداز. زن سنگ را چرخاند تا بیندازد که جبرئیل فرود آمد و با پَرهایش ضربه­ای به سنگ زد. سنگ دیوار خانه را سوراخ کرد و همچون آذرخشی به حرکت درآمد و گلوی آن شخص ملعون را احاطه کرد و مانند سنگ آسیاب بر گردن او قرار گرفت و او بسان شخص دیوانه و تشنج زده بر زمین افتاد و چون هوشیار شد بر زمین نشست و شروع به گریه کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: وای بر تو چه چیز تو را بر این کار واداشت؟ گفت: ای محمد من نیازی به متاع و کالا نداشتم بلکه در صدد بودم تو را به قتل برسانم، و تو معدن بخشش و سرور عرب و عجم هستی پس مرا ببخاشی و از من درگذر. پس پیامبر به او رحم کرد و صخره از گردنش کنده شد.

جابر و ابن عباس گویند: مردی از قریش گفت: من قطعاً محمد را خواهم کشت. پس اسبش او را برجهاند و گردنش شکسته شد. مردم از معمر بن یزید که دلاورترین و فرمانبردارترین شخص در میان بنی کنانه بود مدد خواستند. او به قریش گفت: من شما را از دست او خلاص می­کنم من بیست هزار سپاه سراپا مسلح دارم و گمان نمی­کنم این قبیله از بنی هاشم یارای جنگ با من را داشته باشند. پس اگر از من دیه خواستند ده برابر دیه به آن­ها می­دهم چون من اموال هنگفتی دارم. او شمشیری را که طول آن ده وجب، و عرض آن یک وجب بود بر گردن آویخت و به سوی پیامبر رفت. در حالی پیامبر در حجر به سجده رفته بود شمشیرش را بر آن حضرت فرود آورد. وقتی به پیامبر نزدیک شد زره­اش را لغزاند و بر زمین افتاد سپس برخاست در حالی که صورتش در اثر ضربه سنگ خون­آلود شده بود و او به سرعت می­دوید تا اینکه به بطحاء رسید. مردم گرد او جمع شدند و خون را از چهره­اش پاک کردند و گفتند: چه اتفاقی برایت افتاد؟ او گفت: سوگند به خدا فریب خورده کسی است که شما، او را فریب داده­اید. گفتند: تو را چه شده است؟ گفت: مرا رها کنید تا جانم را بازیابم، هرگز اتفاقی همچون امروز را ندیده بودم. گفتند: چه اتفاقی برایت افتاد؟ گفت: هنگامی که به او نزدیک شدم در کنار سرش دو شهسوار سرسخت که از دهانشان آتش بیرون می­آمد به سمت من جهیدند.

روایت شده که کلده بن اسد نیزه­ای کوتاه را به سمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرتاب کرد، در حالی که او میان دار عقیل و دار عقال بود. نیزه به سمت او بازگشت و بر سینه­اش خورد.

ص: 65

تَرَوْنَ الْفَحْلَ خَلْفِی قَالُوا مَا نَرَی شَیْئاً قَالَ وَیْحَکُمْ فَإِنِّی أَرَاهُ فَلَمْ یَزَلْ یَعْدُو حَتَّی بَلَغَ الطَّائِفَ.

الْوَاقِدِیُّ خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْحَاجَةِ فِی وَسَطِ النَّهَارِ بَعِیداً فَبَلَغَ إِلَی أَسْفَلِ ثَنِیَّةِ الْحَجُونِ فَأَتْبَعَهُ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ یَرْجُو أَنْ یَغْتَالَهُ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ عَادَ رَاجِعاً فَلَقِیَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ قَالَ کُنْتُ طَمِعْتُ أَنْ أَغْتَالَ مُحَمَّداً فَلَمَّا قَرُبْتُ مِنْهُ فَإِذَا أَسَاوِدُ تَضْرِبُ بِأَنْیَابِهَا عَلَی رَأْسِهِ فَاتِحَةً أَفْوَاهَهَا فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ هَذَا بَعْضُ سِحْرِهِ وَ قَصَدَ إِلَیْهِ رَجُلٌ بِفِهْرٍ وَ هُوَ سَاجِدٌ فَلَمَّا رَفَعَ یَدَهُ لِیَرْمِیَ بِهِ یَبِسَتْ یَدُهُ عَلَی الْحَجَرِ.

ابْنُ عَبَّاسٍ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ فِی الْمَسْجِدِ فَیَجْهَرُ بِقِرَاءَتِهِ فَتَأَذَّی بِهِ نَاسٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَامُوا لِیَأْخُذُوهُ وَ إِذَا أَیْدِیهِمْ مَجْمُوعَةٌ إِلَی أَعْنَاقِهِمْ وَ إِذَا هُمْ عُمْیٌ لَا یُبْصِرُونَ فَجَاءُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ فَنَزَلَتْ یس إِلَی قَوْلِهِ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ.

أَبُو ذَرٍّ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی سُجُودِهِ فَرَفَعَ أَبُو لَهَبٍ حَجَراً یُلْقِیهِ عَلَیْهِ فَثَبَتَتْ (1) یَدُهُ فِی الْهَوَاءِ فَتَضَرَّعَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَقَدَ الْأَیْمَانَ لَوْ عُوفِیَ لَا یُؤْذِیهِ فَلَمَّا بَرَأَ قَالَ لَأَنْتَ سَاحِرٌ حَاذِقٌ فَنَزَلَ تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ (2) وَ تَکَمَّنَ (3) نَضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ لِقَتْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا سَلَّ سَیْفَهُ رُئِیَ خَائِفاً مُسْتَجِیراً فَقِیلَ یَا نَضْرُ هَذَا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا أَرَدْتَ یَوْمَ حُنَیْنٍ مِمَّا حَالَ اللَّهُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ (4).

بیان

العذل الملامة و الشواظ بالضم و الکسر اللهب الذی لا دخان له و الغدة طاعون الإبل و قلما یسلم منه یقال أغد (5) البعیر فهو مغد و النجد بکسر

ص: 66


1- هکذا فی نسخة المصنّف، و هو الصحیح الظاهر ممّا یاتی فی البیان و قد یحتمل أنّه مصحف «فتبت» و هو الموجود أیضا فی المصدر.
2- السورة: 111.
3- تکمن: استخفی.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 63- 69.
5- یقال: غد البعیر: أصابه الغدد، و أغد: صار ذا غدة.

پس با ترس و لرز بازگشت و شکست خورد. به او گفتند: تو را چه شده است؟ گفت: وای بر شما آیا آن جانور درشت هیکل را پشت سرم نمی­بینید؟ گفتند: چیزی نمی­بینیم. گفت: وای بر شما من آن را می­بینم. او همین طور می­دوید تا اینکه به طائف رسید.

واقدی گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میانه روز برای قضای حاجت به مکان دوردستی رفت و به پایین تپه حجون رسید. نضر بن حارث آن حضرت را تعقیب کرد به این امید که ناگهانی بر او حمله­ور شده و او را به قتل برساند. چون به نزدیکی پیامبر رسید بازگشت. ابوجهل او را دید و گفت: از کجا می­آیی؟ گفت: در صدد بودم که محمد را به قتل برسانم و چون به نزدیکی او رسیدم ناگهان شیرهایی با دندان­هایشان بر سر او می­زدند و دهان­هایشان را باز کرده بودند. ابوجهل گفت: این یکی از سحر و جادوهای اوست.

و مردی خواست در حال سجده سنگی بر پیامبر بزند و چون دستش را بالا برد تا سنگ را بر آن حضرت فرود آورد دستش بر سنگ خشک شد.

ابن عباس گوید: پیامبر در مسجد قرآن قرائت می­فرمود و در قرائت صدایش را بلند کرد و افرادی از قریش از این امر آزرده شدند. پس برخاستند تا پیامبر را گرفته و مجازات کنند که به ناگاه دستانشان به دور گردنشان حلقه زده شد و کور شده و نمی­دیدند. پس به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده و گفتند: تو را به خدا سوگند می­دهیم که به ما رحم کنی. پس پیامبر دعا نمود و از آن خلاص شدند و سوره «یس» تا آیه «فهم لا یبصرون» نازل شد.

ابوذر گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سجده بود که ابولهب سنگی را برداشت تا بر آن حضرت بیندازد اما دستش در هواء ثابت ماند. او به پیامبر التماس کرد و عهد و سوگند یاد کرد اگر از آن خلاص شود و شفا یابد آن حضرت را آزار نمی­دهد. هنگامی که بهبود یافت گفت: تو ساحر ماهری هستی. و این آیه نازل شد: «تبّت یدا ابی لهب».

نضر بن حارث بن کلده برای کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کمین کرد. هنگامی که شمیرش را از نیام بیرون آورد ترسان و همچون شخص پناهنده دیده شد. به او گفتند: ای نضر این برایت بهتر از آن چیزی بود که خداوند در روز حنین بین تو و او مانع ایجاد کرد. (1)

توضیح

«العذل» به معنای سرزنش است. «الشواظ» با ضمه و کسره ظاء زبانه آتشی است که دود ندارد. «الغدۀ» طاعون در شتر است. و در موارد اندکی شخص پس از این بیماری سالم می­ماند. گفته می­شود: أغدّ البعیر فهو مغدّ. «النجد» با کسره جیم به معنای

ص: 66


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 63 - 69

الجیم الشدید البأس و النوء سقوط الکوکب و کانت العرب فی الجاهلیة تنسب الأمطار إلی الأنواء و سیأتی بیانها و الحبن بالتحریک عظم البطن و الأحبن المستسقی و الفنن (1) بالتحریک الغصن و فی بعض النسخ قین بالقاف و الیاء و هو الحداد و الشبرق بکسر الشین و الراء و سکون الباء نبت حجازی یؤکل و له شوک فإذا یبس سمی الضریع و المدجج بفتح الجیم و کسرها الشائک فی السلاح و الفهر بالکسر الحجر قدر ما یدق به الجوز أو ما یملأ الکف و التباب الهلاک و الخسران و یحتمل أن یکون هنا کنایة عن ثبوت یده فی الهواء و هو خلاف المشهور بین المفسرین.

«20»

قب، المناقب لابن شهرآشوب سَارَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی بَنِی شَاجِعَةَ (2) فَجَعَلَ یَعْرِضُ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ فَأَبَوْا وَ خَرَجُوا إِلَیْهِ فِی خَمْسَةِ آلَافِ فَارِسٍ فَتَبِعُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا لَحِقُوا بِهِ عَاجَلَهُمْ بِدَعَوَاتٍ فَهَبَّتْ عَلَیْهِمْ رِیحٌ فَأَهْلَکَتْهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ (3).

«21»

قب، المناقب لابن شهرآشوب رَمَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنُ قَمِیَّةَ بِقَذَّافَةٍ فَأَصَابَ کَعْبَهُ حَتَّی بَدَرَ السَّیْفُ عَنْ یَدِهِ فِی یَوْمِ أُحُدٍ وَ قَالَ خُذْهَا مِنِّی وَ أَنَا ابْنُ قَمِیَّةَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَذَلَّکَ اللَّهُ وَ أَقْمَأَکَ فَأَتَی ابْنَ قَمِیَّةَ تَیْسٌ وَ هُوَ نَائِمٌ فَوَضَعَ قَرْنَهُ فِی مَرَاقِّهِ ثُمَّ دَعَسَهُ فَجَعَلَ یُنَادِی وَا ذُلَّاهْ حَتَّی أَخْرَجَ قَرْنَیْهِ مِنْ تَرْقُوَتِهِ وَ کَانَتِ الْکُفَّارُ فِی حَرْبِ الْأَحْزَابِ عَشَرَةَ آلَافِ رَجُلٍ وَ بَنُو قُرَیْظَةَ قَائِمُونَ بِنُصْرَتِهِمْ وَ الصَّحَابَةُ فِی أَزْلٍ (4) شَدِیدٍ فَرَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ یَا مُنَزِّلَ الْکِتَابِ سَرِیعَ الْحِسَابِ اهْزِمِ الْأَحْزَابَ فَجَاءَتْهُمْ رِیحٌ عَاصِفٌ تَقْلَعُ خِیَامَهُمْ فَانْهَزَمُوا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَیَّدَهُمْ بِجُنُودٍ لَمْ یَرَوْهَا وَ أَخَذَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ کَفّاً مِنَ التُّرَابِ وَ یُقَالُ حَصًی وَ تُرَاباً وَ رَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ الْقَوْمِ فَتَفَرَّقَ الْحَصَی فِی وُجُوهِ الْمُشْرِکِینَ فَلَمْ یُصِبْ مِنْ ذَلِکَ أَحَداً إِلَّا قُتِلَ أَوْ أُسِرَ وَ فِیهِ نَزَلَ وَ ما (5) رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی (6).

ص: 67


1- أقول: و لعله مصحف «فیتن» کحیدر و هو النجار.
2- فی المصدر: بنی شجاعة.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 69.
4- الازل، الشدة و الضیق.
5- الأنفال: 17.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 69 و 70.

جنگ سخت است. «النوء» به معنای غروب ستارگان است. و اعراب در جاهلیت نزول باران را به ستارگان نسبت می­دادند که توضیح و تفصیل آن خواهد آمد. «الحبن» استخوان شکم است و الاحبن به معنای شخصی است که مبتلا به مرض استسقاء است. «الفنن» با حرکت حروف به معنای شاخه است. و در برخی نسخه­ها «قین» با قاف و یاء به معنای آهنگر آمده است. «الشبرق» با کسره شین و راء و سکون باء: گیاهی حجازی است که خوردنی است و خاردار است. و چون خشک شود «الضریع» نامیده می­شود. «المدجّج» با فتحه و کسره جیم: سوارکاری است که سراپا مسلح باشد. «الفهر» با کسره سنگی است به اندازه­ای که گردو را با آن بشکنند یا سنگی به اندازه کف دست است. «التباب» به معنای هلاکت و آسیب است. و ممکن است در اینجا کنایه از ثابت شدن دستش در هوا باشد که این معنا بر خلاف نظر مشهور میان مفسران است.

روایت20.

مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی قبیله بنی شاجعه رفت و اسلام را بر آنان عرضه کرد اما آن­ها نپذیرفتند و با پنج هزار سوارکار برای جنگ با آن حضرت رهسپار شده و پیامبر را تعقیب کردند. هنگامی که به آن حضرت رسیدند آن حضرت با خواندن دعاهایی بر آنان پیش­دستی کرد. پس بادی بر آنان وزیدن گرفت و همگی آنان را نابود کرد. (تا آخرین نفر آنان را هلاک کرد). (1)

روایت21.

مناقب: بن قمیّۀ در روز احد تیری به طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انداخت و تیر به استخوان پای آن حضرت اصابت کرد و شمشیر در روز احد از دست پیامبر افتاد. ابن قمیّۀ گفت: بگیر این تیر را، من این قمیّۀ هستم. پیامبر فرمود: خداوند تو را ذلیل و خوار گرداند. پس در حالی که در خواب بود آهوی کوهی نزد او آمد و شاخ خود را در شکمش فرو برد سپس او را لگد مال کرد. او فریاد می­زد: وای ذلت بر من. تا اینکه دو شاخش را از استخوان ترقوه او بیرون آورد.

و کافران در جنگ احزاب ده هزار تن بودند و بنوقریظه به یاری آنان برخاسته بودند و صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تنگنا و سختی شدید بودند. پس پیامبر دستانش را بلند و کرد و فرمود: ای کسی که قرآن را نازل کردی و خیلی زود به حساب مخلوقات می­رسی، احزاب را درهم شکن. پس تندبادی بر آنان وزیدن گرفت و خیمه­هایشان را برکند و به اذن خدا شکست خوردند و خداوند با سربازانی که نمی­دیدند صحابه پیامبر را یاری کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر، مشتی خاک برداشت و گفته می­شود: سنگریزه و خاک بود، و بر چهره­های قوم کفار پاشید و سنگریزه­ها بر صورت آنان پراکنده شد و به هر کدام از آن­ها که رسید یا کشته شد و یا به اسارت درآمد. و این آیه خداوند نازل شد: «و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی»(2) { و چون [ریگ به سوی آنان] افکندی، تو نیفکندی، بلکه خدا افکند.} (3)

ص: 67


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 69
2- . انفال / 17
3- . مناقب آل ابی طالب 1 : 69 - 70
بیان

القذافة بفتح القاف و تشدید الذال الذی یرمی به الشی ء فیبعد و أقمأه بالهمز صغره و أذله و مراق البطن بفتح المیم و تشدید القاف ما رق منه و لان من أسفله و لا واحد له و الدعس الطعن.

«22»

قب، المناقب لابن شهرآشوب جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ لَمَّا قَتَلَ الْعُرَنِیُّونَ (1) رَاعِیَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله دَعَا عَلَیْهِمْ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَعْمِ عَلَیْهِمُ الطَّرِیقَ قَالَ فَعَمِیَ عَلَیْهِمْ حَتَّی أَدْرَکُوهُمْ وَ أَخَذُوهُمْ وَ حَکَی الْحَکَمُ بْنُ الْعَاصِ مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسْتَهْزِئاً فَقَالَ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ فَلْتَکُنْ فَکَانَ (2) یَرْتَعِشُ حَتَّی مَاتَ وَ خَطَبَ صلی الله علیه و آله امْرَأَةً فَقَالَ أَبُوهَا إِنَّ بِهَا بَرَصاً امْتِنَاعاً مِنْ خِطْبَتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ بِهَا بَرَصٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلْتَکُنْ کَذَلِکَ فَبَرَصَتْ وَ هِیَ أُمُّ شَبِیبِ ابْنِ الْبَرْصَاءِ (3) الشَّاعِرِ.

الْأَغَانِی: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَظَرَ إِلَی زُهَیْرِ بْنِ أَبِی سَلْمَی وَ لَهُ مِائَةُ سَنَةٍ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَعِذْنِی مِنْ شَیْطَانِهِ فَمَا لَاکَ بَیْتاً (4) حَتَّی مَاتَ (5).

«23»

قب، المناقب لابن شهرآشوب طَعَنَ صلی الله علیه و آله أُبَیّاً فِی جُرْبَانِ (6) الدِّرْعِ بِعَنَزَةٍ فِی یَوْمِ أُحُدٍ فَاعْتَنَقَ فَرَسَهُ فَانْتَهَی إِلَی عَسْکَرِهِ وَ هُوَ یَخُورُ خُوَارَ الثَّوْرِ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ وَیْلَکَ مَا أَجْزَعَکَ إِنَّمَا هُوَ خَدْشٌ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ طَعَنَنِی ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ وَ کَانَ یَقُولُ أَقْتُلُکَ فَکَانَ یَخُورُ الْمَلْعُونُ حَتَّی صَارَ إِلَی النَّارِ وَ کَانَ بِلَالٌ إِذَا قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ کَانَ مُنَافِقٌ یَقُولُ کُلَّ مَرَّةٍ حَرَقَ الْکَاذِبُ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ الْمُنَافِقُ لَیْلَةً لِیُصْلِحَ السِّرَاجَ فَوَقَعَتِ النَّارُ فِی سَبَّابَتِهِ فَلَمْ

ص: 68


1- العرنیون منسوب إلی العرینة وزان جهینة: بطن من بجیلة.
2- فی المصدر: فلم یزل یرتعش.
3- خلا المصدر عن لفظة: ابن، و فی القاموس: البرصاء لقب أم شبیب الشاعر و اسمها امامة او قرصافة.
4- لاک اللقمة: مضغها، و من المجاز: هو یلوک أعراض الناس، أی یقع فیهم و یطعن فی عرضهم، و «ما لاک بیتا» هنا کنایة عن عدم انشاده و قراءته.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 71 و 72.
6- الجربان من القمیص: طوقه، و لعله معرب، و أصله گریبان.

توضیح

«القذافۀ» با فتحه قاف و شدید ذال: چیزی است که چیزی را بدان پرتاب می­کنند و دور می­شود. «أقمأه» با همزه یعنی او را خوار و ذلیل گردانید.

«مرّاق البطن» با فتح میم و تشدید قاف: قسمت­های نازک و نرم پایین شکم است و این کلمه مفرد ندارد. «الدعس» یعنی کوبیدن.

روایت22.

مناقب: جابر بن عبدالله گوید: هنگامی که عرنی­ها چوپان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را کشتند پیامبر آنان را نفرین کرد و فرمود: «پروردگارا راه را بر آنان کور بگردان». گوید: راه بر آنان ناپیدا شد تا اینکه یاران پیامبر بدان­ها رسیدند و آنان را گرفتند.

حکم بن عاص از روی تمسخر راه رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تقلید می­کرد. پیامبر فرمود: همین طور بمان. و او تا زمان مرگ می­لرزید.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از زنی خواستگاری کرد. پدرش گفت: او برص (بیماری پوستی) دارد و در حقیقت برص نداشت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «همانطور باشد.» آن زن که مادر شبیب ابن برصاء شاعر بود، بیماری برص گرفت.

اغانی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به زهیر بن ابی سلمی که صد ساله بود نگاه کرد و فرمود: خداوندا مرا از شیطان او پناه بده. او حتی یک بیت هم نسرود تا اینکه مُرد. (1)

روایت23.

مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز احد بر گریبان زره اُبیّ ضربه­ای زد. او اسب را در آغوش گرفت تا اینکه به لشکرش رسد در حالی که همچون گاو بانگ می­زد. ابوسفیان گفت: وای بر تو چه چیز تو را به جزع و فزع انداخته است؟ آن، زخم سطحی و ناچیزی است. او گفت: ابن ابی کبشۀ بر من ضربه زد و می­گفت: تو را می­کشم و آن ملعون همواره مثل گاو بانگ می­زد تا اینکه وارد آتش شد.

هر وقت بلال می­گفت: «أشهد ان محمّداً رسول الله» شخصی منافق هر بار می­گفت: دروغ­گو سوخته شود. آن شخص منافق، شبی برخاست تا چراغ روشن کند. انگشت سبابه او آتش گرفت

ص: 68


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 71 - 72

یَقْدِرْ عَلَی إِطْفَائِهَا حَتَّی أَخَذَتْ کَفَّهُ ثُمَّ مِرْفَقَهُ ثُمَّ عَضُدَهُ حَتَّی احْتَرَقَ کُلُّهُ (1).

«24»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ وَ الضَّحَّاکُ فِی قَوْلِهِ وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ (2) نَزَلَتْ فِی عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ وَ کَانَا تَوْأَمَیْنِ فِی الْخَلَّةِ فَقَدِمَ عُقْبَةُ مِنْ سَفَرِهِ وَ أَوْلَمَ جَمَاعَةَ الْأَشْرَافِ وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا آکُلُ طَعَامَکَ حَتَّی تَقُولَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَشَهِدَ الشَّهَادَتَیْنِ فَأَکَلَ مِنْ طَعَامِهِ فَلَمَّا قَدِمَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ عَذَلَهُ وَ قَالَ صَبَأْتَ (3) فَحَکَی قِصَّتَهُ فَقَالَ إِنِّی لَا أَرْضَی عَنْکَ أَوْ تُکَذِّبَهُ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَفَلَ فِی وَجْهِهِ صلی الله علیه و آله فَانْشَقَّتِ التَّفْلَةُ شقتان (4) (شِقَّتَیْنِ) وَ عَادَتَا إِلَی وَجْهِهِ فَأَحْرَقَتَا وَجْهَهُ وَ أَثَّرَتَا (5) وَ وَعَدَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَیَاتَهُ مَا دَامَ فِی مَکَّةَ فَإِذَا خَرَجَ قُتِلَ بِسَیْفِهِ فَقُتِلَ عُقْبَةُ یَوْمَ بَدْرٍ وَ قَتَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ أُبَیّاً (6).

«25»

طب، طب الأئمة علیهم السلام مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْبُرْسِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْأَرْمَنِیِّ (7) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ (8) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ إِنَّ فُلَانَ الْیَهُودِیِّ سَحَرَکَ وَ جَعَلَ السِّحْرَ فِی بِئْرِ بَنِی فُلَانٍ فَابْعَثْ إِلَیْهِ یَعْنِی إِلَی الْبِئْرِ أَوْثَقَ النَّاسِ عِنْدَکَ وَ أَعْظَمَهُمْ فِی عَیْنِکَ (9) وَ هُوَ عَدِیلُ نَفْسِکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ بِالسِّحْرِ قَالَ فَبَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَالَ انْطَلِقْ إِلَی بِئْرٍ ذَرْوَانَ فَإِنَّ فِیهَا سِحْراً سَحَرَنِی بِهِ لَبِیدُ بْنُ أَعْصَمَ الْیَهُودِیُّ فَأْتِنِی بِهِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَانْطَلَقْتُ فِی حَاجَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 69


1- مناقب آل أبی طالب 1: 117.
2- الفرقان: 27.
3- عذله: لامه. قوله: صبأت أی خرجت من دین آبائک و ألحدت.
4- فی المصدر: شقتین و هو الصحیح.
5- أی ترکتا فی وجهه أثرا.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 118.
7- فی المصدر: أحمد بن یحیی الارمنی.
8- فی المصدر: محمّد بن فضل بن عمر.
9- عینیک خ ل.

و نتوانست آن را خاموش کند تا اینکه کف دستش را فرا گرفت سپس آرنج و بعد بازویش را فرا گرفت و سرانجام کل بدنش در آتش سوخت. (1)

روایت24.

مناقب: ابن عباس و ضحاک در باره این فرموده خداوند: «و یوم یعضّ الظالم علی یدیه»(2) {و روزی است که ستمکار دستهای خود را می گَزد.} گویند: این آیه در باره عقبه ابن ابی معیط و ابی بن خلف نازل شد که این دو در خصوصیاتشان همچون دوقلو بودند. عقبه از سفری بازگشت و به گروهی از اشراف که پیامبر نیز از جمله آنان بود ولیمه داد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: طعام تو را نمی­خورم مگر اینکه بگویی: «هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و من فرستاده خدا هستم». او شهادتین را بر زبان آورد و پیامبر از غذای او خورد. هنگامی که ابی بن خلف رسید او را سرزنش کرده و به او گفت: از دین پدرانت بیرون آمدی. او ماجرا را برایش بازگو کرد. اُبیّ گفت: تا او را تکذیب نکنی من از تو راضی نمی­شوم. پس او به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و به طرف صورت پیامبر آب دهان ریخت. آب دهانش به دو نیم شد و به سمت صورتش خودش بازگشت و صورتش را سوزاند و جای سوختگی بر صورتش ماند. و پیامبر به او وعده داد تا زمانی که در مکه باشد زنده است و چون بیرون رود با شمشیرش کشته می­شود. عقبه روز بد کشته شد و پیامبر با دستان خود اُبیّ را کشت. (3)

روایت25.

طب الائمۀ: مفضّل از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید و عرض کرد: ای محمّد! فرمود: گوش به فرمانم ای جبرئیل! عرض کرد: فلان یهودی تو را جادو کرده است و جادو را در چاه قبیله بنی فلان انداخته است، پس کسی را سوی آن جا (یعنی آن چاه) روانه کن که در میان مردم بیش از همه به او اعتماد داری و پیش چشمت بزرگترین آن­هاست و با تو برابر است، تا آن جادو را برایت بیاورد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را فرستاد و به ایشان فرمود: سوی چاه ذروان برو. درآن چاه جادویی است که لبید بن اعصم یهودی مرا با آن جادو کرده است، آن جادو را برای من بیاور. حضرت امام علی علیه السلام فرمود: من در پی خواسته رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 69


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 117
2- . فرقان : 27
3- . مناقب آل ابی طالب 1 : 118

فَهَبَطْتُ فَإِذَا مَاءُ الْبِئْرِ قَدْ صَارَ کَأَنَّهُ مَاءُ الْحِنَّاءِ مِنَ السِّحْرِ (1) فَطَلَبْتُهُ مُسْتَعْجِلًا حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی أَسْفَلِ الْقَلِیبِ فَلَمْ أَظْفَرْ بِهِ قَالَ الَّذِینَ مَعِی مَا فِیهِ شَیْ ءٌ فَاصْعَدْ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ مَا کُذِبْتُ (2) وَ مَا یَقِینِی بِهِ مِثْلُ یَقِینِکُمْ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ طَلَبْتُ طَلَباً بِلُطْفٍ فَاسْتَخْرَجْتُ حُقّاً فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ افْتَحْهُ فَفَتَحْتُهُ فَإِذَا فِی الْحُقِّ قِطْعَةُ کَرَبِ النَّخْلِ فِی جَوْفِهِ وَتَرٌ عَلَیْهَا إِحْدَی عَشْرَةَ (3) عُقْدَةً وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْزَلَ یَوْمَئِذٍ الْمُعَوِّذَتَیْنِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ اقْرَأْهُمَا عَلَی الْوَتَرِ فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُلَّمَا قَرَأَ آیَةً انْحَلَّتْ عُقْدَةً حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا وَ کَشَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ نَبِیِّهِ مَا سُحِرَ بِهِ وَ عَافَاهُ.

وَ یُرْوَی أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ علیهما السلام أَتَیَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَلَسَ أَحَدُهُمَا عَنْ یَمِینِهِ وَ الْآخَرُ عَنْ شِمَالِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِمِیکَائِیلَ مَا وَجَعُ الرَّجُلِ فَقَالَ مِیکَائِیلُ هُوَ مَطْبُوبٌ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَنْ طَبَّهُ قَالَ لَبِیدُ بْنُ أَعْصَمَ الْیَهُودِیُّ ثُمَّ ذَکَرَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ (4).

بیان

الکرب بالتحریک أصول السعف العراض الغلاظ و قال الجزری فیه أنه احتجم حین طب أی سحر و رجل مطبوب أی مسحور کنوا بالطب عن السحر تفاؤلا بالبرء کما کنوا بالسلیم عن اللدیغ انتهی.

أقول: المشهور بین الإمامیة عدم تأثیر السحر فی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و أولوا بعض الأخبار الواردة فی ذلک و طرحوا بعضها و قد أشار إلیه الراوندی رحمه الله فیما سبق.

و قال الطبرسی رحمه الله روی أن لبید بن أعصم الیهودی سحر رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 70


1- فی المصدر: کأنّه ماء الحیاض من السحر.
2- فی المصدر: ما کذب و ما کذبت.
3- فی المصدر: أحد و عشرین. و الظاهر أنّه مصحف لان آیات المعوذتین إحدی عشرة، أو فی الحدیث سقط، و کان ما قرأ علیها علیّ علیه السلام المعوذتین و سورتی الکافرون و الإخلاص.
4- طبّ الأئمّة: 118.

راهی شدم و درون چاه رفتم و آب آن چاه دراثر جادو چون آب حنا شده بود. شتابان در جستجوی آن جادو بر آمدم تا این که به پائین چاه رسیدم، اما آن را نیافتم. کسانی که همراه من بودند، گفتند: چیزی دراین چاه نیست، بالا بیا! گفتم: به خدا سوگند که دروغ نمی­گویم و دروغ نشنیدم و یقین من به آن - یعنی به فرموده رسول خدا که سلام و درود خدا بر ایشان باد - همچون یقین شما نیست. آن گاه به آرامی جستجو کردم و جعبه­ای را یافتم و در آوردم و نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بردم. ایشان فرمود: بازش کن. من آن جعبه را باز کردم و در آن تکّه­ای از لیف نخل یافتم که رشته­ای با بیست و یک گره در میان داشت. جبرئیل علیه السلام در همان روز، معوّذتان ( سوره فلق و سوره ناس) را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! آن دو سوره را بر این رشته بخوان. حضرت علی علیه السلام شروع به خواندن کرد و هر آیه­ای که می­خواند، گره­ای از آن رشته باز می­شد تا این که تمامی گره­ها باز شد و این گونه خداوند عزّ و جلّ آن چه را که با آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را جادو کرده بودند، برای ایشان آشکار کرد و سلامتش داشت.

و نیز روایت شده که جبرئیل علیه السلام و میکائیل علیه السلام نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، حال آن که ایشان بیمار بود. یکی از آن دو بر سمت راست ایشان و دیگری بر سمت چپ ایشان نشست و آن گاه جبرئیل علیه السلام به میکائیل علیه السلام گفت: چه کسی ایشان را جادو کرده؟ گفت: لبید بن اعصم یهودی. سپس آن حدیث تا به پایان روایت شده است. (1)

توضیح

«الکرب» با حرکت حروف ریشه شاخه ستبر خرما است. و جزری گوید: در این روایت آمده هنگامی که پیامبر سحر شد حجامت کرد و «رجل

مطبوب» یعنی سحر شده. و با طب، از سحر کنایه می­آوردند تا برای بهبودی از آن فال نیک زده باشند همانطور که از شخص گزیده با «سلیم» کنایه می­آوردند. پایان سخن.

می­گویم: قول مشهور در میان شیعه امامی این است که سحر در پیامبران و امامان اثر نمی­کند و برخی روایت­های وارده در این باره را تأویل می­کنند و برخی را کنار می­گذارند که راوندی در آنچه پیش­تر بیان کردیم بدان اشاره کرده است.

طبرسی رحمه الله گوید: لبید بن اعصم یهودی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 70


1- . طب الائمۀ / 118

ثم دس ذلک فی بئر لبنی زریق فمرض رسول الله صلی الله علیه و آله فبینما هو نائم إذ أتاه ملکان فقعد أحدهما عند رأسه و الآخر عند رجلیه فأخبراه بذلک و أنه فی بئر ذروان فی جف طلعة تحت راعوفة و الجف قشر الطلع و الراعوفة حجر فی أسفل البئر یقف علیه المائح فانتبه رسول الله صلی الله علیه و آله و بعث علیا و الزبیر و عمارا فنزحوا ماء تلک البئر ثم رفعوا الصخرة و أخرجوا الجف فإذا فیه مشاطة رأس و أسنان من مشطة و إذا فیه معقد فیه إحدی عشرة عقدة مغروزة بالإبر فنزلت المعوذتان فجعل کلما یقرأ آیة انحلت عقدة و وجد رسول الله خفة فقام کأنما أنشط من عقال و جعل جبرئیل یقول بسم الله أرقیک من کل شی ء یؤذیک (1) من حاسد و عین و الله یشفیک.

- و رووا ذلک عن عائشة و ابن عباس.

و هذا لا یجوز لأن من وصفه (2) بأنه مسحور فکأنه قد خبل عقله و قد أبی الله سبحانه ذلک فی قوله وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا (3) و لکن یمکن أن یکون الیهودی أو بناته علی ما روی اجتهدوا فی ذلک فلم یقدروا علیه و أطلع الله نبیه صلی الله علیه و آله علی ما فعلوه من التمویه حتی استخرج و کان ذلک دلالة علی صدقه و کیف یجوز أن یکون المرض من فعلهم و لو قدروا علی ذلک لقتلوه و قتلوا کثیرا من المؤمنین مع شدة عداوتهم لهم انتهی کلامه قدس سره.

ثُمَّ رُوِیَ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَکَی شَکْوَی شَدِیداً وَ وَجَعَ وَجَعاً شَدِیداً فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام فَقَعَدَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ فَعَوَّذَهُ جَبْرَئِیلُ بِقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ عَوَّذَهُ مِیکَائِیلُ بِقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ.

وَ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله

ص: 71


1- فی المصدر: من شر کل شی ء یؤذیک.
2- فی المصدر: لان من وصف، و هو الصحیح.
3- الفرقان: 8 و 9.

را جادو کرد و سپس آن جادو را در چاه قبیله بنی زُرَیق انداخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیمار شد و در همان حال خوابیده بود که دو فرشته نزد ایشان آمدند و یکی بالای سر ایشان نشست و دیگری کنار پای ایشان. آن گاه حضرت صلی الله علیه و آله و سلم را از آن امر خبر دادند و عرض کردند که آن جادو در چاه ذروان در میان پوست خرما به زیر سنگی در قعر چاه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آگاه شد و حضرت علی علیه السلام و زبیر و عمّار را فرستاد و ایشان آب آن چاه را کشیدند و سپس آن سنگ را برداشتند و آن پوست را در آوردند و دیدند که تارهایی از مو و دو دندانه شانه و بافه­ای در آن است که یازده گره با سوزن بر آن زده­اند. آن گاه آن دو سوره (معوّذتان) نازل شده و هر آیه­ای که خوانده می­شد، گره­ای گشوده می­شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم احساس راحتی می­کرد. در آن دم ایشان برخاست و گویا از غل و زنجیر رها شده بود. جبرئیل علیه السلام گفت، به نام خدا تو را از هر آن چه آزارت دهد و از حسود و چشم بد افسون می­کنم و خداوند متعال شفایت می­دهد.

سپس طبرسی گفت: و این حدیث از عایشه و ابن عباس روایت شده است. اما این امر جایز نیست، چرا که هر کس چنین وصف شود که جادو شده است، گویی عقلش زایل گشته است و خداوند سبحانه این امر را در کلام خود به دور دانست: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا * انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا»(1)

{ و ستمکاران گفتند: «جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید.» بنگر چگونه برای تو مَثَلها زدند و گمراه شدند.}، ولی ممکن است آن یهودی یا دخترانش بر اساس آن چه روایت شده، در این کار کوشیده باشند و توفیق حاصل نکرده باشند. به این ترتیب که خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم را از آن چه که آنان در آب ریختند، آگاه ساخته واین گونه آن را آورده­اند و این خود دلیلی شده بر راستی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم. چگونه ممکن است ایشان از کرده­ آنان بیمار شده باشد! اگر آنان توان و قدرت انجام چنین کاری را داشتند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و بسیاری از مؤمنان را در پی دشمنی شدید با ایشان به قتل می­رساندند.

و از فضیل بن یسار روایت شده است که وی گفت: از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از بیماری شدید و دردی سخت در رنج بود که جبرئیل علیه السلام و میکائیل علیه السلام آمدند و جبرئیل بالای سر حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نشست و میکائیل کنار پای ایشان. آن گاه جبرئیل با « قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و میکائیل با « قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» ایشان را تعویذ کردند.

و از ابو خدیجه، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرمود: جبرئیل علیه السلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد، حال آن که ایشان بیمار بود.

ص: 71


1- . فرقان / 8 - 9

وَ هُوَ شَاکٍ فَرَقَاهُ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ أَرْقِیکَ وَ اللَّهُ یَشْفِیکَ مِنْ کُلِّ دَاءٍ یُؤْذِیکَ خُذْهَا فَلْتَهْنِیکَ (1)

«26»

عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَخَذَ یَوْمَ بَدْرٍ مِلْ ءَ کَفِّهِ مِنَ الْحَصْبَاءِ فَرَمَی بِهَا وُجُوهَ الْمُشْرِکِینَ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَجَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِتِلْکَ الْحَصْبَاءِ شَأْناً عَظِیماً لَمْ یَتْرُکْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ رَجُلًا إِلَّا مَلَأَتْ عَیْنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمَلَائِکَةُ یَقْتُلُونَهُمْ وَ یَأْسِرُونَهُمْ وَ یَجِدُونَ کُلَّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مُنْکَبّاً عَلَی وَجْهِهِ لَا یَدْرِی أَیْنَ یَتَوَجَّهُ یُعَالِجُ التُّرَابَ یَنْزِعُهُ مِنْ عَیْنَیْهِ.

وَ مِنْهَا مَا رَوَتْهُ أَسْمَاءُ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ لَمَّا نَزَلَتْ تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ أَقْبَلَتِ الْعَوْرَاءُ أُمُّ جَمِیلِ بِنْتِ حَرْبٍ وَ لَهَا وَلْوَلَةٌ وَ هِیَ تَقُولُ:

مُذَمَّماً أَبَیْنَا* وَ دِینَهُ قَلَیْنَا* وَ أَمْرَهُ عَصَیْنَا

وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ فَلَمَّا رَآهَا أَبُو بَکْرٍ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أَخَافُ أَنْ تَرَاکَ (2) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّهَا لَا تَرَانِی (3) وَ قَرَأَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (4) فَوَقَفَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ لَمْ تَرَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ أُخْبِرْتُ أَنَّ صَاحِبَکَ هَجَانِی فَقَالَ لَا وَ رَبِّ الْبَیْتِ مَا هَجَاکَ فَوَلَّتْ وَ هِیَ تَقُولُ قُرَیْشٌ تَعْلَمُ أَنِّی بِنْتُ سَیِّدِهَا.

وَ مِنْهَا مَا رَوَاهُ الْکَلْبِیُّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ نَاساً مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ تَوَاصَوْا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَقْتُلُوهُ مِنْهُمْ أَبُو جَهْلٍ وَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ نَفَرٌ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ فَبَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَائِمٌ یُصَلِّی إِذْ أَرْسَلُوا إِلَیْهِ الْوَلِیدَ لِیَقْتُلَهُ فَانْطَلَقَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ فَجَعَلَ یَسْمَعُ قِرَاءَتَهُ وَ لَا یَرَاهُ فَانْصَرَفَ إِلَیْهِمْ فَأَعْلَمَهُمْ ذَلِکَ فَأَتَاهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبُو جَهْلٍ وَ الْوَلِیدُ وَ نَفَرٌ مِنْهُمْ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ سَمِعُوا قِرَاءَتَهُ

ص: 72


1- مجمع البیان 10: 568 و 569.
2- فی المصدر: قد أقبلت و أنا أخاف أن تراک.
3- فی المصدر: و قرأ قرآنا فاعتصم به کما قال، و قرأ.
4- الإسراء: 45.

او آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم را با معوّذتان و « قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » افسون کرد و گفت: به نام خداوند، تو را افسون می­کنم و خداوند تو را از هر دردی که آزارت دهد، شفا می­بخشد؛ پس بگیر که مبارکت باد. (1)

روایت26.

اعلام الوری: از معجزات پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم این بود که در روز جنگ بدر دست های خود را از سنگریزه پر کرد و به طرف مشرکین انداخت و فرمود: «شاهت الوجوه» سیاه باد این چهره ها. خداوند متعال به این سنگ­های ریز اهمیت زیادی داد هر کدام از مشرکین که از این سنگ­ها مورد اصابت قرار گرفته بودند دیدگان آن­ها گرفته شده بود و جلوی خود را نمی­دیدند. در این موقع مسلمانان و فرشتگان به آنان حمله کردند عده ای را کشتند و جماعتی را نیز به اسیری گرفتند. مشرکین حیران و سرگردان مانده و قادر نبودند راه تمیز دهند همواره خاک­های چشم خود را پاک می­کردند.

و از جمله آن روایتی است که اسماء بنت ابو بکر نقل کرده و گوید: هنگامی که تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ نازل گردید ام جمیل دختر حرب که همسر ابو لهب بود بسیار ناراحت شد، و با چشمان کجش فریاد و جوش و خروشی راه انداخته بود و می­گفت:

از آن شخص نکوهیده ابا کردیم و از دینش خشم گرفتیم و از اوامر او سرکشی کردیم.

در این هنگام حضرت رسول در مسجد نشسته بود، و ابو بکر هم در خدمت آن حضرت بودند هنگامی که ابو بکر چشمش به امّ جمیل افتاد عرض کرد: یا رسول اللَّه، امّ جمیل به طرف ما می آید و من می­ترسم از طرف او به شما آسیبی برسد، حضرت فرمود: او مرا نخواهد دید، در این وقت پیامبر چند آیه از قرآن را خواندند و به کلام خدا پناهنده شدند، و از جمله آیاتی که قرائت فرمودند این آیه شریفه بود: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً.» (2){و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم} در این هنگام امّ جمیل آمد نزد ابو بکر توقف کرد ولی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را ندید و گفت: یا ابا بکر به من اطلاع دادند که دوست تو مرا هجو کرده است، ابو بکر گفت: به پروردگار کعبه سوگند دوست من تو را هجو نکرده است، وی پس از این گفتار از نزد ابو بکر رفت و می­گفت: قریش می­داند که من دختر رئیس آن­ها هستم.

ابن عباس گوید: جماعتی از بنی مخزوم مانند ابو جهل و ولید بن مغیره با یک دیگر قرار گذاشته بودند حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را به قتل رسانند، هنگامی که آن حضرت به نماز مشغول داشت ولید بن مغیره را فرستادند تا تصمیم آن­ها را عملی نماید. ولید برای انجام این توطئه به محلی که حضرت رسول نماز می­ خواند رفت، وی صدای قرائت آن را می شنید و لیکن شخص او را مشاهده نمی­کرد، ولید به طرف رفقای خود رفت و جریان را با آنان در میان گذاشت. بعد از این ابو جهل و ولید به اتفاق چند نفر دیگر آمدند، هنگامی که به محل نماز آن حضرت رسیدند صدای قرائت را شنیدند ولی خود او را مشاهده نکردند، و آنان در این موقع به طرفی که صوت را می شنیدند

ص: 72


1- . مجمع البیان 10 : 568 - 569
2- . اسری / 45 - 46

وَ ذَهَبُوا إِلَی الصَّوْتِ فَإِذَا الصَّوْتُ مِنْ خَلْفِهِمْ فَیَذْهَبُونَ إِلَیْهِ فَیَسْمَعُونَهُ أَیْضاً مِنْ خَلْفِهِمْ فَانْصَرَفُوا وَ لَمْ یَجِدُوا إِلَیْهِ سَبِیلًا فَذَلِکَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1).

بیان

قال الطبرسی بعد ذکر قصة أم جمیل قیل کیف یجوز أن لا تری النبی صلی الله علیه و آله و قد رأت غیره فالجواب أنه یجوز أن یکون قد عکس الله شعاع عینیها أو صلب الهواء فلم ینفذ فیه الشعاع أو فرق الشعاع فلم یتصل بالنبی صلی الله علیه و آله و روی أن النبی قال ما زال ملک یسترنی عنها انتهی. (2) و زاد الرازی علی تلک الوجوه أنه صلی الله علیه و آله لعله أعرض بوجهه عنها و ولاها ظهره ثم إنها لغایة غضبها لم تفتش أو لأن الله ألقی فی قلبها خوفا فصار ذلک صارفا لها عن النظر أو أن الله تعالی ألقی شبه إنسان آخر علی الرسول صلی الله علیه و آله کما فعل بعیسی علیه السلام (3).

«27»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ مَا هُوَ مَشْهُورٌ أَنَّهُ خَرَجَ فِی مُتَوَجِّهِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَوَی إِلَی غَارٍ بِقُرْبِ مَکَّةَ تَعْتَوِرُهُ النُّزَّالُ وَ تَأْوِی إِلَیْهِ الرِّعَاءُ فَلَا تَخْلُو مِنْ جَمَاعَةٍ نَازِلِینَ یَسْتَرِیحُونَ فِیهِ فَأَقَامَ صلی الله علیه و آله بِهِ ثَلَاثاً لَا یَطْرُدُهُ بَشَرٌ وَ خَرَجَ الْقَوْمُ فِی أَثَرِهِ وَ صَدَّهُمُ اللَّهُ عَنْهُ بِأَنْ بَعَثَ عَنْکَبُوتاً فَنَسَجَتْ عَلَیْهِ فَآیَسَهُمْ مِنَ الطَّلَبِ فِیهِ فَانْصَرَفُوا وَ هُوَ نَصْبُ أَعْیُنِهِمْ.

«28»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَاقَی أَعْدَاءَهُ یَوْمَ بَدْرٍ وَ هُمْ أَلْفٌ وَ هُوَ فِی عِصَابَةٍ کَثُلُثِ أَعْدَائِهِ فَلَمَّا الْتَحَمَتِ الْحَرْبُ (4) أَخَذَ قَبْضَةً مِنَ التُّرَابِ وَ الْقَوْمُ مُتَفَرِّقُونَ فِی نَوَاحِی عَسْکَرِهِ فَرَمَی بِهِ وُجُوهَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَّا امْتَلَأَتْ مِنْهُ عَیْنَاهُ وَ إِنْ کَانَتِ الرِّیحُ الْعَاصِفُ یَوْمَهَا إِلَی اللَّیْلِ لَتَعْصِفُ أَعَاصِیرَ التُّرَابِ لَا یُصِیبُ أَحَداً مِنْ عَسْکَرِهِ وَ قَدْ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنَ وَ صَدَّقَ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ شَاهَدَ الْکُفَّارُ مَا نَالَهُمْ مِنْهُ.

ص: 73


1- إعلام الوری: 18 و 20 ط 1، و 37 و 40 ط 2. و الآیة فی سورة یس: 9.
2- مجمع البیان 10: 560.
3- مفاتیح الغیب: سورة تبت.
4- التحمت الحرب بینهم: اشتبکت.

رفتند و متوجه شدند که صدا از پشت سرشان می آید، در هر صورت اینان قادر نشدند به حضرت خاتم النبیین آسیبی برسانند خداوند در این باره فرموده: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ.»(1) {و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} (2)

توضیح

طبرسی گوید: پس از داستان ام جمیل گفته شده: چگونه ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیده نشود و دیگران او را ببینند؟ جواب به این صورت است که جایز است خداوند شعاع چشمانش را واژگون کرده یا هواء را سخت گردانده و شعاع در آن نفوذ نکرده است یا اینکه شعاع را پراکنده ساخته در نتیجه به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نرسیده است. و روایت شده که پیامبر فرمود: فرشته­ای پیوسته مرا در مقابلش پوشانده بود. پایان سخن. (3)

رازی علاوه بر مطالب ذکر شده مطلب دیگری افزوده و آن اینکه: چه بسا پیامبر صورتش را از او برگردانده و پشتش را او برگردانده و به او سبب شدت خشم، به وارسی نپرداخته است، یا اینکه خداوند در دلش ترسی افکنده و همین ترس مانع از دیدن او شده است، یا اینکه خداوند متعال ظاهر انسان دیگری بر حضرت رسول انداخته همانطور که با عیسی علیه السلام همین کار را انجام داد. (4)

روایت27.

خرائج: از معجزه­های آن حضرت این روایت مشهور است که پیامبر از مکّه به طرف مدینه خارج شد و به غاری در نزدیکی مکّه پناهنده شد که همیشه مسافران در آنچا اطراق می­کردند و چوپان­ها به این غار می آمدند و هیچ وقت خالی از گروهی نبود که در آنجا استراحت کنند. پیامبر سه روز در آنجا اقامت کرد و ایشان را تعقیب نمی­کرد. قریش به دنبال آن حضرت آمدند امّا خداوند متعال به وسیله تار عنکبوتی، جلو آن­ها را گرفت و آنان نومید و دست خالی برگشتند در حالی که پیامبر در مقابل چشمانشان بود.

روایت28.

خرائج: از معجزات پیامبر این بود که در جنگ بدر، با دشمنانش رویاروی شد درحالی که آنان هزار نفر و آن حضرت در لشکری معادل یک سوم لشکر دشمن بود. هنگامی که کارزار بین سپاه اسلام و لشکر کفر در گرفت، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله مشتی خاک برداشت و در حالی که آنان در جای جای لشکر پراکنده بودند به طرف صورت آن­ها انداخت و چشم همه آنان از آن خاک پر شد، چنان که اگر تندبادی یک شبانه روز هم وزیده بود، و گردبادی از خاک برپا می­کرد به احدی از لشکریانش نمی­رسید این گونه چشمهای آن­ها را پر نمی کرد. و قرآن بر آن گواهی داد و مؤمنان آن را تصدیق کرده و کافران نیز بلایی که در اثر بر سرشان آمده بود را مشاهده کردند.

ص: 73


1- . یس / 9
2- . اعلام الوری : 18 و 20 در چاپ اول و 37 و 40 در چاپ دوم.
3- . مجمع البیان 10 : 560
4- . مفاتیح الغیب : سوره تبت
«29»

قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ یَقُولُ عِنْدِی رَمَکَةٌ أَعْلِفُهَا کُلَّ یَوْمٍ فَرَقَ (1) ذُرَةٍ أَقْتُلُکَ عَلَیْهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَا أَقْتُلُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَطَعَنَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ فِی عُنُقِهِ وَ خَدَشَهُ خَدْشَةً فَتَدَهْدَی عَنْ فَرَسِهِ وَ هُوَ یَخُورُ کَمَا یَخُورُ الثَّوْرُ فَقَالُوا لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ لَوْ کَانَتِ الطَّعْنَةُ بِرَبِیعَةَ وَ مُضَرَ لَقَتَلَهُمْ أَ لَیْسَ قَالَ لِی أَقْتُلُکَ فَلَوْ بَزَقَ عَلَیَّ بَعْدَ تِلْکَ الْمَقَالَةِ قَتَلَنِی فَمَاتَ بَعْدَ یَوْمٍ (2).

«30»

یج، الخرائج و الجرائح عم، إعلام الوری رُوِیَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ اشْتَرَی مِنْ رَجُلٍ طَارِئٍ (3) بِمَکَّةَ إِبِلًا فَبَخَسَهُ أَثْمَانَهَا وَ لَوَاهُ بِحَقِّهِ فَأَتَی الرَّجُلُ نَادِیَ (4) قُرَیْشٍ مُسْتَجِیراً بِهِمْ وَ ذَکَّرَهُمْ حُرْمَةَ الْبَیْتِ فَأَحَالُوهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله اسْتِهْزَاءً فَأَتَاهُ مُسْتَجِیراً بِهِ فَمَضَی مَعَهُ وَ دَقَّ الْبَابَ عَلَی أَبِی جَهْلٍ فَعَرَفَهُ فَخَرَجَ مَنْخُوبَ الْعَقْلِ (5) فَقَالَ أَهْلًا بِأَبِی الْقَاسِمِ فَقَالَ لَهُ أَعْطِ هَذَا حَقَّهُ قَالَ نَعَمْ وَ أَعْطَاهُ مِنْ فَوْرِهِ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی رَأَیْتُ مَا لَمْ تَرَوْا رَأَیْتُ وَ اللَّهِ عَلَی رَأْسِهِ تِنِّیناً فَاتِحاً فَاهُ وَ اللَّهِ لَوْ أَبَیْتُ لَالْتَقَمَنِی (6).

بیان

یقال رجل نخب بکسر الخاء أی جبان لا فؤاد له و کذلک نخیب و منخوب.

أقول:

روی السید بن طاوس رحمه الله فی کتاب سعد السعود من تفسیر الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس قال أقبل عامر بن الطفیل و أربد بن قیس و هما عامریان ابنا عم یریدان رسول الله صلی الله علیه و آله و هو فی المسجد جالس فی نفر من أصحابه قال فدخلا المسجد قال فاستبشر الناس بجمال عامر بن الطفیل و کان من أجمل الناس أعور فجعل یسأل أین محمد فیخبرونه فیقصد نحو رجل من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فقال هذا عامر بن

ص: 74


1- الرمکة: الفرس أو البرذونة تتخذ للنسل، و الفرق بفتحتین مکیال، یقال: إنّه تسع عشر رطلا.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 102.
3- الطارئ: الغریب. خلاف الاصلی.
4- قوله: لواء بحقه أی جحده إیاه. و النادی: المجلس و محل اجتماع القوم.
5- منخوب القلب خ ل.
6- إعلام الوری: 19 و 20 ط 1 و 39 و 40 ط 2.

روایت29.

ابی بن خلف گوید: من اسبی دارم که هر روز یک پیمانه ذرت به آن می­دادم و تو را بر آن می­کُشم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ان شاء الله من تو را خواهم کشت. پس پیامبر در روز احد ضربه­ای بر گردن او زد و بشدت او را زخمی کرد و او از بالای اسب غلطید درحالی که همچون گاو صدا می­کرد. در این باره از وی پرسیدند او گفت: اگر ضربه او به قبیله ربیعه و مضر می­خورد همه آنان را می­ُکشت، آیا به من نگفت: تو را می­کشم؟ و اگر پس از آن ماجرا آب دهان هم بر من می­انداخت مرا می­کُشت. و او دو روز بعد مُرد. (1)

روایت30.

خرائج، اعلام الوری: روایت شده که ابو جهل از مرد غریبی شتری خریده بود، هنگامی که می­خواست پول او را بدهد از قرارداد اول اعراض کرد و خواست از قیمت شتر که قبلا تعیین شده بود بکاهد، صاحب شتر در مجلس رسمی قریش حاضر گردید، و از ستم ابو جهل به آنان شکایت کرد، و به حرمت کعبه نزد آن­ها متذکر شد. قریش پس از استماع مطالبش وی را خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرستادند، و این عمل را برای استهزاء حضرت رسول انجام دادند. این مرد به پیامبر پناه برد و حضرت نیز به اتفاق او درب منزل ابو جهل رفتند، پیامبر درب منزل را کوبید، ابو جهل نیز آن حضرت را شناخت، و در حالی که ناراحت و مضطرب بود از خانه بیرون شد. هنگامی که چشمش پیامبر افتاد گفت: خوش آمدید یا أبا القاسم پیامبر فرمود: حق این مرد غریب را بدهید، گفت: آری اکنون خواهم داد، وی فورا بدون تأخیر حق آن مرد را داد، پس از این به ابو جهل گفتند: علت این قضیه چه بود و شما چگونه فورا پول او دادید؟ گفت: چیزی را مشاهده کردم که شما از دیدن او عاجز بودید، به خداوند سوگند مار بزرگی بالای سرم ایستاده و دهان باز کرده بود اگر اندکی غفلت می­کردم و حقوق او را نمی پرداختم مرا می بلعید. (2)

توضیح

گفته می­شود: رجل نخب با کسره خاء یعنی ترسویی که دل و جسارت ندارد و نخیب و منخوب نیز به همین معنی است.

می­گویم: سید ابن طاوس در کتاب سعد السعود از تفسیر کلبی از ابوصالح از ابن عباس روایت کرده که گوید: عامر بن ص: 74


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 102
2- . اعلام الوری : 19 و 20 چاپ اول، 39 و 40 چاپ دوم.

الطفیل یا رسول الله صلی الله علیه و آله فأقبل حتی قام علیه فقال أین محمد فقالوا هو ذا قال أنت محمد قال نعم فقال ما لی إن أسلمت قال لک ما للمسلمین و علیک ما للمسلمین قال تجعل لی الأمر بعدک قال لیس ذلک لک و لا لقومک و لکن ذاک إلی الله تعالی یجعل حیث یشاء قال فتجعلنی علی الوبر یعنی علی الإبل و أنت علی المدر قال لا قال فما ذا تجعل لی قال أجعل لک أعنة الخیل تغزو علیها قال أ و لیس ذلک لی الیوم قم معی فأکلمک قال فقام معه رسول الله صلی الله علیه و آله و أومأ لأربد بن قیس ابن عمه أن اضربه قال فدار أربد بن قیس خلف النبی صلی الله علیه و آله فذهب لیخترط السیف فاخترط منه شبرا أو ذراعا فحبسه الله عز و جل فلم یقدر علی سله فجعل یومئ عامر إلیه فلا یستطیع سله فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اللهم هذا عامر بن الطفیل أوعر (1) الدین عن عامر ثلاثا ثم التفت و رأی أربدا و ما یصنع بسیفه فقال اللهم اکفنیهما بم شئت و بدر بهما (2) الناس فولیا هاربین قال أرسل الله علی أربد بن قیس صاعقة فأحرقته و رأی عامر بن الطفیل بیت (3) سلولیة فنزل علیها فطعن (4) فی خنصره فجعل یقول یا عامر غدة کغدة البعیر و تموت فی بیت سلولیة و کان یعیر بعضهم بعضا بنزوله علی سلول ذکرا کان أو أنثی قال فدعا عامر بفرسه فرکبه ثم أجراه حتی مات علی ظهره خارجا من منزلها فذلک قول الله عز و جل وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ (5) یقول العقاب فقتل عامر بن الطفیل بالطعنة و أربد بالصاعقة. (6).

و رواه الطبرسی أیضا فی المجمع بهذا الإسناد مع اختصار (7).

ص: 75


1- أوعز خ ل. و فی المصدر: أعر. و معنی اوعر الدین: احبس الدین عنه فلا یناله بمکروه و فی الامتاع: اللّهمّ اکفنی عامرا.
2- فی المصدر: «اللّهمّ اکفنیهما» ثم رجع و بدر بهما الناس.
3- خلا المصدر عن (بیت).
4- طعن الرجل: أصابه الطاعون.
5- الرعد: 13 و فی المصدر: «یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ» فی آیات اللّه «وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ».
6- سعد السعود: 218 و 219.
7- مجمع البیان 6: 283.

طفیل و اربد بن قیس که پسر عموی هم بودند، به جستجوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند در حالی که آن حضرت همراه با شماری از صحابه در مسجد نشسته بود. گوید: آن دو وارد مسجد شدند. گوید: مردم به زیبایی عامر بن طفیل مژده دادند و او از زیباترین مردمان و یک چشم بود. او می­پرسید: محمد کجاست؟ صحابه به او اطلاع می­دادند و او به طرف یکی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفت و گفت: من عامر بن طفیل هستم ای رسول خدا. پس جلو آمد تا بر پیامبر وارد شد و گفت: محمد کجاست؟ گفتند: ایشان است. گفت: تو محمد هستی؟ فرمود: آری. گفت: اگر اسلام بیاورم چه چیزی برای من است؟ فرمود: آنچه برای مسلمانان است برای توست و آنچه بر عهده مسلمانان است بر عهده تو نیز می­باشد. گفت: امر حکومت را پس از خود برای من مقرر می­کنی؟ فرمود: این امتیاز برای تو و قومت نیست و این مسأله به اختیار خداوند است که هر کجا بخواهد قرار دهد. گفت: مرا بر وبر - مقصودش بر شتر بود - و خود را بر گل و خاک، قرار می­دهی؟ فرمود: خیر. گفت: پس چه چیز برای من مقرر می­کنی؟ فرمود: آیا افسارهای اسبان برایت قرار ندهم تا بر آن بجنگی؟ گفت: آیا من امروز آن را ندارم. برخیز تا با تو صحبت کنم. گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با او برخاست و او به پسرعمویش اربد بن قیش اشاره کرد که بر آن حضرت ضربه بزند. گوید: اربد بن قیس به پشت پیامبر چرخید و خواست شمشیرش را از غلاف بیرون کشد و یک وجب یا یک ذراع از شمشیر را بیرون کشید اما خداوند شمشیر را نگاه­داشت و او نتوانست شمشیر را از غلاف بیرون بیاورد. عامر نیز به او اشاره می­کرد اما او نمی­توانست شمشیر را از غلاف بیرون آورد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سه بار فرمود: «پروردگارا این عامر بن طفیل است، دین را بر عامر نگاهدار» سپس توجه کرد و اربد را دید که مشغول شمشیرش است، پس فرمود: «پروردگارا آن طور که خود می­خواهی شرّ آنان را دفع کن.» مردم به سمت آنان شتافتند و آن دو پشت کرده و پا به فرار گذاشتند. گوید: خداوند آذرخشی بر اربد فرو فرستاد و او را سوزاند. عامر بن طفیل نیز خانه­ای از بنی سلول را دید و در آن فرود آمد و در قسمت انگشت کوچکش طاعون گرفت و می­گفت: ای عامر غدّه طاعونی همچون طاعون شتر است و در خانه بنی سلول می­میری، و آنان بر همدیگر چه مرد و چه زن به خاطر اقامت عامر در میان بنی سلول عیب می­گرفتند. گوید: عامر اسبش را خواست و سوار بر آن شد سپس اسبش را به حرکت در آورد تا اینکه در بیرون از منزلش بر پشت اسب مُرد. و آن مصداق فرموده خداوند عزّ و جلّ است که می­فرماید: «وَیُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بِهَا مَن یَشَاء وَهُمْ یُجَادِلُونَ فِی اللّهِ وَهُوَ شَدِیدُ الْمِحَالِ»(1)

{و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آن­ها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار می دهد، در حالی که آنان در باره خدا مجادله می کنند، و او سخت کیفر است.} و در باره مجازات می­فرماید عامر بن طفیل با طاعون و اربد با صاعقه کشته شدند.(2)

طبرسی نیز در مجمع البیان با این سند به صورت مختصر آن را آورده است. (3)

ص: 75


1- . رعد / 13
2- . سعد السعود : 218 - 219
3- . مجمع البیان 6 : 283

باب 9 معجزاته صلی الله علیه و آله فی استیلائه علی الجن و الشیاطین و إیمان بعض الجن به

الآیات

الأحقاف: «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ (إلی قوله تعالی): أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(29-32)

الجن: «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً* یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً (إلی آخر السورة)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ معناه و اذکر یا محمد إذ وجهنا إلیک جماعة من الجن تستمع القرآن و قیل معناه صرفناهم إلیک عن بلادهم بالتوفیق و الألطاف حتی أتوک و قیل صرفناهم إلیک عن استراق السمع من السماء برجوم الشهب و لم یکونوا بعد عیسی علیه السلام قد صرفوا عنه فقالوا ما هذا الذی حدث فی السماء إلا من أجل شی ء قد حدث فی الأرض فضربوا فی الأرض حتی وقفوا علی النبی صلی الله علیه و آله ببطن نخلة عائدا (1) إلی عکاظ و هو یصلی الفجر فاستمعوا القرآن و نظروا کیف یصلی عن ابن عباس و ابن جبیر فعلی هذا یکون الرمی بالشهب لطفا للجن فَلَمَّا حَضَرُوهُ أی القرآن أو النبی صلی الله علیه و آله قالُوا أی بعضهم لبعض أَنْصِتُوا أی اسکتوا نستمع إلی قراءته فَلَمَّا قُضِیَ أی فرغ من تلاوته وَلَّوْا أی انصرفوا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ أی محذرین إیاهم عذاب الله إن لم یؤمنوا قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی یعنون القرآن مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ أی لما تقدم من الکتب یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أی إلی الدین الحق وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ یؤدی بسالکه إلی الجنة.

الْقِصَّةُ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ علیه السلام اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ

ص: 76


1- فی المصدر: عامدا.

باب نهم : معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در چیره شدن بر جنّ و شیاطین و ایمان برخی جنیان به آن حضرت

آیات

- وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلَی قَوْمِهِم مُّنذِرِینَ * قَالُوا یَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا کِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَی مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَإِلَی طَرِیقٍ مُّسْتَقِیمٍ * یَا قَوْمَنَا أَجِیبُوا دَاعِیَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُجِرْکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * وَمَن لَّا یُجِبْ دَاعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَلَیْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِیَاء أُوْلَئِکَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ. (1)

{ و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم که قرآن را بشنوند. پس چون بر آن حاضر شدند [به یکدیگر] گفتند: «گوش فرادهید.» و چون به انجام رسید، هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند. گفتند: «ای قوم ما، ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از خود است، و به سوی حقّ و به سوی راهی راست راهبری می کند. ای قوم ما، دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت] دهید و به او ایمان آورید تا [خدا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و از عذابی پردرد پناهتان دهد. و کسی که دعوت کننده خدا را اجابت نکند، در زمین درمانده کننده [خدا] نیست و در برابر او دوستانی ندارد. آنان در گمراهی آشکاری اند.}

- قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا * یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَن نُّشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَداً. (2)

{بگو: «به من وحی شده است که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند و گفتند: راستی ما قرآنی شگفت آور شنیدیم. [که] به راه راست هدایت می کند. پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد.}

تفسیر

طبرسی در باره این فرموده خداوند «و إذ صرفنا الیک نفراً من الجنّ یستمعون القرآن» گوید: معنایش این است که: ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم یادآور آنگاه که گروهی از جنّیان را به سوی تو فرستادیم تا به قرآن گوش فرا دهند. و گفته شده: معنایش این است که با توفیق و لطف خود آنان را از سرزمینشان به سوی تو رواته کردیم تا اینکه به نزد تو آمدند. و گفته شده: آنان را با طرد کردن با ستارگان از استراق سمع در آسمان از تو بازداشتیم در حالی که از زمان عیسی علیه السلام از آن بازداشته نشده بودند، پس گفتند: سبب و دلیل این اتفاقی که در آسمان افتاده چیزی نیست جز امری که در زمین روی داده است، پس به زمین روانه شدند تا اینکه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ملاقات کردند در حالی که آن حضرت از بطن نخله به سوی عکاظ بازمی­گشت و نماز صبح را به پا می­داشت، آنان به قرآن گوش فرا دادند و نگاه کردند که پیامبر چگونه نماز می­گزارد. ابن عباس و ابن جبیر این مطلب را نقل کرده­اند. بر این اساس طرد آنان با ستارگان، لطفی بر جنیان است. «فلما حضروه» یعنی هنگامی که بر قرآن یا بر پیامبر حاضر شدند. «قالوا» یعنی به همدیگر گفتند. «أنصتوا» یعنی ساکت باشید تا به قرائت آن گوش دهیم. «فلمّا قضی» یعنی وقتی قرائت قرآن تمام شد. «ولّوا» یعنی بازگشتند. «الی قومهم منذرین» یعنی به قوم خود هشدار دادند اگر بدان ایمان نیاورند عذاب خداوند به آن­ها خواهد رسید.

«قالوا یا قومنا إنّا سمعنا کتاباً أنزل من بعد موسی» مقصودشان از کتاب، قرآن بود. «مصدّقاً لما بین یدیه» یعنی تایید کننده کتاب­های پیش از خود است. «یهدی الی الحقّ» یعنی به دین حقّ و راستین هدایت می­کند. «و الی طریق مستقیم» یعنی راهی که رونده آن را به بهشت رهنمود می­کند.

داستان: زهری گوید: پس از اینکه ابو طالب درگذشت، مصیبت و گرفتاری پیامبر

ص: 76


1- . احقاف / 29 - 32
2- . جن / 1 - 2

صلی الله علیه و آله فَعَمَدَ لِثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ فَوَجَدَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ هُمْ سَادَةٌ هُمْ إِخْوَةٌ عَبْدُ یَالِیلَ وَ مَسْعُودٌ وَ حَبِیبٌ بَنُو عَمْرٍو فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ نَفْسَهُ فَقَالَ أَحَدُهُمْ أَنَا أَسْرِقُ ثِیَابَ الْکَعْبَةِ إِنْ کَانَ اللَّهُ بَعَثَکَ بِشَیْ ءٍ قَطُّ وَ قَالَ الْآخَرُ أَ عَجَزَ اللَّهُ أَنْ یُرْسِلَ غَیْرَکَ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ بَعْدَ مَجْلِسِکَ هَذَا أَبَداً وَ لَئِنْ کُنْتَ رَسُولًا کَمَا تَقُولُ فَلَأَنْتَ أَعْظَمُ خَطَراً مِنْ أَنْ یُرَدَّ عَلَیْکَ الْکَلَامُ وَ إِنْ کُنْتَ تَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ فَمَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أُکَلِّمَکَ بَعْدُ وَ تَهَزَّءُوا بِهِ وَ أَفْشَوْا فِی قَوْمِهِمْ (1) مَا رَاجَعُوهُ بِهِ فَقَعَدُوا لَهُ صَفَّیْنِ عَلَی طَرِیقِهِ فَلَمَّا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ صَفَّیْهِمْ جَعَلُوا لَا یَرْفَعُ رِجْلَیْهِ وَ لَا یَضَعُهُمَا إِلَّا رَضَخُوهُمَا بِالْحِجَارَةِ حَتَّی أَدْمَوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ هُمَا یَسِیلَانِ دَماً فَعَمَدَ فَجَاءَ إِلَی حَائِطٍ مِنْ حِیطَانِهِمْ فَاسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ نَخْلَةٍ (2) مِنْهُ وَ هُوَ مَکْرُوبٌ مُوجَعٌ تَسِیلُ رِجْلَاهُ دَماً فَإِذَا فِی الْحَائِطِ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ فَلَمَّا رَآهُمَا کَرِهَ مَکَانَهُمَا لِمَا یَعْلَمُ مِنْ عَدَاوَتِهِمَا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ فَلَمَّا رَأَیَاهُ أَرْسَلَا إِلَیْهِ غُلَاماً لَهُمَا یُدْعَی عَدَّاسٌ مَعَهُ عِنَبٌ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی فَلَمَّا جَاءَهُ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیِّ أَرْضٍ أَنْتَ قَالَ مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی قَالَ مِنْ مَدِینَةِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَقَالَ لَهُ عَدَّاسٌ وَ مَا یُدْرِیکَ مَنْ یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَنَا رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَنِی خَبَرَ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَلَمَّا أَخْبَرَهُ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ مِنْ شَأْنِ یُونُسَ خَرَّ عَدَّاسٌ سَاجِداً لِلَّهِ وَ مُعَظِّماً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ قَدَمَیْهِ وَ هُمَا تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَلَمَّا بَصُرَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ مَا یَصْنَعُ غُلَامُهُمَا سَکَتَا فَلَمَّا أَتَاهُمَا قَالا مَا شَأْنُکَ سَجَدْتَ لِمُحَمَّدٍ وَ قَبَّلْتَ قَدَمَیْهِ وَ لَمْ نَرَکَ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِأَحَدٍ مِنَّا قَالَ هَذَا رَجُلٌ صَالِحٌ أَخْبَرَنِی بِشَیْ ءٍ عَرَفْتُهُ مِنْ شَأْنِ رَسُولٍ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَیْنَا یُدْعَی یُونُسَ بْنَ مَتَّی فَضَحِکَا وَ قَالا لَا یَفْتِنَنَّکَ عَنْ نَصْرَانِیَّتِکَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ خَدَّاعٌ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ حَتَّی إِذَا کَانَ بِنَخْلَةٍ قَامَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یُصَلِّی فَمَرَّ بِهِ نَفَرٌ مِنْ أَهْلِ نَصِیبِینَ مِنَ الْیَمَنِ فَوَجَدُوهُ یُصَلِّی صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ یَتْلُو الْقُرْآنَ فَاسْتَمَعُوا لَهُ.

و هذا معنی قول سعید بن جبیر و جماعة.

ص: 77


1- فی قومهم خ ل.
2- فی المصدر: فی ظل حبلة. أقول: حبلة: شجر العنب.

صلی الله علیه و آله و سلم زیاد شد، پس آن حضرت به طائف پناه بردند، تا بنی ثقیف، ایشان را در مقابل آزار و اذیت کفار مکه حمایت کنند و آن حضرت را در شهر و قبیله خود جا دهند. پیامبر سه نفر از بزرگان ثقیف را که با هم برادر بودند کنار یکدیگر مشاهده کرد، این­ها عبد یالیل بن عمرو، و حبیب بن عمرو، و مسعود بن عمرو بودند که از رؤساء ثقیف به شمار می­رفتند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله جریان خود را با آنان در میان گذاشت و دعوت خویش را اظهار نمود، و از ظلم و ستم قریش آن­ها را آگاه کرد، یکی از آن­ها گفت: من پرده کعبه را دزدیده باشم اگر تو پیامبر خدا باشی!، دیگری گفت: مگر خداوند عاجز بود که تو را بفرستد، می­خواست دیگری را که قدرت و نیرو داشت برای رسالت بفرستد. سومی گفت: به خدا قسم، من پس از این، با شما سخن نخواهم گفت، اگر شما پیامبر باشی بزرگتر از این هستی که کسی مانند من با شما گفتگو کند، و اگر دروغ بگوئی و پیامبر نباشی باز هم بدتر از این می­باشی که با شما سخن بگویم؟!. این سه برادر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را استهزاء و ریشخند نمودند، و جریان او را در میان مردم افشا کردند، هنگامی که پیامبر خواست از طائف بیرون رود، اراذل و ولگردان به تحریک این سه نفر در طرفین راه قرار گرفتند، و خاتم النبیین را سنگ باران کردند، و پاهای مبارک آن بزرگوار را مجروح و خون آلود نمودند. حضرت رسول از دست آن­ها رهائی پیدا کرد در حالی که خون از قدم­هایش جاری بود، در این موقع پیامبر به کنار دیواری رفت و در سایه درختی نشست، در حالی که از شدت درد و رنج فوق العاده ناراحت بنظر می­رسید، در این هنگام متوجه شد که عتبه و شیبة پسران ربیعه در میان باغ هستند، و از جهت عداوتی که این دو برادر با حضرت داشتند، پیامبر از دیدن آنان ناراحت گردید. عتبة و شیبة نیز پیامبر را دیدند که در کنار دیوار باغ آن­ها نشسته،

غلام خود را که «عداس» نام داشت و از اهل «نینوا» بود با مقداری انگور نزد حضرت رسول فرستادند، هنگامی که عداس خدمت آن جناب رسید پیامبر از وی سؤال کرد شما از اهل کجا هستی؟ عرض کرد: من از اهل نینوا می­باشم، فرمود: از شهر بنده صالح یونس بن متی می­باشی؟ عداس عرض کرد: تو از یونس بن متی چه خبری داری؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله که به هر کس در هر مقامی بود رسالت خود را تبلیغ می­کرد به عداس فرمود: من رسول پروردگار هستم، و خداوند جریان یونس بن متی را برای من نقل کرده است، هنگامی که جریان زندگی و خصوصیات یونس را شرح داد، عداس به سجده افتاد، و خود را به پاهای خون آلود پیامبر افکند و بوسید. در این هنگام عتبه و شیبه از دور جریان غلام خود را با حضرت رسول مشاهده می­کردند، و چیزی نمی­گفتند، عداس از نزد پیامبر برگشت، و پیش اربابان خود رفت، گفتند: چرا با محمد این گونه رفتار کردی و پاهای او را بوسیدی و حال اینکه با ما این طرز معاشرت نداری؟! عداس گفت: این مرد صالح و درستکاری است، وی از اخبار پیامبر ما یونس ابن متی مطالبی اظهار داشت، که من قبلا از آن­ها اطلاع داشتم. عتبه و شیبه از حرف غلام خود خندیدند و گفتند: این مرد فریبنده است مواظب باش شما را از نصرانیت بر نگرداند، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان بطرف مکه برگشتند. تا اینکه در دلِ شب در کنار نخلی برای نماز به پا خواست که گروهی از نصیبینِ یمن بر آن حضرت گذر کردند و متوجه شدند که آن حضرت نماز صبح را می­گزارد و قرآن تلاوت می­کند. پس به او گوش فرا دادند. و این معنای سخن سعید بن جبیر و گروهی از صحابه است.

ص: 77

وَ قَالَ آخَرُونَ أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُنْذِرَ الْجِنَّ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ یَقْرَأَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَصَرَفَ اللَّهُ إِلَیْهِ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ مِنْ نَیْنَوَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَقْرَأَ عَلَی الْجِنِّ اللَّیْلَةَ فَأَیُّکُمْ یَتَّبِعُنِی فَاتَّبَعَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ لَمْ یَحْضُرْ مَعَهُ أَحَدٌ غَیْرِی فَانْطَلَقْنَا حَتَّی إِذَا کُنَّا بِأَعْلَی مَکَّةَ وَ دَخَلَ نَبِیُّ اللَّهِ شِعْباً یُقَالُ لَهُ شِعْبُ الْحَجُونِ وَ خَطَّ لِی خَطّاً ثُمَّ أَمَرَنِی أَنْ أَجْلِسَ فِیهِ وَ قَالَ لَا تَخْرُجْ مِنْهُ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ ثُمَّ انْطَلَقَ حَتَّی قَامَ فَافْتَتَحَ الْقُرْآنَ فَغَشِیَتْهُ أَسْوِدَةٌ (1) کَثِیرَةٌ حَتَّی حَالَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ حَتَّی لَمْ أَسْمَعْ صَوْتَهُ ثُمَّ انْطَلَقُوا وَ طَفِقُوا یَتَقَطَّعُونَ مِثْلَ قِطَعِ السَّحَابِ ذَاهِبِینَ حَتَّی بَقِیَ مِنْهُمْ رَهْطٌ وَ فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ الْفَجْرِ فَانْطَلَقَ فَبَرَزَ ثُمَّ قَالَ هَلْ رَأَیْتَ شَیْئاً فَقُلْتُ نَعَمْ رَأَیْتُ رِجَالًا سُوداً مُسْتَثْفِرِی (2) ثِیَابٍ بِیضٍ قَالَ أُولَئِکَ جِنُّ نَصِیبِینَ.

و روی علقمة عن عبد الله قال لم أکن مع رسول الله صلی الله علیه و آله لیلة الجن و وددت أنی کنت معه.

و روی عن ابن عباس أنهم کانوا سبعة نفر من جن نصیبین فجعلهم رسول الله صلی الله علیه و آله رسلا إلی قومهم و قال زر بن حبیش کانوا تسعة نفر منهم زوبعة.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرَّحْمَنَ (3) عَلَی النَّاسِ سَکَتُوا فَلَمْ یَقُولُوا شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجِنُّ کَانُوا أَحْسَنَ جَوَاباً مِنْکُمْ لَمَّا قَرَأْتُ عَلَیْهِمْ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (4) قَالُوا لَا وَ لَا بِشَیْ ءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبَّنَا نُکَذِّبُ.

یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ یعنون محمدا صلی الله علیه و آله إذ دعاهم إلی توحیده و خلع الأنداد دونه وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ أی إن آمنتم بالله و رسوله یغفر لکم وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ فی هذا دلالة علی أنه علیه السلام کان مبعوثا إلی الجن کما کان مبعوثا إلی الإنس و لم یبعث الله نبیا إلی الإنس و الجن قبله وَ مَنْ لا یُجِبْ داعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ أی لا یعجز الله فیسبقه و یفوته وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ أی أنصار

ص: 78


1- الأسودة: جمع السواد.
2- استثفر بثوبه: ثنی طرفه فأخرج من بین فخذیه و غرزه فی حجزته.
3- السورة: 55.
4- الآیة: 16 و غیرها.

و دیگران گفته­اند: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم امر شد که جنیان را انذار داده و به سوی خدا دعوت کند و قرآن را بر آنان بخواند. پس خداوند گروهی از جنیان نینوی را به سوی آن حضرت روانه کرد. پیامبر فرمود: من امشب امر شده­ام که بر جنیان قرآن بخوانم کدام یک از شما مرا همراهی می­کند؟ عبدالله بن مسعود آن حضرت را دنبال کرد. عبدالله گوید کسی غیر از خود با آن حضرت همراه نشد. پس به راه افتادیم تا به بلندترین نقطه مکه رسیدیم و پیامبر خدا وارد وادی­ای شد که به آن شعب حجون می­گفتند و خطی برای من کشید سپس به من امر فرمود که در آن بنشینم و فرمود: از آن خط بیرون نیا تا به نزدت بازگردم. سپس رفت و برخاست و قرآن را گشود. پس سیاهی­های بسیاری آن حضرت را فرا گرفت تا جایی که میان من و آن حضرت حائل شد و من نمی­توانستم صدای ایشان را بشنوم. سپس جنیان رفتند و همچون پاره­های ابر پراکنده شدند و رفتند و فقط گروهی از آنان باقی ماندند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با طلوع فجر از کارش فارغ شد و به راه افتاد و بیرون آمد و آشکار شد. سپس فرمود: آیا چیزی دیدی؟ عرض کردم: آری مردانی سیاه دیدم که لباس­های سفیدی از میان ران­هایشان خارج کرده بودند. فرمود: آنان جن نصیبین بودند. علقمه از عبدالله روایت کرده که گوید: من در شب جن همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبودم اما دوست داشتم همراه آن حضرت می­رفتم. و از ابن عباس روایت شده که آنان هفت نفر گروه از جن نصیبین بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنان را به عنوان نماینده و فرستاده قوم خود روانه کرد. زر بن حبیش گوید: آنان نه گروه بودند که از جمله آنان «زوبعۀ» بود. محمد بن منکدر از جابر بن عبدالله روایت کرده که گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سوره الرحمن را بر مردم قرائت فرمود خاموش گشته و چیزی بر زبان نیاوردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جنیان بهتر از شما بهتر پاسخ می­گویند، هنگامی که آیه «فبأیّ آلاء ربّکما تکذّبان» را بر آنان خواندم گفتند: نه، هرگز ای پرودگار ما چیزی از نعمت­های تو را تکذیب نمی­کنیم.

«یا قومنا أجیبوا داعی الله» مقصودشان از داعی، محمد صلی الله علیه و آله و سلم بود که به توحید خداوند آنان را دعوت کرد و شریکان غیر خدا را کنار گذاشت. «و آمنوا به یغفر لکم من ذنوبکم» یعنی اگر به خدا و پیامبرش ایمان بیاورید گناهان شما را می­آمرزد. «و یجرکم من عذاب الیم» در این آیه دلالتی است بر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی جنیان مبعوث شد همانطور که به سوی انسان­ها مبعوث شده و خداوند پیش از آن حضرت، پیامبری را به سوی انس و جن مبعوث نداشته بود. «و من لا یجب داعی الله فلیس بمعجز فی الارض» یعنی خدا را ناتوان نمی­کند تا پیشی گرفته و از دست خدا برهد. «و لیس به من دونه أولیاء» یعنی یاورانی

ص: 78

یمنعونه من الله أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ أی عدول عن الحق ظاهر انتهی کلامه رفع مقامه. (1) و قال الرازی روی عن الحسن أن هؤلاء من الجن کانوا یهودا لأن فی الجن مللا کما فی الإنس و المحققون علی أن الجن مکلفون سئل ابن عباس هل للجن ثواب قال نعم لهم ثواب و علیهم عقاب یلتقون فی الجنة و یزدحمون علی أبوابها ثم قال و اختلفوا فی أن الجن هل لهم ثواب أم لا فقیل لا ثواب لهم إلا النجاة من النار ثم یقال لهم کونوا ترابا مثل البهائم و احتجوا بقوله تعالی وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ و هو قول أبی حنیفة و الصحیح أنهم فی حکم بنی آدم فی الثواب و العقاب و هذا قول ابن أبی لیلی و مالک و کل دلیل یدل علی أن البشر یستحقون الثواب علی الطاعة فهو بعینه قائم فی حق الجن و الفرق بین البابین بعید جدا. (2) و قال الطبرسی فی قوله تعالی قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ أی استمع القرآن طائفة من الجن و هم جیل رقاق الأجسام خفیة (3) علی صورة مخصوصة بخلاف صورة الإنسان و الملائکة فإن الملک مخلوق من النور و الإنس من الطین و الجن من النار فَقالُوا أی الجن بعضها لبعض إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً العجب ما یدعو إلی التعجب منه لخفاء سببه و خروجه عن العادة (4) یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ أی الهدی فَآمَنَّا بِهِ أی بأنه من عند الله وَ لَنْ نُشْرِکَ فیما بعد بِرَبِّنا أَحَداً فنوجه العبادة إلیه و فیه دلالة علی أنه صلی الله علیه و آله کان مبعوثا إلی الجن أیضا و أنهم عقلاء مخاطبون و بلغات العرب عارفون و أنهم یمیزون بین المعجز و غیر المعجز و أنهم دعوا قومهم إلی الإسلام و أخبروهم بإعجاز القرآن و أنه کلام الله تعالی

ص: 79


1- مجمع البیان 9: 91- 94.
2- مفاتیح الغیب: تفسیر سورة الاحقاف ج 28 ص 31.
3- فی المصدر: خفیفة.
4- فی المصدر: زیادة لم یوردها المصنّف و هی: و خروجه عن العادة فی مثله، فلما کان القرآن قد خرج بتألیفه المخصوص عن العادة فی الکلام و خفی سببه عن الأنام کان عجبا لا محالة، و أیضا فانه مباین لکلام الخلق فی المعنی و الفصاحة و النظام، لا یقدر أحد علی الإتیان بمثله، و قد تضمن أخبار الاولین و الآخرین و ما کان و ما یکون أجراه اللّه علی ید رجل امی فاستعظموه و سموه عجبا.

که او را در مقابل خدا منع کنند. «اولئک فی ضلال مبین» یعنی عدول از حقّ امری آشکار است. سخن طبرسی پایان یافت و خدا جایگاه او را بالا ببرد. (1)

رازی گوید: از حسن روایت شده که این جنیان یهودی بودند زیرا در میان جنیان بسان انسان­ها آئین و باورهای مختلفی است. محققان بر این باورند که جنیان نیز مکلف هستند. از ابن عباس سؤال شد که آیا جنیان پاداش می­گیرند؟ گفت: آری، آنان هم پاداش و هم مجازات دارند که در بهشت می­گیرند و بر درهای بهشت ازدحام می­کنند. سپس گوید: در اینکه آیا جنیان پاداش می­گیرند یا نهۀ اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده: آنان پاداشی جز رهایی و نجات از آش دوزخ ندارند. سپس به آنان گفته می­شود: همچون چهارپایان خاک شوید! و به این فرموده خداوند احتجاج کرده­اند: «و یجرکم من عذاب الیم» و این نظر ابوحنیفه است. و وجه درست این است که آنان در پاداش و عقاب همچون بنی­آدم هستند و این دیدگاه، نظر ابن ابی لیلی و مالک است و هر دلیلی که بیانگر این است که انسان سزاوار پاداش با انجام طاعات است، همان دلائل در باره جنیان صدق می­کند و تفاوت گذاشتن میان این دو مبحث، بسیار بعید می­نماید. (2)

طبرسی در باره این فرموده خداوند: «قل اوحی الی انّه استمع نفر من الجنّ» گوید: یعنی گروهی از جنیان قرآن را شنیدند که نژادی نازک جسم و سبک اندام به شکلی ویژه داشتند و بر خلاف شکل انسان و فرشتگان بودند. چرا که فرشته از نور آفریده شده و انسان از گِل، و جن از آتش. «فقالوا» یعنی جنیان به هم گفتند: «إنّا سمعنا قرآناً عجباً» «عجب» چیزی است که به دلیل پوشیده بودن سبب، و خارق العاده بودن آن، تعجب را برمی­انگیزد. «یهدی الی الرشد» یعنی هدایت. «فآمنّا به» یعنی ایمان آوردیم که این کتاب از جانب خدا نازل شده است. «و لن نشرک» یعنی در ادامه شرک نمی­ورزیم. «بربّنا احداً» پس عبادت را متوجه خدا می­کنیم. و در این آیه، دلالتی است بر اینکه آن حضرت به سوی جنیان مبعوث شده است و آنان عاقل بوده و مورد خطاب قرار گرفته­اند و زبان عرب را می­دانستند و تفاوت میان معجزه و غیر معجزه را تشخیص می­دادند و قومشان را به اسلام دعوت کرده و آنان را از معجزه بودن قرآن خبر دادند و تبیین نمودند که این کتاب، کلام خداوند متعال است.

ص: 79


1- . مجمع البیان 9 : 91 - 94
2- . مفاتیح الغیب: تفسیر سوره احقاف ج 28 ص 31

و روی الواحدی بإسناده عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال ما قرأ رسول الله صلی الله علیه و آله علی الجن و ما رآهم انطلق رسول الله صلی الله علیه و آله فی طائفة من أصحابه عامدین إلی سوق عکاظ و قد حیل بین الشیاطین و بین خبر السماء فرجعت الشیاطین إلی قومهم فقالوا ما لکم قالوا حیل بیننا و بین خبر السماء و أرسلت علینا الشهب قالوا ما ذاک إلا من شی ء حدث فاضربوا مشارق الأرض و مغاربها فمر النفر الذین أخذوا نحو تهامة بالنبی صلی الله علیه و آله و هو بنخل عامدین إلی سوق عکاظ و هو یصلی بأصحابه صلاة الفجر فلما سمعوا القرآن استمعوا له و قالوا هذا الذی حال بیننا و بین خبر السماء فرجعوا إلی قومهم و قالوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً فأوحی الله تعالی إلی نبیه صلی الله علیه و آله قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ- و رواه البخاری و مسلم.

و عن علقمة بن قیس قال قلت لعبد الله بن مسعود من کان منکم مع النبی صلی الله علیه و آله لیلة الجن فقال ما کان منا معه أحد فقدناه ذات لیلة و نحن بمکة فقلنا اغتیل رسول الله صلی الله علیه و آله أو استطیر فانطلقنا نطلبه من الشعاب فلقیناه مقبلا من نحو حرا فقلنا یا رسول الله أین کنت لقد أشفقنا علیک و قلنا له بتنا اللیلة بشر لیلة بات بها قوم حین فقدناک فقال لنا إنه أتانی داعی الجن فذهبت أقرئهم القرآن فذهب بنا فأرانا آثارهم و آثار نیرانهم فأما أن یکون صحبه منا أحد فلم یصحبه.

و عن أبی روق قال هم تسعة نفر من الجن قال أبو حمزة الثمالی و بلغنا أنهم من بنی الشیبان (1) و هم أکثر الجن عددا و هم عامة جنود إبلیس و قیل کانوا سبعة نفر من جن نصیبین رآهم النبی صلی الله علیه و آله فآمنوا به و أرسلهم إلی سائر الجن.

وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً أی تعالی جلال ربنا و عظمته عن اتخاذ الصاحبة و الولد أو تعالت صفاته أو قدرته أو ذکره أو فعله و أمره أو ملکه أو آلاؤه و نعمه و الجمیع یرجع إلی معنی واحد و هو العظمة و الجلال

وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام أَنَّهُ لَیْسَ لِلَّهِ تَعَالَی جَدٌّ وَ إِنَّمَا قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَحَکَاهُ سُبْحَانَهُ کَمَا

ص: 80


1- فی المصدر: من بنی الشیصبان.

واحدی با اسنادش از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیزی بر جنیان قرائت نفرمود و آنان را ندید. بلکه همراه با گروهی از یارانش به سوی بازار عکاظ می­رفتند در حالی که میان شیاطین و و اخبار آسمان دنیا مانع ایجاد شده بود. پس شیاطین به سوی قومشان بازگشتند. گفتند: شما را چه شده است؟ گفتند: میان ما و اخبار آسمان دنیا مانع ایجاد شده و شهاب­هایی به سوی ما فرستاده شده است. گفتند: این مساله فقط به خاطر اتفاق مهمی است که رخ داده است، پس به سوی مشرق و مغرب زمین بروید. گروهی از جنیانی که به سمت تهامه رفته بودند بر پیامبر گذر کردند در حالی که آن حضرت در نخل بود و قصد حرکت به سمت بازار عکاظ داشت و نماز صبح را برای یارانش به پا می­داشت. هنگامی که قرآن را شنیدند بدان گوش فرا داند و گفتند: این همان چیزی است که میان ما و دست­یابی به اخبار آسمانِ دنیا حائل شده است، پس به سوی قومشان برگشتند و گفتند: «إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا * یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَن نُّشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَداً.»(1) {گفتند: راستی ما قرآنی شگفت آور شنیدیم. [که] به راه راست هدایت می کند. پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد.} خداوند اینگونه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وحی نازل کرد: «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ.»(2) {بگو: «به من وحی شده است که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند.} بخاری و مسلم نیز این حدیث را روایت کرده­اند.

علقمه بن قیس گوید: به عبدالله بن مسعود گفتم: در شب جن چه کسی از شما همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود؟ گفت: کسی از ما، همراه او نبود. یکی از شب­ها در حالی که ما در مکه بودیم آن حضرت را گم کردیم. گفتیم پیامبر غافلگیرانه کشته شده یا به آسمان­ها پرواز کرده است. پس به راه افتادیم و به دنبال آن حضرت به دره­ها رفتیم. آن حضرت را یافتیم که از سمت حراء می­آمد. عرض کردیم: ای رسول خدا کجا بودید، ما به خاطر نبود شما ترسیدیم؟ و به آن حضرت گفتیم: امشب وقتی شما را گم کردیم به بدترین نحوی که ممکن است کسی شب را به صبح برساند سپری کردیم. آن حضرت به ما فرمود: دعوت کننده جنیان نزد من آمد و من رفتم تا بر آن قرآن بخوانم. آن حضرت ما را با خود برد و آثار آنان و آتش­هایشان را به ما نشان داد. اما در این رابطه که کسی از ما آن حضرت را همراهی کرده باشد، حقیقت ندارد و کسی از ما همراه پیامبر نبود. ابو روق گوید: آنان نه گروه از جنیان بودند. ابوحمزه ثمالی گوید: به ما خبر رسید که آنان از بنی شیبان بودند و شمار آنان از همه جنیان بیشتر بود و آنان عموم لشکریان ابلیس بودند. و گفته شده که آنان هفت گروه از جنیان نصیبین بودند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را دید و به آن حضرت ایمان آوردند و آن حضرت آن­ها را به سوی دیگر جنیان فرستاد.

«و انّه تعالی جدّ ربّنا ما اتّخذ صاحبۀ و لا ولداً» یعنی: شکوه و عظمت پروردگار ما والاتر از آن است که همسر و فرزندی اختیار کند، یا به این معنی که صفات یا قدرت یا ذکر یا فعل و امر خداوند یا مُلک و نعمت­های خداوند والا گشته است و همه این موارد به یک معنی برمی­گردد و آن عظمت و شکوه و جلال است. از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: همانا جدّی برای خداوند متعال نیست و جنیان از روی نادانی آن را بر زبان آوردند و خداوند از زبان آنان نقل کرده است.

ص: 80


1- . جن / 1 - 2
2- . جن / 1 - 2

قَالَتْ (1).

وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا أی جاهلنا و المراد به إبلیس عَلَی اللَّهِ شَطَطاً و الشطط السرف فی ظلم النفس و الخروج عن الحق وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللَّهِ کَذِباً أی حسبنا أن ما یقولونه من اتخاذ الشریک و الصاحبة و الولد صدق و أنا علی حق حتی سمعنا القرآن و تبینا الحق به وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ أی یعتصمون و یستجیرون و کان الرجل من العرب إذا نزل الوادی فی سفره لیلا قال أعوذ بعزیز هذا الوادی من شر سفهاء قومه و کان هذا منهم علی حسب اعتقادهم أن الجن تحفظهم و قیل معناه أنه کان رجال من الإنس یعوذون برجال من أجل الجن و من معرة الجن فَزادُوهُمْ رَهَقاً أی فزاد الجن للإنس إثما علی إثمهم الذی کانوا علیه من الکفر و المعاصی و قیل رَهَقاً أی طغیانا و قیل فرقا و خوفا و قیل شرا و قیل ذلة و قال الزجاج یجوز أن یکون الإنس الذین کانوا یستعیذون بالجن زادوا الجن رهقا لأنهم کانوا یزدادون طغیانا فی قومهم بهذا التعوذ فیقولون سدنا الجن و الإنس و یجوز أن یکون الجن زادوا الإنس رهقا.

وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً أی قال مؤمنو الجن لکفارهم إن کفار الإنس الذین یعوذون برجال من الجن فی الجاهلیة حسبوا کما حسبتم یا معشر الجن أن لن یبعث الله رسولا بعد موسی علیه السلام أو عیسی علیه السلام و قیل إن هذه الآیة مع ما قبلها اعتراض من إخبار الله تعالی یقول إن الجن ظنوا کما ظننتم معاشر الإنس أن الله لا یحشر أحدا یوم القیامة و لا یحاسبه أو لن یبعث الله أحدا رسولا ثم حکی عن الجن قولهم وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ أی مسسناها و قیل معناه طلبنا الصعود إلی السماء فعبر عن ذلک باللمس مجازا و قیل التمسنا قرب السماء لاستراق السمع فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً أی حفظة من الملائکة شدادا وَ شُهُباً و التقدیر ملئت من الحرس و الشهب وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ أی کان یتهیأ لنا فیما قبل القعود فی مواضع الاستماع فنسمع منها صوت الملائکة و کلامهم فَمَنْ یَسْتَمِعِ منا الْآنَ

ص: 81


1- أقول: الجد: الحظ و البخت، و یأتی بمعنی العظمة و الجلال أیضا، و الظاهر أن المعنی المنفی فی الحدیث هو الأول، لانه من صفات الآدمیین التی یمکن أن یفقدوها مرة، و یجدوها اخری.

«و انّه کان یقول سفیهنا» یعنی نادان ما و مقصود از آن، ابلیس بود. «علی الله شططاً» شطط به معنای زیاده­روی در ستم بر نفس و خروج از حقّ است. «و أنّا ظننّا أن لن تقول الانس و الجنّ علی الله کذباً» یعنی پندارمان این بود که آنچه در باره اینکه خداوند شریک و همسر و فرزند اتخاذ کرده، درست است و ما بر حقّ هستیم تا اینکه قرآن را شنیدیم و حقّ را بدان آشکار نمودیم. «و أنّه کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجنّ» یعنی چنگ می­زنند و پناه می­برند. و هرگاه شخص عربی در سفر در هنگام شب در وادی­ای فرود می­آمد می­گفت: به بزرگ و عزیز این وادی از شرّ سفیهان قومش پناه می­برم. و این کار را بدین خاطر انجام می­دادند که بر اساس باورهایشان، جن از آنان محافظت می­کند. و گفته شده: معنایش این است که اشخاصی از انسان­ها به خاطر جنیان و از آزار جنیان به اشخاصی دیگر پناه می­بردند. «فزادوهم رهقاً» یعنی جن، بر گناه و کفر و معصیت آنان می­افزود. و گفته شده: «رهقاً» به معنای «طغیاناً» است و گفته شده: به معنای فرقاً و خوفاً و نیز گفته شده به معنای «شرّاً» و همچنین گفته شده به معنای «ذلّۀ» است. زجاج گوید: این معنی جایز است که انسان­هایی که به جن پناه می­بردند بر جنیان فشار بیشری وارد می­کردند زیرا آنان به خاطر این تعویذ و پناه بردن، ستم بیشتری بر قومشان روا می­داشتند و قوم آنان می­گفتند: جنّ و انس مانع ما شدند. و جایز است به این معنا باشد که جنیان ستم و فشار بیشتری بر انسان­ها وارد می­کردند.

«و أنّهم ظنّوا کما ظننتم أن لن یبعث الله أحداً» یعنی جنیان ایمان دار به جنیان کافر می­گفتند: انسان­های کافر که در جاهلیت به برخی جنیان پناه می­بردند - همانطور که شما ای گروه جنیان می­پنداشتید - پندارشان این بود که خداوند پس از موسی علیه السلام یا عیسی علیه السلام پیامبری را مبعوث نمی­کند. و گفته شده: این آیه و آیه پیش از آن دو جمله معترضه­­ای است که خداوند در میان گفته­های جنیان آورده است. می­فرماید: ای آدمیان جنیان بسان پندار و گمان شما، گمان کردند خداوند در روز قیامت کسی را محشور و محاسبه نمی­کند، یا اینکه کسی را به عنوان پیامبر مبعوث نمی­کند. سپس از زبان جنیان سخنانشان را نقل می­کند: «و أنّا لمسنا السماء» یعنی آسمان را لمس کردیم. و گفته شده: برای استراق سمع به نزدیک آسمان دنیا رفتیم. «فوجدناها ملدت حرساً شدیداً» یعنی: فرشتگانی پاسبان و توانا. «و شهباً» در تقدیر اینگونه بود که: آسمان را پر از نگهبانان و شهاب­ها یافتیم. «و أنّا کنّا نقعد منها مقاعد السمع» یعنی پیش­تر در جاهای استماع، مکان­های برای ما آماده شده بود و ما به صدا و سخن فرشتگان گوش فرا می­دادیم. «فمن یستمع» هر کس از ما «الآن»

ص: 81

ذلک یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً یرمی به و یرصد له و شهابا مفعول به و رصدا صفته قال معمر قلت للزهری کان یرمی بالنجوم فی الجاهلیة قال نعم قلت أ فرأیت قوله أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها الآیة قال غلظ و شدد أمرها حین بعث النبی صلی الله علیه و آله قال البلخی إن الشهب کانت لا محالة فیما مضی من الزمان غیر أنه لم یکن یمنع بها الجن عن صعود السماء فلما بعث النبی صلی الله علیه و آله منع بها الجن من الصعود وَ أَنَّا لا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ أی بحدوث الرجم بالشهب و حراسة السماء جوزوا هجوم انقطاع التکلیف أو تغییر الأمر بتصدیق نبی من الأنبیاء و ذلک قوله أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً أی صلاحا و قیل معناه أن هذا المنع لا یدری أ لعذاب سینزل بأهل الأرض أم لنبی یبعث و یهدی إلی الرشد فإن مثل هذا لا یکون إلا لأحد هذین وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ أی دون الصالحین فی الرتبة کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً أی فرقا شتی علی مذاهب مختلفة و أهواء متفرقة وَ أَنَّا ظَنَنَّا أی علمنا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ أی لن نفوته إن أراد بنا أمرا وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً أی أنه یدرکنا حیث کنا وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی أی القرآن آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً أی نقصانا فیما یستحقه من الثواب وَ لا رَهَقاً أی لحاق ظلم و غشیان مکروه وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ أی الجائرون عن طریق الحق فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً أی التمسوا الصواب و الهدی وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً یلقون فیها فتحرقهم کما تحرق النار الحطب انتهی. (1)

أقول: سیأتی الکلام فی حقیقة الجن و کیفیاتهم و أحوالهم فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.

و قال القاضی فی الشفا رأی عبد الله بن مسعود الجن لیلة الجن و سمع کلامهم و شبههم برجال الزط (2)

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ شَیْطَاناً تَفَلَّتَ الْبَارِحَةَ لِیَقْطَعَ عَلَیَّ صَلَاتِی فَأَمْکَنَنِی اللَّهُ مِنْهُ فَأَخَذْتُهُ فَأَرَدْتُ أَنْ أَرْبِطَهُ إِلَی سَارِیَةٍ (3) مِنْ سَوَارِی الْمَسْجِدِ حَتَّی

ص: 82


1- مجمع البیان 10: 367- 371.
2- الزط: قوم من السودان و الهنود طوال.
3- الساریة: الأسطوانة.

اکنون آن را گوش دهد. «یجد له شهاباً رصداً» یعنی تیر شهابی به سویش پرتاب می­شود و در کمین اوست. و «شهاباً» مفعول به و «رصداً» صفت برای آن است. معمّر گوید: به زهری گفتم: در زمان جاهلیت ستارگان پرتاب می­شدند؟ گفت:

آری. گفتم: آیا این آیه را دیده­ای: «أنّا کنّا نقعد منها»(1)

{و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم.}؟ گفت: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث شد این کار سخت و مشکل گشت. بلخی گوید: ناگزیر شهاب­ها و ستارگان در زمان­های گذشته وجود داشته­اند اما مانع جنیان از صعود به آسمان دنیا نبودند و هنگامی که پیامبر مبعوث شد جنیان از صعود به آسمان منع شدند. «و أنّا لا ندری أشرّ اُرید بمن فی الارض» یعنی طرد شدن با شهاب­ها و پاسبانی آسمان. آنان دو امر: قطع تکلیف، یا تغییر امر با تصدیق یکی از پیامبران، را جایز دانسته­اند. که در این فرموده آمده است: «أم أراد بهم ربّهم رشداً» یعنی خوبی و صلاح آنان اراده شده است. و گفته شده: به این معنا است که این ممانعت از استماع مشخص نیست آیا به خاطر عذابی است که به زودی بر سر اهل زمین نازل می­شود یا به خاطر پیامبری است که مبعوث شده و به سوی صلاح هدایت می­کند، و این چنین اتفاقی فقط به خاطر یکی از این دو امر می­تواند باشد. «و أنّا منّا الصاحون و منّا دون ذلک» یعنی در رتبه و جایگاه از صالحان پایین­ترند. «کنّا طرائق قدداً» یعنی فرقه­های مختلفی با دیدگاه­ها و باورهای مختلف و تمایلات متنوع بودیم. «و أنّا ظنّنا» یعنی دانستیم. «أن لن نعجز الله فی الارض» یعنی اگر خداوند برای ما امری اراده کرده باشد راهی گریزی برای ما نیست. و «و لن نعجزه هرباً» یعنی هر جا باشیم به ما دست می­یابد. «و أنّا لمّا سمعنا الهدی» یعنی قرآن. «آمنّا به فمن یؤمن بربّه فلا یخاف بخساً» یعنی از نقص در پاداشی که شایسته اوست، ترسی ندارد. «و لا رهقاً» یعنی به او ستم نمی­شود و امر ناپسند و ناخوشایند دامنگیرش نمی­شود. «و أنّا منّا المسلمون و منّا القاسطون» یعنی کسانی که از طریق حقّ دوری گزیده و ستم پیشه کرده­اند. «فمن اسلم فاُولئک تحرّوا رشداً» یعنی راه صواب و هدایت را در پیش­گرفته­اند. «و أمّا القاسطون فکانوا لجهنّم حطباً» یعنی در دوزخ می­افتند و همانگونه که آتش هیزم را می­سوزاند، آنان را نیز می­سوازند. پایان سخن.(2)

می­گویم: ان شاء الله در باره حقیقت جنّ و کیفیت آن­ها و احوالشان در کتاب آسمان و جهان سخن می­گوییم.

قاضی در کتاب شفا گوید: عبدالله بن مسعود در شب جن، جنیان را دید و سخنشان را شنید و آنان را به زطیان سیاه پوست تشبیه کرد. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شیطانی دیشب رها شده بود تا نمازم را قطع کند اما خداوند مرا بر او مسلط کرد و او را گرفتم و خواستم به یکی از ستون­های مسجد

ص: 82


1- . جن / 9
2- . مجمع البیان 10 : 367 - 371

تَنْظُرُوا إِلَیْهِ کُلُّکُمْ فَذَکَرْتُ دَعْوَةَ أَخِی سُلَیْمَانَ علیه السلام رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی (1) مُلْکاً الْآیَةَ فَرَدَّهُ اللَّهُ خَاسِئاً (2)

الأخبار

«1»

ل، الخصال أُبَیٌّ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ سُهَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ امْرَأَةً مِنَ الْجِنِّ کَانَ یُقَالُ لَهَا عَفْرَاءُ کَانَتْ تَنْتَابُ (3) النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَتَسْمَعُ مِنْ کَلَامِهِ فَتَأْتِی صَالِحِی الْجِنِّ فَیُسْلِمُونَ عَلَی یَدَیْهَا وَ إِنَّهَا فَقَدَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَ عَنْهَا جَبْرَئِیلَ فَقَالَ إِنَّهَا زَارَتْ أُخْتاً لَهَا تُحِبُّهَا فِی اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله طُوبَی لِلْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ فِی الْجَنَّةِ عَمُوداً مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَیْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ غُرْفَةٍ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُتَحَابِّینَ وَ الْمُتَزَاوِرِینَ فِی اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَفْرَاءُ أَیَّ شَیْ ءٍ رَأَیْتِ قَالَتْ رَأَیْتُ عَجَائِبَ کَثِیرَةً قَالَ فَأَعْجَبُ مَا رَأَیْتِ قَالَتْ رَأَیْتُ إِبْلِیسَ فِی الْبَحْرِ الْأَخْضَرِ عَلَی صَخْرَةٍ بَیْضَاءَ مَادّاً یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ إِلَهِی إِذَا بَرَرْتَ قَسَمَکَ وَ أَدْخَلْتَنِی نَارَ جَهَنَّمَ فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا خَلَّصْتَنِی مِنْهَا وَ حَشَرْتَنِی مَعَهُمْ فَقُلْتُ یَا حَارِثُ مَا هَذِهِ الْأَسْمَاءُ الَّتِی تَدْعُو بِهَا قَالَ لِی رَأَیْتُهَا عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ بِسَبْعَةِ آلَافِ سَنَةٍ فَعَلِمْتُ أَنَّهُمْ أَکْرَمَ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَنَا أَسْأَلُهُ بِحَقِّهِمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَوْ أَقْسَمَ أَهْلُ الْأَرْضِ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ لَأَجَابَهُمْ (4).

«2»

فس، تفسیر القمی قَالَ: الْجِنُّ مِنْ وُلْدِ الْجَانِّ مِنْهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ کَافِرُونَ وَ یَهُودُ وَ نَصَارَی وَ تَخْتَلِفُ أَدْیَانُهُمْ وَ الشَّیَاطِینُ مِنْ وُلْدِ إِبْلِیسَ وَ لَیْسَ فِیهِمْ مُؤْمِنٌ (5) إِلَّا وَاحِدٌ اسْمُهُ هَامُ بْنُ هِیمِ بْنِ لَاقِیسَ بْنِ إِبْلِیسَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَآهُ جَسِیماً عَظِیماً وَ أَمْراً مَهُولًا فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا هَامُ بْنُ هِیمِ بْنِ لَاقِیسَ بْنِ إِبْلِیسَ کُنْتُ یَوْمَ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ

ص: 83


1- ص: 35.
2- شرح الشفاء 1: 736 و 738.
3- تأتی خ ل.
4- الخصال 2: 171.
5- مؤمنون خ ل.

ببندم تا همه شما او را ببینید. امام دعای برادرم سلیمان علیه السلام را به یاد آوردم که گفت: «ربّ اغفر لی و هب لی ملکاً لا ینبغی لأحد من بعدی»(1) {«پروردگارا، مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد.} پس خداوند آن جنّ را ذلیلانه بازگرداند.(2)

روایات

روایت1.

خصال: غزوان گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: زنی از جنّیان که عفرا نام داشت به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شرفیاب می شد و سخن آن حضرت را می شنید و به نزد شایستگان جنّ می آمد و آن­ها به دست او اسلام را می پذیرفتند، مدّتی پیامبر او را ندید، از جبرئیل در مورد او پرسید، عرض کرد: او به زیارت یکی از خواهران دینی خود که به خاطر خدا او را دوست می دارد رفته است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خوشا به حال کسانی که به خاطر خدا یکدیگر را دوست می دارند! به راستی که خداوند متعال در بهشت ستونی از یاقوت سرخ آفریده که هفتاد هزار کاخ بر آن استوار است و در هر کاخی هفتاد هزار اتاق است که خداوند این ها را برای کسانی که به خاطر او به یک دیگر مهر ورزیده و به زیارت یکدیگر می روند، آفریده است. ای عفرا! چه دیدی؟ گفت: ابلیس را در دریای سبز بر روی سنگی سفید دیدم که دستان خود را به آسمان بلند کرده و می گفت: خدای من! آنگاه که تو به سوگند خود وفا کرده و مرا به دوزخ وارد کنی، پس من تو را به حق محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین سوگند خواهم داد که مرا از آن رهایی بخشیده و با آنان محشور گردانی. من به او گفتم: ای حارث! این نام هایی که خدا را با آن­ها فرا می خوانی چیست؟ او به من گفت: من این نام ها را هفت هزار سال پیش از آنکه خداوند آدم را بیافریند، بر پایه عرش دیدم، و دانستم که آن­ها گرامی ترین آفریدگان در پیشگاه خدا هستند. اینک خدا را به حق آنان. پیامبر فرمود: سوگند به خدا! اگر همه مردم روی زمین خدا را به این نام ها سوگند دهند، خداوند آن­ها را پاسخ می دهد. (3)

روایت2.

تفسیر قمی: گوید: جنّ از فرزندان جانّ است. برخی از آن­ها مؤمن و برخی کافرند و برخی یهودی و برخی مسیحی اند و ادیان مختلفی دارند. شیاطین از فرزندان ابلیس اند و در میان آن­ها تنها یک مؤمن وجود دارد به نام هام بن هیم بن لاقیس بن ابلیس، که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد، پیامبر او را دید. بسیار عظیم الجثه و بزرگ و ترسناک بود. پرسید: تو کی هستی؟ عرض کرد: من هام بن هیم بن لاقیس بن ابلیس هستم. روزی که قابیل، هابیل را کشت

ص: 83


1- . ص / 35
2- . شر ح الشفاء 1 : 736 - 738
3- . خصال 2 : 71

غُلَاماً ابْنَ أَعْوَامٍ أَنْهَی عَنِ الِاعْتِصَامِ وَ آمُرُ بِإِفْسَادِ الطَّعَامِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِئْسَ لَعَمْرِی الشَّابُّ الْمُؤَمَّلُ وَ الْکَهْلُ الْمُؤَمَّرُ فَقَالَ دَعْ عَنْکَ هَذَا یَا مُحَمَّدُ فَقَدْ جَرَتْ تَوْبَتِی عَلَی یَدِ نُوحٍ علیه السلام وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ فَعَاتَبْتُهُ عَلَی (1) دُعَائِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَیْثُ أُلْقِیَ فِی النَّارِ فَجَعَلَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ مُوسَی علیه السلام حِینَ غَرِقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ نَجَّی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ هُودٍ علیه السلام حِینَ دَعَا عَلَی قَوْمِهِ فَعَاتَبْتُهُ عَلَی دُعَائِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ صَالِحٍ علیه السلام فَعَاتَبْتُهُ عَلَی دُعَائِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ لَقَدْ قَرَأْتُ الْکُتُبَ فَکُلُّهَا تُبَشِّرُنِی بِکَ وَ الْأَنْبِیَاءُ یُقْرِءُونَکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَکْرَمُهُمْ فَعَلِّمْنِی مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلِّمْهُ فَقَالَ هَامٌ یَا مُحَمَّدُ إِنَّا لَا نُطِیعُ إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَمَنْ هَذَا قَالَ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ نَعَمْ نَجِدُ اسْمَهُ فِی الْکُتُبِ إِلْیَا فَعَلَّمَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا کَانَتْ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ بِصِفِّینَ جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

بیان

قوله صلی الله علیه و آله الشاب المؤمل لعل المعنی بئس حالک فی حال شبابک حیث کنت مؤملا علی بناء المفعول (3) یأملون منک الخیر و فی حال شیخوختک حیث صیروک أمیرا و فی روایات العامة بئس لعمر الله عمل الشیخ المتوسم و الشاب المتلوم قال الجزری المتوسم المتحلی بسمة الشیوخ و المتلوم المتعرض للأئمة فی الفعل السیئ و یجوز أن یکون من اللؤمة و هی الحاجة أی المنتظر لقضائها.

«3»

عم، إعلام الوری جَاءَ فِی الْآثَارِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی بَنِی الْمُصْطَلِقِ وَ نَزَلَ بِقُرْبِ وَادٍ وَعْرٍ فَلَمَّا کَانَ آخِرُ اللَّیْلِ هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُهُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْ کُفَّارِ الْجِنِّ قَدِ اسْتَبْطَنُوا (4) الْوَادِیَ یُرِیدُونَ کَیْدَهُ وَ إِیقَاعَ الشَّرِّ بِأَصْحَابِهِ فَدَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ اذْهَبْ إِلَی هَذَا الْوَادِی فَسَیَعْرِضُ لَکَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ الْجِنُّ مَنْ

ص: 84


1- فعاتبته عن دعائه علی قومه خ ل.
2- تفسیر القمّیّ: 351.
3- أو علی بناء الفاعل، أی یأمل کل ما تطلبه نفسه. وافق الصواب أم لا.
4- أی دخلوا بطن الوادی.

پسر چند ساله بودم و از پرهیزکاری نهی می کردم و امر به فاسد کردن طعام می کردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: سوگند به جانم که چه بد جوانی هستی که امیدها به اوست و چه بد میانسالی که چنین فرمان ها می دهد. عرض کرد: ای محمد! از این سخن ها بگذر که من به دست نوح علیه السلام توبه کرده ام و همراه او در کشتی بودم و وقتی قوم خود را نفرین کرد او را سرزنش کردم آن گاه که ابراهیم در آتش انداخته شد، همراه او بودم که خدا آتش را برای او سرد و سلامت گرداند. آن گاه که موسی فرعون را غرق کرد و بنی اسرائیل نجات یافتند، همراه او بودم. من نزد هود بودم، و آن گاه که قومش را نفرین کرد، او را سرزنش نمودم و همراه صالح بودم و او را به خاطر نفرین قومش سرزنش کردم و من همه کتاب ها را خوانده ام؛ همه آن­ها آمدن تو را مژده و بشارت داده اند و پیامبران همه به تو سلام رسانده اند و می گفتند که تو بهترین و بلندمرتبه ترین پیامبر خدا هستی. پس از آن چه خدا به تو نازل کرده چیزی به من بیاموز. پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: به او بیاموز! هام عرض کرد: ای محمد! من تنها از پیامبر یا جانشین او اطاعت می کنم، این کیست؟ فرمود: این برادر و جانشین و وارث من علی بن ابی طالب علیه السلام است، عرض کرد: بلی، اسم او را در کتاب های الیا آمده است. امیر المؤمنین علیه السلام به او آموخت و در شب هریر، در جنگ صِفّین نزد حضرت آمد.(1)

توضیح

«الشاب المؤمل» شاید معنی اینگونه باشد که: چه بد وضعیتی در دوره جوانی داشتی آن وقت که امیدها به تو بوده است. و «مؤمَّلاً» بر صیغه اسم مفعول است. از تو امید خیر داشتند و در زمان پیری که تو را امیر خود کردند. در روایت­های عامه اینگونه آمده است: «بئس بعمر الله الشیخ المتوسّم و الشابّ المتلوّم» جزری گوید: المتوسّم یعنی کسی که به نشانه پیری آراسته شده است و المتلوّم کسی است که با کارهای زشت متعرض امامان می­شود. و جایز است که از اللومۀ باشد که معنای حاجت است، یعنی کسی که در انتظار برآورده شدن نیاز است.

روایت3.

اعلام الوری: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به طرف بنی مصطلق رفتند در نزدیک محلی بنام «وعر» فرود آمدند، در اواخر شب جبرئیل خدمت آن جناب رسید و از کید و شر گروهی از جنیان که در اطراف بیابان در کمین آن حضرت هستند اطلاع دادند. پیامبر علی علیه السّلام را طلبیدند و فرمودند: به طرف این وادی حرکت کنید؛ و در سر راه خود به گروهی از جنیان

ص: 84


1- . تفسیر قمی : 351

یُرِیدُکَ فَادْفَعْهُ بِالْقُوَّةِ الَّتِی أَعْطَاکَ اللَّهُ إِیَّاهَا وَ تَحَصَّنْ مِنْهُ (1) بِأَسْمَاءِ اللَّهِ الَّتِی خَصَّکَ بِعِلْمِهَا وَ أَنْفَذَ مَعَهُ مِائَةَ رَجُلٍ مِنْ أَخْلَاطِ النَّاسِ وَ قَالَ لَهُمْ کُونُوا مَعَهُ وَ امْتَثِلُوا أَمْرَهُ فَتَوَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْوَادِی فَلَمَّا قَارَبَ (2) شَفِیرَهُ أَمَرَ الْمِائَةَ الَّذِینَ صَحِبُوهُ أَنْ یَقِفُوا بِقُرْبِ الشَّفِیرِ وَ لَا یُحْدِثُوا شَیْئاً حَتَّی یَأْذَنَ لَهُمْ ثُمَّ تَقَدَّمَ فَوَقَفَ عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی وَ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ سَمَّاهُ بِأَحْسَنِ أَسْمَائِهِ وَ أَوْمَأَ إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ تَبِعُوهُ أَنْ یَقْرُبُوا مِنْهُ فَقَرُبُوا وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فُرْجَةٌ مَسَافَتُها غَلْوَةٌ ثُمَّ رَامَ الْهُبُوطَ إِلَی الْوَادِی فَاعْتَرَضَتْ رِیحٌ عَاصِفٌ کَادَ الْقَوْمُ أَنْ یَقَعُوا عَلَی وُجُوهِهِمْ لِشِدَّتِهَا وَ لَمْ تَثْبُتْ أَقْدَامُهُمْ عَلَی الْأَرْضِ مِنْ هَوْلِ مَا لَحِقَهُمْ فَصَاحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنُ عَمِّهِ اثْبُتُوا إِنْ شِئْتُمْ وَ ظَهَرَ لِلْقَوْمِ أَشْخَاصٌ کَالزُّطِّ تُخُیِّلَ فِی أَیْدِیهِمْ شُعَلُ النَّارِ قَدِ اطْمَأَنُّوا بِجَنَبَاتِ الْوَادِی (3) فَتَوَغَّلَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَطْنَ الْوَادِی وَ هُوَ یَتْلُو الْقُرْآنَ وَ یُومِئُ بِسَیْفِهِ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَمَا لَبِثَتِ الْأَشْخَاصُ حَتَّی صَارَتْ کَالدُّخَانِ الْأَسْوَدِ وَ کَبَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ صَعِدَ مِنْ حَیْثُ هَبَطَ فَقَامَ مَعَ الْقَوْمِ الَّذِینَ تَبِعُوهُ حَتَّی أَسْفَرَ الْمَوْضِعُ عَمَّا اعْتَرَاهُ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَقِیتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَدْ کِدْنَا نَهْلِکُ خَوْفاً وَ إِشْفَاقاً عَلَیْکَ فَقَالَ علیه السلام لَمَّا تَرَاءَی لِیَ الْعَدُوُّ جَهَرْتُ فِیهِمْ بِأَسْمَاءِ اللَّهِ فَتَضَاءَلُوا وَ عَلِمْتُ مَا حَلَّ بِهِمْ مِنَ الْجَزَعِ فَتَوَغَّلْتُ الْوَادِیَ غَیْرَ خَائِفٍ مِنْهُمْ وَ لَوْ بَقُوا عَلَی هَیْئَاتِهِمْ لَأَتَیْتُ عَلَی آخِرِهِمْ وَ کَفَی اللَّهُ کَیْدَهُمْ وَ کَفَی الْمُسْلِمِینَ شَرَّهُمْ وَ سَیَسْبِقُنِی بَقِیَّتُهُمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیُؤْمِنُوا بِهِ وَ انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَنْ مَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَسُرِّیَ عَنْهُ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ وَ قَالَ لَهُ قَدْ سَبَقَکَ یَا عَلِیُّ إِلَیَّ مَنْ أَخَافَهُ اللَّهُ بِکَ فَأَسْلَمَ وَ قَبِلْتُ إِسْلَامَهُ (5).

ص: 85


1- فی المصدر: تحصن منهم.
2- فی المصدر: قرب.
3- فی المصدر: قد اطمأنوا فأطافوا بجنبات الوادی.
4- توغل: ذهب و ابعد.
5- إعلام الوری: 107 و 108 ط 1 و 182 و 183 ط 2.

خواهی رسید و آن­ها قصد دارند شما را اذیت کنند، تو نیز با آنان مقابله کن، و با نیروئی که خداوند به تو داده است آن­ها را دفع کن و از آن منطقه دور نما، و به علم و دانشی که پروردگار به تو عنایت کرده و به اسماء جلاله خداوند که مخصوص تو گردانیده پناهنده باش. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله صد نفر از میان لشکریانش برگزید و با امیر المؤمنین فرستاد، و آنان را امر کرد در همه امور از علی بن ابی طالب فرمان برند و از طاعت وی سرنپیچند، علی علیه السّلام به اتفاق یارانش به طرف مأموریت حرکت کرد، و چون به کنار وادی رسیدند به اصحاب خود دستور داد توقف کنند و تا از آن حضرت دستور صادر نشده کاری انجام ندهند. پس از این علی علیه السّلام جلو آمد و در کنار وادی توقف کرد، و از دشمنان پروردگار به خداوند پناه برد، و اسماء جلاله را بر زبان جاری کرد، و بعد به یاران خود امر کرد تا نزدیک او بیایند، آنان نیز نزدیک او حاضر شدند، و به فاصله کمی از او توقف کردند. در این هنگام امیر المؤمنین علیه السّلام خود را در میان وادی انداختند، و باد شدیدی شروع به وزیدن کرد، شدت باد به اندازه ای بود که یاران امیر المؤمنین قادر به مقاومت نبودند و نزدیک بود آنان به رو افکنده شوند، و از شدت ترس و وحشت پاهای آنان در زمین بند نمی­شد. در این وقت که ترس همگان را فرا گرفته بود، علی علیه السّلام فریاد زدند و خود را معرفی کردند، و به آنان فرمودند: من علی بن ابی طالب وصی رسول خدا هستم اکنون اگر قدرت دارید در جای خود صبر کنید. در این هنگام اشخاصی مانند زطیان در مقابل آن­ها ظاهر شدند، و یاران امیر المؤمنین خیال می­کردند که این گروه در دست خود شعله های آتش دارند، این اشخاص با کمال اطمینان در اطراف وادی حرکت می­کردند. علی علیه السّلام به سرعت در میان آن وادی به سیر خود ادامه داد، و قرآن قرائت می­کرد و شمشیر خود را به طرف چپ و راست اشاره می­نمود، در این وقت آن اشخاص غیر عادی که در کنار وادی ایستاده بودند مانند دودی سیاه شدند و امیر المؤمنین علیه السّلام بار دیگر از میان وادی بالا آمدند و پس از اینکه زمین روشن شد با یارانش برخاستند و از آن محل دور شدند. اصحاب حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله عرض کردند: یا ابا الحسن شما در این واقعه چه چیزها مشاهده کردی؟ ما نزدیک بود از دیدن بعضی چیزهای غیر عادی از بین برویم؟ علی علیه السّلام فرمود: من هنگامی که دشمن را مشاهده کردم، اسماء پروردگار را با فریاد بلند خواندم و آنان بسیار کوچک شدند، و من دانستم که از ترس به این حال افتاده اند. پس از این بدون اینکه از آن­ها ترسی داشته باشم در میان وادی به راه خود ادامه دادم، و اگر چنانچه آنان به حال اول خود باقی مانده بودند، من همه آنان را از بین می­بردم، و لیکن خداوند مکر و شرّ آن­ها را از مسلمین رفع کرد، و بقیه آنان که از دست من رها شدند قبل از من حضور حضرت رسول خواهند رسید و مسلمان خواهند شد. امیر المؤمنین علیه السّلام به اتفاق یارانش مراجعت کردند و خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله رسیدند، و جریان کار خود را به آن جناب گزارش دادند، حضرت از وی خشنود شد و برای او دعا کرد و پس از آن فرمود: پیش از تو گروهی از آنان آمدند و مسلمان شدند، و من هم از آنان پذیرفتم. (1)

ص: 85


1- . اعلام الوری : 107 - 108 چاپ اول و 182 - 183 چاپ دوم.
بیان

ضؤل ضئالة صغر و رجل متضائل دقیق و سری عنه الهم علی بناء المفعول مشددا انکشف.

«4»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، مِنْ کِتَابِ الْأَنْوَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدَوَیْهِ (1) عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّمَشْقِیِّ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ (2) الزُّبَالِیِّ عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً بِالْأَبْطَحِ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَیْنَا بِالْحَدِیثِ إِذْ نَظَرْنَا إِلَی زَوْبَعَةٍ (3) قَدِ ارْتَفَعَتْ فَأَثَارَتِ الْغُبَارَ وَ مَا زَالَتْ تَدْنُو وَ الْغُبَارُ یَعْلُو إِلَی أَنْ وَقَفَتْ بِحِذَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بَرَزَ مِنْهَا شَخْصٌ کَانَ فِیهَا ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی وَافِدُ قَوْمِی وَ قَدِ اسْتَجَرْنَا بِکَ فَأْجُرْنَا وَ ابْعَثْ مَعِی مِنْ قِبَلِکَ مَنْ یُشْرِفُ عَلَی قَوْمِنَا فَإِنَّ بَعْضَهُمْ قَدْ بَغَی عَلَیْنَا لِیَحْکُمَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ کِتَابِهِ وَ خُذْ عَلَیَّ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ الْمُؤَکَّدَةَ أَنْ أَرُدَّهُ إِلَیْکَ فِی غَدَاةِ غَدٍ سَالِماً إِلَّا أَنْ تَحْدُثَ عَلَیَّ حَادِثَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ وَ مَنْ قَوْمُکَ قَالَ أَنَا عطرفة (4) (عُرْفُطَةُ) بْنُ شِمْرَاخٍ أَحَدُ بَنِی نَجَاحٍ وَ أَنَا وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِی کُنَّا نَسْتَرِقُ السَّمْعَ فَلَمَّا مُنِعْنَا مِنْ ذَلِکَ آمَنَّا وَ لَمَّا بَعَثَکَ اللَّهُ نَبِیّاً آمَنَّا بِکَ عَلَی مَا عَلِمْتَهُ وَ قَدْ صَدَّقْنَاکَ وَ قَدْ خَالَفَنَا بَعْضُ الْقَوْمِ وَ أَقَامُوا عَلَی مَا کَانُوا عَلَیْهِ فَوَقَعَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمُ الْخِلَافُ وَ هُمْ أَکْثَرُ مِنَّا عَدَداً وَ قُوَّةً وَ قَدْ غَلَبُوا عَلَی الْمَاءِ وَ الْمَرَاعِی وَ أَضَرُّوا بِنَا وَ بِدَوَابِّنَا فَابْعَثْ مَعِی مَنْ یَحْکُمُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاکْشِفْ لَنَا عَنْ وَجْهِکَ حَتَّی نَرَاکَ عَلَی هَیْئَتِکَ الَّتِی أَنْتَ عَلَیْهَا قَالَ فَکَشَفَ لَنَا عَنْ صُورَتِهِ فَنَظَرْنَا فَإِذَا شَخْصٌ عَلَیْهِ شَعْرٌ کَثِیرٌ وَ إِذَا رَأْسُهُ طَوِیلٌ طَوِیلُ الْعَیْنَیْنِ عَیْنَاهُ فِی طُولِ رَأْسِهِ صَغِیرُ الْحَدَقَتَیْنِ وَ لَهُ أَسْنَانُ السِّبَاعِ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ عَلَی أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ فِی غَدٍ مَنْ یَبْعَثُ بِهِ مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ سِرْ مَعَ أَخِینَا عطرفة (عُرْفُطَةَ) وَ انْظُرْ إِلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ وَ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَیْنَ هُمْ قَالَ هُمْ تَحْتَ الْأَرْضِ

ص: 86


1- فی المصدر: عبد ربّه.
2- فی المصدر: عن أبی هاشم الرمانی.
3- الزوبعة: ریح ترتفع بالتراب أو بمیاه البحار و تستدیر کأنها عمود.
4- عرفطة خ ل فی المواضع.

توضیح

ضؤل ضئالۀ یعنی: کوچک شد. و رجل متضائل یعنی لاغر. و سُرّی عنه الهمّ با صیغه مجهول و تشدید راء یعنی غم و اندوه از او زدوده شد.

روایت4.

عیون المعجزات: از سلمان روایت شده که گوید: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همراه با شماری از یارانش در ابطح نشسته بود و در حالی که آن حضرت برای ما صحبت می­کرد به گردبادی نگاه کردیم که بالا رفته و گرد و غبار را برانگیخته و همین طور نزدیک می­شد و غبار بالا می­رفت تا اینکه در جلو کفش پیامبر ایستاد. سپس شخصی از میان آن بیرون آمد و گفت: ای رسول خدا من فرستاده قوم خود هستم و به تو پناه آوردیم پس ما را پناه بده و از جانب خویش کسی را به نزد ما بفرست - برخی از آنان بر ما ستم روا داشته­اند - تا بین ما و آنان با حکم و کتاب خدا قضاوت کند و عهد و پیمان جدّی از من بگیر که فردا صبح او را سالم به نزدت بازگردانم مگر اینکه مُقدّر و حادثه­ای از جانب خدا برایم اتفاق بیفتد. (که در این صورت معذورم) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: تو کیستی؟ و قوم تو چه کسانی هستند؟ گفت: من عطرفه بن شمراخ یکی از افراد بنی نجاح هستم. من و گروهی از قومم استراق سمع می­کردیم و زمانی که از این کار منع شدیم ایمان آوردیم و چون خداوند تو را به پیامبری مبعوث داشت - همانطور که دانستی - به تو ایمان آوردیم و تو را تصدیق کردیم و با این کار با برخی از قوم خود مخالفت کردیم و آنان بر همان کیش و آئینی که بودند باقی ماندند. پس میان ما و آن­ها نزاع و مخالفت درگرفت و شمار و نیروی آن­ها از ما بیشتر است. آب­ها و چراگاه­های ما را تصرف کرده و به ما و ستورانمان آسیب رساندند. پس کسی را همراه ما بفرست تا میان ما بر اساس حق، قضاوت و داوری کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: چهره­ات را برای ما نمایان کن تا سیمای واقعی تو را ببینیم. گوید: او چهره­اش را برای ما آشکار نمود و به ناگاه ما شخصی را دیدم که موی بسیاری داشت، سر او دراز و چشمانی کشیده داشت که حدقه­های کوچک چشمش در میان سری دراز بود و دندان­هایی چون دندان درندگان داشت. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او عهد و پیمان گرفت که شخصی را که با وی می­فرستد فردا به نزدش بازگرداند. پس از گرفتن عهد رو به سوی ابوبکر نمود و فرمود: با برادرمان عطرفه برو و در کار آنان بنگر و با حقّ در میانشان قضاوت کن. گفت: ای رسول خدا آنان کجا هستند؟ فرمود: آنان زیر زمین­اند.

ص: 86

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ کَیْفَ أُطِیقُ النُّزُولَ تَحْتَ الْأَرْضِ وَ کَیْفَ أَحْکُمُ بَیْنَهُمْ وَ لَا أُحْسِنُ کَلَامَهُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ لِأَبِی بَکْرٍ فَأَجَابَ بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِی بَکْرٍ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عُثْمَانَ وَ قَالَ لَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ لَهُمَا فَأَجَابَهُ کَجَوَابِهِمَا ثُمَّ اسْتَدْعَی بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ سِرْ مَعَ أَخِینَا عطرفة (عُرْفُطَةَ) وَ تُشْرِفُ عَلَی قَوْمِهِ وَ تَنْظُرُ إِلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ وَ تَحْکُمُ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ فَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ عطرفة (عُرْفُطَةَ) وَ قَدْ تَقَلَّدَ سَیْفَهُ قَالَ سَلْمَانُ فَتَبِعْتُهُمَا إِلَی أَنْ صَارَ إِلَی الْوَادِی فَلَمَّا تَوَسَّطَاهُ نَظَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ قَدْ شَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی سَعْیَکَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ فَارْجِعْ فَوَقَفْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمَا فَانْشَقَّتِ الْأَرْضُ وَ دَخَلَا فِیهَا وَ رَجَعْتُ (1) وَ تَدَاخَلَنِی مِنَ الْحَسْرَةِ مَا اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِ کُلُّ ذَلِکَ إِشْفَاقاً عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَصْبَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَلَّی بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ وَ جَاءَ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ حَفَّ بِهِ أَصْحَابُهُ وَ تَأَخَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ارْتَفَعَ النَّهَارُ وَ أَکْثَرَ النَّاسُ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ زَالَتِ الشَّمْسُ وَ قَالُوا إِنَّ الْجِنِّیَّ احْتَالَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَرَاحَنَا اللَّهُ مِنْ أَبِی تُرَابٍ وَ ذَهَبَ عَنَّا افْتِخَارُهُ بِابْنِ عَمِّهِ عَلَیْنَا وَ أَکْثَرُوا الْکَلَامَ إِلَی أَنْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْأُولَی وَ عَادَ إِلَی مَکَانِهِ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ مَا زَالَ یُحَدِّثُ أَصْحَابُهُ (2) إِلَی أَنْ وَجَبَتْ صَلَاةُ الْعَصْرِ وَ أَکْثَرَ الْقَوْمُ الْکَلَامَ وَ أَظْهَرُوا الْیَأْسَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَصَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْعَصْرِ وَ جَاءَ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ أَظْهَرَ الْفِکْرَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ظَهَرَتْ شَمَاتَةُ الْمُنَافِقِینَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَادَتِ الشَّمْسُ تَغْرُبُ فَتَیَقَّنَ الْقَوْمُ أَنَّهُ قَدْ هَلَکَ وَ إِذَا قَدِ انْشَقَّ الصَّفَا وَ طَلَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْهُ وَ سَیْفُهُ یَقْطُرُ دَماً وَ مَعَهُ عطرفة (عُرْفُطَةَ) فَقَامَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ جَبِینَیْهِ وَ قَالَ لَهُ مَا الَّذِی حَبَسَکَ عَنِّی إِلَی هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ علیه السلام صِرْتُ إِلَی جِنٍّ کَثِیرٍ قَدْ بَغَوْا عَلَی عطرفة (عُرْفُطَةَ) وَ قَوْمِهِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ فَأَبَوْا عَلَیَّ وَ ذَلِکَ أَنِّی دَعَوْتُهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ تَعَالَی وَ الْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِکَ وَ رِسَالَتِکَ فَأَبَوْا فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی أَدَاءِ الْجِزْیَةِ فَأَبَوْا فَسَأَلْتُهُمْ أَنْ یُصَالِحُوا عطرفة (عُرْفُطَةَ) وَ قَوْمَهُ فَیَکُونَ بَعْضُ الْمَرْعَی لعطرفة (لِعُرْفُطَةَ) وَ قَوْمِهِ وَ کَذَلِکَ الْمَاءُ فَأَبَوْا ذلک کُلَّهُ فَوَضَعْتُ سَیْفِی فِیهِمْ وَ قَتَلْتُ

ص: 87


1- فی المصدر: و عادت الی ما کانت، و علی هذا فالضمیر للأرض.
2- فی المصدر: یحدث أصحابه بالحدیث.

ابوبکر گفت: چگونه می­توانم به زیر زمین بروم؟ و چگونه می­توانم میان آنان قضاوت کنم در حالی که کلام آنان را به خوبی نمی­فهمم. سپس رو به سوی عمر بن خطاب نمود و همان چیزی که به ابوبکر گفته بود فرمود، و عمر نیز به مانند ابوبکر به آن حضرت پاسخ گفت. سپس رو به سوی عثمان نمود و همان عباراتی که به آن دو گفته بود به او گفت و عثمان نیز به مانند آن دو پاسخ داد. سپس علی علیه السلام را احضار کرد و به او فرمود: ای علی با برادرمان عطرفه همراه شود و به نزد قومش برو و در وضعیتشان بنگر و با حقّ میان آن­ها قضاوت کن. امیرالمؤمنین علیه السلام با عطرفه برخاست و شمشیرش را بر گردن آویخت. سلمان گوید: من آن دو را دنبال کردم تا به وادی رسیدیم. چون به میانه وادی رسیدند امیرالمؤمنین علیه السلام به من نگاه کرد و فرمود: ای بنده خدا، خدا سعی تو را سپاس گوید، بازگرد. من ایستادم و به آن دو نگاه می­کردم که زمین شکافه شد و آن دو وارد زمین شدند.

من بازگشتم در حالی که افسوس و حسرتی که فقط خدا می­داند تا چه اندازه بود، مرا فرا گرفته بود و این افسوس و حسرتم به خاطر امیرالمؤمنین بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به بامداد درآمد و نماز صبح را برای مردم اقامه کرد. سپس آمد و بر صفا نشست و یارانش گرد آن حضرت جمع شدند. امیرالمؤمنین درنگ گرد و روز بلند شده بود. مردم بسیار به سخن گفتن پرداختند تا اینکه خورشید پدیدار شد. گفتند: آن شخص جنّی بر پیامبر نیرنگ زد و خداوند ما را از ابوتراب آسوده گردانید و فخرورزی او به پسرعمویش را از سرِ ما برداشت. و بسیار سخن راندند تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز ظهر را اقامه کرد و به مکان خویش برگشت و بر صفا نشست و یارانش پیوسته صحبت می­کردند تا اینکه زمان نماز عصر فرا رسید. و مردم بسیار با هم سخن گفتند و به خاطر امیرالمؤمنین اظهار یأس و ناامیدی کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز عصر را برپا داشت و آمد و بر صفا نشست و افکارش را در باره امیرالمؤمنین آشکار نمود و شماتت و شادمانی منافقان در باره امیرالمؤمنین آشکار گشت. چیزی نمانده بود که خورشید غروب کند و مردم یقین حاصل کردند که او هلاک شده است، که به ناگاه صفا شکافته شد و امیرالمؤمنین از زیر آن پدیدار شد درحالی که از شمشیرش خون می­چکید و عطرفه نیز همراه او بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی او رفت و میان دو چشم و پیشانی­اش را بوسید و به او فرمود: چه چیز مانع از این شد که تا این وقت نزد من نیایی؟ علی علیه السلام فرمود: به سوی جنیان بسیاری که قومشان از منافقان بودند و بر عطرفه و قومش سرکشی کرده و ستم روا داشتند رفتم و آنان را به سه خصلت دعوت کردم اما از من نپذیرفتند. در واقع من آنان را به ایمان به خداوند متعال و اقرار به نبوّت و رسالت شما دعوت نمودم اما نپذیرفتند. پس آنان را به پرداخت جزیه دعوت کردم و باز از پذیرش آن ابا کردند. سپس از آن­ها خواستم که با عطرفه و قومش مصالحه کنند تا برخی چراگاه­ها به عطرفه و قومش تعلق بگیرد و آبشخورها نیز برای آنان باشد اما همه این درخواست­ها را ردّ کردند. پس شمشیرم را به روی آنان کشیدم و

ص: 87

مِنْهُمْ ثَمَانِینَ (1) أَلْفاً فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی مَا حَلَّ بِهِمْ طَلَبُوا الْأَمَانَ وَ الصُّلْحَ ثُمَّ آمَنُوا وَ زَالَ الْخِلَافُ بَیْنَهُمْ (2) وَ مَا زِلْتُ مَعَهُمْ إِلَی السَّاعَةِ فَقَالَ عطرفة (عُرْفُطَةُ) (3) یَا رَسُولَ اللَّهِ جَزَاکَ اللَّهُ وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنَّا خَیْراً (4).

بیان

الزوبعة رئیس من رؤساء الجن و منه سمی الإعصار زوبعة (5) قاله الجوهری.

«5»

سن، المحاسن عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی هُدَیَّةَ (6) عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً عَلَی بَابِ الدَّارِ وَ مَعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِذْ أَقْبَلَ شَیْخٌ فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ تَعْرِفُ الشَّیْخَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَعْرِفُهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هَذَا إِبْلِیسُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَوْ عَلِمْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً بِالسَّیْفِ فَخَلَّصْتُ أُمَّتَکَ مِنْهُ قَالَ فَانْصَرَفَ إِبْلِیسُ إِلَی عَلِیٍّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ ظَلَمْتَنِی یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ (7) فَوَ اللَّهِ مَا شَرِکْتُ أَحَداً أَحَبَّکَ فِی أُمِّهِ (8).

«6»

ع، علل الشرائع الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُعْتَمِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الرَّمْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ عُمَرَ (9) بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِ

ص: 88


1- فی المصدر: زهاء ثمانین ألفا.
2- فی المصدر: ثم آمنوا و صاروا اخوانا و زال الخلاف بینهم.
3- عرفطة خ ل.
4- عیون المعجزات: 36- 39.
5- و المراد بها فی الحدیث هو المعنی الثانی.
6- هکذا فی النسخة، و لعله بالباء الموحدة، و الحدیث مرسل جدا، لان روایة ابن الصلت الراوی عن الإمام الجواد علیه السلام من أنس بن مالک بواسطة واحدة غریبة جدا.
7- الإسراء: 64.
8- المحاسن: 332، و فیه: ما شارکت.
9- فی المصدر: عمرو بن منصور.

هشتاد هزار تن از آنان را کُشتم و چون دیدند که چه بلایی بر سرشان آمده امان خواسته و خواستار صلح شدند. سپس ایمان آورده و نزاع و درگیری میانشان به پایان رسید و تا اکنون در میانشان بودم. عطرفه گفت: ای رسول خدا، خداوند به تو و امیرالمؤمنین در ازای کاری که برای ما انجام دادید جزای خیر دهاد. (1)

توضیح

«الزوبعۀ» یکی از رؤسای جن است که از همین کلمه به گردباد و طوفان، زوبعۀ گویند. جوهری این مطلب را بیان کرده است.

روایت5.

محاسن: از انس بن مالک روایت شده که گوید: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه با علی بن ابی طالب علیه السلام بر در خانه نشسته بود که پیرمری آمد و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سلام کرد و رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: آیا آن شیخ را می­شناسی؟ علی علیه السلام فرمود: او را نمی­شناسم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این ابلیس است. علی علیه السلام فرمود: یا رسول الله اگر می­دانستم با شمیشر ضربه­ای بر او می­زدم و امتت را از دست او خلاص می­گردانیدم. گوید: ابلیس به نزد علی علیه السلام رفت و به او گفت: ای ابا الحسن به من ظلم کردی آیا نشنیدی که خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَشَارِکْهُمْ فِی الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ»(2) {و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن.} سوگند به خدا من با کسی که از زمان تولدش تو را دوست داشته، شریک نشده­ام.(3)

روایت6.

ص: 88


1- . عیون المعجزات : 36 - 39
2- . اسراء / 64
3- . محاسن : 332

عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کُنَّا بِمِنًی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ بَصَرْنَا بِرَجُلٍ سَاجِدٍ وَ رَاکِعٍ وَ مُتَضَرِّعٍ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ صَلَاتَهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ أَبَاکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ فَمَضَی إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام غَیْرَ مُکْتَرِثٍ (1) فَهَزَّهُ هَزَّةً أَدْخَلَ أَضْلَاعَهُ الْیُمْنَی فِی الْیُسْرَی وَ الْیُسْرَی فِی الْیُمْنَی ثُمَّ قَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ لَنْ تَقْدِرَ عَلَی ذَلِکَ إِلَی أَجَلٍ مَعْلُومٍ مِنْ عِنْدِ رَبِّی مَا لَکَ تُرِیدُ قَتْلِی فَوَ اللَّهِ مَا أَبْغَضَکَ أَحَدٌ إِلَّا سَبَقَتْ نُطْفَتِی إِلَی رَحِمِ أُمِّهِ قَبْلَ نُطْفَةِ أَبِیهِ وَ لَقَدْ شَارَکْتُ مُبْغِضِیکَ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ الْخَبَرَ (2).

«7»

ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ سُلَیْمَانَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (3) قُلْتُ فَأُعْطِیَ الَّذِی دَعَا بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَمْ یُعْطَ بَعْدَهُ إِنْسَانٌ مَا أُعْطِیَ نَبِیَّ اللَّهِ مِنْ غَلَبَةِ الشَّیْطَانِ فَخَنَقَهُ إِلَی إِبْطِهِ (4) حَتَّی أَصَابَ لِسَانُهُ (5) یَدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا مَا دَعَا بِهِ سُلَیْمَانُ علیه السلام لَأَرَیْتُکُمُوهُ (6).

«8»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمَّا قُضِیَ أَیْ فَرَغَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ فَهَذَا کُلُّهُ حِکَایَةٌ عَنِ الْجِنِّ وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی سُوقِ عُکَاظٍ وَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی الْإِسْلَامِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ وَ لَمْ یَجِدْ (7) مَنْ یَقْبَلُهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا بَلَغَ مَوْضِعاً یُقَالُ لَهُ وَادِی مَجَنَّةَ تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَمَرَّ بِهِ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَمَعُوا لَهُ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَتَهُ قَالَ

ص: 89


1- اکترث للامر: بالی به. و لا یکترث له: لا یعبأ به و لا یبالیه.
2- علل الشرائع: 58 و 59. و الآیة فی الاسراء: 65.
3- ص: 35.
4- ساریة خ ل. أقول: و فی المصدر: سوابطه.
5- بلسانه خ ل.
6- قرب الإسناد: 81.
7- و لم یجد أحدا خ ل.

علل الشرایع: جابر بن عبدالله انصاری گوید: ما در معیّت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در منی بودیم، مردی را دیدیم که سجود و رکوع می کند و تضرّع دارد، عرض کردیم: ای رسول خدا چقدر نیکو نماز می خواند! حضرت فرمود: این مرد همان است که پدر شما را از بهشت اخراج نمود، علی علیه السّلام بدون پروا به طرفش رفته پس او را تکان داد به طوری که دنده های راستش در چپ و دنده های چپش در راست او فرو رفت، سپس حضرت به او فرمود: اگر خدا بخواهد تو را خواهم کُشت. شیطان گفت: تا زمان معهود که پروردگارم معیّن نموده تو بر این کار قادر نیستی، چرا مرا می خواهی بکشی به خدا سوگند احدی تو را دشمن ندارد مگر آن که نطفه من زودتر از نطفه پدرش در رحم مادرش قرار گرفته است و من در اموال و اولاد دشمنان تو شرکت دارم چنانچه خداوند عزّ و جلّ در کتاب محکمش می فرماید: «وَشَارِکْهُمْ فِی الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ»(1) {و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن.}

روایت7.

قرب الاسناد: ابو جمیلۀ از امام صادق علیه السلام در باره این فرموده خداوند «وَهَبْ لِی مُلْکًا لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ»(2) {و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد، در حقیقت، تویی که خود بسیار بخشنده ای.} روایت کرده که گفتم: آیا چیزی که برای آن دعا نمود به او داده شد؟ فرمود: آری، و آنچه به پیامبر خدا داده شده به انسانی پیش از او داده نشد. آن حضرت شیطان را مغلوب کرده و به زیر بغلش کشانید تا جایی که زبانش به دست رسول خدا برخورد کرد. و رسول خدا فرمود: اگر به خاطر دعایی که سلیمان نبی کرد، نبود او (شیطان) را به شما نشان می­دادم. (3)

روایت8.

تفسیر قمی: خداوند در آیات زیر به بیان حکایت های در باره جنیان می پردازد: «وإِذْ صَرَفْنَا إِلیْکَ نَفَرًا مِّنَ الجِنِّ یَسْتَمِعُونَ القُرْآنَ فَلمَّا حَضَرُوهُ قَالوا أَنصِتُوا فَلمَّا قُضِیَ» یعنی فارغ شد. تا این فرموده: «أُولئِکَ فِی ضَلال مُّبِینٍ» سبب نزول این آیات این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به همراه زید بن حارثه از مکه به بازار عکاظ رفت تا مردم را به اسلام دعوت کند. اما هیچ کس به او پاسخ مثبت نداد. آن حضرت به سوی مکه بازگشت. زمانی که به مکانی به نام وادی مجنة رسید، شب هنگام شروع به خواندن قرآن کرد. در این هنگام گروهی از جنیان از آن جا عبور می کردند. زمانی که صدای قرآن خواندن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شنیدند،

ص: 89


1- . اسراء / 64
2- . ص / 35
3- . قرب الاسناد : 81

بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَنْصِتُوا یَعْنِی اسْکُتُوا فَلَمَّا قُضِیَ أَیْ فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقِرَاءَةِ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ فَجَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمُوا وَ آمَنُوا وَ عَلَّمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ (1) عَلَی نَبِیِّهِ قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ السُّورَةَ کُلَّهَا فَحَکَی اللَّهُ قَوْلَهُمْ وَ وَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمْ مِنْهُمْ وَ کَانُوا یَعُودُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی کُلِّ وَقْتٍ فَأَمَرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنْ یُعَلِّمَهُمْ وَ یُفَقِّهَهُمْ فَمِنْهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ کَافِرُونَ وَ نَاصِبُونَ وَ یَهُودُ وَ نَصَارَی وَ مَجُوسٌ وَ هُمْ وُلْدُ الْجَانِّ (2).

«9»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ جُبَیْرٍ قَالَ: تَوَجَّهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تِلْقَاءَ مَکَّةَ وَ قَامَ بِنَخْلَةَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یُصَلِّی فَمَرَّ بِهِ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَوَجَدُوهُ یُصَلِّی صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ یَتْلُو الْقُرْآنَ فَاسْتَمَعُوا إِلَیْهِ وَ قَالَ آخَرُونَ أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُنْذِرَ الْجِنَّ فَصَرَفَ اللَّهُ إِلَیْهِ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ مِنْ نَیْنَوَی قَوْلُهُ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ کَانَ بَاتَ فِی وَادِی الْجِنِّ وَ هُوَ عَلَی مِیلٍ مِنَ الْمَدِینَةِ فَقَالَ علیه السلام إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَقْرَأَ عَلَی الْجِنِّ اللَّیْلَةَ فَأَیُّکُمْ یَتَّبِعُنِی فَاتَّبَعَهُ ابْنُ مَسْعُودٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا رَوَاهُ الطَّبْرِسِیُّ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُمْ کَانُوا سَبْعَةَ نَفَرٍ مِنْ جِنِّ نَصِیبِینَ فَجَعَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رُسُلًا إِلَی قَوْمِهِمْ وَ قَالَ زِرُّ بْنُ حُبَیْشٍ کَانُوا سَبْعَةً مِنْهُمْ زَوْبَعَةٌ وَ قَالَ غَیْرُهُ وَ هُمْ مسار وَ یسار وَ بشار وَ الأزد وَ خمیع (3).

«10»

قب، المناقب لابن شهرآشوب لَمَّا سَارَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی وَادِی حُنَیْنٍ لِلْحَرْبِ إِذَا بِالطَّلَائِعِ قَدْ رَجَعَتْ وَ الْأَعْلَامُ وَ الْأَلْوِیَةُ قَدْ وَقَفَتْ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا قَوْمِ مَا الْخَبَرَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ حَیَّةٌ عَظِیمَةٌ قَدْ سَدَّتْ عَلَیْنَا الطَّرِیقَ کَأَنَّهَا جَبَلٌ عَظِیمٌ لَا یُمْکِنُنَا مِنَ الْمَسِیرِ فَسَارَ

ص: 90


1- فی المصدر: فجاءوا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یطلبون شرائع الإسلام، فأنزل اللّه اه.
2- تفسیر القمّیّ: 623 و 624.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 44.

گروهی از آنها به گروهی دیگر می گفتند: «أَنصِتُوا» یعنی سکوت کنید. «فَلمَّا قُضِیَ» یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از قرائت قرآن فارغ شد. «ولوا إِلی قَومِهِم مُّنذِرِینَ * قَالوا یَا قَومَنَا إِنَّا سَمِعْنَا کِتَابًا أُنزِل مِن بَعْدِ مُوسَی مُصَدِّقًا لمَا بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلی الحَقِّ وإِلی طَرِیقٍ مُّسْتَقِیمٍ * یَا قَومَنَا أَجِیبُوا دَاعِیَ اللهِ وآمِنُوا بِهِ» تا این فرموده: « أُولئِکَ فِی ضَلال مُّبِینٍ» آن­ها به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و ایمان آوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز شریعت اسلام را به آن­ها آموخت. پس از آن، خداوند سوره جن را به طور کامل بر رسول خدا نازل کرد. خداوند در آن سوره، سخنان آن­ها، قبول ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم توسط آن­ها و آمدن پیاپی ایشان نزد آن حضرت را ذکر فرموده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز به امیر المؤمنین علیه السلام دستور داد تا به آن­ها احکام اسلام را یاد دهد. گروهی از آن­ها مؤمن، گروهی کافر و برخی ناصبی هستند. همچنین در میان آن­ها یهودی، مسیحی و مجوسی نیز یافت می شود. همه آن­ها از نسل جانّ هستند.(1)

روایت9.

مناقب: ابن جبیر گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی مکه رهسپار شد و در دلِ شب در کنار نخلی ایستاد و نماز گزارد. گروهی از جنیان بر آن حضرت گذر کردند و دیدند که او نماز صبح به پا می­دارد و قرآن تلاوت می­کند. پس به آن حضرت گوش فرا دادند. دیگران گفته­اند: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم امر شده که جنیان را انذار دهد. پس خداوند گروهی از جنیان نینوی را به سوی او فرستاد.

و در باره این فرموده خداوند: «وإِذْ صَرَفْنَا إِلیْکَ نَفَرًا مِّنَ الجِنِّ» و ایشان در وادی جنّ که در یک مایلی مدینه بود شب را سپری کرد و فرمود: من امر شده­ام که امشب برای جنیان قرآن قرائت کنم، کدام یک از شما به دنبال من می­آید. ابن مسعود او را دنبال نموده و بر منوال طبرسی حدیث را روایت کرده است.

از ابن عباس روایت شده که آنان هفت نفر از جنیان نصیبین بودند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را به عنوان فرستاده به سوی قومشان فرستاد. زر بن جیش گوید: آنان هفت نفر بودند که زوبعۀ از جمله آنان بود و دیگران گفته­اند: آنان مسار و یسار و بشار و ازد و خمیع بودند. (2)

روایت10.

مناقب: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای جنگ به وادی حنین رفت ناگاهان پیش­قراولان لشکر بازگشتند و پرچم­ها و علم­ها از حرکت بازایستاده شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمود: ای مردم چه خبر است؟ گفتند: ای رسول خدا ماری بزرگ سدّ راه ما شد گویی کوهی بزرگ بود و ما نمی­توانستیم به حرکت ادامه دهیم.

ص: 90


1- . تفسیر قمی : 623 - 624
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 44

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَشْرَفَ عَلَیْهَا فَرَفَعَتْ رَأْسَهَا وَ نَادَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا الْهَیْثَمُ بْنُ طَاحِ بْنِ إِبْلِیسَ مُؤْمِنٌ بِکَ قَدْ سِرْتُ إِلَیْکَ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی حَتَّی أُعِینَکَ عَلَی حَرْبِ الْقَوْمِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْعَزِلْ عَنَّا وَ سِرْ بِأَهْلِکَ عَنْ أَیْمَانِنَا فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ سَارَ الْمُسْلِمُونَ (1).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ عَمَلِ النَّیْرُوزِ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام إِلَی وَادِی الْجِنِّ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ.

و سیأتی أکثر أخبار هذا الباب فی باب استیلاء أمیر المؤمنین صلوات الله علیه علی الجن و الشیاطین.

باب 10 آخر و هو من الأول فی الهواتف من الجن و غیرهم بنبوته ص

الأخبار

«1»

قب، المناقب لابن شهرآشوب فی حدیث مازن بن العصفور الطائی أنه لما نحر عتیرة (2) سمع من صنمه.

بعث نبی من مضر*** فدع نحیتا من حجر

ثم نحر یوما آخر عتیرة (3) أخری فسمع منه:

هذا نبی مرسل*** جاء بخیر منزل

أبو عبیس قال سمعت قریش فی اللیل هاتفا علی أبی قبیس یقول شعرا:

إذا أسلم السعدان یصبح بمکة*** محمد لا یخشی خلاف المخالف

فلما أصبحوا قال أبو سفیان من السعدان سعد بکر (4) و سعد تمیم ثم سمع فی اللیلة الثانیة

ص: 91


1- مناقب آل أبی طالب 1: 88 ط النجف.
2- العتیرة: شاة کان العرب یذبحونها لآلهتهم فی شهر رجب.
3- بحیرة خ ل.
4- فی المصدر: من السعدان؟ قیل: سعد بکر و سعد تمیم.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به راه افتاد تا بر آن مار مشرف شد. مار سرش را بلند کرد و ندا سر داد: سلام بر تو ای رسول خدا، من هیثم بن طاح بن ابلیس هستم که به تو ایمان آوردم و همراه با ده هزار تن از اهل بیتم به سوی تو آمده­ام تا تو را در جنگ با این قوم یاری دهم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از ما فاصله بگیر و با خانواده­ات از سمت راست ما حرکت کن. او این کار را انجام داد و مسلمانان پیروز شدند.(1)

می­گویم: در ادامه در باب نوروز روایتی از معلی بن خنیس از امام صادق علیه السلام خواهد آمد که روز نوروز، روزی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را به وادی جن روانه کرد و او از آنان عهد و پیمان گرفت. و بیشتر روایت­های این باب را در باب تسلط امیرالمؤمنین بر جن و شیاطین بیان خواهیم کرد.

باب دهم : از باب اول درباره سروش­های جنیان و چیزهای دیگر به نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

روایات

روایت1.

مناقب: در حدیث مازن بن عصفور طائی آمده است هنگامی که عتیره­ای (2) قربانی کرد از بُت شنید که اینگونه سرود:

پیامبری از مضر مبعوث شده است، پس بُت کوچکی را که با سنگ ساخته­ای رها کن.

سپس روز دیگری عتیره دیگری قربانی کرد و این شعر را از بُت شنید:

این پیامبر مرسل است که خیر و برکتی نازل شده را با خود آورده است.

ابو عبیس گوید: قریش شب­هنگامی صدایی را بر ابو قبیس شنید که این شعر را می­سرود:

هنگامی که دو سعد اسلام آوردند، محمد به بامداد در می­آید در حالی که از مخالفت مخالفان باکی ندارد.

چون صبح کردند ابوسفیان گفت: دو سعد، سعد بکر و سعد تمیم است؟ سپس در شب دوم این اشعار را شنید:

ص: 91


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 88
2- . عتیرۀ: گوسفندی بود که عرب­ها در ماه رجب برای الهه­های خود ذبح می­کردند.

أیا سعد سعد الأوس کن أنت ناصرا***و یا سعد سعد الخزرجین غطارف

أجیبا إلی داعی الهدی و تمنیا***علی الله فی الفردوس خیر زخارف

فلما أصبحوا قال أبو سفیان هو سعد بن معاذ و سعد بن عبادة.

قال تمیم الداری أدرکنی اللیل فی بعض طرقات الشام فلما أخذت مضجعی قلت أنا اللیلة فی جوار هذا الوادی فإذا مناد یقول عذ بالله فإن الجن لا تجیر أحدا علی الله قد بعث نبی الأمیین رسول الله و قد صلینا خلفه بالحجون و ذهب کید الشیاطین و رمیت بالشهب فانطلق إلی محمد رسول رب العالمین.

سعید بن جبیر قال قال سواد بن قارب نمت علی جبل من جبال السراة فأتانی آت و ضربنی برجله و قال قم یا سواد بن قارب أتاک رسول من لوی بن غالب فلما استویت أدبر و هو یقول:

عجبت للجن و أرجاسها***و رحلها العیس بأحلاسها(1)

تهوی إلی مکة تبغی الهدی***(2) ما صالحوها مثل أنجاسها

فعدت فنمت فضربنی برجله فقال مثل الأول فأدبر قائلا:

عجبت للجن و تطلابها***(3) و رحلها العیس بأقتابها(4)

تهوی إلی مکة تبغی الهدی***ما صادقوها مثل کذابها

فعدت فنمت فضربنی برجله فقال مثل الأول فلما استویت أدبر و هو یقول:

عجبت للجن و أشرارها*** و رحلها العیس بأکوارها. (5)

تهوی إلی مکة تبغی الهدی***ما مؤمنوها مثل کفارها

قال فرکبت ناقتی و أتیت مکة عند النبی و أنشدته:

ص: 92


1- العیس: کرام الإبل. و أیضا الإبل البیض یخالط بیاضها سواد خفیف. و الاحلاس جمع الحلس: کل ما یوضع علی ظهر الدابّة تحت السرج أو الرحل.
2- أی تطلبه.
3- و طلابها خ ل
4- الاقتاب جمع القتب: الرحل
5- الاکوار جمع الکور: رحل البعیر أو الرحل بأداته.

ای سعد، سعد اوس، تو یاور باش، و ای سعد، سعد خزرجی­ها که سخاوتمند و بزرگوارید.

دعوت شخصی را که به هدایت دعوت می­کند پاسخ گویید و از خداوند بهترین زینت­ها را در بهشت آرزو کنید.

هنگامی که صبح کردند ابوسفیان گفت: آن دو، سعد بن معاذ و سعد بن عبادۀ هستند.

تمیم داری گوید: در یکی از راه­های شام بودم که شب فرا رسید و چون خواستم به خواب بروم گفتم: امشب من در پناه این وادی هستم که به ناگاه شخصی ندا سر داد: به خداوند پناه ببر، زیرا جنّیان کسی را در مقابل خداوند پناه نمی­دهند. پیامبر امّی رسول خدا مبعوث شد و ما در کوه حجون پشت سر او نماز خواندیم و نیرنگ شیاطین را از بین برد و با شهاب­هایی طرد شدند، پس به سوی محمد فرستاده پرودگار جهانیان رهسپار شو.

سعبد بن جبیر گفت: سواد بن قارب گوید: بر روی یکی از کوه­های سراۀ خوابیدم که شخصی به نزدم آمد و ضربه­ای به پایم زد و گفت: ای سواد بن قارب برخیز، فرستاده­ای از لویّ بن غالب نزد تو آمده است. هنگامی که برخاستم دیدم که او پشت کرده در حالی که این شعر را می­سرود:

از جنّ و پلیدهای آن­ها، و باروبنه آن­ها که شترانی سفید با پالان­هایی است، در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت هستند، جن­های صالح همچون جن­های پلید و نجس نیستند.

من دو باره خوابیدم، او به پایم زد و همان شعر را تکرار کرد و در حالی که پشت کرده بود می­گفت:

از جنیان و خواسته­هایشان و باروبنه آن­ها که بر روی شترانی سفید است در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت هستند، جن­های راست­گو مثل جنّ­های دروغ­گو نیستند.

باز دو باره خوابیدم پس به پایم زد همان عبارات را بازگو کرد و چون برخاستم دیدم که پشت کرده در حالی که اینگونه می­سرود:

از جنّیان و شرورهای آن­ها، و از باروبنه آن­ها که بر روی شترانی سفید است در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت هستند، جنّ­های مؤمن بسان جنّ­های کافر نیستند.

گوید: سوار بر شترم شدم و در مکه به نزد پیامبر آمدم و این اشعار را برای آن حضرت سرودم:

ص: 92

أتانی جن قبل هدء و رقدة***و لم یک فیما قد أتانا بکاذب

ثلاث لیال قوله کل لیلة***أتاک رسول من لوی بن غالب

فأشهد أن الله لا رب غیره*** و أنک مأمون علی کل غائب

-و کان لبنی عذرة صنم یقال له حمام فلما بعث النبی صلی الله علیه و آله سمع من جوفه یقول یا بنی هند بن حزام ظهر الحق و أودی (1) الحمام و دفع الشرک الإسلام ثم نادی بعد أیام لطارق یقول یا طارق یا طارق بعث النبی الصادق جاء بوحی ناطق صدع صادع بتهامة لناصریه السلامة و لخاذلیه الندامة هذا الوداع منی إلی یوم القیامة ثم وقع الصنم لوجهه فتکسر.

قال زید بن ربیعة فأتیت النبی صلی الله علیه و آله فأخبرته بذلک فقال کلام الجن المؤمنین فدعانا إلی الإسلام.

و سمع صوت الجن بمکة لیلة خرج النبی صلی الله علیه و آله:

جزی الله رب الناس خیر جزائه***رسولا أتی فی خیمتی أم معبد

فیا لقصی ما زوی الله عنکم***به من فعال لا یجازی بسودد

فأجابه حسان فی قوله:

لقد خاب قوم زال عنهم نبیهم***و قد سر من یسری إلیه و یغتدی(2)

نبی یری ما لا یری الناس حوله***و یتلو کتاب الله فی کل مشهد

و إن قال فی یوم مقالة غائب***فتصدیقها فی ضحوة العید أوغد

و هتف من جبال مکة یوم بدر:

أذل الحنیفیون بدرا بوقعة***سینقض منها ملک کسری و قیصرا

أصاب رجالا من لوی و جردت***حرائر یضربن الحرائر حسرا

ص: 93


1- أودی: هلک.
2- سری إلیه: سار إلیه لیلا. اغتدی علیه: أتاه غدوة.

پیش­ از اینکه آرام بگیرم و بخوابم جنّی نزد من آمد و در بیان آن چیزی که برای ما آورد، دروغ­گو نبود.

سه شب، در هر شب او می­گفت: فرستاده­ای از جانب لویّ بن غالب نزد تو آمده است.

پس گواهی بده که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و همانا تو برای هر شخص غائبی امین هستی.

بنی عذرۀ بُتی به نام «حمام» داشتند. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث شد از داخل آن صدایی شنیده شد که می­گفت:

ای فرزندان هند بن حزام، حقّ آشکار گشت و «حمام» نابود شد و اسلام، شرک را زدود. و پس از چند روز طارق را ندا کرد و می­گفت:

ای طارق ای طارق، پیامبر راست­گفتار مبعوث شد، وحی ناطقی را آورد، شخصی در تهامۀ برای یاورانش فریاد سلامتی سر داد و برای خوارکنندگانش، ندامت و پشیمانی فریاد کشید، این بدرود من است تا روز قیامت است. سپس آن بُت با صورت بر زمین افتاد و شکسته شد.

زید بن ربیعه گوید: نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدم و آن جریان را برای ایشان بازگو کردم. فرمود: سخن جنیانِ ایمان­دار است. پس ما را به اسلام دعوت فرمود.

و در مکّه در شبی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت صدای جنیان شنیده شد که می­گفتند:

خداوند که پروردگار مردم است جزای خیر به فرستاده­ای بدهد که وارد دو خیمه امّ معبد شد.

ای قوم قصی بن کلاب، کارهای که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمی­شود.

حسّان بن ثابت اینگونه او را جواب داد:

یقینا! قومی که پیامبرشان از میان آن رفت، ناامید شدند و کسانی که پیامبر در شب و روز به نزدشان آمد، شادمان گشتند.

پیامبری است که چیزهایی می­بیند که مردم در اطراف او نمی­بینند، و در هر مجتمعی کتاب خداوند را تلاوت می­کند.

و اگر روزی گفته­ای از غیبیات بر زبان آورد، تصدیق آن در نیم­روز عید یا فردای آن روز به وقع می­پیوندد.

در روز بدر از کوه­های مکه صدایی بلند شد که می­گفت:

حنیفی­ها در معرکه­ای ماه را ذلیل کردند که در نتیجه آن پادشاهی ایران و روم از بین خواهد رفت.

مردانی از قوم لویّ را کُشت و افسوس بر دلِ زنان آزاده یضر بن حرائر نهاد.

ص: 93

ألا ویح من أمسی عدو محمد*** لقد ضاق خزیا فی الحیاة و خسرا

و أصبح فی هافی (1) العجاجة معفرا***تناوله الطیر الجیاع و تنقرا

فعلموا الواقعة و ظهر الخبر من الغد.

و دخل العباس بن مرداس السلمی علی وثن یقال له الضمیر فکنس ما حوله و مسحه و قبله فإذا صائح یصیح یا عباس بن مرداس:

قل للقبائل من سلیم کلها***هلک الضمیر و فاز أهل المسجد

هلک الضمیر و کان یعبد مرة***قبل الکتاب إلی النبی محمد

إن الذی جا بالنبوة (2) و الهدی*** بعد ابن مریم من قریش مهتد

فخرج فی ثلاثمائة راکب من قومه إلی النبی صلی الله علیه و آله فلما رآه النبی صلی الله علیه و آله تبسم ثم قال یا عباس بن مرداس کیف کان إسلامک فقص علیه القصة فقال صلی الله علیه و آله صدقت و سر بذلک صلی الله علیه و آله.

و فی حدیث سیار الغسانی لما قال له عمر أ کاهن أنت فقال قد هدی الله بالإسلام کل جاهل و دفع بالحق کل باطل و أقام بالقرآن کل مائل القصة فأخذت ظبیة بذی العسف فإذا بهاتف:

یا أیها الرکب السراع الأربعه*** خلوا سبیل الظبیة المروعه

فخلیتها فلما جن اللیل فإذا أنا بهاتف یقول:

خذها و لا تعجل و خذها عن ثقه***فإن شر السیر سیر الحقحقه

هذا نبی فائز من حققه

و قال عمرو بن جبلة الکلبی عترنا عتیرة لعمرة اسم صنم فسمعنا من جوفه مخاطب سادنه عصام (3) یا عصام یا عصام جاء الإسلام و ذهبت الأصنام و حقنت

ص: 94


1- هامی خ ل.
2- فی المصدر: جاء النبوّة.
3- فی المصدر: یخاطب سادنه. أقول: السادن الخادم و الحاجب.

بدانید وای بر کسی که دشمن محمد شود که یقیناً در دنیا خوار و ذلیل و زیانمند می­شود.

و در میان گرد و غبار بر خاک مالیده می­شود و پرندگان گرسنه او را می­خورند و بر او نوک می­زنند.

آنان واقعه را به درستی یافتند و آن خبر در آینده آشکار گردید.

عباس بن مرداس سلمی بر بُتی که «الضمیر» نام داشت وارد شد. او اطراف بُت را جارو کرد و آن را مسح کرد و بوسید که به ناگاه شخصی فریاد زد: ای عباس بن مرداس؛

به همه قبائل سلیم بگو: «الضمیر» هلاک شد و اهل مسجد پیروز شدند.

«الضمیر» هلاک شد و پیش از اینکه کتاب قرآن به سوی محمد پیامبر نازل شود، در برهه­ای پرستش می­شد.

همانا کسی که نبوّت و هدایت را پس از پسر مریم آورده است، از قریش است و او هدایت­گر است.

پس او به همراه سیصد سوارکار از قومش به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رهسپار شد. هنگامی که پیامبر او را دید لبخندی زد و فرمود: ای عباس بن مرداس، اسلام آوردن تو چگونه انفاق افتاد؟ او داستان را برای آن حضرت بازگو کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: راست گفتی. و از این اتفاق خرسند و شادمان گشت.

در روایت سیار غسانی آمده است که: هنگامی که عمر به او گفت: آیا تو کاهن هستی؟ گفت: خداوند با اسلام هر جاهلی را هدایت کرد، و با حقّ هر باطلی را زدود و با قرآن هر کج رونده­ای را راست کرد. داستان: پس آهویی در ذی العسف گرفت که ناگاه این صدا بیرون آمد:

ای چهار سواری که سریع می­روید، آهوی ترسو را رها کنید.

پس آهو را رها کردم و چون شب تاریک شد، صدایی شنیدم که می­گفت:

آن را بگیر و شتاب نکن و با اطمینان آن را بگیر، چرا که بدترین نوع راه رفتن، تند راه رفتن است.

این پیامبری است که هر کس او را تصدیق کند، رستگار است.

عمرو بن جبلۀ کلبی گوید: عتیره­ای را برای بُتی به نام «عمرۀ» قربانی کردیم. پس از داخل آن صدایی شنیدیم که شخصی به نام عصام که خدمتکار و نگهبانش بود را مخاطب قرار داد و گفت: ای عصام ای عصام اسلام آمد، و بُت­ها برچیده شدند و از ریختن

ص: 94

الدماء و وصلت الأرحام ففزعت من ذلک ثم عترنا أخری فسمعنا یقول لرجل اسمه بکر یا بکر بن جبل جاء النبی المرسل یصدقه المطعمون فی المحل أرباب یثرب ذات النخل و یکذبه أهل نجد و تهامة و أهل فلج و الیمامة.

فأتیا إلی النبی و أسلما و أنشد عمرو:

أجبت رسول الله إذ جاء بالهدی***فأصبحت بعد الحمد لله أوحدا

تکلم شیطان من جوف هبل بهذه الأبیات:

قاتل الله رهط کعب بن فهر***ما أضل العقول و الأحلاما

جاءنا تائه (1) یعیب علینا***دین آبائنا الحماة الکراما

فسجدوا کلهم و تنقصوا النبی صلی الله علیه و آله و قال هلموا غدا فسمع أیضا فحزن النبی صلی الله علیه و آله من ذلک فأتاه جنی مؤمن و قال یا رسول الله أنا قتلت مسعر الشیطان المتکلم فی الأوثان فأحضر المجمع لأجیبه فلما اجتمعوا و دخل النبی صلی الله علیه و آله خرت الأصنام علی وجوهها فنصبوها و قالوا تکلم فقال:

أنا الذی سمانی المطهرا***أنا قتلت ذا الفخور (2) مسعرا.

إذا طغی لما طغی و استکبرا***و أنکر الحق و رام المنکرا:

بشتمه نبینا المطهرا*** قد أنزل الله علیه السورا.

من بعد موسی فاتبعنا الأثرا

فقالوا إن محمدا یخادع اللات(3) کما خادعنا.

تاریخ الطبری أنه روی الزهری فی حدیث جبیر بن مطعم عن أبیه قال کنا جلوسا قبل أن یبعث رسول الله بشهر نحرنا جزورا فإذا صائح یصیح من جوف الصنم

ص: 95


1- التائه: المتکبر و الضال.
2- فی المصدر: ذا الفجور.
3- هکذا فی الکتاب ومصدره ، ولعله مصحف هبل ، أو أن الجنی دخل جوف اللات.

خون­ها جلوگیری شد و صله رحم برقرار شد. من از این اتفاق به ترس و دلهره افتادم. سپس عتیره دیگری قربانی کردیم و شندیم که به شخصی به نام بکر می­گفت:

ای بکر بن جبل، پیامبر مرسل آمد، کسانی که در خشکسالی اطعام می­کنند او را تصدیق می­کنند، کسانی که اربابان یثرب بوده و نخل­هایی دارند، و اهل نجد و تهامه و اهل فلح و یمامه او را تکذیب کردند.

آن دو نفر نزد پیامبر آمدند و اسلام آوردند و عمرو این شعر را سرود:

رسول خدا را اجابت نمودم آنسان که برنامه هدایت را آورد، و حمد و سپاس برای خداوند، پس از اسلام آوردنم بی­همتا شدم.

شیطانی از داخل بُت هُبل این اشعار را بر زبان آورد:

خداوند طایفه کعب بن فهر را نابود کند، چقدر خردها و عقل­ها را گمراه ساختند.

شخصی متکبر و گمراه نزد ما آمد و به خاطر دین اجداد نجیب­زاده و بزرگوارمان بر ما عیب گرفت.

همه آن­ها سجده بردند و از شأن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کاستند. و گفت: فردا بشتابید و آن را نیز شنید. پس پیامبر از این ماجرا اندوهگین شد. یکی از جنیان مؤمن نزد آن حضرت آمد و گفت: ای رسول خدا من «مسعر» شیطانی که از داخل بت­ها سخن می­گفت کُشتم، پس اجتماعی برپا کن تا او را جواب دهم. هنگامی که مردم گرد آمدند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد، بت­ها از روی بر زمین افتادند. مردم بت­ها را راست کردند و گفتند: سخن بگو. بُت گفت:

من کسی هستم که مرا مطهّر نامیده است، من «مسعر» مغرور و متکبر را کُشتم.

آنسان که سرکشی کرده و تکبر ورزید و حقّ را انکار کرد و در پی امور ناپسند برآمد،

با دشنام دادن پیامبر مطهّر، پیامبری که خداوند سوره­هایی را بر وی نازل فرمود،

پس از موسی، و ما او را تبعیت نمودیم.

پس گفتند: محمد بُت لات را فریب می­دهد همانگونه که ما را فریب داده است.

تاریخ طبری: زهری در حدیث جبیر بن مطعم از پدرش روایت کرده است که گفت: یک ماه پیش از آنکه رسول خدا مبعوث شود، ما گردهم آمده و حیواناتی را قربانی کردیم که به ناگاه شخصی از میان بُت فریاد برآورد:

ص: 95

اسمعوا العجب ذهب استراق الوحی و یرمی بالشهب لنبی بمکة اسمه محمد مهاجرته إلی یثرب.

الطبری فی حدیث ابن إسحاق و الزهری عن عبد الله بن کعب مولی عثمان أنه قال عمر لقد کنا فی الجاهلیة نعبد الأصنام و نعلق (1) الأوثان حتی أکرمنا الله بالإسلام فقال الأعرابی لقد کنت کاهنا فی الجاهلیة قال فأخبرنا ما أعجب ما جاءک به صاحبک قال جاءنی قبل الإسلام جاء فقال أ لم تر إلی الجن أبالسها و إیاسها من دینها و لحاقها بالقلاص و أحلاسها (2) فقال عمر إنی و الله لعند وثن من أوثان الجاهلیة فی معشر من قریش قد ذبح له رجل من العرب عجلا فنحن ننظر قسمه لیقسم لنا منه إذ سمعت من جوف العجل صوتا ما سمعت صوتا قط أنفذ منه و ذلک قبل الإسلام بشهر أو سنة یقول یا آل ذریح أمر نجیح رجل فصیح یقول لا إله إلا الله.

و منه حدیث الخثعمی و حدیث سعد بن عبادة و حدیث سعد بن عمرو الهذلی (3).

و فی حدیث خزیم بن فاتک الأسدی أنه وجد إبله بأبرق العزل القصة فسمع هاتفا:

هذا رسول الله ذو الخیرات*** جاء بیاسین و حامیمات

فقلت من أنت قال أنا مالک بن مالک بعثنی رسول الله إلی حی نجد قلت لو کان لی من یکفینی إبلی لأتیته فآمنت به فقال أنا فعلوت بعیرا منها و قصدت المدینة و الناس فی صلاة الجمعة فقلت فی نفسی لا أدخل حتی ینقضی صلاتهم فأنا أنیخ راحلتی إذ خرج إلی رجل قال یقول لک رسول الله ادخل فدخلت فلما رآنی قال ما فعل الشیخ الذی ضمن لک أن یؤدی إبلک إلی أهلک قلت لا علم لی به قال إنه أداها سالمین (4) قلت أشهد أن لا إله إلا الله و أنک رسول الله (5).

ص: 96


1- فی المصدر: و نعنق الاوثان.
2- القلاص جمع القلوص: الشابة من الإبل أو الباقیة علی السیر. و الاحلاس جمع الحلس: کل ما یوضع علی ظهر الدابّة تحت السرج أو الرحل.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 76- 79.
4- فی المصدر: أداها سالمة.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 89.

این امر شگفت را بشنوید، استراق وحی به پایان رسید، و با شهاب­ها طرد شدند، به خاطر پیامبری در مکّه، نام او محمد است و به یثرب مهاجرت می­کند.

طبری در حدیث اسحاق، و زهری از عبدالله بن کعب خدمتکار عثمان روایت کرده که عمر گفت: ما در زمان جاهلیت بت­ها را پرستش می­کردیم و بر کیش بت­پرستی بودیم تا اینکه خداوند با اسلام ما را بزرگ و گرامی داشت. شخصی بادیه نشین گفت: من در زمان جاهلیت کاهن بودم. گفت: پس ما را با خبر ساز که عجیب­ ترین چیزی که همراهِ جنّیِ تو برایت آورد چه بود؟ گفت: پیش از اسلام شخصی نزد من آمد و گفت: آیا به جنیان و ابلیس­های آنان نمی­نگری، و در ناامید شدن آن­ها از دینشان و پیوستنشان به شتران جوان و بار و بنه آن­ها دقت نمی­کنی؟ عمر گفت: سوگند به خدا من در میان گروهی از قریش در نزد یکی از بت­های زمان جاهلیت بودم که مردی عرب گوسفندی را برای آن قربانی کرده بود. ما به او نگاه می­کردیم تا برای ما گوشت قربانی را تقسیم کند که به ناگاه از داخل گوسفند صدایی شنیدم که هرگز صدایی رساتر از آن نشنیده بودم - و این ماجرا یک ماه یا یک سال پیش از ظهور اسلام بود - آن صدا می­گفت: ای آل ذریح، امری موفق در راه است، مردی فصیح می­آید که می­گوید: لا اله الا الله.

از جمله این روایت­ها، حدیث خثعمی و حدیث سعد بن عبادۀ و خدیث سعد بن عمرو هذلی است.(1)

در حدیث خزیم بن فاتک اسدی آمده است که او شترش را در ابرق العزل دید و بقیه داستان، پس صدایی شنید که می­گفت:

این رسول خدا است که صاحب خیر و برکت فراوان است، و یاسین و حم­ها را آورده است.

گفتم: تو کیستی؟ گفت: من مالک بن مالک هستم، رسول خدا مرا به سوی قبیله نجد فرستاده است. گفتم: اگر کسی را داشتم که از شترم مراقبت می­کرد نزد او می­رفتم و به او ایمان می­آوردم. گفت: من این کار را بر عهده می­گیرم، پس بر شتری سوار شدم و به سمت مدینه رفتم. هنگامی که به آنجا رسیدم مردم در نماز جمعه بودند. با خودم گفتم: وارد نمی­شوم تا اینکه نمازشان را به پایان ببرند. و من شترم را می­خواباندم که مردی به سوی من آمد و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­فرماید: داخل شو. پس من داخل شدم و هنگامی که مرا دید فرمود: آن شیخی که وعده کرده بود شترت را به نزد خانواده­ات برساند، چه کار کرد؟ گفتم: از او خبر ندارم. فرمود: او شتران را سالم به خانواده­ات رساند. گفتم: گواهی می­دهم هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و تو فرستاده خداوند هستی.

ص: 96


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 76 - 79
بیان

العتیرة شاة کانوا یذبحونها فی رجب لآلهتهم و الغطریف السید و الحجون بفتح الحاء جبل بمکة و هی مقبرة و یقال رحلت البعیر أی شددت علی ظهره الرحل و هفا الشی ء فی الهواء إذا ذهب و العجاجة الغبار.

و قال الجزری فی حدیث سلمان شر السیر الحقحقة هو المتعب من السیر و قیل هو أن تحمل الدابة علی ما لا تطیقه و الفلج موضع بین بصرة و ضریة.

«2»

أَقُولُ رَوَی فِی الْمُنْتَقَی، بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ زَیْدِ بْنِ طَلْحَةَ أَنَّ رَجُلًا مَرَّ عَلَی مَجْلِسٍ بِالْمَدِینَةِ فِیهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ أَ کَاهِنٌ هُوَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُدِیَ بِالْإِسْلَامِ کُلُّ جَاهِلٍ وَ دُفِعَ بِالْحَقِّ کُلُّ بَاطِلٍ وَ أُقِیمَ بِالْقُرْآنِ کُلُّ مَائِلٍ وَ أُغْنِیَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کُلُّ عَائِلٍ فَقَالَ عُمَرُ مَتَی عَهْدُکَ بِهَا یَعْنِی صَاحِبَتَهُ قَالَ قُبَیْلَ الْإِسْلَامِ أَتَتْنِی فَصَرَخَتْ یَا سَلَامُ یَا سَلَامُ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ الْخَیْرُ الدَّائِمُ غَیْرُ حِلْمِ النَّائِمِ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا أُحَدِّثُکَ بِمِثْلِ هَذَا وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَسِیرُ فِی بَادِیَةٍ مَلْسَاءَ لَا یُسْمَعُ فِیهَا إِلَّا الصَّدَی (1) إِذْ نَظَرْنَا فَإِذَا رَاکِبٌ مُقْبِلٌ أَسْرَعُ مِنَ الْفَرَسِ حَتَّی کَانَ مِنَّا عَلَی قَدْرِ مَا یُسْمِعُنَا صَوْتَهُ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ یَا أَحْمَدُ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَمْجَدُ أَتَاکَ مَا وَعَدَکَ مِنَ الْخَیْرِ یَا أَحْمَدُ ثُمَّ ضَرَبَ رَاحِلَتَهُ حَتَّی أَتَی مِنْ وَرَائِنَا فَقَالَ عُمَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا بِالْإِسْلَامِ وَ أَکْرَمَنَا بِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ أَنَا أُحَدِّثُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِمِثْلِ هَذَا وَ أَعْجَبَ قَالَ عُمَرُ حَدِّثْ قَالَ انْطَلَقْتُ أَنَا وَ صَاحِبَانِ لِی نُرِیدُ الشَّامَ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِقَفْرَةٍ مِنَ الْأَرْضِ نَزَلْنَا بِهَا فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ لَحِقَنَا رَاکِبٌ فَکُنَّا أَرْبَعَةً قَدْ أَصَابَنَا سَغَبٌ (2) شَدِیدٌ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا أَنَا بِظَبْیَةٍ عَضْبَاءَ تَرْتَعُ قَرِیباً مِنَّا فَوَثَبْتُ إِلَیْهَا فَقَالَ الرَّجُلُ الَّذِی لَحِقَنَا خَلِّ سَبِیلَهَا لَا أَبَا لَکَ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهَا وَ نَحْنُ نَسْلُکُ هَذَا الطَّرِیقَ وَ نَحْنُ عَشَرَةٌ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ فَیُخْطَفُ (3) بَعْضُنَا فَمَا هُوَ إِلَّا أَنْ کَانَ هَذِهِ الظَّبْیَةُ فَمَا یُهَیِّجُهَا أَحَدٌ فَأَبَیْتُ وَ قُلْتُ لِعُمَرَ وَ اللَّهِ (4) لَا أُخَلِّیهَا فَارْتَحَلْنَا وَ قَدْ شَدَّدْتُهَا مَعِی حَتَّی إِذَا ذَهَبَ سَدَفٌ

ص: 97


1- الصدی: ما یرده الجبل أو غیره إلی المصوت مثل صوته.
2- السغب: الجوع.
3- فی المصدر: فیختطف.
4- هکذا فی النسخة، و الصحیح لعمر اللّه بلا واو کما فی المصدر.

توضیح

«العتیرۀ» گوسفندی بود که در ماه رجب برای الهه­هایشان ذبح می­کردند. «الغطریف» به معنای سرور و بزرگ است. «الحجون» با فتحه خاء کوهی در مکه است که گورستان بود. و گفته می­شود: رحلت البعیر، یعنی باروبنه را بر پشت شتر بستم. و «هفا الشیء فی الهواء» هرگاه چیزی به هوا برود. «العجاجۀ» به معنای غبار است.

جزری گوید: در حدیث سلمان آمده است: شرّ السیر الحقحقۀ، نوعی راه رفتن خسته کننده است. و گفته شده: این است که بر چهارپا باری سنگین­تر از آنچه توان دارد بگذاری. و «الفلج» مکانی ما بین بصره و ضریّۀ است.

روایت2.

می­گویم: در المنتقی با اسناد یعقوب بن زید بن طلحۀ آمده است که مردی بر مجلسی در مدینه که عمر بن خطاب در آن بود، گذر کرد. عمر به آن مرد نگریست و گفت: آیا او کاهن است؟ گفت: ای امیرالمؤمنین، با اسلام هر جاهلی هدایت شد، و با حقّ هر باطلی دفع شد و هر کج­روی با قرآن راست شد، و با محمد صلی الله علیه و آله و سلم هر نیازمندی بی­نیاز شد. عمر گفت: چه چیز از همراه جنی­ات به یاد داری؟ مقصودش همراهِ جنّی او بود. گفت: اندکی پیش از اسلام نزد من آمد و فریاد برآورد: به به، به به، حقّ آشکار، و برکت پیوسته، که رویای شخص خوابیده نیست، الله اکبر. شخصی از میان قوم گفت: ای امیرالمؤمنین من داستانی مانند آن را برای شما بازگو می­کنم، سوگند به خدا، ما در بیابانی خشک که صدایی جز پژواک شنیده نمی­شد، راه می­رفتیم که به ناگاه دیدیم سواری سریع­تر از اسب به سمت ما آمد تا اینکه به اندازه­ای به ما نزدیک شد که صدای او را می­شنیدیم و گفت: ای احمد ای احمد، خداوند از همه والاتر و بزرگ­تر است، ای احمد خیری که به تو وعده داده شد، به تو رسید. سپس بر ستورش زد تا اینکه از پشت ما گذر کرد. عمر گفت: سپاس برای خداوندی که با اسلام ما را هدایت کرد و بدان ما را کرامت بخشید. مردی از انصار گفت: ای امیرالمؤمنین من داستانی عجیب­تر از آن را برای شما بازگو می­کنم. عمر گفت: بازگو کن. گفت: من و دو نفر از همراهانم به سمت شام بیرون رفتیم تا اینکه به بیابانی بی­آب و علف رسیدم و در آنجا فرود آمدیم. در این اثناء سواری به ما ملحق شد و ما چهار نفر شدیم که گرسنگی شدیدی دامنگیر ما شد. من به اطراف توجه کردم و به ناگاه دیدم که آهوئی گوش بریده در نزدیکی ما می­چرد. پس به سوی آن جهیدم. مردی که به ما ملحق شده بود گفت: خدا پدرت را بیامرزد او را رها کن. سوگند به خدا در حالی که این راه را می­پیمودیم ما ده نفر یا بیشتر بودیم که آهو را دیدم. و یکی از ما ربوده شد. چیزی جز آهو نبود و کسی آهو را تحریک نکرد و من نپذیرفتم و گفتم: سوگند به خدا آهو را رها نمی­کنم. ما به راه افتادیم و من آهو را به خودم بستم

ص: 97

مِنَ اللَّیْلِ إِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ بِنَا وَ یَقُولُ:

یَا أَیُّهَا الرَّکْبُ السِّرَاعُ الْأَرْبَعَهْ*** خَلُّوا سَبِیلَ النَّافِرِ الْمُفَزَّعَهْ

خَلُّوا عَنِ الْعَضْبَاءِ فِی الْوَادِی مَعَهْ*** لَا تَذْبَحَنَّ الظَّبْیَةَ الْمُرَوَّعَهْ

فِیهَا لِأَیْتَامٍ صِغَارٍ مَنْفَعَهْ

قَالَ فَخَلَّیْتُ سَبِیلَهَا ثُمَّ انْطَلَقْنَا حَتَّی أَتَیْنَا الشَّامَ فَقَضَیْنَا حَوَائِجَنَا ثُمَّ أَقْبَلْنَا حَتَّی إِذَا کُنَّا بِالْمَکَانِ الَّذِی کُنَّا فِیهِ هَتَفَ هَاتِفٌ مِنْ خَلْفِنَا:

إِیَّاکَ لَا تَعْجَلْ وَ خُذْهَا مِنْ ثِقَهْ ***فَإِنَّ شَرَّ السَّیْرِ سَیْرُ الْحَقْحَقَهْ

قَدْ لَاحَ نَجْمٌ وَ أَضَاءَ مَشْرِقَهْ ***یَخْرُجُ مِنْ ظَلْمَاءَ عَسْفٌ مُوبِقَهْ

ذَاکَ رَسُولٌ مُفْلِحٌ مَنْ صَدَّقَهُ*** اللَّهُ أَعْلَی أَمْرَهُ وَ حَقَّقَهْ

(1).

بیان

السدف بالضم الطائفة من اللیل و السدف محرکة سواد اللیل.

«3»

ختص، الإختصاص أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنَّا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ الْعَصْرِ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ طُوَالٌ کَأَنَّهُ بَدَوِیٌّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مَا فَعَلَ جِنِّیُّکَ الَّذِی کَانَ یَأْتِیکَ قَالَ إِنَّهُ لَیَأْتِینِی إِلَی أَنْ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَحَدِّثِ الْقَوْمَ بِمَا کَانَ مِنْهُ فَجَلَسَ وَ سَمِعْنَا لَهُ فَقَالَ إِنِّی لَرَاقِدٌ بِالْیَمَنِ قَبْلَ أَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَإِذَا جِنِّیٌّ أَتَانِی نِصْفَ اللَّیْلِ فَرَفَسَنِی (2) بِرِجْلِهِ وَ قَالَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ ذَعِراً فَقَالَ اسْمَعْ قُلْتُ وَ مَا أَسْمَعُ قَالَ:

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ إِبْلَاسِهَا ***وَ رَکْبِهَا الْعِیسَ بِأَحْلَاسِهَا

تَهْوِی إِلَی مَکَّةَ تَبْغِی الْهُدَی*** مَا طَاهِرُ الْجِنِّ کَأَنْجَاسِهَا

فَارْحَلْ إِلَی الصَّفْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ*** وَ ارْمِ بِعَیْنَیْکَ إِلَی رَأْسِهَا

قَالَ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَثَ فِی وُلْدِ هَاشِمٍ شَیْ ءٌ أَوْ یَحْدُثُ وَ مَا أَفْصَحَ (3) لِی وَ إِنِّی

ص: 98


1- المنتقی فی مولود المصطفی: القسم الثالث: باب فیما کان من زمان نبوّته و مدة إقامته بمکّة.
2- رفسه: ضربه فی صدره.
3- أی ما بین مراده و لا أوضحه.

تا اینکه پاسی از شب سپری شد که شخصی بر ما فریاد کشید و گفت:

ای چهار سواری که سریع می­روید، آهوی رمیده ترسان را رها کنید.

آهوی گوش بریده را در وادی رها کنید، آهویی ترسو را ذبح نکنید.

در این آهو برای کودکان یتیم منافع زیادی است.

گفت: آهو را رها کردم و به راه افتادیم تا اینکه به شام رسیدیم و نیازهایمان را برآورده ساخته و سپس آمدیم تا اینکه به مکانی که در آنجا بودیم رسیدیم و شخصی از پشت سر ما فریاد برآورد:

برحذر باش شتاب نکن و با اطمینان آن را بگیر چرا که بدترین نوع راه رفتن، شتافتن و راه رفتن خسته کننده است.

ستاره­ای درخشید و مشرق خود را نورانی کرد، این ستاره از تاریکی مرگ­بار و هلاک کننده بیرون آمد.

آن، فرستاده­ای است که هر کس او را تصدیق کند رستگار می­شود و خداوند امر خود را علوّ بخشید و آن را محقق ساخت.

توضیح

«السُدف» با ضمه پاسی از شب است و «السدف» با حروف متحرک به معنای سیاهی شب است.

روایت3.

اختصاص: اصبغ بن نباته گوید: روز جمعه در مسجد پس از نماز عصر همراه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بودیم که مردی بلند قد آمد گویا بیابان نشینی بود. آن مرد بر آن حضرت سلام کرد و علی علیه السلام فرمود: آن جنّی­ای که نزد تو آمد چه کرد؟ گفت: او به نزد من می­آید تا اینکه من در مقابل شما ایستادم ای امیرالمؤمنین. علی علیه السلام فرمود: از ماجرای او برای این مردم بازگو کن. او نشست و ما به او گوش سپردیم. پس گفت: پیش از اینکه خداوند پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث کند، من در یمن خوابیده بودم که در نیمه­های شب یک جنّ نزد من آمد و با پایش ضربه­ای به سینه من زد و گفت: بنشین. من با ترس و هراس نشستم. گفت: گوش فرا بده. گفتم: چه چیز بشنوم؟ گفت:

از جنیان و ابلیس­های آنان و ستوران آن­ها که شتران سفیدی هستند که پارچه زین و پالان دارند در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت هستند، جنیان پاک همچون جنیان ناپاک نیستند.

پس به سوی فرزند پاک و خالص هاشم کوچ کن و چشمانت را به سوی رئیس و سرور این قبیله بینداز.

گوید: گفتم: سوگند به خدا در میان فرزندان هاشم چیزی رخ داده است یا رخ می­دهد و برای من آشکار نشد و امید دارم

ص: 98

لَأَرْجُو أَنْ یُفْصِحَ لِی فَأَرِقْتُ (1) لَیْلَتِی وَ أَصْبَحْتُ کَئِیباً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْقَابِلَةِ أَتَانِی نِصْفَ اللَّیْلِ وَ أَنَا رَاقِدٌ فَرَفَسَنِی بِرِجْلِهِ وَ قَالَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ ذَعِراً فَقَالَ اسْمَعْ فَقُلْتُ وَ مَا أَسْمَعُ قَالَ:

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ أَخْبَارِهَا*** وَ رَکْبِهَا الْعِیسَ بِأَکْوَارِهَا

تَهْوِی إِلَی مَکَّةَ تَبْغِی الْهُدَی*** مَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ کَکُفَّارِهَا

فَارْحَلْ إِلَی الصَّفْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ*** بَیْنَ رَوَابِیهَا (2) وَ أَحْجَارِهَا

فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَثَ فِی وُلْدِ هَاشِمٍ أَوْ یَحْدُثُ وَ مَا أَفْصَحَ لِی وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُفْصِحَ لِی فَأَرِقْتُ لَیْلَتِی وَ أَصْبَحْتُ کَئِیباً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْقَابِلَةِ أَتَانِی نِصْفَ اللَّیْلِ وَ أَنَا رَاقِدٌ فَرَفَسَنِی بِرِجْلِهِ وَ قَالَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ وَ أَنَا ذَعِرٌ فَقَالَ اسْمَعْ قُلْتُ وَ مَا أَسْمَعُ قَالَ:

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ أَلْبَابِهَا*** وَ رَکْبِهَا الْعِیسَ بِأَنْیَابِهَا

تَهْوِی إِلَی مَکَّةَ تَبْغِی الْهُدَی*** مَا صَادِقُو الْجِنِّ کَکَذَّابِهَا

فَارْحَلْ إِلَی الصَّفْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ*** أَحْمَدَ أَزْهَرَ خَیْرِ أَرْبَابِهَا

قُلْتُ عَدُوَّ اللَّهِ أَفْصَحْتَ فَأَیْنَ هُوَ قَالَ ظَهَرَ بِمَکَّةَ یَدْعُو إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَأَصْبَحْتُ وَ رَحَلْتُ نَاقَتِی وَ وَجَّهْتُهَا قِبَلَ مَکَّةَ فَأَوَّلُ مَا دَخَلْتُهَا لَقِیتُ أَبَا سُفْیَانَ وَ کَانَ شَیْخاً ضَالًّا فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَیِّ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّهُمْ مُخْصِبُونَ إِلَّا أَنَّ یَتِیمَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ أَفْسَدَ عَلَیْنَا دِینَنَا قُلْتُ وَ مَا اسْمُهُ قَالَ مُحَمَّدٌ أَحْمَدُ قُلْتُ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ تَزَوَّجَ بِخَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ فَهُوَ عَلَیْهَا نَازِلٌ فَأَخَذْتُ بِخِطَامِ نَاقَتِی ثُمَّ انْتَهَیْتُ إِلَی بَابِهَا فَعَقَلْتُ نَاقَتِی ثُمَّ ضَرَبْتُ الْبَابَ فَأَجَابَتْنِی مَنْ هَذَا فَقُلْتُ أَنَا أَرَدْتُ مُحَمَّداً فَقَالَتْ اذْهَبْ إِلَی عَمَلِکَ مَا تَذَرُونَ مُحَمَّداً یَأْوِیهِ ظِلُّ بَیْتٍ قَدْ طَرَدْتُمُوهُ وَ هَرَبْتُمُوهُ وَ حَصَّنْتُمُوهُ اذْهَبْ إِلَی عَمَلِکَ قُلْتُ رَحِمَکِ اللَّهُ إِنِّی رَجُلٌ أَقْبَلْتُ مِنَ الْیَمَنِ وَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَکُونَ قَدْ مَنَّ عَلَیَّ بِهِ فَلَا تَحْرِمِینِیَ النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله رَحِیماً فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا خَدِیجَةُ افْتَحِی الْبَابَ

ص: 99


1- أرق: ذهب عنه النوم فی اللیل.
2- الروابی جمع الرابیة: ما ارتفع من الأرض.

برایم آشکار گردد. آن شب را بیدار ماندم و اندوهگین شدم. چون شب بعد فرا رسید نیمه­های شب در حال خواب به نزد من آمد و با پایش ضربه­ای به سینه­ام زد و گفت: بنشین، من با ترس و هراس نشستم و گفتم: چه چیزی بشنوم؟ گفت:

از جنیان و اخبار مربوط به آنان و از شتران سفید و پالان­های آنان در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت هستند، جنیان مؤمن با جنیان کافر برابر نیستند.

پس از میان تپه­ها و سنگ­ها به سوی فرزند پاک و خالص هاشم کوچ کن.

پس گفتم: سوگند به خدا در میان فرزندان هاشم اتفاقی رخ داده یا رخ می­دهد و برای من آشکار نکرد و من امید داشتم که برایم آشکار می­نمود. آن شب را بیدار ماندم و اندوهگین شدم. چون شب بعد فرا رسید در حال خواب نیمه­های شب به سراغم آمد و با پا ضربه­ای به سینه من زد و گفت: بنشین. من با ترس و هراس نشستم. گفت: بشنو. گفتم: چه چیز بشنوم؟ گفت:

از جنّ و خردهایشان و از ستورانشان که شتران سفید دارای دندان هستند، در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت­اند. جنیان صادق با جنیان دروغ­گو برابر نیستند.

پس به سوی فرزند پاک و خالص هاشم کوچ کن، او پسندیده­ترین و درخشان­ترین است و بهترین ارباب بنی هاشم است.

گفتم: ای دشمن خدا، آشکار کردی، پس او کجاست؟ گفت: در مکه ظهور کرد و به گواهی دادن به اینکه هیج معبودی جز خدای یکتا نیست و اینکه محمد فرستاده خداوند است، دعوت می­کند. پس من صبح هنگام بار و بنه شترم را بستم و به سوی مکه رهسپار شدم. در ابتدا که وارد مکه شدم با ابوسفیان روبه رو شدم که پیرمردی گمراه بود. بر او سلام کردم و از قبیله وی سوال کردم. گفت: به خدا سوگند آنان در آسایش­اند جز اینکه یتیم ابوطالب دینشان را تباه کرده است. گفتم: اسم او چیست؟ گفت: محمد، احمد. گفتم: او کجاست؟ گفت: با خدیجه دختر خویلد ازدواج نموده و در نزد اوست. پس افسار شترم را گرفته و به سوی منزل او رفتم و شترم را بستم و در را کوبیدم. خدیجه گفت: کیستی؟ گفتم: من محمد را می­خواهم. گفت: برو دنبال کارت، محمد را رها نمی­کنید که در سایه منزلی باشد، شما او را طرد کرده و فراری دادید و او را در تنگنا قرار دادید، برو به دنبال کارت. گفتم: خدا تو را رحم کند، من مردی هستم که از یمن آمده­ام و امید دارم خداوند به واسطه او بر من منّت نهد. پس مرا از نگاه کردن به او محروم نگردان. و آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بسیار مهربان بود.

ص: 99

فَفَتَحَتْ فَدَخَلْتُ فَرَأَیْتُ النُّورَ فِی وَجْهِهِ سَاطِعاً نُورٌ فِی نُورٍ ثُمَّ دُرْتُ خَلْفَهُ فَإِذَا أَنَا بِخَاتَمِ النُّبُوَّةِ مَعْجُونٌ عَلَی کَتِفِهِ الْأَیْمَنِ فَقَبَّلْتُهُ ثُمَّ قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

أَتَانِی نَجِیٌّ (1) بَعْدَ هَدْءٍ وَ رَقْدَةٍ*** وَ لَمْ یَکُ فِیمَا قَدْ تَلَوْتُ (2) بِکَاذِبٍ

ثَلَاثَ لَیَالٍ قَوْلُهُ کُلَّ لَیْلَةٍ*** أَتَاکَ رَسُولٌ مِنْ لُوَیِّ بْنِ غَالِبٍ

فَشَمَّرْتُ عَنْ ذَیْلِی الْإِزَارَ وَ وَسَّطَتْ ***بِیَ الذِّعْلِبُ (3) الْوَجْنَاءُ بَیْنَ السَّبَاسِبِ

فَمُرْنَا بِمَا یَأْتِیکَ یَا خَیْرَ قَادِرٍ*** (4) وَ إِنْ کَانَ فِیمَا جَاءَ شَیْبُ الذَّوَائِبِ

وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ*** وَ أَنَّکَ مَأْمُونٌ عَلَی کُلِّ غَائِبٍ

وَ أَنَّکَ أَدْنَی الْمُرْسَلِینَ وَسِیلَةً*** إِلَی اللَّهِ یَا ابْنَ الْأَکْرَمِینَ الْأَطَایِبِ

وَ کُنْ لِی شَفِیعاً یَوْمَ لَا ذُو شَفَاعَةٍ*** إِلَی اللَّهِ یُغْنِی (5) عَنْ سَوَادِ بْنِ قَارِبٍ

وَ کَانَ اسْمُ الرَّجُلِ سَوَادَ بْنَ (6) قَارِبٍ فَرُحْتُ (7) وَ اللَّهِ مُؤْمِناً بِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجَ إِلَی صِفِّینَ فَاسْتُشْهِدَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).

بیان

العیس بالکسر الإبل البیض یخالط بیاضها شی ء من الشقرة و الأحلاس جمع حلس و هو کساء یطرح علی ظهر البعیر قوله إلی رأسها الضمیر راجع إلی القبیلة و الأکوار جمع الکور بالضم و هو الرحل بأداته و الهدء السکون و الذعلب الناقة القویة و الوجناء الناقة الصلبة و سباسب جمع سبسب (9) قوله شیب الذوائب أی قبلنا و صدقنا بما یأتیک به الوحی من الله و إن کان فیه أمور شداد تشیب منها الذوائب و رأیت فی بعض الکتب مکان الشعر الأول:

ص: 100


1- نجیی خ ل.
2- قد بلوت خ ل.
3- قال الجزریّ فی النهایة: فی حدیث سواد بن مطرف: الذعلب الوجناء، الذعلب و الذعلبة:
4- یا خیر من مشی خ ل.
5- سواک بمغن خ ل.
6- و قد سماه الجزریّ سواد بن مطرف.
7- فرجعت خ ل.
8- الاختصاص: مخطوط.
9- و السبب: القفر و المفازة.

من از ایشان شنیدم که می­فرمود: ای خدیجه در را باز کن. او در را باز کرد و من وارد شدم و نوری آشکار و درخشان را در صورتش دیدم، نور در نور بود. سپس به پشت او چرخیدم و به شانه راست خاتم پیامبران تکیه داده و میان دو دست آن حضرت را بوسیدم در حالی که این ابیات را می­سرودم:

پس از آرامش و خوابی، نجوا کننده­ای نزد من آمد و من در آنچه بازگو می­کنم دروغ نمی­گویم.

سه شب، هر شب او می­گفت: فرستاده­ای از لویّ بن غالب نزد تو آمده است.

پس من شلوار از دامن کشیدم (خودم را آماده کردم) و شتری قوی و محکمی مرا به وسط بیابان­های بی آب و علف کشاند.

ای بهترین توانا به آنچه بر تو نازل شد ایمان آورده و آن را تصدیق نمودیم هر چند به خاطر سختی برخی امور آن، زلف و موی سر سفید گردد.

و گواهی می­دهم که معبودی غیر از خداوند یکتا نیست و تو امین هر شخص غائب هستی.

و تو در میان پیامبران نزدیک­ترین واسطه و وسیله هستی ای فرزند گرامی­ترین و پاک­ترین افرادم.

و در روزی که هیچ شافعی در پیشگاه خداوند نیست که سواد بن قارب را بی­نیاز کند، تو شافعم باش.

نام آن مرد سواد بن قارب بود. سوگند به خدا من به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایمان آوردم. سپس برای جنگ صفین رهسپار شد و در رکاب امیرالمؤمنین شهید شد. (1)

توضیح

«العیس» با کسره عین به معنای شتر سفیدی است که سفیدی آن با بوری آمیخته است. «الاحلاس» جمع حلس به معنای پارچه­ای است که بر پشت شتر پهن می­کنند. و سخن او: «الی رأسها» ضمیر در آن به قبیلۀ برمی­گردد. «الاکوار» جمع الکور با ضمه کاف به معنای وسایل بار و بنه است. «الهدء» یعنی: آرامش. «الذعلب» شتر تنومند است و «الوجناء» یعنی شتر محکم. «سباسب» جمع سبسب است. سخن او: «شیب الذوائب» یعنی: آنچه از وحی که از جانب خداوند بر تو نازل شد قبول کردیم و تصدیق نمودیم هرچند در آن امور سختی باشد که به خاطر آن زلف و موی سر ما سفید گردد. در برخی کتاب­ها به جای شعر او این ابیات را دیدم:

ص: 100


1- . اختصاص : نسخه خطی.

عجبت للجن و تجساسها***و شدها العیس بأحلاسها

تهوی إلی مکة تبغی الهدی***ما خیر الجن کأنجاسها

و مکان الثانی:

عجبت للجن و تطلابها***و شدها العیس بأقتابها

إلی قوله:

فارحل إلی الصفوة من هاشم***لیس قداماها کأذنابها

التجساس تفعال من التجسس کالتطلاب من الطلب و القدامی المتقدمون و الأذناب المتأخرون.

و روی فیه عن أبی هریرة أن قوما من خثعم کانوا عند صنم لهم جلوسا و کانوا یتحامون إلی أصنامهم فیقال لأبی هریرة هل کنت تفعل ذلک فیقول أبو هریرة و الله فعلت فأکثرت فالحمد لله الذی أنقذنی بمحمد صلی الله علیه و آله قال أبو هریرة فالقوم مجتمعون عند صنمهم إذ سمعوا بهاتف یهتف:

یا أیها الناس ذوی الأجسام*** و مسند و الحکم إلی الأصنام

أ کلکم أوره کالکهام***أ لا ترون ما أری أمامی

من ساطع یجلو دجی الظلام*** قد لاح للناظر من تهام

قد بدأ للناظر الشئام***ذاک نبی سید الأنام

من هاشم فی ذروة السنام***مستعلن بالبلد الحرام

جاء یهد الکفر بالإسلام***أکرمه الرحمن من إمام

قال أبو هریرة فأمسکوا ساعة حتی حفظوا ذلک ثم تفرقوا فلم تمض بهم ثالثة حتی جاءهم خبر رسول الله صلی الله علیه و آله أنه قد ظهر بمکة.

أقول الأوره الأحمق و یقال کهمته الشدائد أی جبنته عن الإقدام و أکهم بصره کل و رق و رجل کهام کسحاب کلیل عیی لا غناء عنده و قوم کهام أیضا و المتکهم المتعرض للشر و الشئام کفعال بالهمز نسبة إلی الشام أی یظهر نوره للشامی کما یظهر للتهامی.

ص: 101

از جنّیان و جاسوسی بیش­از حدّ آنان و بار و بنه بستن آنان بر شتران سفید در شگفتم.

مشتاق مکه شده و طالب هدایت­اند. جنیان خوب با جنیان پلید یکسان نیستند.

و به جای شعر دوم این ابیات را دیده­ام:

از جن و طلب کردن بیش از حدّ آنان و با رو بنه بستن آنان بر شتران سفید در شگفتم.

تا این سخن:

پس به سوی فرزند پاک و خالص هاشم سفر کن که پیشینیان آنان همچون پسینیان­شان نیستند.

«التجساس» بر وزن تفعال از «التجسس» است، مانند «التطلاب» که از «الطلب» است. و «القدامی» یعنی پیشینیان و «الاذناب» یعنی پسینیان.

در این کتاب از ابوهریرۀ روایت شده که قومی از خثعم در مقابل یکی از بت­هایشان نشسته بودند و از بت­هایشان درخواست حمایت می­کردند. - به ابوهریرۀ گفته شد: آیا تو آن کار را انجام می­دادی؟ ابوهریرۀ می­گفت: به خدا سوگند این کار را بسیار انجام دادم. و حمد و سپاس برای خداوندی که با محمد صلی الله علیه و آله و سلم مرا از این عمل نجات داد - ابوهریرۀ گفت: مردم در نزد بُت خود نشسته بودند که صدایی شنیدند که می­گفت:

ای مردم دارای جسم که به بت­ها تکیه کرده و حکم و قضاوت را نزد بت­ها می­برید.

آیا همه شما کودن و بی­فایده هستید، آیا چیزی را که من در مقابل خویش می­بینم شما نمی­بینید؟

درخشانی که تاریکی ظلمت­ها را زدود و روشن گردانید، که برای شخص بیننده از تهام آشکار گشته است.

و برای کسانی که از شام می­نگرند آشکار گردیده است، او پیامبری است که سرور مردمان است.

از میان فرزندان هاشم در جایگاه والایی قرار دارد و در سرزمینی که مورد حرمت خداوند است ظهور کرد.

آمد در حالی که با اسلام، کفر را ویران کرد و خداوند رحمن او را پیشوای بزرگ قرار داد.

ابوهریرۀ گوید: ساعتی درنگ کردند تا آن شعرها راحفظ کردند سپس متفرق شدند. سه روز از آن ماجرا نگذشته بود که اخبار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان رسید که در مکه ظهور کرده است.

می­گویم: «الأورۀ» به معنای احمق است. گفته می­شود: «کهمته الشدائد» یعنی سختی­ها او از دلاوری بازداشت و او را ترسو گردانید. و «أکهم بصره» یعنی چشمش را ضعیف و نازک گردانید. و «رجل کهام» بر وزن سحاب یعنی: شخص ضعیفی که هیچ سود و فایده­ای در نزدش نیست. و «قوم کهام» و نیز «المتکهم» شخصی است که در معرض شرّ قرار می­گیرد. «الشئام» بر وزن فعال با همزه اسم منسوب به شام است، یعنی نور او برای فرد شامی آشکار می­گردد همانطور که برای فرد تهامی آشکار می­شود.

ص: 101

«4»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، ذَکَرُوا أَنَّهُ کَانَ لِسَعْدِ الْعَشِیرَةِ صَنَمٌ یُقَالُ لَهُ فِرَاصٌ وَ کَانُوا یُعَظِّمُونَهُ وَ کَانَ سَادِنَهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أَنَسِ اللَّهِ بْنِ سَعْدِ الْعَشِیرَةِ یُقَالُ لَهُ ابْنُ وَقْشَةَ فَحَدَّثَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أَنَسِ اللَّهِ یُقَالُ لَهُ ذُبَابُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ کَانَ لِابْنِ وَقْشَةَ رَئِیٌّ (1) مِنَ الْجِنِّ یُخْبِرُهُ بِمَا یَکُونُ فَأَتَاهُ ذَاتَ یَوْمٍ فَأَخْبَرَهُ قَالَ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا ذُبَابُ اسْمَعِ الْعَجَبَ الْعُجَابَ بُعِثَ أَحْمَدُ بِالْکِتَابِ یَدْعُو بِمَکَّةَ لَا یُجَابُ قَالَ فَقُلْتُ مَا هَذَا الَّذِی تَقُولُ قَالَ مَا أَدْرِی هَکَذَا قِیلَ لِی فَلَمْ یَکُنْ إِلَّا قَلِیلٌ حَتَّی سَمِعْنَا بِخُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ ذُبَابٌ إِلَی الصَّنَمِ فَحَطَمَهُ ثُمَّ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمَ عَلَی یَدِهِ وَ قَالَ بَعْدَ إِسْلَامِهِ شِعْرٌ:

تَبِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ إِذْ جَاءَ بِالْهُدَی*** وَ خَلَّفْتُ فِرَاصاً بِأَرْضٍ هَوَانٍ

شَدَدْتُ عَلَیْهِ شِدَّةً فَتَرَکْتُهُ ***کَأَنْ لَمْ یَکُنْ وَ الدَّهْرُ ذُو حِدْثَانٍ

وَ لَمَّا رَأَیْتُ اللَّهَ أَظْهَرَ دِینَهُ*** أَجَبْتُ رَسُولَ اللَّهِ حِینَ دَعَانِی

فَمَنْ مُبَلِّغُ سَعْدِ الْعَشِیرَةِ أَنَّنِی*** شَرَیْتَ الَّذِی یَبْقَی بِآخَرَ فَانِی

قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ لِبَنِی عُذْرَةَ صَنَمٌ یُقَالُ لَهُ حَمَامٌ وَ کَانُوا یُعَظِّمُونَهُ وَ کَانَ فِی بَنِی هِنْدِ بْنِ حِزَامٍ وَ کَانَ سَادِنَهُ رَجُلٌ مِنْهُمْ یُقَالُ لَهُ طَارِقٌ وَ کَانُوا یَعْتِرُونَ عِنْدَهُ الْعَتَائِرَ قَالَ زِمْلُ بْنُ عَمْرٍو الْعُذْرِیُّ فَلَمَّا ظَهَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَمِعْنَا مِنْهُ صَوْتاً وَ هُوَ یَقُولُ یَا بَنِی هِنْدِ بْنِ حِزَامٍ ظَهَرَ الْحَقُّ وَ أَوْدَی حَمَامٌ وَ دَفَعَ الشِّرْکَ الْإِسْلَامُ قَالَ فَفَزِعْنَا لِذَلِکَ وَ هَالَنَا فَمَکَثْنَا أَیَّاماً ثُمَّ سَمِعْنَا صَوْتاً آخَرَ وَ هُوَ یَقُولُ یَا طَارِقُ یَا طَارِقُ بُعِثَ النَّبِیُّ الصَّادِقُ بِوَحْیٍ نَاطِقٍ صُدِعَ صَادِعٌ بِأَرْضِ تِهَامَةَ لِنَاصِرِیهِ السَّلَامَةُ وَ لِخَاذِلِیهِ النَّدَامَةُ هَذَا الْوَدَاعُ مِنِّی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ وَقَعَ الصَّنَمُ لِوَجْهِهِ قَالَ زِمْلٌ فَخَرَجْتُ حَتَّی أَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ مَعِی نَفَرٌ مِنْ قَوْمِی فَأَخْبَرْنَاهُ بِمَا سَمِعْنَا فَقَالَ ذَاکَ کَلَامُ مُؤْمِنٍ مِنَ الْجِنِّ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَی الْأَنَامِ کَافَّةً أَدْعُوهُمْ (2) إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ وَحْدَهُ وَ إِنِّی رَسُولُهُ

ص: 102


1- الرئی: الذی یرجع إلی رأیه.
2- فی المصدر: أدعوکم.

روایت4.

کنزالکراکجی: گفتند قبیله سعد العشیره بتی داشتند به نام «فراص» و آن را بزرگ می­داشتند و خدمتکاری داشت از بنی انس اللَّه بنام ذباب بن حرث بن سعد العشیره که او را «ابن وقشه» می­خواندند و مردی از بنی انس اللَّه به نام ذباب بن حرث بن عمرو گفت: ابن وقشه همزادی از جنیان داشت که به او از آینده خبر می­داد، یک روز نزد او آمد که گزارش دهد. ذباب گفت: به من نگریست و گفت: شگفت­ترین سخنان را بشنو که مبعوث شدن احمد است با کتاب دعوت کند در مکه و پذیرا نباشند. گفتم: این چه سخن است که گوئی؟ گفت: خودم هم نمی­دانم چنین به من گفتند، گوید اندکی نگذشت که شنیدیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مکه ظهور کرده و ذباب بر سر بت رفت و آن را خرد کرد و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و به او گروید و مسلمان شد و پس از مسلمانی خود سرود:

شعر

پیرو رسول خدا شدم آنگاه که هدایت را آورد. و پشت سر نهادم فراص را در سرزمین خواری.

بر او یورش بردم و او را وانهادم، تا گویا در روزگار چنین چیزی نبوده است.

و چون دیدم خدا دینش را آشکار کرده، پذیرا شدم از رسول خدا چون دعوت کرد.

کیست از من به سعد العشیره برساند، که من خریدم آنچه پاینده است بدان چه نابود شود.

گوید: روایت است که قبیله بنی عذره، بتی داشتند به نام حمام که بزرگش می­داشتند و در خاندان بنی هند بن حزام بود و خدمتکارش مردی از آنان بود به نام «طارق» که شترها را نزد او قربانی می­کردند. زمل بن عمرو عذری گفت: چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ظهور کرد از آن بت این آواز را شنیدیم که می­گفت: ای بنی هند بن حزام حق ظاهر شد و حمام نابود گردید و اسلام شرک و بت پرستی را راند. گوید: از این گفتار در هراس افتادیم و چند روز درنگ کردیم و آواز دیگری شنیدیم که می­گفت: ای طارق ای طارق مبعوث شد پیامبر صادق به وحی گویا، پیامبر گوینده ای در سرزمین تهامه آمده که برای یاورانش، سلامتی و برای کسانی که او را خوار گردانند پشمیانی است. این بدرود من است با شما تا روز قیامت. و آن بت به رو بر زمین افتاد. زمل گفت: من بیرون شدم تا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدم با تنی چند از قوم خود و از آنچه شنیدیم به آن حضرت گزارش دادیم و فرمود: آن گوینده یک جنّ مؤمن بوده وانگه فرمود: ای گروه عرب من فرستاده خدا به سوی همه مردم هستم که آنان را به پرستش خدا می­خوانم که یکتا است و من هم فرستاده و بنده اویم،

ص: 102

وَ عَبْدُهُ وَ أَنْ تَحُجُّوا الْبَیْتَ وَ تَصُومُوا شَهْراً مِنِ اثْنَیْ عَشَرَ شَهْراً وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَمَنْ أَجَابَنِی فَلَهُ الْجَنَّةُ نُزُلًا وَ ثَوَاباً وَ مَنْ عَصَانِی کَانَتْ لَهُ النَّارُ مُنْقَلَباً وَ عِقَاباً قَالَ فَأَسْلَمْنَا وَ عَقَدَ لِی لِوَاءً وَ کَتَبَ لِی کِتَاباً فَقَالَ زِمْلٌ عِنْدَ ذَلِکَ (شِعْرٌ):

إِلَیْکَ رَسُولُ اللَّهِ أَعْمَلْتُ نَصَّهَا*** أُکَلِّفُهَا حَزْناً وَ قَوْزاً مِنَ الرَّمْلِ

لَأَنْصُرُ خَیْرَ النَّاسِ نَصْراً مُؤَزِّراً*** وَ أَعْقَدُ حَبْلًا مِنْ حِبَالِکَ فِی حَبْلِی

وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ*** أَدِینُ لَهُ مَا أَثْقَلَتْ قَدَمِی نَعْلِی

قَالَ وَ ذَکَرُوا أَنَّ عَمْرَو بْنَ مُرَّةَ کَانَ یُحَدِّثُ فَیَقُولُ خَرَجْتُ حَاجّاً فِی الْجَاهِلِیَّةِ فِی جَمَاعَةٍ مِنْ قَوْمِی فَرَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ وَ أَنَا فِی الطَّرِیقِ کَأَنَّ نُوراً قَدْ سَطَعَ مِنَ الْکَعْبَةِ حَتَّی أَضَاءَ إِلَی نَخْلِ یَثْرِبَ وَ جَبَلَیْ جُهَیْنَةَ الْأَشْعَرِ وَ الْأَجْرَدِ وَ سَمِعْتُ فِی النَّوْمِ قَائِلًا یَقُولُ تَقَشَّعَتِ الظَّلْمَاءُ وَ سَطَعَ الضِّیَاءُ وَ بُعِثَ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ أَضَاءَ إِضَاءَةً أُخْرَی حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی قُصُورِ الْحِیرَةِ وَ أَبْیَضِ الْمَدَائِنِ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَقْبَلَ حَقٌّ فَسَطَعَ وَ دَمَغَ بَاطِلٌ فَانْقَمَعَ فَانْتَبَهْتُ فَزِعاً وَ قُلْتُ لِأَصْحَابِی وَ اللَّهِ لَیَحْدُثَنَّ بِمَکَّةَ فِی هَذَا الْحَیِّ مِنْ قُرَیْشٍ حَدَثٌ ثُمَّ أَخْبَرْتُهُمْ بِمَا رَأَیْتُ فَلَمَّا انْصَرَفْنَا إِلَی بِلَادِنَا جَاءَنَا مُخْبِرٌ یُخْبِرُ أَنَّ رَجُلًا مِنْ قُرَیْشٍ یُقَالُ لَهُ أَحْمَدُ قَدْ بُعِثَ وَ کَانَ لَنَا صَنَمٌ فَکُنْتُ أَنَا الَّذِی أَسْدُنُهُ فَشَدَدْتُ عَلَیْهِ فَکَسَرْتُهُ وَ خَرَجْتُ حَتَّی قَدِمْتُ عَلَیْهِ مَکَّةَ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ یَا عَمْرَو بْنَ مُرَّةَ أَنَا النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ إِلَی الْعِبَادِ کَافَّةً أَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ آمُرُهُمْ بِحَقْنِ الدِّمَاءِ وَ صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ عِبَادَةِ الرَّحْمَنِ وَ رَفْضِ الْأَوْثَانِ وَ حِجِّ الْبَیْتِ وَ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَمَنْ أَجَابَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ عَصَی فَلَهُ النَّارُ فَآمِنْ بِاللَّهِ یَا عَمْرَو بْنَ مُرَّةَ تَأْمَنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ النَّارِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ آمَنْتُ بِمَا جِئْتَ بِهِ مِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ وَ إِنْ أَرْغَمَ ذَلِکَ کَثِیراً مِنَ الْأَقْوَامِ وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

شَهِدْتُ بِأَنَّ اللَّهَ حَقٌّ وَ أَنَّنِی*** لِآلِهَةِ الْأَحْجَارِ أَوَّلُ تَارِکٍ

وَ شَمَّرْتُ عَنْ سَاقِی الْإِزَارَ مُهَاجِراً*** إِلَیْکَ أَجُوبُ (1) الْوَعْثَ بَعْدَ الدَّکَادِکِ

لَأَصْحَبُ خَیْرَ النَّاسِ نَفْساً وَ وَالِداً*** رَسُولُ مَلِیکِ النَّاسِ فَوْقَ الْحَبَائِکِ

ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ابْعَثْنِی إِلَی قَوْمِی لَعَلَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَمُنَّ بِی عَلَیْهِمْ

ص: 103


1- جاب البلاد: قطعها.

و شما را دعوت می­کنم که به حج خانه خدا بروید و یک ماه از دوازده ماه که ماه رمضان است را روزه بگیرید. و هر که از من پذیرد بهشت دارد که پذیرائی شود و پاداش او باشد و هر کس نافرمانی کند به دوزخ رود که سرانجام و کیفر او است. گوید: ما مسلمان شدیم و آن حضرت برای من پرچمی بست و نامه ای نوشت و زمل در این هنگام سرود:

شعر

به سویت ای رسول اللَّه من شتر بر فراز و نشیب دشت­های پر از رمل راندم.

تا به خوبی بهترین مردمان را یاری کنم تا که رشته ای از رشته­هایت را بر رشته ام ببندم.

من گواهم جز خدا معبود دیگر نیست دین من این­است تا زمانی که ساقم به کفشم فشار آورد.

گفته اند عمرو بن مره بسیار بازگو می­کرد که: من در دوران جاهلیت با جمعی از قوم خود به حج رفتم و خواب دیدم میان راهم که نوری از خانه کعبه تابید تا نخل­های یثرب و دو کوه اشعر و اجرد جهینه را روشن کرد و در خواب شنیدم یکی می­گفت: پرده تاریکی درید، و روشنی تابید و خاتم پیامبران در رسید، و آنگاه بار دیگر تابید که در پرتو آن کاخ­های حیره و سپیدی مدائن را دیدم و شنیدم که می­گفت: حق آمد و تابان شد و باطل سرنگون و ریشه کن شد، و هراسناک از خواب بیدار شدم و به همراهانم گفتم: به خدا در مکه و در همین طایفه قریش اتفاق تازه ای رخ می­دهد و آنگاه گزارش خواب خود را بدان­ها دادم و چون به بلاد خود بازگشتیم شخصی برای ما خبر آورد که مردی از قریش که او را احمد گویند مبعوث شده است. و ما بتی داشتیم که من نگهدار و خدمتکار آن بودم و بر آن شوریدم و آن را شکستم و بیرون شدم تا در مکه آن حضرت را دیدار کردم و به او گزارش دادم و فرمود: ای مرّۀ، منم پیامبر فرستاده شده بر همه بندگان، آن­ها را به اسلام دعوت می­کنم و به حفظ جان و صله خویشان و عبادت خدای رحمان و ترک بت­های بی­جان و حج خانه کعبه و روزه ماه رمضان امر می­کنم و هر که انجام دهد بهشت دارد و هر که نافرمان شد دوزخ. به خدا ایمان آور ای عمرو بن مرّۀ تا در روز رستاخیز آسوده باشی از دوزخ. من گفتم گواهی می­دهم که معبودی جز خدای یکتا نیست و توئی رسول خدا، و ایمان دارم بدان چه از حکم حلال و حرام آوردی و اگر چه مایه زبونی بسیاری از مردمان است و شروع کردم به سرودن و گفتم:

شعر

گواهم به اینکه خدا حق است و من اولین کسی هستم که بت­های سنگی را ترک می­کنم.

دامن از ساق بر کشیدم (خودم را آماده کردم) و به سوی تو سفر کردم و هر خاک و سنگی را برای رسیدن به تو کوبیدم.

همراه و یاور بهترین مردمان می­شوم که بهترین فرد و بهترین پدر است، فرستاده خدا و مالک مردمانی است که بر روی راه­های شنی راه می­روند.

سپس گفتم: ای رسول خدا مرا نزد قبیله­ام بفرست چه بسا خداوند تبارک و تعالی به واسطه من بر آن­ها منت نهد

ص: 103

کَمَا مَنَّ عَلَیَّ بِکَ فَبَعَثَنِی وَ قَالَ عَلَیْکَ بِالرِّفْقِ وَ الْقَوْلِ السَّدِیدِ وَ لَا تَکُ فَظّاً غَلِیظاً وَ لَا مُسْتَکْبِراً وَ لَا حَسُوداً فَأَتَیْتُ قَوْمِی فَقُلْتُ یَا بَنِی رِفَاعَةَ بَلْ یَا مَعْشَرَ جُهَیْنَةَ (1) إِنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ قَدْ جَعَلَکُمْ خِیَارَ مَنْ أَنْتُمْ مِنْهُ وَ بَغَّضَ إِلَیْکُمْ فِی جَاهِلِیَّتِکُمْ مَا حَبَّبَ إِلَی غَیْرِکُمْ مِنَ الْعَرَبِ الَّذِینَ کَانُوا یَجْمَعُونَ بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ وَ یَخْلُفُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ عَلَی امْرَأَةِ أَبِیهِ وَ إِغَارَةً فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَأَجِیبُوا هَذَا الَّذِی مِنْ لُوَیٍّ تَنَالُوا شَرَفَ الدُّنْیَا وَ کَرَامَةَ الْآخِرَةِ وَ سَارِعُوا فِی أَمْرِهِ یَکُنْ بِذَلِکَ لَکُمْ عِنْدَهُ فَضِیلَةٌ قَالَ فَأَجَابُونِی إِلَّا رَجُلٌ مِنْهُمْ فَإِنَّهُ قَامَ فَقَالَ یَا عَمْرَو بْنَ مُرَّةَ أَمَرَّ اللَّهُ عَیْشَکَ أَ تَأْمُرُنَا بِرَفْضِ آلِهَتِنَا وَ تَفْرِیقِ جَمَاعَتِنَا وَ مُخَالَفَةِ دِینِ آبَائِنَا وَ مَنْ مَضَی مِنْ أَوَائِلِنَا إِلَی مَا یَدْعُوکَ إِلَیْهِ هَذَا الْمُضَرِیُّ مِنْ تِهَامَةَ لَا وَ لَا حُبّاً وَ لَا کَرَامَةً ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ (شِعْرٌ):

إِنَّ ابْنَ مُرَّةَ قَدْ أَتَی بِمَقَالَةٍ*** لَیْسَتْ مَقَالَةَ مَنْ یُرِیدُ صَلَاحاً

إِنِّی لَأَحْسَبُ قَوْلَهُ وَ فَعَالَهُ*** یَوْماً وَ إِنْ طَالَ الزَّمَانُ ذَبَاحاً

یُسَفِّهُ الْأَحْلَامَ (2) مِمَّنْ قَدْ مَضَی*** مَنْ رَامَ ذَاکَ لَا أَصَابَ فَلَاحاً

فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو الْکَذَّابُ مِنِّی وَ مِنْکَ أَمَرَّ اللَّهُ عَیْشَهُ وَ أَبْکَمَ لِسَانَهُ وَ أَکْمَهَ إِنْسَانَهُ (3) قَالَ عَمْرٌو فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَمِیَ وَ مَا مَاتَ حَتَّی سَقَطَ فُوهُ وَ کَانَ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْکَلَامِ وَ لَا یُبْصِرُ شَیْئاً وَ افْتَقَرَ وَ احْتَاجَ (4).

بیان

فی النهایة النص التحریک حتی یستخرج أقصی سیر الناقة و فی القاموس القوز المستدیر من الرمل و الکثیب المشرف و قال الوعث المکان السهل الدهش تغیب فیه الأقدام و الطریق العسر و قال الدکداک من الرمل ما یکبس أو ما التبد منه بالأرض أو هی أرض فیها غلظ و الجمع دکادک و قال الجوهری الحباک و الحبیکة

ص: 104


1- فی المصدر: یا معشر جهینة أنا رسول اللّه إلیکم، أدعوکم إلی الجنة و أحذرکم من النار، یا معشر جهینة إه. أقول: فیه سقط، و الصحیح: أنا رسول اللّه إلیکم.
2- فی المصدر:
3- أی عینه.
4- کنز الکراجکیّ: 92- 94.

چنانچه به وجود شما بر من منت نهاد. فرمود: بسیار خوب نرمش کن، استوار بگو، سخت دل و ترشروی و متکبر و حسود مباش. من نزد قومم آمدم و گفتم: ای بنی رفاعۀ و ای مردم جهینه، سپاس خدا را است که شما را بهترین نژاد عرب ساخته و در دوران جاهلیت مبغوض شما کرده آنچه را دلخواه دیگر عرب بوده که دو خواهر را با هم به همسری می­گرفتند و مردی بر سر زن پدر خود شوهر می­شد و در ماههای حرام غارت می­کرد. دعوت این فرد که از طایفه لویّ است را پاسخ گوئید، تا به شرافت دنیا و کرامت آخرت دست­یابید. شتاب گیرید در کار او تا آنکه نزد او برتری یابید، گوید: همه از من پذیرفتند جز یک مردی که برخاست و گفت: ای عمرو بن مرّۀ، خدا زندگیت را تلخ سازد آیا ما را وامی­داری دست از معبودان خود بکشیم و جمع خود را پریشان کنیم و کیش پدران و گذشته ها را وانهیم. از پیشینیان ما چه کسی آنچه را که این مرد مضری نژاد و تهامی او را بدان دعوت کرده، پذیرفته است، نه، نه هرگز خوبی و بزرگواری­ای در این کار نیست. و آنگاه چنین سرود:

شعر

ابن مرّۀ گفتاری آورده که سخن و گفتار شخص نیک­خواه نیست.

من پندارم که گفته و کار او روزی به قتل و کشتار می­رسد.

پیران و گذشتگان را سفیه می­خواند و هر کس به دنبال این باشد رستگار نخواهد شد.

عمرو به او گفت: هر کدام از ما که دروغ می­گوئیم خدا زندگیش را تلخ، و زبانش را لال و چشمش را کور گرداند. عمرو گفت: به خدا کور شد و نمرد تا دهانش بند آمد و نتوانست سخن گوید و چیزی نمی­دید و بینوا و نیازمند شد. (1)

توضیح

در النهایۀ آمده است: «النصّ» این است که شتر را به راه رفتن با تمام سرعت برانگیزی. در قاموس آمده است: «القوز» شن­های دایره­ای، و تپه مشرف است. و گوید: «الوعث» مکان هموار و ترسناک که جای پا در آن پنهان می­شود و نیز به معنای راه دشوار است. و گوید: «الدکداک» شن سخت و سفت است، یا شنی است که بر زمین انباشته شود، یا زمینی است که در آن سفتی و سختی باشد و جمع آن دکادک است. جوهری گوید: «الحباک و الحبیکۀ»

ص: 104


1- . کنزالکراجکی : 92 - 94

الطریقة فی الرمل و نحوه و جمع الحباک الحبک و جمع الحبیکة حبائک و قوله تعالی وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ (1) قالوا طرائق النجوم و قال فی النهایة فی حدیث کعب بن مرة و شعره إنی لأحسب البیت هکذا جاء فی الروایة و الذباح القتل و هو أیضا نبت یقتل آکله.

باب 11 معجزاته فی إخباره صلی الله علیه و آله بالمغیبات و فیه کثیر مما یتعلق بباب إعجاز القرآن

الأخبار

«1»

نجم، کتاب النجوم مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ تَصْنِیفِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: طَلَبَ قَوْمٌ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَاجَةً فَقَالَ إِنَّکُمْ تُمْطَرُونَ غَداً فَأَصْبَحَتْ (2) کَأَنَّهَا زُجَاجَةٌ وَ ارْتَفَعَ النَّهَارُ قَالَ فَأَتَاهُ رَجُلٌ عَظِیمٌ عِنْدَ النَّاسِ فَقَالَ مَا کَانَ أَغْنَاکَ عَمَّا تَکَلَّمْتَ بِهِ أَمْسِ مَا رَأَیْنَاکَ هَکَذَا قَطُّ فَارْتَفَعَتْ سَحَابَةٌ مِنْ قِبَلِ الصَّوْرَیْنِ فَاطَّرَدَتِ الْأَوْدِیَةُ وَ جَاءَهُمْ مِنَ الْمَطَرِ مَا جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا اطْلُبْ إِلَی اللَّهِ أَنْ یَکُفَّهَا عَنَّا فَقَالَ اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَارْتَفَعَ السَّحَابُ یَمِیناً وَ شِمَالًا (3).

بیان

قال الفیروزآبادی صورة بالضم موضع من صدر یلملم و صوران قریة بالیمن و موضع بقرب المدینة.

«2»

ب، قرب الإسناد الْیَقْطِینِیُّ عَنِ ابْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: قَالَ أَبِی کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ مِنَ الْعَبَّاسِ یَوْمَ بَدْرٍ دَنَانِیرَ کَانَتْ مَعَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا عِنْدِی غَیْرُهَا فَقَالَ فَأَیْنَ الَّذِی اسْتَخْبَیْتَهُ عِنْدَ أُمِّ الْفَضْلِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 105


1- الذاریات: 7.
2- أی السماء.
3- فرج المهموم: 222.

راه در شنزار و مانند آن است. و جمع الحباک «الحبک» و جمع الحبیکۀ «حبائک» است. و در باره این فرموده خداوند «و السماء ذات الحبک»(1)

{سوگند به آسمان مشبّک} گویند: مقصود راه ستارگان است. و در النهایۀ گوید: در حدیث کعب بن مرّۀ و شعر او گوید: «إنّی لأحسب» ادامه بیت. در روایت بدین صورت آمده است. و «الذباح» به معنای قتل و کشتار است و نیز به معنای گیاهی است که خورنده­اش را می­کشد.

باب یازدهم : معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره امور غیبی و در این باب احادیث بسیاری در رابطه با اعجاز قرآن آمده است.

روایات

روایت1.

فرج الهموم: از کتاب دلائل نوشته عبدالله بن جعفر حمیری با اسنادش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: قومی از قریش به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده و از او خواستار برآورده شدن حاجتی شدند. آن حضرت فرمود: فردا بر شما باران نازل می­شود. پس آسمان همچون شیشیه­ای شد و روز بالا آمد. گوید: مردی از بزرگانشان نزد پیامبر آمد و گفت: آیا چیزی نبوده که تو را بی­نیاز کند از آنچه دیروز با تو در باره آن صحبت کردم؟ شما را هرگز اینگونه ندیده­ایم. پس ابری از جانب «صوران» بلند شد و آب­های دشت­ها و وادی­ها جاری شدند و به اندازه باران بر آنان بارید که به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: از خداوند بخواه آن را از ما بازدارد. پیامبر فرمود: «پروردگارا باران را بر اطراف ما بباران نه بر ما» پس ابرها به سمت راست و چپ بالا رفتند. (2)

توضیح

فیروزآبادی گوید: «صورۀ» با ضمه: مکانی در صدر یلملم است و «صوران» روستایی در یمن و مکانی در نزدیکی مکه است.

روایت2.

قرب الاسناد: ابن میمون از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پدرم فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر چند درهمی که عباس داشت از وی گرفت. او گفت: ای رسول خدا، چیزی غیر از آن درهم­ها ندارم. فرمود:

پس آن درهم­هایی که در نزد ام فضل پنهان کردی کجاست؟ گفت: گواهی می­دهم که معبودی جز خدای یکتا نیست و تو فرستاده خداوند هستی،

ص: 105


1- . ذاریات / 7
2- . فرج الهموم : 222

مَا کَانَ مَعَهَا أَحَدٌ حِینَ اسْتَخْبَیْتُهَا (1).

«3»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ علیه السلام کَانَ وَصِیَّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام وَ کَانَتْ أَلْوَاحُ مُوسَی علیه السلام مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَلَمَّا غَضِبَ مُوسَی علیه السلام أَلْقَی الْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَمِنْهَا مَا تَکَسَّرَ وَ مِنْهَا مَا بَقِیَ وَ مِنْهَا مَا ارْتَفَعَ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ مُوسَی علیه السلام الْغَضَبُ قَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ علیه السلام أَ عِنْدَکَ تِبْیَانُ مَا فِی الْأَلْوَاحِ قَالَ نَعَمْ فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَارَثُهَا رَهْطٌ مِنْ بَعْدِ رَهْطٍ حَتَّی وَقَعَتْ فِی أَیْدِی أَرْبَعَةِ رَهْطٍ مِنَ الْیَمَنِ وَ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِتِهَامَةَ وَ بَلَّغَهُمُ الْخَبَرَ فَقَالُوا مَا یَقُولُ هَذَا النَّبِیُّ قِیلَ یَنْهَی عَنِ الْخَمْرِ وَ الزِّنَا وَ یَأْمُرُ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ کَرَمِ الْجِوَارِ فَقَالُوا هَذَا أَوْلَی بِمَا فِی أَیْدِینَا مِنَّا فَاتَّفَقُوا أَنْ یَأْتُوهُ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ ائْتِ النَّبِیَّ فَأَخْبَرَهُ فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَرِثُوا أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام وَ هُمْ یَأْتُوکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی لَیْلَةِ کَذَا وَ کَذَا فَسَهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَجَاءَ الرَّکْبُ فَدَقُّوا عَلَیْهِ الْبَابَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ نَعَمْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَیْنَ الْکِتَابُ الَّذِی تَوَارَثْتُمُوهُ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ مُنْذُ وَقَعَ عِنْدَنَا قَبْلَکَ قَالَ فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ دَقِیقٌ (2) فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ وَضَعْتُهُ عِنْدَ رَأْسِی فَأَصْبَحْتُ بِالْغَدَاةِ (3) وَ هُوَ کِتَابٌ بِالْعَرَبِیَّةِ جَلِیلٌ فِیهِ عِلْمُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مُنْذُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَعَلِمْتُ ذَلِکَ (4).

«4»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ الدَّقَّاقِ عَنْ عُمَرَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَرْمَلَةَ

ص: 106


1- قرب الإسناد: 11.
2- رقیق خ ل.
3- فی المصدر: و أصبحت بالکتاب.
4- بصائر الدرجات: 39.

هنگامی که درهم­ها را نزد او پنهان کردم، کسی همراهش نبود. (1)

روایت3.

بصائر الدرجات: حبّه عرنی گوید: از امیر مؤمنان علی علیه السلام شنیدم که فرمود: یوشع بن نون، وصی موسی بن عمران بود و الواح موسی از زبرجد سبز بود. هنگامی که موسی علیه السلام به خشم آمد، الواح را از دستش بر زمین انداخت و قسمتی از آن خرد شد و قسمتی باقی ماند و قسمتی به آسمان رفت. آن گاه که خشم موسی فرو نشست، به یوشع بن نون گفت: آیا توضیح و تفسیر آن چه در الواح است، نزد تو است؟ گفت: بلی، پس همچنان گروهی پس از گروه دیگر آن را بر ارث می بردند تا این که به دست سه گروه از یمن افتاد و خدای تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در تهامه برانگیخت و این خبر به آنان رسید. آنان گفتند: این پیامبر چه می گوید؟ گفته شد: از شراب و زنا نهی می کند و به اخلاق نیکو و حُسن همسایگی دستور می دهد. گفتند: او به آن چه در دست ما است، از ما شایسته تر است. پس به توافق رسیدند که فلان ماه نزد وی بیایند. خدا بر جبرئیل علیه السلام وحی کرد که نزد پیامبر علیه السلام برود و آن خبر را به وی برساند. جبرئیل نزد او آمد و گفت: فلانی و فلانی و فلانی و فلانی آن چه را در الواح بود به ارث بردند؛ و الواح موسی علیه السلام و آنان در فلان ماه و در فلان شب نزد تو خواهند آمد. فرمودند: حضرت آن شب را در انتظارشان بود. پس آن کاروان از راه فرا رسید و در خانه­اش را زدند در حالی که می گفتند: ای محمد! گفت: بلی ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان. کتابی را که از یوشع فرزند نون، وصی موسی فرزند عمران به ارث برده اید کجا است؟ گفتند: گواهی می دهیم که خدایی جز الله نیست و او یکتا است و هیچ شریکی ندارد و تو رسول خدا هستی. به خدا قسم، از هنگامی که به دست ما افتاد، هیچ کس قبل از تو به آن آگاهی نیافته است. - فرمودند:- پیامبر که سلام و درود خدا بر او باد، آن را گرفت و آن کتابی ظریف به زبان عبرانی بود. آن را به من داد و من آن را زیر سرم قرار دادم. هنگامی که صبح شد، دیدم که کتابی گرانقدر به زبان عربی است و علم آن چه را خدا از هنگام آفرینش آسمان­ها و زمین تا روز قیامت خلق کرده است در آن وجود دارد. پس آن را دانستم. (2)

روایت4.

قصص الانبیاء: ابو هریرۀ گوید:

ص: 106


1- . قرب الاسناد : 11
2- . بصائر الدرجات : 39

عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً جَالِساً فَاطَّلَعَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَ جَمَاعَةٍ فَلَمَّا رَآهُمْ تَبَسَّمَ قَالَ جِئْتُمُونِی تَسْأَلُونِّی عَنْ شَیْ ءٍ إِنْ شِئْتُمْ أَعْلَمْتُکُمْ بِمَا جِئْتُمْ وَ إِنْ شِئْتُمْ تَسْأَلُونِّی فَقَالُوا بَلْ تُخْبِرُنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ جِئْتُمْ تَسْأَلُونَنِی عَنِ الصَّنَائِعِ لِمَنْ تَحِقُّ فَلَا یَنْبَغِی أَنْ یُصْنَعَ إِلَّا لِذِی حَسَبٍ أَوْ دِینٍ وَ جِئْتُمْ تَسْأَلُونَنِی عَنْ جِهَادِ الْمَرْأَةِ فَإِنَّ جِهَادَ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ (1) لِزَوْجِهَا وَ جِئْتُمْ تَسْأَلُونَنِی عَنِ الْأَرْزَاقِ مِنْ أَیْنَ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَرْزُقَ عَبْدَهُ إِلَّا مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ یَعْلَمْ وَجْهَ رِزْقِهِ کَثُرَ دُعَاؤُهُ (2).

بیان

الصنائع جمع الصنیعة و هی العطیة و الکرامة و الإحسان.

«5»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُمَرَ بْنِ حُصَیْنٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عُقْبَةَ الْأَنْصَارِیُّ کُنْتُ فِی خِدْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالُوا لِیَ اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَی مُحَمَّدٍ فَأَخْبَرْتُهُ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا عَمَّا جِئْنَا نَسْأَلُکَ عَنْهُ قَالَ جِئْتُمُونِی تَسْأَلُونَنِی عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ کَانَ غُلَاماً مِنْ أَهْلِ الرُّومِ نَاصِحاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَلَکَ الْأَرْضَ فَسَارَ حَتَّی أَتَی مَغْرِبَ الشَّمْسِ ثُمَّ سَارَ إِلَی مَطْلَعِهَا ثُمَّ سَارَ إِلَی خَیْلِ (3) یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ فَبَنَی فِیهَا السَّدَّ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّ هَذَا شَأْنُهُ وَ إِنَّهُ لَفِی التَّوْرَاةِ (4).

«6»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: دَخَلَ أَبُو سُفْیَانَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَنِی قَالَ افْعَلْ قَالَ أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَ عَنْ مَبْلَغِ عُمُرِی فَقَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنِّی أَعِیشُ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله بِلِسَانِکَ دُونَ قَلْبِکَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا مُنَافِقاً قَالَ وَ لَقَدْ کُنَّا فِی مَحْفِلٍ فِیهِ

ص: 107


1- التبعل: طاعة المرأة لزوجها و حسن العشرة معه.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- جبل خ ل.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روزی نشسته بود که علی علیه السلام با گروهی بر آن حضرت وارد شدند. پیامبر با دیدن آنان لبخندی زد و فرمود: آمده­اید که در باره چیزی از من سؤال کنید، اگر می­خواهید شما را از پرسش­هایتان با خبر سازم و اگر می­خواهید از من بپرسید؟ گفتند: البته ما را از آن باخبر ساز ای رسول خدا. فرمود: آمده­اید بپرسید که احسان و بخشش­ها مستحقّ چه کسانی است؟ در جواب می­گویم شایسته نیست بخشش و احسانی انجام پذیرد مگر برای شخص صاحب حسب و دین. و آمده­اید که در باره جهاد زن بپرسید، در جواب می­گویم همانا جهاد زن، خوشرفتاری با شوهرش است. و آمده­اید در باره روزی­ها بپرسید که از چه جهت خداوند به شیوه­ای به بنده­اش روزی می­دهد که نمی­داند؟ زیرا اگر بنده نداند منبع روزی­اش از کجاست، بیشتر دعا می­کند. (1)

توضیح

«الصنائع» جمع «الصنیعۀ» به معنای بخشش و اکرام و احسان است.

روایت5.

قصص الانبیاء: ابو عقبه انصاری گوید: من در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودم که گروهی از یهودیان آمدند و گفتند: از محمد اجازه بگیر که نزد او برویم. من به آن حضرت خبر دادم و آنان بر پیامبر وارد شدند و گفتند: ما را از آنچه که برای پرسیدن در باره آن نزد تو آمده­ایم با خبر ساز. فرمود: نزد من آمده­اید تا در باره ذو القرنین بپرسید. گفتند: آری. فرمود: او جوانی از اهل روم بود، بنده خیرخواهی برای خدا بود و خداوند او را دوست داشت و حکومت زمین را به وی داد. پس رهسپار شده و به مغرب خورشید رسید، سپس حکومت خود را تا مطلع خورشید ادامه داد و به طرف سپاه یاجوج و ماجوج رفت و سدّی برپا کرد. گفتند:

گواهی می­دهیم که این سخنان، بیان حال او (ذو القرنین) بود و همین عبارات در تورات نیز آمده است. (2)

روایت6.

قصص الانبیاء: ابن عباس گوید: روی ابوسفیان بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد و گفت: ای رسول خدا، می­خواهم در باره مسأله­ای از شما سؤال کنم. فرمود: اگر بخواهی پیش از اینکه بپرسی تو را از آن باخبر سازم. گفت: مرا با خبر کن. فرمود: می­خواهی بپرسی من چقدر عمر می­کنم. گفت: آری، ای رسول خدا. فرمود: من شصت و سه سال زندگی می­کنم. گفت: گواهی می­دهم که تو راستگوئی. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گواهی دادنت با زبان است نه با قلب. ابن عباس گوید: به خدا سوگند او منافق بود. گوید: ما در مجلسی بودیم که

ص: 107


1- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
2- . قصص الانبیاء : نسخه خطی

أَبُو سُفْیَانَ وَ قَدْ کُفَّ بَصَرُهُ وَ فِینَا عَلِیٌّ علیه السلام فَأَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ فَلَمَّا قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ هَاهُنَا مَنْ یَحْتَشِمُ قَالَ وَاحِدٌ مِنَ الْقَوْمِ لَا فَقَالَ لِلَّهِ دَرُّ أَخِی بَنِی هَاشِمٍ انْظُرُوا أَیْنَ وَضَعَ اسْمَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَسْخَنَ اللَّهُ عَیْنَکَ یَا بَا سُفْیَانَ اللَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ بِقَوْلِهِ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (1) فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ أَسْخَنَ اللَّهُ عَیْنَ مَنْ قَالَ لَیْسَ هَاهُنَا مَنْ یَحْتَشِمُ (2).

بیان

أسخن الله عینه أبکاه.

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنَ حُجْرٍ عَنْ عَمِّهِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أُمِّهِ عَنْ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍ قَالَ: جَاءَنَا ظُهُورُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا فِی مُلْکٍ عَظِیمٍ وَ طَاعَةٍ مِنْ قَوْمِی فَرَفَضْتُ ذَلِکَ وَ آثَرْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ قَدِمْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَنِی أَصْحَابُهُ أَنَّهُ بَشَّرَهُمْ قَبْلَ قُدُومِی بِثَلَاثٍ فَقَالَ هَذَا وَائِلُ بْنُ حُجْرٍ قَدْ أَتَاکُمْ مِنْ أَرْضٍ بَعِیدَةٍ مِنْ حَضْرَمَوْتَ رَاغِباً فِی الْإِسْلَامِ طَائِعاً بَقِیَّةَ أَبْنَاءِ الْمُلُوکِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَتَانَا ظُهُورُکَ وَ أَنَا فِی) مُلْکٍ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیَّ أَنْ رَفَضْتُ ذَلِکَ وَ آثَرْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ دِینَهُ رَاغِباً فِیهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ اللَّهُمَّ بَارِکْ فِی وَائِلٍ وَ فِی وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ (3).

یج، الخرائج و الجرائح مُرْسَلًا مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَلَمَّا قَدِمْتُ عَلَیْهِ أَدْنَانِی وَ بَسَطَ لِی رِدَاءَهُ فَجَلَسْتُ عَلَیْهِ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ هَذَا وَائِلُ بْنُ حُجْرٍ قَدْ أَتَانَا رَاغِباً فِی الْإِسْلَامِ طَائِعاً بَقِیَّةَ أَبْنَاءِ الْمُلُوکِ اللَّهُمَّ بَارِکْ فِی وَائِلٍ وَ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأُسَارَی فَأَمَرَ بِقَتْلِهِمْ مَا خَلَا رَجُلًا مِنْ بَیْنِهِمْ فَقَالَ الرَّجُلُ کَیْفَ أَطْلَقْتَ عَنِّی مِنْ بَیْنِهِمْ فَقَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَنَّ فِیکَ خَمْسَ خِصَالٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ الْغَیْرَةَ الشَّدِیدَةَ عَلَی حَرَمِکَ وَ السَّخَاءَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ صِدْقَ اللِّسَانِ وَ الشَّجَاعَةَ فَأَسْلَمَ الرَّجُلُ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ (4).

ص: 108


1- الشرح: 4.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- قصص الأنبیاء: مخطوط.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.

ابوسفیان نیز حضور داشت در حالی که بینائی­اش را از دست داده بود، و علی علیه السلام نیز در میان ما بود. پس مؤذّن اذان گفت. هنگامی که موذّن گفت: «أشهد أن محمداً رسول الله» ابوسفیان گفت: در اینجا کسی هست که خشمگین باشد؟ یکی از قوم گفت: خیر. ابو سفیان گفت: چه خوب است، برادر بنی­هاشم، بنگرید که اسمش را کجا قرار داده است؟ علی علیه السلام فرمود: خداوند چشمانت را به گریه بیندازد ای ابا سفیان. خداوند - عزّ من قائل - اینگونه نامش را بزرگ گردانید آنجا که می­فرماید: «و رفعنا لک ذکرک»(1) {و نامت را برای تو بُلند گردانیدیم.} ابو سفیان گفت: خداوند چشم کسی را به گریه بیندازد که می­گوید: در اینجا کسی نیست که رودربایستی کند. (2)

توضیح

اسخن الله عینه: یعنی خداوند چشم او را به گریه اندازد.

روایت7.

قصص الانبیاء: وائل بن حجر گوید: خبر ظهور محمّد صلّی اللَّه علیه و آله به ما رسید و من ملک و پادشاهی بزرگی داشتم و قومم از من فرمان می­بردند. تمام آن­ها را ترک کرده و در جستجوی خدا و پیامبرش به مدینه آمدم. وقتی که به مدینه رسیدم. اصحاب پیامبر به من گفتند: سه روز پیش، پیامبر آمدن تو را خبر داده و گفته است: این وائل بن حجر است از مکانی دور از حضرموت می آید، او بازمانده سلاطین است که به اسلام مشتاق است و فرمانبردار است. عرض کردم: ای رسول خدا، خبر ظهور تو به ما رسید در حالی که من ملک بزرگی داشتم، پس خداوند بر من منّت نهاد و هر چه را داشتم وانهادم و با کمال اشتیاق خداوند و پیامبرش و دینش را ترجیج داده و برگزیدم. فرمود: راست گفتی، خداوندا به وائل و فرزندانش و ذریّه­اش برکت بده. (3)

خرائج: به صورت مرسل همین حدیث را آورده است و در آن آمده است: وقتی بر او وارد شدم مرا نزدیک خود خواند. ردایش را بر زمین انداخت و من روی آن نشستم. سپس بالای منبر رفت و فرمود: «این وائل بن حجر، بازمانده سلاطین است که با اشتیاق به اسلام و با فرمانبرداری نزد ما آمده است. خدایا! به وائل و فرزندان و ذریّه اش، برکت بده.

ص: 108


1- . شرح / 4
2- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
3- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ضَلَّتْ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ یُحَدِّثُنَا عَنِ الْغَیْبِ وَ لَا یَعْلَمُ مَکَانَ نَاقَتِهِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالُوا وَ قَالَ إِنَّ نَاقَتَکَ فِی شِعْبِ کَذَا مُتَعَلِّقٌ زِمَامُهَا بِشَجَرَةِ کَذَا فَنَادَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصَّلَاةَ جَامِعَةً قَالَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ نَاقَتِی بِشِعْبِ کَذَا فَبَادَرُوا إِلَیْهَا حَتَّی أَتَوْهَا (1).

«10»

یر، بصائر الدرجات مُوسَی بْنُ عُمَرَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَکَیْفَ قَالَ حِینَ کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ضَالَّةً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّکَ لَتَرَاهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِیَنِیهَا قَالَ ادْنُ مِنِّی قَالَ فَدَنَا مِنْهُ فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ أَبُو بَکْرٍ فَرَأَی السَّفِینَةَ وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی قُصُورِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصِّدِّیقُ أَنْتَ (2).

بیان

قوله الصدیق أنت علی سبیل التهکم.

«11»

عم، إعلام الوری یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَاقَتَهُ افْتَقَدَتْ فَأَرْجَفَ (3) الْمُنَافِقُونَ فَقَالُوا یُخْبِرُنَا بِخَبَرِ السَّمَاءِ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ هُوَ نَاقَتُهُ فَسَمِعَ ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی وَ إِنْ کُنْتُ أُخْبِرُکُمْ بِلَطَائِفِ الْأَسْرَارِ لَکِنِّی لَا أَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا مَا عَلَّمَنِی اللَّهُ فَلَمَّا وَسْوَسَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ دَلَّهُمْ عَلَی حَالِهَا وَ وَصَفَ لَهُمُ الشَّجَرَةَ الَّتِی هِیَ مُتَعَلِّقَةٌ بِهَا فَأَتَوْهَا فَوَجَدُوهَا عَلَی مَا وَصَفَ قَدْ تَعَلَّقَ خِطَامُهَا (4) بِشَجَرَةٍ (5).

ص: 109


1- قصص الأنبیاء: مخطوط.
2- بصائر الدرجات: 125.
3- أرجف: خاض فی الاخبار السیئة قصد أن یهیج الناس، أی خاضوا فی تشکیک الناس و الطعن علیه صلّی اللّه علیه و آله.
4- قد تعلق خطامها بشجرة أشار إلیها خ ل.
5- إعلام الوری: 18 و 19 ط 1 و 38 ط 2. و أقول: ألفاظ الحدیث من الخرائج، و أمّا إعلام الوری فالفاظه یخالف ذلک. راجعه.

روایت8.

قصص الانبیاء: هشام ابن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اسیرانی را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آوردند و ایشان دستور کشتن همه، به جز یک نفر از میان آنان را داد. آن مرد گفت: چرا من را از میان آنان آزاد کردی؟ فرمود: جبرئیل از جانب خداوند - تعالی ذکره - به من خبر داد که پنج ویژگی در توست که خداوند و پیامبرش آن را دوست دارند: غیرت بسیار بر محارمت، سخاوتمندی، خوشرفتاری، راستگوئی، و دلاوری. آن مرد اسلام آورد و اسلامش کامل شد. (1)

روایت9.

قصص الانبیاء: موسی بن بکر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در غزوه تبوک گم شد. منافقان گفتند: از امور غیبی به ما خبر می­دهد و لیکن مکان شترش را نمی­داند. جبرئیل علیه السلام نزد آن حضرت آمد و سخن منافقان را برای او بازگو نمود و گفت: شترت در فلان درّه است و با افسارش به درختی بسته شده است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای نماز جماعت ندا کرد. گوید: مردم گرد آمدند و پیامبر فرمود:

ای مردم شترم در فلان درّه است پس به سوی آن بروید، آنان رفتند تا اینکه شتر را آوردند. (2)

روایت10.

خالد بن نجیح گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت گردم، آیا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ابو بکر را «صدیق» نامیده است؟ فرمود: آری! پرسید: چطور؟ فرمود: آنگاه که همراه او در غار بود حضرت فرمود: من کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا راه را گم کرده و مضطرب است. ابو بکر گفت: یا رسول اللَّه، تو آن را می بینی؟ فرمود: آری. گفت: می توانی آن را به من نشان دهی؟ فرمود: نزدیک من بیا. امام صادق علیه السّلام فرمود: ابو بکر نزد آن حضرت آمد و حضرت دست بر چشمان او کشید و فرمود نگاه کن. ابو بکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا مضطرب است. سپس خانه های اهل مدینه را دید، پیش خود گفت: الان تصدیق می کنم که تو ساحری!! حضرت فرمود: تو صدیق هستی!(3)

توضیح

عبارت «الصدیق انت» به شیوه تمسخر است.

روایت11.

اعلام الوری، خرائج: روایت شده هنگامی که شتر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله گم شده بود منافقین در مدینه به فتنه انگیزی برخاستند و گفتند: وی از آسمان به ما خبر می­دهد و لیکن از محل ناقه اش بی اطلاع است. پیامبر سخن آنان را شنید و فرمود: اگر چه من شما را از اسرار دقیق با خبر می­کنم، اما چیزی از آن را نمی­دانم مگر اینکه خداوند مرا از آن آگاه کند. هنگامی که شیطان آنان را وسوسه کرد، حالات شتر را که وی اکنون در کجا واقع شده برای مردم بیان فرمود و درختی را که شتر بدان بسته شده بود را برایشان وصف نمود. عده ای به آنجا رفتند و شتر را همان طور که پیامبر وصف کرده بود یافتند که افسارش به درختی بسته شده بود. (4)

ص: 109


1- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
2- . قصص النبیاء : نسخه خطی.
3- . بصائر الدرجات : 125
4- . اعلام الوری : 18 و 19 چاپ اول، و 38 چاپ دوم.
«12»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ مَنْ کَانَ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا لَا یَکُونُونَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذِکْرِهِ إِلَّا أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ بَیَّنَهُ فَیُخْبِرُهُمْ بِهِ حَتَّی کَانَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ اسْکُتْ وَ کُفَّ فَوَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَنَا إِلَّا الْحِجَارَةُ لَأَخْبَرَتْهُ حِجَارَةُ الْبَطْحَاءِ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ وَ لَا مِنْهُمْ مَرَّةً وَ لَا مَرَّاتٍ بَلْ یُکْثِرُ ذَلِکَ أَنْ یُحْصَی عَدَدُهُ حَتَّی یَظُنَّ ظَانٌّ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ بِالظَّنِّ وَ التَّخْمِینِ کَیْفَ وَ هُوَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا قَالُوا عَلَی مَا لَفَظُوا وَ یُخْبِرُهُمْ عَمَّا فِی ضَمَائِرِهِمْ فَکُلَّمَا ضُوعِفَتْ عَلَیْهِمُ الْآیَاتُ ازْدَادُوا عَمًی لِعِنَادِهِمْ (1).

«13»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ أَتَی یَهُودَ النَّضِیرِ مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَانْدَسَّ لَهُ رَجُلٌ مِنْهُمْ وَ لَمْ یُخْبِرْ أَحَداً وَ لَمْ یُؤَامِرْ (2) بَشَراً إِلَّا مَا أَضْمَرَهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَطْرَحَ عَلَیْهِ صَخْرَةً وَ کَانَ قَاعِداً فِی ظِلِّ أُطُمٍ مِنْ آطَامِهِمْ فَنَذَرَتْهُ (3) نَذَارَةُ اللَّهِ فَقَامَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَنْبَأَ الْقَوْمَ بِمَا أَرَادَ صَاحِبُهُمْ فَسَأَلُوهُ فَصَدَّقَهُمْ وَ صَدَّقُوهُ وَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی الَّذِی أَرَادَ کَیْدَهُ أَمَسَّ الْخَلْقِ بِهِ (4) رَحِماً فَقَتَلَهُ فَنَفَلَ (5) مَالَهُ رَسُولُ اللَّهِ کُلَّهُ.

بیان

قوله فاندس أی اختفی و الأطم بضمتین القصر و کل حصن مبنی بحجارة و کل بیت مربع مسطح و الجمع آطام و أطوم.

«14»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً قَالَ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ وَ الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ مَعِی فَقَالَ انْطَلِقُوا حَتَّی تَبْلُغُوا رَوْضَةَ خَاخٍ فَإِنَّ فِیهَا امْرَأَةً مَعَهَا صَحِیفَةٌ مِنْ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ فَانْطَلَقْنَا وَ أَدْرَکْنَاهَا وَ قُلْنَا أَیْنَ الْکِتَابُ قال (قَالَتْ) مَا مَعِی کِتَابٌ فَفَتَّشَهَا الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ وَ قَالا مَا نَرَی مَعَهَا کِتَاباً فَقُلْتُ حَدَّثَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ وَ تَقُولَانِ لَیْسَ مَعَهَا لَتُخْرِجِنَّهُ أَوْ لَأُجَرِّدَنَّکِ فَأَخْرَجَتْهُ مِنْ حُجْزَتِهَا (6) فَلَمَّا عَادُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا حَاطِبُ

ص: 110


1- قوله: لم یکن ذلک إلی آخره من کلام الراوندیّ.
2- أی لم یشاور.
3- فبدرته خ ل.
4- أی أقربهم به رحما.
5- نقل خ ل. أقول: نفل ماله أی أعطاه الناس و قسمه بینهم نافلة.
6- الحجزة: معقد الازار.

روایت12.

خرائج: منافقین در بین اصحاب پیامبر، هیچ کاری نمی کردند و هیچ سخنی نمی گفتند مگر اینکه خداوند متعال پیامبر را از آن آگاه می کرد. حتی یکی از منافقین به دوستش می گفت: ساکت شو و دست نگه­دار، به خدا سوگند اگر اینجا سنگ هم نباشد، سنگ ریزه های بطحاء به او خبر می دهند. خبر دادن پیامبر یک بار و جند بار نبود - بلکه آنقدر زیاد بود که به شمارش در نمی­آمد - تا بتوان گفت پیامبر از ظنّ، حرف می زد یا تخمین می زد. چگونه امکان دارد اینگونه باشد حال آنکه پیامبر حتی الفاظ آن­ها را می گفت و از نیّاتشان خبر می داد. ولی هر چقدر بر تعداد آیات و نشانه­ها بر آن­ها افزوده می­شد عناد منافقان بیشتر می شد.

روایت13.

خرائج: روایت شده که یهود نضیر به همراه گروهی از اصحابش آمدند و یکی از آنان پنهان شد و به کسی در این باره خبر نداد و جز آنچه در دل پنهان کرده بود با کسی مشورت نکرد، و او می­خواست سنگی بر آن حضرت بیندازد. اما خداوند پیامبر را از این توطئه آگاه کرد و پیامبر راهی مدینه شد و قومش را از تصمیمی که دوستشان گرفته بود با خبر ساخت و آنان قضیه را از آن شخص یهودی پرسیدند، او هم تصدیق کرد و آن شخص پیامبر را تصدیق کرد. و خداوند یکی از نزدیک­ترین شخص به آن فرد را مأمور او کرد و او را کُشت و همه اموالش به پیامبر رسید و آن حضرت به صورت نافله بین مردم تقسیم کرد.

توضیح

عبارت «فاندسّ» یعنی پنهان شد. «الاُطُم» با دو ضمّه به معنای: قصر و هر قلعه­ای که با سنگ ساخته شود، و هر خانه چهارگوش مسطح است و جمع آن آطام و اُطوم است.

روایت14.

خرائج: علی علیه السّلام می فرماید: در فتح مکه پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم من، زبیر و مقداد را فرستاد و فرمود: «بروید فلان مکان و در آنجا زنی را می بینید که حاطب بن ابی بلتعه، نامه ای توسط او به مشرکان فرستاده است». علی علیه السّلام می فرماید: رفتیم و زن را در همان جا دیدیم. به او گفتیم نامه کجاست؟ گفت: من نامه ای ندارم. زبیر و مقداد او را جستجو کردند ولی چیزی نیافتند. من گفتم: پیامبر در مورد آن سخن گفته و شما می­گوئید: چیزی همراه نیست. یا باید نامه را بدهد یا او را لخت می کنم. زن نامه را از میان گیسوانش خارج کرد! وقتی حضور پیامبر برگشتند. حاطب را طلبید و فرمود:

ص: 110

مَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا قَالَ أَرَدْتُ أَنْ یَکُونَ لِی یَدٌ عِنْدَ الْقَوْمِ وَ مَا ارْتَدَدْتُ فَقَالَ صَدَقَ حَاطِبٌ لَا تَقُولُوا لَهُ إِلَّا خَیْراً.

و فی هذا إعلام (1) بمعجزات منها إخباره عن الکتاب و عن بلوغ المرأة روضة خاخ و منها شهادته لحاطب بالصدق فقد وجد کل ذلک کما أخبر.

«15»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْفَذَ عَمَّاراً فِی سَفَرٍ لِیَسْتَقِیَ فَعَرَضَ لَهُ شَیْطَانٌ فِی صُورَةِ عَبْدٍ أَسْوَدَ فَصَرَعَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ حَالَ بَیْنَ عَمَّارٍ وَ بَیْنَ الْمَاءِ فِی صُورَةِ عَبْدٍ أَسْوَدَ وَ إِنَّ اللَّهَ أَظْفَرَ عَمَّاراً فَدَخَلَ فَأَخْبَرَ بِمِثْلِهِ.

«16»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا سَعِیدٍ الْخُدْرِیَّ قَالَ کُنَّا نَخْرُجُ فِی غَزَوَاتٍ مُتَرَافِقِینَ تِسْعَةً وَ عَشَرَةً فَنَقْسِمُ الْعَمَلَ فَیَقْعُدُ بَعْضُنَا فِی الرِّحَالِ وَ بَعْضاً یَعْمَلُ لِأَصْحَابِهِ وَ یَسْقِی رُکَّابَهُمْ وَ یَصْنَعُ طَعَامَهُمْ وَ طَائِفَةٌ تَذْهَبُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَاتَّفَقَ فِی رُفْقَتِنَا رَجُلٌ یَعْمَلُ عَمَلَ ثَلَاثَةِ نَفَرٍ یَخِیطُ وَ یَسْقِی وَ یَصْنَعُ طَعَاماً فَذُکِرَ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ذَلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَلَقِینَا الْعَدُوَّ وَ قَاتَلْنَاهُمْ فَجُرِحَ وَ أَخَذَ الرَّجُلُ سَهْماً فَقَتَلَ بِهِ نَفْسَهُ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ عَبْدُهُ.

«17»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی ظِلِّ حَجَرٍ کَادَ أَنْ یَنْصَرِفَ عَنْهُ الظِّلُّ فَقَالَ إِنَّهُ سَیَأْتِیکُمْ رَجُلٌ یَنْظُرُ إِلَیْکُمْ بِعَیْنِ شَیْطَانٍ فَإِذَا جَاءَکُمْ فَلَا تُکَلِّمُوهُ فَلَمْ یَلْبَثُوا أَنْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ رَجُلٌ أَزْرَقُ فَدَعَاهُ وَ قَالَ عَلَی مَا تَشْتِمُونِّی أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فَقَالَ لَا نَفْعَلُ قَالَ دَعْنِی آتِکَ بِهِمْ فَدَعَاهُمْ فَجَعَلُوا یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَ مَا فَعَلُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ (2).

«18»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبَا الدَّرْدَاءِ کَانَ یَعْبُدُ صَنَماً فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ وَ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ یَنْتَظِرَانِ خَلْوَةَ أَبِی الدَّرْدَاءِ فَغَابَ فَدَخَلَا عَلَی بَیْتِهِ وَ کَسَرَا صَنَمَهُ فَلَمَّا رَجَعَ قَالَ لِأَهْلِهِ مَنْ فَعَلَ هَذَا قَالَتْ لَا أَدْرِی سَمِعْتُ صَوْتاً فَجِئْتُ وَ قَدْ خَرَجُوا ثُمَّ قَالَتْ لَوْ کَانَ الصَّنَمُ یَدْفَعُ لَدَفَعَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَعْطِینِی حُلَّتِی فَلَبِسَتْهَا (3)

ص: 111


1- قوله: و فی هذا إعلام إه من کلام الراوندیّ.
2- المجادلة: 18.
3- أی اعطاها إیّاه لیلبسها.

«چه چیز تو را به این کار وادار کرده است؟». گفت: خواستم بر گردن آن­ها منّتی گذاشته باشم و من مرتدّ نشده­ام. حضرت فرمود: «حاطب راست می گوید» چیزی جز خوبی به او نگوئید.

در اینجا چند تا معجزه است: از جمله: خبر دادن حضرت از نامه، و اینکه آن زن به باغ خاخ رسیده، و نیز تصدیق گفتار حاطب. همه چیز همان طور بود که حضرت خبر داده بود.

روایت15.

روایت شده که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله عمّار را روانه سفری کرد تا آب فراهم کند. در میانه راه شیطان در ظاهر برده­ای سیاه متعرض او شد و عمار او را سه بار بر زمین زد. پیامبر فرمود: شیطان در ظاهر برده­ای سیاه مانع عمار برای رسیدن به آب شد و خداوند عمار را پیروز گردانید. عمار بر آن حضرت وارد شد و همان سخنان را برای مردم بازگو کرد و آنان را از قضیه باخبر ساخت.

روایت16.

روایت شده که ابو سعید خدری می گوید: در جنگ­ها، گروه­های ده نفری یا نه نفری تشکیل می دادیم و کارها را میان خود تقسیم می کردیم؛ عده ای از ما پالان­های شتران را درست می­کردند و عده­ای دیگر برای یارانشان کار می­کردند و به چارپایان آن­ها آب و علف می دادند و برایشان غذا می­پختند. و کسانی هم پیش پیامبر می رفتند. اتفاقاً در گروه ما یک نفر، کار سه نفر را انجام می داد یعنی: هم هیزم جمع می کرد، هم چهارپایان را آب می داد و هم غذا می پخت. در حضور پیامبر حرف او به میان آمد. حضرت فرمود: «او اهل آتش است!». هنگامی که جنگ در گرفت، این شخص در جنگ زخمی شد، سرانجام تیری بر کشید و خود را با آن کُشت. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «گواهی می دهم که من فرستاده خدا و بنده او هستم».

روایت17.

از ابن عبّاس روایت شده که گوید: پیامبر در سایه سنگی نشسته بود، نزدیک بود سایه برگردد فرمود: «الآن مردی می آید که با چشم شیطان می نگرد؛ وقتی آمد با او سخن نگویید». چیزی نگذشت که مرد زرد چهره ای آمد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را فراخواند و گفت: «چرا با رفقایت به من ناسزا می گفتید؟!». مرد گفت: نه ما این کار را نکردیم. بعد گفت: اجازه بده آن­ها را پیش شما بیاورم. آنان آمدند و به خدا قسم خوردند که چنین چیزی نگفته اند. در این هنگام این آیه نازل شد: «یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُم»(1) {روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد، همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند.}

روایت18.

خرائج: از معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این است که ابو درداء در جاهلیت بتی را می پرستید عبد اللَّه بن رواحه و محمّد بن مسلمه کمین کردند، وقتی که از خانه بیرون رفت، وارد شدند و بت او را شکستند. هنگامی که برگشت به همسرش گفت: چه کسی این بت را شکسته است؟. همسرش گفت: نمی دانم صدایی را شنیدم اما وقتی رفتم، فرار کرده بودند. سپس همسرش گفت: اگر از دست این بت کاری ساخته بود نمی گذاشت او را بکشند. ابو درداء گفت: لباسم را بیاور، لباسش را پوشید و خارج شد تا خدمت پیامبر بیاید.

ص: 111


1- . مجادله : 18

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا أَبُو الدَّرْدَاءِ یَجِی ءُ وَ یُسْلِمُ فَإِذَا هُوَ جَاءَ وَ أَسْلَمَ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَ أَبَا ذَرٍّ بِمَا جَرَی عَلَیْهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَقَالَ کَیْفَ بِکَ إِذَا أُخْرِجْتَ مِنْ مَکَانِکَ قَالَ أَذْهَبُ إِلَی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ کَیْفَ بِکَ إِذَا أُخْرِجْتَ مِنْهُ قَالَ أَذْهَبُ إِلَی الشَّامِ قَالَ کَیْفَ بِکَ إِذَا أُخْرِجْتَ مِنْهَا قَالَ أَعْمَدُ إِلَی سَیْفِی فَأَضْرِبُ بِهِ حَتَّی أُقْتَلَ قَالَ لَا تَفْعَلْ وَ لَکِنِ اسْمَعْ وَ أَطِعْ فَکَانَ مَا کَانَ حَتَّی أُخْرِجَ إِلَی الرَّبَذَةِ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِفَاطِمَةَ إِنَّکِ أَوَّلُ أَهْلِ بَیْتِی لَحَاقاً بِی فَکَانَتْ أَوَّلَ مَنْ مَاتَ بَعْدَهُ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ قَالَ لِأَزْوَاجِهِ أَطْوَلُکُنَّ یَداً أَسْرَعُکُنَّ بِی لُحُوقاً قَالَتْ عَائِشَةُ کُنَّا نَتَطَاوَلُ بِالْأَیْدِی حَتَّی مَاتَتْ زَیْنَبُ بِنْتُ جَحْشٍ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله ذَکَرَ زَیْدَ بْنَ صُوحَانَ فَقَالَ زَیْدٌ وَ مَا زَیْدٌ یَسْبِقُ مِنْهُ عُضْوٌ إِلَی الْجَنَّةِ فَقُطِعَتْ یَدُهُ یَوْمَ نَهَاوَنْدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (1).

وَ مِنْهَا مَا أَخْبَرَ عَنْ أُمِّ وَرَقَةَ (2) الْأَنْصَارِیَّةِ فَکَانَ یَقُولُ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی الشَّهِیدَةِ نَزُورُهَا فَقَتَلَهَا غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ لَهَا بَعْدَ وَفَاتِهِ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی مُحَمَّدِ (3) بْنِ الْحَنَفِیَّةِ یَا عَلِیُّ سَیُولَدُ لَکَ وَلَدٌ قَدْ نَحَلْتُهُ اسْمِی وَ کُنْیَتِی.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: رَأَیْتُ فِی یَدِی سِوَارَیْنِ مِنْ ذَهَبٍ فَنَفَخْتُهُمَا فَطَارَا فَأَوَّلْتُهُمَا هَذَیْنِ الْکَذَّابَیْنِ مُسَیْلَمَةَ کَذَّابَ الْیَمَامَةِ وَ کَذَّابَ صَنْعَاءَ الْعَبْسِیَّ.

وَ مِنْهَا أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ قَالَ: احْتَجَمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَخَذْتُ الدَّمَ لِأُهَرِیقَهُ فَلَمَّا بَرَزْتُ حَسَوْتُهُ (4) فَلَمَّا رَجَعْتُ قَالَ مَا صَنَعْتَ قُلْتُ جَعَلْتُهُ فِی أَخْفَی مَکَانٍ قَالَ

ص: 112


1- فکان کما قال خ.
2- روقة خ ل. أقول: هو مصحف، و الصحیح ما فی المتن، و هی أم ورقة بنت عبد اللّه بن الحارث بن عویمر الأنصاریة الصحابیة. ترجمها ابن حجر فی التقریب: 670.
3- بل قال صلّی اللّه علیه و آله ذلک فی ابنه أبی القاسم محمّد بن الحسن الإمام الثانی عشر المهدی المنتظر عجل اللّه ظهوره الشریف.
4- حسا المرق. شربه شیئا بعد شی ء.

پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: ابو درداء می آید تا مسلمان شود. همان طور هم شد. او آمد و اسلام آورد.

از معجزات دیگر این است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از تمام وقایعی که بر سر ابو ذر بعد از وفات آن حضرت آمد، خبر داد و به او فرمود: «چه وضعیتی داری وقتی که تو را از مدینه بیرون می کنند؟». گفت: به مکه می روم. فرمود: «اگر از مکه هم بیرونت کنند کجا می روی؟». گفت: به شام. فرمود: «اگر از آنجا نیز اخراجت کنند چه می کنی؟». گفت: شمشیر می کشم و می جنگم تا شهید شوم. فرمود: «نه این کار را نکن، بلکه بشنو و اطاعت کن» همین گونه بود تا اینکه به ربذه تبعید شد.

از جمله معجزات دیگر این است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به فاطمه سلام اللَّه علیها فرمود: «تو اولین کس از اهل بیتم هستی که به من ملحق می شوی». و اوّلین شخص از اهل بیت پیامبر، حضرت فاطمه بود که بعد از آن حضرت وفات کرد.

و از جمله آن: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به همسرانش فرمود: «هر کدام از شما که دستش باز باشد، زودتر به من ملحق می شود». عایشه می گوید: در دست باز بودن با هم مسابقه می­دادیم (یعنی صدقه می دادیم) تا اینکه زینب بنت جحش وفات کرد.

و از جمله آن: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله از زید بن صوحان یاد کرد و فرمود: زید و چه زیدی! عضوی از اعضای او جلوتر از خودش به بهشت می رود تا در جنگ نهاوند، یک دستش در راه خدا قطع شد.

و از جمله آن: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم از شهادت ام ورقه انصاریه خبر داد و فرمود: «بیایید برویم و شهیده را زیارت کنیم» غلامش او را کشته بود و کنیزی بعد از وفاتش از او باقی ماند.

و از جمله آن: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در باره محمّد بن حنفیّه فرمود: «یا علی! در آینده تو پسری خواهی داشت که اسم و کنیه ام را به او بخشیدم».

و از جمله آن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دو دستبند طلا در دستم دیدم، پس در آن­ها دمیدم و به پروازد درآمدند و من آن دو دستبند را به دو نفر کذّاب تفسیر کردم: مسیلمه، کذّاب یمامه و صنعاء عبسی کذّاب.

و از جمله آن: عبد اللَّه بن زبیر می گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حجامت کرد و من خون او را گرفتم تا به جایی بریزم. وقتی که دور شدم آن را نوشیدم! هنگامی که برگشتم، پیامبر فرمود: «چکار کردی؟» گفتم: در جایی دفن کردم.

ص: 112

أَلْفَاکَ (1) شَرِبْتَ الدَّمَ ثُمَّ قَالَ وَیْلٌ لِلنَّاسِ مِنْکَ وَ وَیْلٌ لَکَ مِنَ النَّاسِ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ تَخْرُجُ فَتَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ.

وَ رُوِیَ لَمَّا أَقْبَلَتْ عَائِشَةُ مِیَاهَ بَنِی عَامِرٍ لَیْلًا نَبَحَتْهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ قَالَتْ مَا هَذَا قَالُوا الْحَوْأَبُ قَالَتْ مَا أَظُنُّنِی إِلَّا رَاجِعَةً رُدُّونِی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَنَا ذَاتَ یَوْمٍ کَیْفَ بِإِحْدَاکُنَّ إِذَا نَبَحَ عَلَیْهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَخْبَرَنِی جَبْرَائِیلُ أَنَّ ابْنِی الْحُسَیْنَ یُقْتَلُ بَعْدِی بِأَرْضِ الطَّفِّ فَجَاءَنِی بِهَذِهِ التُّرْبَةِ فَأَخْبَرَنِی أَنَّ فِیهَا مَضْجَعَهُ.

وَ مِنْهَا أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ قَالَتْ کَانَ عَمَّارٌ یَنْقُلُ اللَّبِنَ بِمَسْجِدِ الرَّسُولِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ التُّرَابَ عَنْ صَدْرِهِ وَ یَقُولُ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ (2).

وَ مِنْهَا مَا رَوَی أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَسَمَ یَوْماً قَسْماً فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ تَمِیمٍ اعْدِلْ فَقَالَ وَیْحَکَ وَ مَنْ یَعْدِلُ إِذَا لَمْ أَعْدِلْ قِیلَ نَضْرِبُ عُنُقَهُ قَالَ لَا إِنَّ لَهُ أَصْحَاباً یُحَقِّرُ أَحَدُکُمْ صَلَاتَهُ وَ صِیَامَهُ مَعَ صَلَاتِهِمْ وَ صِیَامِهِمْ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ مُرُوقَ السَّهْمِ مِنَ الرَّمِیَّةِ رَئِیسُهُمْ (3) رَجُلٌ أَدْعَجُ إِحْدَی (4) ثَدْیَیْهِ مِثْلُ ثَدْیِ الْمَرْأَةِ قَالَ أَبُو سَعِیدٍ إِنِّی کُنْتُ مَعَ عَلِیٍّ حِینَ قَتَلَهُمْ فَالْتَمَسَ فِی الْقَتْلَی بِالنَّهْرَوَانِ فَأُتِیَ بِهِ عَلَی النَّعْتِ الَّذِی نَعَتَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: تُبْنَی مَدِینَةٌ بَیْنَ دِجْلَةَ وَ دُجَیْلٍ وَ قُطْرُبُّلُ وَ الصَّرَاةُ تُجْبَی إِلَیْهَا خَزَائِنُ الْأَرْضِ یُخْسَفُ بِهَا یَعْنِی بَغْدَادَ وَ ذَکَرَ أَرْضاً یُقَالُ لَهَا الْبَصْرَةُ إِلَی جَنْبِهَا نَهَرٌ یُقَالُ لَهُ دِجْلَةُ ذُو نَخْلٍ یَنْزِلُ بِهَا بَنُو قَنْطُورَاءَ یَتَفَرَّقُ النَّاسُ فِیهِ ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٍ تَلْحَقُ بِأَهْلِهَا فَیَهْلِکُونَ وَ فِرْقَةٍ تَأْخُذُ عَلَی أَنْفُسِهَا فَیَکْفُرُونَ وَ فِرْقَةٍ تَجْعَلُ ذَرَارِیَّهُمْ خَلْفَ

ص: 113


1- أی أجدک شربت ذلک؟.
2- فقتله معاویة و أصحابه علیهم لعائن اللّه.
3- آیتهم خ ل.
4- أحد ثدییه خ ل.

فرمود: «می بینم که آن را نوشیده ای». بعد فرمود: «وای به حال مردم از شرّ تو، و وای به حال تو از شرّ مردم!»

و از جمله آن: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به همسرانش فرمود: «کدام یک از شما صاحب شتر پُر موست که سگهای «حوأب» او را پارس می کنند.»

و روایت شده است که در جنگ جمل هنگامی که عایشه به آب­های بنی عامر رسید، شب بود، سگ­های «حوأب» پارس کردند. عایشه گفت: این مکان کجاست؟ گفتند: اینجا «حوأب» است گفت: من باید برگردم مرا برگردانید؛ چون روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «چه کار می کنید وقتی که سگ­های حوأب به روی یکی از شما پارس کنند؟»

و از جمله معجزات آن حضرت این است که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «جبرئیل به من خبر داد که پسرم حسین در زمین طفّ به شهادت می رسد. و از خاک آنجا برای من آورد و گفت: قبر حسین آنجا خواهد بود».

و از جمله آن: ام سلمه می گوید: عمّار، سنگ و آجر برای مسجد پیامبر حمل می کرد. پیامبر از سینه اش خاک را پاک می کرد و می فرمود: «تو را گروه ستمکاری می کشند».

و از جمله آن روایتی است که ابو سعید خدری نقل می کند: روزی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم غنیمتی را تقسیم می کرد. مردی از بنی تمیم گفت: «عدالت را مراعات کن!». حضرت فرمود: «وای بر تو! اگر من مراعات نکنم چه کسی آن را مراعات خواهد کرد؟». اصحاب گفتند: اجازه دهید گردنش را بزنیم. فرمود: «نه، او یارانی پیدا می کند که نماز و روزه شما در مقابل نماز و روزه آن­ها خیلی ناچیز است. از دین خارج می شوند، همان گونه که تیر از کمان خارج می شود و رئیس آن­ها مردی است با چشمان بزرگ و سیاه و یکی از دو پستانش شبیه پستان زن است!». ابو سعید می گوید: با علی علیه السّلام در نهروان بودم، وقتی آن­ها را به قتل رساند دیدم که در بین کشته ها در پی کسی می گردد، و همان کسی را پیدا کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم توصیف کرده بود.

و از جمله آن: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «شهری بین دجله و شاخه ای از آن و قریه «قطربل» و «صراة» بنا می شود و تمام مالیات­های روی زمین آنجا صرف می شود». این شهر همان بغداد است. باز هم فرمود: «زمینی است که به آن بصره می گویند و در نزدیک آن رودخانه ای جریان دارد که به آن دجله می گویند؛ نخلستان زیادی در آنجاست. «بنی قنطوراء» در آنجا سکنی می گزینند. و به سه دسته تقسیم می شوند: گروهی به اهل آنجا ملحق می شوند و هلاک می گردند. و گروهی تابع هوای نفس می شوند و کفر می ورزند. و گروه سوم، اولادشان را پشت سر می گذارند

ص: 113

ظُهُورِهِمْ یُقَاتِلُونَ قَتْلَاهُمْ شُهَدَاءَ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی بَقِیَّتِهِمْ (1).

بیان

قال فی النهایة فی الحدیث أنه قال لنسائه أسرعکن لحوقا بی أطولکن یدا کنی بطول الید- عن العطاء و الصدقة.

یقال فلان طویل الباع إذا کان سمحا جوادا و کان زینب تحب الصدقة و هی ماتت قبلهن و قال فی قوله الأدبب أراد الأدب فترک الإدغام لأجل الحوأب و الأدب الکثیر وبر الوجه و النباح صیاح الکلب و الحوأب منزل بین البصرة و مکة و الأدعج الأسود العین و قیل المراد به هنا سواد الوجه.

و قال الفیروزآبادی قُطْرُبُّلُ بالضم و تشدید الباء الموحدة أو بتخفیفها و تشدید اللام موضعان أحدهما بالعراق ینسب إلیه الخمر و قال الصراة نهر بالعراق.

و قال الجزری فی حدیث حذیفة یوشک بنو قنطورا أن یخرجوا أهل العراق من عراقهم و یروی أهل البصرة منها کأنی بهم خنس الأنوف خزر العیون عراض الوجوه قیل إن قنطورا کانت جاریة لإبراهیم الخلیل علیه السلام ولدت له أولادا منهم الترک و الصین و منه حدیث ابن عمر و یوشک بنو قنطورا أن یخرجوکم من أرض البصرة و حدیث أبی بکرة إذا کان آخر الزمان جاء بنو قنطورا و قال و فیه تقاتلون قوما خنس الأنف الخنس بالتحریک انقباض قصبة الأنف و عرض الأرنبة (2) و المراد بهم الترک لأنه الغالب علی آنافهم و هو شبیه بالفطس (3).

«19»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی خَرَجْتُ وَ امْرَأَتِی حَائِضٌ وَ رَجَعْتُ وَ هِیَ حُبْلَی فَقَالَ مَنْ تَتَّهِمُ قَالَ فُلَاناً وَ فُلَاناً قَالَ ائْتِ بِهِمَا فَجَاءَ بِهِمَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنْ یَکُنْ مِنْ هَذَا فَسَیَخْرُجُ قَطَطاً (4) کَذَا وَ کَذَا فَخَرَجَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

«20»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا طَعِمْتُ طَعَاماً مُنْذُ یَوْمَیْنِ

ص: 114


1- علی یقینهم خ ل.
2- الارنبة واحدة الارنب: طرف الانف.
3- الفطس: انخفاض قصبة الانف.
4- رجل قطط: قصیر الشعر جعدة.

و می جنگند و کشته های آن­ها شهید هستند و خداوند پیروزی را برای بقیه آن­ها میسّر می­گرداند.

توضیح

در النهایۀ گوید: در حدیث آمده است که آن حضرت به همسرانش فرمود: «هر کدام از شما که دستش باز باشد، زودتر به من ملحق می شود». آن حضرت با عبارت باز بودن دست از بخشیدن و صدقه دادن کنایه آورده است. گفته می­شود: «فلان طویل الباع» (فلانی دست­باز است): هرگاه بخشنده و باکرامت باشد. و زینب بنت جحش صدقه دادن را دوست می­داشت و او پیش از دیگر همسران پیامبر فوت شد. در باره عبارت «الادبب» گوید: مقصود از آن «الأدبّ» است که به خاطر تطابق وزنی با «الحوأب» ادغام صورت نگرفته است. و «الأدبّ» یعنی آنچه پُر موی و پُر پشم باشد. «النباح» به معنای صدای سگ است. و «الحوأب» مکانی میان بصره و مکه است. «الأدعج» به معنای سیاه چشم است و گفته شده مقصود از این کلمه کسی است که صورت سیاه دارد.

فیروزآبادی گوید: «قطربّل» با ضمه و تشدید باء موحدۀ، یا با تخفیف باء و تشدید لام: دو مکان است که یکی در عراق است که شراب بدان نسبت می­دهند. و گوید: «الصراۀ» رودی در عراق است.

جزری گوید: در حدیث حذیفه آمده است: نزدیک است بنوقنطورا مردمان عراق را از عراق بیرون کنند - و روایت شده که نزدیک بود مردم بصره را نیز از آنجا بیرون کنند - گویا آنان بینی کج، چشم ریز و صورت پهن هستند. گفته شده: «قنطورا» کنیزی ابراهیم خلیل علیه السلام بود که از او فرزندانی پدید آمدند که ترک­ها و چینی­ها از جمله آنان­اند. و نیز در حدیث ابن عمر آمده است که: نزدیک است که بنو قنطورا شما را از سرزمین بصره بیرون کنند. و در حدیث ابی بکرۀ آمده است: چون آخر الزمان شود، بنو قنطورا می­آید. و گوید: و در آن زمان با مرمانی بینی­کج می­جنگند. «الخنس» با حرکت حروف: به معنای بسته شدن پرده بینی، و پهنای طرف بینی است. و مقصود از این قوم، ترک­ها هستند زیرا این ویژگی، بر شکل بینی آنان غلبه دارد و آن، شبیه فرو رفتگی استخوان بینی است.

روایت19.

خرائج: روایت شده که مردی به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت: من برای سفر بیرون رفتم درحالی که همسرم حائض بود و چون برگشتم آبستن بود. فرمود: چه کسانی را متهم می­کنی؟ گفت: فلانی و فلانی را. فرمود: آن دو را بیاور. او آن دو مرد را آورد. پس پیامبر فرمود: اگر کار از جانب این شخص صورت گرفته باشد، نوزادی با موی کوتاه و مجعّد به دنیا می­آید و همانگونه شد که پیامبر فرموده بود.

روایت20.

خرائج: مردی به حضور رسول اکرم آمد و گفت: یا رسول اللَّه! دو روز است که غذایی نخورده ام. حضرت فرمود: «برو به بازار!» روز بعد باز هم پیش پیامبر آمد

ص: 114

فَقَالَ عَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَتَیْتُ السُّوقَ أَمْسِ فَلَمْ أُصِبْ شَیْئاً فَبِتُّ بِغَیْرِ عَشَاءٍ قَالَ فَعَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَأَتَی بَعْدَ ذَلِکَ أَیْضاً فَقَالَ صلی الله علیه و آله عَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَانْطَلَقَ إِلَیْهَا فَإِذَا عِیرٌ قَدْ جَاءَتْ وَ عَلَیْهَا مَتَاعٌ فَبَاعُوهُ فَفَضَلَ بِدِینَارٍ (1) فَأَخَذَهُ الرَّجُلُ وَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَا أَصَبْتُ شَیْئاً قَالَ هَلْ أَصَبْتَ مِنْ عِیرِ آلِ فُلَانٍ شَیْئاً قَالَ لَا قَالَ بَلَی ضُرِبَ لَکَ فِیهَا بِسَهْمٍ وَ خَرَجْتَ مِنْهَا بِدِینَارٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ تَکْذِبَ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ وَ دَعَانِی إِلَی ذَلِکَ إِرَادَةُ أَنْ أَعْلَمَ أَ تَعْلَمُ مَا یَعْمَلُ النَّاسُ وَ أَنْ أَزْدَادَ خَیْراً إِلَی خَیْرٍ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ مَنِ اسْتَغْنَی أَغْنَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ لَا یَسُدُّ أَدْنَاهَا شَیْ ءٌ فَمَا رُئِیَ سَائِلًا بَعْدَ ذَلِکَ الْیَوْمِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍّ (2) أَیْ لَا یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهَا وَ هُوَ یَقْدِرُ أَنْ یَکُفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا.

«21»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً جَالِساً إِذْ قَامَ مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ فَتَوَسَّطَ الْمَسْجِدَ ثُمَّ أَقْبَلَ یُنَاجِی طَوِیلًا ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْنَا مِنْکَ مَنْظَراً مَا رَأَیْنَاهُ فِیمَا مَضَی قَالَ إِنِّی نَظَرْتُ إِلَی مَلَکِ السَّحَابِ إِسْمَاعِیلَ وَ لَمْ یَهْبِطْ إِلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِعَذَابٍ فَوَثَبْتُ مَخَافَةَ أَنْ یَکُونَ قَدْ نَزَلَ فِی أُمَّتِی شَیْ ءٌ (3) فَسَأَلْتُهُ مَا أَهْبَطَهُ فَقَالَ اسْتَأْذَنْتُ رَبِّی فِی السَّلَامِ عَلَیْکَ فَأْذَنْ لِی قُلْتُ فَهَلْ أُمِرْتَ فِیهَا (4) بِشَیْ ءٍ قَالَ نَعَمْ فِی یَوْمِ کَذَا وَ فِی شَهْرِ کَذَا فِی سَاعَةِ کَذَا فَقَامَ الْمُنَافِقُونَ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ عَلَی شَیْ ءٍ فَکَتَبُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ کَانَ أَشَدَّ یَوْمٍ حَرّاً فَأَقْبَلَ الْقَوْمُ یَتَغَامَزُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام انْظُرْ هَلْ تَرَی فِی السَّمَاءِ شَیْئاً فَخَرَجَ ثُمَّ قَالَ أَرَی فِی مَکَانِ کَذَا کَهَیْئَةِ التُّرْسِ غَمَامَةً فَمَا لَبِثُوا أَنْ جَلَّلَتْهُمْ سَحَابَةٌ سَوْدَاءُ ثُمَّ هَطَلَتْ عَلَیْهِمْ حَتَّی ضَجَّ النَّاسُ.

ص: 115


1- بفضل دینار خ ل.
2- فی النهایة: فیه لا تحل الصدقة لغنی و لذی مرة سوی، المرة: القوّة، و الشدة، و السوی:
3- بشی ء خ ل.
4- أمرت فینا خ ل.

و گفت: به بازار رفتم و چیزی نیافتم و گرسنه خوابیدم. باز هم حضرت فرمود: «برو به بازار!». روز دیگر نیز آمد باز هم پیامبر فرمود: «برو به بازار!». او به بازار رفت و در آن هنگام کاروانی به بازار آمده بود و کالایی با خود آورده بود و به قیمت ناچیزی آن را فروخت. آن شخص هم از آن کالا چیزی خرید و پیش رسول خدا برگشت و باز هم گفت: چیزی نیافتم! حضرت فرمود: «آیا از کاروان چیزی نخریدی؟» گفت: نه! حضرت فرمود: «تو در آنجا سهمی داشتی و به اندازه یک دینار خریدی». مرد گفت: بلی. حضرت فرمود: «چه چیز تو را به دروغ گفتن واداشت؟». مرد گفت: تو راست می گویی و من برای اینکه تو را امتحان کنم که آیا از کارهای مردم خبر داری یا نه، دروغ گفتم. حضرت فرمود: «راست گفتی، هر کس عزّت نفس داشته باشد خدا او را غنی می کند و هر کس در گدایی را به روی خود باز کند، خداوند متعال هفتاد در فقر را به روی او باز می کند که کوچکترین آن­ها را چیزی نمی بندد». و بعد از این روز آن شخص هرگز دیده نشد که گدایی کند. بعد حضرت فرمود: «صدقه بر شخص ثروتمند و کسی که توانا و اعضایش سالم است و می تواند بدون آن زندگی کند، حلال نیست».

روایت21.

خرائج: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در مسجد نشسته بود، که ناگهان رنگش تغییر کرد، برخاست و به وسط مسجد آمد مثل اینکه با کسی حرف می زند، کمی مکث نمود و برگشت. مردم گفتند: یا رسول اللَّه! امروز حالتی در شما دیدیم که قبل از آن ندیده بودیم. حضرت فرمود: «فرشته باران (اسماعیل) را دیدم که می خواهد عذاب نازل کند، ترسیدم که بر امت من باشد. لذا برخاستم و از او سؤال کردم که چه چیزی او را وادار به فرود آمدن کرده است؟». گفت: از خدا اذن خواستم که به شما سلام کنم، خدا نیز اذن داد.

پرسیدم: «آیا دستور نداری که باران بیاوری؟». گفت: چرا، در فلان ماه و فلان روز و فلان ساعت. منافقین در مجلس بودند. فرمایش حضرت را یادداشت کردند تا آن روز رسید. هوا خیلی گرم بود منافقین طعنه زدند تا اینکه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «یا علی! برو ببین ابری در آسمان هست؟». علی علیه السّلام بیرون آمد سپس گفت: در فلان نقطه از آسمان ابری به اندازه زرهی می­بینم. چیزی نگذشت که ابر سیاهی آسمان را گرفت و چنان بارید که مردم به ناله در آمدند.

ص: 115

بیان

الهطل تتابع المطر.

«22»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ قَائِمٌ مَعَهُ (1) یُکَلِّمُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَقُولُ لَهُ فَوَ اللَّهِ لَتَکُونَنَّ أَوَّلَ الْعَرَبِ تَنْکُثُ بَیْعَتَهُ.

«23»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِجَیْشٍ بَعَثَهُمْ إِلَی أُکَیْدِرَ دُومَةِ الْجَنْدَلِ أَمَا إِنَّکُمْ تَأْتُونَهُ فَتَجِدُونَهُ یَصِیدُ الْبَقَرَ فَوَجَدُوهُ کَذَلِکَ.

«24»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (2) قَالَ نُعِیَتْ (3) إِلَیَّ نَفْسِی أَنِّی (4) مَقْبُوضٌ فَمَاتَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ وَ قَالَ لَمَّا بَعَثَ مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ إِلَی الْیَمَنِ إِنَّکَ لَا تَلْقَانِی بَعْدَ هَذَا.

«25»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَصَابَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ الْمُصْطَلِقِ رِیحٌ شَدِیدَةٌ فَقَلَّبَتِ (5) الرِّحَالَ وَ کَادَتْ تَدُقُّهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّهَا مَوْتُ مُنَافِقٍ قَالُوا فَقَدِمْنَا الْمَدِینَةَ فَوَجَدْنَا رِفَاعَةَ بْنَ زَیْدٍ مَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ کَانَ عَظِیمَ النِّفَاقِ وَ کَانَ أَصْلُهُ مِنَ الْیَهُودِ فَضَلَّتْ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی تِلْکَ (6) الرِّیحِ فَزَعَمَ یَزِیدُ بْنُ الْأُصَیْبِ (7) وَ کَانَ فِی مَنْزِلِ عُمَارَةَ بْنِ حَزْمٍ کَیْفَ یَقُولُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ نَاقَتُهُ قَالَ (8) بِئْسَ مَا قُلْتَ وَ اللَّهِ مَا یَقُولُ هُوَ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ هُوَ صَادِقٌ فَأُخْبِرَ النَّبِیُّ بِذَلِکَ فَقَالَ لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ أَخْبَرَنِی أَنَّ نَاقَتِی فِی هَذَا الشِّعْبِ تَعَلَّقَ زِمَامُهَا بِشَجَرَةٍ فَوَجَدُوهَا کَذَلِکَ وَ لَمْ یَبْرَحْ أَحَدٌ مِنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَأَخْرَجَ عُمَارَةُ ابْنَ الْأُصَیْبِ (9) مِنْ مَنْزِلِهِ.

«26»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتَبَ إِلَی قَیْسِ بْنِ عُرَنَةَ الْبَجَلِیِّ یَأْمُرُهُ بِالْقُدُومِ

ص: 116


1- قائم بین یدیه خ ل.
2- النصر: 1.
3- أی أخبرت بوفاتی.
4- و انی خ ل.
5- فبتت خ ل.
6- فی تلک اللیلة خ ل.
7- زید بن الاصب خ ل.
8- قالوا خ ل.
9- ابن الاصب خ ل.

توضیح

«الهطل» یعنی بارش پی در پی.

روایت22.

خرائج: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم دید که علی علیه السّلام و زبیر با هم صحبت می کنند. به زبیر فرمود: «به او چه می گویی؟ سوگند به خدا تو اولین کس از عرب هستی که بیعت او را خواهی شکست.

روایت23.

خرائج: پیامبر، سپاه اسلام را به طرف دومة الجندل اعزام کرد و به آن­ها فرمود: «اکیدر را در حال شکار کردن گاو وحشی می یابید» چون سپاه به آنجا رسیدند، همان گونه یافتند که پیامبر فرموده بود.

روایت24.

خرائج: روایت شده که وقتی سوره «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ» نازل شد، پیامبر فرمود: «روحم به من بانگ زد که من امسال می میرم» و همان سال نیز وفات کرد.

و گوید: هنگامی که معاذ بن جبل را به یمن فرستاد، فرمود: «بعد از این، مرا دیگر ملاقات نخواهی کرد.»

روایت25.

خرائج: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در غزوه مصطلق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گرفتار باد شدیدی شد تا جایی که بارو بنه و پالان شتران واژگون شد و نزدیک بود باد آن­ها را خورد کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این باد به خاطر مرگ یک منافق است. گویند: به مدینه آمدیم و دیدم که رفاعه بن زید در آن روز مرده است و او منافق سرسخت و سرشناسی بود و در اصل یهودی بود. شتر پیامبر در آن باد گم شد و یزید بن اصیب که در منزل عماره بن حزم بود، ظنّ و گمان برده و می­گفت: او غیب می­داند، اما نمی­داند شترش کجاست؟ عماره گفت: چه بد سخنی گفتی! سوگند به خدا، او نمی­گوید که غیب می­داند و او راستگو است. خبر این قضیه به پیامبر رسید و فرمود: جز خداوند کسی غیب نمی­داند و خداوند به من خبر داده که شترم در این درّه است که افسارش به درختی بسته شده است. آنان آنگونه که پیامبر گفته بود شتر را یافتند و کسی از آن مکان تکان نخورد و عماره یزید بن اصیب را از منزلش بیرون کرد.

روایت26.

خرائج: روایت شده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به قیس بن عرنه بجلی نوشت که به نزد

ص: 116

عَلَیْهِ فَأَقْبَلَ وَ مَعَهُ خُوَیْلِدُ بْنُ الْحَارِثِ الْکَلْبِیُّ حَتَّی إِذَا دَنَا مِنَ الْمَدِینَةِ هَابَ الرَّجُلُ أَنْ یَدْخُلَ فَقَالَ لَهُ قَیْسٌ أَمَّا إِذَا أَبَیْتَ أَنْ تَدْخُلَ فَکُنْ فِی هَذَا الْجَبَلِ حَتَّی آتِیَهُ فَإِنْ رَأَیْتُ الَّذِی تُحِبُّ (1) أَدْعُوکَ فَاتَّبِعْنِی فَأَقَامَ وَ مَضَی قَیْسٌ حَتَّی إِذَا دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمَسْجِدَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنَا آمِنٌ قَالَ نَعَمْ وَ صَاحِبُکَ الَّذِی تَخَلَّفَ فِی الْجَبَلِ قَالَ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَبَایَعَهُ وَ أَرْسَلَ إِلَی صَاحِبِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا قَیْسُ إِنَّ قَوْمَکَ قَوْمِی وَ إِنَّ لَهُمْ فِی اللَّهِ وَ فِی رَسُولِهِ خَلَفاً.

«27»

قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قَدِ اجْتَوَیْتُ الْمَدِینَةَ أَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَخْرُجَ أَنَا وَ ابْنُ أَخِی إِلَی الْغَابَةِ فَنَکُونَ بِهَا فَقَالَ إِنِّی أَخْشَی أَنْ تُغِیرَ حَیٌّ مِنَ الْعَرَبِ فَیُقْتَلَ ابْنُ أَخِیکَ فَتَأْتِیَ فَتَسْعَی فَتَقُومَ بَیْنَ یَدَیَّ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاکَ فَتَقُولَ قُتِلَ ابْنُ أَخِی وَ أُخِذَ السَّرْحُ (2) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَکُونُ إِلَّا (3) خَیْرٌ فَأَذِنَ لَهُ فَأَغَارَتْ خَیْلُ بَنِی فَزَارَةَ فَأَخَذُوا السَّرْحَ وَ قَتَلُوا ابْنَ أَخِیهِ فَجَاءَ أَبُو ذَرٍّ مُعْتَمِداً عَلَی عَصَاهُ وَ وَقَفَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِهِ طَعْنَةٌ قَدْ جَافَتْهُ (4) فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (5).

بیان

قال الجزری فی حدیث العرنیین فاجتووا المدینة أی أصابهم الجوی و هو المرض و داء الجوف إذا تطاول و ذلک إذا لم یوافقهم هواؤها و استوخموها یقال اجتویت البلد إذا کرهت المقام فیه و إن کنت فی نعمة انتهی و الغابة موضع بالحجاز

ص: 117


1- نحب خ ل.
2- السرح: الماشیة.
3- علی خیر خ ل.
4- أجافته خ ل.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 100 ط النجف، ألفاظ الحدیث فیه هکذا: و استأذن أبو ذر رسول اللّه أن یکون فی مزینة مع ابن أخیه، فقال: انی أخشی أن تغیر علیک خیل من العرب فتقتل ابن أخیک فتأتینی شعثا فتقوم بین یدی متکئا علی عصی فتقول: قتل ابن أخی و اخذ السرح، ثم أذن له فخرج و لم یلبث الا قلیلا حتّی أغار علیه عیینة بن حصن و أخذ السرح و قتل ابن أخیه و أخذت امرأته، فأقبل أبو ذر یستند حتّی وقف بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و به طعنة جائفة، فاعتمد علی عصاه و قال: صدق اللّه و رسوله، اخذ السرح، و قتل ابن أخی، و قمت بین یدیک علی عصای، فصاح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی المسلمین فخرجوا بالطلب فردوا السرح.

او بیاید. او نیز با خویلد بن حارث کلبی روانه شد، وقتی که به نزدیکی مدینه رسیدند، خویلد از ورود به مدینه، بیم داشت. قیس به او گفت: اگر نمی­خواهی وارد شهر شوی، بالای تپه ای باش، اگر اوضاع را مساعد یافتم تو را صدا می کنم تا بیایی. قیس به مسجد پیامبر آمد و خطاب به آن حضرت گفت: یا رسول اللَّه! آیا من در امان هستم؟ حضرت فرمود: «آری، هم تو و هم همراه تو که در بالای تپه است، در امان هستید». در این هنگام، قیس گفت: «گواهی می دهم خدایی جز خدای یگانه نیست و تو فرستاده او هستی». آنگاه با پیامبر بیعت کرد و دنبال رفیقش رفت، حضرت به او فرمود: «ای قیس! قوم تو قوم من است. و آن­ها نزد خدا و رسولش کسی را دارند».

روایت27.

مناقب، خرائج: روایت شده که ابوذر گفت: هوای مدینه با من ناسازگار است، اجازه می خواهم با برادرزاده ام تا «الغابۀ» بروم و مدتی بمانم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: می ترسم سواران عرب بتازند و برادرزاده ات را بکشند، بعد با سر و موی ژولیده بیایی و بر عصایت تکیه کنی و بگویی برادرزاده ام کشته شد، شترانم را به تاراج بردند. گفت: امیدوارم که سفر بخیر باشد، ان شاء اللّه. رسول خدا اجازه داد. سواران بنی فزاره بر او تاختند، رمه شتران به تاراج رفت و برادرزاده اش کشته شد. ابو ذر تک وتنها با زخمی کاری آمد و بر عصا تکیه کرد و در نزد رسول خدا ایستاد و گفت: خدا و رسولش درست گفتند. (1)

توضیح

جزری گوید: در حدیث عرنی­ها، «فاجتووا المدینۀ» یعنی: به بیماری جوی گرفتار شدند و آن بیماری است که شکم را به شدت به درد می­آورد و آن در زمانی است که هوای آنجا با آن­ها سازگار نباشد. گفته می­شود: «اجتویت البلد» هرگاه از ماندن در شهری بیزار شوی هرچند در رفاه و نعمت باشی. پایان سخن. «الغابۀ» مکانی در حجاز است.

ص: 117


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 100 چاپ نجف، الفاظ حدیث در این کتاب به این صورت است: ابوذر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اجازه خواست که با برادر زاده­اش در مزینه باشد. رسول خدا فرمود: می ترسم سواران عرب بتازند و برادرزاده ات را بکشند، بعد با سروموی ژولیده بیایی و بر عصایت تکیه کنی و بگویی برادرزاده ام کشته شد، شترانم را به تاراج بردند. رسول خدا اجازه داد. ابو ذر با زن و برادرزاده اش به خارج رفت، دیری نگذشت که عیینۀ بن حصن بر او تاخت، رمه شترانش را به تاراج برد و برادرزاده­اش را کشت و زنش را اسیر بردند. ابو ذر تک وتنها با زخمی کاری آمد و بر عصا تکیه کرد و گفت: خدا و رسولش درست گفتند: رمه به تاراج رفت، برادرزاده ام کشته شد و اینک منم که بر عصا تکیه کرده ام. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فریاد زد. مسلمانان بسیج شدند و رمه را باز گرفتند.

ثم إن هذا من أبی ذر رضی الله عنه علی تقدیر صحته لعله کان قبل کمال إیمانه و استقرار أمره.

«28»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقِیَ فِی غَزْوَةِ ذَاتِ الرِّقَاعِ رَجُلًا مِنْ مُحَارِبٍ یُقَالُ لَهُ عَاصِمٌ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ أَ تَعْلَمُ الْغَیْبَ قَالَ لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ وَ اللَّهِ لَجَمَلِی هَذَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ إِلَهِکَ قَالَ لَکِنَّ اللَّهَ أَخْبَرَنِی (1) مِنْ عِلْمِ غَیْبِهِ أَنَّهُ تَعَالَی یَبْعَثُ عَلَیْکَ قَرْحَةً فِی مُسْبَلِ (2) لِحْیَتِکَ حَتَّی تَصِلَ إِلَی دِمَاغِکَ فَتَمُوتَ وَ اللَّهِ إِلَی النَّارِ فَرَجَعَ فَبَعَثَ اللَّهُ قَرْحَةً فَأَخَذَتْ فِی لِحْیَتِهِ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَی دِمَاغِهِ فَجَعَلَ یَقُولُ لِلَّهِ دَرُّ الْقُرَشِیِّ إِنْ قَالَ بِعِلْمٍ أَوْ زَجْرٍ أَصَابَ (3).

«29»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ وَابِصَةَ بْنَ مَعْبَدٍ الْأَسَدِیَّ أَتَاهُ وَ قَالَ فِی نَفْسِهِ لَا أَدَعُ مِنَ الْبِرِّ وَ الْإِثْمِ شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُهُ فَلَمَّا أَتَاهُ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِلَیْکَ یَا وَابِصَةُ عَنْ سُؤَالِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَعُوا وَابِصَةَ ادْنُ فَدَنَوْتُ (4) فَقَالَ تَسْأَلُ عَمَّا جِئْتَ لَهُ أَمْ أُخْبِرُکَ قَالَ أَخْبِرْنِی قَالَ جِئْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْبِرِّ وَ الْإِثْمِ قَالَ نَعَمْ فَضَرَبَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّتْ إِلَیْهِ النَّفْسُ وَ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ إِلَیْهِ الصَّدْرُ وَ الْإِثْمُ مَا تَرَدَّدَ فِی الصَّدْرِ وَ جَالَ فِی الْقَلْبِ وَ إِنْ أَفْتَاکَ النَّاسُ وَ إِنْ أَفْتَوْکَ.

«30»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ أَتَاهُ وَفْدُ عَبْدِ الْقَیْسِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَلَمَّا أَدْرَکُوا حَاجَتَهُمْ قَالَ ائْتُونِی بِتَمْرِ أَرْضِکُمْ مِمَّا مَعَکُمْ فَأَتَاهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِنَوْعٍ مِنْهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا یُسَمَّی کَذَا وَ هَذَا یُسَمَّی کَذَا فَقَالُوا أَنْتَ أَعْلَمُ بِتَمْرِ أَرْضِنَا مِنَّا فَوَصَفَ لَهُمْ أَرْضَهُمْ فَقَالُوا أَ دَخَلْتَهَا قَالَ لَا لَکِنْ فُسِحَ لِی فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا فَقَامَ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا خَالِی بِهِ خَبَلٌ فَأَخَذَ بِرِدَائِهِ وَ قَالَ اخْرُجْ یَا عَبْدَ اللَّهِ (5) ثَلَاثاً ثُمَّ أَرْسَلَهُ فَبَرَأَ ثُمَ

ص: 118


1- قد أخبرنی خ ل.
2- مشتبک لحیتک خ ل. و مسبل اللحیة: الدائرة فی وسط الشفة العلیا او الذقن.
3- فأصاب خ ل. أقول: الزجر: التکهن. و التفاؤل بطیر ان الطیر إن کان عن یمین، او التطیر منه إن کان عن یسار.
4- هکذا فی النسخة، و لعله مصحف فدنی.
5- یا أبا عبد اللّه خ ل. و الصحیح یا عدو اللّه- خطابا للشیطان- راجع ج 17 ص 229.

و این گفته ابوذر رضی الله عنه با در نظر گرفتن صحّت و درستی آن، شاید مربوط به زمانی باشد که ایمان او کامل نگشته و او در امور دینی مستقر و ثابت نگردیده است.

روایت28.

خرائج: روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در غزوه ذات الرقاع با مردی از قبیله محارب به نام «عاصم» رو به رو شد. او گفت: ای محمد آیا غیب می­دانی؟ فرمود: احدی جز خداوند غیب نمی­داند. گفت: به خدا سوگند این شترم را از خدای تو بیشتر دوست دارم. فرمود: اما خداوند از علم غیبش به من خبر داده که در قسمت پایین چانه­ات زخمی ایجاد می­کند تا اینکه به مغز سرت می­رسد و می­میری و سوگند به خدا به آتش افکنده می­شوی. او بازگشت و خداوند زخمی در او ایجاد کرد و چانه­اش را فرا گرفت تا اینه به مغزش رسید. و او می­گفت: چه خوب گفت آن مرد قریشی، اگر از روی علم یا از روی پیشگوئی سخن بر زبان راند، در هر حالت راست و درست گفت.

روایت29.

خرائج: وابصه اسدی به حضور پیامبر آمد و با خودش گفت از تمام نیکی­ها و بدی­ها از او می پرسم. وقتی به نزد آن حضرت آمد یکی از یارانش به وابصه گفت: برو از پیامبر سؤال کن. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «وابصه را رها کنید، نزدیک شو». پس نزدیک آمدم. حضرت فرمود: «می پرسی، یا من از پرسش­هایت خبر دهم؟». وابصه گفت: شما خبر دهید. حضرت فرمود: «آمده ای که از نیکی و گناه سؤال کنی». گفت: بلی، همین طور است. حضرت دستش را به سینه او زد و فرمود: «نیکی چیزی است که جان به آن مطمئن شود و نیکی چیزی که است سینه در آن اطمینان حاصل کند، و گناه چیزی است که در قلب بچرخد - در آن شک کند - و در قلب دَور بزند، دیگران هرچه می­خواهند بگویند.

روایت30.

خرائج: روایت شده که گروهی از قبیله عبدالقیس نزد آن حضرت آمده و بر ایشان وارد شدند. هنگامی که حاجت آنان را برآورده ساخت، فرمود: از خرمای سرزمینتان هر چه همراه دارید نزد من بیاورید. هر یک از آنان، نوعی خرما نزد آن حضرت آوردند. پس پیامبر فرمود: نام این خرما فلان است و نام این خرما فلان است. گفتند: تو خرمای سرزمین­مان را از ما بهتر می­شناسی. پس پیامبر سرزمین­شان را برای آن­ها توصیف نمود. گفتند: بدانجا آمده­ای؟ فرمود: نه، اما برایم فراخ گردید و بدان نگریستم. یکی از میان آنان برخاست و گفت: ای رسول خدا، این شخص منگ و گیج است. پیامبر لباس او را گرفت و سه بار فرمود :ای بنده خدا بیرون شو، سپس او را فرستاد و بهبودی یافت.

ص: 118

أَتَوْهُ بِشَاةٍ هَرِمَةٍ فَأَخَذَ إِحْدَی أُذُنَیْهَا بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ فَصَارَ لَهَا مِیسَماً ثُمَّ قَالَ خُذُوهَا فَإِنَّ هَذَا مِیسَمٌ فِی آذَانِ مَا تَلِدُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهِیَ تَتَوَالَدُ کَذَلِکَ.

«31»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِلْعَبَّاسِ وَیْلٌ لِذُرِّیَّتِی مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَخْتَصِی قَالَ إِنَّهُ أَمْرٌ قَدْ قُضِیَ أَیْ لَا یَنْفَعُ الْخِصَاءُ (1) فَعَبْدُ اللَّهِ قَدْ وُلِدَ وَ صَارَ لَهُ وُلْدٌ.

«32»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَاقَةً ضَلَّتْ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ فِی سَفَرٍ کَانَ فِیهِ فَقَالَ صَاحِبُهَا لَوْ کَانَ نَبِیّاً لَعَلِمَ أَیْنَ النَّاقَةُ فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْغَیْبُ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ انْطَلِقْ یَا فُلَانُ فَإِنَّ نَاقَتَکَ فِی مَکَانِ کَذَا (2) قَدْ تَعَلَّقَ زِمَامُهَا بِشَجَرَةٍ فَوَجَدَهَا کَمَا قَالَ.

«33»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَخْبَرَ النَّاسَ بِمَکَّةَ بِمِعْرَاجِهِ وَ قَالَ آیَةُ ذَلِکَ أَنَّهُ نَدَّ لِبَنِی فُلَانٍ فِی طَرِیقِی بَعِیرٌ فَدَلَلْتُهُمْ عَلَیْهِ وَ هُوَ الْآنَ یَطْلُعُ (3) عَلَیْکُمْ مِنْ ثَنِیَّةِ کَذَا یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ عَلَیْهِ غِرَارَتَانِ (4) إِحْدَاهُمَا سَوْدَاءُ وَ الْأُخْرَی بَرْقَاءُ فَوَجَدُوا الْأَمْرَ عَلَی مَا قَالَ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله رَأَی عَلِیّاً علیه السلام نَائِماً فِی بَعْضِ الْغَزَوَاتِ فِی التُّرَابِ فَقَالَ یَا أَبَا تُرَابٍ أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَشْقَی النَّاسِ أَخِی ثَمُودَ (5) وَ الَّذِی یَضْرِبُکَ عَلَی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی قَرْنِهِ حَتَّی تَبُلَّ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام تُقَاتِلُ بَعْدِی النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ فَکَانَ کَذَلِکَ وَ مِنْهَا قَوْلُهُ لِعَمَّارٍ سَتَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ آخِرُ زَادِکَ ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ فَأُتِیَ عَمَّارٌ بِصِفِّینَ بِلَبَنٍ فَشَرِبَهُ فَبَارَزَ (6) فَقُتِلَ.

ص: 119


1- و عبد اللّه خ ل. أقول: قوله: أی لا ینفع اه من کلام الراوندیّ.
2- بمکان کذا خ ل.
3- و هی الآن تطلع علیکم خ ل.
4- الغرارة: الجوالق.
5- احیمر ثمود خ ل.
6- و بارز خ ل.

سپس گوسفندی پیر را نزد آن حضرت آوردند و پیامبر با دو انگشت یکی از گوش­های گوسفند را گرفت و نشانه­ای بر آن ایجاد شد. سپس فرمود: آن را بردارید، این نشانه، در گوش همه برّه­هایی که تا روز قیامت می­زاید باقی می­ماند. و نسل آن، همه اینگونه متولد می­شوند.

روایت31.

خرائج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به عباس فرمود: وای بر نسل من از نسل تو. گفت: ای رسول خدا آیا خودم را اخته کنم؟ فرمود: این امری است که مقدّر و محتوم شده است، یعنی اخته کردن سودی نمی­بخشد زیرا «عبدالله» به دنیا آمده و فرزندانی از نسل او به وجود آمده­اند.

روایت32.

روایت شده که شتر یکی از یاران پیامبر در یکی از سفرهایش گم شد. صاحب شتر گفت: اگر پیامبر می­بود، می­دانست آن شتر کجاست. این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید و فرمود: احدی جز خداوند غیب را نمی­داند، فلانی برو، شترت در فلان جا است و افسارش به درختی بسته شده است. او رفت و شتر را همانگونه که پیامبر گفته بود، یافت.

روایت33.

از معجزات پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم این بود که از معراج خود به مردم مکّه خبر داد و فرمود: «نشانه آن این است که شتر فلان اشخاص در کاروانی در حال آمدن، فرار کرد و گم شد و من آن­ها را به جای آن راهنمایی کردم. و کاروان در حالی که شتری خاکستری رنگ در پیشاپیش آن در حرکت است می رسد. و دو جوال، یکی سیاه و دیگری خالدار بر پشت اوست» پس همان گونه یافتند که پیامبر فرموده بود.

و از جمله معجزات آن حضرت این بود که: در یکی از جنگ­ها، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله، علی علیه السّلام را روی خاک خوابیده دید و فرمود: ای ابو تراب! تو را خبر دهم از شقی ترین مردم؛ یکی پی کننده شتر صالح و دیگری کسی است که به اینجا ضربه می زند- دستش را بر سر علی علیه السّلام گذاشت- و خون تا اینجا می آید و به محاسن علی علیه السّلام اشاره کرد.

و از جمله آن: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به علی علیه السّلام فرمود: بعد از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد. و همین طور شد.

و از جمله آن: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به عمّار فرمود: «تو را گروه ستمکاری خواهند کشت و آخرین غذای تو شیری است آمیخته با آب». در جنگ صفین شیری آوردند، عمّار خورد و به میدان رفت و شهید شد.

ص: 119

وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا کَانَتْ قُرَیْشٌ تَحَالَفُوا وَ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ صَحِیفَةً أَلَّا یُجَالِسُوا وَاحِداً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا یُبَایِعُوهُمْ حَتَّی یُسَلِّمُوا إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً لِیَقْتُلُوهُ وَ عَلَّقُوا تِلْکَ الصَّحِیفَةَ فِی الْکَعْبَةِ وَ حَاصَرُوا بَنِی هَاشِمٍ فِی الشِّعْبِ شِعْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَرْبَعَ سِنِینَ فَأَصْبَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ قَالَ لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ إِنَّ الصَّحِیفَةَ الَّتِی کَتَبَتْهَا قُرَیْشٌ فِی قَطِیعَتِنَا قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهَا دَابَّةً فَلَحِسَتْ کُلَّ مَا فِیهَا غَیْرَ اسْمِ اللَّهِ وَ کَانُوا قَدْ خَتَمُوهَا بِأَرْبَعِینَ خَاتَماً مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ یَا ابْنَ أَخِی أَ فَأَصِیرُ (1) إِلَی قُرَیْشٍ فَأُعْلِمَهُمْ بِذَلِکَ قَالَ إِنْ شِئْتَ فَصَارَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ إِلَیْهِمْ فَاسْتَبْشَرُوا بِمَصِیرِهِ إِلَیْهِمْ وَ اسْتَقْبَلُوهُ بِالتَّعْظِیمِ وَ الْإِجْلَالِ وَ قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا الْآنَ أَنَّ رِضَی قَوْمِکَ أَحَبُّ إِلَیْکَ مِمَّا کُنْتَ فِیهِ أَ فَتُسَلِّمُ إِلَیْنَا مُحَمَّداً وَ لِهَذَا جِئْتَنَا فَقَالَ یَا قَوْمِ قَدْ جِئْتُکُمْ (2) بِخَبَرٍ أَخْبَرَنِی بِهِ ابْنُ أَخِی مُحَمَّدٌ فَانْظُرُوا فِی ذَلِکَ فَإِنْ کَانَ کَمَا قَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا عَنْ قَطِیعَتِنَا وَ إِنْ کَانَ بِخِلَافِ مَا قَالَ سَلَّمْتُهُ إِلَیْکُمْ وَ اتَّبَعْتُ مَرْضَاتَکم قَالُوا وَ مَا الَّذِی أَخْبَرَکَ قَالَ أَخْبَرَنِی أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِکُمْ دَابَّةً فَلَحِسَتْ مَا فِیهَا غَیْرَ اسْمِ اللَّهِ فَحُطُّوهَا فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ بِخِلَافِ مَا قَالَ سَلَّمْتُهُ إِلَیْکُمْ فَفَتَحُوهَا فَلَمْ یَجِدُوا فِیهَا شَیْئاً غَیْرَ اسْمِ اللَّهِ فَتَفَرَّقُوا وَ هُمْ یَقُولُونَ سِحْرٌ سَحَرَ وَ انْصَرَفَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ.

بیان

ند البعیر شرد و نفر و البرقاء ما اجتمع فیه سواد و بیاض و الضیاح بالفتح اللبن الرقیق یصب فیه ماء ثم یخلط و اللحس باللسان معروف و اللحس أیضا أکل الدود الصوف و أکل الجراد الخضر.

«34»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَوْماً جَالِساً وَ حَوْلَهُ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَقَالَ لَهُمْ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا کُنْتُمْ صَرْعَی وَ قُبُورُکُمْ شَتَّی فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَ نَمُوتُ مَوْتاً أَوْ نُقْتَلُ قَتْلًا فَقَالَ بَلْ تُقْتَلُ یَا بُنَیَّ ظُلْماً وَ یُقْتَلُ أَخُوکَ ظُلْماً وَ یُقْتَلُ أَبُوکَ ظُلْماً وَ تُشَرَّدُ ذَرَارِیُّکُمْ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَنْ یَقْتُلُنَا قَالَ شِرَارُ النَّاسِ قَالَ فَهَلْ یَزُورُنَا أَحَدٌ قَالَ نَعَمْ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی یُرِیدُونَ بِزِیَارَتِکُمْ بِرِّی وَ صِلَتِی فَإِذَا کَانَ یَوْمُ

ص: 120


1- أ أمضی خ ل.
2- انی قد جئتکم خ ل.

و از جمله آن: هنگامی که قریش هم­پیمان شدند و میان خود صحیفه­ای نوشتند که با هیچ یک از افراد بنی­هاشم مجالست نکنند و با آن­ها معامله ننمایند تا اینکه محمد را به ایشان تسلیم کرده تا او را به قتل برسانند، و آن صحیفه را بر کعبه آویختند و بنی­هاشم را در شعب ابی­طالب چهار سال محاصره کردند، در این هنگام بود که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و به عمویش ابوطالب فرمود: خداوند بر آن صحیفه­ای که قریش در معاهده میان ما و آن­هانوشته بودند، جانوری مامور کرد و همه صحیفه به جز اسم «الله» را خورده است و آنان با چهل مهر از رؤسای قریش آن را مهر زده بودند. ابوطالب گفت: ای برادرزاده­ام به نزد قریش بروم و آنان را از این مسأله آگاه کنم. فرمود: اگر می­خواهی برو. ابوطالب رضی الله عنه به سوی قریش رفت و آنان از آمدن ابوطالب شادمان گشتند و با اکرام و اجلال از وی استقبال کردند و گفتند: اکنون دریافتیم که رضایت قومت در نظر تو از وضعیتی که در آن هستی خوشایندتر است، آیا محمد را به ما تسلیم می­کنی و برای همین کار نزد ما آمده­ای؟ گفت: ای قوم، من برای شما خبری آورده­ام که برادرزاده­ام مرا از آن باخبر ساخته است، پس در این مسأله بنگرید اگر همانطور باشد که او گفته، از خدا بترسید و از معاهده­ای که بستیم، بازگردید و اگر بر خلاف گفته او باشد، او را به شما تحویل می­دهم و رضایت شما را دنبال می­کنم. گفتند: تو را از چه چیز باخبر ساخته است؟ گفت: به من خبر داد که خداوند، جانوری را بر صحیفه شما مأمور کرده و به جز اسم «الله» همه کلمات آن را خورده است. اگر این مسأله بر خلاف گفته محمد باشد او را به شما تسلیم می­کنم. آنان صحیفه را باز کردند و به جز اسم «الله» چیزی در آن نیافتند. پس متفرق شدند درحالی که می­گفتند: جادو است، جادو است. و ابوطالب رضی الله عنه نیز بازگشت.

توضیح

«ندّ البعیر» یعنی شتر رمید و آواره شد. «البرقاء» چیزی است که سیاهی و سفیدی در آن جمع شود. «الضیاح» با فتحه ضاد: شیر رقیقی است که آب در آن می­ریزند سپس مخلوط می­کنند. «اللحس» با زبان معروف است. (یعنی: لیسیدن با زبان) و همچنین «اللحس» یعنی: کرم، پشم را خورد و ملخ، سبزه را خورد.

روایت34.

خرائج: روایت شده روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بود و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نیز حضور داشتند. پیامبر فرمود: چه بر شما خواهد گذشت هنگامی که از دنیا بروید و مرقدهای شما از یک دیگر دور باشد. حسین علیه السلام پرسید: آیا می­میریم یا ما را می کشند؟ فرمود: ای پسرکم تو را از با ستم می­کشند و برادرت با ستم کشته می­شود و پدرت با ستم کشته می­شود و فرزندان شما در روی زمین پراکنده و آواره می­شوند. حسین علیه السلام پرسید چه کسی ما را می­کشد؟ فرمود: بدترین مردم. پرسید: آیا پس از شهادتمان کسی ما را زیارت خواهد کرد؟ فرمود: آری، عده از پیروان من که می خواهند حق مرا ادا کنند و به من احسان نمایند به زیارت شما می آیند، در نتیجه فردای

ص: 120

الْقِیَامَةِ جِئْتُهُمْ وَ أُخَلِّصُهُمْ مِنْ أَهْوَالِهِ (1).

«35»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابٍ عَتِیقٍ تَارِیخُهُ سَنَةُ ثَمَانٍ وَ ثَمَانِینَ (2) هِجْرِیَّةٌ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الزُّهْرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ثُمَّ قَالَ مَا هَذَا لَفْظُهُ وَ أَنَا کُنْتُ مَعَهُ صلی الله علیه و آله یَوْمَ قَالَ یَأْتِی تِسْعُ نَفَرٍ مِنْ حَضْرَمَوْتَ فَیُسْلِمُ مِنْهُمْ سِتَّةٌ وَ لَا یُسْلِمُ مِنْهُمْ ثَلَاثَةٌ فَوَقَعَ فِی قُلُوبِ کَثِیرٍ مِنْ کَلَامِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَقَعَ فَقُلْتُ أَنَا صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ هُوَ کَمَا قُلْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَنْتَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُهُمْ وَ تَرَی مَا أَرَی وَ تَعْلَمُ مَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً وَ کَذَلِکَ خَلَقَکَ اللَّهُ وَ نَزَعَ مِنْکَ الشَّکَّ وَ الضَّلَالَ فَأَنْتَ الْهَادِی الثَّانِی وَ الْوَزِیرُ الصَّادِقُ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَعَدَ فِی مَجْلِسِهِ ذَلِکَ وَ أَنَا عَنْ یَمِینِهِ أَقْبَلَ التِّسْعَةُ رَهْطٍ مِنْ حَضْرَمَوْتَ حَتَّی دَنَوْا مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ سَلَّمُوا فَرَدَّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ اعْرِضْ عَلَیْنَا الْإِسْلَامَ فَأَسْلَمَ مِنْهُمْ سِتَّةٌ وَ لَمْ یُسْلِمِ الثَّلَاثَةُ فَانْصَرَفُوا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلثَّلَاثَةِ أَمَّا أَنْتَ یَا فُلَانُ فَسَتَمُوتُ بِصَاعِقَةٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا فُلَانُ فَسَیَضْرِبُکَ أَفْعًی فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ أَمَّا أَنْتَ یَا فُلَانُ فَإِنَّکَ تَخْرُجُ فِی طَلَبِ مَاشِیَةٍ وَ إِبِلٍ لَکَ فَیَسْتَقْبِلُکَ نَاسٌ مِنْ کَذَا فَیَقْتُلُونَکَ فَوَقَعَ فِی قُلُوبِ الَّذِینَ أَسْلَمُوا فَرَجَعُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ مَا فَعَلَ أَصْحَابُکُمُ الثَّلَاثَةُ الَّذِینَ تَوَلَّوْا عَنِ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یُسْلِمُوا فَقَالُوا وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا جَاوَزُوا مَا قُلْتَ وَ کُلٌّ مَاتَ بِمَا قُلْتَ وَ إِنَّا جِئْنَاکَ لِنُجَدِّدَ الْإِسْلَامَ وَ نَشْهَدَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ أَنَّکَ الْأَمِینُ عَلَی الْأَحْیَاءِ وَ الْأَمْوَاتِ (3).

«36»

عم، إعلام الوری وَ أَمَّا آیَاتُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی إِخْبَارِهِ بِالْغَائِبَاتِ وَ الْکَوَائِنِ بَعْدَهُ فَأَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی وَ تُعَدَّ فَمِنْ ذَلِکَ مَا رُوِیَ عَنْهُ فِی مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (4) وَ هُوَ مَا رَوَاهُ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بُشِّرَ

ص: 121


1- الخرائج: 220 و 221. فیه: فقال الحسن: أ نموت موتا أو نقتل قتلا؟ فقال: بل تقتل یا بنی بالسم.
2- و استظهر المصنّف فی الهامش أن الصحیح: ثمان و ثمانین و مائة.
3- کشف الیقین: 196. و فیه: و انک الأمین علی الاحیاء و الأموات بعد هذا و هذه.
4- التوبة: 33.

قیامت، آنان را به صحنه قیامت می­آورم و از سختیها و گرفتاریهای قیامت نجات می­دهم. (1)

روایت35.

کشف الیقین: از کتابی قدیمی که تاریخ آن به سال صد و هشتاد و هشت هجری برمی­گردد، گوید: جعفر بن محمد از پدرش از جدّش روایت کرده و گوید: - که الفاظ حدیث به این صورت است - من خدمت آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بودم، روزی که فرمود: نه نفر از حضرموت می­آیند که شش نفر از آنان اسلام می­آورد و سه نفر اسلام نمی­آورد. از این سخن پیامبر در دلِ بسیاری از مسلمانان شک و تردید راه یافت. عرض کردم: ای رسول الله، خدا و پیامبرش راست می­گویند و باور دارم که همانطور که شما فرمودید، اتفاق می­افتد. پیامبر فرمود: تو صدیق اکبر، و یعسوب مؤمنان و امام آنان هستی و آنچه را من می­بینم تو نیز می­بینی، و آنچه را می­دانم تو نیز می­دانی و تو اولین کسی بودی که ایمان آوردی و اینچنین خداوند تو را آفرید و شکّ و گمراهی را از وجود تو پاک کرد، پس تو هدایت­گر دوم و وزیر راستگو هستی. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صبح درآمد و در آن مجلس نشست و من در سمت راست آن حضرت نشستم، آن نه نفر، که گروهی از حضرموت بودند، آمدند و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک شده سلام دادند. پیامبر سلام آنان را پاسخ گفت. گفتند: ای محمد اسلام را بر ما عرضه کن. پس شش نفر از آنان اسلام آوردند و سه نفر اسلام را نپذیرفتند. آنان بازگشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن سه نفر فرمود: اما فلانی تو، با صاعقه­ای از آسمان خواهی مرد و فلانی تو را ماری در فلان مکان نیش می­زند، و فلانی تو، به دنبال گوسفند و شتری می­روی و مردمانی در فلان جا از تو استقبال می­کنند و سپس تو را می­کشند. پس افرادی که اسلام آورده بودند به شک و تردید افتادند. آنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازگشتند و پیامبر به آنان فرمود: آن سه نفر از دوستانتان که از اسلام روی­گرداندند و اسلام نیاوردند چه بر سرشان آمد؟ گفتند: سوگند به خداوندی که تو را به حقّ به پیامبری مبعوث کرد، از آنچه شما فرمودید تجاوز نکردند و هر یک به همان صورتی که گفتید، مُردند، و ما نزد شما آمده­ایم تا اسلام خود را تجدید کنیم و گواهی می­دهیم که تو فرستاده خداوند هستی و درود خداوند بر تو باد و تو امانت­دار بر زنده­ها و مرده­هایی.(2)

روایت36.

اعلام الوری: یکی از دلائل حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله خبر دادن از امور غیبی و حوادث گذشته و آینده است در این مورد مطالب زیادی وجود دارد که از حد احصاء و شمارش درگذشته است. از جمله آن، روایتی است که از آن حضرت در باره معنای آیه شریفه « لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(3) {تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.}بیان فرمود. و این حدیث را ابی بن کعب روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 121


1- . خرائج : 220 - 221
2- . کشف الیقین : 196
3- . توبه / 33

هَذِهِ الْأَمَةُ بِالسَّنَاءِ وَ الرِّفْعَةِ وَ النُّصْرَةِ وَ التَّمْکِینِ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ عَمَلَ الْآخِرَةِ لِلدُّنْیَا لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی الْآخِرَةِ نَصِیبٌ.

وَ رَوَی بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ أَنَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ قَالَ: سَتُبْعَثُ بُعُوثٌ (1) فَکُنْ فِی بَعْثٍ یَأْتِی خُرَاسَانَ ثُمَّ اسْکُنْ مَدِینَةَ مَرْوٍ فَإِنَّهُ بَنَاهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ دَعَا لَهَا بِالْبَرَکَةِ وَ قَالَ لَا یُصِیبُ أَهْلَهَا سُوءٌ.

وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی تُقَاتِلُوا خُوزاً وَ کِرْمَانَ قَوْماً مِنْ أَعَاجِمَ حُمْرَ الْوُجُوهِ فُطْسَ الْأُنُوفِ صِغَارَ الْأَعْیُنِ کَأَنَّ وُجُوهَهُمُ الْمَجَانُّ الْمُطْرَقَةُ (2).

وَ رَوَی أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِیمَا یَرَی النَّائِمُ کَأَنَّا فِی دَارِ عُقْبَةَ بْنِ رَافِعٍ فَأُتِینَا بِرُطَبٍ مِنْ رُطَبِ ابْنِ طَابٍ (3) فَأَوَّلْتُ الرِّفْعَةَ لَنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْعَافِیَةَ فِی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ دِینَنَا قَدْ طَابَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ بِمَا یُحْدِثُ أُمَّتُهُ بَعْدَهُ نَحْوَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله لَا تَرْجِعُوا (4) بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ- رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ مَرْفُوعاً إِلَی ابْنِ عُمَرَ.

وَ قَوْلُهُ رَوَاهُ أَبُو حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ مَنْ وَرَدَ شَرِبَ وَ مَنْ شَرِبَ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً وَ لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ أَقْوَامٌ أَعْرِفُهُمْ وَ یَعْرِفُونَنِی ثُمَّ یُحَالُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ قَالَ أَبُو حَازِمٍ سَمِعَ النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی عَیَّاشٍ وَ أَنَا أُحَدِّثُ النَّاسَ بِهَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ هَکَذَا سَمِعْتَ سَهْلًا یَقُولُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَأَنَا أَشْهَدُ عَلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ یَزِیدُ فِیهِ فَأَقُولُ إِنَّهُمْ أُمَّتِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا عَمِلُوا (5) بَعْدَکَ فَأَقُولُ سُحْقاً

ص: 122


1- البعوث جمع البعث: الجیش، أو کل قوم بعثوا.
2- المجن و المجنة: کل ما وقی من السلاح. الترس. و الجمع المجان. قال الجزریّ فی طرق أی التراس التی البست العقب شیئا فوق شی ء، و منه طارق النعل: إذا صیرها طاقا فوق طاق و رکب بعضها فوق بعض، و رواه بعضهم بتشدید الراء للتکثیر و الأول أشهر.
3- ابن طاب ضرب من الرطب.
4- فی المصدر: لترجعوا.
5- فی المصدر: ما فعلوا.

این امت به مجد و عظمت و عزت و رفعت مژده داده شده، و خداوند آنان را در روی زمین قدرت و سلطنت می بخشد، و هر کس از امت من عمل آخرت را برای رسیدن به جاه و جلال دنیا انجام دهد در آن جهان بهره ای نخواهد داشت.

بریده اسلمی روایت کرده که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: به زودی سپاهیانی برانگیخته گردند، و تو در میان مردمانی قرار گیر که به طرف خراسان فرستاده خواهند شد، پس از اینکه به خراسان رفتی، در شهر مرو منزل کن، زیرا این شهر را ذو القرنین بنا کرد و برای او از خداوند برکت خواست، حضرت فرمود: مردمان مرو را هیچ گاه بدی نخواهد رسید.

ابو هریره گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: قبل از اینکه قیامت برسد گروهی از مردمان عجم که دارای صورت های سرخ و دماغ­های پهن و چشمان کوچک هستند با اهالی خوزستان و کرمان جنگ خواهند کرد و چهره های این مردم مانند سپر می­باشد.

انس بن مالک گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شبی در خواب دیدم مثل اینکه در منزل عقبة بن رافع هستم و برای ما دو دانه خرما از خرمای «ابن طاب» آوردند، من خرمای اول به عزت و سربلندی در دنیا، و خرمای دوم را به عافیت در آخرت تعبیر کردم و البته دین ما هم پاک است.

از جمله دلائل حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله اخبار به حوادث و وقایعی است که بعد از او در این ملت پدید آمده، و از جمله آن اخبار و گفتار آن جناب است که فرمود: شما پس از من کافر نشوید، که گردن یک دیگر را بزنید. این حدیث را بخاری در صحیح خود از ابن عمر روایت کرده است.

ابو حازم از سهل بن حنیف روایت کرده که حضرت رسول فرمود: من قبل از شما در کنار حوض کوثر خواهم بود، هر کس بر آن حوض وارد شود و از آب آن بیاشامد هرگز تشنه نخواهد شد، عده ای بر من وارد خواهند شد که آن­ها را می شناسم و آنان هم مرا می­شناسند، و لیکن بین من و آن­ها فاصله ایجاد خواهد شد. ابو حازم گوید: من در حضور نعمان بن ابی عیاش این حدیث را برای مردم می­خواندم، او گفت: من نیز این روایت را به همین طریق از سهل بن حنیف شنیده ام و همچنین گفت: من از ابو سعید خدری هم این حدیث را شنیدم و او مقداری هم بر این روایت اضافه می­کرد. در حدیث ابو سعید دنبال حدیث این است که: پیامبر فرمود: خداوندا این­ها امت من هستند چرا امروز از خوردن آب کوثر محروم شدند،

ص: 122

لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (1)- ذَکَرَهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِیمَا رَوَاهُ شُعْبَةُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ أَنَّ عَائِشَةَ لَمَّا أَتَتْ عَلَی الْحَوْأَبِ سَمِعَتْ نُبَاحَ الْکَلْبِ (2) فَقَالَتْ مَا أَظُنُّنِی إِلَّا رَاجِعَةً (3) سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَنَا أَیَّتُکُنَّ تَنْبَحُ عَلَیْهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ فَقَالَ الزُّبَیْرُ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُصْلِحَ بِکَ بَیْنَ النَّاسِ.

وَ قَوْلُهُ لِلزُّبَیْرِ لَمَّا لَقِیَهُ وَ عَلِیّاً علیه السلام فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ فَقَالَ أَ تُحِبُّهُ یَا زُبَیْرُ قَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی قَالَ فَکَیْفَ بِکَ إِذَا قَاتَلْتَهُ وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ.

وَ عَنْ أَبِی جِرْوَةَ الْمَازِنِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً یَقُولُ لِلزُّبَیْرِ نَشَدْتُکَ اللَّهَ أَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکَ تُقَاتِلُنِی وَ أَنْتَ ظَالِمٌ (4) قَالَ بَلَی وَ لَکِنِّی نَسِیتُ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ- أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ.

وَ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ أَنَّ عَمَّاراً أُتِیَ بِشَرْبَةٍ مِنْ لَبَنٍ فَضَحِکَ فَقِیلَ لَهُ مَا یُضْحِکُکَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی وَ قَالَ هُوَ آخَرُ شَرَابٍ أَشْرَبُهُ حِینَ أَمُوتُ.

وَ قَوْلُهُ فِی الْخَوَارِجِ سَیَکُونُ فِی أُمَّتِی فِرْقَةٌ یُحْسِنُونَ الْقَوْلَ وَ یُسِیئُونَ الْفِعْلَ

ص: 123


1- سیأتی الحدیث باسانیده المتکثرة فی محله، و الحدیث صریح فی أن صحابة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أحدثوا بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمورا فیها خلاف ما قال اللّه و رسوله، و لذا استحقوا السحق و الویل.
2- فی المصدر: نباح الکلاب.
3- لسائل أن یسأل عائشة أم المؤمنین! لما ذا خرجت من بیتک بعد ما سمعت ذلک من الرسول الاکرم صلّی اللّه علیه و آله، و بعد ما کنت تقرأ آناء اللیل و أطراف النهار: «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» الآیة؟! و هلا رجعت الی بیتک بعد ما رأیت بعینیک کلاب الحواب و سمعت بأذنیک نباحها و کان بذاکرتک قوله صلّی اللّه علیه و آله. «ایتکن تنبح علیها کلاب الحوأب» و هل کان یقنعک قول زبیر «لعل اللّه أن یصلح بک» بعد قول اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله؟ و هل کان قوله حجة بعد حجة اللّه و حجة رسوله؟ نعم هذا و اشباهه ممّا وقع بعد النبیّ الاقدس صلّی اللّه علیه و آله ممّا جعل الناس حیاری کیف رجعوا بعد نبیهم الهادی صلّی اللّه علیه و آله القهقری و لم یتمسکوا بهداه و انقادوا میولهم و أهواءهم المردیة؟ أعاذنا اللّه من شرور أنفسنا، و سیأتی ان شاء اللّه فی محله تفصیل تلک الواقعة و أشباهها.
4- فی المصدر: و انت ظالم لی.

جواب آمد: اینان بعد از شما مرتکب اعمالی شده اند که شما از آن اطلاع ندارید، من در این هنگام خواهم گفت: معذب باشند کسانی که پس از من در دین تغییر و تبدیل دادند این حدیث را بخاری در صحیح خود روایت کرده است.

قیس بن ابی حازم گوید: هنگامی که عایشه از «حوأب» می­گذشت، فریاد سگ­ها را شنید و گفت: من گمان دارم از این سفر برگردم، زیرا از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله شنیدم به ما می­فرمود: کدام یک از شما خواهید بود که سگ­های حوأب بر او پارس خواهند کرد، زبیر گفت: خیر، شما از این مسافرت برنگردید امید است خداوند به وسیله شما بین مردم را اصلاح کند.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روزی به زبیر هنگامی که خدمتش رسیده بود، و امیر المؤمنین در این وقت در سقیفه بنی ساعده بودند فرمود: یا زبیر آیا علی بن ابی طالب را دوست داری؟ عرض کرد: چرا وی را دوست نداشته باشم؟! فرمود: چگونه خواهی بود هنگامی که از روی ظلم و ستم با وی جنگ کنی؟

ابو جروه مازنی گوید: از علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیدم به زبیر می­فرمود: تو را به خداوند قسم می­دهم آیا از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نشنیدی که می­فرمود: تو با علی ابن ابی طالب خواهی جنگید، و به وی ظلم خواهی کرد، گفت: آری شنیدم و لیکن فراموش کردم.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به عمار بن یاسر فرمود: جماعتی ستمگر پس از من تو را خواهند کشت این حدیث را مسلم در صحیح خود تخریج کرده است، ابو البختری روایت کرده که برای عمار بن یاسر مقداری شیر آوردند، وی هنگامی که شیر را دید خنده اش گرفت، گفتند: چرا در این وقت خندیدی؟ گفت: پیامبر فرمود: آخرین شربت تو در دنیا مقداری شیر خواهد بود.

حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله در باره خوارج فرمود: به زودی در امت من جماعتی خوش گفتار و بدکردار پیدا خواهند شد،

ص: 123

یَدْعُونَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَیْسُوا مِنْهُ فِی شَیْ ءٍ یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یُجَاوِزُ تَرَاقِیَهُمْ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ لَا یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ حَتَّی یَرْتَدَّ عَلَی فَوْقِهِ هُمْ شَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ طُوبَی لِمَنْ قَتَلُوهُ طُوبَی لِمَنْ قَتَلَهُمْ وَ مَنْ قَتَلَهُمْ کَانَ أَوْلَی بِاللَّهِ مِنْهُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا سِیمَاهُمْ قَالَ التَّحْلِیقُ- رَوَاهُ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ.

وَ قَوْلُهُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی.

وَ قَوْلُهُ لَهُ علیه السلام تُقَاتِلُ بَعْدِی النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ بِقَتْلِ مُعَاوِیَةَ حُجْراً وَ أَصْحَابَهُ فِیمَا رَوَاهُ ابْنُ وَهْبٍ عَنْ أَبِی لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی الْأَسْوَدِ قَالَ: دَخَلَ مُعَاوِیَةُ عَلَی عَائِشَةَ فَقَالَتْ مَا حَمَلَکَ عَلَی قَتَلَ أَهْلِ عَذْرَاءَ حُجْرٍ وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی رَأَیْتُ قَتْلَهُمْ صَلَاحاً لِلْأُمَّةِ وَ بَقَاءَهُمْ فَسَاداً لِلْأُمَّةِ فَقَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سَیُقْتَلُ بِعَذْرَاءَ نَاسٌ یَغْضَبُ اللَّهُ لَهُمْ وَ أَهْلُ السَّمَاءِ.

وَ رَوَی ابْنُ لَهِیعَةَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَرِیرٍ (1) الْغَافِقِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ یَا أَهْلَ الْعِرَاقِ سَیُقْتَلُ سَبْعَةُ نَفَرٍ بِعَذْرَاءَ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ أَصْحَابِ الْأُخْدُودِ فَقُتِلَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ وَ أَصْحَابُهُ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام رَوَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اضْطَجَعَ ذَاتَ یَوْمٍ لِلنَّوْمِ فَاسْتَیْقَظَ وَ هُوَ خَاثِرٌ ثُمَّ اضْطَجَعَ فَرَقَدَ ثُمَّ اسْتَیْقَظَ وَ هُوَ خَاثِرٌ دُونَ مَا رَأَیْتُ مِنْهُ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی ثُمَّ اضْطَجَعَ وَ اسْتَیْقَظَ وَ فِی یَدِهِ تُرْبَةٌ حَمْرَاءُ یُقَبِّلُهَا فَقُلْتُ مَا هَذِهِ التُّرْبَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّ هَذَا یُقْتَلُ بِأَرْضِ الْعِرَاقِ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام (2) فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ أَرِنِی تُرْبَةَ الْأَرْضِ الَّتِی یُقْتَلُ بِهَا فَهَذِهِ تُرْبَتُهَا.

وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: اسْتَأْذَنَ مَلَکُ الْمَطَرِ أَنْ یَأْتِیَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لِأُمِّ سَلَمَةَ احْفَظِی عَلَیْنَا الْبَابَ لَا یَدْخُلُ أَحَدٌ فَجَاءَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَوَثَبَ

ص: 124


1- فی المصدر: عبد اللّه بن رزین، و هو مصحف، و الصواب ما فی المتن؛ و هو بتقدیم الزاء المعجمة علی الراء مصغرا.
2- هکذا فی نسخة المصنّف، و فی الطبعة الحروفیة: یعنی الحسین، و فی المصدر: و أشار إلی الحسین علیه السلام.

اینان مردم را به کتاب خداوند دعوت می­کنند و حال اینکه خودشان هیچ خبری از وی ندارند. این گروه قرآن را می­خوانند و لیکن از خواندن آن سودی نخواهند برد، آنان از دین بیرون می­روند همان گونه که تیر از کمان خارج می­گردد، و این جماعت به طرف دین نخواهند آمد، همچنان که تیر به طرف تیرکش باز نمی­گردد. اینان بد ترین مخلوقات هستند، خوشا به حال آن کس که به دست این طائفه کشته گردد، و یا با آنان جنگ کند و آن­ها را بکشد، و کسی که این مردم را بکشد در نزد خداوند مقامش از آن­ها شایسته تر است، در این هنگام عرض کردند: یا رسول اللَّه! علامت این گونه مردمان چیست؟ فرمود: نشانه این جماعت سر تراشیدن است. این حدیث را انس بن مالک از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده است.

حضرت رسول به امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به زودی امت پس از من در باره شما مکر و خدعه کنند.

و آن حضرت به علی علیه السلام فرمود: تو پس از من با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد.

حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از کشته شدن حجر بن عدی و اصحاب او به دست معاویه خبر دادند، و این موضوع را ابوالاسود روایت می­کند. ابو الاسود گوید: هنگامی که معاویه نزد عایشه رفت، عایشه گفت: چرا حجر و اصحاب او را کشتی؟ معاویه گفت: یا ام المؤمنین! من کشتن این­ها را برای اصلاح امت انجام دادم، و اگر چنانچه از کشتن آنان دست باز می­داشتم ملت را به طرف فساد می­کشانیدند. عایشه گفت: از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله شنیدم می­فرمود: به زودی در «عذراء» مردمانی کشته شوند، و خداوند با اهل آسمان­ها برای کشته شدن این جماعت به خشم و غضب خواهند آمد.

عبد اللَّه بن رزین غافقی گوید: از علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیدم می­فرمود: ای اهل عراق به همین زودی در «عذراء» هفت نفر کشته خواهند شد، و مثل این ها مانند اصحاب اخدود است، پس از فرمایش آن حضرت چندی نگذشت که حجر بن عدی و اصحاب او در «عذراء» کشته شدند.

و از جمله این معجزات، اخبار آن حضرت به شهادت امام حسین علیه السّلام است. ام سلمه گوید: در یکی از روزها پیامبر به خواب رفته بودند، پس از اندکی ناگهان از خواب بیدار شدند و قدری ناراحت و افسرده به نظر می­رسیدند، بار دیگر به خواب رفتند و پس از اندکی باز بیدار گردیدند، و باز برای سومین بار خوابیدند، و هنگامی که از خواب برخاستند در دستشان مقداری خاک قرمز بود. ام سلمه گوید: عرض کردم: این خاک چیست که در دست دارید؟ فرمود: اینک جبرئیل به من خبر داد که فرزند شما حسین علیه السّلام در زمین عراق کشته خواهد شد، من گفتم: یا جبرئیل زمینی که وی در آنجا کشته خواهد شد به من نشان بده، اکنون این خاک که در دست دارم از آن زمین است.

انس بن مالک گوید: فرشته موکل به باران از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم اذن گرفت تا خدمت آن بزرگوار برسد، پیامبر به وی اذن ورود دادند، در این هنگام به امّ سلمه فرمودند: مواظب در منزل باشید تا کسی داخل نگردد. در این وقت حسین بن علی علیهما السّلام از راه رسید

ص: 124

حَتَّی دَخَلَ فَجَعَلَ یَقَعُ عَلَی مَنْکِبِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ أَ تُحِبُّهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَکَ سَتَقْتُلُهُ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَیْتُکَ الْمَکَانَ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ قَالَ فَضَرَبَ یَدَهُ فَأَرَاهُ تُرَاباً أَحْمَرَ فَأَخَذَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ فَصَیَّرَتْهُ فِی طَرَفِ ثَوْبِهَا فَکُنَّا نَسْمَعُ أَنْ یُقْتَلَ بِکَرْبَلَاءَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ بِمَصَارِعِ أَهْلِ بَیْتِهِ صلی الله علیه و آله رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَمِلْنَا لَهُ خَزِیرَةً وَ أَهْدَتْ إِلَیْهِ أُمُّ أَیْمَنَ قَعْباً (1) مِنْ زُبْدٍ وَ صَحْفَةً مِنْ تَمْرٍ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَکَلْنَا مَعَهُ ثُمَّ وَضَّأْتُ (2) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَ وَجْهَهُ بِیَدِهِ وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَدَعَا اللَّهَ مَا شَاءَ ثُمَّ أَکَبَّ إِلَی الْأَرْضِ بِدُمُوعٍ غَزِیرَةٍ مِثْلِ الْمَطَرِ فَهَبْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ نَسْأَلَهُ فَوَثَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَأَکَبَّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَبَتِ رَأَیْتُکَ تَصْنَعُ مَا لَمْ تَصْنَعْ مِثْلَهُ قَطُّ قَالَ یَا بُنَیَّ سُرِرْتُ بِکُمُ الْیَوْمَ سُرُوراً لَمْ أُسَرَّ بِکُمْ مِثْلَهُ وَ إِنَّ حَبِیبِی جَبْرَئِیلَ أَتَانِی وَ أَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی وَ أَحْزَنَنِی ذَلِکَ فَدَعَوْتُ اللَّهَ لَکُمْ بِالْخِیَرَةِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَمَنْ یَزُورُنَا عَلَی تَشَتُّتِنَا وَ تَبَعُّدِ قُبُورِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی یُرِیدُونَ بِهِ بِرِّی وَ صِلَتِی إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ زُرْتُهَا بِالْمَوْقِفِ وَ أَخَذْتُ بِأَعْضَادِهَا فَأَنْجَیْتُهَا مِنْ أَهْوَالِهِ وَ شَدَائِدِهِ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ عَنْ قَتْلَی أَهْلِ الْحَرَّةِ فَکَانَ کَمَا أَخْبَرَ رُوِیَ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سَفَرٍ مِنْ أَسْفَارِهِ فَلَمَّا مَرَّ بِحَرَّةِ زُهْرَةَ وَقَفَ فَاسْتَرْجَعَ فَسَاءَ ذَلِکَ مَنْ مَعَهُ وَ ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِ سَفَرِهِمْ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی رَأَیْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَمَا إِنَّ ذَلِکَ لَیْسَ مِنْ سَفَرِکُمْ قَالُوا فَمَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یُقْتَلُ بِهَذِهِ الْحَرَّةِ خِیَارُ أُمَّتِی بَعْدَ أَصْحَابِی قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ قُتِلَ یَوْمَ الْحَرَّةِ سَبْعُمِائَةِ رَجُلٍ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرْآنِ فِیهِمْ ثَلَاثَةٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الْحَسَنُ یَقُولُ لَمَّا کَانَ یَوْمُ الْحَرَّةِ قُتِلَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ حَتَّی کَادَ لَا یَنْفَلِتُ أَحَدٌ وَ کَانَ فِیمَنْ قُتِلَ ابْنَا زَیْنَبَ رَبِیبَةِ

ص: 125


1- القعب: القدح الضخم الغلیظ. و فی المصدر: و أهدت له أم ایمن قعبا من ثرید.
2- فی المصدر: توضأ.

و به سرعت داخل خانه شد، و بر دوش حضرت رسول قرار گرفت، فرشته گفت: او را دوست داری؟ فرمود: آری گفت: امت شما در آینده نزدیکی، وی را خواهند کشت، اگر میل دارید من اکنون زمینی را که او را در آنجا می­کشند به شما نشان دهم. فرشته موکل بر باران که در خدمت پیامبر بودند، دست خود را به طرفی زد، و مقداری خاک قرمز به آن جناب نشان داد، پس از این ام سلمه این خاک را گرفت و در گوشه جامه اش نگهداری کرد، انس بن مالک گوید: ما می شنیدیم که وی در کربلا کشته خواهد شد.

و از جمله آن، اخبار حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از مشاهد اهل بیت: حاکم أبو عبد اللَّه حافظ از امام سجاد علیه السّلام و او از جدش روایت کرده که آن حضرت فرمود: روزی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم به دیدن ما آمدند، و ما برای آن حضرت غذائی تهیّه کرده بودیم، و امّ ایمن هم مقداری طعام به ایشان هدیه نموده بود، در این هنگام حضرت از این غذا میل فرمود و ما هم با او شرکت کردیم. پس از این پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم وضو گرفتند و رو به طرف قبله کردند و مقداری دعا نمودند، و بعد به سجده رفتند، در این موقع مانند باران از دیدگانش اشگک جاری بود، ما خواستیم از حضرت رسول سؤالاتی کنیم، که ناگهان حسین خود را به روی او انداخت، و گفت: ای پدر من امروز از شما عملی را دیدم که تا کنون ندیده بودم فرمود: ای پسرک من، من امروز به وسیله شما خوشوقت شدم باندازه که مانند امروز برایم خوشحالی حاصل نشده بود، دوست من جبرئیل آمد و به من اطلاع داد که همه شما کشته خواهید شد، و مشاهد و مقابر شما از همدیگر پراکنده خواهد شد، و این موضوع برای من موجب نگرانی شد، لذا برای شما دعا کردم. حسین عرض کرد: اکنون که قبور ما از یک دیگر دور خواهد ماند، و ما از هم متفرق خواهیم شد پس چه اشخاصی ما را زیارت خواهند کرد؟ پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: گروهی از امت من برای اینکه به صله و عطای من برسند به زیارت شما خواهند آمد هنگامی که روز قیامت بیاید من در موقف به زیارت آن­ها خواهم رفت، و آنان را از رنج­ها و سختیهای آن روز نجات می­دهم.

و از جمله این معجزات، اخبار حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از کشته شدن اهل حره است و به همان صورتی بود که پیامبر خبر داده بود. ایوب بن بشیر گوید: حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله و سلم برای سفر از مدینه بیرون شدند هنگامی که به «حره زهره» گذر کردند، توقف کرده و کلمه استرجاع بر زبان جاری نمودند، اشخاصی که در خدمت آن حضرت بودند از این موضوع ناراحت شدند، و خیال کردند که این عمل پیامبر از این جهت است که در این سفر برای آن­ها پیش آمد سوئی روی خواهد داد. عمر بن خطاب گفت: یا رسول اللَّه چیزی را مشاهده کردید؟ فرمود: نگران نباشید در این سفر به شما رنج و آسیبی نخواهد رسید، گفتند: پس چرا استرجاع نمودید؟ فرمود در این حرّه بهترین امت من پس از اصحابم کشته خواهند شد.، انس بن مالک گوید: روز حره هفتصد نفر از حاملان قرآن کشته شدند، که در میان آنان سه نفر صحابی نیز بودند. حسن بصری گوید: روز حرّه، اهل مدینه کشته شدند، و نزدیک بود که یک نفر از آن­ها نجات پیدا نکند، و در میان کشته شدگان دو پسر زینب ربیبه­ی

ص: 125

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا ابْنَا زَمْعَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَسْوَدِ (1) وَ کَانَ وَقَعَتِ الْحَرَّةُ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لِثَلَاثٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِی ابْنِ عَبَّاسٍ لَنْ یَمُوتَ حَتَّی یَذْهَبَ بَصَرُهُ وَ یُؤْتَی عِلْماً فَکَانَ کَمَا قَالَ وَ قَوْلُهُ فِی زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ وَ قَدْ عَادَهُ مِنْ مَرَضٍ کَانَ بِهِ لَیْسَ عَلَیْکَ مِنْ مَرَضِکَ بَأْسٌ وَ لَکِنْ کَیْفَ بِکَ إِذَا عُمِّرْتَ بَعْدِی فَعَمِیتَ قَالَ إِذاً أَحْتَسِبَ وَ أَصْبِرَ قَالَ إِذاً تَدْخُلَ (2) الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی الْوَلِیدِ بْنِ یَزِیدَ الْأَوْزَاعِیِّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: وُلِدَ لِأَخِی أُمِّ سَلَمَةَ مِنْ أُمِّهَا غُلَامٌ فَسَمَّوْهُ الْوَلِیدَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُسَمُّونَ بِأَسْمَاءِ فَرَاعِنَتِکُمْ غَیِّرُوا اسْمَهُ فَسَمُّوهُ عَبْدَ اللَّهِ فَإِنَّهُ سَیَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْوَلِیدُ لَهُوَ شَرٌّ لِأُمَّتِی مِنْ فِرْعَوْنَ لِقَوْمِهِ قَالَ فَکَانَ النَّاسُ یَرَوْنَ أَنَّهُ الْوَلِیدُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ ثُمَّ رَأَیْنَا أَنَّهُ الْوَلِیدُ بْنُ یَزِیدَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِی بَنِی أَبِی الْعَاصِ وَ بَنِی أُمَیَّةَ رَوَی أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا بَلَغَ بَنُو أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا اتَّخَذُوا دِینَ اللَّهِ دَغَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ مَالَ اللَّهِ دُوَلًا- وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی هُرَیْرَةَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا.

ابْنُ مُرْهِبٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ مَرْوَانُ یُکَلِّمُهُ فِی حَاجَتِهِ فَقَالَ اقْضِ حَاجَتِی فَوَ اللَّهِ إِنَّ مَئُونَتِی لَعَظِیمَةٌ وَ إِنِّی أَبُو عَشَرَةٍ وَ عَمُّ عَشَرَةٍ وَ أَخُو عَشَرَةٍ فَلَمَّا أَدْبَرَ مَرْوَانُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ جَالِسٌ مَعَهُ عَلَی السَّرِیرِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِذَا بَلَغَ بَنُو الْحَکَمِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا اتَّخَذُوا مَالَ اللَّهِ بَیْنَهُمْ دُوَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ دِینَ اللَّهِ دَغَلًا فَإِذَا بَلَغُوا تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ وَ أَرْبَعَمِائَةٍ کَانَ هَلَاکُهُمْ أَسْرَعَ

ص: 126


1- فی المصدر: عبد الأسود.
2- تدخل به خ ل.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم که از زمعة بن عبد الاسود بودند، وجود داشتند. وقعه حره در روز چهارشنبه بیست و هفتم ذو الحجه سال شصت و سه اتفاق افتاد.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در باره ابن عباس فرمود: وی قبل از اینکه از دنیا برود نابینا خواهد شد، و از علم و دانش هم بهره مند خواهد گردید، و او نیز همان گونه شد که پیامبر فرموده بود.

خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که به عیادت زید بن ارقم تشریف برده بودند فرمودند: تو از این مرض ضرری نخواهی دید، و لیکن چه می­کنی در وقتی که پس از من زندگی کنی و نابینا گردی؟ عرض کرد: در آن هنگام صبر خواهم کرد فرمود: در صورتی که صبر کنی بدون حساب و کتاب داخل بهشت خواهی شد.

و از جمله آن، سخن حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در باره ولید بن یزید اوزاعی است. سعید بن مسیب گوید: از برادر مادری­ام، یعنی ام سلمه، کودکی متولد شد و او را ولید نام نهادند. حضرت رسول فرمود: نام­های متکبرین و فراعنه خود را بر کودکان مگذارید، اکنون اسم او را برگردانید و عبد اللَّه بگذارید، زیرا که پس از این مردی در این امت خواهد آمد که به او ولید خواهند گفت و ضرر او برای امت من از زیان فرعون بر قومش بیشتر است. راوی گوید: مردم خیال می­کردند مقصود حضرت، ولید بن عبد الملک بوده و لیکن پس از این دانستیم که مقصود از این مرد ولید بن یزید بن عبد الملک بوده است.

و از جمله آن، سخن حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم در باره بنی امیه و بنی ابی العاص است. ابو سعید خدری از پیامبر روایت کرده که آن حضرت فرمود: هنگامی که بنو ابی العاص به سی نفر رسیدند، دین خداوند را وسیله مکر و حیله و خدعه و نیرنگ خود قرار خواهند داد، و بندگان خدا را برای خویش برده و عبید خواهند کرد، و مال پروردگار را بین خود تقسیم می­کنند و به یکدیگر به ارث می­دهند و در حدیث ابو هریره، عدد این اشخاص چهل نفر ذکر شده است.

ابن مرهب گوید: نزد معاویه بودم که مروان بر او داخل شد و با او در مورد حاجت خود سخن می­گفت، مروان ضمن سخنانی که با وی داشت این بود که: حاجت مرا روا کن و خواسته ام را انجام بده، زیرا من مخارج زیادی دارم، من پدر ده نفر و عموی ده نفر و برادر ده نفر هستم. هنگامی که مروان از نزد معاویه بیرون شد، ابن عباس پهلوی معاویه نشسته بود. در این موقع معاویه روی خود را به طرف ابن عباس کرد و گفت: ای پسر عباس شما را به خدا آیا نمی­دانی که پیامبر فرمود: هر گاه بنو حکم به چهل نفر برسند مال خدا را بین خود تقسیم کرده و بندگان او را عبد قرار داده و دین و مذهب را وسیله مکر و فریب قرار خواهند داد، و هر گاه به چهار صد و نود و نه نفر رسیدند هلاکت آنان از خوردن یک دانه خرما سریع تر است.

ص: 126

مِنْ لَوْکِ (1) تَمْرَةٍ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ اللَّهُمَّ نَعَمْ وَ تَرَکَ مَرْوَانُ حَاجَةً لَهُ (2) فَرَدَّ عَبْدُ الْمَلِکِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَکَلَّمَهُ فَلَمَّا أَدْبَرَ عَبْدُ الْمَلِکِ قَالَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ذَکَرَ هَذَا فَقَالَ أَبُو الْجَبَابِرَةِ الْأَرْبَعَةُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ اللَّهُمَّ نَعَمْ.

یُوسُفُ بْنُ مَازِنٍ الرَّاسِبِیُّ قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا مُسَوِّدَ وَجْهِ الْمُؤْمِنِ فَقَالَ الْحَسَنُ لَا تُؤَبِّنَنِّی (3) رَحِمَکَ اللَّهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی بَنِی أُمَیَّةَ یَخْطُبُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ رَجُلًا فَرَجُلًا فَسَاءَهُ ذَلِکَ فَنَزَلَتْ إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ (4) الْکَوْثَرُ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ وَ نَزَلَتْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (5) یَعْنِی أَلْفَ شَهْرٍ تَمْلِکُهُ بَنُو أُمَیَّةَ فَحَسَبْنَا ذَلِکَ فَإِذَا هُوَ لَا یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ.

و الروایات فی هذا الفن من الآیات کثیرة لا یتسع لذکر جمیعها هذا الکتاب و فیما أوردناه منها کفایة لذوی الألباب. (6)

بیان

قال فی النهایة فیه ذکر خوز و کرمان و روی خوز أو کرمان و الخوز جبل معروف و کرمان صقع معروف فی العجم و یروی بالراء المهملة و هو من أرض فارس و صوبه الدارقطنی و قیل إذا أضیف فبالراء و إذا عطف فبالزای و قال الفطس انخفاض قصبة الأنف و انفراشها و الرجل أفطس و قال المجان المطرقة المجان جمع مجن أی التراس التی ألبست العقب شیئا بعد شی ء انتهی و العقب العصب الذی تعمل منه الأوتار و المراد تشبیه وجوه الترک فی عرضها و نتو وجناتها بالتراس المطرقة و یقرأ المطرقة علی بناء الإفعال و التفعیل کلاهما بفتح الراء و الأول أفصح.

و فی النهایة فی حدیث الحوض فأقول سحقا سحقا أی بعدا بعدا.

ص: 127


1- اللوک: ما یمضغ.
2- فی المصدر: فورد.
3- أبنه: عابه و عیره و فی المصدر (ط 2) لا تؤنبنی و المعنی واحد.
4- السورة: 97.
5- السورة: 108.
6- إعلام الوری: 20- 24 ط 1 و 41- 46 ط 2.

ابن عباس گفت: آری به خدا قسم چنین است، در این هنگام مروان از حاجت خود دست برداشت، پس از این عبد الملک وارد شد و با معاویه به گفتگو پرداخت. بعد از اینکه او نیز از نزد معاویه بیرون شد، معاویه به ابن عباس گفت: آیا به خاطر داری که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم در باره این شخص فرمود: این پدر چهار نفر جبار است؟ ابن عباس گفت: آری به خدا چنین است.

یوسف بن مازن راسبی گوید: شخصی نزد حضرت حسن بن علی علیهما السّلام به پا خواست و گفت: ای سیاه کننده چهره مؤمنین، حضرت مجتبی علیه السّلام فرمود: مرا ملامت و سرزنش مکن خداوند تو را رحمت کند، همانا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم در خواب دیدند بنی امیه بر منبر او رفته و خطبه می­خوانند، این موضوع موجب ناراحتی آن جناب گردید و خداوند در این هنگام این آیه شریفه را نازل فرمود: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» کوثر نام نهری در بهشت میباشد، و هم چنین این آیات شریفه نازل گردید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» مقصود از هزار ماه مدت خلافت و سلطنت بنی امیه می­باشد راوی گوید: ما این مدت را حساب کردیم و خلافت آنان درست هزار ماه بود.

روایات در این موضوع زیاد است و ذکر همه این­ها در این کتاب ممکن نیست، و همین چند روایت نیز برای اهل بصیرت و عقل و دانش کفایت می­کند. (1)

توضیح

در النهایۀ آمده است: در آن «خوزو کرمان» ذکر شده و به صورت «خوزوا کرمان» نیز روایت شده و «الخوز» کوهی معروف است. و «کرمان» منطقه­ای معروف در بلاد ایران است. و با راء مهمله «الخور» روایت شده که از مناطق ایران است و دارقطنی آن را صحیح دانسته است. و گفته شده اگر به کلمه اضافه شود با راء، و اگر بر کلمه­ای عطف گردد با زاء می­آید. و گوید: «الفطس» به معنای فرورفتگی و پهن شدن استخوان بینی است. و «الرجل أفطس». و گوید: «المجان المطرقۀ» مجانّ جمع مجنّ به معنای سپری است که اندک اندک «عقب» را می­پوشاند. و «العقب» تاری است که با آن زه کمان می­سازند. و مقصود از آن تشبیه نمودن چهره­ ترک­ها در پهنا و فرورفتگی آن به سپر است. و «المطرقه» با صیغه با افعال و تفعیل - در هر دو با فتحه راء - خوانده می­شود و وجه اول فصیح­تر است.

در النهایۀ در حدیث حوص آمده است: می­گویم: «سحقاً سحقاً» یعنی «بعداً بعداً» (دور باد).

ص: 127


1- . اعلام الوری : 20 - 24 چاپ اول، و 41 - 46 چاپ دوم.

قوله حتی یرتد أی السهم علی فوقه و الفوق بالضم موضع الوتر من السهم و المعنی أنهم لا یرجعون إلی الدین کما لا یرجع السهم بعد خروجه من الرمیة علی جهة فوقه و قال الجزری فی قوله یمرقون من الدین أی یجوزونه و یخرقونه و یبعدونه کما یمرق السهم الشی ء المرمی به انتهی.

و کون التحلیق علامة لهم لا یدل علی ذم حلق الرأس کما ورد أنه مثلة لأعدائکم و جمال لکم و سیأتی فی بابه إن شاء الله تعالی.

و قال الفیروزآبادی العذراء مدینة النبی صلی الله علیه و آله و بلا لام موضع علی برید من دمشق أو قریة بالشام.

و قال الجزری فیه أصبح رسول الله و هو خاثر النفس أی ثقیل النفس غیر طیب و لا نشیط و قال الخزیرة لحم یقطع صغارا و یصب علیه ماء کثیر فإذا نضج زر علیه الدقیق فإن لم یکن فیها لحم فهی عصیدة و قیل هی حساء من دقیق و دسم و قیل إذا کان من دقیق فهو حریرة و إذا کان من نخالة فهو خزیرة و قال فی قوله دغلا أی یخدعون الناس و أصل الدغل الشجر الملتف الذی یکمن أهل الفساد فیه و قیل هو من قولهم أدغلت هذا الأمر إذا أدخلت فیه ما یخالفه و یفسده و فی قوله خولا بالتحریک أی خدما و عبیدا یعنی أنهم یستخدمونهم و یستعبدونهم و الدول بضم الدال و فتح الواو جمع الدولة بالضم و هو ما یتداول من المال فیکون لقوم دون قوم.

«37»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ وَ هُوَ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِمَکَّةَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْفَجْرَ ثُمَّ جَلَسَ مَعَ أَصْحَابِهِ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَجَعَلَ یَقُومُ الرَّجُلُ بَعْدَ الرَّجُلِ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَهُ إِلَّا رَجُلَانِ أَنْصَارِیٌّ وَ ثَقَفِیٌّ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ لَکُمَا حَاجَةً تُرِیدَانِ أَنْ تَسْأَلَا عَنْهَا فَإِنْ شِئْتُمَا أَخْبَرْتُکُمَا بِحَاجَتِکُمَا قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَانِی وَ إِنْ شِئْتُمَا فَاسْأَلَا عَنْهَا قَالا بَلْ تُخْبِرُنَا قَبْلَ أَنْ نَسْأَلَکَ عَنْهَا فَإِنَّ ذَلِکَ أَجْلَی لِلْعَمَی وَ أَبْعَدُ مِنَ الِارْتِیَابِ وَ أَثْبَتُ لِلْإِیمَانِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا ثَقِیفٍ فَإِنَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ وُضُوئِکَ وَ صَلَاتِکَ مَا لَکَ فِی ذَلِکَ مِنَ الْخَیْرِ أَمَّا وُضُوؤُکَ فَإِنَّکَ إِذَا وَضَعْتَ یَدَکَ فِی إِنَائِکَ

ص: 128

در سخن او: حتی یرتدّ - یعنی تیر - علی فوقه، «الفوق» با ضمه فاء: تیرکِش کمان است. و معنای آن بدین صورت است که آنان به دین بازنمی­گردند همانگونه که تیر پس از خارج شدن از کمان به تیرکِش بازنمی­گردد. جزری در باره این فرموده پیامبر: «یمرقون من الدین» گوید: یعنی از آن تجاوز کرده و آن را سوراخ می­کنند و آن را دو می­کنند همانطور که تیر، چیزی را که به سمت آن پرتاب می­شود، سوراخ می­کند و می­شکند. پایان سخن.

و اینکه تراشیدن سر از نشانه­های آنان است، بر نکوهش تراشیدن سر دلالت ندارد همانطور که روایت شده که تراشیدن سر، بسان گوش و بینی بریدن برای دشمنان، و زینتی برای شما است. و ان شاء الله در باب مربوط به آن، بیان خواهیم کرد.

فیروزآبادی گوید: «العذراء» شهر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و بدون لام مکانی در یک بریدی دمشق، یا روستایی در شام است.

جزری گوید: در روایت آمده است که «أصبح رسول الله و هو خاثر النفس» یعنی گرفته و منقلب بود و سرحال و شادمان نبود. و گوید: «الخزیرۀ» گوشتی است که به تکه­های ریز بریده می­شود و آب زیادی بر آن می­ریزند، و چون پخته شود، آرد بر آن می­ریزند. اگر در آن گوشت نباشد «عصیدۀ» گویند. و گفته شده: شوربائی از آرد و چربی است. و گفته شده: اگر با آرد باشد «حریرۀ» و اگر با نخاله آرد درست شود «خزیرۀ» گویند. و در باره این کلمه «دغلاً» گوید: یعنی مردم را می­فریبند. و اصل «الدغل» درخت پُر شاخ و برگ و درهم پیچیده است که اهل فساد در آن پنهان می­شوند. و گفته شده: از این سخنشان است که گویند: «أدغلت هذا الامر» هرگاه در آن امر چیزی وارد کرده که مخالفش باشد و آن را فاسد کند. و فرموده ایشان «خَولاً» با حرکت حروف یعنی: خدمتکاران و بردگان، یعنی: آنان مردم را به خدمتکاری و بردگی می­کشانند. و «الدُوَل» با ضمه دال و فتحه واو جمع «الدُولۀ» با ضمه دال است و آن، مال و ثروتی است که بین مردم می­چرخد و گروهی از آن بهره برده و گروهی محروم می­مانند.

روایت37.

کافی: محمد بن قیس روایت کرده است: از امام باقر علیه السّلام به هنگامی که در مکّه برای مردم سخن می گفت شنیدم که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم نماز فجر را با امامت بر اصحاب خود به جای آورد. و آنگاه به گفتگو با ایشان بنشست تا زمانی که خورشید برآمد، پس حاضران یک یک بپا خاستند، تا آنکه جز دو مرد یکی از انصار و دیگری از ثقیف با او باقی نماند، پس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم با ایشان گفت: من دانستم که شما را حاجتی است و می­خواهید در باره آن از من سؤال کنید، پس اگر بخواهید پیش از آنکه بپرسید شما را از حاجتتان خبر دهم، و اگر بخواهید خود سؤال کنید. آن دو گفتند: یا رسول اللَّه بهتر آن­ است که شما ما را خبر دهید و در این باره آغاز سخن کنید، زیرا در رفع ابهام مؤثّرتر و از شکّ و ریب دورتر و برای ایمان استوارکننده تر است. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: امّا تو ای مرد ثقفی نزد من برای این آمده ای تا در باره وضویت و نمازت و فائده ای که در آن­ها برای تو نهاده است از من سؤال کنی. اکنون بدان که تو چون دست خود را (برای وضو) در آب بزنی و

ص: 128

ثُمَّ قُلْتَ بِسْمِ اللَّهِ تَنَاثَرَتْ مِنْهَا مَا اکْتَسَبْتَ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِذَا غَسَلْتَ وَجْهَکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی اکْتَسَبَتْهَا عَیْنَاکَ بِنَظَرِهَا (1) وَ فُوکَ فَإِذَا غَسَلْتَ ذِرَاعَکَ (2) تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ عَنْ یَمِینِکَ وَ شِمَالِکَ فَإِذَا مَسَحْتَ رَأْسَکَ وَ قَدَمَیْکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی مَشَیْتَ إِلَیْهَا عَلَی قَدَمَیْکَ فَهَذَا لَکَ فِی وُضُوئِکَ (3).

«38»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عُمَرَ أَخِی عُذَافِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَلَّتْ نَاقَتُهُ فَقَالَ النَّاسُ فِیهَا یُخْبِرُنَا عَنِ السَّمَاءِ وَ لَا یُخْبِرُنَا عَنْ نَاقَتِهِ فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ نَاقَتُکَ فِی وَادِی کَذَا وَ کَذَا مَلْفُوفٌ خِطَامُهَا بِشَجَرَةِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَکْثَرْتُمْ عَلَیَّ فِی نَاقَتِی أَلَا وَ مَا أَعْطَانِی اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا أُخِذَ مِنِّی أَلَا وَ إِنَّ نَاقَتِی فِی وَادِی کَذَا وَ کَذَا مَلْفُوفٌ خِطَامُهَا بِشَجَرَةِ کَذَا وَ کَذَا فَابْتَدَرَهَا النَّاسُ فَوَجَدُوهَا کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).

«39»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الزُّبَیْرِیُّ وَ الشَّعْبِیُّ أَنَّ قَیْصَرَ حَارَبَ کِسْرَی فَکَانَ هَوَی الْمُسْلِمِینَ مَعَ قَیْصَرَ لِأَنَّهُ صَاحِبُ کِتَابٍ وَ مِلَّةٍ وَ أَشَدُّ تَعْظِیماً لِأَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ وَضَعَ کِتَابَهُ عَلَی عَیْنِهِ وَ أَمَرَ کِسْرَی بِتَمْزِیقِهِ حِینَ أَتَاهُمَا کِتَابَهُ یَدْعُوهُمَا إِلَی الْحَقِّ فَلَمَّا کَثُرَ الْکَلَامُ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ قَرَأَ الرَّسُولُ الم غُلِبَتِ الرُّومُ (5) الْآیَةَ ثُمَّ حَدَّدَ الْوَقْتَ فِی قَوْلِهِ فِی بِضْعِ سِنِینَ (6) ثُمَّ آکَدَهُ فِی قَوْلِهِ وَعْدَ اللَّهِ (7) فَغَلَبُوا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ بَنَوُا الرُّومِیَّةَ (8) وَ رُوِیَ عَنْهُ لِفَارِسَ نَطْحَةٌ أَوْ نَطْحَتَانِ ثُمَّ قَالَ لَا فَارِسَ بَعْدَهَا أَبَداً وَ الرُّومُ ذَاتُ الْقُرُونِ کُلَّمَا ذَهَبَ قَرْنٌ خَلْفَ قَرْنٍ هَبْهَبَ إِلَی آخِرِ الْأَبَدِ.

ص: 129


1- فی المصدر: بنظرهما.
2- فی المصدر: ذراعیک.
3- فروع الکافی 1: 21.
4- روضة الکافی: 221 و 222.
5- الروم: 1 و 2 و 6.
6- الروم: 1 و 2 و 6.
7- الروم: 1 و 2 و 6.
8- الرومیة: بلد بالمدائن خرب.

بگوئی بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، گناهانی که دست­های تو مرتکب شده اند فرو می ریزد، و چون روی خود را بشوئی گناهان چشمانت با نگریستنشان، و دهانت با تلفّظ به آن انجام داده اند افشانده و ریخته می شوند، و چون دو ذراع خود را بشوئی، گناهان از راست و چپ تو پراکنده گردند، و چون سر و گام­هایت را مسح کنی، گناهانی که در پی آن­ها رهسپارشده ای فرو می­ریزد، پس این فائده ای است که در وضوی تو نهاده شده است. (1)

روایت38.

کافی: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شترش گم شد و مردم گفتند: این همان است که از آسمان به ما خبر می دهد ولی نمی داند شترش کجاست! در همین هنگام جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و عرض کرد: ای محمد! شترت در فلان درّه است و افسارش به فلان درخت پیچیده شده است. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به منبر رفت و حمد و ثنای خدای به جای آورد و فرمود: ای مردم! شما در غیاب من پیرامون شترم سخن بسیار گفتید، اینک بدانید که آنچه خدا به من داده بهتر است از آنچه از من گرفته، بدانید که شتر من در فلان درّه است و افسارش به فلان درخت بسته شده است. مردم به آن نشانی که حضرت صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم داد رفتند و همانگونه که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم گفته بود شتر را یافتند. (2)

روایت39.

مناقب: زبیری و شعببی روایت کرده­اند: قیصر روم با کسری ایران جنگید و مسلمانان طرفدار قیصر روم بودند زیرا او صاحب کتاب (آسمانی) و آئینی بود و امر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بزرگداشت و نامه پیامبر را بر روی چشمانش قرار داد در حالی که کسری ایران دستور به پاره کردن نامه داد زمانی که نامه آن حضرت برای دعوت کردن به حقّ به دست آن دو رسید. هنگامی که مسلمانان و مشرکان در این باره بسیار سخن راندند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را قرائت فرمود: «الم غُلِبَتِ الرُومُ»(3) {رومیان شکست خوردند.} سپس با این آیه «فی بضع سنین» زمان پیروزی را تعیین نمود و با این آیه «وعدَ اللهِ» آن را تأیید کرد. پس ایرانیان در روز حدیبیه مغلوب شده و رومیان شهر روم را بنا نمودند. و از آن حضرت روایت شده که فرمود: ایرانیان یک یا دو بار با مسلمانان می­جنگند و پس از آن شکست خورده و مُلکشان از بین می­رود. اما رومیان دوره­های بسیاری دارند هر بار که دوره­ای تمام شود سریعا دوره و عصر دیگری جای آن را می­گیرد و این امر تا ابد ادامه دارد. (همواره با مسلمانان در حال جنگ هستند.)

ص: 129


1- . فروع کافی 1 : 21
2- . روضه کافی : 221 - 222
3- . روم / 1

قَتَادَةُ وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ (1) نَزَلَتْ فِی النَّجَاشِیِّ لَمَّا مَاتَ نَعَاهُ جَبْرَئِیلُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَمَعَ النَّاسَ فِی الْبَقِیعِ وَ کُشِفَ لَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ فَأَبْصَرَ سَرِیرَ النَّجَاشِیِّ وَ صَلَّی عَلَیْهِ فَقَالَتِ الْمُنَافِقُونَ فِی ذَلِکَ فَجَاءَتِ الْأَخْبَارُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ أَنَّهُ مَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ وَ مَا عَلِمَ هِرَقْلُ بِمَوْتِهِ إِلَّا مِنْ تُجَّارٍ رَأَوْا مِنَ الْمَدِینَةِ.

الْکَلْبِیُّ فِی قَوْلِهِ فَشُدُّوا الْوَثاقَ (2) نَزَلَتْ فِی الْعَبَّاسِ لَمَّا أُسِرَ فِی یَوْمِ بَدْرٍ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله افْدِ نَفْسَکَ وَ ابْنَیْ أَخِیکَ یَعْنِی عَقِیلًا وَ نَوْفَلًا وَ حَلِیفَکَ یَعْنِی عُتْبَةَ بْنَ أَبِی جَحْدَرٍ فَإِنَّکَ ذُو مَالٍ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَکْرَهُونِی وَ لَا مَالَ عِنْدِی قَالَ فَأَیْنَ الْمَالُ الَّذِی وَضَعْتَهُ بِمَکَّةَ عِنْدَ أُمِّ الْفَضْلِ حِینَ خَرَجْتَ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَکُمَا أَحَدٌ وَ قُلْتَ إِنْ أَصَبْتُ فِی سَفَرِی فَلِلْفَضْلِ کَذَا وَ لِعَبْدِ اللَّهِ کَذَا وَ لِقُثَمَ کَذَا قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا عَلِمَ بِهَذَا أَحَدٌ غَیْرُهَا وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ فَفَدَی نَفْسَهُ بِمِائَةِ أُوقِیَّةٍ وَ کُلَّ وَاحِدٍ بِمِائَةِ أُوقِیَّةٍ فَنَزَلَ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری (3) الْآیَةَ فَکَانَ الْعَبَّاسُ یَقُولُ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ فَإِنَّهُ کَانَ مَعِی عِشْرُونَ أُوقِیَّةً فَأُخِذَتْ فَأَعْطَانِی اللَّهُ مَکَانَهَا عِشْرِینَ عَبْداً کُلٌّ مِنْهُمْ یُضْرَبُ (4) بِمَالٍ کَثِیرٍ أَدْنَاهُمْ یُضْرَبُ بِعِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ.

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْجِدِ إِذْ قَالَ قُمْ یَا فُلَانُ قُمْ یَا فُلَانُ حَتَّی أَخْرَجَ خَمْسَةَ نَفَرٍ فَقَالَ اخْرُجُوا مِنْ مَسْجِدِنَا لَا تُصَلُّونَ فِیهِ وَ أَنْتُمْ لَا تُزَکُّونَ وَ حُکْمُهُ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ (5) وَ فِیهِ حَدِیثُ عُمَرَ وَ مِثْلُ حُکْمِهِ عَلَی الْیَهُودِ أَنَّهُمْ لَنْ یَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ (6) فَعَجَزُوا عَنْهُ وَ هُمْ مُکَلَّفُونَ مُخْتَارُونَ وَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ فِی

ص: 130


1- آل عمران: 199.
2- محمّد: 4.
3- الأنفال: 70.
4- أی یتجر بماله له.
5- الفتح: 27.
6- راجع سورة الجمعة آیة: 7.

قتاده و جابر بن عبدالله در باره این فرموده خداوند: «و إنّ من أهل الکتابِ لمن یؤمنُ بالله»(1) {و البته از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا ایمان دارند.} گویند این آیه در باره نجاشی نازل شد. هنگامی که او فوت شد جبرئیل خبر مرگش را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد. پیامبر مردم را در بقیع گرد آورد و از مدینه، سرزمین حبشه برای آن حضرت نمایان شد و تخت (تابوت) نجاشی را مشاهده کرد و بر او نماز گزارد. منافقان در این باره سخنان بسیاری ردّ و بدل کردند. اما بعداً اخبار از هر سو رسید که نجاشی در آن روز و در آن ساعت فوت شده است و هرقل تنها از طریق تاجرهایی که از مدینه دیده بودند، از مرگ او مطّلع شد.

کلبی در باره این آیه «فشدّوا الوثاق» {پس [اسیران را] استوار در بند کشید.} گوید: در باره عباس هنگامی که در جنگ بدر به اسارت درآمد نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: برای خود و دو برادر زاده­ات - یعنی: عقیل و نوفل - و هم­پیمانت - یعنی عتبه بن ابی جحدر - فدیه بده، که تو اموال زیادی داری. گفت: مردم از من بیزارند و من مال زیادی ندارم. پیامبر فرمود: کجاست آن مالی که در مکه به ام الفضل سپردی وقتی از مکه بیرون آمدی؟ و گفتی: اگر در این سفر بلایی بر سر من آمد، فلان مقدار به فضل و فلان مقدار به عبدالله و فلان مقدار به قثم تعلق دارد. گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حقّ به پیامبری مبعوث کرد، هیچ کس غیر از من و همسرم از آن خبر نداشت و من می­دانم که تو فرستاده خدایی. او برای خود و هر کدام از آن­ها صد اوقیه فدیه داد. پس این آیه نازل شد: «یا ایها النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی»(2) {ای پیامبر، به کسانی که در دست شما اسیرند بگو:} تا آخر آیه. و عباس می­گفت: خدا و پیامبرش راست گفتند. همراه من بیست اوقیه بود که از من گرفتند و خداوند به جای آن بیست برده به من داد که هر کدام مال و اموال بسیاری برای من بدست آوردند که کمترین آن­ها بیست هزار درهم مال برایم گرد آورد.

ابوجعفر گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد نشسته بود، ناگهان فرمود: فلانی برخیز، فلانی برخیز، تا اینکه پنج نفر را از جای خود بلند کرد و از مسجد بیرون کرد و آنگاه فرمود: از مسجد ما بیرون بروید، شما که زکات نمی­دهید در مسجد نماز مگذارید.

و حکم آن این آیه است: « لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ»(3)

{شما بدون شک در مسجد الحرام در خواهید آمد.} و در این باره حدیث عمر است. و همان حکم بر یهود جاری چرا که آنان آرزوی مرگ نمی­کردند و از آن عاجز ماندند در حالی که مکلّف و مختار بود. و این آیه در

ص: 130


1- . آل عمران / 199
2- . انفال / 70
3- . فتح / 27

سُورَةٍ یُقْرَأُ بِهَا فِی جَوَامِعِ الْإِسْلَامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ جَهْراً تَعْظِیماً لِلْآیَةِ الَّتِی فِیهَا وَ حُکْمُهُ عَلَی أَهْلِ نَجْرَانَ أَنَّهُمْ لَوْ بَاهَلُوا لَأُضْرِمَ الْوَادِی عَلَیْهِمْ نَاراً فَامْتَنَعُوا وَ عَلِمُوا صِحَّةَ قَوْلِهِ وَ نَحْوُ قَوْلِهِ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً (1) وَ قَوْلِهِ یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری (2).

وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی تَبُوکَ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ اللَّیْلَةَ تَهُبُّ رِیحٌ عَظِیمَةٌ شَدِیدَةٌ فَلَا یَقُومَنَّ أَحَدُکُمُ اللَّیْلَةَ فَهَاجَتِ الرِّیحُ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ فَحَمَلَتْهُ الرِّیحُ فَأَلْقَتْهُ بِجَبَلِ طَیِّئٍ.

وَ أَخْبَرَ وَ هُوَ بِتَبُوکَ بِمَوْتِ رَجُلٍ (3) بِالْمَدِینَةِ عَظِیمِ النِّفَاقِ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ وَجَدُوهُ قَدْ مَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ.

وَ أَخْبَرَ بِمَقْتَلِ الْأَسْوَدِ الْعَنْسِیِّ الْکَذَّابِ لَیْلَةَ قَتْلِهِ وَ هُوَ بِصَنْعَاءَ وَ أَخْبَرَ بِمَنْ قَتَلَهُ.

وَ قَالَ یَوْماً لِأَصْحَابِهِ الْیَوْمَ تُنْصَرُ الْعَرَبُ عَلَی الْعَجَمِ فَجَاءَ الْخَبَرُ بِوَقْعَةِ ذِی قَارٍ بِنَصْرِ الْعَرَبِ عَلَی الْعَجَمِ.

وَ کَانَ یَوْماً جَالِساً بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ أَخَذَ الرَّایَةَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ فَقُتِلَ وَ مَضَی شَهِیداً وَ قَدْ أَخَذَهَا بَعْدَهُ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ تَقَدَّمَ فَقُتِلَ وَ مَضَی شَهِیداً ثُمَّ وَقَفَ صلی الله علیه و آله وَقْفَةً لِأَنَّ عَبْدَ اللَّهِ کَانَ تَوَقَّفَ عِنْدَ أَخْذِ الرَّایَةِ ثُمَّ أَخَذَهَا ثُمَّ قَالَ أَخَذَ الرَّایَةَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ تَقَدَّمَ فَقُتِلَ وَ مَاتَ شَهِیداً ثُمَّ قَالَ أَخَذَ الرَّایَةَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَکَشَفَ الْعَدُوَّ عَنِ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ قَامَ مِنْ وَقْتِهِ وَ دَخَلَ إِلَی بَیْتِ جَعْفَرٍ وَ نَعَاهُ إِلَی أَهْلِهِ وَ اسْتَخْرَجَ وُلْدَهُ.

وَ نَظَرَ صلی الله علیه و آله إِلَی ذِرَاعَیْ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکٍ دَقِیقَیْنِ أَشْعَرَیْنِ فَقَالَ کَیْفَ بِکَ یَا سُرَاقَةُ إِذَا أُلْبِسْتَ بَعْدِی سِوَارَیْ کِسْرَی فَلَمَّا فُتِحَتْ فَارِسُ دَعَاهُ عُمَرُ وَ أَلْبَسَهُ سِوَارَیْ کِسْرَی.

- وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِسَلْمَانَ سَیُوضَعُ عَلَی رَأْسِکَ تَاجُ کِسْرَی فَوُضِعَ التَّاجُ عَلَی رَأْسِهِ عِنْدَ الْفَتْحِ.

وَ قَوْلُهُ لِأَبِی ذَرٍّ کَیْفَ تَصْنَعُ إِذَا أُخْرِجْتَ مِنْهَا الْخَبَرَ.

وَ ذَکَرَ صلی الله علیه و آله یَوْماً زَیْدَ بْنَ صُوحَانَ فَقَالَ زَیْدٌ وَ مَا زَیْدٌ یَسْبِقُهُ عُضْوٌ مِنْهُ إِلَی الْجَنَّةِ فَقُطِعَتْ یَدُهُ فِی یَوْمِ نَهَاوَنْدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّکُمْ سَتَفْتَحُونَ مِصْرَ فَإِذَا فَتَحْتُمُوهَا فَاسْتَوْصُوا بِالْقِبْطِ خَیْراً فَإِنَّ لَهُمْ رَحِماً وَ ذِمَّةً یَعْنِی أَنَّ أُمَّ إِبْرَاهِیمَ (4) مِنْهُمْ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله

ص: 131


1- الفرقان: 77.
2- الدخان: 16.
3- هو رفاعة بن زید علی ما تقدم.
4- أی ماریة القبطیة.

سوره­ای که در مساجد جامع در روز جمعه قرائت می­شود، به صورت جهری به خاطر بزگداشت نشانه­ای که در باره آن نازل شده، خوانده می­شود. و حکم آن در باره اهل نجران این است که اگر مباهله می­کردند صحرا پر از آتش می­شد. پس از این کار امتناع کرده و درستی سخن پیامبر را دریافتند. و مانند این فرموده: «فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامًا»(1) {و به زودی [عذاب بر شما] لازم خواهد شد.} و این فرموده: «یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرَی»(2) {روزی که دست به حمله می زنیم، همان حمله بزرگ}.

و روایت شده که آنان در غزوه تبوک بودند که به یارانش فرمود: امشب تندبادی بزرگ و شدید می­وزد، پس هیچ از شما امشب برنخیزد و به دنبال کار نرود. پس باد تندی وزید و یکی از قوم برخاسته و باد او را با خود برد و بر کوه «طییء» زد.

در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تبوک بود از مرگ یکی از سران منافقان خبر داد. هنگامی که به مدینه آمد دریافتند که او در آن روز مرده بود. و نیز از کشته شدن اسود عنسی کذّاب در شب قتلش در حالی که در صنعاء بود، خبر داد و از قاتل او خبر داد. و روزی به اصحابش فرمود: امروز عرب بر عجم پیروز می­شوند. پس خبر پیروزی عرب بر عجم در جنگ ذی­قار رسید. و روزی آن حضرت در میان یارانش نشسته بود که فرمود: جنگ در گرفت، زید بن حارثه پرچم را گرفت و کشته و شهید شد. پس از او جعفر بن ابی طالب پرچم را گرفت و پیش­روی کرد و کشته و شهید شد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اندکی از سخن گفتن باز ایستاد - زیرا عبدالله اندکی در گرفتن پرچم درنگ کرد سپس آن را گرفت - سپس فرمود: عبدالله بن رواحه پرچم را گرفت و پیش­روی کرد و بعد کشته و شهید شد. سپس فرمود: خالد بن ولید پرچم را گرفت و دشمن را از مسلمانان دفع کرد. سپس آن حضرت فورا برخاست و به خانه جعفر رفت و خبر مرگش را به خانواده­اش داد و فرزندانش را بیرون آورد، و به دو بازوی نازک و پُرموی سراقه بن مالک نگریست و فرمود: چگونه­ای ای سراقه هنگامی که پس از من دو دستبند پادشاه ایران بر تو پوشانده می­شود؟ زمانی که ایران فتح شد، عمر او را فراخواند و دو دستبند پادشاه ایران را بر او پوشانید. و آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به سلمان فرمود: به زودی تاج پادشاه ایران بر سر تو گذاشته می­شود و در هنگام فتح ایران تاج بر سرش گذاشته شد. و آن حضرت به ابوذر فرمود: چه کار می­کنی زمانی که از مدینه اخراج شوی. بخشی از روایت.

روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از زید صولجان یاد کرد و فرمود: زید و چه زیدی؟ یکی از اعضایش پیش از او به بهشت می­رود. پس در روز جنگ نهاوند دستش در راه خدا قطع شد. و آن حضرت فرمود: شما مصر را فتح خواهید کرد و چون آنجا را فتح کردید با نیکی و نرمی با قبطیان رفتار کنید چرا که آنان مورد رحمت و در عهد و پیمان ما هستند. مقصود آن حضرت این بود که مادر ابراهیم (ماریه قبطیه) از جمله آنان است. و آن حضرت فرمود:

ص: 131


1- . فرقان / 77
2- . دخان / 16

إِنَّکُمْ تَفْتَحُونَ رُومِیَّةَ فَإِذَا فَتَحْتُمْ کَنِیسَتَهَا الشَّرْقِیَّةَ فَاجْعَلُوهَا مَسْجِداً وَ عُدُّوا سَبْعَ بَلَاطَاتٍ (1) ثُمَّ ارْفَعُوا الْبَلَاطَةَ الثَّامِنَةَ فَإِنَّکُمْ تَجِدُونَ تَحْتَهَا عَصَا مُوسَی علیه السلام وَ کِسْوَةَ إِیلِیَا.

وَ أَخْبَرَ صلی الله علیه و آله بِأَنَّ طَوَائِفَ مِنْ أُمَّتِهِ یَغْزُونَ فِی الْبَحْرِ وَ کَانَ کَذَلِکَ.

وَ خَرَجَ الزُّبَیْرُ إِلَی یَاسِرٍ بِخَیْبَرَ مُبَارِزاً فَقَالَتْ أُمُّهُ صَفِیَّةُ أَ یَاسِرٌ یَقْتُلُ ابْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَا بَلْ ابْنُکَ یَقْتُلُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَکَانَ کَمَا قَالَ.

وَ فِی شَرَفِ الْمُصْطَفَی عَنْ الْخَرْکُوشِیِّ أَنَّهُ قَالَ لِطَلْحَةَ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ عَلِیّاً وَ أَنْتَ ظَالِمٌ وَ قَوْلُهُ الْمَشْهُورُ لِلزُّبَیْرِ إِنَّکَ تُقَاتِلُ عَلِیّاً وَ أَنْتَ ظَالِمٌ وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِعَائِشَةَ سَتَنْبَحُ عَلَیْکِ کِلَابُ الْحَوْأَبِ وَ قَوْلُهُ لِفَاطِمَةَ علیها السلام بِأَنَّهَا أَوَّلُ أَهْلِهِ لَحَاقاً بِهِ فَکَانَ کَذَلِکَ وَ قَوْلُهُ لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا فَکَانَ کَمَا قَالَ وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لَهُ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِی یَوْمِ أُحُدٍ وَ قَدْ أَفَاقَ مِنْ غَشْیَتِهِ إِنَّهُمْ لَنْ یَنَالُوا مِنَّا مِثْلَهَا أَبَداً وَ إِخْبَارُهُ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ عَلِیٍّ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام (2) وَ عَمَّارٍ سُلَیْمَانُ بْنُ صُرَدَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حِینَ أَجْلَی عَنْهُ الْأَحْزَابُ أن لا (الْآنَ) نَغْزُوهُمْ وَ لَا یَغْزُونَنَا وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مُجْتَمِعِینَ أَحَدُکُمْ ضِرْسُهُ فِی النَّارِ مِثْلُ أُحُدٍ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ عَلَی اسْتِقَامَةٍ وَ ارْتَدَّ مِنْهُمْ وَاحِدٌ فَقُتِلَ مُرْتَدّاً وَ قَالَ لآِخَرِینَ آخِرُکُمْ مَوْتاً فِی النَّارِ یَعْنِی أَبَا مَخْدُورَةَ وَ أَبَا هُرَیْرَةَ وَ سَمُرَةَ فَمَاتَ أَبُو هُرَیْرَةَ ثُمَّ أَبُو مَخْدُورَةَ وَ وَقَعَ سَمُرَةُ فِی نَارٍ فَاحْتَرَقَ فِیهَا وَ أَخْبَرَ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ الْجُمَحِیِّ فَخُدِشَ یَوْمَ أُحُدٍ خَدْشاً لَطِیفاً فَکَانَ مَنِیَّتَهُ (3).

الْخَرْکُوشِیُّ فِی شَرَفِ النَّبِیِّ أَنَّهُ قَالَ لِلْأَنْصَارِ إِنَّکُمْ سَتَرَوْنَ بَعْدِی أَثَرَةً (4) فَلَمَّا وَلِیَ مُعَاوِیَةُ عَلَیْهِمْ مَنَعَ عَطَایَاهُمْ فَقَدِمَ عَلَیْهِمْ فَلَمْ یَتَلَقَّوْهُ فَقَالَ لَهُمْ مَا الَّذِی مَنَعَکُمْ

ص: 132


1- البلاط: صفائح الحجارة التی یفرش بها.
2- فی المصدر: و الحسنین. و هو الصحیح علی ما تقدم.
3- فی المصدر: فکانت منیته.
4- أی سیفضل غیرکم علیکم.

شما روم را فتح خواهید کرد، پس هرگاه آنجا را فتح کردید کلیسای واقع در مشرق آنجا را مسجد کنید و هفت سنگ­فرش را بشمرید سپس سنگ­فرش هشتم را بلند کنید که در زیر آن عصای موسی علیه السلام و کسای ایلیا را می­یابید. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این خبر داد که گروهی از امّتش در دریا می­جنگند و همین طور شد. زبیر در روز خیبر برای جنگ تن به تن با یاسر بیرون شد. مادرش صفیّۀ گفت: ای رسول خدا آیا یاسر پسرم را می­کشد؟ فرمود: نه، ان­شاء الله پسرت او را خواهد کشت. و همانطور شد که پیامبر گفته بود.

در شرف المصطفی از خرگوشی روایت شده که آن حضرت به طلحه گفت: تو با علی جنگ خواهی کرد و در این امر ستم پیشه می­کنی. و سخن مشهور پیامبر به زبیر این بود که فرمود: تو راه ستم پیش می­گیری و با علی می­­جنگی. و به عائشه فرمود: سگان حوأب بر تو پارس می­کنند. و به فاطمه علیها السلام فرمود: او اولین کسی است که از اهل بیتش به او ملحق می­شود و همین­گونه شد. و به علی علیه السلام فرمود: قطعاً فردا پرچم به دست مردی داده می­شود و همانطور شد که پیامبر فرموده بود. و به او فرمود: تو با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد. و آن حضرت در روز احد در حالی که به هوش آمده بود فرمود: یقیناً آنان هرگز اینچنین به ما ضربه نمی­زنند. و آن حضرت از کشته شدن علی و حسین علیهما السلام و عمّار خبر داد.

سلیمان بن صرد روایت کرده که هنگامی که احزاب از اطراف آن حضرت پراکنده شدند فرمود: ما با آن­ها نمی­جنگیم و آن­ها با ما نمی­جنگند. و آن حضرت به یکی از یارانش که در اطرافش گرد آمده بودند فرمود: دندان آسیاب یکی از شما در آتش همچون کوه احد است. پس همه آن­ها با پایداری مُردند و یکی از آن­ها مرتدّ شد و کشته شد. و به سایرین فرمود: آخرین شما در داخل آتش می­میرد - یعنی ابو مخدورۀ و ابو هریرۀ و سمرۀ - پس ابوهریرۀ مُرد، سپس ابو مخدورۀ مُرد و سمرۀ در آتشی افتاد و در آن سوخت. و آن حضرت از کشته شدن ابی بن خلف جمحی خبر داد. و او روز احد زخمی سطحی برداشت و در اثر آن مُرد.

خرگوشی در شرف النبی روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به انصار فرمود: شما پس از من می­بینید که دیگران بر شما برتری داده می­شوند. هنگامی که معاویه حکومت بر آنان را عهده­دار شد، عطایا و بخشش­هایی آنان را قطع کرد. و بر آنان وارد شد اما کسی از او استقبال نکرد. معاویه به آن­ها گفت: چه چیز

ص: 132

أَنْ تَلْقَوْنِی قَالُوا لَمْ یَکُنْ لَنَا ظُهُورٌ (1) نَرْکَبُهَا فَقَالَ لَهُمْ أَیْنَ کَانَتْ نَوَاضِحُکُمْ فَقَالَ أَبُو قَتَادَةَ عَقَرْنَاهَا یَوْمَ بَدْرٍ فِی طَلَبِ أَبِیکَ ثُمَّ رَوَوْا لَهُ الْحَدِیثَ فَقَالَ لَهُمْ مَا قَالَ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ قَالُوا قَالَ لَنَا اصْبِرُوا حَتَّی تَلْقَوْنِی قَالَ فَاصْبِرُوا إِذاً فَقَالَ فِی ذَلِکَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ حَسَّانَ:

أَ لَا أَبْلِغْ مُعَاوِیَةَ بْنَ صَخْرٍ*** أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِنَا کَلَامِی

فَإِنَّا صَابِرُونَ وَ مُنْظِرُوکُمْ ***إِلَی یَوْمِ التَّغَابُنِ وَ الْخِصَامِ

السُّدِّیُّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ یَدْخُلُ عَلَیْکُمُ الْآنَ رَجُلٌ مِنْ رَبِیعَةَ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامِ شَیْطَانٍ فَدَخَلَ الْحَطِیمُ بْنُ هِنْدٍ وَحْدَهُ فَقَالَ إِلَی مَا تَدْعُو یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ أَنْظِرْنِی فَلِی مَنْ أُشَاوِرُهُ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ بِوَجْهٍ کَافِرٍ وَ خَرَجَ بِعَقِبٍ غَادِرٍ فَذَهَبَ وَ أَخَذَ سَرْحَ الْمَدِینَةِ.

أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَیَرْعُفَنَّ جَبَّارٌ مِنْ جَبَابِرَةِ بَنِی أُمَیَّةَ عَلَی مِنْبَرِی هَذَا فَرُئِیَ عَمْرُو بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ سَالَ رُعَافُهُ.

وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمْ یُوجَدْ إِمَامٌ ضَلَالٌ أَوْ حَقٌّ إِلَّا مِنْهُمْ.

أَنَسٌ أَنَّهُ قَالَ: لَا تَسْأَلُونِی عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا بَیَّنْتُهُ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی سَهْمٍ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حُذَافَةَ وَ کَانَ یُطْعَنُ فِی نَسَبِهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَنْ أَبِی قَالَ أَبُوکَ حُذَافَةُ بْنُ قَیْسٍ فَنَزَلَتْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ (2) قَوْلُهُ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا (3) وَ وَصْفُهُ لِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ تَعْدِیدُهُ أَبْوَابَهُ وَ أَسَاطِینَهُ وَ حَدِیثُ الْعِیرِ الَّتِی مَرَّ بِهَا وَ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ الَّذِی یَقْدُمُهَا وَ الْغِرَارَتَیْنِ (4) عَلَیْهِ وَ اسْتَأْسَرَ بَنُو لِحْیَانَ خُبَیْبَ بْنَ عَدِیٍّ الْأَنْصَارِیَّ وَ بَاعُوهُ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَأَنْشَدَ خُبَیْبٌ:

ص: 133


1- الظهور جمع الظهر: الرکاب التی تحمل الاثقال.
2- المائدة: 101.
3- الاسری: 1.
4- الغرارة: الجوالق.

شما را از استقبال من بازداشت؟گفتند: ما مرکبی نداریم تا بر آن سوار شویم. او به آن­ها گفت: شتران آب­کش شما کجا هستند؟ ابوقتاده گفت: روز بدر با درخواست پدرت آن­ها را ذبح کردیم. سپس آن حدیث را برای او روایت کردند. معاویه به آنان گفت: رسول خدا به شما چه فرمود؟ گفتند: به ما فرمود: صبر پیشه کنید تا اینکه مرا ملاقات می­کنید. گفت: پس صبر کنید. عبدالرحمن بن حسان در این باره سروده است:

هان! سخن ما را به امیر المؤمنین معاویه پسر صخر برسان.

ما صبر پیشه می­کنیم و شما را تا روز زیان و مخاصمه (قیامت) منتظر می­گذاریم.

سدّیّ روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش فرمود: اکنون مردی از قبیله ربیعه بر شما وارد می­شود که با کلام شیطان سخن می­گوید. پس حطیم بن هند به تنهایی داخل شد و گفت: ای محمد به چه چیز دعوت می­کنی؟ پیامبر او را از دعوتش باخبر ساخت. او گفت: به من مهلت بده، من کسی را دارم که با او مشورت می­کنم. سپس بیرون رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: با صورت کافر وارد شد و با پشتِ خائن بیرون شد. او رفت و به سمت اطراف مدینه رهسپار شد.

ابو هریرۀ گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خون از بینی یکی از ستمگران بنی­امیۀ بر این منبرم روان می­شود. عمرو بن سعید بن عاص را دیدند که خون از بینی­اش روان شد.

و از آن حضرت روایت شده که پیشوایان از قریش­اند و همه پیشوایان حقّ و پیشوایان گمراهی تنها از میان آنان بودند.

انس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از هر چه بپرسید برایتان تبیین می­کنم. مردی از قبیله بنی سهم به نام عبدالله بن حذافۀ که از نسب او عیب می­گرفتند و بر او طعنه می­زدند برخاست و گفت: ای پیامبر خدا پدر من کیست؟ فرمود: پدرت حذافۀ بن قیس است. پس این آیه نازل شد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْیَاء إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(1) {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید.}

و از جمله معجزات آن حضرت، فرموده خداوند است که می­فرماید: «سبحان الذی اسری بعبده لیلاً»(2) {منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی سیر داد.} و پیامبر بیت المقدس را توصیف نمود و دروازه­ها و ستون­های آن را برشمرد و در باره الاغی که بر آن گذر کرد و شتر قرمزی که در جلو الاغ بود و دو جوالی که بر شتر بود، سخن گفت.

بنو لحیان، خبیب بن عدی انصاری را اسیر کرده و به مردم مکه فروختند. پس خبیب این اشعار را سرود:

ص: 133


1- . مائده / 101
2- . اسری / 1

لَقَدْ جُمِعَ الْأَحْزَابُ حَوْلِی وَ أَلَّبُوا*** قَبَائِلَهُمْ وَ اسْتَجْمَعُوا کُلَّ مَجْمَعٍ

وَ قَدْ حَشَدُوا أَوْلَادَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ*** وَ قَرُبْتُ مِنْ جِذْعٍ (1) طَوِیلٍ مُمَنَّعٍ

فَذَا الْعَرْشِ صَبَّرَنِی عَلَی مَا یُرَادُ بِی*** فَقَدْ یَاسَ مِنْهُمْ بَعْدَ یَوْمِی وَ مَطْمَعِی

وَ تَاللَّهِ مَا أَخْشَی إِذَا کُنْتُ ذَا تُقًی*** عَلَی أَیِّ جَمْعٍ کَانَ لِلَّهِ مَصْرَعِی

فَلَمَّا صُلِبَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ هَذَا خُبَیْبٌ یُسَلِّمُ عَلَیَّ حِینَ قَتَلَتْهُ قُرَیْشٌ.

وَ کَتَبَ صلی الله علیه و آله عَهْداً لِحَیِّ سَلْمَانَ بِکَازِرُونَ هَذَا کِتَابٌ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولِ اللَّهِ سَأَلَهُ الْفَارِسِیُّ سَلْمَانُ وَصِیَّةً بِأَخِیهِ مِهَادِ (2) بْنِ فَرُّوخَ بْنِ مَهْیَارَ وَ أَقَارِبِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عَقِبِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَا تَنَاسَلُوا مَنْ أَسْلَمَ مِنْهُمْ وَ أَقَامَ عَلَی دِینِهِ سَلَامُ اللَّهِ أَحْمَدُ اللَّهَ إِلَیْکُمْ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنِی (3) أَنْ أَقُولَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ أَقُولُهَا وَ آمُرُ النَّاسَ بِهَا وَ الْأَمْرُ کُلُّهُ لِلَّهِ (4) خَلَقَهُمْ وَ أَمَاتَهُمْ وَ هُوَ یَنْشُرُهُمْ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ثُمَّ ذَکَرَ فِیهِ مِنِ احْتِرَامِ سَلْمَانَ إِلَی أَنْ (5) قَالَ وَ قَدْ رَفَعْتُ عَنْهُمْ جَزَّ النَّاصِیَةِ وَ الْجِزْیَةَ وَ الْخُمُسَ وَ الْعُشْرَ وَ سَائِرَ الْمُؤَنِ وَ الْکُلَفِ فَإِنْ سَأَلُوکُمْ فَأَعْطُوهُمْ وَ إِنِ اسْتَغَاثُوا بِکُمْ فَأَغِیثُوهُمْ وَ إِنِ اسْتَجَارُوا بِکُمْ فَأَجِیرُوهُمْ وَ إِنْ أَسَاءُوا فَاغْفِرُوا لَهُمْ وَ إِنْ أُسِی ءَ إِلَیْهِمْ فَامْنَعُوا عَنْهُمْ وَ

ص: 134


1- أراد به الصلیب.
2- مهیار خ ل. أقول: و فیما حکی عن تاریخ گزیده: ما هاد بن فرخ.
3- فیما حکی عن تاریخ گزیده: أحمد اللّه إلیک الذی أمرنی.
4- فیما حکی عن تاریخ گزیده: و ان الخلق خلق اللّه و الامر حکم اللّه.
5- فی المحکی عن تاریخ گزیده تمام الحدیث هکذا: و إن کل أمر یزول، و کل شی ء یفنی، و کل نفس ذائقة الموت، من آمن باللّه و رسوله کان له فی الآخرة دعة الفائزین، و من أقام علی دینه ترکناه فلا اکراه فی الدین، فهذا الکتاب لاهل بیت سلمان، ان لهم ذمّة اللّه و ذمتی علی دمائهم و أموالهم فی الأرض التی یقیمون سهلها و جبلها و مرعاها و عیونها غیر مظلومین، و لا مضیقا علیهم، فمن قرئ علیه کتابی هذا من المؤمنین و المؤمنات فعلیه أن یحفظهم و یکرمهم و لا یتعرض لهم بالاذی و المکروه.

احزاب گرد من جمع شدند و قبیله­هایشان را گرد آوردند و هر مجمعی را جمع کردند.

و فرزندان و زنانشان را گرد آوردند و مرا به تنه (صلیب) دراز محکمی نزدیک کردند. صاحب عرش مرا بر آنچه می­خواستند بر سر من آورند صبر و شکیبایی داد و پس از امروز و طمع در کشتن من از ایشان ناامید شد

و به خدا قسم اگر پرهیزگار باشم باکی ندارم که در کدام مَجمع به خاطر خدا کشته شوم.

هنگامی که به صلیب کشیده شد گفت: السلام علیک یا رسول خدا. و پیامبر در این وقت در مدینه در میان یارانش بود. پس فرمود: و علیک السلام. سپس گریست و فرمود: این خبیب است که بر من سلام می­دهد وقتی قریش او را کشتند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای قبیله سلمان در کازرون اینگونه نامه نوشت: این نامه­ای است از محمد بن عبدالله پیامبر خدا، که سلمان فارسی از من درخواست سفارشی برای برادرش معاد بن فروخ بن مهیار و خویشاوندانش و اهل بیتش و نوادگانش پس از او کرده است تا زمانی که زاد و ولد می­کنند، هر کدام از آنان که اسلام آورند و بر دین او باشند: سلام خدا بر شما باد، خداوند یکتا را سپاس می­گویم، همانا خداوند متعال مرا امر فرمود که بگویم: «لا اله الا الله وحده لا شریک له» این شعار را می­گویم و مردم را بدان امر می­کنم و همه امور از آنِ خداوند است، اوست که مخلوقات را آفرید و آنان را می­میراند و اوست که آنان را حشر می­کند و بازگشت همه به سوی اوست. سپس در نامه از احترام و بزرگداشت نسبت به سلمان سخن گفت (1)

تا اینجا که فرمود: و من ؟؟؟؟؟؟ و جزیه و خمس و عشر و دیگر هزینه­های مادی را از آنان برداشتم. اگر از شما چیزی خواستند به آن­ها بدهید و اگر از شما مدد خواستند آنان را یاری کنید و اگر به شما پناه آوردند به آن­ها پناه دهید و اگر مرتکب اشتباهی شدند از آن­ها گذشت کنید و اگر مورد توهین واقع شدند

ص: 134


1- . در تاریخ گزیده کل حدیث به این صورت روایت شده است: «هر امری پایان می­پذیرد و هر چیزی نابود می­شود و هر نفسی مرگ را می­چشد. هر کس به خدا و رسولش ایمان بیاورد در آخرت از آسایش رستگاران بهره­مند خواهد شد و هر کس بر دین خود بماند، در دین هیچ اجباری نیست. این نامه برای اهل بیت سلمان است. آنان در ذمّه خداوند هستند و ذمّه و امان من بر خون آن­ها و اموالشان است در سرزمینی که در دشت و کوه چراگاه و چشمه­ها به سر می­برند بی­آنکه مورد ستم واقع شوند. هر کدام از مردان و زنان ایمان که این نامه بر او خوانده می­شود می­بایست آنان را محافظت کرده و گرامی بدارد و با آزار و کارهای ناپسند متعرض آنان نشود.

لْیُعْطُوا (1) مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فِی کُلِّ سَنَةٍ مِائَتَیْ حُلَّةٍ وَ مِنَ الْأَوَاقِی مِائَةً فَقَدِ اسْتَحَقَّ سَلْمَانُ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ دَعَا لِمَنْ عَمِلَ بِهِ وَ دَعَا عَلَی مَنْ أَذَاهُمْ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْکِتَابُ إِلَی الْیَوْمِ فِی أَیْدِیهِمْ وَ یَعْمَلُ الْقَوْمُ بِرَسْمِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَوْ لَا ثِقَتُهُ بِأَنَّ دِینَهُ یُطْبِقُ الْأَرْضَ لَکَانَ کَتْبُهُ هَذَا السِّجِلَّ مُسْتَحِیلًا..

و کتب نحوه لأهل تمیم الداری من محمد رسول الله للداریین إذا أعطاه الله الأرض وهبت لهم بیت عین و صرین (2) و بیت إبراهیم..

و کتب صلی الله علیه و آله للعباس الحیرة من الکوفة و المیدان من الشام و الخط من هجر و مسیرة ثلاثة أیام من أرض الیمن فلما افتتح ذلک أتی به إلی عمر فقال هذا مال کثیر القصة..

و من العجائب الموجودة تدبیره صلی الله علیه و آله أمر دینه بأشیاء قبل حاجته إلیها مثل وضعه

ص: 135


1- فی المحکی المذکور: و لهم أن یعطوا من بیت المال فی کل سنة مائة حلة فی شهر رجب، و مائة فی الاضحیة فقد استحق سلمان ذلک منا، و لان فضل سلمان علی کثیر من المؤمنین، و انزل فی الوحی أن الجنة إلی سلمان أشوق من سلمان إلی الجنة و هو ثقتی و امینی و تقی و نقی و ناصح لرسول اللّه و المؤمنین، و سلمان منا أهل البیت، فلا یخالفن أحد هذه الوصیة فیما أمرت به من الحفظ و البر لاهل بیت سلمان و ذراریهم من أسلم منهم و أقام علی دینه، و من خالف هذه الوصیة فقد خالف لوصیة اللّه و رسوله، و علیه لعنة اللّه الی یوم الدین، و من أکرمهم فقد أکرمنی و له عند اللّه الثواب، و من آذاهم فقد آذانی و أنا خصمه یوم القیامة، جزاؤه نار جهنم و برئت منه ذمتی و السلام علیکم. و کتب علیّ بن أبی طالب بأمر رسول اللّه فی رجب سنة تسع من الهجرة، و شهد علی ذلک سلمان و أبو ذر و عمّار و بلال و المقداد و جماعة اخری من المؤمنین. انتهی.
2- هکذا فی نسخة المصنّف، و فی المصدر، وهب لهم بین عین و حیرین.

از آنان حمایت کنید و باید هر سال از بیت المال صد لباس و صد اوقیه به آن­ها داده شود، زیرا سلمان از جانب رسول خدا، شایستگی آن­ها را یافته است. سپس برای کسانی که بدان عمل کنند دعای خیر نمود و بر علیه کسانی که آنان را آزار دهند دعای شرّ کرد. و علی بن ابی طالب نامه را نوشت و آن نامه تا به امروز در دست آن­ها است و مردم به دستورات و قوانین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل می­کنند. و اگر پیامبر اطمینان نداشت که دینش زمین را فرا نمی­گیرد، امکان نداشت که این نامه را بنویسد.

و مانند این نامه را برای اهل تمیم داریّ نوشت:

از محمد رسول خدا برای مردم داریّ، چون خداوند زمین را به من بخشید، بیت عین و صرین و بیت ابراهیم را به آنان می­بخشم.

و برای عباس نوشت که حیره از کوفه، و میدان از شام و خطّ از هجر و فاصله سه روزی سرزمین یمن به او تعلق دارد. و هنگامی که آن مناطق فتح شد نامه را به نزد عمر آورد و او گفت: این مال بسیاری است. بخشی از داستان.

و از شگفتی­های موجود این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امور دینش را با چیزهایی پیش از نیاز پیدا کردن بدان تدبیر می­نمود، مانند اینکه

ص: 135

المواقیت للحج و وضع عمرة و المسلخ و بطن العقیق میقاتا لأهل العراق و لا عراق یومئذ و الجحفة لأهل الشام و لیس به من یحج یومئذ و من أصغی إلی ما نقل عنه علم أن الأولین و الآخرین یعجزون عن أمثالها و أن ذلک لا یتصور إلا أن یکون من الوحی و التنزیل.

و قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله زُوِیَتْ (1) لِیَ الْأَرْضُ فَأُرِیتُ مَشَارِقَهَا وَ مَغَارِبَهَا وَ سَیَبْلُغُ مُلْکُ أُمَّتِی مَا زُوِیَ لِی مِنْهَا فَصَدَقَ فِی خَبَرِهِ فَقَدْ مَلَکَهُمْ مِنْ أَوَّلِ الْمَشْرِقِ إِلَی آخِرِ الْمَغْرِبِ مِنْ بَحْرِ الْأَنْدُلُسِ وَ بِلَادِ الْبَرْبَرِ وَ لَمْ یَتَّسِعُوا فِی الْجَنُوبِ وَ لَا فِی الشِّمَالِ کَمَا أَخْبَرَ صلی الله علیه و آله سَوَاءً بِسَوَاءٍ.

وَ قَوْلُهُ لِعَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ لَا یَمْنَعُکَ مِنْ هَذَا الدِّینِ الَّذِی تَرَی مِنْ جَهْدِ أَهْلِهِ وَ ضَعْفِ أَصْحَابِهِ فَلَکَأَنَّهُمْ بَیْضَاءُ الْمَدَائِنِ قَدْ فُتِحَتْ عَلَیْهِمْ وَ کَأَنَّهُمْ بِالظَّعِینَةِ تَخْرُجُ مِنَ الْحِیرَةِ حَتَّی تَأْتِیَ مَکَّةَ بِغَیْرِ خِفَارٍ (2) وَ لَا تَخَافُ إِلَّا اللَّهَ فَأَبْصَرَ عَدِیٌّ ذَلِکَ کُلَّهُ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ قَدْ بَعَثَهُ إِلَی أُکَیْدِرَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ مَلِکِ کِنْدَةَ وَ کَانَ نَصْرَانِیّاً سَتَجِدُهُ یَصِیدُ الْبَقَرَ فَخَرَجَ حَتَّی کَانَ مِنْ حِصْنِهِ بِمَنْظَرِ الْعَیْنِ فِی لَیْلَةٍ مُقْمِرَةٍ صَائِفَةٍ وَ هُوَ عَلَی سَطْحٍ لَهُ وَ مَعَهُ امْرَأَتُهُ فَبَاتَتِ الْبَقَرُ تَخُدُّ بِقُرُونِهَا بَابَ الْقَصْرِ فَقَالَتْ هَلْ رَأَیْتَ مِثْلَ ذَلِکَ قَطُّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ قَالَتْ فَمَنْ بِتَرْکِ (3) هَذَا قَالَ لَا أَحَدَ فَنَزَلَ وَ رَکِبَ عَلَی فَرَسِهِ

ص: 136


1- أی جمعت.
2- من خفره: أجاره و حماه و أمنه.
3- هکذا فی الکتاب و مصدره، و استظهر المصنّف فی الهامش أنّه مصحف ببابک. أقول:

برای حجّ اوقاتی قرار داد و عمره را مقرر نمود و مسلخ و بطن عقیق را برای مردم عراق وضع نمود در حالی که در آن زمان عراق نبود، و جحفه را برای مردم شام قرار داد در حالی که در آن زمان در شام کسی نبود که حجّ بگذارد و هر کس آنچه را که از آن حضرت نقل شده، بشنود یقین پیدا می­کند که پیشینیان و پسینیان از انجام اینچنین کارهایی ناتوان و عاجز بودند، و این امر ممکن نیست مگر اینکه از طریق وحی و آیات نازل شده باشد.

و آن حضرت فرمود: زمین برای من جمع شد و مشرق و مغرب زمین به من نمایان شد و وسعت مُلک امتم به اندازه آنچه برایم نمایان شد، می­رسد. و آن حضرت در خبر دادن صادق بود چرا که مسلمانان اول مشرق تا آخر مغرب از دریای اندلس و بلاد بربر را تحت مالکیت خود درآوردند و از جنوب و شمال نتوانستند ملک را (به آن اندازه) توسعه دهند و دقیقاً همانگونه شد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده بود.

و آن حضرت به عدی بن حاتم فرمود: چیزی تو را از این دینی که رنج و ضعف اهل آن را می­بینی باز ندارد، گویا بیضاء المدائن تحت تصرفشان در آمده و گویا آنان در محملی هستند که از حیرۀ بیرون می­آید تا بدون نگاهبان و محافظ به مکه می­رسند و از احدی جز خداوند نمی­ترسند. عدیّ همه این چیزها را دید.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمانی که خالد بن ولید را به سوی اکیدر پادشاه نصرانی کندۀ، رهسپار کرد، فرمود: او را در حال شکار گاو می­بینی. خالد بیرون شد تا اینکه در شبی مهتابیِ گرم با چشمان خود، قلعه او را دید در حالی که اکیدر همراه با همسرش بر یکی از پشت­بام­هایش بود. گاوی با شاخ­ به دروازه قصر را ضربه می­زد. همسرش گفت: آیا این چنین چیزی دیده­ای؟ گفت: نه به خدا. گفت: کیست که این گاو رها کند؟ گفت: هیچ کس این کار را نمی­کند. پس پایین آمد و بر اسبش سوار شد و

ص: 136

وَ مَعَهُ نَفَرٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فِیهِمْ أَخٌ لَهُ یُقَالُ لَهُ حَسَّانُ وَ بَعَثَ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْشَدَ فِی ذَلِکَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی طَیِّئٍ:

تَبَارَکَ سَائِقُ الْبَقَرَاتِ إِنِّی***رَأَیْتُ اللَّهَ یَهْدِی کُلَّ هَادٍ

فَمَنْ یَکُ حَائِداً عَنْ ذِی تَبُوکَ*** فَإِنَّا قَدْ أُمِرْنَا بِالْجِهَادِ

وَ قَوْلُهُ لِکِنَانَةَ زَوْجِ صَفِیَّةَ وَ الرَّبِیعِ أَیْنَ آنِیَتُکُمَا الَّتِی کُنْتُمَا تُعِیرَانِهَا أَهْلَ مَکَّةَ قَالا هُزِمْنَا فَلَمْ تَزَلْ تَضَعُنَا أَرْضٌ وَ تَقِلُّنَا أَرْضٌ أُخْرَی وَ أَنْفَقْنَاهَا فَقَالَ لَهُمَا إِنَّکُمَا إِنْ کَتَمْتُمَا شَیْئاً فَاطَّلَعْتُ عَلَیْهِ اسْتَحْلَلْتُ دِمَاءَکُمَا وَ ذَرَارِیَّکُمَا قَالا نَعَمْ فَدَعَا رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ قَالَ اذْهَبْ إِلَی قَرَاحِ (1) کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ ائْتِ النَّخِیلَ فَانْظُرْ نَخْلَةً عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ یَسَارِکَ وَ انْظُرْ نَخْلَةً مَرْفُوعَةً فَأْتِنِی بِمَا فِیهَا فَانْطَلَقَ فَجَاءَ بِالْآنِیَةِ وَ الْأَمْوَالِ فَضَرَبَ عُنُقَهُمَا.

وَ قَالَ الْجَارُودُ بْنُ عَمْرٍو الْعَبْدِیُّ وَ سَلَمَةُ بْنُ عَبَّادٍ الْأَزْدِیُّ إِنْ کُنْتَ نَبِیَّنَا فَحَدِّثْنَا عَمَّا جِئْنَا نَسْأَلُکَ عَنْهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا أَنْتَ یَا جَارُودُ فَإِنَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ دِمَاءِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ عَنْ حِلْفِ الْإِسْلَامِ وَ عَنِ الْمُنِیحَةِ قَالَ أَصَبْتَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ دِمَاءَ الْجَاهِلِیَّةِ مَوْضُوعٌ وَ حِلْفُهَا لَا یَزِیدُهُ الْإِسْلَامُ إِلَّا شِدَّةً وَ لَا حِلْفَ فِی الْإِسْلَامِ وَ مِنْ أَفْضَلِ الصَّدَقَةِ أَنْ تُمْنِحَ أَخَاکَ ظَهْرَ الدَّابَّةِ وَ لَبَنَ الشَّاةِ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا سَلَمَةَ بْنَ عَبَّادٍ فَجِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ یَوْمِ السَّبَاسِبِ وَ عَقْلِ الْهَجِینِ أَمَّا عِبَادَةُ الْأَوْثَانِ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یَقُولُ إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (2) الْآیَةَ وَ أَمَّا یَوْمُ السَّبَاسِبِ فَقَدْ أَبْدَلَکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ یَوْمَ الْعِیدِ لَمْحَةً تَطْلُعُ الشَّمْسُ لَا شُعَاعَ لَهَا وَ أَمَّا عَقْلُ الْهَجِینِ فَإِنَّ أَهْلَ الْإِسْلَامِ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ وَ یُجِیرُ أَقْصَاهُمْ عَلَی أَدْنَاهُمْ وَ أَکْرَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاهُمْ قَالا نَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ فِی أَنْفُسِنَا..

ص: 137


1- القراح: الأرض لا ماء فیها و لا شجر.
2- الأنبیاء: 98.

همراه چند نفر از اعضای خانواده­اش بودند که از جمله آن­ها یکی از برادرهایش به نام حسّان بود. و او را نزد رسول خدا صلی الله و آله و سلم فرستاد و یکی از افراد بنی طیّیء در این باره سرود:

مبارک است کسی که گاوها را می­راند. همانا من دریافتم که خداوند هر هدایت­گری را هدایت می­کند.

پس هر کس از ذی تبوک دوری می­کند، یقیناً ما به جهاد امر شده­ایم.

و آن حضرت به کنانۀ شوهر صفیّه و به ربیع فرمود: کجاست آن ظرف­های شما که به مردم مکه عاریه می­دادید. گفتند: شکست خوردیم، و پیوسته در جایی ماندگار می­شدیم و جایی دیگر ما را مجبور به نقل مکان می­کرد و به همین خاطر آن­ها را انفاق کردیم. پیامبر به آن­ها فرمود: اگر شما دو نفر چیزی را کتمان کنید و من بر آن اطلاع یابم، خونتان و فرزندانتان را حلال می­شمارم. گفتند: باشد. پس آن حضرت یکی از انصار را فرا خواند و به او فرمود: به فلان بیابان برو و بعد به نخلستان برو و به نخل سمت راست و سمت چپ بنگر و به نخلی که برپاست نگاه کن و هر چه در آن است را بیاور. او رفت و ظرف­ها و اموال را آورد. پس پیامبر گردن آن­دو را زد.

جارود بن عمرو عبدیّ و سلمۀ بن عباد ازدی گفتند: اگر تو پیامبر ما هستی، سوالاتی را که برای پرسیدن آن نزد تو آمده­ایم برای ما بازگو کن. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اما تو ای جارود، آمده­ای تا در باره خون­های جاهلیت و از حلف (سوگند و پیمان­های زیانمند) اسلام و از منیحۀ بپرسی. گفت: درست فرمودی. پیامبر فرمود: خون­های جاهلیت ملغی است و اسلام بر حلف و پیمان جاهلیت جز سختی نمی­افزاید و هیچ حلفی در اسلام نیست، و از بهترین صدقه­ها این است که از پشت چهارپا و شیر گوسفند به برادرت ببخشی. و اما تو ای سلمه بن عباد آمده­ای که در باره عبادت بت­ها، و از روز عید سباسب، و از عقل الهجین (برابر نبودن دیه شخص شریف النسب با وضیع النسب) بپرسی. اما در باره عبادت بت­ها خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «إنّکم و ما تعبدون من دون الله حصبُ جهنّم»(1) {در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید.} و اما خداوند به جای روز عید سباسب، شب قدر و روز عید را چشم بر هم زدنی قرار داده است که خورشید بتابد بی آن که شعاع داشته باشد و اما در باه عقل الهجین باید بگویم که خون اهل اسلام با هم برابر است و دورترین آنان به نزدیکترینشان پناه می­دهد و گرامی­ترین آن­ها نزد خداوند، با تقواترین آن­ها است. آن دو گفتند: خدا را گواه می­گیریم که همین پرسش­ها در نظر ما بود.

ص: 137


1- . انبیاء / 70

وَ فِی حَدِیثِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله صَلَّی وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ فَبَقِیَ أَنْصَارِیٌّ وَ ثَقَفِیٌّ فَقَالَ لَهُمَا قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ لَکُمَا حَاجَةً تُرِیدَانِ أَنْ تَسْأَلَانِی عَنْهَا فَإِنْ شِئْتُمَا أَخْبَرْتُکُمَا بِحَاجَتِکُمَا قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَانِی وَ إِنْ شِئْتُمَا فَاسْأَلَا فَقَالا نُحِبُّ أَنْ تُخْبِرَنَا بِهَا قَبْلَ أَنْ نَسْأَلَکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَجْلَی لِلْعَمَی وَ أَثْبَتُ لِلْإِیمَانِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا الْأَنْصَارِ إِنَّکَ مِنْ قَوْمٍ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ أَنْتَ قَرَوِیٌّ وَ هَذَا بَدَوِیٌّ أَ فَتُؤْثِرُهُ بِالْمَسْأَلَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا ثَقِیفٍ فَإِنَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ وُضُوئِکَ وَ صَلَاتِکَ وَ مَا لَکَ عَلَی ذَلِکَ مِنَ الْأَجْرِ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ فَجِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ حَجِّکَ وَ عُمْرَتِکَ وَ مَا لَکَ فِیهِمَا وَ أَخْبَرَهُ صلی الله علیه و آله بِفَضْلِهِمَا.

أَنَسٌ أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ اسْمُهُ أَبُو بَدْرٍ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَسَأَلَهُ حُجَّةً فَقَالَ فِی قَلْبِکَ مِنْ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ کَذَا وَ کَذَا فَصَدَّقَهُ وَ أَسْلَمَ..

أَتَی سَائِلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ سَأَلَهُ شَیْئاً فَأَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ بِکِیسٍ وَ وَضَعَ قُبُلَهُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَمٍ أَعْطِهِ (1) الْمُسْتَحِقَّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا سَائِلُ خُذْ هَذِهِ الْأَرْبَعَمِائَةِ دِینَارٍ فَقَالَ صَاحِبُ الْمَالِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ بِدِینَارٍ وَ إِنَّمَا هُوَ دِرْهَمٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا تُکَذِّبْنِی فَإِنَّ اللَّهَ صَدَّقَنِی وَ فَتَحَ رَأْسَ الْکِیسِ فَإِذَا هُوَ دَنَانِیرُ فَعَجِبَ الرَّجُلُ وَ حَلَفَ أَنَّهُ شَحَنَهَا (2) مِنَ الدَّرَاهِمِ قَالَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ لَمَّا جَرَی عَلَی لِسَانِیَ الدَّنَانِیرُ جَعَلَ اللَّهُ الدَّرَاهِمَ دَنَانِیرَ.

وَ کَتَبَ صلی الله علیه و آله إِلَی ابْنِ جُلَنْدَی وَ أَهْلِ عُمَانَ وَ قَالَ أَمَا إِنَّهُمْ سَیُقَبِّلُونَ کِتَابِی وَ یُصَدِّقُونِّی وَ یَسْأَلُکُمْ ابْنُ جُلَنْدَی هَلْ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ مَعَکُمْ بِهَدِیَّةٍ فَقُولُوا لَا فَسَیَقُولُ لَوْ کَانَ رَسُولَ اللَّهِ بَعَثَ مَعَکُمْ بِهَدِیَّةٍ لَکَانَتْ مِثْلَ الْمَائِدَةِ الَّتِی نَزَلَتْ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عَلَی الْمَسِیحِ فَکَانَ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله.

وَ فِی حَدِیثِ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ وَ عَبْدَةَ بْنِ مُسْهِرٍ لَمَّا قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ

ص: 138


1- فی المصدر: أعطها المستحق.
2- أی ملاها.

در روایت امام باقر علیه السّلام آمده است که پیامبر نماز گذارد و پس از نماز مردم متفرق شدند. و یک مرد انصاری و یک مرد ثقفی باقی ماندند. پس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به ایشان گفت: من دانستم که شما را حاجتی است و می­خواهید در باره آن از من سؤال کنید، پس اگر بخواهید پیش از آنکه بپرسید شما را از حاجتتان خبر دهم، و اگر بخواهید خود سؤال کنید. آن دو گفتند: یا رسول اللَّه بهتر آن­ است که شما ما را خبر دهید و در این باره آغاز سخن کنید، زیرا در رفع ابهام مؤثّرتر و از شکّ و ریب دورتر و برای ایمان استوارکننده تر است. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: اما تو ای مرد انصاری از قومی هستی که دیگران را بر خود مقدّم می­دارند و تو فردی شهرنشینی و این فرد ثقفی بادیه­نشین است. پس آیا در طرح سؤال او را بر خود ترجیج و برتری می­دهی و نوبت را به او می­دهی؟ مرد انصاری گفت: آری. پیامبر فرمود: امّا تو ای مرد ثقفی نزد من برای این آمده ای تا در باره وضویت و نمازت و فائده ای که در آن­ها برای تو نهاده است از من سؤال کنی. و او را از آن­ها با خبر ساخت. و اما تو ای مرد انصاری، تو آمده­ای تا در باره حجّ و عمره­ات و ثوابی که در آن­ها برای تو موجود است بپرسی. و او را نیز از فضیلت حجّ و عمره با خبر ساخت.

انس گوید: آن حضرت به مردی به نام ابوبدر فرمود: بگو: لا اله الا الله. آن مرد از او حجّت و دلیلی خواست. فرمود: چهار ماه است که در دلت فلان و فلان چیز می­گذرد. ابوبدر او را تصدیق نمود و اسلام آورد.

گدایی به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از او چیزی طلبید. پیامبر به او امر فرمود که بنشیند. شخصی کیسه­ای آورد و در مقابل پیامبر نهاد و گفت: ای رسول خدا این چهار صد درهم است، آن را به این شخص مستحقّ بدهید. فرمود: ای گدا این چهارصد دینار بگیر. صاحب مال گفت: ای رسول خدا دینار نیست، بلکه درهم است. فرمود: مرا تکذیب نکن زیرا خداوند مرا تصدیق نموده است. و سر کسیه را گشود و به ناگاه دینارهایی در آن بود. آن مرد در شگفت ماند و سوگند یاد کرد که کیسه را از درهم پر کرده بود. فرمود: راست می­گویی، اما چون بر زبان من دینار جاری شد، خداوند درهم­ها را دینار کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ابن جلندی و اهل عمّان نامه نوشت و فرمود: آنان نامه مرا می­بوسند و مرا تصدیق می­کنند و ابن جلندی می­پرسد که آیا رسول خدا هدیه­ای همراه شما فرستاده است؟ پس شما بگویید: خیر. و او خواهد گفت: اگر رسول خدا همراه شما هدیه­ای می­فرستاد، همچون مائده­ای می­بود که بر بنی­اسرائیل و بر حضرت مسیح علیه السلام نازل شد. پس همانطور شد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده بود.

در حدیث جربر بن عبدالله بجلی و عبدۀ بن مسهر آمده است که هنگامی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: از آنچه می­خواهم از تو بپرسم

ص: 138

وَ مَا أَحَرْتُ وَ مَا أَبْصَرْتُ یُرِیدُ فِی الْمَنَامِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا مَا أَحَرْتَ فَسَیْفُکَ الْحُسَامُ وَ ابْنُکَ الْهُمَامُ وَ فَرَسُکَ عِصَامٌ وَ رَأَیْتَ فِی الْمَنَامِ فِی غَلَسِ الظَّلَامِ أَنَّ ابْنَکَ یُرِیدُ الْغَزْلَ فَلَقِیَهُ أَبُو ثغل (ثُعَلٍ) عَلَی سَفْحِ الْجَبَلِ مَعَ إِحْدَی نِسَاءِ بَنِی ثغل (ثُعَلٍ) (1) فَقَتَلَهُ نَجْدَةُ بْنُ جَبَلٍ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِمَا یَجْرِی (2) وَ مَا یَجِبُ أَنْ یَعْمَلَ.

قَالَ أَبُو شَهْمٍ مَرَّتْ بِی جَارِیَةٌ بِالْمَدِینَةِ فَأَخَذْتُ بِکَشْحِهَا (3) قَالَ وَ أَصْبَحَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله یُبَایِعُ النَّاسَ قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَلَمْ یُبَایِعْنِی فَقَالَ صَاحِبِ الْجُنْبُذَةَ (4) قُلْتُ وَ اللَّهِ لَا أَعُودُ قَالَ فَبَایَعَنِی.

و أمثلة ذلک کثیرة فصار مخبرات مقاله علی ما أخبر به صلی الله علیه و آله. (5)

بیان

قال فی النهایة فیه فارس نطحة أو نطحتین ثم لا فارس بعدها أبدا معناه أن فارس تقاتل المسلمین مرة أو مرتین ثم یبطل ملکها و یزول فحذف الفعل لبیان المعنی و القرون جمع قرن و هو أهل کل زمان و فی القاموس الهبهبة السرعة و ترقرق السراب و الزجر و الانتباه و الذبح و الهبهبی الحسن الخدمة و القصاب و السریع کالهبهب فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً بناء علی کونه إشارة إلی قتلهم ببدر و کذا البطشة قوله و لم یتسعوا فی الجنوب أی لم یحصل لهم السعة فی الملک فی الجنوب و الشمال ما حصلت لهم فی المشرق و المغرب قوله بالظعینة أی المرأة المسافرة و قال الفیروزآبادی الظعینة الهودج فیه امرأة أم لا و المرأة ما دامت فی الهودج و قال الجوهری خد الأرض شقها و فی القاموس منحه کمنعه و ضربه أعطاه و الاسم المنحة بالکسر و منحه الناقة

ص: 139


1- فی المصدر: ثعل بالعین المهملة فی الموضعین، و لعله الصحیح، قال ابن الأثیر فی اللباب 1: 195: الثعلی بضم الثاء و فتح العین نسبة إلی ثعل بن عمرو بن الغوث بن طیئ، قبیل کبیر فیهم العدد منهم عدة بطون: بحتر و سلامان و غیرهما.
2- یجزی خ ل.
3- الکشح: ما بین السرة و وسط الظهر.
4- فی المصدر: الخبندة، و لعله الصحیح، و فی القاموس: جاریة خبندة: تامة القصب أو ثقیلة الورکین.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 93- 100 ط النجف.

و آنچه را بازگرداندم و آنچه دیده­ام - مقصودش در خواب بود - مرا با خبر ساز. آن حضرت فرمود: اما آنچه که بازگرداندی شمشیر برنده­ات بود، و پسرت همام نام دارد و اسبت عصام است، و در خواب در تاریکی دیدی که پسرت قصد شکار آهوئی را دارد که با قبیله ابو ثعل مواجه شد، در دامنه کوه به همراه یکی از زنان بنو قغل، که نجدۀ بن جبل او را به قتل رساند. سپس از آنچه که اتفاق می­افتد و آنچه که می­بایست انجام دهد به او خبر داد.

ابو شهم گوید: در مدینه کنیزی بر من گذر کرد و من پهلوی او را گرفتم. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با مردم بیعت می­کرد. گوید: من نزد آن حضرت رفتم اما با من بیعت نکرد. و فرمود: صاحب کنیز بزرگ سرین. گفتم: به خدا برنمی­گردم. گوید: پس با من بیعت نمود.

و از اینگونه مثال­ها فراوان است و به صورت پیشگویی­های سخنان آن حضرت که از آن خبر داده در آمده است. (1)

توضیح

در النهایۀ گوید: در حدیث آمده است: «فیه فارس نطحۀ او نطحتان و لا فارس بعدها ابداً» بدین معناست که ایرانیان یک یا دو بار با مسلمانان می­جنگند سپس ملک و پادشاهی آنان تباه شده و از بین می­رود. و فعل به جهت بیان معنا حذف شده است. و «القرون» جمع «قرن» به معنای اهل هر زمان و دوره است. و در قاموس آمده است: «الهبهبۀ» به معنای: سرعت، و درخشش سراب، و بازداشتن و هشیار شدن، و قربانی کردن آمده است. و «الهبهبیّ» به معنای: خوش­خدمت، قصاب، و سریع آمده است مانند «الهبهب».

«فسوف یکون لزاماً» بر این اساس است که این عبارت به کشته­شدن آنان در جنگ بدر اشاره دارد و نیز «البطشۀ» به همین امر اشاره دارد. فرموده آن حضرت: «و لم یتّسعوا فی الجنوب» یعنی: به اندازه­ای که در مشرق و مغرب ملک و حکومت خود را گسترده می­کنند، در شمال و جنوب نمی­توانند وسعت ببخشند. فرموده او «بالظعینۀ» یعنی زنی که بر روی محمل و کجاوه است. فیروزآبادی گوید: «الظعینۀ»

کجاوه است چه زن در آن باشد یا نباشد، و نیز به معنای زن است تا زمانی که در کجاوه باشد. جوهری گوید: خدّ الارض: یعنی زمین را شکافت. و در قاموس آمده است: «منحه» بر وزن منعه و ضربه، یعنی: به او بخشید. و اسم آن «المِنحۀ» با کسره است. و «منحه الناقۀ»

ص: 139


1- . مناقب 1 : 93- 100

جعل له وبرها و لبنها و ولدها و هی المنحة و المنیحة.

و قال الجزری فی الحدیث أبدلکم الله بیوم السباسب یوم العید یوم السباسب عید للنصاری (1) انتهی.

قوله عقل الهجین أی دیة غیر شریف النسب هل تساوی دیة الشریف أو أنه لما کان عنده أنه لا یقتص الشریف للهجین سأله صلی الله علیه و آله عن قدر دیته فأجابه صلی الله علیه و آله بنفی ما توهمه قوله ما أحرت بالحاء المهملة المخففة أی رددت أو بالخاء المعجمة المشددة أی ترکت وراء ظهرک و الجنبذة بالضم القبة و لعله تصحیف الجبذة بمعنی الجذبة (2).

«40»

قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ أَبُو سُفْیَانَ فِی فِرَاشِهِ مَعَ هِنْدٍ الْعَجَبُ یُرْسَلُ یَتِیمُ أَبِی طَالِبٍ وَ لَا أُرْسَلُ فَقَصَّ عَلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ غَدِهِ فَهَمَّ أَبُو سُفْیَانَ بِعُقُوبَةِ هِنْدٍ لِإِفْشَاءِ سِرِّهِ فَأَخْبَرَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعَزْمِهِ فِی عُقُوبَتِهَا فَتَحَیَّرَ أَبُو سُفْیَانَ.

قَتَادَةُ قَالَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ الْجُمَحِیُّ وَ فِی رِوَایَةِ غَیْرِهِ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ لِعُمَیْرِ بْنِ وَهْبٍ الْجُمَحِیِّ عَلَیَّ نَفَقَاتُکَ وَ نَفَقَاتُ عِیَالِکَ مَا دُمْتُ حَیّاً إِنْ سِرْتَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ قَتَلْتَ مُحَمَّداً فِی نَوْمِهِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِقَوْلِهِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ (3) الْآیَةَ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمَ جِئْتَ فَقَالَ لِفِدَاءِ أَسْرَی عِنْدَکُمْ قَالَ وَ مَا بَالُ السَّیْفِ قَالَ قَبَّحَهَا اللَّهُ وَ هَلْ أَغْنَتْ مِنْ شَیْ ءٍ (4) قَالَ فَمَا ذَا شَرَطْتَ لِصَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ فِی الْحِجْرِ قَالَ وَ مَا ذَا شَرَطْتُ قَالَ تَحَمَّلْتَ لَهُ بِقَتْلِی عَلَی أَنْ یَقْضِیَ دَیْنَکَ وَ یَعُولَ عِیَالَکَ وَ اللَّهُ حَائِلٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَأَسْلَمَ الرَّجُلُ ثُمَّ لَحِقَ بِمَکَّةَ وَ أَسْلَمَ مَعَهُ بِشْرٌ وَ حَلَفَ صَفْوَانُ أَنْ لَا یُکَلِّمَهُ أَبَداً (5).

ص: 140


1- و هو عید السعانین: عید الاحد الذی قبل الفصح و الفصح بالکسر عند النصاری: عید تذکار قیامة السیّد المسیح الفادی من الموت، و عند الیهود: عید تذکار خروجهم من مصر.
2- قسمنا أن الصحیح خبندة.
3- الرعد: 10.
4- فی المصدر: و هل أغنث عن شی ء.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 113.

یعنی: پشم و شیر و فرزند ماده شتر را به او بخشید. و آن بخشش، «المنحۀ» و «المنیحۀ» است.

جزری گوید: در حدیث «أبدلکم الله بیوم السباسب یوم العید» روز سباسب، عید مسیحیان است. پایان سخن.

فرموده آن حضرت: «عقل الهجین» یعنی دیه کسی که اصل و نسب بزرگ ندارد با دیه کسی که اصل و نسب بزرگ دارد برابر نیست، یا از این جهت که در نظر او، شخصِ با اصل و نسب در مقابل شخص فرومایه و پست قصاص نمی­شود، از پیامبر در باره مقدار دیه او پرسش کرد و پیامبر با نفی ظن و گمان او به آن شخص پاسخ داد. فرموده آن حضرت: «ما أحرتَ» با حاء مهمله مخفّفه یعنی: بازگرداندی، یا با خاء معجمه مشددّه یعنی: رها کردی و پشت سر انداختی. و «الجنبذۀ» با ضمّه به معنای گنبد است. و شاید تصحیف شده «الجبذۀ» به معنای مسافت دور باشد.

روایت40.

مناقب: ابو سفیان در بسترش به هند گفت: در شگفتم که یتیم ابوطالب به پیامبری مبعوث شده و من مبعوث نشده­ام. فردای آن شب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخنانش را برای او بازگو کرد. پس ابوسفیان در صدد برآمد که هند را به خاطر افشای رازش مجازات و تنبیه کند. پیامبر از تصمیمش برای مجازات هند، او را با خبر کرد و ابوسفیان حیرت زده شد.

قتاده گوید: ابی بن خلف جمحی - و در روایت دیگران، صفوان بن امیّه مخزومی - به عمیر بن وهب جمحی گفت: اگر به مدینه بروی و محمد را در خواب بکشی، تا زمانی که زنده­ای مخارج زندگی خود و خانواده­ات را بر عهده می­گیرم. پس چبرئیل این آیه را نازل کرد: «سواء منکم من اسرّ القولَ و من جَهَرَ بِهِ» { [برای او] یکسان است: کسی از شما سخن [خود] را نهان کند و کسی که آن را فاش گرداند.} بخشی از آیه. هنگامی که رسول خدا او را دید فرمود: برای چه آمده­ای؟ گفت: برای فدیه دادن اسیرانی که در نزد شماست. فرمود: شمشیر را چه می­شود؟

گفت: خداوند آن را زشت بگرداند آیا از چیزی بی­نیاز کرده است؟ (کارکردی داشته است؟) فرمود: با صفوان بن امیه در حجر چه شرطی بستی؟ گفت: چه شرطی بستم؟ فرمود: مسوؤلیت قتل مرا به عهده گرفتی در ازای اینکه او بدهی­ات را پرداخت کند و مخارج زندگی خانواده­ات را تأمین کند، و خداوند میان من و تو حائل شد. آن مرد اسلام آورد سپس به مکه ملحقّ شد و بشر نیز همراه او اسلام آورد و صفوان سوگند یاد کرد که هرگز با او سخن نگوید.(1)

ص: 140


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 113
«41»

قب، المناقب لابن شهرآشوب فِی حَدِیثِ خُزَیْمِ بْنِ أَوْسٍ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ هَذِهِ الْحِیرَةُ الْبَیْضَاءُ قَدْ رُفِعَتْ لِی وَ هَذِهِ الشَّیْمَاءُ بِنْتُ نُفَیْلَةَ الْأَزْدِیَّةِ عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ مُعْتَجِرَةٌ بِخِمَارٍ أَسْوَدَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ نَحْنُ دَخَلْنَا الْحِیرَةَ (1) فَوَجَدْنَا کَمَا تَصِفُ فَهِیَ لِی قَالَ نَعَمْ هِیَ لَکَ قَالَ فَلَمَّا فَتَحُوا الْحِیرَةَ تَعَلَّقَ بِهَا وَ شَهِدَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسَیْلَمَةَ (2) وَ مُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ الْأَنْصَارِیَّانِ بِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَهَا إِلَیْهِ خَالِدٌ فَبَاعَهَا مِنْ أَخِیهَا بِأَلْفِ دِینَارٍ.

أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا هَلَکَ کِسْرَی فَلَا کِسْرَی بَعْدَهُ وَ إِذَا هَلَکَ قَیْصَرُ فَلَا قَیْصَرَ بَعْدَهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَیُنْفَقَنَّ کُنُوزُهُمَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

جُبَیْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُبْنَی مَدِینَةٌ بَیْنَ دِجْلَةَ وَ دُجَیْلٍ وَ الصَّرَاةِ وَ قُطْرُبُّلَ تُجْبَی (3) إِلَیْهَا خَزَائِنُ الْأَرْضِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ تَسْکُنُهَا جَبَابِرَةُ الْأَرْضِ الْخَبَرَ.

أَبُو بَکْرَةَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَاساً (4) مِنْ أُمَّتِی یَنْزِلُونَ بِغَائِطٍ یُسَمُّونَهُ الْبَصْرَةَ وَ عِنْدَهُ نَهَرٌ یُقَالُ لَهُ دِجْلَةُ یَکُونُ لَهُمْ عَلَیْهَا جِسْرٌ وَ یَکْثُرُ أَهْلُهَا وَ یَکُونُ مِنْ أَمْصَارِ الْمُهَاجِرِینَ الْخَبَرَ.

فَضَالَةُ بْنُ أَبِی فَضَالَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ عُثْمَانُ بْنُ صُهَیْبٍ أَنَّهُ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی خَبَرٍ أَشْقَی الْآخِرِینَ الَّذِی یَضْرِبُکَ عَلَی هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی یَافُوخِهِ (5).

أَنَسُ بْنُ الْحَارِثِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ ابْنِی هَذَا یَعْنِی الْحُسَیْنَ یُقْتَلُ بِأَرْضٍ مِنَ الْعِرَاقِ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیَنْصُرْهُ قَالَ فَقُتِلَ أَنَسٌ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ فِیهِ حَدِیثُ الْقَارُورَةِ الَّتِی أَعْطَی أُمَّ سَلَمَةَ.

ص: 141


1- فی المصدر: فوجدناها.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره، و فیه وهم، و الصحیح محمّد بن مسلمة، و هو محمّد بن مسلمة ابن سلمة الأنصاریّ صحابی مشهور، مات بعد الأربعین.
3- أی تجمع إلیها.
4- فی المصدر: إن اناسا من امتی.
5- الیافوخ: او الیأفوخ: الموضع الذی یتحرک من رأس الطفل، و هو فراغ بین عظام جمجمته فی مقدمتها و أعلاها لا یلبث أن تلتقی فیه العظام.

روایت41.

مناقب: در حدیث خزیم بن اوس آمده است: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می­فرمود: این حیره بیضاء برای من فتح شد و این شیماء دختر نفیلۀ ازدی بر قاطر سفید است که چادر سیاهی بر سر کرده است. عرض کردم: ای رسول خدا اگر ما وارد حیره شدیم و همانطور که شما فرمودید یافتیم آن زن برای من باشد؟ فرمود: آری، او برای توست. گوید: هنگامی که حیره را فتح کردند، او شیفته آن زن شد و محمد بن مسیلمۀ و محمد بن بشیر که هر دو انصار بودند شهادت دادند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این را فرموده است. پس خالد آن زن را به او تحویل داد. و او را از برادرش با هزار دینا خریداری کرد.

ابو هریرۀ گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر کسری (پادشاه ایران) هلاک شود کسرائی پس از او نیست و اگر قیصر (پادشاه روم) هلاک شود قیصری بعد از او نخواهد بود، سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست قطعاً گنجینه­های آن­ها در راه خدا انفاق می­شود.

جبیر بن عبدالله روایت می­کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شهری میان دجله و دجیل بنا می­شود، و گنیجنه­های زمین در صراء و قطربلّ جمع می­شود.

و در روایتی آمده است: ستمگران زمین در آن سکنی می­گزینند. بخشی از روایت.

ابوبکرۀ گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردمانی از امّتم به محل مطمئنی فرود می­آیند که آن را بصره می­نامند و در آنجا رودخانه­ای به نام دجله است که بر آن رودخانه پُلی می­سازند و جمعیت مردم آنجا زیاد می­شود و از شهرهایی است که مهاجران بدانجا می­روند. بخشی از روایت.

فضالۀ بن ابی فضالۀ انصاری و عثمان بن صهیب روایت کرده­اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روایتی به علی علیه السلام فرمود: بدترین پسینیان کسی است که بر اینجا ضربه می­زند و به ملاج او اشاره کرد.

انس بن حارث گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می­فرمود: این پسرم یعنی حسین در منطقه­ای از عراق کشته می­شود، پس هر کس از شما که او را درک کرد باید یاریش کند. و انس همراه حسین علیه السلام کشته شد.

و در آن روایتی است در باره ظرفی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به امّ سلمه بخشید.

ص: 141

وَ حَدِیثُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ سَیُصْلِحُ اللَّهُ بِهِ فِئَتَیْنِ.

وَ حَدِیثُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ بُکَاؤُهَا وَ ضِحْکُهَا عِنْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ حَدِیثُ کِلَابِ الْحَوْأَبِ.

وَ حَدِیثُ عَمَّارٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

حُذَیْفَةُ قَالَ: لَوْ أُحَدِّثُکُمْ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ لَوَجَمْتُمُونِی (1) قَالُوا سُبْحَانَ اللَّهِ نَحْنُ نَفْعَلُ.

قَالَ: لَوْ أُحَدِّثُکُمْ أَنَّ بَعْضَ أُمَّهَاتِکُمْ تَأْتِیکُمْ فِی کَتِیبَةٍ کَثِیرٌ عَدَدُهَا شَدِیدٌ بَأْسُهَا تُقَاتِلُکُمْ صَدَّقْتُمْ قَالُوا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَنْ یُصَدِّقُ بِهَذَا قَالَ تَأْتِیکُمْ أُمُّکُمْ الْحُمَیْرَاءُ فِی کَتِیبَةٍ یَسُوقُ بِهَا أَعْلَاجُهَا مِنْ حَیْثُ تَسُوءُ وُجُوهُکُمْ.

ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ یُقْتَلُ حَوْلَهَا قَتْلَی کَثِیرَةٌ بَعْدَ أَنْ کَادَتْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله أَطْوَلُکُنَّ یَداً أَسْرَعُکُنَّ لُحُوقاً بِی فَکَانَتْ سَوْدَةُ أَطْوَلَهُنَّ یَداً بِالْمَعْرُوفِ.

ابْنُ عُمَرَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَکُونُ فِی ثَقِیفٍ کَذَّابٌ وَ مُبِیرٌ فَکَانَ الْکَذَّابُ الْمُخْتَارَ (2) وَ الْمُبِیرُ الْحَجَّاجَ.

وَ مِنْهُ إِخْبَارُهُ صلی الله علیه و آله بِأُوَیْسِ الْقَرَنِیِّ.

حَکَی الْعَقَبِیُّ (3) أَنَّ أَبَا أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیَّ رُئِیَ عِنْدَ خَلِیجِ قُسْطَنْطِینِیَّةَ فَسُئِلَ عَنْ حَاجَتِهِ قَالَ أَمَّا دُنْیَاکُمْ فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهَا وَ لَکِنْ إِنْ مِتُّ فَقَدِّمُونِی مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی بِلَادِ الْعَدُوِّ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یُدْفَنُ عِنْدَ سُورِ الْقُسْطَنْطِینِیَّةِ رَجُلٌ صَالِحٌ مِنْ أَصْحَابِی وَ قَدْ رَجَوْتُ أَنْ أَکُونَهُ ثُمَّ مَاتَ فَکَانُوا یُجَاهِدُونَ وَ السَّرِیرُ یُحْمَلُ وَ یُقَدَّمُ فَأَرْسَلَ قَیْصَرُ فِی ذَلِکَ فَقَالُوا صَاحِبُ نَبِیِّنَا وَ قَدْ سَأَلَنَا أَنْ نَدْفِنَهُ فِی بِلَادِکَ وَ نَحْنُ مُنْفِذُونَ

ص: 142


1- فی المصدر: لرجمتمونی.
2- الحدیث کما تری مرویّ عن العامّة، و لا یعتمد علیه بعد ارساله و تعارضه مع ما ورد فی حق المختار من الروایات المادحة.
3- فی المصدر: القعبی. و لعله مصحف القعنبی.

و روایتی است در باره حسن بن علی علیه السلام که فرمود: خداوند به واسطه او میان دو گروه صلح برقرار می­کند.

و روایتی در باره فاطمه علیها السلام آمده که در هنگام وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گریست و خندید.

و حدیث سگ­های حوأب است.

و حدیثی در باره عمار است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گروهی ستمکار تو را می­کشند.

حذیفۀ گوید: اگر آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیده­ام برای شما بازگو کنم، بر من مشت می­زنید. گفتند: سبحان الله ما این کار را بکنیم؟ گفت: اگر به شما بگویم که یکی از مادران شما (امّهات المؤمنین) با لشکری بر شما می­آیند که شمار و قدرتشان زیاد است، باور می­کنید؟ گفتند: سبحان الله کیست که این سخن را باور کند؟ گفت: مادر حمیرای شما با لشکری بر شما می­آید که کافران عجم این لشکر را پیش می­رانند و چهره­های شما زشت می­گردد.

ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به همسرانش فرمود: هر کدام از شما که صاحب شتر پر کُرک و پشم باشد، در اطرافش شمار زیادی کشته می­شوند پس از آنکه نزدیک است خودش کشته شود.

و فرمود: هر کدام از شما که دستش باز باشد، زودتر به من ملحق می شود. «سودۀ» در میان آنان در نیکی کردن دست­بازتر بود.

ابن عمر گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در میان قوم ثقیف شخصی کذّاب و شخصی نابود کننده خواهد بود. کذّاب، مختار ثقفی و نابود کننده، حجاج ثقفی بود.

و از جمله آن خبرهایی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره اویس قرنی فرمود.

عقبیّ نقل کرده که ابو ایوب انصاری در خلیج قسطنطنیه دیده شد، از او پرسیدن که برای چه کار به آنجا آمده است. گفت: من هیچ نیاز و حاجتی در دنیای شما ندارم. اما اگر مُردم تا آنجا که می­توانید مرا به سرزمین دشمن پیش ببرید زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می­فرمود: در کنار دیوارهای قسطنطنیه مردی صالح از یارانم دفن می­شود. و من امید دارم که آن شخص باشم. سپس فوت شد و آنان جهاد می­کردند و تخت او را حمل کرده و به پیش­می­بردند. قیصر روم کسی را فرستاد تا از علت کار جویا شود. گفتند: دوست پیامبر ما از ما درخواست کرده بود که او را در سرزمین تو دفن کنیم

ص: 142

وَصِیَّتَهُ قَالَ فَإِذَا وَلَّیْتُمْ أَخْرَجْنَاهُ إِلَی الْکِلَابِ فَقَالُوا لَوْ نُبِشَ مِنْ قَبْرِهِ مَا تُرِکَ بِأَرْضِ الْعَرَبِ نَصْرَانِیٌّ إِلَّا قُتِلَ وَ لَا کَنِیسَةٌ إِلَّا هُدِّمَتْ فَبُنِیَ عَلَی قَبْرِهِ قُبَّةٌ یُسْرَجُ فِیهَا إِلَی الْیَوْمِ وَ قَبْرُهُ إِلَی الْآنَ یُزَارُ فِی جَنْبِ سُورِ الْقُسْطَنْطِینِیَّةِ (1).

بیان

فی الصحاح أصل الغائط المطمئن من الأرض الواسع و وجمه دفعه و ضربه بجمع الکف و الأعلاج جمع العلج بالکسر و هو الرجل القوی الضخم و الرجل من کفار العجم و غیرهم.

قوله بعد أن کادت أی أن تغلب و تظفر أو تهلک أو هو من الکید بمعنی الحرب أو بمعنی المکر.

«42»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِالْبُرَاقِ فَرَکِبَهَا فَأَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَلَقِیَ مَنْ لَقِیَ مِنْ إِخْوَانِهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ رَجَعَ فَأَصْبَحَ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ أَنِّی أَتَیْتُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ اللَّیْلَةَ وَ لَقِیتُ إِخْوَاناً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ أَتَیْتَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْبُرَاقِ فَرَکِبْتُهُ وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی مَرَرْتُ بِعِیرٍ لِأَبِی سُفْیَانَ عَلَی مَاءِ بَنِی فُلَانٍ وَ قَدْ أَضَلُّوا جَمَلًا لَهُمْ وَ هُمْ فِی طَلَبِهِ قَالَ فَقَالَ الْقَوْمُ (2) بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّمَا جَاءَ رَاکِبٌ سَرِیعٌ وَ لَکِنَّکُمْ قَدْ أَتَیْتُمُ الشَّامَ وَ عَرَفْتُمُوهَا فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَسْوَاقِهَا وَ أَبْوَابِهَا وَ تُجَّارِهَا قَالَ فَسَأَلُوهُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ الشَّامُ وَ کَیْفَ أَسْوَاقُهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا سُئِلَ عَنِ الشَّیْ ءِ لَا یَعْرِفُهُ شَقَّ عَلَیْهِ حَتَّی یُرَی ذَلِکَ فِی وَجْهِهِ قَالَ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذَا أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ الشَّامُ قَدْ رُفِعَتْ لَکَ فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ بِالشَّامِ وَ أَبْوَابِهَا وَ تُجَّارِهَا فَقَالَ أَیْنَ السَّائِلُ عَنِ الشَّامِ فَقَالُوا أَیْنَ بَیْتُ فُلَانٍ وَ مَکَانُ فُلَانٍ فَأَجَابَهُمُ فِی کُلِّ مَا سَأَلُوهُ عَنْهُ قَالَ فَلَمْ یُؤْمِنْ فِیهِمْ (3) إِلَّا

ص: 143


1- مناقب آل أبی طالب 1: 121 و 122.
2- فقال له القوم خ ل.
3- فلم یؤمن منهم خ ل.

و ما وصیّت او را انجام می­دهیم. فرستاده گفت: چون شما بازگردید ما جسد او را بیرون آورده و جلوی سگ­ها می­اندازیم. گفتند: اگر قبر او را نبش کنید، در سرزمین عرب یک مسیحی باقی نمی­ماند مگر اینکه کشته شود و یک کلیسا باقی نمی­ماند مگر اینکه ویران گردد. پس بر قبر او گنبدی ساختند و تا به امروز روشن باقی ماند و قبر او تاکنون در کنار دیوارهای قسطنطیه زیارت می­شد.

توضیح

در صحاح آمده است: اصل «الغائط» زمین مطمئن و فراخ است. و «وجمه» یعنی او را دور کرد و با کفّ دستش به او ضربه زد. و «الأعلاج» جمع «العِلج» با کسره عین است که به معنای مرد نیرومند و تنومند است، و نیز به معنای کافر عجم و دیگر کافران است.

فرموده ایشان «بعد أن کادت» یعنی پس از آنکه نزدیک است مغلوب شده و هلاک شود. یا اینکه از «الکید» به معنای جنگ یا به معنای نیرنگ باشد.

روایت42.

تفسیر عیاشی: عیاشی از عبد الله بن یحیی کاهلی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج برده شد، جبرییل، براق را آورد و ایشان بر آن سوار شد و به بیت المقدس رفت و با پیامبران، دیدار کرد. سپس بازگشت و به یارانش چنین فرمود: من امشب به بیت المقدس رفتم و با برادران پیامبرم دیدار کردم. اصحاب گفتند: ای رسول خدا! شما چطور امشب از بیت المقدس آمده اید؟ رسول خدا فرمود: جبرییل، براق را آورد و من سوار آن شدم و به معراج رفتم. نشانه رفتن من به معراج همین است که (گذرم به) بر کاروان ابو سفیان که بر چشمه بنی فلان توقف داشتند، افتاد. در حالی که آنان شتری را گم کرده بودند و دنبال آن می گشتند. امام علیه السلام می فرماید: آن جماعت به یکدیگر گفتند: او باید خیلی سریع باشد. شما که به شام رفته و آن را می شناسید، از محمد درباره بازارها و دروازه ها و بازرگانان شام بپرسید. امام علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند و گفتند: شام و بازارهای آن چگونه بود؟ و رسول خدا به گونه ای بود که اگر درباره چیزی از او می پرسیدند و جواب آن را نمی دانست، بر او سخت و گران بود و این سنگینی را می شد در چهره ایشان دید. در همین حال که پیامبر چنین بود، ناگهان جبرییل نازل شد و گفت: ای رسول خدا! این شام است که در مقابل توست. رسول خدا نگاه کرد و دید که شام با دروازه ها و بازارها و بازرگانانش در مقابل چشمان او قرار گرفته است. پس فرمود: آن کسی که در باره شام سؤال می کرد، کجا رفته است؟ از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کردند که: خانه فلانی و مکان فلانی در کجای شام واقع شده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله جواب همه سؤالات آنان را داد، اما از آن جمع

ص: 143

قَلِیلٌ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (1) فَنَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ لَا نُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ (2).

أقول: الأبواب السالفة و الآتیة مشحونة بإخباره صلی الله علیه و آله بالغائبات لا سیما قصص بدر و إنما أوردنا فی هذا الباب شطرا منها.

باب 12 آخر فیما أخبر بوقوعه بعده صلی الله علیه و آله

الأخبار

«1»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی حَمَّوَیْهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ حَمَّوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ الْجَمْحِیِّ عَنْ مَکِّیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ وَهْبِ بْنِ حِزَامٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ أَبِی حَبِیبٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عِنْدَ وَفَاتِهِ بِخُرُوجِ الْیَهُودِ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ فَقَالَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقِبْطِ فَإِنَّکُمْ سَتَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ وَ یَکُونُونَ لَکُمْ عُدَّةً وَ أَعْوَاناً فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3).

بیان

القبط بالکسر أهل مصر.

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ بُهْلُولِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْوَصِینِ (4) بْنِ عَطَاءٍ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ هَانِی عَنْ جُنَادَةَ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: سَتَکُونُ فِتَنٌ لَا یَسْتَطِیعُ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُغَیِّرَ فِیهَا بِیَدٍ وَ لَا لِسَانٍ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ فِیهِمْ (5) یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَیَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ إِیْمَانِهِمْ شَیْئاً قَالَ لَا إِلَّا کَمَا یَنْقُصُ

ص: 144


1- یونس: 101.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- أمالی ابن الشیخ: 258.
4- هکذا فی النسخة، و الصحیح الوضین بالمعجمة کما فی التقریب.
5- فی المصدر: فقال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: یا رسول اللّه و فیهم.

جز عده ای اندک به رسول خدا ایمان نیاوردند. این آیه تفسیر همین موضوع است «وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ» ما به خداوند پناه می بریم از این که به خداوند و رسول او ایمان نیاوریم. به خدا و رسول او ایمان آوردیم.(1)

می­گویم: روایت­های پیشین و روایت­های که در ادامه می­آید مملوء از روایت­هایی است که آن حضرت از غائبات خبر داده است بویژه داستان بدر که ما در این باب، بخشی از آن را آوردیم.

باب دوازدهم : باب دیگری که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از رویدادهای پس از خود خبر داده است.

روایات

روایت1.

امالی طوسی: امّ سلمۀ گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در هنگام وفات سفارش نمود که یهود را از جزیرۀ العرب بیرون کنند و فرمود: خدا را خدا را در باره قبطیان (مردم مصر)، چرا که شما بر آنان پیروز می­شوید و آن­ها برای شما نیرو و یاورانی در راه خدا می­شوند. (2)

توضیح

مقصود از «القِبط» با کسره قاف، مردم مصر هستند.

روایت2.

امالی طوسی: عبادۀ بن صامت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: فتنه­های خواهد آمد که مؤمن نمی­تواند با دست و زبانش چیزی از آن را تغییر دهد. علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: در آن روز مؤمنانی وجود دارند؟ فرمود: آری. فرمود: آیا این کار از ایمانشان چیزی می­کاهد؟ فرمود: خیر، مگر آنچنانکه

ص: 144


1- . تفسیر عیاشی : نسخه خطی.
2- . امالی طوسی : 258

الْقَطْرُ مِنَ الصَّفَا إِنَّهُمْ یَکْرَهُونَهُ بِقُلُوبِهِمْ (1).

«3»

مع، معانی الأخبار الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا مَشَتْ أُمَّتِی الْمُطَیْطَا (2) وَ خَدَمَتْهُمْ فَارِسُ وَ الرُّومُ کَانَ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ.

و المطیطا التبختر و مد الیدین فی المشی (3).

«4»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَارِکُوا الْحَبَشَةَ مَا تَارَکُوکُمْ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَسْتَخْرِجُ کَنْزَ الْکَعْبَةِ إِلَّا ذُو السُّوَیْقَتَیْنِ (4).

بیان

قال فی النهایة فی الحدیث لا یستخرج کنز الکعبة إلا ذو السویقتین من الحبشة السویقة تصغیر الساق و هی مؤنثة فلذلک ظهرت التاء فی تصغیرها و إنما صغر الساقین لأن الغالب علی سوق الحبشة الدقة و الحموشة. انتهی و قال فی جامع الأصول الکنز مال کان معدا فیها من نذور کانت تحمل إلیها قدیما و غیرها و قال الطیبی فی شرح المشکاة قیل هو کنز مدفون تحت الکعبة و قال الکرمانی فی شرح البخاری و منه یخرب الکعبة ذو السویقتین و هذا عند قرب الساعة حیث لا یبقی قائل الله الله (5) و قیل یخرب بعد رفع القرآن من الصدور و المصحف بعد موت عیسی علیه السلام انتهی.

«5»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا ظَهَرَتِ الْقَلَانِسُ (6) الْمُتَرَّکَةُ ظَهَرَ الرِّیَاءُ (7).

ص: 145


1- أمالی ابن الشیخ، 302.
2- هکذا فی الکتاب، و الصحیح المطیطاء بالمد.
3- معانی الأخبار: 87.
4- قرب الإسناد. 40.
5- کذا فی النسخة مکرّرا.
6- المشرکة خ ل.
7- الزنا خ ل. أقول: الحدیث یوجد فی قرب الإسناد: 41 و فیه: إذا ظهرت القلانیس المشترکة ظهر الزنا. و أخرجه الشیخ الحرّ العاملیّ فی الوسائل فی ب 31 من الملابس و فیه: إذا ظهرت القلانس المترکة ظهر الزنا. و یوجد مثل ذلک بألفاظه فی فروع الکافی 2: 213.

قطره از سنگ صاف بکاهد، چرا که آنان با قلب­هایشان از آن فتنه­ها بیزارند.(1)

روایت3.

معانی الاخبار: عمرو بن جمیع گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: پدرم از پدرش از جدّش علیهم السّلام برایم بازگو نمود که پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر گاه امّتم با تکبّر و ناز فروختن راه بروند، و پارسیان و رومیها خدمتکار ایشان شوند، بجان هم افتند، و با یک دیگر در افتند، «مطیطا» با خود نمائی و برازندگی راه رفتن، و کشیدن دو دست در وقت راه رفتن است. (2)

روایت4.

قرب الاسناد: جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردم حبشه را ترک کنید مادامی که شما را ترک می­کنند، سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست، گنج کعبه را فقط مردمان ساق­کوتاه بیرون می­آورند. (3)

توضیح

در نهایۀ گوید: در حدیث آمده است: «لا یستخرج کنز الکعبۀ الا ذو السویقتین من الحبشۀ» «السویقۀ» اسم مصغّر «الساق» است و این کلمه مؤنث می­باشد به همین دلیل در تصغیر آن تاء ظاهر می­شود و دلیل تصغیر «الساقین» در این است که غالباً ساق مردمان حبشه نازک و لاغر و باریک است. پایان سخن.

در جامع الاصول گوید: «الکنز» (گنج) اموالی است از نذرهایی که از زمان­های قدیم و دیگر عصور در آن فراهم آمده است. و طییّ در شرح مشکاۀ گوید: گفته شده: آن گنجی است که در زیر کعبه دفن شده است. و کرمانی در شرح بخاری گوید: و در حدیث آمده است که مردمان ساق کوتاه کعبه را ویران می­کنند. و این در هنگام نزدیکی قیامت اتفاق می­افتد، در زمانی که کسی نیست که الله الله بگوید. و گفته شده: پس از برداشته شدن قرآن از دل­ها و برداشته شدن مصحف، پس از وفات عیسی علیه السلام، کعبه ویران می­شود. پایان سخن.

روایت5.

قرب الاسناد: جعفر از پدرش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه کلاه­های سفید تُرکی ظاهر شود، ریاء ظاهر می­گردد.

ص: 145


1- . امالی طوسی : 302
2- . معانی الاخبار : 87
3- . قرب الاسناد : 40
بیان

فی بعض النسخ المشرکة بالشین و لعله من الشراک أی القلانس التی فیه خطوط و طرائق کما تلبسه البکتاشیة أو من الشرک بمعنی الحبالة أی قلانس أهل الشید فعلی الوجهین یناسب نسخة الریاء بالراء المهملة و الیاء المثناة التحتانیة و یحتمل أن یکون من الشرک بالکسر بمعنی الکفر أی قلانس الأعاجم و أهل الشرک فیناسب نسخة الزنا بالزای المعجمة و النون و فی بعض النسخ بالتاء المثناة الفوقانیة و قیل إنه منسوب إلی طائفة الترک و سیأتی مزید شرح له فی باب القلانس إن شاء الله تعالی.

«6»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَی أُمَّتِی زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ وَ تَحْسُنُ فِیهِ عَلَانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا لَا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَکُونُ أَمْرُهُمْ رِیَاءً لَا یُخَالِطُهُ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ مِنْهُ بِعِقَابٍ فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (1).

«7»

ثو، ثواب الأعمال بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَی أُمَّتِی زَمَانٌ لَا یَبْقَی مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ لَا مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ یُسَمَّوْنَ (2) بِهِ وَ هُمْ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنْهُ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَةٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَی فُقَهَاءُ ذَلِکَ الزَّمَانِ شَرُّ فُقَهَاءَ تَحْتَ ظِلِّ السَّمَاءِ مِنْهُمْ خَرَجَتِ الْفِتْنَةُ وَ إِلَیْهِمْ تَعُودُ (3).

«8»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ

ص: 146


1- ثواب الأعمال: 244. و فیه: لا یخالطهم خوف یعمهم اللّه بعقاب.
2- یتسمون خ ل.
3- ثواب الأعمال: 244.

توضیح

در برخی نسخه­ها «المشرکۀ» با شین آمده است و شاید از «الشراک» باشد یعنی کلاه­هایی که خطوط و نقوش دارد، همانطور که بکتاشی­ها آن را بر سر می­گذاشتند. یا از «الشرک» به معنای دام و تله باشد، یعنی کلاه­های مردم شید. با این دوجه با نسخه­ای که «الریاء» (با راء مهمله و یاء دو نقطه در زیر) مناسبت دارد. و احتمال دارد از «الشِرک» با کسره شین به معنای کفر باشد، یعنی: کلاه­های عجم­ها و اهل شرک که در این صورت با نسخه­ای که «الزناء» (با زاء معجمه و نون) مناسبت دارد. و در برخی نسخه­ها با تاء (دو نقطه در بالا) ذکر شده است. و گفته شده: این کلاه منسوب به مردمان ترک است. ان شاء الله در باب کلاه­ها شرح و توضیح بیشتری در این باره می­آوریم.

روایت6.

ثواب الاعمال: سکونی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر امّت من زمانی خواهد رسید که باطنشان پلید می گردد و برای رسیدن به دنیا ظاهر خود را می آرایند، و به دنبال اجر و پاداش الهی نیستند. کارشان برای خودنمایی است و به ترس از خدا آمیخته نیست. خدا هم آنان را دچار عقوبت می کند، آن گاه مانند شخص غریق برای نجات خود دعا می کنند و دعایشان مستجاب نمی شود. (1)

روایت7.

ثواب الاعمال: نیز به همین سند نقل شده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر امّت من زمانی خواهد رسید که از قرآن چیزی جز خطّ آن و از اسلام چیزی جز نام آن باقی نمی ماند. مردم به نام مسلمان خوانده می شوند ولی از اسلام بسیار دورند. مسجدهایشان از نظر بنا آباد ولی از نظر هدایت ویران است. دانشمندان آن دوران بدترین دانشمندان زیر این آسمانند، فتنه از آنان پدید می آید و به سوی خودشان باز می گردد. (2)

روایت8.

اصول کافی: عزرمی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود

ص: 146


1- . ثواب الاعمال : 244
2- . ثواب الاعمال : 244

الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ لَا یُنَالُ الْمُلْکُ فِیهِ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ التَّجَبُّرِ (1) وَ لَا الْغِنَی إِلَّا بِالْغَصْبِ وَ الْبُخْلِ وَ لَا الْمَحَبَّةُ إِلَّا بِاسْتِخْرَاجِ الدِّینِ وَ اتِّبَاعِ الْهَوَی فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَصَبَرَ عَلَی الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْغِنَی وَ صَبَرَ عَلَی الْبِغْضَةِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْمَحَبَّةِ وَ صَبَرَ عَلَی الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْعِزِّ آتَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً مِمَّنْ صَدَّقَ بِی (2).

أقول: قد مضت الأخبار من هذا الباب فی باب أشراط الساعة و ستأتی فی باب علامات قیام القائم علیه السلام.

ص: 147


1- و التجری خ ل.
2- أصول الکافی 2: 91.

: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر مردم زمانی خواهد آمد در آن به پادشاهی نتوان رسید مگر به کشتن و گردنکشی کردن، و بی نیازی نتوان یافت مگر به غضب و بخل ورزیدن، و به محبّت و دوستی نمی توان یافت مگر به بیرون شدن از دین و پیروی کردن هوا و هوس؛ پس هر که آن زمان را دریابد و بر فقر صبر کند، با آنکه بر بی نیازی قادر باشد، و بر دشمنی مردم صبر کند، با آنکه بر دوستی ایشان قادر باشد، و بر خواری صبر کند، با آنکه قادر بر عزّت باشد، خدا او را ثواب پنجاه صدّیق عطا کند؛ از آن صدّیقانی که مرا تصدیق کرده اند. (1)

می­گویم: اخبار مربوط به این باب در باب نشانه­های قیامت ذکر شد و در باب نشانه­های قیام قائم علیه السلام نیز خواهد آمد.

ص: 147


1- . اصول کافی 2 : 91

أبواب أحواله صلی الله علیه و آله من البعثة إلی نزول المدینة

باب 1 المبعث و إظهار الدعوة و ما لقی صلی الله علیه و آله من القوم و ما جری بینه و بینهم و جمل أحواله إلی دخول الشعب و فیه إسلام حمزة رضی الله عنه و أحوال کثیر من أصحابه و أهل زمانه

الآیات

البقرة: «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(105) (و قال تعالی): «کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ»(151)

(و قال تعالی): «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(231)

(و قال تعالی): «تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ»(252)

آل عمران: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(103)

(و قال تعالی): «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(164)

ص: 148

باب های شرح حال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از بعثت تا هنگام وارد شدن به مدینه

باب یکم : مبعث و آشکار کردن دعوت، و آزار و اذیتی که آن حضرت از مردم دید و اتفاقاتی که میان پیامبر و آنان رخ داد و شرح حال آن حضرت تا رفتن به شعب و نیز در این باب به اسلام آوردن حمزه رضی الله عنه و شرح حال بسیاری از صحابه و مردم عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته می­شود.

آیات

- مَّا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَلاَ الْمُشْرِکِینَ أَن یُنَزَّلَ عَلَیْکُم مِّنْ خَیْرٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَاللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ. (1)

{نه کسانی که از اهل کتاب کافر شده اند، و نه مشرکان [هیچ کدام] دوست نمی دارند خیری از جانب پروردگارتان بر شما فرود آید، با آنکه خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد، و خدا دارای فزون بخشی عظیم است.}

- کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِّنکُمْ یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُعَلِّمُکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ. (2)

{همان طور که در میان شما، فرستاده ای از خودتان روانه کردیم، [که] آیات ما را بر شما می خواند، و شما را پاک می گرداند، و به شما کتاب و حکمت می آموزد، و آنچه را نمی دانستید به شما یاد می دهد.}

- وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَیْکُمْ مِّنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ. (3)

{و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به [وسیله] آن به شما اندرز می دهد، به یاد آورید و از خدا پروا داشته باشید، و بدانید که خدا به هر چیزی داناست.}

- تِلْکَ آیَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ. (4)

{این [ها] آیات خداست که ما آن را به حق بر تو می خوانیم، و به راستی تو از جمله پیامبرانی.}

- وَاذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ. (5)

{و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آن گاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه، خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید.}

- لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ. (6)

{به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.}

ص: 148


1- . بقره / 105
2- . بقره / 151
3- . بقره / 231
4- . بقره / 252
5- . آل عمران / 103
6- . آل عمران / 164

النساء: «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً* مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً»(79-80)

(و قال تعالی): «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ (إلی قوله): لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً»(163-166)

المائدة: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ»(67)

(و قال تعالی): «ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَکْتُمُونَ»(99)

الأنعام: «قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(14) (إلی آخر الآیات)

(و قال تعالی): «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ»(33)

(و قال تعالی): «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْری لِلْعالَمِینَ»(90)

(و قال تعالی): «اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ *وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا وَ ما جَعَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ* وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(106-108)

(إلی قوله تعالی): «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ* وَ لِتَصْغی إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِیَرْضَوْهُ وَ لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ»(112-113)

(إلی قوله تعالی): «أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* وَ کَذلِکَ جَعَلْنا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ أَکابِرَ مُجْرِمِیها لِیَمْکُرُوا فِیها وَ ما یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ»(122-123)

ص: 149

- مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ وَأَرْسَلْنَاکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَکَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا * مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ وَمَن تَوَلَّی فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا. (1)

{ هر چه از خوبیها به تو می رسد از جانب خداست و آنچه از بدی به تو می رسد از خود توست و تو را به پیامبری، برای مردم فرستادیم، و گواه بودن خدا بس است. هر کس از پیامبر فرمان بَرَد، در حقیقت، خدا را فرمان برده و هر کس رویگردان شود، ما تو را بر ایشان نگهبان نفرستاده ایم.}

- إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ - تا این فرموده - لَّکِنِ اللّهُ یَشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِکَةُ یَشْهَدُونَ وَکَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا. (2)

{ما هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او، وحی کردیم، به تو [نیز] وحی کردیم - تا این فرموده - لیکن خدا به [حقانیّت] آنچه بر تو نازل کرده است گواهی می دهد. [او] آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان [نیز] گواهی می دهند. و کافی است خدا گواه باشد.}

- یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ. (3)

{ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای. و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد. آری، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.}

- مَّا عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاَغُ وَاللّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ. (4)

{بر پیامبر [خدا، وظیفه ای] جز ابلاغ [رسالت] نیست، و خداوند آنچه را آشکار و آنچه را پوشیده می دارید می داند.}

- قُلْ أَغَیْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلاَ یُطْعَمُ قُلْ إِنِّیَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکَینَ. (5)

{بگو: «آیا غیر از خدا- پدیدآورنده آسمانها و زمین- سرپرستی برگزینم؟ و اوست که خوراک می دهد، و خوراک داده نمی شود.» بگو: «من مأمورم که نخستین کسی باشم که اسلام آورده است، و [به من فرمان داده شده که:] هرگز از مشرکان مباش.»}

- قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ. (6)

{به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند.}

- قُل لاَّ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرَی لِلْعَالَمِینَ. (7)

{بگو: «من، از شما هیچ مزدی بر این [رسالت] نمی طلبم. این [قرآن] جز تذکری برای جهانیان نیست.»}

- اتَّبِعْ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ * وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَکُواْ وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ * وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّواْ اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذَلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُم بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ. (8)

{ از آنچه از پروردگارت به تو وحی شده پیروی کن. هیچ معبودی جز او نیست، و از مشرکان روی بگردان. و اگر خدا می خواست آنان شرک نمی آوردند، و ما تو را بر ایشان نگهبان نکرده ایم، و تو وکیل آنان نیستی. و آنهایی را که جز خدا می خوانند دشنام مدهید که آنان از روی دشمنی [و] به نادانی، خدا را دشنام خواهند داد. این گونه برای هر امتی کردارشان را آراستیم. آن گاه بازگشت آنان به سوی پروردگارشان خواهد بود، و ایشان را از آنچه انجام می دادند آگاه خواهد ساخت.}

- وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نِبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاء رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ * وَلِتَصْغَی إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُواْ مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ. (9)

{ و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انس و جن برگماشتیم. بعضی از آنها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می کنند و اگر پروردگار تو می خواست چنین نمی کردند. پس آنان را با آنچه به دروغ می سازند واگذار. و [چنین مقرر شده است] تا دلهای کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند به آن [سخن باطل] بگراید و آن را بپسندد، و تا اینکه آنچه را باید به دست بیاورند، به دست آورند.}

- أَوَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ * وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ أَکَابِرَ مُجَرِمِیهَا لِیَمْکُرُواْ فِیهَا وَمَا یَمْکُرُونَ إِلاَّ بِأَنفُسِهِمْ وَمَا یَشْعُرُونَ. (10)

{ آیا کسی که مرده [دل] بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟ این گونه برای کافران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است. و بدین گونه، در هر شهری گناهکاران بزرگش را می گماریم تا در آن به نیرنگ پردازند، و [لی] آنان جز به خودشان نیرنگ نمی زنند و درک نمی کنند.}

ص: 149


1- . نساء / 79 - 80
2- . نساء / 163 - 166
3- . مائده / 67
4- . مائده / 99
5- . انعام / 14
6- . انعام / 33
7- . انعام / 90
8- . انعام / 106 - 108
9- . انعام / 112 - 113
10- . انعام / 122 - 123

الأعراف: «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(158)

(و قال): «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»(199)

الأنفال: «وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ* وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(32-35)

التوبة: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(33)

یونس: «وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ»(46)

یوسف: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ»(3)

(و قال تعالی): «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(108)

الرعد: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(7)

(و قال تعالی): «وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ»(40)

الحجر: «لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ* وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ* کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ* الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ* فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ *فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ* الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ

ص: 150

- قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ. (1)

{بگو: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم، همان [خدایی] که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنِ اوست. هیچ معبودی جز او نیست که زنده می کند و می میراند. پس به خدا و فرستاده او- که پیامبر درس نخوانده ای است که به خدا و کلمات او ایمان دارد- بگروید و او را پیروی کنید، امید که هدایت شوید.»}

- خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. (2)

{گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.}

- وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ * وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ * وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ * وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا کُنتُمْ تَکْفُرُونَ. (3)

{و [یاد کن] هنگامی را که گفتند: «خدایا، اگر این [کتاب] همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگهایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.» و [لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود. چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با اینکه آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند. چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند. و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود. پس به سزای آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید!}

- هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ. (4)

{او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.}

- وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِیدٌ عَلَی مَا یَفْعَلُونَ. (5)

{ و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم [در هر دو صورت] بازگشتشان به سوی ماست. سپس خدا بر آنچه می کنند گواه است.}

- نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِن کُنتَ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ. (6)

{ ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحی کردیم، بر تو حکایت می کنیم، و تو قطعاً پیش از آن از بی خبران بودی.}

- قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللّهِ وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. (7)

{بگو: «این است راه من، که من و هر کس (پیروی ام) کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم، و منزّه است خدا، و من از مشرکان نیستم.»}

- إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ. (8)

{[ای پیامبر،] تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.}

- وَإِن مَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاَغُ وَعَلَیْنَا الْحِسَابُ. (9)

{و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم، جز این نیست که بر تو رساندن [پیام] است و بر ما حساب [آنان].}

- لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ * وَقُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ * کَمَا أَنزَلْنَا عَلَی المُقْتَسِمِینَ * الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ * فَوَرَبِّکَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِیْنَ * عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ * فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ * إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ * الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ * وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ * وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ. (10)

{و به آنچه ما دسته هایی از آنان [کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور، و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر. و بگو: «من همان هشداردهنده آشکارم.» همان گونه که [عذاب را] بر تقسیم کنندگان نازل کردیم: همانان که قرآن را جزء جزء کردند [به برخی از آن عمل کردند و بعضی را رها نمودند]. پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، از آنچه انجام می دادند. پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب، که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد. همانان که با خدا معبودی دیگر قرار می دهند.

ص: 150


1- . اعراف / 158
2- . اعراف / 199
3- . انفال / 32 - 35
4- . توبه / 33
5- . یونس / 46
6- . یوسف / 3
7- . یوسف / 108
8- . رعد / 7
9- . رعد / 40
10- .

فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ* فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ*وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ»(88-99)

النحل: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(64)

(و قال تعالی): «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ»(89)

(و قال تعالی): «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»(125)

الإسراء: «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً* انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»(47-48)

الکهف: «وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً»(27)

مریم: «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً* أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً* کَلَّا سَنَکْتُبُ ما یَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا* وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ وَ یَأْتِینا فَرْداً»(77-80)

(و قال تعالی): «فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا»(97)

طه: «کَذلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ ما قَدْ سَبَقَ وَ قَدْ آتَیْناکَ مِنْ لَدُنَّا ذِکْراً* مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً»(99-100)

الأنبیاء: «وَ إِذا رَآکَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُواً أَ هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ هُمْ بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ»(36)

الحج: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ* کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ»(3-4)

(و قال تعالی): «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ»(49)

ص: 151

پس به زودی [حقیقت را] خواهند دانست. و قطعاً می دانیم که سینه تو از آنچه می گویند تنگ می شود. پس با ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده کنندگان باش. و پروردگارت را پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد.}

- وَمَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ إِلاَّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَهُدًی وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. (1)

{و ما [این] کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای اینکه آنچه را در آن اختلاف کرده اند، برای آنان توضیح دهی، و [آن] برای مردمی که ایمان می آورند، رهنمود و رحمتی است.}

- وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًی وَرَحْمَةً وَبُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ. (2)

{و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم.}

- ادْعُ إِلِی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ. (3)

{با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه ای] که نیکوتر است مجادله نمای. در حقیقت، پروردگار تو به [حال] کسی که از راه او منحرف شده داناتر، و او به [حال] راه یافتگان [نیز] داناتر است.}

- نَّحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَإِذْ هُمْ نَجْوَی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَّسْحُورًا * انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُواْ لَکَ الأَمْثَالَ فَضَلُّواْ فَلاَ یَسْتَطِیعْونَ سَبِیلاً. (4)

{ هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه [منظور] گوش می دهند، و [نیز] آن گاه که به نجوا می پردازند وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.» ببین چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند، در نتیجه راه به جایی نمی توانند ببرند.}

- وَاتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِن کِتَابِ رَبِّکَ لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ وَلَن تَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا. (5)

{و آنچه را که از کتاب پروردگارت به تو وحی شده است بخوان. کلمات او را تغییردهنده ای نیست، و جز او هرگز پناهی نخواهی یافت.}

- أَفَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیَاتِنَا وَقَالَ لَأُوتَیَنَّ مَالًا وَوَلَدًا * أَاطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا * کَلَّا سَنَکْتُبُ مَا یَقُولُ وَنَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا * وَنَرِثُهُ مَا یَقُولُ وَیَأْتِینَا فَرْدًا. (6)

{آیا دیدی آن کسی را که به آیات ما کفر ورزید و گفت: «قطعاً به من مال و فرزند [بسیار] داده خواهد شد»؟ آیا بر غیب آگاه شده یا از [خدای] رحمان عهدی گرفته است؟ نه چنین است. به زودی آنچه را می گوید، می نویسیم و عذاب را برای او خواهیم افزود. و آنچه را می گوید، از او به ارث می بریم و تنها به سوی ما خواهد آمد.}

- کَذَلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنبَاء مَا قَدْ سَبَقَ وَقَدْ آتَیْنَاکَ مِن لَّدُنَّا ذِکْرًا * مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وِزْرًا. (7)

{ این گونه از اخبار پیشین بر تو حکایت می رانیم، و مسلماً به تو از جانب خود قرآنی داده ایم. هر کس از [پیروی] آن روی برتابد، روز قیامت بار گناهی بر دوش می گیرد.}

- وَإِذَا رَآکَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِن یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَهُم بِذِکْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ کَافِرُونَ. (8)

{و کسانی که کافر شدند، چون تو را ببینند فقط به مسخره ات می گیرند [و می گویند:] «آیا این همان کس است که خدایانتان را [به بدی] یاد می کند؟» در حالی که آنان خود، یاد [خدای] رحمان را منکرند.}

- وَمِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَانٍ مَّرِیدٍ * کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَیَهْدِیهِ إِلَی عَذَابِ السَّعِیرِ. (9)

{ و برخی از مردم در باره خدا بدون هیچ علمی مجادله می کنند و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند. بر [شیطان] مقرر شده است که هر کس او را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می سازد و به عذاب آتشش می کشاند.}

- قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ. (10)

{ بگو: «ای مردم، من برای شما فقط هشداردهنده ای آشکارم.»}

ص: 151


1- . نحل / 64
2- . نحل / 89
3- . نحل / 125
4- . اسرای / 47 - 48
5- . کهف / 27
6- . مریم / 77 - 80
7- . طه / 99 - 100
8- . انبیاء / 36
9- . حجّ / 3 - 4
10- . حجّ / 49

(و قال تعالی): «لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلی هُدیً مُسْتَقِیمٍ»(67)

الفرقان: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا* وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفی بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً»(56-58)

الشعراء: «لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ* إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ»(3-4)

(و قال تعالی): «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»(214)

فاطر: «إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً»(22-24)

یس: «لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ»(70)

المؤمن: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا یُرْجَعُونَ»(77)

حمعسق: «فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ»(15)

(و قال تعالی): «ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ»(52-53)

الزخرف: «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ* أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ* فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ»(41-44)

الفتح: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا»(8-9)

ص: 152

- لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَکًا هُمْ نَاسِکُوهُ فَلَا یُنَازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَی رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلَی هُدًی مُّسْتَقِیمٍ. (1)

{برای هر امتی مناسکی قرار دادیم که آنها بدان عمل می کنند، پس نباید در این امر با تو به ستیزه برخیزند، به راه پروردگارت دعوت کن، زیرا تو بر راهی راست قرار داری.}

- وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا * قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا * وَتَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَکَفَی بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرًا. (2)

{و تو را جز بشارتگر و بیم دهنده نفرستادیم. بگو: «بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم، جز اینکه هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش [در پیش] گیرد.» و بر آن زنده که نمی میرد توکل کن و به ستایش او تسبیح گوی و همین بس که او به گناهانِ بندگانش آگاه است.}

- لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَّفْسَکَ أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ * إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِم مِّن السَّمَاء آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ. (3)

{شاید تو از اینکه [مشرکان] ایمان نمی آورند، جان خود را تباه سازی. اگر بخواهیم، معجزه ای از آسمان بر آنان فرود می آوریم، تا در برابر آن، گردنهایشان خاضع گردد.}

- وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ. (4)

{و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده.}

- إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاء وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ * إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ * إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا. (5)

{و زندگان و مردگان یکسان نیستند. خداست که هر که را بخواهد شنوا می گرداند و تو کسانی را که در گورهایند نمی توانی شنوا سازی. تو جز هشداردهنده ای [بیش] نیستی. ما تو را بحق، [به سِمَتِ] بشارتگر و هشدار دهنده گسیل داشتیم.}

- لِیُنذِرَ مَن کَانَ حَیًّا وَیَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکَافِرِینَ. (6)

{تا هر که را [دلی] زنده است بیم دهد، و گفتار [خدا] در باره کافران محقّق گردد.}

- فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا یُرْجَعُونَ. (7)

{پس صبر کن که وعده خدا راست است. پس- چه پاره ای از آنچه را که به آنان وعده داده ایم، به تو بنمایانیم، چه تو را از دنیا ببریم- [در هر صورت آنان] به سوی ما بازگردانیده می شوند.}

- فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ. (8)

{ بنا بر این به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست.}

- مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ {الشوری/52} صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ. (9)

{و نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم، و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی. راهِ همان خدایی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد.}

- فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ {الزخرف/41} أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِم مُّقْتَدِرُونَ {الزخرف/42} فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ {الزخرف/43} وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ. (10)

{پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم، یا [اگر] آنچه را به آنان وعده داده ایم به تو نشان دهیم حتماً ما بر آنان قدرت داریم. پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری. و به راستی که [قرآن] برای تو و برای قوم تو [مایه] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن] پرسیده خواهید شد.}

- إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا * لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا. (11)

{[ای پیامبر،] ما تو را [به سِمَتِ] گواه و بشارتگر و هشداردهنده ای فرستادیم. تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید، و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید.}

ص: 152


1- . حجّ / 67
2- . فرقان / 56 - 58
3- . شعراء / 3 - 4
4- . شعراء / 14
5- . فاطر / 22 - 24
6- . یس / 70
7- . غافر / 77
8- . شوری / 15
9- . شوری / 52 - 53
10- . زخرف / 41 - 44
11- . فتح / 8 - 9

الذاریات: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ* وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ»(54-55)

الطور: «فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ»(29)

النجم: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا (إلی قوله تعالی): هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی»(29-56)

القمر: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ»(6)

القلم: «فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ* وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ* وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ* هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ* عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ* (إلی آخر الآیات)(8-52)

المعارج: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ* لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ* مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ»(1-3)

(و قال تعالی): «فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ* عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ* أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ* (إلی آخر السورة)(36-44)

المزمل: «إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولًا* فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلًا»(15-16)

المدثر: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ* (إلی قوله) ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً *وَ بَنِینَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً *ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ* کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً* سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً* إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ *فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ نَظَرَ* ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ* ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ* سَأُصْلِیهِ سَقَرَ»(1-26) (إلی قوله تعالی): «فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ* کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ *فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ* بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً»(49-52)

القیامة: «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی* وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی* ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی* أَوْلی لَکَ فَأَوْلی* ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی»(31-35)

ص: 153

- فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ * وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ. (1)

{پس، از آنان روی بگردان، که تو درخور نکوهش نیستی. و پند ده، که مؤمنان را پند سود بخشد.}

- فَذَکِّرْ فَمَا أَنتَ بِنِعْمَتِ رَبِّکَ بِکَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ. (2)

{پس اندرز ده که تو به لطف پروردگارت نه کاهنی و نه دیوانه.}

- فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّی عَن ذِکْرِنَا وَلَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * تا این فرموده: هذا نذیر من النذر الاولی. (3)

{ پس، از هر کس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نبوده است، روی برتاب. تا این فرموده: این [پیامبر نیز] بیم دهنده ای از [جمله] بیم دهندگان نخستین است.}

- فَتَوَلِّ عَنهُم. (4)

{پس، از آنان روی برتاب.}

- فَلَا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ * وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ * وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ * هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ * مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ. تا پایان آیات سوره. (5)

{ پس، از دروغزنان فرمان مبر. دوست دارند که نرمی کنی تا نرمی نمایند. و از هر قَسَم خورنده فرومایه ای فرمان مبر: [که] عیبجوست و برای خبرچینی گام برمی دارد، مانع خیر، متجاوز، گناه پیشه، گستاخ، [و] گذشته از آن زنازاده است،} تا پایان آیات سوره.

- سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِّلْکَافِرینَ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِّنَ اللَّهِ ذِی الْمَعَارِجِ. (6)

{پرسنده ای از عذاب واقع شونده ای پرسید، که اختصاص به کافران دارد [و] آن را بازدارنده ای نیست. [و] از جانب خداوندِ صاحب درجات [و مراتب] است.}

- فَمَالِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ * عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ * أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ. تا پایان سوره. (7)

{چه شده است که آنان که کفر ورزیده اند، به سوی تو شتابان، گروه گروه، از راست و از چپ [هجوم می آورند]؟ آیا هر یک از آنان طمع می بندد که در بهشت پر نعمت درآورده شود؟}

- إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولًا * فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلًا. (8)

{ بی گمان، ما به سوی شما فرستاده ای که گواه بر شماست روانه کردیم، همان گونه که فرستاده ای به سوی فرعون فرستادیم. [ولی] فرعون به آن فرستاده عصیان ورزید، پس ما او را به سختی فرو گرفتیم.}

- یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ * وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ * وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ * وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ * فَإِذَا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ * فَذَلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ * عَلَی الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ * ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا * وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا * وَبَنِینَ شُهُودًا * وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیدًا * ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ * کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا * سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا * إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ * فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ نَظَرَ * ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ * ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ * إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ * سَأُصْلِیهِ سَقَرَ. (9) تا این فرموده خداوند: فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ * کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ * فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ * بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُؤْتَی صُحُفًا مُّنَشَّرَةً. (10)

{ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان. و پروردگار خود را بزرگ دار. و لباس خویشتن را پاک کن. و از پلیدی دور شو. و منّت مگذار و فزونی مَطَلب. و برای پروردگارت شکیبایی کن. پس چون در صور دمیده شود، آن روز [چه] روز ناگواری است! بر کافران آسان نیست. مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار. و دارایی بسیار به او بخشیدم، و پسرانی آماده [به خدمت، دادم]، و برایش [عیش خوش] آماده کردم. باز [هم] طمع دارد که بیفزایم. ولی نه، زیرا او دشمنِ آیات ما بود. به زودی او را به بالا رفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم. آری، [آن دشمن حقّ] اندیشید و سنجید. کُشته بادا، چگونه [او] سنجید؟ [آری،] کشته بادا، چگونه [او] سنجید. آن گاه نظر انداخت. سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید. آن گاه پشت گردانید و تکبّر ورزید، و گفت: «این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست. این غیر از سخن بشر نیست.» زودا که او را به سَقَر در آورم. تا این فرمود خداوند: پس چرا از این تذکار رو گردانند؟ به خرانِ رمنده ای مانند: که از پیش شیری گریزان شده است. بلکه هر مردی از ایشان خواهد که نامه هایی سرگشاده دریافت کند.}

- فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی * وَلَکِن کَذَّبَ وَتَوَلَّی * ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی. (11)

{پس [گویند] تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، سپس خرامان به سوی اهل خویش رفت! وای بر تو! پس وای [بر تو!] بازهم وای بر تو! وای بر تو.}

ص: 153


1- . 54 - 55
2- . طور / 29
3- . نجم / 29 - 56
4- . قمر / 6
5- . قلم / 8 - 52
6- . معارج / 1 - 3
7- . معارج / 36 - 44
8- . مزمل / 15 - 16
9- . مدّثر / 1 - 26
10- . مدّثر / 49 - 52
11- . قیامت / 31 - 35

النبأ: «عَمَّ یَتَساءَلُونَ* عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ»(1-3)

عبس: «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ* مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ* مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ* ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ* ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ* ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ *کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ»(17-23)

التکویر: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ* ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ* وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ* وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ* وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ* فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ *إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ»(19-28)

المطففین: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ* وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ* وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ* وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ* وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ* فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(29-36)

الأعلی: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی* إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی* وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری* فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری* سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی* وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی* الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری* ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»(6-13)

الغاشیة: «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ* لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ* إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ* فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ* إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ»(21-26)

البلد: «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ* وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ* وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ* لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ* أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ* یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً* أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ* أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ* وَ لِساناً وَ شَفَتَیْنِ* وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ»(1-10)

العلق: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ* اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ* الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (إلی آخر السورة)(1-19)

البینة: «لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی

ص: 154

- عَمَّ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ * الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ. (1)

{درباره چه چیز از یکدیگر می پرسند؟ از آن خبر بزرگ، که درباره آن با هم اختلاف دارند.}

- قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکْفَرَهُ * مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ * مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ * ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ * ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ * ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ * کَلَّا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ. (2)

{ کشته باد انسان، چه ناسپاس است! او را از چه چیز آفریده است؟ از نطفه ای خلقش کرد و اندازه مقرّرش بخشید. سپس راه را بر او آسان گردانید. آن گاه به مرگش رسانید و در قبرش نهاد. سپس چون بخواهد او را برانگیزد. ولی نه! هنوز آنچه را به او دستور داده، به جای نیاورده است.}

- إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ * وَمَا صَاحِبُکُم بِمَجْنُونٍ * وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ *وَمَا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ * وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ * فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ * لِمَن شَاء مِنکُمْ أَن یَسْتَقِیمَ. (3)

{که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است. نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلندپایگاه است. در آنجا [هم] مُطاع [و هم] امین است. و رفیق شما مجنون نیست و قطعاً آن [فرشته وحی] را در افق رخشان دیده. و او در امر غیب بخیل نیست. و [قرآن] نیست سخن دیوِ رجیم. پس به کجا می روید؟ این [سخن] بجز پندی برای عالمیان نیست برای هر یک از شما که خواهد به راه راست رَوَد.}

- إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُواْ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ * وَإِذَا مَرُّواْ بِهِمْ یَتَغَامَزُونَ * وَإِذَا انقَلَبُواْ إِلَی أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَکِهِینَ * وَإِذَا رَأَوْهُمْ قَالُوا إِنَّ هَؤُلَاء لَضَالُّونَ * وَمَا أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حَافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ. (4)

{[آری، در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده [های] خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها [جماعتی] گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار] شان فرستاده نشده بودند. و [لی] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها [ی خود نشسته]، نظاره می کنند. [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند؟}

- سَنُقْرِؤُکَ فَلَا تَنسَی * إِلَّا مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا یَخْفَی * وَنُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرَی *فَذَکِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّکْرَی * سَیَذَّکَّرُ مَن یَخْشَی * وَیَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی * الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْرَی * ثُمَّ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیَی. (5)

{ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند، تا فراموش نکنی، جز آنچه خدا خواهد، که او آشکار و آنچه را که نهان است می داند. و برای تو آسانترین [راه] را فراهم می گردانیم. پس پند ده، اگر پند سود بخشد. آن کس که ترسد، بزودی عبرت گیرد. و نگون بخت، خود را از آن دور می دارد، همان کس که در آتشی بزرگ درآید، آن گاه نه در آن می میرد و نه زندگانی می یابد.}

- فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ * لَّسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرٍ * إِلَّا مَن تَوَلَّی وَکَفَرَ * فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَکْبَرَ *إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَهُمْ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا حِسَابَهُمْ. (6)

{پس تذکّر ده که تو تنها تذکّردهنده ای. بر آنان تسلّطی نداری، مگر کسی که روی بگرداند و کفر ورزد، که خدا او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند. در حقیقت، بازگشت آنان به سوی ماست، آن گاه حساب [خواستن از] آنان به عهده ماست.}

- لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ * أَیَحْسَبُ أَن لَّن یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ * یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالًا لُّبَدًا * أَیَحْسَبُ أَن لَّمْ یَرَهُ أَحَدٌ * أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَیْنَیْنِ * وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ *وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ. (7)

{سوگند به این شهر، و حال آنکه تو در این شهر جای داری، سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد، براستی که انسان را در رنج آفریده ایم. آیا پندارد که هیچ کس هرگز بر او دست نتواند یافت؟ گوید: «مال فراوانی تباه کردم.» آیا پندارد که هیچ کس او را ندیده است؟ آیا دو چشمش نداده ایم؟ و زبانی و دو لب. و هر دو راه [خیر و شرّ] را بدو نمودیم.}

- اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ *کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَی * أَن رَّآهُ اسْتَغْنَی * إِنَّ إِلَی رَبِّکَ الرُّجْعَی * أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهَی * عَبْدًا إِذَا صَلَّی * أَرَأَیْتَ إِن کَانَ عَلَی الْهُدَی * أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوَی * أَرَأَیْتَ إِن کَذَّبَ وَتَوَلَّی * أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَی * کَلَّا لَئِن لَّمْ یَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِیَةِ * نَاصِیَةٍ کَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ * فَلْیَدْعُ نَادِیَه * سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ * کَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ. (8)

{بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از عَلَق آفرید. بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت.آنچه را که انسان نمی دانست [بتدریج به او] آموخت. حقّاً که انسان سرکشی می کند، همین که خود را بی نیاز پندارد. در حقیقت، بازگشت به سوی پروردگار توست. آیا دیدی آن کس را که باز می داشت، بنده ای را آن گاه که نماز می گزارد؟ چه پنداری اگر او بر هدایت باشد، یا به پرهیزگاری وادارد [برای او بهتر نیست]؟ [و باز] آیا چه پنداری [که] اگر او به تکذیب پردازد و روی برگردانَد [چه کیفری در پیش دارد]؟ مگر ندانسته که خدا می بیند؟ زنهار، اگر باز نایستد، موی پیشانی [او] را سخت بگیریم، [همان] مویِ پیشانی دروغزن گناه پیشه را. [بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم. زنهار! فرمانش مَبَر، و سجده کن، و خود را [به خدا] نزدیک گردان.}

- الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ * رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً * فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ * وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَةُ. (9)

{ کافرانِ اهل کتاب و مشرکان، دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید:

ص: 154


1- . نبأ / 1- 3
2- . عبس / 17 - 23
3- . تکویر / 19 - 28
4- . مطففین / 29 - 36
5- . اعلی / 6 - 13
6- . غاشیه / 21 - 26
7- . بلد / 1 - 10
8- . علق / 1 - 19
9- . بیّنه / 1 - 4

تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ* رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً* فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ* وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ»(1-4)

القریش: «لِإِیلافِ قُرَیْشٍ* إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْفِ»(السورة)(1-4)

الماعون: «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» (السورة)(1-7)

الجحد: «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» (السورة)(1-6)

تبت: «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» (السورة)(1-5)

الفلق: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» (إلی آخر السورة)(1-5)

تفسیر

قال البیضاوی مِنْ خَیْرٍ فسر الخیر بالوحی و بالعلم و النصرة و لعل المراد به ما یعم ذلک. (1) وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ أی بالفکر و النظر إذ لا طریق إلی معرفته سوی الوحی. (2) وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ التی من جملتها الهدایة و بعثة محمد صلی الله علیه و آله بالشکر و القیام بحقوقها وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ القرآن و السنة یَعِظُکُمْ بِهِ بما أنزل علیکم. (3) إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً أی فی الجاهلیة متقاتلین فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ بالإسلام فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً متحابین مجتمعین علی الأخوة فی الله و قیل کان الأوس و الخزرج أخوین لأبوین فوقع بین أولادهما العداوة و تطاولت الحروب مائة و عشرین سنة حتی أطفأها الله بالإسلام و ألف بینهم برسول الله صلی الله علیه و آله.

وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ مشرفین علی الوقوع فی نار جهنم لکفرکم إذ لو أدرککم الموت فی تلک الحالة لوقعتم فی النار فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها بالإسلام و شفا البئر طرفها و جانبها. (4)

ص: 155


1- أنوار التنزیل 1: 104.
2- أنوار التنزیل 1: 123.
3- أنوار التنزیل 1: 161.
4- أنوار التنزیل 1: 224.

فرستاده ای از جانب خدا که [بر آنان] صحیفه هایی پاک را تلاوت کند، که در آن­ها نوشته های استوار است. و اهل کتاب دستخوشِ پراکندگی نشدند، مگر پس از آنکه برهان آشکار برای آنان آمد.}

- قُرَیْشٍ * إِیلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاء وَالصَّیْفِ * فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ * الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ. (1)

{برای الفت دادنِ قریش، الفتشان هنگام کوچ زمستان و تابستان، [خدا پیلداران را نابود کرد.] پس باید خداوند این خانه را بپرستند، همان [خدایی] که در گرسنگی غذایشان داد، و از بیم [دشمن] آسوده خاطرشان کرد.}

- أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ * فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ * وَلَا یَحُضُّ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکِینِ * فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاؤُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ. (2)

{ آیا کسی را که [روزِ] جزا را دروغ می خواند، دیدی؟ این همان کس است که یتیم را بسختی می راند، و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی کند. پس وای بر نمازگزارانی، که از نمازشان غافلند، آنان که ریا می کنند، و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.}

- قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ * لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ * وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُّمْ * وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ. (3)

{بگو: «ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید. و نه آنچه پرستیدید من می پرستم. و نه آنچه می پرستم شما می پرستید. دین شما برای خودتان، و دینِ من برای خودم.»

- تَبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ * مَا أَغْنَی عَنْهُ مَالُهُ وَمَا کَسَبَ * سَیَصْلَی نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ * وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ * فِی جِیدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ. (4)

{بریده باد دو دست ابو لهب، و مرگ بر او باد. دارایی او و آنچه اندوخت، سودش نکرد. بزودی در آتشی پُرزبانه درآید. و زنش، آن هیمه کش [آتش فروز]، بر گردنش طنابی از لیف خرماست.}

- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِن شَرِّ مَا خَلَقَ * وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ * وَمِن شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِی الْعُقَدِ * وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ. (5)

{بگو: «پناه می برم به پروردگار سپیده دم، از شرّ آنچه آفریده، و از شرّ تاریکی چون فراگیرد، و از شرّ دمندگان افسون در گره ها، و از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد.»}

تفسیر

بیضاوی گوید: «من خیر» خیر، به معنای وحی و علم و نصرت تفسیر شده است و شاید مقصود از آن چیزی است که همه این­ها را شامل شود. (6)

«و یعلّمکم ما لم تکونوا تعلمون» یعنی چیزهایی را به شما آموخت که با فکر و بینش بدان راه نمی­یافتید زیرا راهی برای شناخت آن جز با وحی وجود ندارد. (7)

«اذکروا نعمت الله علیکم» نعمت­هایی که از جمله آن، هدایت و بعثت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که ذکر این نعمت­ها با شکرگذاری و انجام حقوق آن­ها ممکن است. «و ما انزل الله علیکم من الکتاب و الحکمۀ» مقصود قرآن و سنّت است. «یعظکم به» یعنی به آنچه بر شما نازل فرمود پندتان می­دهد. (8)

«إذ کنتم اعداء» یعنی در جاهلیت با هم در حال جنگ بودید. «فألّف بین قلوبکم» با اسلام میان دل­های شما الفت برقرار نمود. «فأصبحتم بنعمته اخواناً» یعنی با نعمت اسلام شما دوستدار هم شده و بر دوستی و برادری در راه خدا گردهم آمدید. و گفته شده اوس و خزرج دو برادر یک پدر و مادر بودند که میان فرزندانشان دشمنی و عداوت صورت گرفت و صد و بیست سال جنگ­های آنان به درازا کشیده شد تا اینکه خداوند با اسلام آتش جنگ آن­ها را فرو نشاند و به وسیله رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان آنان الفت برقرار کرد.

«و کنتم علی شفا حفرۀ من النار» یعنی به خاطر کفرورزی­تان در شُرُف افتادن در آتش دوزخ بودید چرا که اگر در آن وضعیت، مرگ شما را فرا می­گرفت قطعا در آتش دوزخ می­افتادید. «فأنقذکم منها» یعنی با اسلام شما را از آن نجات داد. «شفا حفرۀ» یعنی گوشه و کناره گودال. (9)

ص: 155


1- . قریش / 1 - 4
2- . ماعون / 1 - 7
3- . کافرون / 1 - 6
4- . مسد / 1 - 5
5- . فلق / 1 - 5
6- . انوار التنزیل 1 : 104
7- . انوار التنزیل 1 : 123
8- . انوار التنزیل 1 : 161
9- . انوار التنزیل 1 : 224

قال الطبرسی رحمه الله: قال مقاتل افتخر رجلان من الأوس و الخزرج ثعلبة بن غنم من الأوس و أسعد بن زرارة من الخزرج فقال الأوسی منا خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین و منا حنظلة غسیل الملائکة و منا عاصم بن ثابت بن أفلح حمی الدیار (1) و منا سعد بن معاذ الذی اهتز عرش الرحمن له و رضی الله بحکمه فی بنی قریظة و قال الخزرجی منا أربعة أحکموا القرآن أبی بن کعب و معاذ بن جبل و زید بن ثابت و أبو زید و منا سعد بن عبادة خطیب الأنصار و رئیسهم فجری الحدیث بینهما تعصبا و تفاخرا (2) و نادیا فجاء الأوس إلی الأوسی و الخزرج إلی الخزرجی و معهم السلاح فبلغ ذلک النبی صلی الله علیه و آله فرکب حمارا و أتاهم فأنزل الله هذه الآیات فقرأها علیهم فاصطلحوا. (3) قوله تعالی مِنْ أَنْفُسِهِمْ قال البیضاوی من نسبهم أو من جنسهم عربیا مثلهم لیفهموا کلامه بسهولة و یکونوا واقفین علی حاله فی الصدق و الأمانة مفتخرین به و قرئ من أنفسهم أی من أشرفهم لأنه صلی الله علیه و آله کان من أشرف القبائل وَ یُزَکِّیهِمْ یطهرهم من دنس الطبائع و سوء العقائد و الأعمال وَ إِنْ کانُوا إن هی المخففة. (4) ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ من نعمة فَمِنَ اللَّهِ أی تفضلا منه وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ من بلیة فَمِنْ نَفْسِکَ لأنها السبب فیها لاجتلابها بالمعاصی. (5) قال الطبرسی قیل خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به الأمة و قیل خطاب للإنسان أی ما أصابک أیها الإنسان. (6) قوله حَفِیظاً أی تحفظ علیهم أعمالهم و تحاسبهم علیها إنما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ

ص: 156


1- فی المصدر: حمی الدین.
2- فی المصدر: فغضبنا و تفاخرا.
3- مجمع البیان 2: 482.
4- أنوار التنزیل 1: 242.
5- أنوار التنزیل 1: 289.
6- مجمع البیان 3: 79.

مقاتل گوید: دو مرد از قبیله اوس و خزرج: از اوس ثعلبه و از خزرج اسعد بن زراره با هم به فخر فروشی پرداختند. مرد اوسی گفت: خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین از ما است و نیز حنظله غسیل الملائکة و عاصم بن ثابت بن افلح که سرزمین­ها را حمایت کرد و سعد بن معاذ که عرش رحمان به خاطر او به جنبش آمد و خداوند به حکم او در بنی قریظه خشنود گردید از ما هستند. خزرجی گفت: از ما چهارتن­اند که قرآن را محکم و استوار کردند: ابی بن کعب، و معاذ بن جبل، و زید بن ثابت و ابو زید. و نیز از ما است سعد بن عباده رئیس و خطیب انصار. و بالآخره سخن میان آن دو بسیار رد و بدل شد تا آتش خشم در وجودشان شعله کشید و مفاخره شدت یافت و هر یک، قبیله خود را ندا دادند و به کمک خواستند. اوسیان به سوی مرد اوسی و خزرجیان به طرف خزرجی شتافتند و همه مسلح و آماده پیکار بودند این خبر به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید. حضرت سوار الاغ گشت و به نزد ایشان شد و خداوند این آیه در این مورد فرستاد. پیامبر آیه را بر آنان قرائت فرمود و آنان صلح کردند. (1)

در باره این فرموده خداوند: «من أنفسهم» بیضاوی گوید: یعنی از نسب آنان، یا از نژادشان که مانند خودشان عرب بود تا سخن او را به آسانی بفهمند و بر راستگویی و امانت­داری آن حضرت واقف گشته و به او افتخار کنند. و «من أنفسهم» به معنای «من أشرفهم» قرائت شده است زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان برترین قبایل بود. «و یزکّیهم» یعنی آنان را از خلق و خوی­های ناپسند و باورها و کارهای ناشایست پاک می­گرداند. «إن» در «و إن کانو» مخفّفه است. (2)

«ما اصابک من حسنۀ» یعنی نعمت­های که به تو می­رسد. «فمن الله» یعنی فضل و منّتی از جانب خداوند است. «و ما اصابک من سیئۀ» یعنی بلایا. «فمن نفسک» زیرا سبب و دلیل آن، روی آوردنش به گناهان است. (3)

طبرسی گوید: گفته شده: خطاب به پیامبر و منظور امّت است. و گفته شده: خطاب به انسان است، یعنی ای انسان هر چه که به تو برسد. (4)

فرموده خداوند «حفیظاً» یعنی تو را نفرستادیم تا آنان را از کارهایشان حفظ کنی و به خاطر اعمالشان آنان را محاسبه کنی بلکه تنها وظیفه تو، ابلاغ

ص: 156


1- . مجمع البیان 2 : 482
2- . انوار التنزیل 1 : 242
3- . انوار التنزیل 1 : 298
4- . مجمع البیان 3 : 79

عَلَیْنَا الْحِسابُ (1) إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا قال البیضاوی جواب لأهل الکتاب عن اقتراحهم أن ینزل علیهم کتابا من السماء و احتجاج علیهم بأن أمره فی الوحی کسائر الأنبیاء لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ استدراک عن مفهوم ما قبله و کأنه لما تعنتوا علیه بسؤال کتاب ینزل علیهم من السماء و احتج علیهم بقوله إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قال إنهم لا یشهدون و لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ أو إنهم أنکروه و لکن الله یثبته و یقرره بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ من القرآن المعجز الدال علی نبوتک روی أنه لما نزلت إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قالوا ما نشهد لک فنزلت أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ أنزله متلبسا بعلمه الخاص به و هو العلم بتألیفه علی نظم یعجز عنه کل بلیغ أو بحال من یستعد النبوة و یستأهل نزول الکتاب علیه أو بعلمه الذی یحتاج إلیه الناس فی معاشهم و معادهم وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ أیضا بنبوتک وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً أی و کفی بما أقام من الحجج علی صحة نبوتک عن الاستشهاد بغیره. (2) قوله تعالی بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ أقول سیأتی أنها نزلت فی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام.

وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَکْتُمُونَ أی من تصدیق أو تکذیب أو الأعم.

قوله تعالی قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ قال الطبرسی رحمه الله قیل إن أهل مکة قالوا لرسول الله صلی الله علیه و آله یا محمد ترکت ملة قومک و قد علمنا أنه لا یحملک علی ذلک إلا الفقر فإنا نجمع لک من أموالنا حتی تکون من أغنانا فنزلت. (3) قوله تعالی قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ قال الطبرسی رحمه الله أی ما یقولون إنک شاعر أو مجنون و أشباه ذلک فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ قرأ نافع و الکسائی و الأعشی عن أبی بکر لا یکذبونک بالتخفیف و هو قراءة علی علیه السلام و المروی عن الصادق علیه السلام و الباقون بفتح الکاف و التشدید و اختلف فی معناه علی وجوه:

أحدها لا یکذبونک بقلوبهم اعتقادا و إن کانوا یظهرون بأفواههم التکذیب عنادا

ص: 157


1- أنوار التنزیل 1: 22.
2- فی المصدر 1: 317 و 318.
3- مجمع البیان 4: 279.

و رساندن است و حساب­رسی تنها بر عهده ماست.

«انّا أوحینا الیک کما أوحینا» بیضاوی گوید: جوابی است برای اهل کتاب برای پیشنهاد آنان مبنی بر اینکه کتابی از آسمان بر آنان نازل شود، و احتجاج و برهانی است برای آنان که وحی به آن حضرت همچون سایر پیامبران است. «لکنّ الله یشهد» استدراکی از مفهوم ماقبل آن است، و گویی هنگامی که با درخواست کتابی که از آسمان بر آنان نازل شود پیامبر را در مشقت انداختند و آن حضرت با این فرموده «إنّا اوحینا الیک» برای آن­ها دلیل و برهان آورد، فرمود: آنان گواهی نمی­دهند بلکه خداوند گواهی می­دهد، یا اینکه آنان پیامبر را انکار می­کنند اما خداوند او را ثابت و تایید می­کند. « بما انزل الیک» در قرآن اعجازهایی است که بر نبوّت تو دلالت دارد. روایت شده هنگامی که «انّا اوحیناک الیک» نازل شد گفتند: ما بر تو گواه نیستیم. پس این آیه نازل شد: «أنزله بعلمه» یعنی با علم ویژه خود آن را نازل فرمود، و آن، علمِ به تالیف نظم و چینشی است که هر بلیغی از آن عاجز است، یا علم به وضعیت کسی است که مستعدّ نبوّت است و آمادگی نازل شدن کتاب بر او را دارد، یا با علمی که مردم در دنیا و آخرت بدان نیاز دارد. «و الملائکۀ یشهدون» آنان نیز به پیامبری تو گواهی می­دهند. «و کفی بالله شهیداً» یعنی حجت و برهان­هایی که بر صحت نبوّت تو ارائه فرمود از شهادت و گواهی غیر او کفایت می­کند. (1)

فرموده خداوند «بلّغ ما اُنزل الیک من ربّک» می­گویم: در ادامه بیان خواهد شد که این آیه در باره ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است.

«و الله یعلم ما تبدون و ما تکتمون» یعنی خداوند بر تصدیق و تکذیب یا بر اموری عامّ­تر از آن آگاه است.

در باره این فرموده خداوند «قل أغیر الله» طبرسی رحمه الله گوید: گفته شده: اهل مکّه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: ای محمد دین قومت را رها کردی، و می­دانیم که این کار را از روی فقر انجام داده­ای ما از اموال خود را برای تو گردآوری می­کنیم تا از همه ما ثروتمندتر شوی. به همین مناسبت، آیه نازل شد. (2)

در باره این فرموده خداوند «قد نعلم أنّه لیحزنک الذی یقولون» طبرسی رحمه الله گوید: یعنی ما می­دانیم که تو از اینکه آن­ها می­گویند: تو شاعر یا دیوانه­ای یا جملاتی اینچنینی می­گویند، اندوهگین می­شوی. «فإنّهم لا یکذّبونک» نافع و کسائی و اعشی از ابوبکر آن را به صورت «لا یکذبونک» با تخفیف قرائت کرده­اند. و این قرائت علی علیه السلام است و از امام صادق نیز همین قرائت روایت شده است و دیگران با فتحه کاف و تشدید قرائت کرده­اند و در باره مفهوم این جمله اقوالی است:

قول اول: آن­ها قلباً تو را تکذیب نمی کنند. بلکه در قلب معتقدند که تو راستگو هستی.

ص: 157


1- . انوار التنزیل 1 : 22
2- . مجمع البیان 4 : 279

و هو قول أکثر المفسرین و یؤیده ما

رُوِیَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ أَبِی یَزِیدَ الْمَدَنِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَقِیَ أَبَا جَهْلٍ فَصَافَحَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ وَ لَکِنْ مَتَی کُنَّا تَبَعاً لِعَبْدِ مَنَافٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

و ثانیها أن المعنی لا یکذبونک بحجة و لا یتمکنون من إبطال ما جئت به ببرهان و یؤیده ما

رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ لَا یُکَذِّبُونَکَ وَ یَقُولُ إِنَّ الْمُرَادَ بِهَا أَنَّهُمْ لَا یُؤْتُونَ بِحَقٍّ هُوَ أَحَقُّ مِنْ حَقِّکَ.

و ثالثها أن المراد لا یصادفونک کاذبا.

و رابعها أن المراد لا ینسبونک إلی الکذب فیما أتیت به لأنک کنت عندهم أمینا صدوقا و إنما یدفعون ما أتیت به و یقصدون التکذیب بآیات الله.

و خامسها أن المراد أن تکذیبک راجع إلی و لست مختصا به لأنک رسول فمن رد علیک فقد رد علی. (1) قوله تعالی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أی علی التبلیغ و قیل القرآن أَجْراً أی جعلا من قبلکم إِنْ هُوَ أی التبلیغ و قیل القرآن أو الغرض إِلَّا ذِکْری لِلْعالَمِینَ تذکیر و عظة لهم. (2) قوله تعالی وَ لا تَسُبُّوا قال الطبرسی رحمه الله قال ابن عباس لما نزلت إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (3) الآیة قال المشرکون یا محمد لتنتهین عن سب آلهتنا أو لنهجون ربک فنزلت الآیة و قال قتادة کان المسلمون یسبون أصنام الکفار فنهاهم الله عن ذلک لئلا یسبوا الله فإنهم قوم جهلة و

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَی صَفْوَانَةٍ سَوْدَاءَ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَقَالَ کَانَ الْمُؤْمِنُونَ یَسُبُّونَ مَا یَعْبُدُ الْمُشْرِکُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَسُبُّونَ مَا یَعْبُدُ الْمُؤْمِنُونَ فَنَهَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ سَبِّ آلِهَتِهِمْ لِکَیْلَا یَسُبُّوا الْکُفَّارُ إِلَهَ الْمُؤْمِنِینَ فَیَکُونَ

ص: 158


1- مجمع البیان 4: 293 و 294.
2- أنوار التنزیل 1: 390.
3- الأنبیاء: 98.

این معنی را بیشتر مفسران قرآن قبول کرده اند. گویند: مقصود خداوند این است که آن­ها می­دانند که تو پیامبر هستی، لکن با داشتن علم، تو را انکار می­کنند. و روایتی که سلام بن مسکین از ابو یزید مدنی نقل کرده است آن را تأیید می­کند که گفته است: ابو جهل پیامبر را ملاقات و با او مصافحه کرد. از ابو جهل علت را پرسیدند. گفت: به خدا می­دانم که او راستگوست. لکن کی ما تابع عبد مناف بوده ایم؟! این آیه، به همین مناسبت نازل شد.

قول دوم: مقصود این است که آن­ها برای تکذیب تو دلیلی ندارند، دلیل آن روایتی است که می گوید: علی علیه السلام قرائت می­کرد: «لا یکذبونک» و می فرمود: مقصود این است که آن­ها نمی­توانند حقی ارائه دهند که حقانیت آن بیشتر و محکم­تر از قرآن کریم باشد.

قول سوم: مقصود این است که آن­ها تو را دروغگو نمی یابند.

قول چهارم: مقصود این است که آن­ها به تو در آنچه آوردی نسبت دروغ نمی­دهند زیرا تو در نزد آنان امین و راستگو هستی و در واقع آنچه را آوردی ردّ می­کنند و قصدشان تکذیب آیات خداوند می­باشد.

قول پنجم: مقصود این است که آن­ها تو را تکذیب نمی­کنند، بلکه مرا تکذیب می­کنند، زیرا تکذیب تو در حقیقت تکذیب من است. تو فرستاده منی. هر کس تو را رد کند، مرا رد کرده است. (1)

فرموده خداوند «قُل لا اسألکم علیه» یعنی: بر تبلیغ، و گفته شده: مقصود قرآن است. «أجراً» یعنی پاداش و دستمزدی از جانب شما. «إن هو» مقصود تبلیغ است، و گفته شده: مقصود قرآن یا هدف است. «إلا ذکری للعالمین» یعنی یادآوری و پندی برای جهانیان است. (2)

در باره این فرموده خداوند «و لا تسبّوا» طبرسی رحمه الله گوید: ابن عباس گوید: وقتی آیه «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّم»(3) {در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید.} نازل شد، مشرکین به پیامبر اسلام گفتند: اگر از دشنام خدایان ما خودداری نکنی، خدایت را هجو می کنیم. بدین­جهت این آیه نازل شد. قتاده گوید: مسلمانان خدایان کفار را بدگویی می کردند. خداوند در این آیه آن­ها را از این­کار نهی کرد تا آن قوم، خدا را بدگویی نکنند زیرا آنان قومی نادان­اند. و از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش پیامبر که می فرماید: شرک از صدای مورچه بر روی سنگ سیاه در شب ظلمانی مخفی تر است، سؤال کردند. فرمود: مؤمنین بت­ها را نکوهش می کردند. مشرکین هم واکنش نشان داده، معبود مؤمنین را نکوهش می کردند. خداوند آن­ها را از این کار منع کرد، تا کفار، خدای مومنین را نکوهش نکنند،

ص: 158


1- . مجمع البیان 4 : 293 - 294
2- . انوار التنزیل 1 : 390
3- . انبیاء / 98

الْمُؤْمِنُونَ قَدْ أَشْرَکُوا مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ. (1).

و فی قوله أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً قیل إنها نزلت فی حمزة بن عبد المطلب و أبی جهل و ذلک أن أبا جهل آذی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبر بذلک حمزة و هو علی دین قومه فغضب و جاء و معه قوس فضرب بها رأس أبی جهل و آمن عن ابن عباس و قیل نزلت فی عمار بن یاسر حین آمن و أبی جهل عن عکرمة و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل إنها عامة فی کل مؤمن و کافر. (2) قوله تعالی إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ قال البیضاوی الخطاب عام و کان رسول الله مبعوثا إلی کافة الثقلین و سائر الرسل إلی أقوامهم جَمِیعاً حال من إلیکم الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ صفة لله أو مدح منصوب أو مرفوع أو مبتدأ خبره لا إِلهَ إِلَّا هُوَ و علی الوجوه الأول بیان لما قبله یُحیِی وَ یُمِیتُ مزید تقریر لاختصاصه بالألوهیة. (3) قوله تعالی وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ قال الطبرسی رحمه الله القائل لذلک النضر بن الحارث و روی فی الصحیحین أنه من قول أبی جهل وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ أی أهل مکة بعذاب الاستیصال وَ أَنْتَ فِیهِمْ أی و أنت مقیم بین أظهرهم قال ابن عباس إن الله لم یعذب قومه حتی أخرجوه منها وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ أی و فیهم بقیة المؤمنین بعد خروجک من مکة و ذلک

أن النبی صلی الله علیه و آله لما خرج من مکة بقیت فیها بقیة من المؤمنین لم یهاجروا لعذر و کانوا علی عزم الهجرة فرفع الله العذاب عن مشرکی مکة لحرمة استغفارهم فلما خرجوا أذن الله فی فتح مکة.

و قیل معناه و ما یعذبهم الله بعذاب الاستیصال فی الدنیا و هم یقولون غفرانک ربنا و إنما یعذبهم علی شرکهم فی الآخرة

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِقُرَیْشٍ إِنِّی أَقْتُلُ جَمِیعَ مُلُوکِ الدُّنْیَا وَ أَجُرُّ الْمُلْکَ إِلَیْکُمْ فَأَجِیبُونِی إِلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ تَمْلِکُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ یَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ الْآیَةَ حَسَداً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ غُفْرَانَکَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ الْآیَةَ.

و لما هموا بقتل رسول الله صلی الله علیه و آله و

ص: 159


1- مجمع البیان 4: 347.
2- مجمع البیان 4: 359.
3- أنوار التنزیل 1: 450 و 451.

زیرا مؤمنین با این کار خود به طور ناخودآگاه گرفتار شرک می شدند. (1)

و در باره این فرموده خداوند «أومن کان میتاً» گوید: گفته اند: درباره حمزة بن عبد المطلب و ابو جهل بن هشام نازل شده است. ابو جهل پیامبر را می آزرد این مطلب به گوش حمزه که هنوز مسلمان نشده بود، رسید، با خشم و غضب، در حالی که کمانی به دست داشت نزد ابو جهل آمد و کمان را بر سرش زد. سپس ایمان آورد. این قول از ابن عباس است. و گفته شده: این آیه درباره عمار بن یاسر- وقتی که ایمان آورد- و ابو جهل نازل شده است. این قول از عکرمه است. و این قول از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است. برخی گویند: این آیه، عام است و شامل هر مؤمن و کافری می­شود. (2)

در باره این فرموده خداوند «إنّی رسول الله الیکم» بیضاوی گوید: خطاب عامّ است و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای همه انس و جنّ برانگیخته شده است و دیگر پیامبران برای قوم خود مبعوث شدند. «جمیعاً» حال برای (ضمیر) «الیکم» است. «الذی له ملک السموات و الارض» صفت برای خداوند، یا مدح منصوب، یا مرفوع یا مبتدایی است که خبر آن «لا اله الا هو» است و بنا بر وجه اول توضیحی برای ماقبل آن است. «یحیی و یمیت» تقریر و تاکید بیشتری برای اختصاص یافتن الوهیت به خداوند است. (3)

در باره این فرموده خداوند متعال «و إذ قالوا اللهمّ» طبرسی گوید: گوینده این سخن نضر بن حارث است. و در صحیحین روایت شده که این سخن از ابوجهل است. «و ما کان الله لیعذّبهم» یعنی اهل مکه را با عذاب ریشه­بر کندن عذاب می­کند. «و انت فیهم» یعنی در حالی که تو در میان آنان هستی. ابن عباس گوید: خداوند آن­ها را عذاب نکرده، مگر هنگامی که پیامبر اسلام را از مکه بیرون کردند. «وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» مقصود این است که بعد از اخراج تو هم با بودن گروهی از مؤمنین در میان ایشان، عذابشان نخواهد کرد. بعد از آنکه پیامبر از مکه خارج شد، بقیه مؤمنین با داشتن عذر در مکه بودند و می خواستند، مهاجرت کنند. خداوند به خاطر احترام و به خاطر استغفار آنان، اهل مکه را عذاب نکرد. پس از آنکه این­ها هم از مکه خارج شدند، دستور فتح مکه را صادر فرمود، این معنی از گروهی از مفسران است. برخی گویند: منظور این است که آن­ها را در دنیا به خاطر اینکه از خدا طلب مغفرت می کنند، عذاب نمی کند بلکه عذاب آن­ها را به خاطر شرک ورزیدنشان در آخرت موکول می کند. در تفسیر علی بن ابراهیم است که: پیامبر به قریش فرمود: من شاهان جهان را می کشم و سلطنت را به شما می دهم. مرا اطاعت کنید تا بر عرب و عجم سلطنت کنید. ابو جهل از راه حسد گفت: خدایا اگر این سخن حق است ... سپس گفت: خدایا ما را بیامرز، از این­رو این آیه نازل شد: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ ...» هنگامی که تصمیم به قتل پیامبر گرفتند و

ص: 159


1- . مجمع البیان 4 : 347
2- . مجمع البیان 4 : 359
3- . انوار التنزیل 1 : 450 - 451

أخرجوه من مکة أنزل الله سبحانه وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ الآیة فعذبهم الله بالسیف یوم بدر و قتلوا و قیل معناه لو استغفروا لم یعذبهم و فی ذلک استدعاء للاستغفار و قال مجاهد و فی أصلابهم من یستغفر وَ ما کانُوا أی المشرکون أَوْلِیاءَهُ أی أولیاء المسجد الحرام إِنْ أَوْلِیاؤُهُ أی ما أولیاء المسجد الحرام إِلَّا الْمُتَّقُونَ هذا هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ أی صلاة هؤلاء المشرکین الصادین عن المسجد الحرام إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً قال ابن عباس کانت قریش یطوفون بالبیت عراة یصفرون و یصفقون و صلاتهم معناه دعاؤهم أی یقیمون المکاء و التصدیة مکان الدعاء و التسبیح و قیل أراد لیست لهم صلاة و لا عبادة و إنما یحصل منهم ما هو ضرب من اللهو و اللعب فالمسلمون الذین یطیعون الله و یعبدونه عند هذا البیت أحق بمنع المشرکین منه.

و روی أن النبی صلی الله علیه و آله کان إذا صلی فی المسجد الحرام قام رجلان من بنی عبد الدار عن یمینه فیصفران و رجلان عن یساره فیصفقان بأیدیهما فیخلطان علیه صلاته فقتلهم الله جمیعا ببدر.

و لهم یقول و لبقیة بنی عبد الدار فَذُوقُوا الْعَذابَ أی عذاب السیف یوم بدر أو عذاب الآخرة. (1) بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أی من العقوبة فی الدنیا و منها وقعة بدر أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ أی نمیتنک قبل أن ینزل ذلک بهم قیل إن الله سبحانه وعد نبیه صلی الله علیه و آله أن ینتقم له منهم إما فی حیاته أو بعد وفاته و لم یحده بوقت.

قوله تعالی وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ أی قبل الوحی أو القرآن لَمِنَ الْغافِلِینَ عن الحکم و القصص التی فی القرآن.

قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أی طریقتی و سنتی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ أی إلی توحیده و عدله و دینه عَلی بَصِیرَةٍ علی یقین و معرفة و حجة لا علی وجه التقلید و الظن أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی أی أدعوکم أنا و یدعوکم أیضا من آمن بی و اتبعنی و سیأتی أن المراد به أمیر المؤمنین علیه السلام وَ سُبْحانَ اللَّهِ أی سبح الله تسبیحا أو قل سبحان الله و قیل اعتراض بین الکلامین.

ص: 160


1- مجمع البیان 4: 539- 541.

او را از مکه خارج کردند، خداوند فرمود: «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ ....» در نتیجه، در جنگ بدر آن­ها را به شمشیر عذاب کرد و کشته شدند. برخی گویند: یعنی اگر استغفار کنند، آن­ها را عذاب نمی کند. بدین­ترتیب آن­ها را دعوت به استغفار می کند. مجاهد گوید: در اصلاب آن­ها کسانی بودند، که استغفار می کردند. «و ما کانوا» یعنی مشرکان «أولیاءه» یعنی اولیای مسجد الحرام. «إنّ اولیاءه» یعنی کسی اولیای مسجد الحرام نیست «الا المتقون» از امام باقر علیه السلام نیز همین طور روایت شده است. «و ما کان صلاتهم» یعنی نماز این مشرکان که از مسجد الحرام جلوگیری می­کنند «الا مکاء و تصدیۀ».

ابن عباس گوید: قریش با تن عریان خانه خدا را طواف می کردند و سوت می کشیدند و کف می زدند. مقصود از «صلاة» دعاست. یعنی به جای دعا و تسبیح، سوت می کشیدند و کف می زدند. در حقیقت، عبادت آن­ها نوعی لهو و لعب بود. پس مسلمین، که در کنار این خانه، به عبادت و اطاعت می پردازند، باید مشرکین را از آن دور سازند.

در روایت است که وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشغول نماز می شد، دو مرد از بنی عبد الدار، سمت راستش می ایستادند و سوت می کشیدند و دو تن در سمت چپش می ایستادند و کف می زدند و از اینکه به راحتی نماز گذارد، مانع می شدند. پیامبر خدا همه آن­ها را در جنگ بدر کشت. اکنون به این عده و سایر بنی عبد الدار می فرماید: «فَذُوقُوا الْعَذاب» یعنی: عذاب شمشیر بدر را بچشید یا عذاب آخرت را بچشید. (1)

«بعض الذی نعدهم» یعنی مجازات­هایی در دنیا از جمله داستان بدر که به تو نشان می­دهیم. «أو نتوفّینّک» یعنی پیش از آنکه عذاب بر آن­ها نازل گرد تو را می­میرانیم. گفته شده: خداوند سبحان به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم وعده داد که انتقام او را از آنان می­گیرد یا در زمان حیات آن حضرت یا پس از وفات او، و وقتی را برای آن تعیین نکرده است.

و فرموده خداوند «و إن کنت من قبله» یعنی قبل از وحی یا قبل از قرآن. «لمن الغافلین» یعنی از حکمت­ها و داستان­هایی که در قرآن آمده غافل بودی.

«قل هذه سبیلی» یعنی طریقه و راه و روش من. «أدعو الی الله» یعنی به توحید و عدالت و دین خداوند دعوت می­کنم. «علی بصیرۀ» از روی یقین و معرفت و دلیل قاطع، نه از روی تقلید و گمان. «أنا و من اتّبعنی» یعنی من شما را بدان دعوت می­کنم و کسانی هم که به من ایمان آورده­اند شما را دعوت می­کنند. که در ادامه بیان خواهیم کرد که مقصود از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است. «و سبحان الله» یعنی خداوند پاک و منزه است. یا بدین معنی که: بگو: خداوند منزه است. و گفته شده این عبارت جمله معترضه­ای میان دو جمله است.

ص: 160


1- . مجمع البیان 4 : 539 - 541

قوله وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ أی أنت هاد لکل قوم أو المعنی جعل الله لکل قوم هادیا و ستأتی الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.

قوله تعالی وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ قال الطبرسی أی نعد هؤلاء الکفار من نصر المؤمنین علیهم و تمکینک منهم بالقتل و الأسر و اغتنام الأموال أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ أی نقبضنک إلینا قبل أن نریک ذلک و بین بذلک أن بعض ذلک فی حیاته و بعضه بعد وفاته فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ أی علیک أن تبلغهم ما أرسلناک به إلیهم و تقوم بما أمرناک بالقیام به و علینا حسابهم و مجازاتهم و الانتقام منهم إما عاجلا و إما آجلا و فی هذا دلالة علی أن الإسلام سیظهر علی سائر الأدیان فی أیامه (1) و بعد وفاته و قد وقع المخبر به علی وفق الخبر. (2) وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ أی علی کفار قریش إن لم یؤمنوا و نزل بهم العذاب وَ اخْفِضْ جَناحَکَ أی تواضع لِلْمُؤْمِنِینَ و أصله أن الطائر إذا ضم فرخه إلی نفسه بسط جناحه ثم خفضه فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ أی أظهر و أعلن و صرح بما أمرت به غیر خائف وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ أی لا تخاصمهم إلی أن تؤمر بقتالهم أو لا تلتفت إلیهم و لا تخف منهم وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ أی المصلین حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ أی الموت المتیقن. (3) بِالْحِکْمَةِ أی القرآن و قیل هی المعرفة بمراتب الأفعال فی الحسن و القبح و الصلاح و الفساد وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ هی الصرف عن القبیح علی وجه الترغیب فی ترکه و التزهید فی فعله وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ أی ناظرهم بالقرآن و بأحسن ما عندک من الحجج و قیل هو أن یجادلهم علی قدر ما یحتملونه

کَمَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أُمِرْنَا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ (4).

قوله تعالی نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ قد مر تفسیره فی کتاب الإحتجاج.

قوله لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ أی لآیاته و کتبه أو مواعیده و تقدیراته أو أنبیائه و حججه

ص: 161


1- فی المصدر: سیظهر علی سائر الأدیان و یبطل الشرک فی أیّامه.
2- مجمع البیان 6: 298 و 299.
3- مجمع البیان 6: 345- 347.
4- مجمع البیان 6: 392 و 393.

فرموده خداوند: «و لکلّ قوم هاد» یعنی: تو برای هر قومی هدایت­گر هستی. یا بدین معنا که خداوند برای هر قومی هدایت­گری قرار داده است. و روایت­های مربوط به این مبحث را در بخش امامت می­آوریم.

در باره این فرموده خداوند «و إمّا نرینّک بعض الذی نعدهم» طبرسی گوید: این کافران را به پیروی مؤمنان بر آنان و اینکه تو آنان را به قتل رسانده و به اسارت می­کشی و اموالشان را به غنیمت می­گیری، وعده می­دهیم. «أو نتوفّینّک» یعنی پیش از آنکه عذاب را به تو نشان دهیم تو را قبض روح کرده و به نزد خود بازمی­گردانیم. و این آیه گواه بر این مطلب است که برخی از این وعده­ها، در زمان حیات آن حضرت و برخی دیگر پس از وفات او رخ می­دهد. «فإنّما علیک البلاغ و علینا الحساب» یعنی بر توست آنچه را که تو را با آن به سوی مردم فرستادیم، برسانی و آنچه به انجامش دستور دادیم انجام دهی، و بر ماست که در آینده نزدیک یا دور به حساب و مجازات آنان برسیم و از آن­ها انتقام بگیریم. این آیه می­رساند که اسلام در روزگار پیامبر و پس از وفات آن حضرت بر دیگر ادیان پیروز می­گردد. و همانگونه رخ داد که بدان خبر داده شد. (1)

«و لا تحزن علیهم» یعنی بر کفار قریش اگر ایمان نیاوردند و دچار عذاب شدند، تو غم مخور. «و اخفض جناحک» یعنی نرمی و فروتنی کن. «للمؤمنین» و اصل عبارت این است که پرنده هرگاه جوجه­اش را به طرف خود می­آورد نخست پر و بال می­گشاید سپس بال­هایش را به زیر می­آورد. «فاصدع بما تؤمر» بدون ترس و بیم امر خداوند را برملا و آشکار کن. «و أعرض عن المشرکین» یعنی پیش از اینکه به جنگیدن با مشرکان امر شوی، با آنان خصومت نکن، یا بدین معنی که به آن­ها توجهی نکن و از آنان نترس. «و کن من الساجدین» یعنی از نمازگزاران باش. «حتی یاتیک الیقین» یعنی مرگ قطعی. (2)

«بالحکمۀ» یعنی قرآن. و گفته شده حکمت، شناختِ نیک و بد، و صلاح و فساد کارها است. «الموعظۀ الحسنۀ» ترغیب و تشویق مردم به ترک زشتی­ها و بازداشتن از آن است. «و جادلهم بالتی هی احسن» یعنی با قرآن با آنان مناظره کن و با بهترین دلیل و برهان­هایی که در نزد توست با آنان جدل کن و گفته شده: مقصود این است که به اندازه قدرت تحملشان با آن­ها بحث و گفتگو کن. چنان که در حدیث آمده است: «ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه خردهایشان سخن بگوییم». (3)

فرموده خداوند «نحن اعلم بما یستمعون به» تفسیر این آیه در کتاب احتجاج بیان شد.

فرموده خداوند «لا مبدّل لکلماته» یعنی آیات و کتاب­های خداوند، یا وعده­ها و تقدیرات الهی، یا پیامبران و حجت­های

ص: 161


1- . مجمع البیان 6 : 298 - 299
2- . مجمع البیان 6 : 345 - 347
3- . مجمع البیان 6 392 - 393

صلوات الله علیهم قوله مُلْتَحَداً أی ملجأ و معدلا و محیصا.

قوله تعالی أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا قال الطبرسی رحمه الله

روی فی الصحیح عن خباب بن الأرت قال کنت رجلا غنیا و کان لی علی العاص بن وائل دین فأتیته أتقاضاه فقال لی لا أقضیک حتی تکفر بمحمد فقلت لن أکفر به حتی نموت و نبعث (1) فقال فإنی لمبعوث بعد الموت فسوف أقضیک إذا رجعت إلی مال و ولد.

فنزلت. (2) قوله تعالی لُدًّا اللد جمع الألد و هو الشدید الخصومة مِنْ لَدُنَّا ذِکْراً أی کتابا مشتملا علی الأقاصیص و الأخبار حقیقا بالتفکر و الاعتبار و قیل ذکرا جمیلا بین الناس مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ عن الذکر أو عن الله فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً عقوبة ثقیلة فادحة علی کفره و ذنوبه.

قوله تعالی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ قال الطبرسی رحمه الله قیل المراد به النضر بن الحارث فإنه کان کثیر الجدال و کان یقول الملائکة بنات الله و القرآن أساطیر الأولین و ینکر البعث. (3) قوله تعالی لِکُلِّ أُمَّةٍ أی أهل دین جَعَلْنا مَنْسَکاً متعبدا أو شریعة تعبدوا بها هُمْ ناسِکُوهُ ینسکونه فَلا یُنازِعُنَّکَ سائر أرباب الملل فِی الْأَمْرِ فی أمر الدین أو النسائک لأنهم أهل عناد أو لأن دینک أظهر من أن یقبل النزاع و قیل المراد نهی الرسول عن الالتفات إلی قولهم و تمکینهم من المناظرة فإنها إنما تنفع طالب حق و هؤلاء أهل مراء و قیل نزلت فی کفار خزاعة قالوا للمسلمین ما لکم تأکلون ما قتلتم و لا تأکلون ما قتله الله إِلَّا مَنْ شاءَ أی إلا فعل من شاء أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا أن یتوب إلیه و یطلب الزلفی عنده بالإیمان و الطاعة فصور ذلک بصورة الأجر من حیث إنه مقصود فعله و قیل الاستثناء منقطع باخِعٌ نَفْسَکَ أی قاتل نفسک أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ

ص: 162


1- فی المصدر: حتی تموت و تبعث.
2- مجمع البیان 6: 528.
3- مجمع البیان 7: 71.

او که سلام و درود خدا بر آن­ها باد. فرموده خداوند «ملتحداً» یعنی پناهگاه و راه نجاتی نخواهند یافت.

در باره این فرموده خداوند «أفرأیت الذی کفر بآیاتنا» طبرسی گوید: در روایت صحیح از خباب بن ارت، نقل شده است که می گفت: من مردی غنی بودم و از عاص بن وائل طلبی داشتم. هنگامی که طلبم را از او مطالبه کردم، گفت: طلبت را نمی دهم، جز اینکه به محمد صلی الله علیه و آله و سلم کافر شوی. گفتم: هرگز به او کافر نمی شوم تا اینکه بمیریم و مبعوث شویم. گفت: پس از مرگ زنده می شوم و هنگامی که بر سر مال و فرزند بازگشتم، دینم را ادا می کنم. که این آیه نازل شد. (1)

فرموده خداوند «لدّاً» جمع ألدّ به معنای شدید الخصومۀ است. «من لدنّا ذکراً» یعنی کتابی که مشتمل بر داستان­ها و روایت­ها است، و شایسته تفکر و عبرت­گیری است. و گفته شده: نامی نیک و زیبا در میان مردم است. «من أعرض عنه» یعنی از ذکر یا از خداوند اعراض کند. «فإنّه یحمل یوم القیامۀ وزراً» یعنی مجازاتی سنگین و هولناکی که به خاطر کفر ورزیدن و انجام گناهان بر او تحمیل می­شود.

در باره این فرموده خداوند «و من الناس من یجادل» طبرسی گوید: منظور نضر بن حارث است که مردی سخت جدلی بود و می گفت: فرشتگان دختران خدایند و قرآن افسانه ها و اساطیر گذشتگان است و منکر قیامت می شد.

فرموده خداوند «لکلّ امّۀ» یعنی مردمانی که اهل دین­اند. «جعلنا منسکاً» یعنی محل نیایش و شریعتی قرار دادیم که بر اساس آن عبادت کنند. «هم ناسکوه» یعنی بدان می­پردازند. «فلا ینازعنّک» دیگر کسانی که صاحب کیش و آئین­اند. «فی الامر» یعنی در امر دین، یا در عبادت­ها، زیرا آنان اهل سرکشی و لجاجت هستند. یا به این دلیل که دین تو آشکارتر از آن است که نزاع و مجادله بپذیرد. و گفته شده: مقصود از آن بازداشتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از توجه کردن به سحنان آن­ها و احترام نهادن به آنان در بحث و مناظره است، چرا که این دین، طالب حقّ را سود می­بخشد در حالی که اینان اهل شکّ و تردید هستند. و گفته شده: در باره کفار خزاعۀ نازل شد که به مسلمانان گفتند: شما را چه شده که آنچه را خود کشته­اید می­خورید و آنچه را خدا کشته است (مرده) نمی­خورید؟ «الا من شاء» یعنی هر کس که بخواهد. «أن یتّخد الی ربه سبیلا» به این صورت که به سوی خدا توبه کرده و با ایمان و طاعت به نزد خدا نزدیکی بجوید. پس آن را به صورت اجر و پادش به تصویر کشیده است از این نظر که هدف کار او بوده است. و گفته شده: استثناء منقطع است. «باخع نفسک» یعنی خودت را بکشی.«أن لا یکونوا مؤمنین»

ص: 162


1- . مجمع البیان 6 : 528

لئلا یؤمنوا أو خیفة أن لا یؤمنوا إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً أی دلالة ملجئة إلی الإیمان أو بلیة قاسرة إلیه. (1) وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ قال الطبرسی رحمه الله أی رهطک الأدنین و اشتهرت القصة (2) بذلک عند الخاص و العام و

فِی الْخَبَرِ الْمَأْثُورِ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ رَجُلًا الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَأْکُلُ الْمُسِنَّةَ وَ یَشْرَبُ الْعُسَّ فَأَمَرَ عَلِیّاً علیه السلام بِرِجْلِ شَاةٍ فَأَدَمَهَا (3) ثُمَّ قَالَ ادْنُوا بِسْمِ اللَّهِ فَدَنَا الْقَوْمُ عَشَرَةً عَشَرَةً فَأَکَلُوا حَتَّی صَدَرُوا ثُمَّ دَعَا بِقَعْبٍ مِنْ لَبَنٍ فَجَرَعَ مِنْهُ جُرْعَةً ثُمَّ قَالَ هَلُمُّوا اشْرَبُوا بِسْمِ اللَّهِ فَشَرِبُوا حَتَّی رَوُوا فَبَدَرَهُمْ أَبُو لَهَبٍ فَقَالَ هَذَا مَا سَحَرَکُمْ بِهِ الرَّجُلُ فَسَکَتَ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ ثُمَّ دَعَاهُمْ مِنَ الْغَدِ إِلَی مِثْلِ ذَلِکَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ ثُمَّ أَنْذَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْبَشِیرُ فَأَسْلِمُوا وَ أَطِیعُونِی تَهْتَدُوا ثُمَّ قَالَ مَنْ یُؤَاخِینِی وَ یُوَازِرُنِی وَ یَکُونُ وَلِیِّی وَ وَصِیِّی بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی وَ یَقْضِی دَیْنِی فَسَکَتَ الْقَوْمُ فَأَعَادَهَا ثَلَاثاً کُلَّ ذَلِکَ یَسْکُتُ الْقَوْمُ وَ یَقُولُ عَلِیٌّ أَنَا فَقَالَ فِی الْمَرَّةِ الثَّالِثَةِ أَنْتَ فَقَامَ الْقَوْمُ وَ هُمْ یَقُولُونَ لِأَبِی طَالِبٍ أَطِعْ ابْنَکَ فَقَدْ أُمِّرَ عَلَیْکَ- أورده الثعلبی فی تفسیره.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ هَذِهِ الْقِصَّةُ وَ أَنَّهُ جَمَعَهُمْ فِی الشِّعْبِ فَصَنَعَ لَهُمْ رِجْلَ شَاةٍ فَأَکَلُوا حَتَّی تَضَلَّعُوا (4) وَ سَقَاهُمْ عُسّاً فَشَرِبُوا کُلُّهُمْ حَتَّی رَوُوا ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ أَنْتُمْ عَشِیرَتِی وَ رَهْطِی وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا وَ جَعَلَ لَهُ مِنْ أَهْلِهِ أَخاً وَ وَزِیراً وَ وَارِثاً وَ وَصِیّاً وَ خَلِیفَةً فِی أَهْلِهِ فَأَیُّکُمْ یَقُومُ فَیُبَایِعُنِی عَلَی أَنَّهُ أَخِی وَ وَارِثِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ یَکُونُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَسَکَتَ الْقَوْمُ فَقَالَ لَیَقُومَنَ

ص: 163


1- قاسرة علیه خ ل.
2- ستأتی أخبار کثیرة فی ذلک عن العامّة و الخاصّة فی محله.
3- فی النهایة: فیه فأدمته أی خلطته و جعلت فیه إداما یؤکل، یقال فیه بالمد و القصر، و فی الصحاح، الادم: الالفة و الاتفاق، یقال: أدم اللّه بینهما، أی أصلح و ألف، و کذلک آدم اللّه بینهما. منه رحمه اللّه.
4- تضلع: امتلأ شبعا أو ریا.

تا ایمان نیاورند، یا ترس از اینکه ایمان نیاورند. «إن نشأ ننزّل علیهم من السماء آیۀ» یعنی نشانه­ای که کاری می­کند به ایمان پناه آورند، یا بلایی که از آن باز دارد.

در باره این فرموده خداوند «و انذر عشیرتک الاقربین» طبرسی گوید: یعنی: خویشاوندان نزدیکت را انذار کن. و داستان مربوط به این ماجرا در نزد خاصه و عامه مشهور است. در خبر ماثور از براء بن عازب روایت شده که گوید: هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر اولاد عبد المطلب را جمع کرد و آن­ها چهل مرد بودند که هر کدام یک بزغاله می­خوردند و یک قدح بزرگ می نوشیدند. پیامبر خدا به علی علیه السلام دستور داد که پای گوسفندی را طبخ کنند و به نان مخلوط سازند. آن گاه گفت: به نام خدا نزدیک شوید. آن­ها ده نفر ده نفر، نزدیک آمدند و خوردند. آن گاه قدحی آوردند که پر از شیر بود. پیامبر جرعه ای از آن نوشید. سپس به آن­ها گفت: به نام خدا بنوشید. همگی نوشیدند تا سیر شدند. ابو لهب پیشدستی کرده، گفت: این مرد شما را سحر کرده است.

پیامبر سخنی نگفت و روز دیگر نیز آن­ها را دعوت کرد و مثل روز پیش از آن­ها پذیرایی نمود. آن گاه آن­ها را انذار کرده، فرمود: ای فرزندان عبد المطلب، من مأمورم که شما را انذار کنم و بشارت دهم. اسلام آورید و اطاعتم کنید. تا هدایت شوید. آن گاه فرمود: چه کسی با من برادر و همکار می­شود و چه کسی دست دوستی به من می­دهد و بعد از من وصی من و در خاندان من جانشین من و ادا کننده دین من می شود؟ همه سکوت کردند تا سه بار تکرار کرد و هم چنان آن­ها ساکت بودند. و در هر سه بار علی علیه السلام جواب می­داد: من. پیامبر هم در مرتبه سوم به علی گفت: تو. قوم برخاستند، در حالی که به ابو طالب می گفتند:

پسرت را اطاعت کن که او را بر تو امیر ساخت. این روایت را ثعلبی در تفسیر خود آورده است. این داستان از ابو رافع هم روایت شده است. طبق این روایت، پیامبر همه را در شعب جمع کرد و گوسفندی را پختند و همگی خوردند تا سیر شدند و از کاسه ای نیز همگی نوشیدند تا سیراب گشتند. آن گاه پیامبر به آن­ها فرمود: خدا مرا مأمور کرده است که خویشاوندان نزدیکم را بترسانم. شما خویشاوندان و قبیله من هستید. خدا پیامبری را برنگزید، مگر اینکه یکی از افراد خانواده اش را برادر و وزیر و وارث و جانشین و وصی او گردانید. چه کسی بر می­خیزد و با من بیعت می­کند که برادر و وارث و وزیر و وصی من باشد و نسبت به من همچون هارون باشد نسبت به موسی، الا اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود. مردم ساکت شدند. پس پیامبر فرمود: یا یکی از شما برمی­خیزد

ص: 163

قَائِمُکُمْ أَوْ لَیَکُونَنَّ مِنْ غَیْرِکُمْ ثُمَّ لَتَنْدَمُنَّ ثُمَّ أَعَادَ الْکَلَامَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَبَایَعَهُ فَأَجَابَهُ ثُمَّ قَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنْهُ فَفَتَحَ فَاهُ وَ مَجَّ فِی فِیهِ مِنْ رِیقِهِ وَ تَفَلَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ ثَدْیَیْهِ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ بِئْسَ مَا حَبَوْتَ بِهِ ابْنَ عَمِّکَ أَنْ أَجَابَکَ فَمَلَأْتَ فَاهُ وَ وَجْهَهُ بُزَاقاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَلَأْتُهُ حُکْماً وَ عِلْماً.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الصَّفَا فَقَالَ یَا صَبَاحَاهْ فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ قُرَیْشٌ فَقَالُوا مَا لَکَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنَّ الْعَدُوَّ مُصَبِّحُکُمْ أَوْ مُمَسِّیکُمْ مَا کُنْتُمْ تُصَدِّقُونَنِی قَالُوا بَلَی قَالَ فَإِنِّی نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ قَالَ أَبُو لَهَبٍ تَبّاً لَکَ أَ لِهَذَا دَعَوْتَنَا جَمِیعاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (1).

و فی قراءة ابن مسعود و أنذر عشیرتک الأقربین و رهطک منهم المخلصین و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام. (2) قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ بهدایته فیوفقه لفهم آیاته و الاتعاظ بعظاته وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ ترشیح لتمثیل المصرین علی الکفر بالأموات و مبالغة فی إقناطه عنهم إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ فما علیک إلا الإنذار و أما الإسماع فلا إلیک.

قوله لِیُنْذِرَ أی القرآن أو الرسول صلی الله علیه و آله مَنْ کانَ حَیًّا أی عاقلا فهما فإن الغافل کالمیت أو مؤمنا فی علم الله فإن الحیاة الأبدیة بالإیمان و تخصیص الإنذار به لأنه المنتفع به وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ أی تجب کلمة العذاب عَلَی الْکافِرِینَ المصرین علی الکفر فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ بهلاک الکفار حَقٌّ کائن لا محالة فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ ما مزیدة لتأکید الشرط بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ و هو القتل و الأسر أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ قبل أن تراه فَإِلَیْنا یُرْجَعُونَ یوم القیامة فنجازیهم بأعمالهم.

قوله تعالی لا حُجَّةَ أی لا حجاج و لا خصومة.

قوله تعالی فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ أی من القرآن بأن تتلوه حق تلاوته

ص: 164


1- السورة: 111.
2- مجمع البیان 7: 206.

یا اینکه او از میان غیر شما انتخاب شود. سپس سخنش را سه بار تکرار کرد. علی علیه السلام برخاست و با او بیعت نمود و او را اجابت کرد. سپس پیامبر به علی فرمود: نزد من آی. آن گاه دهانش را گشود و آب دهان خود را در دهان او ریخت و میان شانه ها و بر سینه او نیز آب دهان خود را مالید. ابو لهب گفت: به پاداش اینکه اجابتت کرد، بد چیزی به او بخشیدی. دهان و صورتش را پر از آب دهان کردی. پیامبر فرمود: او را پر از علم و حکمت کردم.

از ابن عباس نقل شده که چون این آیه نازل شد، پیامبر بالای کوه صفا رفته، فرمود: یا صباحاه! (به فریاد برسید) قریش جمع شده، گفتند: چیست؟ فرمود: آیا اگر به شما بگویم که دشمن شبانه یا بامدادان به شما حمله ور می­شود، تصدیقم می­کنید؟ گفت: آری. فرمود: شما را از عذاب شدیدی که در پیش دارید، می ترسانم. ابو لهب گفت: هلاک بشوی! برای این همه ما را دعوت کردی. خداوند هم سوره «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ» را نازل کرد. و در قرائت ابن مسعود آمده است: «و أنذر عشیرتک الآقربین * و رهطک منهم المخلصین» و از امام صادق علیه السلام نیز چنین روایت شده است.

فرموده خداوند «انّ الله یسمع من یشاء» با هدایت خود او را شنوا کرده و توفیق فهم آیات و پند پذیری از موعظه­هایش را به او می­دهد. «و ما انت بمسمع من فی القبور» ترشیح و تاکیدی برای تشبیه اصرار کنندگان بر کفر به مردگان، و مبالغه در ناامید کردن پیامبر از آنان است. «إن أنت الا نذیر» یعنی تنها وظیفه تو انذار و هشدار دادن است و اما شنوا کردن وظیفه تو نیست.

فرموده خداوند «لینذر» یعنی قرآن یا پیامبر. «من کان حیّاً» یعنی کسی که عاقل و فهیم باشد، چرا که شخص غافل مانند مرده است. یا مقصود کسی است که در علم خداوندی مؤمن باشد زیرا زندگی ابدی با ایمان است، و اختصاص یافتن انذار به او از این جهت است که تنها اوست که از آن نفع می­برد. «و یحقّ القول» یعنی عذاب الهی بر کافرانی که بر کفر اصرار می­ورزند واجب می­گردد.

«فاصبر انّ وعد الله» با هلاک کافران «حقّ» ناگزیر خواهد بود. «فإمّا نرینّک» «ما» زائده برای تاکید شرط است. «بعض الذی نعدهم» و آن قتل و به اسارت گرفتن است. «أو نتوفّینّک» پیش از اینکه عذاب را ببینی. «فالینا یرجعون» در روز قیامت به نزد ما بازمی­گردند و ما به خاطر اعمالشان آنان را مجازات می­کنیم.

فرموده خداوند «لا حجّۀ» یعنی هیج جدال و خصومتی در آن نیست.

فرموده خداوند «فاستمسک بالذی اوحی الیک» یعنی از قرآن، به این صورت که به نحوی شایسته آن را تلاوت کنی

ص: 164

و تتبع أوامره و تنتهی عما نهی فیه عنه إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ أی علی دین حق وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ أی و إن القرآن الذی أوحی إلیک لشرف لک و لقومک من قریش وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عن شکر ما جعله الله لکم من الشرف أو عما یلزمکم من القیام بحق القرآن.

أقول: سیأتی فی الأخبار أن المراد بالقوم الأئمة علیهم السلام و هم یسألون عن علم القرآن.

قوله تعالی فَتَوَلَّ عَنْهُمْ أی فأعرض عن مجادلتهم بعد ما کررت علیهم الدعوة فأبوا إلا الإصرار و العناد فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ علی الإعراض بعد ما بذلت جهدک فی البلاغ وَ ذَکِّرْ و لا تدع التذکیر و الموعظة فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ من قدر الله إیمانه أو من آمن فإنه یزداد بصیرة.

فذکر فاثبت علی التذکیر و لا تکترث بقولهم فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بحمد الله و إنعامه بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ کما یقولون.

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی أی عن دعوته و الاهتمام بشأنه فإن من کانت الدنیا منتهی همته و مبلغ علمه لا تزیده الدعوة إلا عنادا.

هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی أی هذا القرآن نذیر من جنس الإنذارات المتقدمة أو هذا الرسول نذیر من جنس المنذرین الأولین. (1) فَتَوَلَّ عَنْهُمْ لعلمک أن الإنذار لا یغنی فیهم قوله تعالی وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ أی تلین لهم فی دینک فیلینون فی دینهم کُلَّ حَلَّافٍ أی کثیر الحلف بالباطل لقلة مبالاته بالکذب مَهِینٍ من المهانة و هی القلة فی الرأی و التمیز و قیل ذلیل عند الله و عند الناس قیل یعنی الولید بن المغیرة عرض عن النبی صلی الله علیه و آله المال لیرجع عن دینه و قیل الأخنس بن شریق و قیل الأسود بن عبد یغوث هَمَّازٍ أی عیاب مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ أی یفسد بین الناس بالنمیمة مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ أی بخیل بالمال أو عن الإسلام مُعْتَدٍ متجاوز فی الظلم أَثِیمٍ کثیر الإثم عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ أی جاف غلیظ بعد ما عد من مثالبه زَنِیمٍ أی دعی ملصق إلی قوم لیس

ص: 165


1- و ذلک لان النذیر قد یکون مصدرا غیر قیاسیة للانذار و قد یکون صفة بمعنی المنذر و الجمع نذر.

و از اوامر آن پیروی کرده و از نواهی آن دست برداری. «إنّک علی صراط مستقیم» یعنی بر دین حقّ. «و إنّه لذکر لک و لقومک» یعنی قرآنی که به تو وحی شده، مایه شرافت و بزرگی تو و قومت یعنی قریش است. «و سوف تسألون» از شکرگذاری آنچه خداوند مایه شرافت شما قرار داد، یا از آنچه می­بایست در حق قرآن انجام دهید، سوال می­شوید.

می­گویم: در اخبار روایت­ها می­آید که مقصود از قوم امامان علیهم السلام است و آنان هستند که از علم قرآن سوال می­شوند.

فرموده خداوند «فتولّ عنهم» یعنی از مجادله با آنان پس از آنکه دعوت خود را برایشان تکرار نمودی و جز پافشاری و سرکشی و اجاجت جوابی ندیدی، روی بگردان. «فما أنت بملوم» به خاطر اعراض آنان ملامت نمی­شوی پس از آن که نهایت تلاش خود را برای تبلیغ به کار بردی. «و ذکّر» یادآوری و پند دادن را رها نکن. «فإنّ الذکری تنفع المؤمنین» مقصود کسی است که خداوند ایمان او را ارج بنهد، یا کسی که ایمان آورده است زیرا بر بینش و بصیرت او افزوده می­شود.

«فذکّر» یعنی بر ذکر و یادآوری ثابت بمان و به سخنان آن­ها توجهی نشان مده. «فما أنت بنعمۀ ربّک» به حمد و سپاس خداوند و نعمت بخشیدن او «بکاهن و لا مجنون» چنان که آنان می­گویند.

«فأعرض عمن تولی» یعنی از دعوت و اهتمام به او روی بگردان، زیرا کسی که منتهای همّت و خواسته و هدف علمش، دنیا باشد دعوت الهی جز بر عناد و سرکشی او چیزی نمی­افزاید.

«هذا نذیر من النذر الاولی» یعنی این قرآن نذیری از جنس انذارات پیشین است، یا اینکه این پیامبر نذیری از جنس انذاردهندگان نخستین است.

«فتولّ عنهم» زیرا می­دانی که انذار در آنان اثری نمی­کند.

فرموده خداوند «ودّوا لو تدهن فتدهنون» یعنی در دینت با آنان نرمی و سازش کنی و آنان در دینشان نرمی کنند. «کلّ حلّاف» یعنی کسی که فراوان به باطل سوگند می­خورد زیرا اهمیت چندانی به دروغ نمی­دهد. «مهین» از مهانۀ به معنای سستی رأی و عدم تشخیص امور است. و گفته شده به معنای کسی است که در نزد خدا و در نزد مردم ذلیل و خوار است. گفته شده: مقصود از آن شخص ولید بن مغیرۀ است که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیشنهاد دادن ثروت داد تا از دینش برگردد. و گفته شده: اخنس بن شریق بود و برخی گفته­اند: اسود بن عبد یغوث است. «همّاز» یعنی بسیار عیب­گیر. «مشّاء بنمیم» یعنی با سخن چینی میان مردم فساد می­افکند. «منّاع للخیر» یعنی از دادن مال یا از اسلام آوردن بخیل است. «معتدٍ» یعنی در ستم، سرکشی می­کند. «أثیمٍ» یعنی بسیار گناهکار. «عُتُلّ بعد ذلک» یعنی پس از آنکه بدی­هایش شمرده شد سرسخت و خشن است. «زنیمٍ» یعنی حرامزاده­ای که به قومی منتسب است که از جمله آنان نیست.

ص: 165

منهم أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ أی قال ذلک حینئذ لأن کان متمولا مستظهرا بالبنین من فرط غروره أو علة للا تطع أی لا تطع من هذه مثالبه لأن کان ذا مال سَنَسِمُهُ بالکی عَلَی الْخُرْطُومِ أی علی الأنف و قد أصاب أنف الولید جراحة یوم بدر فبقی أثره و قیل هو عبارة عن غایة الإذلال أو نسود وجهه یوم القیامة.

قوله تعالی سَأَلَ سائِلٌ قال البیضاوی أی دعا داع به بمعنی استدعاه و لذلک عدی الفعل بالباء و السائل نضر بن الحارث فإنه قال إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ أو أبو جهل فإنه قال فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ سأله استهزاء أو الرسول استعجل بعذابهم. (1)

أقول: ستأتی أخبار کثیرة فی أنها نزلت فی النعمان بن الحارث الفهری حین أنکر ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام و قال اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ فرماه الله بحجر علی رأسه فقتله.

قوله مُهْطِعِینَ أی مسرعین عِزِینَ أی فرقا شتی قیل کان المشرکون یحلقون حول رسول الله صلی الله علیه و آله حلقا حلقا و یستهزءون بکلامه أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ بلا إیمان و هو إنکار لقولهم لو صح ما یقوله لنکونن فیها أفضل حظا منهم کما فی الدنیا. (2) إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا یا أهل مکة شاهِداً عَلَیْکُمْ یشهد علیکم یوم القیامة بالإجابة و الامتناع وَبِیلًا أی ثقیلا. (3) قوله تعالی یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قال الطبرسی رحمه الله أی المتدثر بثیابه

قال الأوزاعی سمعت یحیی بن أبی کثیر یقول سألت أبا سلمة أی القرآن أنزل من قبل قال یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ فقلت أو اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ فقال سألت جابر بن عبد الله أی القرآن أنزل قبل قال یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ فقلت أو اقْرَأْ قَالَ جَابِرٌ أُحَدِّثُکُمْ مَا

ص: 166


1- أنوار التنزیل 2: 547.
2- أنوار التنزیل 2: 549 و 550.
3- أنوار التنزیل 2: 559.

«أن کان ذا مالٍ و بنین» یعنی در این هنگام آن سخن را می­گوید زیرا ثروتمند بوده و به خاطر غرور بسیار به پسران پشت می­بندد، یا اینکه علت و دلیلی برای «لا تطع» باشد یعنی از معایب این شخص اطاعت نکن زیرا او دارای اموال بسیاری است. «سنسمه» با داغ کردن. «علی الخرطوم» یعنی بر بینی. و بینی ولید در روز بدر زخمی برداشت که جای آن زخم باقی ماند. و گفته شده عبارتی است برای بیان نهایت خواری و زبونی، یا به این معنا که در روز قیامت چهره او را زشت می­گردانیم.

در باره فرموده خداوند «سأل سائل» بیضاوی گوید: یعنی شخص خواستار عذاب شد، به معنای «استدعاه» و از این جهت فعل با «باء» متعدّی شده است و شخص پرسش­گر و درخواست کننده نضر بن حارث بود زیرا او گفته بود: «ان کان هذا هو الحقّ من عندک» یا اینکه آن شخص ابوجهل بوده که گفته است: «فأسقط علینا کسفاً من السماء» و از روی تمسخر از آن حضرت سوال کرد. یا مقصود این باشد که پیامبر خواستار تعجیل عذاب آنان شده است. (1)

می­گویم: به زودی روایت­های بسیاری می­آید مبنی بر اینکه این آیه در باره نعمان بن حارث فهری نازل شد زمانی که ولایت امیرالمؤمنین را انکار کرد و گفت: «اللهمّ إن کان هذا هو الحقّ من عندک فأمطر علینا حجارۀ من السماء». پس خداوند با انداختن سنگی بر سرش، او را کُشت.

فرموده خداوند «مهطعین» یعنی در حالی که شتابان هستند. «عزین» یعنی فرقه­های مختلف. گفته شده: مشرگان به صورت گروه گروه بر گرد پیامبر حلقه می­زدند و سخن آن حضرت را به تمسخر می­گرفتند. «أیطمع کلّ امریء منهم أن یدخل جنّۀ النعیم» بدون ایمان این طمع را دارد و این آیه، ردّ و انکار سخنشان است که می­گفتند: اگر آنچه او می­گوید درست باشد ما در آن سهم بیشتری از آنان داریم همانطور که در دنیا اینگونه بود. (2)

«إنا ارسلنا الیکم رسولاً» ای اهل مکه. «شاهداً علیکم» روز قیامت با اجابت و امتناع بر شما گواهی می­دهد. «وبیلاً» یعنی سنگین. (3)

در باره این فرموده خداوند «یا ایّها المدّثر» طبرسی گوید: یعنی متدثّر و فرو رفته به لباسش. اوزاعی گوید: شنیدم یحیی بن کثیر می­گفت: پرسیدم از ابو سلمه اوّل سوره قرآن که نازل شد کدام است؟ گفت: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» گفتم: آیا «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» نبود؟ گفت: پرسیدم از جابر بن عبد اللَّه اوّل سوره که نازل شد کدام است؟ گفت: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» پس گفت: یا «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» پس جابر گفت: حدیث کنم برای شما آنچه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ما را حدیث نمود.

ص: 166


1- . انوار التنزیل 2 : 547
2- . انوار التنزیل 2 : 549 - 550
3- . انوار التنزیل 2 : 559

حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ جَاوَرْتُ بِحِرَاءَ شَهْراً فَلَمَّا قَضَیْتُ جِوَارِی نَزَلْتُ فَاسْتَبْطَنْتُ الْوَادِیَ فَنُودِیتُ فَنَظَرْتُ أَمَامِی وَ خَلْفِی وَ عَنْ یَمِینِی وَ عَنْ شِمَالِی فَلَمْ أَرَ أَحَداً ثُمَّ نُودِیتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا هُوَ عَلَی الْعَرْشِ فِی الْهَوَاءِ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقُلْتُ دَثِّرُونِی دَثِّرُونِی فَصَبُّوا عَلَیَّ مَاءً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ.

و فی روایة فخشیت (1) منه فرقا حتی هویت إلی الأرض فجئت إلی أهلی فقلت زملونی فنزل یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ أی لیس بک ما تخافه من الشیطان إنما أنت نبی فأنذر الناس و ادعهم إلی التوحید.

و فی هذا ما فیه لأن الله تعالی لا یوحی إلی رسوله إلا بالبراهین النیرة و الآیات البینة الدالة علی أن ما یوحی إلیه إنما هو من الله تعالی فلا یحتاج إلی شی ء سواها و لا یفزع و لا یفزع و لا یفرق و قیل معناه یا أیها الطالب صرف الأذی بالدثار اطلبه بالإنذار و خوف قومک بالنار إن لم یؤمنوا و قیل إنه کان قد تدثر بشملة صغیرة لینام فقال یا أیها النائم قم من نومک فأنذر قومک و قیل إن المراد به الجد فی الأمر و القیام بما أرسل به فکأنه قیل له لا تنم عما أمرتک به و هذا کما تقول العرب فلان لا ینام فی أمره إذا وصف بالجد و صدق العزیمة. (2)

و قال فی قوله تعالی ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً نزلت الآیات فی الولید بن المغیرة المخزومی و ذلک أن قریشا اجتمعت فی دار الندوة فقال لهم الولید إنکم ذوو أحساب و ذوو أحلام و إن العرب یأتونکم فینطلقون من عندکم علی أمر مختلف فأجمعوا أمرکم علی شی ء واحد ما تقولون فی هذا الرجل قالوا نقول إنه شاعر فعبس عندها و قال قد سمعنا الشعر فما یشبه قوله الشعر فقالوا نقول إنه کاهن قال إذا یأتونه فلا یجدونه یحدث بما یحدث به الکهنة قالوا نقول إنه مجنون قال إذا یأتونه فلا یجدونه مجنونا قالوا نقول إنه ساحر قال و ما الساحر فقالوا بشر یحببون بین المتباغضین و یبغضون بین المتحابین قال فهو ساحر فخرجوا فکان

ص: 167


1- فی المصدر: فجثیت منه فرقا.
2- مجمع البیان 10: 384.

فرمود: یک ماه مجاور کوه حرا شدم پس از آن از کوه پائین آمده و وارد صحرا شدم پس سرم را بلند نموده و ناگاه او را یعنی جبرئیل را در هوا بر تختی دیدم. گفتم: مرا بپوشانید مرا بپوشانید. پس روی من آب ریختند. خداوند عزّ و جلّ این آیه نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» و در روایتی آمده که از ترس آن به زانو در آمده و به زمین افتادم و آمدم نزد خانواده ام و گفتم: مرا بپوشانید. پس این آیات نازل شد: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» یعنی نیست تو را چیزی که از شیطان بترسی، به درستی که تو پیامبر هستی، برخیز و مردم را انذار کن.

و در این، فرمان است آنچه که باید باشد زیرا خدای تعالی به پیامبرش وحی نمی­کند مگر با برهان­هایی روشن، و معجزات آشکاری که دلالت کننده باشد بر اینکه آنچه بر او وحی می­شود، از طرف خدای تعالی است، پس به چیزی جز آن­ها نیاز ندارد و فزع و جزع نمی­کند. و بعضی گفته اند: معنایش این است: ای کسی که با فرو رفتن در جامه­ات، طالب و خواهان دفع آزار و اذیت هستی، با انذار قومت آن را بخواه و اگر ایمان نیاورندند آنان را با آتش جهنم بترسان. و بعضی گفته اند: که آن حضرت خود را به جامه کوچکی پیچیده تا بخوابد پس فرمان آمد: ای خوابیده از خواب بر خیز و قوم و خویشانت را بترسان. و بعضی گفته اند: مقصود از کلمه «قُم» جدّیت و کوشش در کار و انجام رسالت و ترک سستی در این وظیفه است و مثل این است که گفته شود: از آنچه به آن تو را امر کردم نخواب و کوتاهی نکن. و این مانند قول عرب است که وقتی می­خواهند کسی را به کوشش و راستی عزیمت و تصمیم تعریف کنند، می­گوید: فلانی در کارش خواب ندارد. (1)

و در باره این فرموده خداوند «ذرنی و من خلقت وحیداً» گوید: این آیات در باره ولید بن مغیره مخزومی نازل شده است و این در وقتی بود که قریش در دار الندوه جمع شدند. ولید به ایشان گفت: شما صاحبان حسب و شخصیّت هستید و عرب نزد شما می­آید و از نزد شما بر امری که مورد اختلاف آن­ها بوده، برمی­گردند و به سبب رأی و نظر شما اختلافشان رفع می­شود. پس جمع کنید فکرتان را بر یک مطلب. چه می گویید در باره این مرد (یعنی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم)؟ گفتند: می گوییم او شاعر است، ولید رو ترش کرد و گفت: ما شعر را شنیدیم سخنان (محمّد) شباهت به شعر ندارد. پس گفتند: می گوییم که او کاهن است. گفت: وقتی نزد او می آیید او را نمی یابید که مانند کاهن ها سخنی بگوید. گفتند: می گوییم که او دیوانه است. گفت: وقتی با او ملاقات می­کنید او را دیوانه نخواهید دید. گفتند: می گوییم که او جادوگر است. گفت: ساحر کدام است؟ گفتند: انسانی است که میان دشمنان، دوستی و بین دوستان، دشمنی می­اندازد. گفت: پس او ساحر و جادوگر است. آنان بیرون رفتند

ص: 167


1- . مجمع البیان 10 : 384

لا یلقی أحد منهم النبی صلی الله علیه و آله إلا قال یا ساحر یا ساحر و اشتد علیه ذلک فأنزل الله تعالی یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ إلی قوله إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ- عن مجاهد.

و یروی أن النبی صلی الله علیه و آله لما أنزل علیه حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ (1) قام إلی المسجد و الولید بن المغیرة قریب منه یسمع قراءته فلما فطن النبی صلی الله علیه و آله لاستماعه لقراءته أعاد قراءة الآیة فانطلق الولید حتی أتی مجلس قومه بنی مخزوم فقال و الله لقد سمعت من محمد آنفا کلاما ما هو من کلام الإنس و لا من کلام الجن و إن له لحلاوة و إن علیه لطلاوة (2) و إن أعلاه لمثمر و إن أسفله لمعذق و إنه لیعلو و ما یعلی ثم انصرف إلی منزله فقال قریش صبأ (3) و الله الولید و الله لیصبأن قریش کلهم و کان یقال للولید ریحانة قریش فقال لهم أبو جهل أنا أکفیکموه فانطلق فقعد إلی جنب الولید حزینا فقال له ما لی أراک حزینا یا ابن أخی قال هذه قریش یعیبونک علی کبر سنک و یزعمون أنک زینت کلام محمد فقام مع أبی جهل حتی أتی مجلس قومه فقال تزعمون أن محمدا مجنون فهل رأیتموه یخنق قط قالوا اللهم لا قال تزعمون أنه کاهن فهل رأیتم علیه شیئا من ذلک قالوا اللهم لا قال تزعمون أنه شاعر فهل رأیتموه أنه ینطق بشعر قط قالوا اللهم لا قال تزعمون أنه کذاب فهل جربتم علیه شیئا من الکذب قالوا اللهم لا و کان یسمی الصادق الأمین قبل النبوة من صدقه قالت قریش للولید فما هو فتفکر فی نفسه ثم نظر و عبس فقال ما هو إلا ساحر أ ما رأیتموه یفرق بین الرجل و أهله و ولده و موالیه فهو ساحر و ما یقوله سحر یؤثر. (4).

أقول: قد مر تفسیر الآیات فی کتاب الاحتجاج.

ثم قال رحمه الله فی قوله عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ قالوا لما نزلت هذه الآیة قال أبو جهل لقریش ثکلتکم أمهاتکم أ ما تسمعون ابن أبی کبشة یخبرکم أن خزنة النار

ص: 168


1- غافر: 1 و 2.
2- الطلاوة بتثلیث الطاء: الحسن و البهجة.
3- صبأ: خرج من دین إلی دین آخر.
4- مجمع البیان 10: 386 و 387.

و هیچ یک از آن­ها با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم ملاقات نمی­کرد مگر اینکه می­گفت: ای جادوگر ای جادوگر. و این امر بر پیامبر گران آمد. پس خدای تعالی نازل فرمود «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» تا آیه «إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ». و روایت شده که وقتی خداوند سوره «حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ» را بر پیامبرش نازل فرمود، آن حضرت برخاست و به مسجد الحرام آمد و ولید بن مغیره نزدیک آن حضرت بود و قرائت ایشان را می­شنید و وقتی پیامبر متوجّه گوش دادن ولید به قرائتش شد قرائت آیات را تکرار فرمود. پس ولید به راه افتاد تا به مجلس خویشانش بنی مخزوم رسید و گفت: سوگند به خدا اندکی پیش از محمد کلامی شنیدم که نه کلام آدمی و نه کلام جنیان نیست و برای آن حلاوت و شیرینی مخصوصی و بر آن لذّت است، و اینکه بالای آن با ثمر و پائین آن گوارا، و آن برتری می­کند و چیزی برتر و بالاتر آن نیست. سپس به منزل خودش رفت. قریش گفتند: به خدا سوگند که ولید از دین خود خارج شد و سوگند به خدا که تمام قریش از این دین نیاکان خود خارج خواهند شد و به ولید ریحانه قریش می­گفتند. پس ابو جهل به آن­ها گفت: من شما را از او کفایت می­کنم و آمد در کنار ولید در حال حزن و اندوه نشست. ولید گفت: ای برادرزاده­ام، تو را محزون نبینم. ابو جهل گفت: این قریش است که تو را با این سالخوردگی و پیری سرزنش و عیب جویی می­کند و گمان می­کنند که تو سخن محمّد را زینت داده ای. پس با ابو جهل برخاست و به مجلس خویشانش آمد و گفت: آیا گمان می­کنید که محمّد دیوانه است؟ آیا دیده اید او را که هرگز گلوی خود بفشرد؟ گفتند: نه به خدا. گفت: آیا تصوّر می­کنید که او کاهن است؟ آیا دیده اید که بر او چیزی از کهانت باشد؟ گفتند نه به خدا. گفت: آیا خیال می­کنید که او شاعر است؟ آیا هرگز دیده اید که او شعر بگوید؟ گفتند: نه به خدا. گفت: آیا گمان می­کنید که او دروغگوست؟ آیا دروغی از او را تجربه کرده­اید؟ گفتند: نه به خدا. و او به خاطر راستگوی، صادق امین نامیده می­شد. پس قریش به ولید گفتند: پس او کیست؟ ولید به فکر فرو رفت سپس نگاه کرد و رو ترش نمود و گفت: او فقط جادوگر است. آیا او را ندیدید که میان مرد و همسرش و فرزندان او و بندگانش جدایی می­اندازد پس او جادوگر و آنچه او می­گوید سحری است که اثر می­کند.

می­گویم: در کتاب احتجاج تفسیر این آیان بیان شد.

سپس طبرسی در باره این فرموده خداوند «علیها تسعۀ عشر» گوید: هنگامی که آیه نازل شد ابو جهل به مردم قریش گفت: مادرتان در مرگتان بنشیند، آیا می­شنوید پسر ابی کبشه خبر می­دهد که خزینه داران و پاسبانان دوزخ

ص: 168

تسعة عشر و أنتم الدهم و الشجعان (1) أ فیعجز کل عشرة منکم أن تبطشوا برجل من خزنة جهنم فقال أبو الأسد الجمحی أنا أکفیکم سبعة عشر عشرة علی ظهری و سبعة علی بطنی فاکفونی أنتم اثنین فنزل تمام الآیات. (2) و قال رحمه الله فی قوله کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ أی وحشیة نافرة فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ یعنی الأسد عن عطاء و الکلبی قال ابن عباس الحمر الوحشیة إذا عاینت الأسد هربت منه کذلک هؤلاء الکفار إذا سمعوا النبی صلی الله علیه و آله یقرأ القرآن هربوا منه و قیل القسورة الرماة و رجال القنص (3) بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً أی کتبا من السماء تنزل إلیهم بأسمائهم أن آمنوا بمحمد و قیل معناه أنهم یریدون صحفا من الله تعالی بالبراءة من العقوبة و إسباغ النعمة حتی یؤمنوا و قیل یرید کل واحد منهم أن یکون رسولا یوحی إلیه متبوعا و أنف من أن یکون تابعا. (4) و قال فی قوله تعالی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أی رجع إلیهم یتبختر و یختال فی مشیه قیل إن المراد بذلک أبو جهل بن هشام أَوْلی لَکَ فَأَوْلی هذا تهدید من الله له و المعنی ولیک المکروه یا أبا جهل و قرب منک و

جاءت الروایة أن رسول الله صلی الله علیه و آله أخذ بید أبی جهل ثم قال له أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی فقال أبو جهل بأی شی ء تهددنی لا تستطیع أنت و لا ربک أن تفعلا بی شیئا و إنی لأعز أهل هذا الوادی فأنزل الله سبحانه کما قال له رسول الله صلی الله علیه و آله.

و قیل معناه الذم أولی لک من ترکه إلا أنه حذف و کثر فی الکلام حتی صار بمنزلة الویل لک و صار من المحذوف الذی لا یجوز إظهاره و قیل هو وعید علی وعید و قیل معناه ولیک الشر فی الدنیا ولیک ثم ولیک الشر فی الآخرة ولیک و التکرار للتأکید و قیل (5) بعدا لک من خیرات

ص: 169


1- الدهم: العدد الکثیر.
2- مجمع البیان 10: 388.
3- أی الصیادین.
4- مجمع البیان 10: 392.
5- عن الأصمعی أنّه تهدید و وعید، معناه قاربک ما یهلکک، أی نزل بک.

نوزده نفرند و شما مردم بسیار دلیر هستید آیا عاجز و ناتوان است هر ده نفر از شما که یکی از پاسبانان و نگهبانان دوزخ را نابود کند؟ ابو الاسود جحمی گفت: من هفده نفر آن­ها را کفایت می­کنم، ده نفر آنان را بر پشت و گرده ام و هفت نفر را بر شکم، و شما همگی، دو نفر از آن­ها را نابود کنید. پس تمام آیه نازل شد.(1)

و طبرسی در باره این فرموده خداوند «کأنّهم حمر مستنفرۀ» گوید: یعنی گورخران وحشی فراری هستند «فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ» که از شیر فرار می­کنند. این قول از عطاء و کلبی روایت شده است. ابن عبّاس گوید: وقتی گورخر وحشی شیر را می­بیند از او فرار می­کند، همین طور این مردم کافر وقتی می شنیدند که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم قرآن می­خواند از او فرار می­کردند. و گفته شده: مراد از قسوره، تیر اندازان و مردان شکارچی است. « بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً»

یعنی هر یک از آن­ها می­خواهد که کتاب و نامه ای از آسمان به اسم او نازل شود که ایمان آورید به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم، و بعضی گفتند: بدین معناست که آن­ها می­خواهند نامه ای از خدای تعالی برای آنان بیاید مبنی بر برائت و بری بودن آن­ها از عذاب قیامت و گوارایی و جواز نعمت­های بهشتی بر ایشان، تا ایمان آورند. و برخی گفتند: هر یک از آن­ها می­خواهند که پیامبری باشند که به آن­ها وحی برسد و پیروی شوند و از اینکه تابع و پیرو باشند، ابا دارند. (2)

و در باره این فرموده خداوند «ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی» گوید: یعنی برگشت به سوی خاندانش با تکبّر و غرور که در رفتنش افتخار می­کرد. و بعضی گفتند که مقصود ابو جهل ابن هشام است. «أَوْلی لَکَ فَأَوْلی» و این تهدیدی از جانب خداست و معنایش این­ است که ای ابو جهل سختی­ها و زشتی­ها سزاوار تو و نزدیک به تو است. و در روایتی آمده، که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم دست ابوجهل را گرفت و فرمود: «أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی» ابو جهل گفت: به چه چیز مرا تهدید می­کنی؟ تو و خدای تو توانایی اینکه کاری به من کنید را ندارید و من عزیزترین مردم این سرزمین هستم. پس خداوند سبحان چنانچه پیامبر فرمود در باره او نازل نمود. و بعضی گفته اند. یعنی مذمّت و سرزنش سزاوارتر و شایسته تر است بر تو از ترک آن، و قسمت دو حذف گردیده است و در کلام بسیار آمده تا به منزله «الویل لک» شده است و از محذوف­هایی شده که اظهار آن جایز نیست. و گفته شده: آن تهدیدی بر تهدید است. و گفته شده: معنایش این است که بدی در دنیا سزاوار توست، سزاوار تو است. سپس بدی در آخرت شایسته توست، شایسته تو است. و تکرار برای تأکید است. گفته شده: دور باشی تو از خیرات

ص: 169


1- . مجمع البیان 10 : 388
2- . مجمع البیان 10 : 392

الدنیا و بعدا لک من خیرات الآخرة و قیل أولی لک ما تشاهده یا أبا جهل یوم بدر فأولی لک فی القبر ثم أولی لک یوم القیامة و لذلک أدخل ثم فأولی لک فی النار. (1) و قال فی قوله تعالی عَمَّ یَتَساءَلُونَ أصله عما قالوا لما بعث رسول الله صلی الله علیه و آله و أخبرهم بتوحید الله و بالبعث بعد الموت و تلا علیهم القرآن جعلوا یتساءلون بینهم أی یسأل بعضهم بعضا علی طریق الإنکار و التعجب فیقولون ما ذا جاء به محمد و ما الذی أتی به فأنزل الله عَمَّ یَتَساءَلُونَ أی عن أی شی ء یتساءلون و المعنی تفخیم القصة ثم ذکر أن تساءلهم عما ذا فقال عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ و هو القرآن و قیل هو نبأ القیامة و قیل کل ما اختلفوا فیه من أصول الدین. (2)

أقول: سیأتی أنه ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام فی أخبار کثیرة.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی قُتِلَ الْإِنْسانُ أی عذب و لعن و هو إشارة إلی کل کافر و قیل هو أمیة بن خلف و قیل عتبة بن أبی لهب إذ قال کفرت برب النجم إذا هوی ما أَکْفَرَهُ أی ما أشد کفره و قیل إن ما للاستفهام أی أی شی ء أوجب کفره أی لیس هاهنا شی ء یوجب الکفر فما الذی دعاه إلیه مع کثرة نعم الله علیه مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ استفهام للتقریر و قیل معناه لم لا ینظر إلی أصل خلقته لیدله علی وحدانیة الله تعالی مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ أطوارا نطفة ثم علقة إلی آخر خلقه و علی حد معلوم من طوله و قصره و سمعه و بصره و أعضائه و حواسه و مدة عمره و رزقه و جمیع أحواله ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ أی سبیل الخروج من بطن أمه (3) أو طریق الخیر و الشر

ص: 170


1- مجمع البیان 10: 401.
2- مجمع البیان 10: 421.
3- زاد الطبرسیّ قدّس سرّه توضیحا ترکه المصنّف، و هو: و ذلک أن رأسه کان الی رأس أمه و کذلک رجلاه کانت الی رجلیها فقلبه اللّه عند الولادة لیسهل خروجه منها. ثم قال: و قیل: «ثُمَّ السَّبِیلَ» أی سبیل الدین «یَسَّرَهُ» و طریق الخیر و الشر بین له و خیره و مکنه من فعل الخیر و اجتناب الشر، و نظیره «وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ».

دنیا و دور باشی از خیرات و خوبی­های آخرت. و بعضی گفته اند: سزاوار تو است ای ابو جهل آنچه که در جنگ بدر دیدی، پس سزاوار تو است آنچه در قبرت ببینی و آنچه در قیامت خواهی دید و برای همین «ثمّ» داخل نمود و گفت: «ثم فاولی لک فی النّار» سپس سزاوار توست آنچه در آتش خواهی دید. (1)

و در باره این فرموده خداوند «عَمَّ یَتَساءَلُونَ» گوید: اصل آن «عمّا» بوده است. مفسّرین گفته­اند: هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مبعوث گردید و ایشان را به توحید و یکتایی خدای تعالی و به زنده شدن بعد از مرگ خبر داد و بر ایشان قرآن تلاوت نمود. مشرکین در میان خود شروع به سؤال و جواب کردند و یعنی به طریق انکار و تعجّب از خودشان می­پرسیدند و می­گفتند: محمّد چه چیز آورده و چه چیز بر او نازل شده است؟ پس خداوند تعالی نازل فرمود: «عَمَّ یَتَساءَلُونَ» یعنی از کدام چیز از هم می­پرسید. و مقصود، بزرگداشت قصّه است. سپس ذکر فرمود که سؤال و جواب و پرسش­های آن­ها از چیست و فرمود: «عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» و آن قرآن است. و گفته شده: یعنی خبر روز قیامت. و گفته اند: هر آنچه در اصول دین که در باره آن اختلاف نظر داشتند. (2)

می­گویم: در ادامه در روایت­های بسیاری خواهد آمد که این آیه در باره ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

و در باره این فرموده خداوند «قُتِلَ الْإِنْسانُ» گوید: یعنی معذّب و ملعون باد انسان و آن اشاره به هر کافر و ناسپاسی است. و گفته شده: آن شخص امیّة بن خلف (از سران قریش) است. و بعضی گفته اند: آن عتبة بن ابی لهب است که گفت: من کافر به پروردگار نجم و ستاره ام وقتی که فرود آمد. «ما أَکْفَرَهُ» یعنی چه اندازه کفر او سخت و چه اندازه گمراهی او آشکار است. و گفته شده: ما استفهامیّة است. یعنی چه چیز او را کافر نمود و موجب کفر او شد. پس مثل اینکه گفته است اینجا چیزی نیست که موجب کفر او شده و او را به کفر بخواند. پس چه چیز او را به سوی کفر فراخواند با و جود اینکه نعمت­های خداوند بر او فراوان بوده است. «مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ» لفظ آن استفهام و معنایش تقریر و بیان است و بعضی گفته اند: معنایش این است چرا به اصل و ریشه خلقتش نمی­نگرد که خدا او را از چه چیز آفریده تا او را دلالت و رهبری به یکتایی خدای تعالی کند؟ «مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ» در چند مرحله او را آفرید: از نطفه سپس علقه تا آخر خلقتش و بر اندازه معلومی از درازی، و کوتاهی و شنوایی و بینایی و حواس او و اعضاء او و مدّت عمر او و مقدار روزی او و تمام احوال او. «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» یعنی راه خروج از شکم مادرش، یا راه خیر و شرّ.

ص: 170


1- . مجمع البیان 10 : 401
2- . مجمع البیان 10 : 421

کَلَّا أی حقا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ من إخلاص عبادته و لم یؤد حق الله علیه مع کثرة نعمه (1) و قال فی قوله تعالی إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ أی إن القرآن قول رسول کریم علی ربه و هو جبرئیل علیه السلام و هو کلام الله أنزله علی لسانه ثم وصف جبرئیل فقال ذِی قُوَّةٍ أی فیما کلف و أمر به من العلم و العمل و تبلیغ الرسالة و قیل ذی قدرة فی نفسه عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ أی متمکن عند الله خالق العرش رفیع المنزلة عنده مُطاعٍ ثَمَّ أی فی السماء تطیعه الملائکة قالوا و من طاعة الملائکة لجبرئیل علیه السلام أنه أمر خازن الجنة لیلة المعراج حتی فتح لمحمد صلی الله علیه و آله أبوابها فدخلها و رأی ما فیها و أمر خازن النار ففتح له عنها حتی نظر إلیها أَمِینٍ علی وحی الله و رسالاته إلی أنبیائه

وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِجَبْرَئِیلَ مَا أَحْسَنَ مَا أَثْنَی عَلَیْکَ رَبُّکَ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ فَمَا کَانَتْ قُوَّتُکَ وَ مَا کَانَتْ أَمَانَتُکَ فَقَالَ أَمَّا قُوَّتِی فَإِنِّی بُعِثْتُ إِلَی مَدَائِنِ قَوْمِ لُوطٍ وَ هِیَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُمِائَةِ أَلْفِ مُقَاتِلٍ سِوَی الذَّرَارِیِّ فَحَمَلْتُهُمْ مِنَ الْأَرْضِ السُّفْلَی حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ أَصْوَاتَ الدَّجَاجِ و نُبَاحَ الْکِلَابِ ثُمَّ هَوَیْتُ بِهِنَّ فَقَلَّبْتُهُنَّ وَ أَمَّا أَمَانَتِی فَإِنِّی لَمْ أُؤْمَرْ بِشَیْ ءٍ فَعَدَوْتُهُ إِلَی غَیْرِهِ.

ثم خاطب سبحانه جماعة الکفار فقال وَ ما صاحِبُکُمْ الذی یدعوکم إلی الله بِمَجْنُونٍ و المجنون المغطی علی عقله حتی لا یدرک الأمور علی ما هی علیه وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ أی رأی محمد صلی الله علیه و آله جبرئیل علیه السلام علی صورته التی خلقه الله تعالی علیها حیث تطلع الشمس و هو الأفق الأعلی من ناحیة المشرق وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ قرأ أهل البصرة غیر سهل و ابن کثیر و الکسائی بالظاء و الباقون بالضاد فعلی الأول أی لیس بمتهم فیما یخبر به عن الله و علی الثانی أی لیس ببخیل فیما یؤدی عن الله وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ أی لیس القرآن بقول شیطان ألقاه إلیه کما قال المشرکون إن الشیطان یلقی إلیه کما یلقی إلی الکهنة فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ فأی طریق تسلکون أبین من هذه الطریقة التی قد بینت لکم أو فأین تعدلون عن القرآن إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ أی ما القرآن إلا عظة و تذکرة للخلق

ص: 171


1- مجمع البیان 10: 438 و 439.

«کَلَّا» یعنی حقّا «لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ» از اخلاص عبادتش، و حقّ خدای تعالی که بر اوست علی رغم بسیاری نعمت­های او، ادا نکرد. (1)

و در باره این فرموده خداوند «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» می­گوید: یعنی قرآن گفته فرستاده بزرگواری است بر پروردگارش و او جبرئیل علیه السّلام است. و آن کلام خدای تعالی است که بر لسان او نازل کرده است سپس جبرئیل را تعریف کرده و فرمود: «ذِی قُوَّةٍ» یعنی در آنچه تکلیف به او شده و به آن مأمور گردیده از علم و عمل و تبلیغ رسالت توانمند است. و بعضی گفته اند: صاحب قدرت در نفس خود می­باشد. «عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ» یعنی نزد خداوند صاحب عرش، متمکّن است و دارای جایگاه والایی است. «مُطاعٍ ثَمَّ» یعنی در آسمان فرشتگان او را اطاعت می­کنند. گویند: از اطاعت فرشتگان به جبرئیل علیه السّلام این است که او خازن بهشت را شب معراج امر کرد تا درهای بهشت را برای محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم باز کرد تا داخل آن شده و دید آنچه در بهشت بود، و مالک دوزخ را امر کرد پس درِ جهنّم را برای او گشود تا به آن نگریست. «أَمِینٍ» یعنی بر وحی و رسالات خدا به سوی انبیاء و پیامبران امین است. و در حدیث آمده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به جبرئیل علیه السّلام فرمود: چقدر خداوند تو را نیکو ستوده است. «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» پس قوّه و نیروی تو چه اندازه و امانت تو چه بوده است؟ گفت: در باره قوّت و توانم اینکه خدا وند مرا به سوی شهرهای قوم لوط که چهار شهر بود و در هر شهر غیر از زن­ها و بچه­ها شهر چهار صد هزار جنگجو بود، برانگیخت. پس آن را از پائین ترین زمین (یعنی از اعماق زمین) کنده و برداشتم تا اهل آسمان صدای خروس و مرغان و زوزه سگان آن­ها را شنیدند. پس آن­ها را سرنگون و وارونه افکندم. و امّا در باره امانت من اینکه من امر به چیزی نشدم که آن را به غیر از اهلش و صاحبش بدهم. سپس خداوند سبحان جماعت کفّار را مخاطب قرار داده و فرمود: «وَ ما صاحِبُکُمْ» کسی که شما را به سوی خدا دعوت می­کند. «بِمَجْنُونٍ» مجنون کسی است که بر عقلش پرده ای باشد که درک و احساس امور را بر آنچه هست نکند. «وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» یعنی محمّد صلّی اللَّه علیه و آله جبرئیل علیه السّلام را دید بر صورتی که خدای تعالی او را به آن آفریده در جایی که خورشید طلوع می­کند و آن افق اعلی از طرف مشرق است. «وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ» اهل بصره به جز سهل و ابن کثیر و کسائی با ظاء قرائت کرده­اند و دیگران با ضاد. بنا بر قرائت اول یعنی: بر وحی خدای تعالی و آنچه او را از اخبار غیبی خبر می­دهد متّهم نیست. و بنا بر قرائت دوم بدین معنا است که او در رسانیدن آنچه از خدا به او اعلام شده بخیل نیست. «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ» یعنی قرآن گفته و قول شیطان رجیم که به او القاء کرده باشد نیست چنانچه مشرکین می­گویند: شیطان به او القاء می­کند همانطوری که به کاهنان و جادوگران القاء می­کند. «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ» پس کدام راه را که از این راه روشن تر باشد و برای شما آشکار کردم می پیمائید. یا بدین معنا که شما از این قرآن به کجا عدول می­کنید. «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» یعنی نیست قرآن مگر موعظه و تذکّر برای مردم.

ص: 171


1- . مجمع البیان 10 : 438 - 439

لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ علی أمر الله و طاعته. (1) و قال فی قوله إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا یعنی کفار قریش و مترفیهم کأبی جهل و الولید بن المغیرة و العاص بن وائل و أصحابهم کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله مثل عمار و خباب و بلال و غیرهم یَضْحَکُونَ علی وجه السخریة بهم و الاستهزاء فی دار الدنیا أو من جدهم فی عبادتهم لإنکارهم البعث أو لإیهام العوام أن المسلمین علی باطل وَ إِذا مَرُّوا أی المؤمنون بِهِمْ یَتَغامَزُونَ أی یشیر بعضهم إلی بعض بالأعین و الحواجب استهزاء بهم و قیل نزلت فی علی علیه السلام و ذلک أنه کان فی نفر من المسلمین جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا ثم رجعوا إلی أصحابهم فقالوا رأینا الیوم الأصلع فضحکنا منه فنزلت الآیة قبل أن یصل علی علیه السلام و أصحابه إلی النبی صلی الله علیه و آله قوله فَکِهِینَ أی إذا رجع هؤلاء الکفار إلی أهلهم رجعوا معجبین بما هم فیه یتفکهون بذکرهم وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ أی لم یرسل هؤلاء الکفار حافظین علی المؤمنین ما هم علیه و ما کلفوا حفظ أعمالهم (2) قوله تعالی سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی قال البیضاوی أی سنقرئک علی لسان جبرئیل أو سنجعلک قارئا بإلهام القراءة فلا تنسی أصلا من قوة الحفظ إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ نسیانه بأن ینسخ تلاوته و قیل المراد به القلة أو نفی النسیان رأسا إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی ما ظهر من أحوالکم و ما بطن أو جهرک بالقراءة مع جبرئیل و ما دعاک إلیه من مخافة النسیان فیعلم ما فیه صلاحکم من إبقاء و إنساء وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری و نعدک للطریقة الیسری فی حفظ الوحی أو التدین و نوفقک لها و لهذه النکتة قال نُیَسِّرُکَ لا نیسر لک عطف علی سَنُقْرِئُکَ و إِنَّهُ یَعْلَمُ اعتراض فَذَکِّرْ بعد ما استتب لک الأمر إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری لعل هذه الشرطیة إنما جاءت بعد تکریر التذکیر و حصول الیأس عن البعض لئلا یتعب نفسه و یتلهف علیهم أو لذم المذکرین و استبعاد تأثیر الذکری فیهم أو للإشعار بأن التذکیر إنما یجب إذا ظن نفعه و لذلک أمر بالإعراض عمن تولی

ص: 172


1- مجمع البیان 10: 345- 347.
2- مجمع البیان 10: 456 و 458.

«لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ» برای کسی که از شما می­خواهد بر امر خدا و طاعت او مستقیم باشد. (1)

و در باره این فرموده خداوند «ان الذین اجرموا» گوید: یعنی کفار قریش و مجرمان آنان همچون ابوجهل و ولید بن مغیره و عاص بن وائل و دوستان آنان. «کانوا من الذین آمنوا» یعنی یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مثل عمّار و خبّاب و بلال و دیگران. «یضحکون» بر طریق استهزاء به آنان، و به تمسخر گرفتن آنان در دنیا، یا اینکه به خاطر اینکه روز قیامت را انکار می­کردند از جدیت و کوشش مسلمانان در عبادت می­خندیدند. یا بدین جهت بوده که مردن عوام را به این وهم بیندازند که مسلمانان بر باطل هستند. «و إذا مرّوا» یعنی هرگاه مومنان بر آن دسته مشرگان گذر می­کردند. «بهم یتغامزون» یعنی برخی از آنان از روی تمسخر با چشم و ابرو به برخی دیگر اشاره می­کردند. وگفته شده: این آیه در شأن علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده و این در وقتی بود که آن حضرت در میان جمعی از مسلمین نزد پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آمد. پس منافقین به او مسخره کرده و خندیدند و با چشم و ابر و اشاره کردند. سپس به سوی یاران و هم کیشان خود برگشته و گفتند: ما اصلع (یعنی علی بن ابی طالب) را دیدیم و بر او خندیدیم. قبل از آنکه علی علیه السّلام با اصحابش به پیامبر صلّی اللَّه برسند آیه نازل شد. «فکهین» یعنی هر گاه این کافران به نزد خانواده خود بازمی­گشتند از آنچه که آنان در آن به ذکر آن­ها شوخی می­کردند، در شگفت بودند. «و ما ارسلوا علیهم حافظین» یعنی این کافران فرستاده نشده­اند که نگهبان مؤمنان باشند و مکلّف نشده­اند که اعمال آنان را حفظ کنند. (2)

در باره این فرموده خداوند «سنقرئک فلا تنسی» بیضاوی گوید: یعنی بر زبان جبرئیل بر تو قرائت می­کنیم یا اینکه تو را با الهام قرائت، قاری قرار خواهیم داد پس هرگز نیروی حفظ کردن را فراموش نکن. «الا ما شاء الله» فراموشی آن با منسوخ شدن تلاوت آن است. و گفته شده: مقصود از آن کم شدن، یا نفی کلّی فراموشی است. «إنّه یعلم الجهر و ما یخفی» یعنی احوال آشکار و پنهان شما. یا مقصود قرائت بلند تو با جبرئیل، و آنچه که از ترس فراموشی تو را بدان فرا می­خواند، پس از میان باقی گذاشتن و فراموش کردن هر کدام را که به صلاح شماست را می­داند. «و نیسّرک للیسری» یعنی راه آسانی را در حفظ وحی و دینداری برای تو هموار می­کنیم، و توفیق پیمودن آن را به تو می­دهیم و به خاطر همین نکته مهم فرمود: «نیسّرک» و نفرمود: «نیسّر لک» که عطف بر «سنقرئک» شود. «إنّه یعلم» جمله معترضه است. «فذکّر» یعنی پس از آنکه امر رسالت برایت برقرار و پابرجا شد. «إن نفعت الذکری» چه بسا این جمله شرط پس از تکرار تذکیر و حصول یأس و ناامیدی از جانب برخی مردم، آمده است تا خود را خسته نکند و بر آنان افسوس و حسرت نخورد، یا به جهت نکوهش افراد تذکیر داده شده، و بعید بودن تاثیر ذکر و یادآوری در آنان باشد، یا برای آگاهی دادن از این باشد که تذکیر، هنگامی که واجب می­گردد که نفع و سود بردن از آن پنداشته شود و به همین خاطر پیامبر امر شده که از کسانی که روی گردانی کردند، اعراض کند.

ص: 172


1- . مجمع البیان 10 : 345 - 347
2- . مجمع البیان 10 : 456 - 458

سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی سیتعظ و ینتفع بها من یخشی الله وَ یَتَجَنَّبُهَا و یتجنب الذکری الْأَشْقَی الکافر فإنه أشقی من الفاسق أو الأشقی من الکفرة لتوغله فی الکفر الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری أی نار جهنم ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها فیستریح وَ لا یَحْیی حیاة تنفعه. (1) لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ بمتسلط إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ لکن من تولی و کفر فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ یعنی عذاب الآخرة و قیل متصل فإن جهاد الکفار و قتلهم تسلط و کأنه أوعدهم بالجهاد فی الدنیا و العذاب فی الآخرة و قیل هو استثناء من قوله فَذَکِّرْ إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ رجوعهم ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ فی المحشر. (2) لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ أقسم سبحانه بمکة و قیده بحلول الرسول صلی الله علیه و آله فیه إظهارا لمزید فضله و إشعارا بأن شرف المکان شرف (3) أهله و قیل حل مستحل تعرضک فیه (4) وَ والِدٍ أی آدم أو إبراهیم علیه السلام وَ ما وَلَدَ ذریته أو محمد صلی الله علیه و آله فِی کَبَدٍ أی تعب و مشقة و هو تسلیة للرسول صلی الله علیه و آله بما کان (5) یکابده من قریش و الضمیر فی أَ یَحْسَبُ لبعضهم الذی کان یکابد منه أکثر أو یغتر بقوته کأبی الأشد بن کلدة فإنه کان یبسط تحت قدمه (6) أدیم عکاظی و یجذبه عشرة فیتقطع و لا یزل قدماه أو لکل أحد منهم أو الإنسان (7) أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ فینتقم منه یَقُولُ أی فی ذلک الوقت أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً أی کثیرا و المراد ما أهلکه سمعة و مفاخرة و معاداة للرسول صلی الله علیه و آله أَ یَحْسَبُ

ص: 173


1- أنوار التنزیل 2: 598 و 599.
2- أنوار التنزیل 2: 600 و 601.
3- فی المصدر: بشرف أهله.
4- فی المصدر: و قیل: حل مستحل تعرضک فیه، کما یستحل تعرض الصید فی غیره، أو حلال لک أن تفعل فیه ما ترید ساعة من النهار، فهو وعد بما أحل له عام الفتح.
5- فی المصدر: مما کان.
6- فی المصدر: تحت قدمیه.
7- فی المصدر: أو للإنسان.

«سیذکّر من یخشی» یعنی کسی که از خداوند بترسد از آن پند و سود می­برد. «و یتجنّبها الکبری» یعنی از ذکر دوری می­گزیندند. «الاشقی» کافر. چرا که کافر از فاسق نگون بخت­تر است. یا اینکه بدبخت­ترین کافران باشد به این جهت که در کفر غوطه­ور شده است. «الذی یصلی النار الکبری» یعنی آتش دوزخ. «ثمّ لا یموت فیها» نمی­میرد تا بتواند استراحت کند. «و لا یحیی» یعنی زندگی­ای که بتواند از آن سود ببرد ندارد. (1)

«لست علیهم بمصیطر» یعنی بر آنان تسلط نمی­یابی. «الا من تولّی و کفر» اما هر کس پشت کرده و کفر بورزد. «فیعذّبه الله العذاب الاکبر» یعنی عذاب آخرت. و گفته شده: به جمله پیشین متصل است زیرا جهاد با کافران و کشتن آنان، همان تسلّط یافتن است و گویی آنان را در دنیا به جهاد و مبارزه، و در آخرت به عذاب وعده داده است. و گفته شده: این عبارت استثنایی از کلمه «فذکّر» است. «إنّ الینا ایابهم» یعنی بازگشت آنان به سوی ماست. «ثم انّ علینا حسابهم» در محشر حساب آن­ها بر عهده ماست. (2)

«لا اقسم بهذا البلد» خداوند سبحان به مکه سوگند یاد کرده و سوگند را مقید به ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کرده است، که بیانگر فضیلت و برتری فراوان آن حضرت است و این را می­رساند که ارزش و شرافت مکان به ارزش و شرافت مردم آن مکان است. و گفته شده: حلالی است که برای تو میسر شده است. «و والدٍ» یعنی آدم یا ابراهیم علیه السلام. «و ما ولد» یعنی نوادگان او یا مقصود محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «فی کبد» یعنی رنج و مشقّت. و این عبارت دلداری­ای برای پیامبر است از رنج و سختی­های که از طرف قریش دامنگیر آن حضرت شد. و ضمیر در «أیحسب» به برخی از کافران برمی­گردد که پیامبر رنج بیشتری از آنان دید، یا مرجع ضمیر کسانی هستند که به توان و نیروی خویش مغرور می­شوند مانند ابی اشدّ بن کلدۀ بود که در زیر پاهایش پوستی عکاظی پهن می­کرد و ده نفر آن را از زیر او می­کشیدند، پوست قطعه قطعه می­شد اما پاهای او نمی­لغزید. یا مقصود هر کدام از آن کافران است، و یا مقصود انسان است. «أن لن یقدر علیه احد» که از او انتقام بگیرد. «یقول» یعنی در آن هنگام گوید: «أهلکت مالاً لبداً» یعنی اموال بسیار. و مقصود اموالی است که در راستای بدنام کردن پیامبر و فخرورزی و دشمنی با آن حضرت تباه کرده است. «أیحسب

ص: 173


1- . انوار التنزیل 2 : 598 - 599
2- . انوار التنزیل 2 : 600 - 601

أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ حین کان ینفق أو بعد ذلک فیسأله عنه. (1) و قال الطبرسی قیل هو الحارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف و ذلک أنه أذنب ذنبا فاستفتی النبی صلی الله علیه و آله فأمره أن یکفر فقال لقد ذهب مالی فی الکفارات و النفقات منذ دخلت فی دین محمد عن مقاتل. (2) اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ أی اقرأ القرآن مفتتحا باسمه أو مستعینا به و قیل الباء زائدة أی اقرأ اسم ربک الذی خلق کل شی ء خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ جمع علقة اقْرَأْ تکریر للمبالغة أو الأول مطلق و الثانی للتبلیغ أو فی الصلاة و لعله لما قیل اقرأ باسم ربک فقال ما أنا بقاری فقیل له اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الزائد فی الکرم علی کل کریم الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ أی الخط بالقلم عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ بخلق القوی و نصب الدلائل و إنزال الآیات فیعلمک القراءة و إن لم تکن قارئا و أکثر المفسرین علی أن هذه السورة أول ما نزل من القرآن و أول یوم نزل جبرئیل علی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو قائم علی حراء علمه خمس آیات من أول هذه السورة و قیل سورة المدثر و قیل سورة الحمد.

لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أی الیهود و النصاری وَ الْمُشْرِکِینَ أی عبدة الأصنام مُنْفَکِّینَ عما کانوا علیه من دینهم حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ أی الرسول صلی الله علیه و آله أو القرآن رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ بدل من البینة بنفسه أو بتقدیر مضاف أو مبتدإ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً صفته أو خبره و الرسول و إن کان أمیا لکنه لما تلا مثل ما فی الصحف کان کالتالی لها و قیل المراد جبرئیل و کون الصحف مطهرة أن الباطل لا یأتی ما فیها و أنها لا یمسها إلا المطهرون فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ مکتوبات مستقیمة ناطقة بالحق وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ عما کانوا علیه بأن آمن بعضهم و کفر آخرون إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ البشارة به فی کتبهم و علی ألسنة رسلهم فکانت الحجة قائمة علیهم.

ص: 174


1- أنوار التنزیل 2: 604.
2- مجمع البیان 10: 493 و 494.

أن لم یره احد» یعنی در هنگامی که انفاق می­کند، یا پس از آن، و در باره آن از او پرسش می­شود. (1)

طبرسی گوید: گفته شده: آن شخص حارث بن نوفل بن عبد مناف بود. و از این قرار بود که او گناهی مرتکب شد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فتوا خواست و پیامبر او را امر کرد که کفّاره بدهد. پس او گفت: از وقتی وارد دین محمد شدم مالم در کفارات و صدقات تمام شد. این قول از مقاتل نقل شده است. (2)

«اقرأ باسم ربّک» یعنی قرائت قرآن را با اسم او یا با استعانت از او آغاز کن. و گفته شده: باء زائده است، یعنی بخوان نام پروردگارت را که همه چیز را آفرید. «خلق الانسان من علق» علق جمع «علقۀ» است. «اقرأ» تکراری برای مبالغه است. یا اینکه اقرأ اول خواندن مطلق است و اقرأ دوم برای تبلیغ است، یا خواندن در نماز است. و چه بسا از این جهت باشد که هنگامی که به پیامبر گفته شد: به نام پروردگارت بخوان، فرمود: من خواننده نیستم. پس گفته شد: «إقرأ و ربّک الاکرم» یعنی خداوندی که در کرم و بخشش بر هر کریم بالاتر است. «الذی علّم بالقلم» یعنی نوشتن با قلم را آموخت. «علّم الانسان ما لم یعلم» با آفرینش نیروها و برپایی دلائل و فرستادن آیات، پس خواندن را به تو می­آموزد هر چند خواننده نباشی. بیشتر مفسران بر این باورند که این سوره اولین سوره­ای از قرآن است که نازل شد و اولین روزی که جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرود آمد در حالی که آن حضرت در غار حراء بود، پنج آیه از این سوره را به او آموخت. و گفته شده: اولین سوره، سوره مدّثر بوده و گفته شده: سوره حمد است.

«لم یکن الذین کفروا من اهل الکتاب» یعنی یهودیان و مسیحیان. و «المشرکین» یعنی بت­پرستان. «منفکّین» از دین خود دست بردار نبودند. «حتّی تأتیهم البیّنۀ» یعنی رسول خدا یا قرآن. «رسول من الله» خود این کلمه بدل برای «البیّنۀ» است، یا اینکه با تقدیر مضاف یا با تقدیر مبتدا بدل است. «یتلو صحفاً مطهّرۀ» صفت یا خبر برای آن است. و هر چند رسول درس ناخوانده است اما هنگامی که چیزی مانند آنچه در صحیفه­ها آمده را تلاوت کرده، همچون کسی است که آن را تلاوت نموده است، و گفته شده مقصود از آن جبرئیل است و پاک بودن صحیفه­ها به این معنا است که باطل بدان راه نمی­یابد و جز پاکان کسی بدان دست نمی­یازد. «فیها کتب قیّمۀ» نوشته­های راستین که از حقّ سخن می­گوید. «و ما تفرّق الذین اُوتوا الکاب» از دینی که بر آن بودند دستخوش پراکندنگی نشدند به این صورت که برخی از آنان ایمان آورده و برخی دیگر کافر شوند. «الا من بعد ما جاءتهم» مگر پس از آنکه بشارت بدان در کتاب­هایشان و بر زبان پیامبرانشان آمد، پس حجّت و برهان، بر آنان برپا داشته شد.

ص: 174


1- . انوار التنزیل 2 : 604
2- . مجمع البیان 10 : 493 - 494

قوله تعالی رِحْلَةَ الشِّتاءِ قال الطبرسی کانت لقریش رحلتان فی کل سنة رحلة فی الشتاء إلی الیمن لأنها بلاد حامیة و رحلة فی الصیف إلی الشام لأنها بلاد باردة و لو لا هاتان الرحلتان لم یمکنهم به مقام و قیل إن کلتا الرحلتین کانت إلی الشام و لکن رحلة الشتاء فی البحر إلی وائله طلبا للدف ء و رحلة الصیف إلی بصری و أذرعات طلبا للهواء. (1) و قال فی قوله أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ أی بالجزاء و الحساب قال الکلبی نزلت فی العاص بن وائل السهمی و قیل فی الولید بن المغیرة عن السدی و مقاتل و قیل فی أبی سفیان کان ینحر فی کل أسبوع جزورین فأتاه یتیم فسأله شیئا فقرعه بعصاه (2) عن ابن جریح و قیل فی رجل من المنافقین عن ابن عباس یَدُعُّ الْیَتِیمَ أی یدفعه بعنف وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ أی لا یطعمه و لا یحث علیه إذا عجز. (3)

أقول: قد مضی سبب نزول سورة الجحد فی کتاب الاحتجاج.

وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَوَی ابْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ الصَّفَا فَقَالَ یَا صَبَاحَاهْ فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ قُرَیْشٌ فَقَالُوا لَهُ مَا لَکَ فَقَالَ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنَّ الْعَدُوَّ مُصَبِّحُکُمْ أَوْ مُمَسِّیکُمْ أَ مَا کُنْتُمْ تُصَدِّقُونِّی قَالُوا بَلَی قَالَ فَإِنِّی نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ تَبّاً لَکَ لِهَذَا دَعَوْتَنَا جَمِیعاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ السُّورَةَ تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ.

أی خسرت یداه أو صفرتا من کل خیر و هو ابن عبد المطلب عم النبی صلی الله علیه و آله وَ امْرَأَتُهُ و هی أم جمیل بنت حرب أخت أبی سفیان حَمَّالَةَ الْحَطَبِ کانت تحمل الغضا و الشوک فتطرحه فی طریق رسول الله صلی الله علیه و آله إذا خرج إلی الصلاة لیعقره عن ابن عباس و فی روایة الضحاک قال الربیع بن أنس کانت تبث و تنشر الشوک علی طریق الرسول صلی الله علیه و آله فیطؤه کما یطأ أحدکم الحریر و قیل إنها کانت تمشی بالنمیمة بین الناس فتلقی بینهم العداوة و توقد نارها بالتهییج کما یوقد النار

ص: 175


1- مجمع البیان 10: 545.
2- أی ضربه به.
3- مجمع البیان 10: 547.

در باره این فرموده خداوند «وحلۀ الشتاء» طبرسی گوید: قریش در هر سال دو سفر داشتند: سفری در زمستان که به یمن می­رفتند زیرا آنجا منطقه گرمسیر بود. و سفری در تابستان به شام می­رفتند که سرزمینی سردسیر بود و اگر این دو سفر نبود برای آن­ها امکان نداشت که در حرم و مکه اقامت نمایند. و گفته شده: هر دو سفر به شام بوده، اما سفر زمستانی در دریا و ایله برای گرم شدن و سفر تابستانی به سوی بصری و اذرعات شام بود برای هواخوری.(1)

و در باره این فرموده خداوند «أرأیت الذی یکذّب بالدین» گوید: یعنی کسی که پاداش و حساب­رسی قیامت را تکذیب می­کند. کلبی گوید: این آیه در باره عاص بن وائل سهمی نازل شد. و سدی و مقاتل گفته­اند: در باره ولید بن مغیرۀ نازل شد. ابن جریح گوید: در باره ابوسفیان نازل شد که در هر هفته دو حیوان می­کشت و چون یتیمی نزد او می­آمد با عصا او را می­زد. و ابن عباس گوید: در باره مردی از منافقین نازل شد. «یدّع الیتیم» یعنی یتیم را با خشونت می­راند. «و لا یحضّ علی طعام المسکین» یعنی مسکین را طعام نمی­دهد و در وقت تنگی و ناتوانی خود، دیگران را به این کار تشویق نمی­کند. (2)

می­گویم: در کتاب احتجاج اسباب نزول سوره حجد را بیان کردیم.

طبرسی گوید: سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از صفا بالا رفت و فرمود: یا صباحاه (به فریاد برسید). مردم قریش گرد آمدند و به آن حضرت گفتند: تو را چه شده است؟ فرمود: اگر به شما بگویم دشمنی صبح یا شام به شما حمله می­کند آیا مرا تصدیق می­کنید؟ گفتند: آری. فرمود: بدایند که من شما را از عذاب سختی که پیش­رو دارید انداز می­دهم. ابولهب گفت: نابود باشی باری این همه ما را فرا خواندی؟ پس خداوند این سوره را نازل کرد: «تبّت یدا ابی لهب» یعنی هر دو دست ابولهب زیانکار باد یا به این معنی که دو دست او از خیر تهی گردد. و او پسر عبدالمطلب و عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود. «و امرأته» همسر او ام جمیل دختر حرب خواهر ابوسفیان بود. «حمّالۀ الحطب» بن عباس گوید: او خار و خاشاک و بوته­های تیغ­دار را برداشته و بر سر آن حضرت می­ریخت تا هر وقت برای نماز بیرون رود به پای او فرو رفته و مجروح شود. در روایت ضحاک، ربیع بن انس گوید: او خار بر سر راه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­افکند و آن حضرت بر آن قدم می­گذاشت همانطور که یکی از شما بر حریر نرم قدم می­گذارد. و ابن عباس گوید: او میان مردم سخن­چینی می­کرد و بین آنان دشمنی می­انداخت و آتش جنگ را برمی­افروخت چنانچه آتش

ص: 175


1- . مجمع البیان 10 : 545
2- . مجمع البیان 10 : 547

الحطب فسمی النمیمة حطبا عن ابن عباس و قیل معناه حمالة الخطایا فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ أی حبل من لیف و إنما وصفها بهذه الصفة تخسیسا لها و تحقیرا و قیل حبل تکون له خشونة اللیف و حرارة النار و ثقل الحدید یجعل فی عنقها زیادة فی عذابها و قیل فی عنقها سلسلة من حدید طولها سبعون ذراعا تدخل فی فیها و تخرج من دبرها و تدار علی عنقها فی النار عن ابن عباس و سمیت السلسلة مسدا لأنها ممسودة أی مفتولة و قیل إنها کانت لها قلادة فاخرة من جوهر فقالت لأنفقها فی عداوة محمد فتکون عذابا فی عنقها یوم القیامة عن سعید بن المسیب

وَ یُرْوَی عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ السُّورَةُ أَقْبَلَتِ الْعَوْرَاءُ أُمُّ جَمِیلِ بِنْتِ حَرْبٍ وَ لَهَا وَلْوَلَةٌ وَ فِی یَدِهَا فِهْرٌ وَ هِیَ تَقُولُ:

مُذَمَّماً أَبَیْنَا*وَ دِینَهُ قَلَیْنَا*وَ أَمْرَهُ عَصَیْنَا

وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ فَلَمَّا رَآهَا أَبُو بَکْرٍ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَنَا أَخَافُ أَنْ تَرَاکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهَا لَنْ تَرَانِی وَ قَرَأَ قُرْآناً فَاعْتَصَمَ بِهِ کَمَا قَالَ وَ قَرَأَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (1) فَوَقَفَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ لَمْ تَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ أُخْبِرْتُ أَنَّ صَاحِبَکَ هَجَانِی فَقَالَ لَا وَ رَبِّ الْبَیْتِ مَا هَجَاکِ فَوَلَّتْ وَ هِیَ تَقُولُ قُرَیْشٌ عَلِمَتْ أَنِّی بِنْتُ سَیِّدِهَا.

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَرَفَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَنِّی ثُمَّ إِنَّهُمْ یَذُمُّونَ مُذَمَّماً وَ أَنَا مُحَمَّدٌ (2).

أقول: قد مر تفسیر سورة الفلق فی باب عصمته صلی الله علیه و آله.

الأخبار

«1»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَیْبَتِهِ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا أَحَدٌ (3).

«2»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ وَ الصَّفَّارِ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ مَعاً

ص: 176


1- الإسراء: 45.
2- مجمع البیان 10: 559 و 560.
3- کمال الدین: 197. اسناد الحدیث فی المصدر فیه وهم راجعه.

هیزم را روشن می­کند و آن را آتش می­زند. از این رو سخن چینی را «حطب» (هیزم) نامیدند. و برخی گفته­اند: بدین معناست که او حمل کننده گناهان است. «فی جیدها حبلٌ من مسد» یعنی ریسمانی از لیف خرما. در حقیقت این توصیف به جهت پست و تحقیر کردن او بوده است. و برخی گفته­اند: ریسمانی که زبری لیف خرما و سوزش آتش و سنگینی آهن را دارد که در گردنش آویخته می­شود تا بر عذاب او بیفزاید. و این عباس گوید: در گردن او زنجیری از آهن با طول هفتاد زراع است که از دهانش داخل، و از مقعد او خارج می­شود و دور گردنش در آتش پیچیده می­شود. و زنجیر را مسدّ می­نامند از این جهت که «ممسودۀ» یعنی بافته­شده است. سعید بن مسیب گوید: ام جمیل یک گردنبند قیمتی از جنس جواهر داشت و گفت: آن را در دشمنی محمد صرف می­کنم. پس آن گردنبند در روز قیامت عذابی بر گردن او خواهد بود. از اسماء دختر ابوبکر روایت شده که گوید: هنگامی که این سوره نازل شد ام جمیل دختر حرب که عوراء نام داشت فریاد و جوش و خروشی راه انداخته بود و در دستش سنگ بزرگی بود و می­گفت:

از آن شخص نکوهیده ابا کردیم و از دینش خشم گرفتیم و از اوامر او سرکشی کردیم.

در این هنگام حضرت رسول در مسجد نشسته بود، و ابو بکر هم در خدمت آن حضرت بودند هنگامی که ابو بکر چشمش به امّ جمیل افتاد عرض کرد: یا رسول اللَّه، امّ جمیل به طرف ما می آید و من می­ترسم از طرف او به شما آسیبی برسد، حضرت فرمود: او مرا نخواهد دید، در این وقت پیامبر چند آیه از قرآن را خواندند و به کلام خدا پناهنده شدند، و از جمله آیاتی که قرائت فرمودند این آیه شریفه بود: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً.» (1){و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم} در این هنگام امّ جمیل آمد نزد ابو بکر توقف کرد ولی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را ندید و گفت: یا ابا بکر به من اطلاع دادند که دوست تو مرا هجو کرده است، ابو بکر گفت: به پروردگار کعبه سوگند دوست من تو را هجو نکرده است، وی پس از این گفتار از نزد ابو بکر رفت و می­گفت: قریش می­داند که من دختر رئیس آن­ها هستم. و روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند سبحان آنان را از من برگردانید و آن­ها مذمّم را نکوهش می­کنند و من محمّد هستم. (2)

می­گویم: تفسیر سوره علق در باب عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان شد.

روایات

روایت1.

کمال الدین: داود بن یزید از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: علی علیه السلام در زمان غیبت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه آن حضرت بود و کسی از آن خبر نداشت. (3)

روایت2.

کمال الدین: محمّد بن علیّ حلبیّ

ص: 176


1- . اسری / 45 - 46
2- . مجمع البیان 10 : 559 - 560
3- . کمال الدین : 197

عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اکْتَتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ مُخْتَفِیاً خَائِفاً خَمْسَ سِنِینَ لَیْسَ یُظْهِرُ أَمْرَهُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام اکْتَتَمَ (1) مَعَهُ وَ خَدِیجَةُ علیها السلام ثُمَّ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا أُمِرَ بِهِ فَظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَظْهَرَ أَمْرَهُ (2).

غط، الغیبة للشیخ الطوسی عن سعد مثله (3).

«3»

ک، إکمال الدین وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ مُخْتَفِیاً بِمَکَّةَ ثَلَاثَ سِنِینَ (4).

«4»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَکَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ بَعْدَ مَا جَاءَهُ الْوَحْیُ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْهَا ثَلَاثُ سِنِینَ مُخْتَفِیاً خَائِفاً لَا یُظْهِرُ حَتَّی أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا أُمِرَ بِهِ فَأَظْهَرَ حِینَئِذٍ الدَّعْوَةَ (5).

غط، الغیبة للشیخ الطوسی سعد مثله (6).

«5»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ وَ حِینَ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَابِ وَ نَخَرَ نَخْرَتَیْنِ حِینَ أَکَلَ آدَمُ علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةِ وَ حِینَ أُهْبِطَ مِنَ الْجَنَّةِ (7).

بیان

الرنة الصیاح و النخیر صوت بالأنف.

«6»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ

ص: 177


1- فیه و فی الغیبة: و علی معه.
2- کمال الدین: 197.
3- غیبة الطوسیّ: 216 و 217، و الاسناد فیه هکذا: سعد بن عبد اللّه عن محمّد بن الحسن بن أبی الخطاب، عن صفوان إه.
4- کمال الدین: 117.
5- کمال الدین: 117.
6- غیبة الطوسیّ: 217. رواه الطوسیّ بإسناده عن سعد، عن أحمد بن محمّد بن عیسی و محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب عن الحسن بن محبوب.
7- الخصال 1: 126.

از امام صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: رسول خدا پنج سال در مکّه مختفی و خائف و نهان بود و امرش را اظهار نمی کرد و تنها علی علیه السلام و خدیجه علیها السلام همراه او بودند، سپس خدای تعالی فرمان داد که رسالتش را آشکار کند و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ظهور کرد و امرش را آشکار فرمود. (1)

غیبۀ طوسی: از سعد همین حدیث روایت کرده است. (2)

روایت3.

کمال الدین: در روایت دیگری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سه سال در مکه پنهان ماند و دعوتش را آشکار نکرد. (3)

روایت4.

کمال الدین: عبیدالله حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بعد از آنکه وحی بر او نازل شد سیزده سال درنگ کرد که سه سال آن را مختفی و خائف بود و ظاهر نمی شد تا آنکه خدای تعالی فرمان داد که رسالتش را آشکار کند و در این هنگام دعوت را اظهار کرد. (4)

غیبۀ طوسی: از سعد همین روایت نقل شده است. (5)

روایت5.

خصال: برخی اصحاب ما از امام صادق علیه السلام روایت کرده­اند که فرمود: ابلیس چهار بار شیون کرد. نخستین بار روزی بود که به او لعنت شد و دیگر زمانی که به زمین فرود آمد و دیگر وقتی که محمد صلی الله علیه و آله و سلم پس از مدتی که پیامبر نیامده بود به پیامبری مبعوث گردید و دیگر زمانی که سوره فاتحه نازل شد و او دو بار شاد شد، زمانی که آدم از آن درخت خورد و زمانی که او از بهشت فرود آمد. (6)

توضیح

«الرنّۀ» یعنی فریاد و شیون. و «النخیر» یعنی صدا بیرون آوردن از بینی.

روایت6.

علل الشرایع:

ص: 177


1- . کمال الدین : 197
2- . غیبۀ طوسی : 216 - 217
3- . کمال الدین : 117
4- . کمال الدین : 117
5- . غیبۀ طوسی : 217
6- . خصال 1 : 126

أَبِی عَوَانَةَ عَنْ عُمَرَ (1) بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی صَادِقٍ (2) عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ نَاجِدٍ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِمَا وَرِثْتَ ابْنَ عَمِّکَ دُونَ عَمِّکَ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ فَفَتَحُوا (3) آذَانَهُمْ وَ اسْتَمَعُوا فَقَالَ علیه السلام جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی بَیْتِ رَجُلٍ مِنَّا أَوْ قَالَ أَکْبَرِنَا فَدَعَا بِمُدٍّ وَ نِصْفٍ مِنْ طَعَامٍ وَ قَدَحٍ لَهُ یُقَالُ لَهُ الْغُمَرُ فَأَکَلْنَا وَ شَرِبْنَا وَ بَقِیَ الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ کَمَا هُوَ وَ فِینَا مَنْ یَأْکُلُ الْجَذَعَةَ وَ یَشْرَبُ الْفَرَقَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ قَدْ تَرَوْنَ هَذِهِ فَأَیُّکُمْ یُبَایِعُنِی عَلَی أَنَّهُ أَخِی وَ وَارِثِی وَ وَصِیِّی فَقُمْتُ إِلَیْهِ وَ کُنْتُ أَصْغَرَ الْقَوْمِ وَ قُلْتُ أَنَا قَالَ اجْلِسْ ثُمَّ قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ أَقُومُ إِلَیْهِ فَیَقُولُ اجْلِسْ حَتَّی کَانَ فِی الثَّالِثَةِ فَضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی یَدِی فَبِذَلِکَ وَرِثْتُ ابْنَ عَمِّی دُونَ عَمِّی (4).

بیان

الغمر بضم الغین و فتح المیم القدح الصغیر و الفرق بالفتح و قد یحرک مکیال هو ستة عشر رطلا.

«7»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ وَ شَرِیکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ نَوْفَلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ (5) وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ أَیْ رَهْطَکَ الْمُخْلَصِینَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُمْ إِذْ ذَاکَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا یَزِیدُونَ رَجُلًا أَوْ یَنْقُصُونَ رَجُلًا فَقَالَ أَیُّکُمْ یَکُونُ أَخِی وَ وَارِثِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ بَعْدِی فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ ذَلِکَ رَجُلًا رَجُلًا کُلَّهُمْ یَأْبَی ذَلِکَ حَتَّی أَتَی عَلَیَّ فَقُلْتُ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ هَذَا أَخِی وَ وَارِثِی وَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ بَعْدِی فَقَامَ الْقَوْمُ یَضْحَکُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ یَقُولُونَ لِأَبِی طَالِبٍ قَدْ أَمَرَکَ

ص: 178


1- فی المصدر: عمرو بن المغیرة.
2- فی التقریب: اسمه مسلم بن زید أو عبد اللّه بن ناجد، و فی رجال الطوسیّ: عبد خیر بن ناجد.
3- افتحوا آذانکم و اسمعوا خ ل. و فی المصدر جمع بین الجملتین، فقال: افتحوا آذانکم و اسمعوا ففتحوا اه.
4- علل الشرائع: 67 و 68.
5- أنزلت خ ل.

ربیعة بن ناجد نقل کرده که مردی به علی علیه السّلام عرض کرد: یا امیر المؤمنین چرا شما از پسر عموی خود (یعنی پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله) ارث بردید ولی عموی شما از ایشان ارث نبرد؟ حضرت فرمودند: ای مردم گوشهای خود را باز کنید و کلام مرا بشنوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ما فرزندان عبد المطّلب را در خانه مردی از خودمان - یا فرمودند در خانه مردی که بزرگتر ما محسوب می شد - جمع نمود، بعد یک مدّ و نیم طعام با قدحی که به آن غمر می گفتند طلب نموده و از ما پذیرایی نمود ما طعام را خورده و شراب را آشامیدیم ولی بعد از دست کشیدن از غذا و شراب، طعام و آب همچنان باقی مانده بود گویا کسی از آن چیزی تناول نکرده است در حالی که بین ما کسی بود که یک بزغاله را تناول نموده و یک ظرف شانزده رطلی از آب را می آشامید. باری رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: حال که این صحنه را مشاهده نمودید کدام یک از شما با من بیعت می کند که برادر و وارث و وصیّ من باشد؟ من از جا برخاسته در حالی که از همه کوچک تر بودم عرض کردم: من. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: بنشین. سپس کلام خود را سه بار تکرار نموده و در هر بار من از جا برخاسته و عرض کردم: من حاضرم. ولی آن حضرت هر بار فرمودند: بنشین تا بالاخره در نوبت سوّم که من اظهار آمادگی کردم نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله با من دست داده و پیمان و عهد بست از این رو فقط من وارث آن حضرت بوده نه عمویم. (1)

توضیح

«الغمر» با ضمه غین و فتحه میم به معنای کاسه بزرگ است. و «الفرق» با فتحه و گاهی با حرکت حروف: پیمانه­ای معادل شانزده رطل است.

روایت7.

علل الشرایع: عبد اللَّه بن حارث بن نوفل از علیّ بن ابی طالب علیه السّلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که آیه شریفه: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» (بترسان قوم مخلص خود را). نازل شد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرزندان عبد المطلب را که در آن روز چهل مرد با یک نفر زیاده یا کم بودند دعوت نمود و به آن­ها فرمود: کدام یک از شما حاضرید برادر و وصیّ و وارث و وزیر و جانشینم پس از من در بین خویش باشید؟ نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله این کلام را به یک یک ایشان عرضه داشت و آن­ها ابا ورزیده و نمی پذیرفتند تا به من رسیدند، من عرض کردم: من حاضرم ای رسول خدا. رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای فرزندان عبد المطلب، این برادر و وارث و وصیّ و وزیر و جانشین من بین شما پس از من می باشد. آن جماعت برخاستند در حالی که بعضی به روی برخی می خندیدند به ابو طالب گفتند: به تو امر نمود

ص: 178


1- . علل الشرایع : 67 - 68

أَنْ تَسْمَعَ وَ تُطِیعَ لِهَذَا الْغُلَامِ (1).

أقول:- و رواه السید فی الطرف بإسناده عن الأعمش مثله (2).

«8»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ إِبْلِیسَ رَنَّ رَنِیناً لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَابِ (3).

«9»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أَیْ عَیْناً أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ أَیْ بُسْتَانٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً مِنْ تِلْکَ الْعُیُونِ أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّهُ سَیَسْقُطُ مِنَ السَّمَاءِ کِسَفٌ لِقَوْلِهِ وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ (4) وَ قَوْلِهِ أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا وَ الْقَبِیلُ الْکَثِیرُ أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ الْمُزَخْرَفُ بِالذَّهَبِ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ یَقُولُ مَنَّ اللَّهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ أَنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ وَ أَنِّی أَنَا بَعَثْتُهُ وَ یَجِی ءُ مَعَهُ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ کَتَبَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا (5).

أقول: سیأتی ما یوضح الخبر فی باب فتح مکة.

«10»

فس، تفسیر القمی فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ بِمَکَّةَ بَعْدَ أَنْ نُبِّئَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ النُّبُوَّةَ نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ أَسْلَمَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ ثُمَّ أَسْلَمَتْ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ زَوْجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ دَخَلَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُصَلِّی وَ عَلِیٌّ علیه السلام بِجَنْبِهِ وَ کَانَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ جَعْفَرٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ صِلْ جَنَاحَ

ص: 179


1- علل الشرائع: 68.
2- الطرف: 7.
3- تفسیر القمّیّ: 26.
4- الطور: 44.
5- تفسیر القمّیّ: 388 و 389، و الآیات فی الاسراء: 90- 93.

که فرمان این جوان را شنیده و اطاعت کنی. (1)

می­گویم: سید نیز در «الطرف» با اسنادش از اعش همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت8.

تفسیر قمی: علی بن عقبه، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرد که ایشان فرمود: شیطان دو بار ناله سر داد، آن گاه که خداوند، محمّد صلی الله علیه و آله را پس از مدتی که پیامبری نیامده بود به پیامبری برانگیخت و هنگامی که سوره حمد نازل شد. (3)

روایت9.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که فرمود: آیه: «حَتَّی تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الأَرْضِ یَنبُوعًا» یعنی چشمه ای «أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ» یعنی باغ و بوستانی «مِّن نَّخِیلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الأَنْهَارَ خِلالَهَا تَفْجِیرًا» یعنی از آن چشمه ها «أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاء کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفًا» زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله [به آنها] فرموده بود: پاره ای از آسمان سقوط خواهد کرد، زیرا خداوند فرموده: «وَإِن یَرَوْا کِسْفًا مِّنَ السَّمَاءِ سَاقِطًا یَقُولُوا سَحَابٌ مَّرْکُومٌ»(4)

{و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: «ابری متراکم است.»} و آیه: «أَوْ تَأْتِیَ بِاللّهِ وَالْمَلآئِکَةِ قَبِیلًا» و القَبیل یعنی کثیر و زیاد، «أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِّن زُخْرُفٍ» یعنی مُزیّن به طلا، «أَوْ تَرْقَی فِی السَّمَاء وَلَن نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتَابًا نَّقْرَؤُهُ» در آن نوشته شده: از سوی خدا به عبد الله بن ابی امیّه که محمد راستگو است، و من او را مبعوث کرده ام و همراه او چهار تن از ملائکه می آیند تا شهادت دهند خدا این نامه را نوشته است. و خداوند عزّ و جلّ نازل فرمود: «قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ کُنتُ إَلاَّ بَشَرًا رَّسُولًا.» (5)

می­گویم: به زودی در باب مربوط به فتح مکه ضرح و توضیح این روایت خواهد آمد.

روایت10.

تفسیر قمی: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(6) {پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب، که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} این آیه، سه سال بعد از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله در روز دوشنبه مبعوث شد و علی علیه السلام روز سه شنبه اسلام آورد، سپس خدیجه بِنت خُوَیلِد، همسر پیامبر، اسلام را پذیرفت. ابو طالب همراه جعفر نزد پیامبر آمد و دید حضرت نماز می خواند و علی علیه السلام کنار او ایستاده است. به جعفر گفت:کنار

ص: 179


1- . علل الشرایع : 68
2- . الطرف : 7
3- . تفسیر قمی : 26
4- . طور / 44
5- . تفسیر قمی : 388 - 389 و دیگر آیات ذکر شده در سوره اسراء آیات 90 تا 93 آمده است که ترجمه آن به شرح زیر است: { و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد. یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی، یا چنان که ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری، یا برای تو خانه ای از طلا [کاری] باشد، یا به آسمان بالا روی، و به بالا رفتن تو [هم] اطمینان نخواهیم داشت، تا بر ما کتابی نازل کنی که آن را بخوانیم.» بگو: «پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟»}
6- . حجر / 94 - 95

ابْنِ عَمِّکَ فَوَقَفَ جَعْفَرٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَی یَسَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَدَرَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ بَیْنِهِمَا فَکَانَ یُصَلِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ جَعْفَرٌ وَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ خَدِیجَةُ فَلَمَّا أَتَی لِذَلِکَ سِنُونَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ وَ کَانَ الْمُسْتَهْزِءُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسَةً الْوَلِیدَ بْنَ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصَ بْنَ وَائِلٍ وَ الْأَسْوَدَ بْنَ الْمُطَّلِبِ وَ الْأَسْوَدَ بْنَ عَبْدِ یَغُوثَ وَ الْحَارِثَ بْنَ طَلَاطِلَةَ الْخُزَاعِیَّ.

أقول: ثم ساق الحدیث إلی آخر خبر هلاک المستهزءین علی ما نقلنا عنه فی أبواب المعجزات.

ثم قال فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله فقام علی الحجر فقال یا معشر قریش یا معشر (1) العرب أدعوکم إلی شهادة أن لا إله إلا الله و أنی رسول الله و آمرکم بخلع الأنداد و الأصنام فأجیبونی تملکون بها العرب و تدین لکم العجم و تکونون ملوکا فی الجنة فاستهزءوا منه و قالوا جن محمد بن عبد الله و لم یجسروا علیه لموضع أبی طالب فاجتمعت قریش علی أبی طالب (2) فقالوا یا أبا طالب إن ابن أخیک قد سفه أحلامنا و سب آلهتنا و أفسد شباننا و فرق جماعتنا فإن کان یحمله علی ذلک العدم جمعنا له مالا فیکون أکثر قریش مالا و نزوجه أی امرأة شاء من قریش فقال له أبو طالب ما هذا یا ابن أخ فقال یا عم هذا دین الله الذی ارتضاه لأنبیائه و رسله بعثنی الله رسولا إلی الناس فقال یا ابن أخ إن قومک قد أتونی یسألونی أن أسألک أن تکف عنهم فقال یا عم لا أستطیع أن أخالف أمر ربی فکف عنه أبو طالب ثم اجتمعوا إلی أبی طالب فقالوا أنت سید من ساداتنا فادفع إلینا محمدا لنقتله و تملک علینا فقال أبو طالب قصیدته الطویلة یقول فیها:

و لما رأیت القوم لا ود بینهم (3)*** و قد قطعوا کل العری و الوسائل

کذبتم و بیت الله یبزی محمد***و لما نطاعن دونه و نناضل

و نسلمه (4) حتی نصرع حوله*** و نذهل عن أبنائنا و الحلائل

ص: 180


1- یا معاشر خ ل.
2- فی المصدر: الی أبی طالب.
3- فی المصدر: لا ود عندهم.
4- فی المصدر: و ننصره.

پسر عمویت نماز بگزار. جعفر سمت چپ ایستاد و پیامبر صلی الله علیه و آله میان علی علیه السلام و جعفر قرار گرفت. پس از آن پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می خواند و علی علیه السلام و جعفر و زید بن حارثه و خدیجه به حضرت اقتدا می کردند. بعد از سه سال خداوند فرمود: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ». آنان که پیامبر صلی الله علیه و آله را مسخره می کردند، پنج نفر بودند: ولید بن مُغیره، عاص بن وائل، اسود بن مُطَّلِب و اسود بن عبد یَغُوث و حارث بن طُلاطِله خُزاعی.

می­گویم: سپس حدیث را تا پایان اخبار مربوط به هلاک استهزاء کنندگان بر منوالی که در باب­های معجزات ذکر کردیم، آورده است و سپس گوید: سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمد و بر روی سنگی ایستاد و فرمود: ای قریشیان! ای عرب! از شما می خواهم که شهادت دهید معبودی جز الله وجود ندارد و من فرستاده و پیامبر اویم، بت ها و هر چه را شریک خدا می دانید، رها کنید و خواسته و فرمان مرا بپذیرید تا بر همه عرب مسلط شوید و عجم تابع و مطیع شما شود و شما در بهشت هم پادشاهی کنید. قریشیان خندیدند و او را مسخره کردند و گفتند: محمد بن عبد الله، دیوانه و مجنون شده است، اما به خاطر موقعیت و جایگاه ابو طالب، جرأت و جسارت بیشتری نکردند، قریشیان نزد ابو طالب رفتند و گفتند: ای ابو طالب! برادرزاده تو، عقیده و باورهای ما را احمقانه می داند و به بت ها و معبودان ما دشنام و نفرین می گوید و جوانان ما را فاسد می کند و اجتماع ما را پراکنده و متفرق می سازد. اگر فقر او را به این کار واداشته، مالی برای او جمع می کنیم تا ثروتمندترین شخص قریش بشود و هر زنی را که بخواهد به عقد او درمی آوریم. ابو طالب از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: ای پسر برادرم! این حرف ها که می گویی چیست؟ فرمود: این دین خداست که خدا آن را برای پیامبران و فرستادگان خود پسندیده، خداوند مرا به پیامبری به سوی مردم فرستاده است. ابو طالب گفت: قوم تو، قریش پیش من آمده بودند و از من خواستند تا به تو بگویم آنها را رها کن و به حال خود بگذار، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمو جان نمی توانم با خواسته خدا مخالفت کنم. ابو طالب دیگر چیزی نگفت. قریشیان دوباره نزد ابو طالب جمع شدند و گفتند: تو بزرگ ما هستی؛ محمد را به ما واگذار تا او را بکشیم و در ازای آن، تو پادشاه و سلطان ما باش، ابو طالب قصیده ای طولانی در جواب آن­ها سرود که برخی از ابیات آن چنین است:

چون دیدم که هیچ دوستی و محبتی برای قریش باقی نمانده و همه پیوندها و دستاویزها را گسسته اند.

دروغ می گویید، به خدای کعبه سوگند! محمد خوار و مقهور نمی شود، هنوز ما پیشاپیش او با شمشیرها و نیزه ها نجنگیده ایم.

تنها در صورتی دست از او برمی داریم که در اطراف او به خاک افتاده و کشته شده و زنان و فرزندان را فراموش کرده باشیم.

ص: 180

فلما اجتمعت قریش علی قتل رسول الله صلی الله علیه و آله و کتبوا الصحیفة القاطعة جمع أبو طالب بنی هاشم و حلف لهم بالبیت و الرکن و المقام و المشاعر فی الکعبة لئن شاکت محمدا شوکة لآتین علیکم یا بنی هاشم (1) فأدخله الشعب و کان یحرسه باللیل و النهار قائما بالسیف علی رأسه أربع سنین فلما خرجوا من الشعب حضر (2) أبا طالب الوفاة فدخل إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یجود بنفسه فقال یا عم ربیت صغیرا و کفلت یتیما فجزاک الله عنی خیرا أعطنی کلمة أشفع لک بها عند ربی (3) فروی أنه لم یخرج من الدنیا حتی أعطی رسول الله الرضا. (4).

بیان

قال الجزری یبزی أی یقهر و یغلب أراد لا یبزی فحذف لا من جواب القسم و هی مرادة أی لا یقهر و لم نقاتل عنه و ندافع و فلان یناضل عن فلان إذا رامی عنه و حاج و تکلم بعذره و دفع عنه.

«11»

فس، تفسیر القمی وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ قَالَ نَزَلَتْ (5) وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (6) قَالَ نَزَلَتْ بِمَکَّةَ فَجَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنِی هَاشِمٍ وَ هُمْ أَرْبَعُونَ رَجُلًا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَأْکُلُ الْجَذَعَ وَ یَشْرَبُ الْقِرْبَةَ فَاتَّخَذَ لَهُمْ طَعَاماً یَسِیراً بِحَسَبِ مَا أَمْکَنَ فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یَکُونُ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ هَذَا (7) مَا سَحَرَکُمْ مُحَمَّدٌ فَتَفَرَّقُوا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَفَعَلَ بِهِمْ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ سَقَاهُمُ اللَّبَنَ (8) فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ یَکُونُ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فَقَالَ

ص: 181


1- لاتین علیکم (علیهم خ ل) ببنی هاشم خ ل.
2- فی المصدر: حضرت.
3- إن ما علیه الشیعة الإمامیّة أن أبا طالب کان مؤمنا یتقی قومه و یستر دینه، و الاخبار بذلک کثیرة، و أشعاره علیه دالة، فما فی الخبر اما أخذه القمّیّ من العامّة و أورده علی طبق عقیدتهم فی ذلک، و اما کان ذلک من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی ظاهر حال أبی طالب، و أراد أنّه یظهر فی آخر لحظاته من الدنیا ما کان یستره من عقیدته، و سیجی ء الکلام فی ذلک مشبعا فی محله إن شاء اللّه.
4- تفسیر القمّیّ: 354 و 355.
5- المصدر خال عن قوله: قال: نزلت.
6- تقدم أنّه قراءة ابن مسعود.
7- خذوا خ ل، و فی المصدر: جزما سحرکم محمد.
8- حتی رووا خ.

وقتی همه قریش در قتل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اجماع کردند و پیمان نامه ای لازم الاجرا نوشتند، ابو طالب، بنی هاشم را جمع کرد و آن­ها را به کعبه و رکن و مقام و مشعر سوگند داد که اگر خاری به پای محمد صلی الله علیه و آله خلید، همه شما به حمایت از او بیایید. پس پیامبر صلی الله علیه و آله را به شِعب بُرد و چهار سال شب و روز، شمشیر به دست بالای سر حضرت مواظب او بود. وقتی از شعب بیرون آمدند، ابو طالب وفات یافت. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حالی که دائماً می گفت: ای عموجان فدایتان شوم! نزد ابو طالب آمد و گفت: «ای عموجان کودکی را تربیت کردی و یتیمی را کفالت نمودی؛ خداوند به جای من پاداش نیک و خیر به تو عطا کند، کلمه ای را بگو تا به واسطه آن نزد خداوند برایت شفاعت کنم» (1)روایت شده است که ابو طالب تا پیامبر صلی الله علیه و آله را راضی نکرد از دنیا نرفت. (2)

توضیح

جزری گوید: «یبزی» یعنی چیره و مغلوب می­سازد. و مقصود «لا یبزی» بوده که «لا» در جواب قسم حذف گردیده است. و آن مقصود بوده است، یعنی مغلوب و چیره نمی­شود و به خاطر او نمی­جنگیم و از او دفاع نمی­کنیم. و فلان یناضل عن فلان: هرگاه از او دفاع کرده و بر او احتجاج کند و برایش عذر بیاورد و از وی رفع اتهام کند.

روایت11.

تفسیر قمی: آیه «و أنذر عشیرتک الأقربین» گوید: نازل شد: «و رهطک منهم المخلصین» گوید: در مکه نازل شد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بنی هاشم را جمع نمود، و آن­ها چهل مرد بودند و هر کدامشان توانایی داشتند که یک گوسفند جوان و یک مشک آب بخورند، اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غذایی اندک برایشان فراهم آورد و آن­ها از آن خوردند و سیر گشتند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: چه کسی وصی و وزیر و جانشین من می­گردد؟. پس ابو لهب با تاکید گفت: محمد شما را جادو کرده است. در روز دوم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد که به مانند دیروز شیر و غذایی فراهم گردد و آن گاه به آنان شیر نوشاند تا این که سیر گشتند و سپس به آن­ها فرمود: کدام یک از شما وصی و وزیر و جانشین من می گردد؟

ص: 181


1- . شیعه دوازده امامی بر این باورند که ابوطالب مؤمن بود اما از قومش می­ترسید و دینش را پنهان کرد.
2- . تفسیر قمی : 354 - 355

أَبُو لَهَبٍ هَذَا مَا سَحَرَکُمْ مُحَمَّدٌ فَتَفَرَّقُوا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَفَعَلَ بِهِمْ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ سَقَاهُمُ اللَّبَنَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ یَکُونُ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی وَ یُنْجِزُ عِدَاتِی وَ یَقْضِی دَیْنِی فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَانَ أَصْغَرَهُمْ سِنّاً وَ أَحْمَشَهُمْ سَاقاً وَ أَقَلَّهُمْ مَالًا فَقَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ هُوَ (1).

«12»

فس، تفسیر القمی وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ قَالَ نَزَلَتْ بِمَکَّةَ لَمَّا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدَّعْوَةَ بِمَکَّةَ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا یَا أَبَا طَالِبٍ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ قَدْ سَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شَبَابَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا فَإِنْ کَانَ الَّذِی یَحْمِلُهُ عَلَی ذَلِکَ الْعُدْمَ جَمَعْنَا لَهُ مَالًا حَتَّی یَکُونَ أَغْنَی رَجُلٍ فِی قُرَیْشٍ وَ نُمَلِّکَهُ عَلَیْنَا فَأَخْبَرَ أَبُو طَالِبٍ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَقَالَ لَوْ وَضَعُوا الشَّمْسَ فِی یَمِینِی وَ الْقَمَرَ فِی یَسَارِی مَا أَرَدْتُهُ وَ لَکِنْ یُعْطُونِی کَلِمَةً یُمَلِّکُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ یَدِینُ لَهُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ یَکُونُونَ مُلُوکاً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ ذَلِکَ فَقَالُوا نَعَمْ وَ عَشْرَ کَلِمَاتٍ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالُوا نَدَعُ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ إِلَهاً وَ نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا اخْتِلاقٌ (2) أَیْ تَخْلِیطٌ (3).

«13»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ (4) عَنْ حَفْصٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ (5) بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ (6) عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا (7) وَ قَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

ص: 182


1- تفسیر القمّیّ: 474.
2- ص: 4- 7.
3- تفسیر القمّیّ: 561 و 562.
4- رواه الکلینی فی الکافی أیضا، و فیه اختلاف ذکره المصنّف فی الهامش، نذکره بعد ذلک.
5- فأمره خ ل.
6- المزّمّل: 10.
7- و ذرنی و المکذبین أولی النعمة. کا.

باز ابو لهب با تاکید گفت که محمد شما را جادو کرده و همگی پراکنده شدند. در روز سوم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد که به مانند دو روز قبل عمل شود و سپس به آنان شیر نوشاند و گفت: کدام یک از شما وصی و وزیر می گردد و وعده های مرا به انجام می رساند و دینم را ادا می کند. سپس علی علیه السلام که سن و سال و دارایی اش از همه کمتر بود و ساق های پاهایش از همه آنها نازک تر بود، به پا خواست و گفت: «من، ای رسول خدا» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: تو همان فرد هستی. (1)

روایت12.

تفسیر قمی: «وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ»، این آیه وقتی در مکّه نازل شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت خویش را آشکار کرد و قریشیان نزد ابو طالب گرد آمدند و گفتند: ای ابو طالب! این عموزاده تو ما را بی­خرد خوانده و خدایان ما را ناسزا گفته و جوانان ما را به تباهی کشانده و جمع ما را پراکنده کرده است. اگر تهیدستی، او را به چنین کاری وامی­دارد، ما چنان ثروتی به او می­دهیم که بی­نیازترین مرد قریش شود و او را فرمانروای خود می کنیم. ابو طالب، رسول خدا صلی الله علیه و آله را از این سخن آگاه ساخت. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من گذارند، من آن را نمی­خواهم، بلکه می خواهم سخنی به من بدهند (بگویند) که با آن بر عرب فرمانروا می­شوند و عجم به فرمانشان در می­آید و پادشاهان آخرت خواهند شد. ابو طالب، این سخن به آن­ها رساند و آن­ها پذیرفتند و گفتند: فقط ده کلمه. رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنها فرمود: تَشهَدونَ أن لا إله إلاّ الله و أنّی رسولُ اللهِ (گواهی دهید که هیچ خدایی جز الله نیست و من فرستاده اویم). گفتند: سیصد و شصت خدا را کنار بگذاریم و یک خدا را بپرستیم؟! پس خداوند متعال نازل فرمود: «وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ، أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا»(2) تا آن جا که فرمود: «إِلَّا اخْتِلَاقٌ»، یعنی دیوانگی. (3)

روایت13.

تفسیر قمی: حفص گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای حفص! هر که صبر می کند، کم صبر کرده است و هرکه بی تابی کند، کم بی تابی کرده است. سپس فرمود: بر تو است که در همه امور صبر کنی، زیرا که خداوند، محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد را مبعوث کرد و به او دستور داد که صبر و ملایمت را پیشه خود سازد. و فرمود: «وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا»(4)

{و بر آن چه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر} و فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

ص: 182


1- . تفسیر قمی : 474
2- . مزمل / 10
3- . تفسیر قمی : 561 - 562
4- . مزمل / 10

السَّیِّئَةَ (1) فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ (2) فَصَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَابَلُوهُ بِالْعِظَامِ (3) وَ رَمَوْهُ بِهَا (4) فَضَاقَ صَدْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ (5) وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ (6) ثُمَّ کَذَّبُوهُ وَ رَمَوْهُ فَحَزِنَ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا (7) فَأَلْزَمَ نَفْسَهُ صلی الله علیه و آله الصَّبْرَ (8) فَقَعَدُوا وَ ذَکَرُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذَّبُوهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَبَرْتُ فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ عِرْضِی وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی ذِکْرِهِمْ (9) إِلَهِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ (10) فَصَبَرَ صلی الله علیه و آله فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ ثُمَّ بُشِّرَ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ عِتْرَتِهِ (11) وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ (12) أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (13) فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ صلی الله علیه و آله الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْبَدَنِ (14) فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا

ص: 183


1- لفظة «السیئة» لیست فی المصحف الشریف، و لکنه موجود فی المصدرین و الآیة فی فصلت: 34.
2- و ما یلقاها الا الذین صبروا و ما یلقاها الا ذو حظ عظیم. کا.
3- حتی نالوه بالعظائم کا.
4- أی بالعظائم، و هی نسبتهم إیّاه الی السحر و الجنون و الشعر و غیرها.
5- فأنزل اللّه عزّ و جلّ علیه. کا.
6- فسبح بحمد ربک و کن من الساجدین. کا. أقول: الآیتان فی سورة الحجر: 97 و 98.
7- الأنعام: 33.
8- فتعدوا. کا. أقول: هو موجود أیضا فی نسخة مخطوطة من تفسیر القمّیّ.
9- علی ذکر الهی کا.
10- ق: 38 و 39.
11- ثم بشر فی عترته بالائمة. کا.
12- الصحیح کما فی المصحف الشریف: و جعلنا منهم.
13- السجدة: 24.
14- من الجسد. کا.

فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ»(1)

{و نیکی با بدی یکسان نیست. (بدی را) آن چه خود بهتر است دفع کن. آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است گویی دوستی یکدل می گردد} پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم صبر کرد تا این که تهمت­های بزرگی را به او نسبت داده اند، ایشان به تنگ آمد و خداوند عز و جل این آیه را نازل کرد: «وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ»(2) {و قطعا می دانیم که سینه تو از آن چه می گویند، تنگ می شود}. او را تکذیب کردند و به او تهمت زدند و به خاطر این غمگین شد و خدا این آیه را نازل کرد: «وَقَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ * وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَی مَا کُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّی أَتَاهُمْ نَصْرُنَا»(3) {به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند. و پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند، ولی بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایی کردند تا یاری ما به آنان رسید.} و حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود را به صبر ملزم ساخته است، پس آنان شروع کردند به بدگویی و تکذیب خدای تبارک و تعالی؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من در مورد خود، خانواده و ناموسم صبر کردم، اما نمی توانم در رابطه با بدگویی به خدا صبر کنم. سپس خدا این آیه ها را نازل کرد: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ * فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ»(4) {و در حقیقت، آسمان­ها و زمین و آن چه را که میان آن دو است، در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم. و بر آن چه می گویند صبر کن}. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در همه احوال، صبر را پیشه خود ساخت. سپس در مورد ائمه از خاندانش که سلام و درود خدا بر ایشان باد، بشارت داده است و به صبر توصیف شدند و فرمود: «وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ»(5)

{و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند.} و آن گاه امام صادق علیه السلام فرمودند: (جایگاه) صبر نسبت به ایمان، مانند (جایگاه) سر در بدن است. پس خدا او را (به خاطر صبرش) مورد ستایش قرار داده است و این آیه را بر او نازل کرد: «وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنَی عَلَی بَنِی إِسْرَآئِیلَ بِمَا صَبَرُواْ وَدَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَمَا کَانُواْ

ص: 183


1- . فصلت / 34
2- . حجر / 97
3- . انعام / 33 - 34
4- . ق / 38 - 39
5- . سجده / 24

یَعْرِشُونَ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آیَةُ بُشْرَی (2) وَ انْتِقَامٍ فَأَبَاحَ اللَّهُ قَتْلَ الْمُشْرِکِینَ (3) حَیْثُ وُجِدُوا فَقَتَلَهُمْ عَلَی یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَحِبَّائِهِ وَ عَجَّلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ (4).

کا، الکافی علی عن أبیه و علی بن محمد القاسانی عن الأصبهانی مثله (5).

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ هُوَ مِنْ أَجَلِّ رُوَاةِ أَصْحَابِنَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَتَی لَهُ سَبْعٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً کَانَ یَرَی فِی نَوْمِهِ کَأَنَّ آتِیاً أَتَاهُ فَیَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَانَ بَیْنَ الْجِبَالِ یَرْعَی غَنَماً فَنَظَرَ إِلَی شَخْصٍ یَقُولُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا جَبْرَئِیلُ أَرْسَلَنِی اللَّهُ إِلَیْکَ لِیَتَّخِذَکَ رَسُولًا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکْتُمُ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ جَبْرَئِیلَ بِمَاءٍ مِنَ السَّمَاءِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فَتَوَضَّأْ فَعَلَّمَهُ جَبْرَئِیلُ الْوُضُوءَ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ مِنَ الْمِرْفَقِ وَ مَسْحِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ عَلَّمَهُ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فَدَخَلَ عَلِیٌّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ هُوَ یُصَلِّی هَذَا لَمَّا تَمَّ لَهُ صلی الله علیه و آله أَرْبَعُونَ سَنَةً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ یُصَلِّی قَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ مَا هَذَا قَالَ هَذِهِ الصَّلَاةُ الَّتِی أَمَرَنِی اللَّهُ بِهَا فَدَعَاهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَسْلَمَ وَ صَلَّی مَعَهُ وَ أَسْلَمَتْ خَدِیجَةُ فَکَانَ لَا یُصَلِّی إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ خَدِیجَةُ علیها السلام خَلْفَهُ فَلَمَّا أَتَی لِذَلِکَ أَیَّامٌ دَخَلَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ جَعْفَرٌ فَنَظَرَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ بِجَنْبِهِ یُصَلِّیَانِ فَقَالَ لِجَعْفَرٍ یَا جَعْفَرُ صِلْ جَنَاحَ ابْنِ عَمِّکَ فَوَقَفَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ ثُمَّ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَعْضِ أَسْوَاقِ الْعَرَبِ فَرَأَی زَیْداً فَاشْتَرَاهُ لِخَدِیجَةَ وَ وَجَدَهُ غُلَاماً کَیِّساً فَلَمَّا تَزَوَّجَهَا وَهَبَتْهُ لَهُ فَلَمَّا نُبِّئَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْلَمَ زَیْدٌ أَیْضاً فَکَانَ یُصَلِّی خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیٌّ وَ جَعْفَرٌ وَ زَیْدٌ وَ خَدِیجَةُ (6).

ص: 184


1- الأعراف: 137.
2- انه بشری.
3- فاباح اللّه عزّ و جلّ له قتال.
4- تفسیر القمّیّ: 184 و 185.
5- أصول الکافی 2: 88 و 89.
6- قصص الأنبیاء: مخطوط.

یَعْرِشُون»(1) {وعده نیکوی پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت و آن چه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند، ویران کردیم}. حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: (این آیه) آیه بشارت و انتقام است و خدا (به مسلمانان) اجازه داده است که مشرکان را هر جا که می یابند، بکشند. پس خدا آنان را به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و دوستدارانش کشت و در اجر و پاداش صبرش تعجیل کرد، علاوه بر اجر و پاداشی که در آخرت برای او ذخیره کرده است. (2)

کافی: از اصبهانی همین حدیث روایت شده است. (3)

روایت14.

قصص الانبیاء: علی بن ابراهیم که از بزرگان روات و اصحاب امامیه است در کتاب خود گفته حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که به سی و هفتمین سال زندگی خود رسیدند، در خواب می­دیدند که یک­نفر نزد وی می آید و آن حضرت را به عنوان «رسول اللَّه» خطاب می کند، و در میان کوه­ها گوسفندی را می­چرانید که ناگهان مردی را دید که وی را مورد خطاب قرار داده و می گوید: یا رسول اللَّه! حضرت فرمود: تو کیستی؟ گفت: من جبرئیل هستم خداوند مرا به سوی شما فرستاده تا شما را به عنوان رسالت برگزیند. پیامبر این موضوع را از مردم مخفی می­داشت، در یکی از روزها جبرئیل نازل گردید و مقداری آب برای آن حضرت از آسمان آورد و گفت: یا محمّد برخیز از این آب وضو بگیر، جبرئیل در این هنگام به آن جناب آداب وضو و شستن دست و صورت از مرفق و مسح سر و پا تا کعبین، و همچنین سجود و رکوع را تعلیم کرد. هنگامی که پیامبر به چهلمین سال زندگی خویش رسید، روزی علی بن ابی طالب بر آن جناب داخل گردید، در حالی که وی به نماز مشغول بود، موقعی که چشمش بر پیغمبر افتاد، عرض کرد: یا ابا القاسم! این چه عملی است انجام می­دهی؟ فرمود: این همان نماز است که خداوند مرا به انجام آن امر فرموده است، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این علی بن ابی طالب را به اسلام دعوت فرمود، علی علیه السّلام هم دعوت او را پذیرفت، و با آن حضرت به نماز پرداخت. در این هنگام خدیجه نیز اسلام اختیار کرده بود، و تنها او به همراه علی بن ابی طالب با پیغمبر نماز می خواندند و جز دیگری در آن روز نماز نمی خواند، چند روزی که از این قضیه گذشت ناگهان ابو طالب به اتفاق جعفر بر حضرت رسول وارد شدند در این وقت مشاهده کرد که رسول خدا و علی علیهما السّلام به خواندن نماز اشتغال دارند، ابو طالب به جعفر گفت: خود را به پسر عمویت نزدیک کن و با او نماز بگذار، جعفر نیز در یک طرف حضرت قرار گرفت. روزی پیامبر به یکی از بازارهای عرب بیرون شدند، و در آن جا زید را که جوان باهوشی بود دیدند، و او را برای خدیجه خریداری کردند، هنگامی که حضرت با خدیجه ازدواج فرمودند خدیجه این زید را به آن جناب بخشید، موقعی که پیامبر نبوت خود را اظهار داشت، پس از علی بن ابی طالب، زید به آن حضرت ایمان آورد، و بعد از این چهار نفر که عبارت از علی بن ابی طالب و جعفر و خدیجه و زید باشند با پیامبر نماز می­گزاردند. (4)

ص: 184


1- . اعراف / 137
2- . تفسیر قمی : 184 - 185
3- . اصول کافی 2 : 88 - 89
4- . قصص الانبیاء : مخطوط
بیان

قوله صل جناح ابن عمک أمر من وصل یصل أی لما کان علی علیه السلام فی أحد جنبیه بمنزلة جناح واحد فقف بجنبه الآخر لیتم جناحاه و یحتمل التشدید من الصلاة (1) و الأول أظهر.

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ لَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَمَانٌ عِنْدَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (2) فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَامَ عَلَی الْحِجْرِ وَ قَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ أَدْعُوکُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ الْأَصْنَامِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَأَجِیبُونِی تَمْلِکُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ تَدِینُ لَکُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فَاسْتَهْزَءُوا مِنْهُ وَ ضَحِکُوا وَ قَالُوا جُنَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ آذَوْهُ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ کَانَ مَنْ یَسْمَعُ مِنْ خَبَرِهِ مَا سَمِعَ مِنْ أَهْلِ الْکُتُبِ یُسْلِمُونَ فَلَمَّا رَأَتْ قُرَیْشٌ مَنْ یَدْخُلُ فِی الْإِسْلَامِ جَزِعُوا مِنْ ذَلِکَ وَ مَشَوْا إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ قَالُوا کُفَّ عَنَّا ابْنَ أَخِیکَ فَإِنَّهُ قَدْ سَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شَبَابَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِلَی مَا تَدْعُو قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ کُلِّهَا قَالُوا نَدَعُ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ إِلَهاً وَ نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً وَ حَکَی اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا قَوْلَهُمْ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ إِلَی قَوْلِهِ بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ (3) ثُمَّ قَالُوا لِأَبِی طَالِبٍ إِنْ کَانَ ابْنُ أَخِیکَ یَحْمِلُهُ عَلَی هَذَا الْعَدَمُ جَمَعْنَا لَهُ مَالًا فَیَکُونُ أَکْثَرَ قُرَیْشٍ مَالًا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لِی حَاجَةٌ فِی الْمَالِ فَأَجِیبُونِی تَکُونُوا مُلُوکاً فِی الدُّنْیَا وَ مُلُوکاً فِی الْآخِرَةِ فَتَفَرَّقُوا ثُمَّ جَاءُوا إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا أَنْتَ سَیِّدٌ مِنْ سَادَاتِنَا وَ ابْنُ أَخِیکَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا فَهَلُمَّ نَدْفَعُ إِلَیْکَ أَبْهَی فَتًی مِنْ قُرَیْشٍ وَ أَجْمَلَهُمْ وَ أَشْرَفَهُمْ عُمَارَةَ بْنَ الْوَلِیدِ یَکُونُ لَکَ ابْناً وَ تَدْفَعُ إِلَیْنَا مُحَمَّداً لِنَقْتُلَهُ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ مَا أَنْصَفْتُمُونِی تَسْأَلُونِّی أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکُمُ ابْنِی لِتَقْتُلُوهُ وَ تَدْفَعُونَ إِلَیَّ ابْنَکُمْ لِأُرَبِّیَهُ لَکُمْ فَلَمَّا أَیِسُوا مِنْهُ کَفُّوا (4).

ص: 185


1- أقول و سیأتی بیان ذلک مشروحا فی ج 35: ص 69.
2- الحجر: 94.
3- ص: 4- 8.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.

توضیح

سخن او «صل جناح ابن عمّک» امر به این است که هر کس به دیگری وصل شود خداوند آن­ها را به هم وصل می­کند. یعنی زمانی که علی علیه السلام در یک طرف پیامبر قرار گرفت به منزله یک بال بود، پس تو در طرف دیگر او قرار بگیر تا دو بالش کامل گردد. و ممکن است با تشدید باشد از «الصلاۀ» باشد و معنای اول آشکارتر است.

روایت15.

قصص الانبیاء: علی بن ابراهیم گفت: چون پس از آن، سه سال بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشت، خداوند بر او نازل فرمود: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ»(1) {پس آن چه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب}، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون رفت و بر حجر (در گوشه شمالی کعبه) ایستاد و فرمود: ای جماعت قریش و ای جماعت عرب! شما را به پرستش خداوند و کنار گذاشتن شریک­ها و بت­ها فرا می­خوانم و شما را دعوت می­کنم تا گواهی دهید هیچ خدایی جز الله نیست؛ چرا که من فرستاده خدا هستم. پس مرا اجابت کنید تا بر عرب فرمانروا شوید و عجم به فرمانتان درآید و پادشاهان بهشت شوید. آن­ها آن حضرت را ریشخند کردند و خندیدند و گفتند: محمّد پسر عبد الله دیوانه شده و او را با زبان­هایشان آزردند. آن گاه ابو طالب به حضرت صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای برادر زاده! این چه کاریست؟ فرمود: ای عمو! این دین خداست که آن را برای فرشتگان و پیامبرانش برگزیده و دین ابراهیم و پیامبرانش پس از اوست، خداوند مرا برانگیخته و به سوی مردم فرستاده است. عرض کرد: ای برادر زاده! قوم تو این دین را از تو نمی­پذیرند، از آن­ها دست بکش. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: چنین نمی کنم؛ چرا که خداوند مرا به این دعوت فرمان داده است. پس ابو طالب دیگر اصرار نکرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله همه وقت به دعوت روی می­آورد و آن­ها را فرا می­خواند و بر حذر می­داشت، کسانی که خبر ظهور حضرت را از اهل کتاب شنیده بودند، اسلام آوردند. وقتی قریشیان آنان را دیدند که به اسلام می­گروند، از این امر برآشفتند و نزد ابو طالب رفتند و گفتند: برادر زاده­ات را از ما بازدار؛ چرا که او ما را بی­خرد خوانده و خدایان ما را ناسزا گفته و جوانان ما را به تباهی کشانده و جمع ما را پراکنده کرده است. و گفتند: ای محمد! ما را به چه فرا می­خوانی؟ فرمود: به این که گواهی دهید هیچ خدایی جر الله نیست، و همه این شریک­ها را کنار بگذارید. عرض کردند: سیصد و شصت خدا را کنار بگذاریم و یک خدا را بپرستیم؟! خداوند سبحان سخن آنان را حکایت کرد و فرمود: «وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ، أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ» تا آن جا که فرمود: «بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ»(2) { و از اینکه هشداردهنده ای از خودشان برایشان آمده درشگفتند، و کافران می گویند: «این، ساحری شیّاد است. آیا خدایان [متعدّد] را خدای واحدی قرار داده؟ این واقعاً چیز عجیبی است.» و بزرگانشان روان شدند [و گفتند:] «بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعاً هدف [ما] ست. [از طرفی] این [مطلب] را در آیین اخیر [عیسوی هم] نشنیده ایم این [ادّعا] جز دروغ بافی نیست.} بار دیگر قریش نزد ابو طالب آمدند و گفتند: اگر برادرزاده ات از جهت فقر و ناداری این ادعا را می­کند ما اموال و ثروت زیادی به او می­دهیم تا وی از همه قریش ثروتش بیشتر باشد، ابو طالب به آن جناب گفت: قریش چنین پیشنهادی را می­کنند، پیامبر فرمود: من به این اموال احتیاجی ندارم، آنان دین مرا بپذیرند تا پادشاه دنیا و آخرت گردند و عرب و عجم در برابر آن­ها خاضع شوند. پس از این هم متفرق شدند، و بار دیگر آمدند و گفتند: یا ابا طالب شما از رؤساء و مشایخ ما هستید، اینک برادرزاده جماعت ما را از هم متفرق می­کند، ما اکنون حاضریم که زیباترین جوان قریش را که در صباحت و ملاحت نظیر ندارد و از نظر حسب و نسب نیز فوق العاده است یعنی عمارة بن ولید به شما ببخشیم، و در مقابل آن برادرزاده ات محمّد را به ما بده تا او را بکشیم. ابو طالب گفت: شما در این جا انصاف نکردید، من پسرم را بدهم تا شما او را بکشید، و شما نیز در مقابل او پسرتان را به من بدهید تا او را تربیت کنم؟! هنگامی که قریش این سخن را از ابو طالب شنیدند نومید برگشتند و از ابو طالب دست کشیدند. (3)

ص: 185


1- . حجر / 94
2- . ص / 4- 8
3- . قصص الانبیاء مخطوط
«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَکُفُّ عَنْ عَیْبِ آلِهَةِ الْمُشْرِکِینَ وَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ وَ کَانَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ مِنْ حُکَّامِ الْعَرَبِ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ فِی الْأُمُورِ وَ کَانَ لَهُ عَبِیدٌ عَشَرَةٌ عِنْدَ کُلِّ عَبْدٍ أَلْفُ دِینَارٍ یَتَّجِرُ بِهَا وَ مَلَکَ الْقِنْطَارَ وَ کَانَ عَمَّ أَبِی جَهْلٍ فَقَالُوا لَهُ یَا عَبْدَ شَمْسٍ (1) مَا هَذَا الَّذِی یَقُولُ مُحَمَّدٌ أَ سِحْرٌ أَمْ کِهَانَةٌ أَمْ خَطْبٌ فَقَالَ دَعُونِی أَسْمَعْ کَلَامَهُ فَدَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنْشِدْنِی شِعْرَکَ فَقَالَ مَا هُوَ بِشِعْرٍ وَ لَکِنَّهُ کَلَامُ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ بِهِ فَقَالَ اتْلُ فَقَرَأَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَلَمَّا سَمِعَ الرَّحْمَنَ اسْتَهْزَأَ مِنْهُ وَ قَالَ تَدْعُو إِلَی رَجُلٍ بِالْیَمَامَةِ بِاسْمِ الرَّحْمَنِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أَدْعُو إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ثُمَّ افْتَتَحَ حم السَّجْدَةَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ (2) وَ سَمِعَهُ اقْشَعَرَّ جِلْدُهُ وَ قَامَتْ کُلُّ شَعْرَةٍ فِی بَدَنِهِ وَ قَامَ وَ مَشَی إِلَی بَیْتِهِ وَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالُوا صَبَا أَبُو عَبْدِ شَمْسٍ إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ فَاغْتَمَّتْ قُرَیْشٌ وَ غَدَا عَلَیْهِ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ فَضَحْتَنَا یَا عَمِّ قَالَ یَا ابْنَ أَخِ مَا ذَاکَ وَ إِنِّی عَلَی دِینِ قَوْمِی وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ کَلَاماً صَعْباً تَقْشَعِرُّ مِنْهُ الْجُلُودُ قَالَ أَ فَشِعْرٌ هُوَ قَالَ مَا هُوَ بِشِعْرٍ قَالَ فَخَطْبٌ قَالَ لَا إِنَّ الْخَطْبَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ وَ هَذَا کَلَامٌ مَنْثُورٌ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً لَهُ طُلَاوَةٌ قَالَ فَکِهَانَةٌ هُوَ قَالَ لَا قَالَ فَمَا هُوَ قَالَ دَعْنِی أُفَکِّرُ فِیهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَالُوا یَا عَبْدَ شَمْسٍ مَا تَقُولُ قَالَ قُولُوا هُوَ سِحْرٌ فَإِنَّهُ آخَذُ بِقُلُوبِ النَّاسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً وَ بَنِینَ شُهُوداً إِلَی قَوْلِهِ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ (3).

وَ فِی حَدِیثِ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَیُّوبَ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: جَاءَ وَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اقْرَأْ عَلَیَّ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (4) فَقَالَ أَعِدْ

ص: 186


1- هکذا فی النسخة، و الصحیح یا با عبد شمس.
2- فصّلت: 13.
3- المدّثّر: 11- 30.
4- النحل: 90.

روایت16.

قصص الانبیاء: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله همواره از خدایان مشرکین انتقاد می کرد و برای آن­ها قرآن می خواند. ولید بن مغیره یکی از شیوخ بزرگ عرب بود و اعراب در اختلافات خود برای داوری به وی رجوع می­کردند و او فرزندان زیادی هم داشت که همیشه در مکه بودند، و نیز ده غلام مالک بود که در نزد هر کدام از آنان هزار دینار بود که برای ولید تجارت می کردند، این ولید از صاحبان قنطار به شمار می­رفت. و او عموی ابو جهل بن هشام بود، روزی به وی گفتند: یا ابا عبد الشمس این کلماتی که محمّد بر زبان جاری می­سازد چیست؟ آیا این ها سحر است و یا کهانت و یا خطبه می­باشند؟ گفت: اکنون مرا به حال خود واگذارید تا سخنان او را بشنوم پس از این، جریان را به شما بگویم. هنگامی که حضرت رسول در حجر نشسته بود ولید نزد آن جناب رفت و گفت یا محمّد از اشعار خود برای من بخوان، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کلمات من شعر نیست بلکه کلام خداوند است که پیامبران خود را برای اظهار آن­ها مبعوث فرموده است، ولید گفت: اینک برای من از آن کلمات قرائت کن. حضرت رسول در این هنگام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را برای او قرائت کرد ولید موقعی که کلمه «رحمان» را شنید، حضرت را استهزاء نمود، و گفت تو مردم را به طرف شخصی که اکنون در یمامه است و رحمان نام دارد دعوت می­کنی؟! پیغمبر فرمود: چنین نیست بلکه من مردم را به سوی خداوند که رحمان و رحیم است می­خوانم. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله بعد از این مذاکرات سوره حم سجده را قرائت نمود، هنگامی که به این آیه شریفه رسید: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ»(1) {پس اگر روی برتافتند بگو: «شما را از آذرخشی چون آذرخش عاد و ثمود بر حذر داشتم.»} ولید چون این آیه را شنید بدنش لرزید و موهای بدن و ریشش راست شد، پس از این از جای خود برخاست و به منزلش رفت، و دیگر به طرف قریش باز نگشت. در این هنگام قریش گفتند: یا ابا حکم! عبد شمس هم از دین آباء و اجدادی خود دست کشید، و به مذهب جدید گرائید، مشرکین قریش از این موضوع بسیار ناراحت گردیدند و غم و اندوهی آن­ها را فرا گرفت. ابو جهل هنگام صبح نزد ولید رفت و گفت: ای عمو! تو ما را رسوا کردی و سر افکنده ساختی، ولید گفت: چنین نیست من بر دین پدران خود باقی هستم، و لیکن من کلامی شنیدم که بدنم از آن به لرزه در آمد، ابو جهل گفت: آیا آن کلام شعر است؟ گفت: شعر نیست، ابو جهل گفت: آیا گفتار محمد خطبه است؟ ولید گفت: خطبه هم نیست، زیرا خطبه کلامی است که به هم متصل است، ولی کلام محمد از هم پراکنده می­باشد، و به هم شباهتی ندارد، و بسیار شیرین و زیبا است. ابو جهل گفت: پس کهانت است، ولید پاسخ داد: کهانت نیست، ابو جهل بار دیگر گفت: پس چیست؟ ولید گفت: مرا اندکی مهلت بده تا در این باره بیندیشم، چون روز دیگر شد گفتند: جواب ما را بگوئید، ولید گفت: بگوئید کلام او سحر است، و دل مردم را مسحور میکند، پس از این خداوند در باره ولید فرمود: «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً* وَ بَنِینَ شُهُوداً» تا آنجا که فرمود: «عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ».

عکرمه گوید: ولید بن مغیره خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: از کلمات خود برای من بخوان حضرت این آیه شریفه را قرائت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ»(2){در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید.} ولید عرض کرد: بار دیگر بخوان، حضرت دو مرتبه آیه را تکرار کرد،

ص: 186


1- . فصلت / 13
2- . نحل / 90

فَأَعَادَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ الْحَلَاوَةَ وَ الطُّلَاوَةَ إِنَّ أَعْلَاهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُعْذِقٌ وَ مَا هَذَا بِقَوْلِ بَشَرٍ (1).

قب، المناقب لابن شهرآشوب ذکر القصتین مختصرا مثله (2)

بیان

فی القاموس الطلاوة مثلثة الحسن و البهجة و القبول و فی النهایة العذق بالفتح النخلة و بالکسر العرجون بما فیه من الشماریخ و منه حدیث مکة و أعذق إذخرها أی صارت له عذوق و شعب و قیل أعذق بمعنی أزهر.

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام کَانَ قُرَیْشٌ یَجِدُّونَ فِی أَذَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَیْهِ عَمُّهُ أَبُو لَهَبٍ فَکَانَ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی الْحِجْرِ فَبَعَثُوا إِلَی سَلَی الشَّاةِ (3) فَأَلْقَوْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاغْتَمَّ مِنْ ذَلِکَ فَجَاءَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ یَا عَمِّ کَیْفَ حَسَبِی فِیکُمْ قَالَ وَ مَا ذَاکَ یَا ابْنَ أَخِ قَالَ إِنَّ قُرَیْشاً أَلْقَوْا عَلَیَّ السَّلَی فَقَالَ لِحَمْزَةَ خُذِ السَّیْفَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَالِسَةً فِی الْمَسْجِدِ فَجَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ السَّیْفُ وَ حَمْزَةُ وَ مَعَهُ السَّیْفُ فَقَالَ أَمِرَّ السَّلَی عَلَی سِبَالِهِمْ فَمَنْ أَبَی فَاضْرِبْ عُنُقَهُ فَمَا تَحَرَّکَ أَحَدٌ حَتَّی أَمَرَّ السَّلَی عَلَی سِبَالِهِمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا ابْنَ أَخِ هَذَا حَسَبُکَ مِنَّا وَ فِینَا (4).

«18»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْکَعْبَةَ وَ افْتَتَحَ الصَّلَاةَ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ مَنْ یَقُومُ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَیُفْسِدُ عَلَیْهِ صَلَاتَهُ فَقَامَ ابْنُ الزِّبَعْرَی وَ تَنَاوَلَ فَرْثاً وَ دَماً وَ أَلْقَی ذَلِکَ عَلَیْهِ فَجَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ قَدْ سَلَّ سَیْفَهُ فَلَمَّا رَأَوْهُ جَعَلُوا یَنْهَضُونَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ قَامَ أَحَدٌ جَلَّلْتُهُ بِسَیْفِی ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی مَنِ الْفَاعِلُ بِکَ قَالَ هَذَا عَبْدُ اللَّهِ (5) فَأَخَذَ أَبُو طَالِبٍ فَرْثاً وَ دَماً وَ أَلْقَی عَلَیْهِ.

وَ فِی رِوَایَاتٍ مُتَوَاتِرَةٍ أَنَّهُ أَمَرَ عَبِیدَهُ أَنْ یُلْقُوا السَّلَی عَنْ ظَهْرِهِ وَ یَغْسِلُوهُ ثُمَّ أَمَرَهُمْ

ص: 187


1- قصص الأنبیاء: مخطوط.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 52 و 53 راجعه.
3- السلی: جلدة یکون ضمنها الولد فی بطن أمه، و إذا انقطعت فی البطن هلکت الام و الولد.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.
5- فی المصدر: من الفاعل بک هذا؟ قال عبد اللّه.

گفت: به خدا قسم این کلام شیرینی و ملاحت و شیوائی و فصاحت فوق العاده ای دارد، و بالای آن با ثمر و پائین آن گوارا است. و این سخن بشر نیست. (1)

مناقب: این دو داستان را به صورت مختصر بر همین منوال آورده است. (2)

توضیح

در قاموس آمده است: «الطلاوۀ» یعنی زیبایی و نیکویی و پسندیدگی. و در نهایۀ آمده است: «العذق» با فتحه به معنای نخل، و با کسره به معنای خوشه­های آویخته درخت خرماست. و از همین کلمه حدیث مکّه است. و «أعذق أذخرها» یعنی یعنی دارای خوشه و شاخه شد. و گفته شده: اعذق یعنی شکوفه داد.

روایت17.

قصص الانبیاء: مشرکین قریش در آزار و اذیت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله می­کوشیدند، و از همه ستمکارتر ابو لهب عموی آن جناب بود، یکی از روزها که پیامبر در حجر نشسته بود، مشرکین رحم گوسفندی را که بچه اش از وی بیرون شده بود توسط اراذل خود بر حضرت رسول انداختند. خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از این جهت بسیار محزون و غمگین شد، و نزد عمویش ابو طالب رفت، و فرمود: ای عمو موقعیت من در میان شما چگونه است؟ گفت: برای چه برادرزاده ام؟ فرمود: قریش مرا آزار می­دهند و رحم گوسفند را روی من می اندازند. ابو طالب به حمزه گفت: شمشیر خود را بردار، در این هنگام مشرکین در مسجد نشسته بودند، و ابو طالب نیز شمشیر خود را برداشت و به اتفاق حمزه به مسجد آمدند. ابو طالب گفت: این بچه دان گوسفند را بردار و بر لب­های این اشخاص بکش، و هر کس از این امر جلوگیری کرد، گردنش را بزن، راوی گوید: حمزه امر ابو طالب را اجرا کرد و آنان هم مقاومت نکردند، پس از این گفت: ای برادرزاده این است مقام و شخصیت شما در نزد ما. (3)

روایت18.

مناقب: ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد کعبه شد و شروع به نماز خواندن نمود. ابوجهل گفت: چه کسی برمی­خیزد و نماز این مرد را باطل می­کند؟ ابن زبعری برخاست و سرگین شکمبه حیوان و خونی را برداشت و بر پیامبر انداخت. پس ابوطالب در حالی که شمشیرش را بیرون کشیده بود، آمد. وقتی او را دیدند برخاستند. ابوطالب گفت: سوگند به خدا اگر کسی این کار را انجام داده باشد با شمشیرم به حساب او می­رسم. سپس گفت: ای برادرزاده­ام چه کسی این کار را با تو کرد؟ فرمود: این عبدالله. پس ابوطالب سرگین و خون را برداشت و بر او انداخت.

و در روایت­های متواتری آمده است که به عبیده امر کرد بچه­دان را از پشت آن حضرت بیندازد و او را بشوید. سپس به آنان دستور داد

ص: 187


1- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 52 - 53
3- . قصص الانبیاء : نسخه خطی

أَنْ یَأْخُذُوهُ فَیُمِرُّوا عَلَی أَسْبِلَتِهِمْ بِذَلِکَ.

وَ فِی رِوَایَةِ الْبُخَارِیِّ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام أَمَاطَتْهُ (1) ثُمَّ أَوْسَعَتْهُمْ شَتْماً وَ هُمْ یَضْحَکُونَ فَلَمَّا سَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ وَ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أُمَیَّةَ بْنَ خَلَفٍ فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا سَمَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ أَحَداً إِلَّا وَ قَدْ رَأَیْتُهُ یَوْمَ بَدْرٍ وَ قَدْ أُخِذَ بِرِجْلِهِ یَجُرُّ إِلَی الْقَلِیبِ مَقْتُولًا إِلَّا أُمَیَّةَ فَإِنَّهُ کَانَ مُنْتَفِخاً فِی دِرْعِهِ فَتَزَایَلَ مَنْ جَرَّهُ فَأَقَرُّوهُ وَ أَلْقَوْا عَلَیْهِ الْحَجَرَ.

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَقَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی قَلِیبِ بَدْرٍ فَقَالَ بِئْسَ عَشِیرَةُ الرَّجُلِ کُنْتُمْ لِنَبِیِّکُمْ کَذَّبْتُمُونِی وَ صَدَّقَنِی النَّاسُ وَ أَخْرَجْتُمُونِی وَ آوَانِی النَّاسُ وَ قَاتَلْتُمُونِی وَ نَصَرَنِی النَّاسُ ثُمَّ قَالَ هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا فَقَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّاً ثُمَّ قَالَ إِنَّهُمْ یَسْمَعُونَ مَا أَقُولُ (2) أَقُولُ تَمَامُهُ فِی فَضَائِلِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

«19»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا أَجَابَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَدٌ قَبْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ خَدِیجَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ لَقَدْ مَکَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ ثَلَاثَ سِنِینَ مُخْتَفِیاً خَائِفاً یَتَرَقَّبُ وَ یَخَافُ قَوْمَهُ وَ النَّاسَ (3).

«20»

فس، تفسیر القمی عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الطَّائِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصٍ الْکُنَاسِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ بَکْرٍ (4) الْأَرَّجَانِیَّ قَالَ: قَالَ لِیَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّسُولِ (5) صلی الله علیه و آله کَانَ عَامّاً لِلنَّاسِ أَ لَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ (6) لِأَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ مِنَ الْجِنِ

ص: 188


1- أی أبعدته و أزالته عنه صلّی اللّه علیه و آله.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 54 و 55.
3- کمال الدین: 189 و فیه: یخاف الناس بحذف العاطف.
4- بکیر خ ل، و هو الموجود فی المصدر، و لکن فی رجال الشیخ: بکر کما فی المتن.
5- رسول اللّه خ ل.
6- سباء: 28.

که او را بگیرند و بچه­دان را به لب­های آنان بکشند.

در روایت بخاری آمده است که فاطمه علیها السلام آن را از دوش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برداشت سپس بدان­ها دشنام داد و آنان می­خندیدند. چون پیامبر سلام نماز را داد فرمود: «پروردگارا اشراف قریش مخصوصا ابوجهل بن هشام و عتبۀ بن ربیعۀ و شیبۀ بن ربیه و عقبۀ بن ابی معیط و امیّۀ بن خلف را هلا کن.» سوگند به خداوندی که جز او معبودی نیست پیامبر در آن روز نام هر کس را برد، من در روز بدر او را دیدم که پایش را گرفته و به درون چاه کشاندند به جز امیّۀ بن خلف که به دلیل پوشیدن زرّه باد کرده بود، پس در اثر کشیده شدن از هم پاره پاره شد و او را در چاه افکندند و سنگی بر او انداختند.

محمد بن اسحاق گوید: پیامبر بر سر چاه بدر ایستاد و فرمود: چه بد قومی برای پیامبرتان بودید، مرا تکذیب نمودید و مرا از دیارتان بیرون کردید در حالی که مردم مرا پناه دادند، و با من جنگیدید در حالی که مردم مرا یاری دادند. سپس فرمود: آیا آنچه را پروردگارتان وعده داده بود راست و درست یافتید؟ به راستی که من وعده پروردگارم را راست و درست یافتم. سپس فرمود: آنان سخنان مرا می­شنوند. (1) می­گویم: کل این روایت در باب فضیلت­های امیرالمؤمنین بیان خواهد شد.

روایت19.

کمال الدین: محمد بن مسلم روایت کرده که امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ کس قبل از علیّ بن أبی طالب و خدیجه رسول اکرم را اجابت نکرد، و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در مکّه سه سال پنهان و خائف و منتظر بود و از قومش و مردمان می ترسید. (2)

روایت20.

تفسیر قمی: اَرَّجانی روایت می کند که امام صادق علیه السلام از من پرسید: به من بگو رسول خدا صلی الله علیه و آله که برای عموم مردم فرستاده شده بود، آیا خداوند در آیات محکم کتاب خود نفرموده است: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ»؟ که منظور برای تمام ساکنین مشرق و مغرب و آسمانیان و زمینیان اعم از جن

ص: 188


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 54 - 55
2- . کمال الدین : 189

وَ الْإِنْسِ هَلْ بَلَّغَ (1) رِسَالَتَهُ إِلَیْهِمْ کُلِّهِمْ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ یَا ابْنَ بَکْرٍ (2) إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الْمَدِینَةِ فَکَیْفَ بَلَّغَ (3) أَهْلَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ قُلْتُ لَا أَدْرِی (4) قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ جَبْرَئِیلَ فَاقْتَلَعَ الْأَرْضَ بِرِیشَةٍ مِنْ جَنَاحِهِ وَ نَصَبَهَا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5) وَ کَانَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ مِثْلَ رَاحَتِهِ فِی کَفِّهِ یَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ یُخَاطِبُ کُلَّ قَوْمٍ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی نُبُوَّتِهِ بِنَفْسِهِ فَمَا بَقِیَتْ قَرْیَةٌ وَ لَا مَدِینَةٌ إِلَّا وَ دَعَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ (6).

«21»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعْ صِیَامَ یَوْمِ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی نَزَلَتْ فِیهِ النُّبُوَّةُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (7).

«22»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ فِی سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ الْخَبَرَ (8).

«23»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی الْیَوْمِ السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ نَزَلَتِ النُّبُوَّةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ (9).

ص: 189


1- أبلغ خ ل.
2- بکیر خ ل.
3- أبلغ خ ل.
4- و لا أدری خ ل.
5- لرسول اللّه خ ل.
6- تفسیر القمّیّ: 539 و 540. أقول: لعل المراد من تبلیغه الناس کلهم معنی ورد مثله فی حقّ إبراهیم علیه السلام أیضا، من انه امر أن ینادی بالحج فصعد رکنا من البیت و نادی: ألا هلم الحجّ فأسمع من فی أصلاب الرجال و أرحام النساء، فلبوا: لبیک داعی اللّه، لبیک داعی اللّه و یشبهه أیضا، ما ورد من روایات الذر راجع.
7- فروع الکافی 1: 203.
8- فروع الکافی 1: 203.
9- أمالی ابن الشیخ: 28.

و انس می باشد. آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله توانست رسالت و پیام خود را به همه آن­ها برساند؟ راوی می گوید: عرض کردم: نمی دانم. حضرت فرمود: ای پسر بکر! رسول خدا صلی الله علیه و آله از مدینه خارج نشده است، پس چگونه توانسته است به اهل مشرق و مغرب ابلاغ کند؟ عرض کردم: نمی­دانم. فرمود: خداوند به جبرئیل علیه السلام فرمود و او زمین را با یک پر از بال خود از بیخ و بن برکند و آن را در مقابل رسول خدا نهاد و زمین در مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله به مانند کف دست او نسبت به دست او بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله به ساکنین مشرق و مغرب می نگریست و هر قوم را با زبانشان مورد خطاب قرار می داد و خود، آنان را به خداوند متعال و نبوت خود فرا می خواند. پس پیامبر صلی الله علیه و آله به این ترتیب به تنهایی توانست تمام ساکنان آبادی ها و شهرها را به سوی خداوند متعال و نبوت خود دعوت کند. (1)

روایت21.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: روزه بیست و هفتم ماه رجب را ترک نکن زیرا آن روزی است که نبوت بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد. (2)

روایت22.

کافی: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در بیست و هفتم رجب به عنوان رحمتی برای جهانیان مبعوث کرد. بخشی از روایت. (3)

روایت23.

امالی طوسی: کثیر النوا از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: در روز بیست و هفتم ماه رجب، نبوّت بر رسوب خدا نازل شد. بخشی از روایت. (4)

ص: 189


1- . تفسیر قمی : 539 - 540
2- . فروع کافی : 203
3- . فروع کافی 1 : 203
4- . امالی طوسی : 28
«24»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَوْمَ سَبْعَةٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ نُبِّئَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَدِیثَ.

أقول: سیأتی مثله بأسانید فی کتاب الصوم.

«25»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ الصَّوْمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَاصَّةً دُونَ سَائِرِ الشُّهُورِ قِیلَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ الْقُرْآنَ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ فِیهِ نُبِّئَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (1).

بیان

هذا الخبر مخالف لسائر الأخبار المستفیضة و لعل المراد به معنی آخر ساوق لنزول القرآن أو غیره من المعانی المجازیة أو یکون المراد بالنبوة فی سائر الأخبار الرسالة و یکون النبوة فیه بمعنی نزول الوحی علیه صلی الله علیه و آله فیما یتعلق بنفسه کما سیأتی تحقیقه و یمکن حمله علی التقیة فإن العامة قد اختلفوا فی زمان بعثته صلی الله علیه و آله علی خمسة أقوال:

الأول لسبع عشرة خلت من شهر رمضان.

الثانی لثمان عشرة خلت من رمضان.

الثالث لأربع و عشرین خلت من شهر رمضان.

الرابع للثانی عشر من ربیع الأول.

الخامس لسبع و عشرین من رجب و علی الأخیر اتفاق الإمامیة.

«26»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ وَ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ (2) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (3) فَقَالَ الْمُنْذِرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ الْهَادِی وَ فِی کُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ مِنَّا یَهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).

ص: 190


1- عیون أخبار الرضا: 261.
2- فی المصدر المطبوع و المخطوط: عن برید العجلیّ، و هو الصحیح و الا فیلزم أن یکون:
3- الرعد: 7.
4- کمال الدین: 375.

روایت24.

کافی: علی بن محمد به صورت مرفوع از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: در روز بیست و هفتم ماه رجب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به پیامبری مبعوث شد.

می­گویم: به زودی در باب روز با سندهایش این حدیث خواهد آمد.

روایت25.

عیون اخبار رضا: در علت­هایی که فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام پرسید، گفت: اگر بپرسد چرا روزه فقط در ماه رمضان مقرّر شده نه ماه­های دیگر؟ گفته می­شود برای اینکه ماه رمضان ماهی است که خداوند متعال قرآن را در آن نازل فرمود، تا این فرموده او: و در این ماه پیامبر به نبوت برگزیده شد. (1)

توضیح

این روایت با روایت­های منتشر و پخش شده مخالفت دارد و شاید مقصود از آن معنای دیگری باشد که با نزول قرآن یا دیگر معنانی مجازی مناسبت دارد، یا اینکه مقصود از نبوّت در دیگر روایت­ها، رسالت باشد و نبوّت در ماه رمضان به معنای نزول وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است در آنچه مربوط به خود آن حضرت باشد که در ادامه توضیح و تبیین آن خواهد آمد. و ممکن است حمل بر تقیّه گردد زیرا عامّه در باره زمان بعثت پیامبر بر پنج قول اختلاف­نظر دارند:

قول اول: هفدهم ماه رمضان.

قول دوم: هجدهم ماه رمضان.

قول سوم: بیست و چهارم ماه رمضان.

قول چهارم: دوازدهم ربیع الاول.

قول پنجم: بیست و هفتم رجب. که شیعه امامی بر این قول آخر اتفاق نظر دارند.

روایت26.

کمال الدین: برید عجلی گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: مقصود از آیه «أنّما انت منذر و لکلّ قوم هاد»(2) {[ای پیامبر،] تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.}چیست؟ فرمود: منذر، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و علی علیه السلام هادی است و در هر زمان امامانی از ما هستند که آنان را به آنچه رسول خدا آورده است هدایت می­کند. (3)

ص: 190


1- . عیون اخبار رضا : 261
2- . رعد / 7
3- . کمال الدین : 375
«27»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حُمَیْدٍ الرَّازِیُّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْفَضْلِ الْأَبْرَشِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْبَاغَنْدِیُّ (1) وَ اللَّفْظُ لَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّبَّاحِ الْجَرْجَرَائِیِّ (2) عَنْ سَلَمَةَ بْنِ صَالِحٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ وَ أَبِی مَرْیَمَ جَمِیعاً عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ نَوْفَلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (3) دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنِی أَنْ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (4) قَالَ فَضِقْتُ بِذَلِکَ ذَرْعاً وَ عَرَفْتُ أَنِّی مَتَی أُبَادِیهِمْ بِهَذَا الْأَمْرِ أَرَی مِنْهُمْ مَا أَکْرَهُ فَصُمْتُ عَلَی (5) ذَلِکَ وَ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ مَا أُمِرْتَ بِهِ عَذَّبَکَ رَبُّکَ فَاصْنَعْ لَنَا یَا عَلِیُّ صَاعاً مِنْ طَعَامٍ وَ اجْعَلْ عَلَیْهِ رِجْلَ شَاةٍ وَ امْلَأْ (6) لَنَا عُسّاً مِنْ لَبَنٍ ثُمَّ اجْمَعْ لِی بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ حَتَّی أُکَلِّمَهُمْ وَ أُبَلِّغَهُمْ مَا أُمِرْتُ بِهِ فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ ثُمَّ دَعَوْتُهُمْ أَجْمَعَ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ رَجُلًا یَزِیدُونَ رَجُلًا أَوْ یَنْقُصُونَ رَجُلًا فِیهِمْ أَعْمَامُهُ أَبُو طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ وَ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو لَهَبٍ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا لَهُ دَعَانِی بِالطَّعَامِ الَّذِی صَنَعْتُ لَهُمْ فَجِئْتُ بِهِ

ص: 191


1- منسوب إلی باغند بفتح الغین و سکون النون، قال یاقوت: قال تاج الإسلام: أظنها من قری واسط: ینسب إلیها أبو بکر أحمد بن محمّد بن سلیمان الأزدیّ المعروف بالباغندی، کان عارفا حافظا للحدیث، توفی فی ذی الحجة سنة 312، و أخوه محمّد بن محمّد، حدث عن شعیب بن أیوب الصریفینی، روی عنه أبو الحسین محمّد بن المظفر الحافظ، و ذکر أنّه سمع منه بالموصل.
2- منسوب إلی جرجرایا بفتح الجیم و سکون الراء الأولی: بلد من أعمال النهروان الاسفل بین واسط و بغداد من الجانب الشرقی، کانت مدینة و خربت مع ما خرب من النهروانات و قد خرج منها جماعة من العلماء و الشعراء و الکتاب و الوزراء، منهم محمّد بن الصباح بن سفیان الجرجرائی و ابنه جعفر.
3- تقدم الایعاز إلی موضع الآیة فی الآیات.
4- فی المصدر: عشیرتی.
5- فی تفسیر فرات: فصمت عن ذلک، أقول: هو الصحیح إمّا من صام یصوم أی أمسکت، أو بتشدید التاء من صمت أی سکت.
6- فی تفسیر فرات: و أعدلنا.

روایت27.

امالی طوسی: عبدالله بن عباس از علی علیه السلام روایت می­کند که فرمود: هنگامی که آیه «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا فراخواند و گفت: ای علی، همانا خداوند تبارک و تعالی مرا امر کرده است که خویشاوندان نزدیکم را انذار دهم، و انجام آن برایم گران است و می دانم که هرگاه به انجام این امر مبادرت ورزم، امور ناگواری را از جانب آنان می­بینم و من نیز در برابر آن سکوت اختیار کردم. پس جبرئیل نزد من آمد و فرمود: ای محمد! اگر آن چه را که پروردگارت امر کرده، انجام ندهی، تو را عذاب خواهد کرد. حال ای علی! قدری غذا فراهم کن و بر روی آن یک ران گوسفند قرار ده، و ظرفی از شیر نیز برایمان مهیا کن. و من نیز به آن چه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داده بود، عمل کردم و سپس همگی آنان را در آن روز که حدود چهل مرد یک نفر یا کمتر یا بیشتر بودند، دعوت کردم و عموهای پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم، ابو طالب و حمزه و عباس و ابو لهب نیز در میان آنان بودند. هنگامی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، آن حضرت مرا به آوردن غذایی که برایشان ساخته بودم، فراخواند و من نیز آن را آوردم.

ص: 191

فَلَمَّا وَضَعْتُهُ تَنَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِذْمَةً مِنَ اللَّحْمِ فَنَتَفَهَا (1) بِأَسْنَانِهِ ثُمَّ أَلْقَاهَا فِی نَوَاحِی الصَّفْحَةِ ثُمَّ قَالَ خُذُوا بِسْمِ اللَّهِ فَأَکَلَ الْقَوْمُ حَتَّی صَدَرُوا (2) مَا لَهُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الطَّعَامِ حَاجَةٌ وَ مَا أَرَی إِلَّا مَوَاضِعَ أَیْدِیهِمْ وَ ایْمُ اللَّهِ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ الْوَاحِدُ مِنْهُمْ لَیَأْکُلُ مَا قَدَّمْتُ لِجَمِیعِهِمْ ثُمَّ جِئْتُهُمْ بِذَلِکَ الْعُسِّ فَشَرِبُوا حَتَّی رَوُوا جَمِیعاً (3) وَ ایْمُ اللَّهِ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ الْوَاحِدُ مِنْهُمْ لَیَشْرَبُ مِثْلَهُ فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُکَلِّمَهُمْ بَدَرَهُ أَبُو لَهَبٍ إِلَی الْکَلَامِ فَقَالَ لَشَدَّ مَا سَحَرَکُمْ صَاحِبُکُمْ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یُکَلِّمْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی مِنَ الْغَدِ یَا عَلِیُّ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی مَا سَمِعْتَ مِنَ الْقَوْلِ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ قَبْلَ أَنْ أُکَلِّمَهُمْ فَعُدْ (4) لَنَا مِنَ الطَّعَامِ بِمِثْلِ مَا صَنَعْتَ ثُمَّ اجْمَعْهُمْ لِی قَالَ فَفَعَلْتُ ثُمَّ جَمَعْتُهُمْ فَدَعَانِی بِالطَّعَامِ فَقَرَّبْتُهُ لَهُمْ فَفَعَلَ کَمَا فَعَلَ بِالْأَمْسِ وَ أَکَلُوا حَتَّی مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ حَاجَةٍ ثُمَّ قَالَ اسْقِهِمْ فَجِئْتُهُمْ بِذَلِکَ الْعُسِّ فَشَرِبُوا حَتَّی رَوُوا مِنْهُ جَمِیعاً ثُمَّ تَکَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ شَابّاً فِی الْعَرَبِ جَاءَ قَوْمَهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا جِئْتُکُمْ بِهِ إِنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَدْعُوَکُمْ إِلَیْهِ فَأَیُّکُمْ یُؤْمِنُ بِی وَ یُؤَازِرُنِی عَلَی أَمْرِی فَیَکُونَ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی مِنْ بَعْدِی قَالَ فَأَمْسَکَ الْقَوْمُ وَ أَحْجَمُوا عَنْهَا جَمِیعاً قَالَ فَقُمْتُ وَ إِنِّی لَأَحْدَثُهُمْ سِنّاً وَ أَرْمَصُهُمْ عَیْناً وَ أَعْظَمُهُمْ بَطْناً وَ أَحْمَشُهُمْ سَاقاً فَقُلْتُ أَنَا یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَکُونُ وَزِیرَکَ عَلَی مَا بَعَثَکَ اللَّهُ بِهِ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا قَالَ فَقَامَ الْقَوْمُ یَضْحَکُونَ وَ یَقُولُونَ لِأَبِی طَالِبٍ قَدْ أَمَرَکَ أَنْ تَسْمَعَ لِابْنِکَ وَ تُطِیعَ (5).

ص: 192


1- فی المصدرین: فشقها.
2- فی تفسیر فرات: کلوا بسم اللّه فأکل القوم حتّی نهلوا.
3- فی تفسیر فرات: ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: اسقهم یا علی فجئت بذلک العس فشربوا منه حتّی نهلوا جمیعا.
4- فی تفسیر فرات: أعد لی و هو الصحیح.
5- مجالس الشیخ: 20 و 21.

هنگامی که آن را به زمین گذاشتم، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اندکی از گوشت را برگرفت و آن را با دندان­هایش تکه تکه کرد و سپس آن را در اطراف سفره انداخت و فرمود: با نام خدا آن را برگیرید. سپس آن را خوردند تا این که سیر شدند و دیگر میلی به غذا نداشتند و تنها جای دست­هایشان باقی مانده بود و قسم به ذاتی که جان علی در دست اوست، یک نفر از آنان می توانست آن چه را که برای همه آن­ها آوردم، بخورد. سپس آن ظرف شیر را برایشان آوردم و همگی از آن نوشیدند تا این که سیراب گشتند و قسم به خدا، یک نفر از آنان می توانست تمامی آن چه را که برایشان آوردم بنوشد، اما آن مقدار غذا و شیر همه را سیر کرد. سپس هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خواست صحبت کند، ابو لهب زمام سخن را به دست گرفت و گفت: چه قدر خوب رفیقتان شما را جادو کرد و آن­ها نیز پراکنده شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نتوانست با آنان صحبت کنند. صبح روز بعد به من گفت: ای علی! این مرد قبل از این که آن چه را به تو گفتم بیان کنم زمام سخن را به دست گرفت، و قبل از این که حرفم را بزنم آن­ها متفرق شدند. امروز نیز مانند غذایی که دیروز آماده کردی، فراهم کن و سپس آنان را جمع کن. امام علی علیه السلام روایت می کند که من این کار را انجام دادم و آن­ها را جمع کردم، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا به آوردن غذا امر فرمود و من هم آن را نزد ایشان آوردم و به مانند دیروز غذا را تقسیم کرد، و شروع به خوردن کردند تا این که آنقدر خوردند که میلی به خوردن احساس نمی کردند و سپس فرمود: نوشیدنی­شان را نیز بیاور و من نیز آن ظرف شیر را برایشان آوردم، و از آن نوشیدند تا این که همگی از آن سیراب گشتند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شروع به سخن گفتن کرد و فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! همانا به خدا قسم، من جوانی از عرب نمی شناسم که برای قومش چیزی بهتر از آن چه من برایتان به ارمغان آورده ام، آورده باشد، همانا من خیر دنیا و آخرت را برایتان آورده­ام و پرودگار بلند مرتبه مرا امر کرده که شما را به آن دعوت کنم، حال کدام یک از شما به من ایمان می آورد و مرا در کارهایم یاری می کند تا برادر و وصی و وزیر و پس از من جانشینم در میان خویشاوندان من باشد؟ امام علی علیه السلام روایت می­کنند که آن­ها از او روی برگرداندند و از کمک کردن به او خودداری کردند. سپس من که از همه ایشان کم سن و سال تر و کم تجربه­تر و فربه­تر و نازک ساق­تر بودم، به پا خواستم و عرض کردم: ای رسول خدا! در ماموریتی که خداوند به منظور آن تو را بر انگیزانده است، وزیرت می­شوم. سپس دستم را گرفت و گفت: همانا این، برادر و وصی و وزیر و جانشین من در میان شما خواهد بود، پس به حرفش گوش دهید و از او اطاعت کنید. سپس آن­ها شروع به خنده کردند و به ابوطالب گفتند: به تو دستور داد که به حرف فرزندت گوش دهی و از او فرمانبرداری کنی. (1)

ص: 192


1- . امالی طوسی : 20 - 21

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جعفر بن محمد بن أحمد الأودی بإسناده عن أمیر المؤمنین علیه السلام مثله (1)

بیان

العس بالضم القدح الکبیر و الجذمة بالکسر القطعة قوله علیه السلام أرمصهم عینا الرمص بالتحریک وسخ یجتمع فی مؤق (2) العین و لما کان الغالب أن ذلک یکون فی الأطفال کنی علیه السلام عن صغر السن بذلک و کذا عظم البطن و رجل أحمش الساقین دقیقهما.

«28»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَقَدْتُ بِالْأَبْطَحِ عَلَی سَاعِدِی وَ عَلِیٌّ عَنْ یَمِینِی وَ جَعْفَرٌ عَنْ یَسَارِی وَ حَمْزَةُ عِنْدَ رِجْلِی قَالَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فَفَزِعْتُ لِخَفْقِ أَجْنِحَتِهِمْ قَالَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا إِسْرَافِیلُ یَقُولُ لِجَبْرَئِیلَ إِلَی أَیِّ الْأَرْبَعَةِ بُعِثْتَ وَ بُعِثْنَا مَعَکَ قَالَ فَرَکَضَ (3) بِرِجْلِهِ فَقَالَ إِلَی هَذَا وَ هُوَ مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذَا الْآخَرُ قَالَ هَذَا أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ (4) وَ هُوَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ ثُمَّ قَالَ فَمَنِ الْآخَرُ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لَهُ جَنَاحَانِ خَضِیبَانِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ فَمَنِ الْآخَرُ قَالَ عَمُّهُ حَمْزَةُ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (5).

«29»

قب، المناقب لابن شهرآشوب أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی بَعْدَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنْ عُمُرِهِ حِینَ تَکَامَلَ بِهَا وَ اشْتَدَّ قُوَاهُ لِیَکُونَ مُتَهَیِّئاً وَ مُتَأَهِّباً لِمَا أَنْذَرَ بِهِ وَ لِبِعْثَتِهِ دَرَجَاتٌ أُولَاهَا الرُّؤْیَا الصَّادِقَةُ وَ الثَّانِیَةُ- مَا رَوَاهُ الشَّعْبِیُّ وَ دَاوُدُ بْنُ عَامِرٍ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَرَنَ جَبْرَئِیلَ بِنُبُوَّةِ رَسُولِهِ ثَلَاثَ سِنِینَ یَسْمَعُ حِسَّهُ وَ لَا یَرَی شَخْصَهُ وَ یُعَلِّمُهُ الشَّیْ ءَ بَعْدَ الشَّیْ ءِ وَ لَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ فَکَانَ فِی هَذِهِ الْمُدَّةِ مُبَشِّراً غَیْرَ مَبْعُوثٍ إِلَی الْأُمَّةِ وَ الثَّالِثَةُ حَدِیثُ خَدِیجَةَ وَ وَرَقَةَ بْنِ نَوْفَلٍ الرَّابِعَةُ أَمْرُهُ بِتَحْدِیثِ النِّعَمِ فَأُذِنَ لَهُ فِی ذِکْرِهِ دُونَ إِنْذَارِهِ قَوْلُهُ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (6)

ص: 193


1- تفسیر فرات: 108 و 109 فیه: جعفر بن محمّد بن أحمد بن یوسف الأزدیّ، و فی متنه اختلافات ذکرت بعضها راجعه.
2- المؤق و الموق: مجری الدمع من العین.
3- فرفس خ ل. أقول: رفس أی ضرب.
4- فی المصدر: و وصیه و ابن عمه.
5- مجالس الشیخ: 89.
6- تقدم ذکر موضع الآیة و الآیات التی بعد ذلک فی الآیات.

تفسیر فرات: احمد اودی با اسنادش از امیرالمؤمنین همین حدیث را روایت کرده است. (1)

توضیح

«العُسّ» با ضمه کاسه بزرگ است. و «الجِذمۀ» با کسره به معنای قطعه و پاره از چیزی است. فرموده آن حضرت «أرمصهم عیناً» رمص با حرکت حروف: چرکی است که در مجرای اشک پدید می­آید، و با توجه به اینکه این چرک غالباً در کودکان وجود دارد با این عبارت از خردسالی کنایه آورده است و نیز «عظم البطن» نیز بر همین منوال است و «رجل احمش الساقین» یعنی مردی که ساق­هایش نازک و باریک است.

روایت28.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلم فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: در ابطح با تکیه بر بازویم خوابیده بودم و علی در سمت راست، و جعفر در سمت چپ و حمزه در کنار پایم دراز کشیده بودند که جبرئیل و میکائیل و اسرافیل فرود آمدند و من از تکان خوردن بال­های آنان به ترس افتادم. فرمود: سرم را بلند کردم به ناگاه اسرافیل به جبرئیل گفت: به سوی کدام چهار نفر فرستاده شدی؟ و ما همراه تو فرستاده شدیم؟ فرمود: پس او به پایش زد و گفت: به سوی این شخص که او محمد سرور پیامبران است. سپس گفت: و این یکی کیست؟ گفت: این برادر و وصیّ اوست و او سرور اوصیاء است. سپس گفت: آن دیگری کیست؟ گفت: او جعفر بن ابی طالب است که دو بال رنگین و حنا بسته دارد که با آن در بهشت پرواز می­کند. سپس گفت: و آن دیگری کیست؟ گفت: عمویش حمزه که سرور شهیدان در روز قیامت است. (2)

روایت29.

مناقب: خداوند متعال پیامبرش را پس از گذشت چهل سال از عمر مبارکش هنگامی که به تکامل و پختگی رسید و از لحاظ بدنی نیرومند گشت، به سوی مردم فرستاد تا آمادگی برای آنچه بدان انذار شد را داشته باشد. و بعثت آن حضرت چند مرتبه (مرحله) داشت: مرتبه اول رویای صادقه بود. و مرتبه دوم روایتی است که شعبی و داود بن عامر نقل کرده­اند که خداوند متعال جبرئیل را به نبوت پیامبرش به مدت سه سال همنشین کرد و آن حضرت، جبرئیل را احساس می­کرد اما او را نمی­دید و اندک اندک چیزهایی به او می­آموخت و قرآن بر او نازل نمی­شد. پس پیامبر در این مدت مبشری بود که به سوی امّت مبعوث نشده بود. و مرتبه سوم: روایتی است خدیجه و ورقه بن نوفل روایت کرده­اند و مرتبه چهارم: امر خداوند است به پیامبر برای بازگو کردن نعمت­ها، پس به پیامبر اجازه داد تا بازگو کند و انذار ندهد. و فرمود: «و امّا بنعمۀ ربّک فحدّث»

ص: 193


1- . تفسیر فرات : 108 - 109
2- . امالی طوسی : 89

أَیْ بِمَا جَاءَکَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْخَامِسَةُ حِینَ نَزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ فَصَارَ بِهِ مَبْعُوثاً وَ لَمْ یُؤْمَرْ بِالْجَهْرِ وَ نَزَلَ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ فَأَسْلَمَ عَلِیٌّ وَ خَدِیجَةُ ثُمَّ زَیْدٌ ثُمَّ جَعْفَرٌ وَ السَّادِسَةُ أُمِرَ بِأَنْ یَعُمَّ بِالْإِنْذَارِ بَعْدَ خُصُوصِهِ وَ یَجْهَرَ بِذَلِکَ وَ نَزَلَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ قَالَ ابْنُ إِسْحَاقَ وَ ذَلِکَ بَعْدَ ثَلَاثِ سِنِینَ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ نَزَلَ وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ فَنَادَی یَا صَبَاحَاهْ وَ السَّابِعَةُ الْعِبَادَاتُ لَمْ یُشَرَّعْ مِنْهَا مُدَّةَ مُقَامِهِ بِمَکَّةَ إِلَّا الطَّهَارَةُ وَ الصَّلَاةُ وَ کَانَتْ فَرْضاً عَلَیْهِ وَ سُنَّةً لِأُمَّتِهِ ثُمَّ فُرِضَتِ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ بَعْدَ إِسْرَائِهِ وَ ذَلِکَ فِی السَّنَةِ التَّاسِعَةِ مِنْ نُبُوَّتِهِ فَلَمَّا تَحَوَّلَ إِلَی الْمَدِینَةِ فُرِضَ صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی السَّنَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْهِجْرَةِ فِی شَعْبَانَ وَ حُوِّلَتِ الْقِبْلَةُ وَ فُرِضَ زَکَاةُ الْفِطْرِ وَ شُرِّعَ (1) فِیهَا صَلَاةُ الْعِیدِ وَ کَانَ فُرِضَ الْجُمُعَةُ فِی أَوَّلِ الْهِجْرَةِ بَدَلًا مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ ثُمَّ فُرِضَتْ زَکَاةُ الْأَمْوَالِ ثُمَّ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَ التَّحْلِیلُ وَ التَّحْرِیمُ وَ الْحَظْرُ وَ الْإِبَاحَةُ وَ الِاسْتِحْبَابُ وَ الْکَرَاهَةُ ثُمَّ فُرِضَ الْجِهَادُ ثُمَّ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَزَلَ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (2).

«30»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ الْقُمِّیُّ فِی کِتَابِهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَتَی لَهُ سَبْعٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً کَانَ یَرَی فِی نَوْمِهِ کَأَنَّ آتِیاً أَتَاهُ فَیَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَیُنْکِرُ ذَلِکَ فَلَمَّا طَالَ عَلَیْهِ الْأَمْرُ کَانَ یَوْماً بَیْنَ الْجِبَالِ یَرْعَی غَنَماً لِأَبِی طَالِبٍ فَنَظَرَ إِلَی شَخْصٍ یَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا جَبْرَئِیلُ أَرْسَلَنِی اللَّهُ إِلَیْکَ لِیَتَّخِذَکَ رَسُولًا فَأَخْبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَدِیجَةَ بِذَلِکَ فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ أَرْجُو أَنْ یَکُونَ کَذَلِکَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ مَاءً مِنَ السَّمَاءِ وَ عَلَّمَهُ الْوُضُوءَ وَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فَلَمَّا تَمَّ لَهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً عَلَّمَهُ حُدُودَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یَنْزِلْ عَلَیْهِ أَوْقَاتُهَا فَکَانَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فِی کُلِّ وَقْتٍ.

أَبُو مَیْسَرَةَ وَ بُرَیْدَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا انْطَلَقَ بَارِزاً سَمِعَ صَوْتاً یَا مُحَمَّدُ فَیَأْتِی خَدِیجَةَ وَ یَقُولُ یَا خَدِیجَةُ قَدْ خَشِیتُ أَنْ یَکُونَ خَالَطَ عَقْلِی شَیْ ءٌ إِنِّی إِذَا خَلَوْتُ أَسْمَعُ صَوْتاً وَ أَرَی نُوراً.

مُحَمَّدُ بْنُ کَعْبٍ وَ عَائِشَةُ أَوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الْوَحْیِ الرُّؤْیَا الصَّادِقَةُ وَ کَانَ

ص: 194


1- فی المصدر: و فرض.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 40 و 41. و الآیة فی المائدة: 3.

یعنی از نبوتی که برای تو آمد برای مردم بازگو کن. و مرتبه پنجم: هنگامی بود که قرآن با امر و نهی بر ایشان نازل شد پس بدان مبعوث گردید اما هنوز به آشکار کردن آن امر نشده بود و آیه «یا ایّها المدّثّر» نازل شد پس علی و خدیجه سپس زید و سپس جعفر اسلام آوردند. مرتبه ششم: آن حضرت امر شد که انذار را پس از اختصاصی بودن، عمومی گرداند و آن را آشکار نماید و آیه «فاصدع بما تؤمر» نازل شد. ابن اسحاق گوید: و این اتفاق پس از گذشت سه سال از بعثت ایشان بود. و آیه «و انذر عشیرتک الاقربین» نازل شد.

پس پیامبر ندا سر داد یا صباحاه (به فریاد برسید). مرتبه هفتم بعثت این بود که در زمان اقامت آن حضرت در مکه هیچ یک از عبادات به جز طهارت و نماز که بر پیامبر فرض و بر امتش سنت بود، تشریع نشده بود. و پس از معراج، در سال نهم از نبوت ایشان نمازهای پنجگانه واجب گردید. هنگامی که به مدینه رفت، روزه ماه رمضان در سال دوم هجری در ماه شعبان واجب شد و قبله تغییر یافت و زکات فطر فرض گردید و در همان سال نماز عید تشریع شد. و نماز جمعه در سال اول هجرت به جای نماز ظهر فرض شد، سپس زکات مال واجب گردید و پس از آن حجّ و عمره و احکام حلال و حرام و منع و اباحه و استحباب و کراهت فرض گردید و سپس جهاد واجب شد و پس از آن ولایت امیرالمؤمنین اعلام گردید و آیه «الیوم اکملت لکم دینکم» نازل شد. (1)

روایت30.

مناقب: علی بن ابراهیم بن هاشم قمی در کتاب خود گفته است: حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که به سی و هفتمین سال زندگی خود رسیدند، در خواب می­دیدند که یک­نفر نزد وی می آید و آن حضرت را به عنوان «رسول اللَّه» خطاب می کند، و آن حضرت از این موضوع اظهار تعجب می­کردند و چون این مطلب چندین بار برای ایشان تکرار شد روزی در میان کوه­ها گوسفندی از گوسفندان ابوطالب را می­چرانید که ناگهان مردی را دید که وی را مورد خطاب قرار داده و می گوید: یا رسول اللَّه! حضرت فرمود: تو کیستی؟ گفت: من جبرئیل هستم خداوند مرا به سوی شما فرستاده تا شما را به عنوان رسالت برگزیند. پیامبر این موضوع را با خدیحه در میان گذاشت. خدیجه گفت: ای محمد امیدوارم اینگونه باشد. پس جبرئیل نازل گردید و مقداری آب برای آن حضرت از آسمان آورد به او وضو و رکوع و سجود را آموخت. و چون به سن چهل سالگی رسید ارکان نماز را به آن حضرت تعلیم داد و هنوز اوقات نماز بر ایشان نازل نشده بود و پیامبر در هر وقت دو رکعت نماز می­گزارد.

ابومیسره و بریده روایت کرده­اند که هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت صدایی شنید که می­گفت: ای محمد. پس به نزد خدیجه رفت و فرمود: ای خدیجه می­ترسم در عقلم خللی راه یافته است، من هرگاه تنها می­شوم صدایی را می­شنوم و نوری را می­بینم.

محمد بن کعب و عائشه روایت کرده­اند: اولین چیزی که بدان، وحی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آغاز شد، رؤیای صادقه در خواب بود

ص: 194


1- . مناقب 1 : 40 - 41

یَرَی الرُّؤْیَا فَتَأْتِیهِ مِثْلُ فَلَقِ الصُّبْحِ ثُمَّ حُبِّبَ إِلَیْهِ الْخَلَأُ فَکَانَ یَخْلُو بِغَارِ حِرَاءَ فَسَمِعَ نِدَاءَ یَا مُحَمَّدُ فَغُشِیَ عَلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی سَمِعَ مِثْلَهُ نِدَاءً فَرَجَعَ إِلَی خَدِیجَةَ وَ قَالَ زَمِّلُونِی زَمِّلُونِی فَوَ اللَّهِ لَقَدْ خَشِیتُ عَلَی عَقْلِی فَقَالَتْ کَلَّا وَ اللَّهِ لَا یُخْزِیکَ اللَّهُ أَبَداً إِنَّکَ لَتَصِلُ الرَّحِمَ وَ تَحْمِلُ الْکَلَّ وَ تَکْسِبُ الْمُعْدِمَ (1) وَ تَقْرِی الضَّیْفَ وَ تُعِینُ عَلَی نَوَائِبِ الْحَقِّ فَانْطَلَقَتْ خَدِیجَةُ حَتَّی أَتَتْ وَرَقَةَ بْنَ نَوْفَلٍ فَقَالَ وَرَقَةُ هَذَا وَ اللَّهِ النَّامُوسُ (2) الَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام وَ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ ثَلَاثَ لَیَالٍ أَنَّ اللَّهَ أَرْسَلَ فِی مَکَّةَ رَسُولًا اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ قَدْ قَرُبَ وَقْتُهُ وَ لَسْتُ أَرَی فِی النَّاسِ رَجُلًا أَفْضَلَ مِنْهُ فَخَرَجَ صلی الله علیه و آله إِلَی حِرَاءَ فَرَأَی کُرْسِیّاً مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ مِرْقَاةً مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ مِرْقَاةً مِنْ لُؤْلُؤٍ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ غُشِیَ عَلَیْهِ فَقَالَ وَرَقَةُ یَا خَدِیجَةُ فَإِذَا أَتَتْهُ الْحَالَةُ فَاکْشِفِی عَنْ رَأْسِکِ فَإِنْ خَرَجَ فَهُوَ مَلَکٌ وَ إِنْ بَقِیَ فَهُوَ شَیْطَانٌ فَنَزَعَتْ خِمَارَهَا فَخَرَجَ الْجَائِی فَلَمَّا اخْتَمَرَتْ عَادَ فَسَأَلَهُ وَرَقَةُ عَنْ صِفَةِ الْجَائِی فَلَمَّا حَکَاهُ قَامَ وَ قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ قَالَ ذَاکَ النَّامُوسُ الْأَکْبَرُ الَّذِی نَزَلَ عَلَی مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام ثُمَّ قَالَ أَبْشِرْ فَإِنَّکَ أَنْتَ النَّبِیُّ الَّذِی بُشِّرَ بِهِ مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام وَ إِنَّکَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ سَتُؤْمَرُ بِالْجِهَادِ وَ تَوَجَّهَ نَحْوَهَا وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

فَإِنْ یَکُ حَقّاً یَا خَدِیجَةُ فَاعْلَمِی***حَدِیثَکِ إِیَّانَا فَأَحْمَدُ مُرْسَلٌ

وَ جِبْرِیلُ یَأْتِیهِ وَ مِیکَالُ مَعَهُمَا***مِنَ اللَّهِ وَحْیٌ یَشْرَحُ الصَّدْرَ مُنَزَّلٌ

یَفُوزُ بِهِ مَنْ فَازَ عِزّاً لِدِینِهِ***وَ یَشْقَی بِهِ الْغَاوِی الشَّقِیُّ الْمُضَلِّلُ

فَرِیقَانِ مِنْهُمْ فِرْقَةٌ فِی جِنَانِهِ***وَ أُخْرَی بِأَغْلَالِ الْجَحِیمِ تُغَلِّلُ

وَ مِنْ قَصِیدَةٍ لَهُ: (3)

یَا لَلرِّجَالُ لِصَرْفِ الدَّهْرِ وَ الْقَدَرِ***وَ مَا لِشَیْ ءٍ قَضَاهُ اللَّهُ مِنْ غَیْرٍ

ص: 195


1- الکل: الضعیف. الیتیم. قوله: تکسب المعدم أی تعطی الفقیر من قولهم: کسب و کسب و أکسب فلانا مالا أو علما: أناله إیاه.
2- الناموس: الوحی. جبرئیل علیه السلام.
3- و القصیدة طویلة أخرجها الحاکم فی المستدرک 2: 609 و فیه: بخفی الغیب.

و هر خوابی که ایشان می­دید همچون سپیده دم صبح روشن بود. سپس تنهایی­گزیدن برای آن حضرت خوشایند افتاد و در غار حراء تنها بود که صدایی شنید: ای محمد. پس بیهوش شد و در روز دوم نیز ندایی مانند آن صدا را شنید. پس به نزد خدیجه بازگشت و فرمود: مرا بپوشانید مرا بپوشانید، سوگند به خدا می­ترسم خللی در عقلم راه یافته باشد. خدیجه گفت: نه، سوگند به خدا، خداوند هرگز تو را خوار و زبون نمی­کند زیرا تو پیوند خویشاوندی را انجام می­دهی و ضعیفان را یاری می­رسانی و از نیازمندان دست­گیری می­کنی و مهمان را پذیرایی می­کنی و بر مصیبت­های الهی شکیبا هستی. خدیجه به راه افتاد تا اینکه به نزد ورقۀ بن نوفل رسید. ورقۀ گفت: سوگند به خدا این وحی و ناموسی (جبرئیل) است که بر موسی و عیسی علیهما السلام نازل شد و من سه شب است که در خواب می­بینم خداوند در مکه پیامبری را به نام محمّد فرستاده است و قطعاً زمانش نزدیک شده است، و من در میان مردم کسی بهتر از او را (برای پیامبری) نمی­یابم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار حراء بیرون رفت و در آنجا کرسی­ای از یاقوت سرخ، نردبانی از زمرّد و نردبانی از مروارید دید. با دیدن آن­ها بیهوش شد. پس ورقۀ گفت: ای خدیجه اگر به آن حالت دچار شد، موی سرت را ظاهر کن اگر از آن حالت بیرون آمد، فرشته­ای است و اگر باقی ماند، شیطان است. پس خدیجه چادر از سر برداشت و او بیرون رفت و چون دوباره روسری بر سر کرد، بازگشت. ورقۀ بن نوفل از ویژگی و ظاهر آن فرشته از پیامبر پرسید و چون پیامبر برایش بازگو نمود، ورقه برخاست و بر سر آن حضرت بوسه زد و گفت: این جبرئیل است که بر موسی و عیسی علیهما السلام نیز نازل شد. سپس گفت: مژده بده که به راستی تو پیامبری هستی که موسی و عیسی علیهما السلام بدان بشارت داده­اند و تو پیامبر فرستاده شده­ای هستی که به جهاد امر می­شود و به سوی آن حضرت رو کرد و این ابیات را سرود:

ای خدیجه اگر راست و درست باشد بدان آنچه برای ما بازگو کردی این است که او احمد مرسل است.

و جبرئیل نزد او می­آید و میکائیل همراه آن دو است، وحی نازل شده­ای از جانب خداوند است که سینه را فراخ می­گرداند.

هر کس عزّت برای دینش بدست آورد بدان پیروز می­گردد و شخص سرگردانِ نگون­بختِ گمراه بدان به شقاوت می­رسد.

اینان دو گروه­اند: گروهی در باغ­های بهشت خداوند و دیگری در زنجیرهای دوزخ به زنجیر کشیده می­شوند.

و در قصیده دیگری سروده است:

از حوادث روزگار و تقدیر به شما مردان کمک می­طلبم. و چیزی که را که خداوند مقدّر کند دگرگونی ندارد.

ص: 195

حَتَّی خَدِیجَةُ تَدْعُونِی لِأُخْبِرَهَا***وَ مَا لَنَا بِخَفِیِّ الْعِلْمِ مِنْ خَبَرٍ

فَخَبَّرَتْنِی بِأَمْرٍ قَدْ سَمِعْتُ بِهِ***فِیمَا مَضَی مِنْ قَدِیمِ النَّاسِ وَ الْعَصْرِ

بِأَنَّ أَحْمَدَ یَأْتِیهِ فَیُخْبِرُهُ***جِبْرِیلُ أَنَّکَ مَبْعُوثٌ إِلَی الْبَشَرِ

وَ مِنْ قَصِیدَةٍ لَهُ:

فَخَبَّرَنَا عَنْ کُلِّ خَیْرٍ بِعِلْمِهِ***وَ لِلْحَقِّ أَبْوَابٌ لَهُنَّ مَفَاتِحُ

وَ إِنَّ ابْنَ عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ مُرْسَلٌ***إِلَی کُلِّ مَنْ ضَمَّتْ عَلَیْهِ الْأَبَاطِحُ

وَ ظَنِّی بِهِ أَنْ سَوْفَ یُبْعَثُ صَادِقاً***کَمَا أُرْسِلَ الْعَبْدَانِ نُوحٌ وَ صَالِحٌ

وَ مُوسَی وَ إِبْرَاهِیمُ حَتَّی یُرَی لَهُ***بَهَاءٌ وَ مَنْشُورٌ مِنَ الذِّکْرِ وَاضِحٌ

وَ رُوِیَ أَنَّهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی جِیَادٍ (1) أَصْفَرَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ جَعْفَرٍ فَجَلَسَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلِهِ وَ لَمْ یُنَبِّهَاهُ إِعْظَاماً لَهُ فَقَالَ مِیکَائِیلُ إِلَی أَیِّهِمْ بُعِثْتَ قَالَ إِلَی الْأَوْسَطِ فَلَمَّا انْتَبَهَ أَدَّی إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ الرِّسَالَةَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا نَهَضَ جَبْرَئِیلُ لِیَقُومَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِثَوْبِهِ ثُمَّ قَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ جَبْرَئِیلُ ثُمَّ نَهَضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیَلْحَقَ بِقَوْمِهِ فَمَا مَرَّ بِشَجَرَةٍ وَ لَا مَدَرَةٍ إِلَّا سَلَّمَتْ عَلَیْهِ وَ هَنَّأَتْهُ ثُمَّ کَانَ جَبْرَئِیلُ یَأْتِیهِ وَ لَا یَدْنُو مِنْهُ إِلَّا بَعْدَ أَنْ یَسْتَأْذِنَ عَلَیْهِ فَأَتَاهُ یَوْماً وَ هُوَ بِأَعْلَی مَکَّةَ فَغَمَزَ بِعَقِبِهِ بِنَاحِیَةِ الْوَادِی فَانْفَجَرَ عَیْنٌ فَتَوَضَّأَ جَبْرَئِیلُ وَ تَطَهَّرَ الرَّسُولُ ثُمَّ صَلَّی الظُّهْرَ وَ هِیَ أَوَّلُ صَلَاةٍ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ یَوْمِهِ إِلَی خَدِیجَةَ فَأَخْبَرَهَا فَتَوَضَّأَتْ وَ صَلَّتْ صَلَاةَ الْعَصْرِ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ.

وَ رُوِیَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَخْرَجَ قِطْعَةَ دِیبَاجٍ فِیهَا خَطٌّ فَقَالَ اقْرَأْ قُلْتُ کَیْفَ أَقْرَأُ وَ لَسْتُ بِقَارِئٍ إِلَی ثَلَاثِ مَرَّاتٍ فَقَالَ فِی الْمَرَّةِ الرَّابِعَةِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ إِلَی قَوْلِهِ ما لَمْ یَعْلَمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ علیهما السلام وَ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ أَتَی بِالْکُرْسِیِّ وَ وَضَعَ تَاجاً عَلَی رَأْسِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَی لِوَاءَ الْحَمْدِ بِیَدِهِ فَقَالَ اصْعَدْ عَلَیْهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ فَلَمَّا نَزَلَ عَنِ الْکُرْسِیِّ تَوَجَّهَ إِلَی خَدِیجَةَ فَکَانَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَسْجُدُ لَهُ وَ یَقُولُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَلَمَّا دَخَلَ الدَّارَ صَارَتِ الدَّارُ مُنَوَّرَةً فَقَالَتْ

ص: 196


1- أقول: کذا فی النسخ کلها و لعله مصحف «جواد» و الأصفر صفة له راجع ص 198.

تا اینکه خدیجه مرا فرا خواند که او را خبر دهم، و ما از علم و دانش پنهان چگونه می­توانیم خبر بدهیم.

پس مرا از مطلبی باخبر کرد که در زمان­های گذشته از مردمان و دوره­های پیشین شنیده­ام.

که او نزد احمد می­آید و جبرئیل به او خبر می­دهد که تو به سوی بشر مبعوث شده­ای.

و در قصیده دیگر سروده است:

پس ما را با علم و دانش خود از هر خیر و برکتی با خبر ساخت، و اینکه حقّ، درهایی دارد که کلیدهای برای آن­ها وجود دارد.

و پسر عبدالله احمد، به سوی همه کسانی که زمین­های پهناور آنان را در بر می­گیرد، فرستاده شده است.

و پندارم این است که به زودی مردی صادق مبعوث می­شود همانطور که دو بنده خدا: نوح و صالح فرستاده و مبعوث شدند.

و همانطور که موسی و ابراهیم مبعوث شدند، تا اینکه رونق و آوازه او، و کتاب و ذکر پخش شده و آشکارِ او، دیده شود.

و روایت شده که جبرئیل بر اسب زردی نزول کرد درحالی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میان علی علیه السلام و جعفر بود. جبرئیل در کنار سر پیامبر و میکائیل در کنار پای آن حضرت نشستند و به خاطر بزرگداشت ایشان، آن حضرت را آگاه نکردند. میکائیل گفت: به سوی کدام یک از آن­ها فرستاده شدی؟ گفت: به سوی مردی که در وسط است. هنگامی که پیامبر آگاه شد جبرئیل رسالت خداوند متعال را به او تقدیم کرد و هنگامی که جبرئیل خواست برخیزد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لباس او را گرفت سپس فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جبرئیل. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برخاست تا به قومش ملحق شود، و بر هیچ درخت و سنگی گذر نکرد مگر اینکه بر ایشان سلام دادند و تبریک گفتند. پس از آن جبرئیل به نزد ایشان می­آمد و به آن حضرت نزدیک نمی­شد مگر بعد از آنکه از او اجازه می­گرفت. روزی نزد پیامبر آمد در حالی که ایشان در بالای مکه بود. جبرئیل به تپه­ای که در جانب صحرا بود اشاره کرد، در این هنگام چشمه­ای جاری شد. جبرئیل وضو گرفت و پیامبر نیز طهارت گرفت، سپس نماز ظهر را به جای گزارد و این نماز اولین نمازی بود که خداوند عزّ و جلّ واجب کرد، و امیرالمؤمنین علیه السلام همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز گزارد و همان روز پیامبر به نزد خدیجه بازگشت و او را باخبر ساخت، او نیز وضو گرفت و نماز عصر آن روز را به جای گزارد.

روایت شده که جبرئیل تکه­ای پارچه ابریشمی که بر آن نوشته­ای بود بیرون آورد و گفت: آن را بخوان. گفتم: چگونه بخوانم در حالی که خواندن نمی­دانم؟ سه بار این را گفت. بار چهارم گفت: «اقرأ باسم ربّک» تا این فرموده «ما لم یعلم» سپس خداوند متعال جبرئیل و میکائیل علیهما السلام را فرو فرستاد و همراه با هر یک هفتاد هزار فرشته بود، و کرسیّ را آورد و تاجی را بر سر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نهاد و لواء محمد را به دست محمد داد و گفت: بر آن بالا برو و خدا را سپاس بگوی. هنگامی که از کرسیّ پایین آمد به سوی خدیجه رفت، و هر چیزی سر راه به او سجده می­برد و با زبان آشکار می­گفت: سلام بر تو ای پیامبر خدا. وقتی وارد خانه شد، خانه نورانی شد.

ص: 196

خَدِیجَةُ وَ مَا هَذَا النُّورُ قَالَ هَذَا نُورُ النُّبُوَّةِ قُولِی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَتْ طَالَ مَا قَدْ عَرَفْتُ ذَلِکَ ثُمَّ أَسْلَمَتْ فَقَالَ یَا خَدِیجَةُ إِنِّی لَأَجِدُ بَرْداً فَدَثَّرَتْ عَلَیْهِ فَنَامَ فَنُودِیَ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ الْآیَةَ فَقَامَ وَ جَعَلَ إِصْبَعَهُ فِی أُذُنِهِ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَکَانَ کُلُّ مَوْجُودٍ یَسْمَعُهُ یُوَافِقُهُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (1) صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ ذَاتَ یَوْمٍ الصَّفَا فَقَالَ یَا صَبَاحَاهْ (2) فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ قُرَیْشٌ فَقَالُوا مَا لَکَ قَالَ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنَّ الْعَدُوَّ مُصَبِّحُکُمْ أَوْ مُمَسِّیکُمْ مَا کُنْتُمْ تُصَدِّقُونَنِی قَالُوا بَلَی قَالَ فَإِنِّی نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ تَبّاً لَکَ أَ لِهَذَا دَعَوْتَنَا فَنَزَلَتْ سُورَةُ تَبَّتْ (3).

قَتَادَةُ أَنَّهُ خَطَبَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الرَّائِدَ لَا یَکْذِبُ أَهْلَهُ وَ لَوْ کُنْتُ کَاذِباً لَمَا کَذَبْتُکُمْ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ حَقّاً خَاصَّةً وَ إِلَی النَّاسِ عَامَّةً وَ اللَّهِ لَتَمُوتُونَ کَمَا تَنَامُونَ وَ لَتُبْعَثُونَ کَمَا تَسْتَیْقِظُونَ وَ لَتُحَاسَبُونَ کَمَا تَعْمَلُونَ وَ لَتُجْزَوْنَ بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالسُّوءِ سُوءاً وَ إِنَّهَا الْجَنَّةُ أَبَداً وَ النَّارُ أَبَداً وَ إِنَّکُمْ أَوَّلُ مَنْ أُنْذِرْتُمْ ثُمَّ فَتَرَ الْوَحْیُ فَجَزِعَ لِذَلِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَزَعاً شَدِیداً فَقَالَتْ لَهُ خَدِیجَةُ لَقَدْ قَلَاکَ رَبُّکَ (4) فَنَزَلَ سُورَةُ الضُّحَی (5) فَقَالَ لِجَبْرَئِیلَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَزُورَنَا فِی کُلِ

ص: 197


1- تقدم الایعاز إلی موضع الآیة و غیرها فی صدر الباب.
2- قال الجزریّ فی النهایة 2: 271: فیه لما نزلت «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» صعد علی الصفا و قال: یا صباحاه، هذه کلمة یقولها المستغیث، و أصلها إذا صاحوا للغارة، لانهم أکثر ما کانوا یغیرون عند الصباح، و یسمون یوم الغارة یوم الصباح، فکأن القائل: یا صباحاه یقول:
3- سورة: 111.
4- لم نظفر فی غیر ذلک الطریق أن یسند ذلک إلی خدیجة علیها سلام اللّه. و المذکور فی مجمع البیان و غیره فی نزول الآیة إسناد ذلک القول الی المشرکین، و فی بعض الروایات إلی أم جمیل امرأة أبی لهب، و المعلوم من حال خدیجة أنّها کانت من المصدقین له صلّی اللّه علیه و آله من أول یوم، و کانت تراعی نهایة الأدب فی تکلیمها معه و عشرتها إیاه صلّی اللّه علیه و آله، فالنسبة غیر خالیة عن البعد و الغرابة فتأمل.
5- سورة: 93.

خدیجه گفت: این نور چیست؟ فرمود: این نور نبوّت است، بگو: لا اله الا الله، محمد رسول الله. گفت: دیر زمانی است که این را دانستم، سپس اسلام آورد. پیامبر فرمود: ای خدیجه من احساس سرما می­کنم. پس خدیجه او را پوشانید. پس ندا آمد: «یا ایّها المدثر» آن حضرت برخاست و انگشتش را در گوش خود کرد و فرمود: الله اکبر الله اکبر. و هر موجودی که این را شنید با او همراه و موافق شد.

روایت شده که هنگامی که آیه «و أنذر عشیرتک الاأقربین» نازل شد، روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بالای کوه صفا رفته، فرمود: یا صباحاه! (به فریاد برسید) (1) قریش جمع شده، گفتند: چیست؟ فرمود: آیا اگر به شما بگویم که دشمن شبانه یا بامدادان به شما حمله ور می­شود، تصدیقم می­کنید؟ گفت: آری. فرمود: شما را از عذاب شدیدی که در پیش دارید، می ترسانم. ابو لهب گفت: هلاک بشوی! برای این همه ما را دعوت کردی. خداوند هم سوره «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ» را نازل کرد.

قتادۀ گوید: پیامبر خطبه خواند سپس فرمود: ای مردم جلودار به پیروانش دروغ نمی­گوید و اگر هم من دروغ­گو بودم به شما دروغ نمی­گفتم، سوگند به خداوندی که جز او معبودی نیست من فرستاده بر حقّ و مخصوص خداوند به سوی شما، و به سوی همه مردم هستم، به خدا سوگند همانطور که می­خوابید خواهید مُرد و همانطور که از خواب بیدار می­شوید مبعوث خواهید شد و همانطور که عمل می­کنید محاسبه می­شوید و در ازای کار نیک، پاداش نیک و در ازای کار بد، مجازات بد خواهید دید، و پاداش کارهای نیک، بهشت جاویدان و مجازات کارهای بد دوزخ ادبی است و شما اولین کسانی هستید که انذار داده شدید. سپس وحی قطع گردید و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این مسأله به شدت اندوهگین و بی­تاب شد. خدیجه به ایشان گفت: پرورگارت از دست تو ناراحت شده است. پس سوره «ضحی» نازل شد. و آن حضرت به جبرئیل فرمود: چه چیز مانع از این شد که هر

ص: 197


1- . جزری گوید: «یا صباحاه» عبارتی است که شخص فریاد طلب آن را می­گوید و اصل آن زمانی به کار برده می­شود که برای جنگ و غارت فریاد می­زدند زیرا آنان بیشتر در صبح می­جنگیدند و روز جنگ را «یوم الصباح» می­گفتند گویی شخصی که می­گوید: یا صباحاه، گفته است: دشمن بر ما هجوم آورده است.

یَوْمٍ فَنَزَلَ وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ إِلَی قَوْلِهِ نَسِیًّا (1).

بیان

قال الجزری فیه ذکر جیاد (2) و هو موضع بأسفل مکة معروف من شعابها و قال الجوهری الرائد الذی یرسل فی طلب الکلإ یقال لا یکذب الرائد أهله.

«31»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْفَائِقُ أَنَّهُ لَمَّا اعْتَرَضَ أَبُو لَهَبٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ إِظْهَارِ الدَّعْوَةِ قَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ یَا أَعْوَرُ مَا أَنْتَ وَ هَذَا.

قال الأخفش الأعور الذی خیب و قیل یا ردی و منه الکلمة العوراء و قال ابن الأعرابی الذی لیس له أخ من أبیه و أمه.

ابْنُ عَبَّاسٍ إِنَّ الْوَلِیدَ بْنَ الْمُغِیرَةِ أَتَی قُرَیْشاً فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ یَجْتَمِعُونَ غَداً بِالْمَوْسِمِ وَ قَدْ فَشَا أَمْرُ هَذَا الرَّجُلِ فِی النَّاسِ وَ هُمْ یَسْأَلُونَکُمْ عَنْهُ فَمَا تَقُولُونَ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ أَقُولُ إِنَّهُ مَجْنُونٌ وَ قَالَ أَبُو لَهَبٍ أَقُولُ إِنَّهُ شَاعِرٌ وَ قَالَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ أَقُولُ إِنَّهُ کَاهِنٌ فَقَالَ الْوَلِیدُ بَلْ أَقُولُ هُوَ سَاحِرٌ یُفَرِّقُ بَیْنَ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ وَ بَیْنَ الرَّجُلِ وَ أَخِیهِ وَ أَبِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ (3) الْآیَةَ وَ قَوْلَهُ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ الْآیَةَ.

وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ وَ الْوَلِیدُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ لِلنَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ مَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ فَقَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ مِثْلُ مَا کُنْتُ أُحَدِّثُکُمْ عَنِ الْقُرُونِ الْمَاضِیَةِ فَنَزَلَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً (4) الْآیَةَ.

الْکَلْبِیُّ قَالَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُمَیَّةَ یَا مُحَمَّدُ لَنْ نُؤْمِنَ بِکَ حَتَّی تَأْتِیَنَا بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ أَمْلَاکٍ یَشْهَدُونَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّکَ رَسُولُهُ فَنَزَلَ وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ (5) وَ قَالَ قُرَیْشُ مَکَّةَ أَوْ یَهُودُ الْمَدِینَةِ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْضَ لَیْسَتْ بِأَرْضِ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّمَا أَرْضُ الْأَنْبِیَاءِ الشَّامُ فَأْتِ الشَّامَ فَنَزَلَ وَ إِنْ

ص: 198


1- مناقب آل أبی طالب 1: 40- 44 و الآیة فی سورة مریم: 64.
2- أقول: فی المصدر: فیه ذکر أجیاد، اه و هو الصحیح.
3- سورة: 68.
4- الأنعام: 25.
5- الأنعام: 7.

روز نزد ما بیایی؟ پس این آیه «و ما نتنزّل الا بأمر ربّک - تا این فرموده نسیّاً»(1) {و [ما فرشتگان] جز به فرمان پروردگارت نازل نمی شویم. آنچه پیش روی ما و آنچه پشت سر ما و آنچه میان این دو است، [همه] به او اختصاص دارد، و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده است.}

توضیح

جزری گوید: در این روایت «جیاد» ذکر شده است که مکانی در پایین مکه که یکی از دره­های معروف آنجا بود. جوهری گوید: «الرائد» کسی است که به دنبال غذا می­رود و می­گویند: «لا یکذب الرائد اهله» یعنی جلودار به قومش دروغ نمی­گوید.

روایت31.

مناقب: فائق گوید: در زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دعوتش را آشکار نمود ابوجهل سدّ راه او شد و ابوطالب به او گفت: ای اعور، تو را چه به این کار.

اخفش گوید: اعور کسی است که ناامید شود، و گفته شده به معنای: ای پست و رذل است. و از همین معنا گویند: «الکلمۀ العوراء» یعنی سخن ناپسند. و ابن اعرابی گوید: کسی است که از پدر و مادرش برادر ندارد.

ابن عباس گویند: ولید بن مغیره به نزد قریش آمد و گفت: مردم فردا در موسم حج گرد می­آیند و امر این مرد در میان مردم انتشار پیدا کرده است و آنان از شما در باره او می­پرسند، پس شما چه می­گویید؟ ابوجهل گفت: می­گویم: او دیوانه است. و ابولهب گفت: می­گویم: او شاعر است، و عقبۀ بن ابی معیط گفت: می­گویم: او کاهن است. پس ولید گفت: اما من می­گویم: او ساحر است، چرا که میان مرد و زن و میان مرد و برادر و پدرش تفرقه می­افکند. پس خداوند متعال سوره «ن و القلم» و آیه «و ما هو بقول شاعر» را نازل کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را قرائت می­فرمود که ابوسفیان و ولید و عتبۀ و شیبۀ به نضر به حارث گفتند: محمد چه می­گوید؟ گفت: اسطوره­های پیشینیان، مانند همان چیزهایی که من از مردمان قرن­های گذشته برای شما بازگو کردم. پس آیه: «و منهم من یستمع الیک و جعلنا علی قلوبهم اکّنۀ»(2) {و برخی از آنان به تو گوش فرا می دهند، و [لی] ما بر دلهایشان پرده ها افکنده ایم.} نازل شد.

کلبی روایت کرده است: نضر بن حارث و عبدالله بن امیّۀ گفتند: ای محمد به تو ایمان نمی­آوریم تا اینکه کتابی از جانب خدا برای ما بیاوری، و با آن کتاب چهار فرشته باشند که گواهی بدهند از جانب خداوند است و اینکه تو فرستاده خدائی. پس آیه «ولو نزّلنا علیک کتاباً فی قرطاس»(3) {و اگر مکتوبی، نوشته بر کاغذ، بر تو نازل می کردیم.} و قریش مکه یا یهودیان مدینه گفتند: این سرزمین، سرزمین پیامبران نیست، و در حقیقت سرزمین پیامبران، شام است پس به شام برو. پس آیه «و إن

ص: 198


1- . مریم / 64
2- . انعام / 25
3- . انعام / 7

کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ (1) وَ قَالَ أَهْلُ مَکَّةَ تَرَکْتَ مِلَّةَ قَوْمِکَ وَ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّهُ لَا یَحْمِلُکَ عَلَی ذَلِکَ إِلَّا الْفَقْرُ فَإِنَّا نَجْمَعُ لَکَ مِنْ أَمْوَالِنَا حَتَّی تَکُونَ مِنْ أَغْنَانَا فَنَزَلَ قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا (2) وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ عَلَی مُحَمَّدٍ قَالُوا أَسَاطِیرَ الْأَوَّلِینَ فَنَزَلَ وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ (3) الْآیَةَ.

ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّ الْقُرْآنَ لَیْسَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَلْعَامٌ وَ کَانَ قَیْناً بِمَکَّةَ رُومِیّاً نَصْرَانِیّاً وَ قَالَ الضَّحَّاکُ أَرَادُوا بِهِ سَلْمَانَ وَ قَالَ مُجَاهِدٌ عَبْداً لِبَنِی الْحَضْرَمِیِّ یُقَالُ لَهُ یَعِیشُ فَنَزَلَ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ (4) الْآیَةَ.

وَ قَوْلُهُ وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ مُحَمَّدٌ وَ اخْتَلَقَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یَعْنُونَ عَدَّاساً مَوْلَی خُوَیْطِبٍ وَ یَسَاراً غُلَامَ الْعَلَاءِ بْنِ الْحَضْرَمِیِّ وَ حِبْراً مَوْلَی عَامِرٍ وَ کَانُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَکَذَّبَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً (5) الْآیَاتِ (6).

«32»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ وَ مُجَاهِدٌ فِی قَوْلِهِ وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ (7) عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی کَذلِکَ مُتَفَرِّقاً لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ (8) وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ یُوحَی فِی کُلِّ حَادِثَةٍ وَ لِأَنَّهَا نَزَلَتْ عَلَی أَنْبِیَاءَ یَکْتُبُونَ وَ یَقْرَءُونَ وَ الْقُرْآنُ نَزَلَ عَلَی نَبِیٍّ أُمِّیٍّ وَ لِأَنَّ فِیهِ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ فِیهِ مَا هُوَ جَوَابٌ لِمَنْ سَأَلَهُ عَنْ أُمُورٍ وَ فِیهِ مَا هُوَ إِنْکَارٌ لِمَا کَانَ وَ فِیهِ مَا هُوَ حِکَایَةُ شَیْ ءٍ جَرَی

ص: 199


1- الإسراء: 76.
2- الأنعام: 14.
3- النحل: 24.
4- النحل: 103.
5- الفرقان: 4.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 45 و 46.
7- هکذا فی الکتاب و مصدره، و الصحیح کما فی المصدر: نزل.
8- الفرقان: 32.

کادوا لیستفزّونک من الأرض»(1) {و چیزی نمانده بود که تو را از این سرزمین برکَنَند.} و مردم مکه گفتند: ای محمد دین قومت را رها کردی، و می­دانیم که این کار را از روی فقر انجام داده­ای ما از اموال خود را برای تو گردآوری می­کنیم تا از همه ما ثروتمندتر شوی. به همین مناسبت، آیه «قل أغیر الله أتّخذ ولیّاً»(2) {بگو: «آیا غیر از خدا سرپرستی برگزینم؟} و هنگامی که به مشرکان گفته شد: پروردگارتان بر محمد چه نازل کرد، گفتند: افسانه­های پیشینیان است. پس آیه «و إذا قیل لهم ما انزل ربّکم»(3) { و چون به آنان گفته شود: «پروردگارتان چه چیز نازل کرده است؟»} نازل شد.

ابن عباس گوید: قریش گفتند: قرآن از جانب خدا نیست بلکه «بلعام» به او آمیخته است و بلعام آوازخوانی مسیحی رومی ساکن مکه بود. و ضحاک گوید:

مقصودشان از بعام، سلمان بود. و مجاهد گوید: برده­ای بنی خضرم به نام «یعیش» بود. پس آیه «و لقد نعلم انّهم یقولون انّما یعلّمه بشر»(4) {و نیک می دانیم که آنان می گویند: «جز این نیست که بشری به او می آموزد.»} نازل شد.

و فرموده خداوند: و قال الذین کفروا ان هذا الا إفک افتراه» یعنی محمد از پیش خود ساخته است. «و أعانه علیه قوم آخرون» مقصودشان «عداس» خدمتکار خویطب و «یسار» غلام علابن خضرمی و «حبر» خدمتکار عامر بود. و این افراد از اهل کتاب بودند. پس خداوند سخن آنان را تکذیب نمود و این آیه را نازل فرمود: «قد جاءوا ظلماً»(5) {قطعاً [با چنین نسبتی] ظلم و بهتانی به پیش آوردند.} (6)

روایت32.

مناقب: ابن عباس و مجاهد در باره این فرموده خداوند «و قال الذین کفروا لو لا انزل علیه القرآن جملۀ واحدۀ»(7) {و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یک جا بر او نازل نشده است؟»} گویند: همانطور که انجیل و تورات نازل شد. پس خداوند متعال فرمود: «کذلک» { ین گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم]} یعنی به صورت پراکنده نازل شد. «لنثّبت به فؤادک» {تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم} به این صورت که در هر رویدادی بر پیامبر وحی می­شود و بدین خاطر بود که کتاب­های پیشین بر پیامبرانی نازل شد که نوشتن و خواندن می­دانستند اما قرآن بر پیامبر درس ناخوانده نازل شد، و اینکه در قرآن آیات ناسخ و منسوخ وجود دارد و در آن پاسخ­هایی برای کسانی است که در باره اموری از پیامبر پرسش می­کردند، برخی از آیات قرآن در انکار و ردّ اموری است که در آن دوره بود، و برخی از آن بازگویی و نقل چیزی است که اتفاق افتاده است

ص: 199


1- . اسراء / 76
2- . انعام / 14
3- . نحل / 24
4- . نحل / 103
5- . فرقان / 4
6- . مناقب آل ابی طالب 1 : 45 - 46
7- . فرقان / 32

وَ لَمْ یَزَلْ صلی الله علیه و آله یُرِیهِمُ الْآیَاتِ وَ یُخْبِرُهُمْ بِالْمَغِیبَاتِ فَنَزَلَ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ (1) الْآیَةَ وَ مَعْنَاهُ لَا تَعْجَلْ بِقِرَاءَتِهِ عَلَیْهِمْ حَتَّی أُنْزِلَ عَلَیْکَ التَّفْسِیرُ فِی أَوْقَاتِهِ کَمَا أُنْزِلَ عَلَیْکَ التِّلَاوَةُ بَاعَ خَبَّابُ بْنُ الْأَرَتِّ سُیُوفاً مِنَ الْعَاصِ بْنِ وَائِلٍ فَجَاءَهُ یَتَقَاضَاهُ فَقَالَ أَ لَیْسَ یَزْعُمُ مُحَمَّدٌ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ مَا ابْتَغَی أَهْلُهَا مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ ثِیَابٍ وَ خَدَمٍ قَالَ بَلَی قَالَ فَأَنْظِرْنِی أَقْضِکَ هُنَاکَ حَقَّکَ فَوَ اللَّهِ لَا تَکُونُ هُنَالِکَ وَ أَصْحَابُکَ عِنْدَ اللَّهِ آثَرُ مِنِّی فَنَزَلَ أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا إِلَی قَوْلِهِ فَرْداً (2) وَ تَکَلَّمَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَکَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَفْحَمَهُ (3) ثُمَّ قَالَ إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (4) الْآیَةَ فَلَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ ابْنُ الزِّبَعْرَی أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ فِی مَجْلِسٍ لَخَصَمْتُهُ فَسَلُوا مُحَمَّداً أَ کُلُّ مَا یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ فِی جَهَنَّمَ مَعَ مَنْ عَبَدَهُ فَنَحْنُ نَعْبُدُ الْمَلَائِکَةَ وَ الْیَهُودُ تَعْبُدُ عُزَیْراً وَ النَّصَارَی تَعْبُدُ عِیسَی فَأُخْبِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا وَیْلُ أُمِّهِ أَ مَا عَلِمَ أَنَّ مَا لِمَا لَا یَعْقِلُ وَ مَنْ لِمَنْ یَعْقِلُ فَنَزَلَ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ (5) الْآیَةَ وَ قَالَتِ الْیَهُودُ أَ لَسْتَ لَمْ تَزَلْ نَبِیّاً قَالَ بَلَی قَالَتْ فَلِمَ لَمْ تَنْطِقْ فِی الْمَهْدِ کَمَا نَطَقَ عِیسَی علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ عِیسَی مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ فَلَوْ لَا أَنَّهُ نَطَقَ فِی الْمَهْدِ لَمَا کَانَ لِمَرْیَمَ عُذْرٌ إِذْ أُخِذَتْ بِمَا یُؤْخَذُ بِهِ مِثْلُهَا وَ أَنَا وُلِدْتُ بَیْنَ أَبَوَیْنِ وَ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَیْهِ فَقَالُوا إِلَی مَا تَدْعُونَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ کُلِّهَا قَالُوا نَدَعُ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ إِلَهاً وَ نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً فَنَزَلَ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ إِلَی قَوْلِهِ عَذابِ (6)

ص: 200


1- طه: 115.
2- مریم: 77- 80.
3- أفحمه: أسکته بالحجة.
4- الأنبیاء: 98.
5- الأنبیاء: 101.
6- ص: 4- 8.

و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیوسته آیات را به آنان می­نمایاند و از مغیبات آنان را با خبر می­ساخت. پس آیه: «و لا تعجل بالقرآن»(1) {و در [خواندن] قرآن شاب نکن.} نازل شد. خبّات بن ارت شمشیرهایی را به عاص بن وائل فروخت و نزد او آمد و بدهی خود را مطالبه نمود. عاص به او گفت: آیا محمد باور ندارد که در بهشت، اهل بهشت هر چه از طلا و نقره و لباس و خدمتکار بخواهند، به آن­ها ارزانی داشته می­شود؟ گفت: آری. گفت: پس به من مهلت بده تا حقّت را در آنجا پرداخت کنم. سوگند به خدا در آنجا تو و یارانت در نزد خداوند از من برتر و ارجح نیستید. پس آیه «أفرأیت الذی کفر بآیاتنا» تا این فرموده «فرداً»(2)

نضر بن حارث با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخن گفت و رسول خدا نیز با او صحبت کرد تا اینکه او را با دلیل و برهان ساکت نمود سپس فرمود: «إنّکم و ما تعبدون من دون الله حصب جهنّم»(3) {در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید.} هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت ابن زبعری گفت: سوگند به خدا اگر در مجلسی با او رویاروی شوم با او مخاصمه می­کنم. از محمد بپرسید آیا هر چه غیر از خدا پرستش می­شود به همراه کسانی که آن را می­پرستند در جهنم­اند؟ ما فرشتگان را می­پرستیم و یهودیان عزیر و مسیحیان عیسی را می­پرستند. این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید، پس فرمود: وای بر او (مادرش به غزایش بنشیند) آیا نمی­داند که «ما» برای غیر عاقل است و «من» برای عاقل؟ پس آیه «إنّ الذین سبقت لهم» نازل شد.

یهودیان گفتند: آیا هنوز هم پیامبری؟ فرمود: البته. گفتند: پس چرا در گهواره سخن نگفتی همانطور که عیسی علیه السلام سخن گفت؟ فرمود: همانا خداوند عزّ و جلّ عیسی را بدون داشتن پدر آفرید، و اگر در گهواره سخن نمی­گفت، حضرت مریم عذری نداشت آن هنگام که به خاطر مساله­ای مانند آن مساله مؤاخذه می­شد، و حال آنکه من از پدر و مادر متولد شده­ام.

قریش گرد آن حضرت جمع شدند و گفتند: به چه چیز ما را دعوت می­کنی؟ فرمود: به گواهی دادن به اینکه هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و به کنار گذاشتن همه شریکان و بُت­ها. گفتند: سیصد و شصت معبود را رها کنیم و یک معبود را بپرستیم؟ پس آیه «و عجبوا ان جاءهم منذر منهم» تا این فرموده «عذاب» (4)

ص: 200


1- . طه / 115
2- . مریم / 77 - 80
3- . انبیاء / 98
4- . ص / 4 - 8

نَزَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ عِکْرِمَةُ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ ارْفُضْ ذِکْرَ آلِهَتِنَا وَ قُلْ إِنَّ لَهَا شَفَاعَةً لِمَنْ عَبَدَهَا وَ نَدَعُکَ وَ رَبَّکَ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ فَأُخْرِجُوا مِنَ الْمَدِینَةِ وَ نَزَلَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ وَ الْمُنافِقِینَ (1) مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ.

ابْنُ عَبَّاسٍ عَیَّرُوا النَّبِیَّ بِکَثْرَةِ التَّزَوُّجِ وَ قَالُوا لَوْ کَانَ نَبِیّاً لَشَغَلَتْهُ النُّبُوَّةُ عَنْ تَزَوُّجِ النِّسَاءِ فَنَزَلَ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ (2).

ابْنُ عَبَّاسٍ وَ الْأَصَمُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی عِنْدَ الْمَقَامِ فَمَرَّ بِهِ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنْ هَذَا وَ تَوَعَّدَهُ فَأَغْلَظَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ انْتَهَرَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تُهَدِّدُنِی أَ مَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَکْبَرُ هَذَا الْوَادِی نَادِیاً فَنَزَلَتْ أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی إِلَی قَوْلِهِ فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ (3) فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَوْ نَادَی لَأَخَذَتْهُ الزَّبَانِیَةُ بِالْعَذَابِ مَکَانَهُ.

الْقُرَظِیُ قَالَتْ قُرَیْشٌ یَا مُحَمَّدُ شَتَمْتَ الْآلِهَةَ وَ سَفِهْتَ الْأَحْلَامَ وَ فَرَّقْتَ الْجَمَاعَةَ فَإِنْ طَلَبْتَ مَالًا أَعْطَیْنَاکَ أَوِ الشَّرَفَ سَوَّدْنَاکَ أَوْ کَانَ بِکَ عِلَّةٌ دَاوَیْنَاکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ بَلْ بَعَثَنِی اللَّهُ إِلَیْکُمْ رَسُولًا وَ أَنْزَلَ کِتَاباً فَإِنْ قَبِلْتُمْ مَا جِئْتُ بِهِ فَهُوَ حَظُّکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنْ تَرُدُّوهُ أَصْبِرُ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا قَالُوا فَسَلْ رَبَّکَ أَنْ یَبْعَثَ مَلَکاً یُصَدِّقُکَ وَ یَجْعَلَ لَنَا کُنُوزاً وَ جِنَاناً وَ قُصُوراً مِنْ ذَهَبٍ أَوْ یُسْقِطَ عَلَیْنَا السَّمَاءَ کَمَا زَعَمْتَ کِسْفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ وَ اللَّهِ لَا أُؤْمِنُ بِکَ حَتَّی تَتَّخِذَ سُلَّماً إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ تَرْقَی وَ أَنَا أَنْظُرُ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ إِنَّهُ أَبَی إِلَّا سَبَّ الْآلِهَةِ وَ شَتْمَ الْآبَاءِ وَ إِنِّی أُعَاهِدُ اللَّهَ لَأَحْمِلَنَّ حَجَراً فَإِذَا سَجَدَ ضَرَبْتُ بِهِ رَأْسَهُ فَانْصَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَزِیناً فَنَزَلَ وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا (4) الْآیَاتِ.

ص: 201


1- الأحزاب: 1 و 48.
2- الرعد: 38.
3- العلق: 9- 18.
4- الإسراء: 90- 93.

نازل شد.

ابوسفیان و عکرمۀ و ابو اعور سلمیّ به نزد عبدالله بن اُبیّ آمدند و عبدالله بن ابی سرح و گفتند: ای محمد ذکر معبودان ما را رها کن و بگو: این معبودان برای کسانی که آن­ها را می­پرستند شفاعت می­کنند، و ما نیز تو را با پروردگارت وا می­نهیم. این سخن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گران آمد، پس دستور داد و آنان را از مدینه بیرون کردند و این آیه نازل شد: «و لا تطع الکافرین» از اهل مکه و «المنافقین» (1) از اهل مدینه.

ابن عباس گوید: بر پیامبر به خاطر ازدواج متعدد عیب گرفتند و گفتند: اگر پیامبر می­بود امر نبوّت و پیامبری او را از همسرگزینی بازمی­داشت. پس این آیه نازل شد: «و لقد ارسلناک رسلاً من قبلک»(2) {و قطعاً پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم.}

ابن عباس و اصمّ گویند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کنار مقام ابراهیم نماز می­خواند که ابوجهل بر ایشان گذر کرد و گفت: ای محمد آیا تو را از این کار بازنداشتم، و آن حضرت را تهدید نمود. پس رسول خدا با سخنان سخت و درشت او را مورد خطاب قرار داد و او را نهیب داد. پس ابوجهل گفت: ای محمد به چه چیز مرا تهدید می­کنی، به خدا سوگند ندا و فریاد من از کل این وادی بلندتر و بزرگ­تر است. پس آیه «أرأیت الذی ینهی» تا این فرموده «فلیدع نادیه * سندع الزبانیۀ»(3) { [بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم.} نازل شد. ابن عباس گوید: اگر ندا می­کرد، در همان­جا فرشتگان عذاب او را عذاب می­دادند.

قرظی گوید: قریش گفتند: ای محمد خدایان ما را ناسزا گفتی و ما را بی­خرد خواندی و جمع ما را پراکنده کردی. اگر ثروت می­خواهی به تو می­دهیم، یا اگر شرافت و بزرگی می­خواهی تو را بزرگ و مهتر می­گردانیم و اگر بیماری­ای داری تو را معالجه می­کنیم. آن حضرت فرمود: هیچ کدام از این موارد نیست، بلکه خداوند مرا به عنوان فرستاده به سوی شما مبعوث داشته است، و کتابی را نازل فرموده است که اگر آنچه را من آورده­ام بپذیرید، همان بهره شما در دنیا و آخرت است و اگر نپذیرید و آن را ردّ کنید صبر پیشه می­کنم تا خداوند میان من و شما حکم کند. گفتند: پس از پرودگارت بخواه که فرشته­ای را بفرستد تا تو را تصدیق کند و گنجینه­ها باغ­ها و کاخ­هایی از جنس طلا برای ما قرار دهد یا چنان که ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر سر ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر ما حاضر آوری. عبدالله بن امیّۀ مخزومی گفت: سوگند به خدا به تو ایمان نمی­آورم تا اینکه نزدبانی از آسمان برگیری، بعد از آن بالا بروی و من تو را بنگرم . ابوجهل گفت: او جز ناسزا گفن به خدایان و دشنام پدران ما کاری انجام نمی­دهد و من با خداوند عهد می­بندم سنگی را می­برم و چون به سجده برود سنگ را بر سرش می­زنم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اندوهگین شد. پس این آیات «و قالوا لن نؤمن بک حتی تفجر لنا»(4) {و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.} نازل شد.

ص: 201


1- . احزاب / 1 و 48
2- . رعد / 38
3- . علق / 9 - 18
4- . اسراء / 90 - 93

الْکَلْبِیُ قَالَتْ قُرَیْشٌ یَا مُحَمَّدُ تُخْبِرُنَا عَنْ مُوسَی وَ عِیسَی وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ فَأْتِ بِآیَةٍ حَتَّی نُصَدِّقَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَیَّ شَیْ ءٍ تُحِبُّونَ أَنْ آتِیَکُمْ بِهِ قَالُوا اجْعَلْ لَنَا الصَّفَا ذَهَباً وَ ابْعَثْ لَنَا بَعْضَ مَوْتَانَا حَتَّی نَسْأَلَهُمْ عَنْکَ وَ أَرِنَا الْمَلَائِکَةَ یَشْهَدُونَ لَکَ أَوِ ائْتِنَا بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَإِنْ فَعَلْتُ بَعْضَ مَا تَقُولُونَ أَ تُصَدِّقُونِّی قَالُوا وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتَ (1) لَنَتَّبِعَنَّکَ أَجْمَعِینَ فَقَامَ صلی الله علیه و آله یَدْعُو أَنْ یُجْعَلَ الصَّفَا ذَهَباً فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنْ شِئْتَ أَصْبَحَ الصَّفَا ذَهَباً وَ لَکِنْ إِنْ لَمْ یُصَدِّقُوا عَذَّبْتُهُمْ وَ إِنْ شِئْتَ تَرَکْتَهُمْ حَتَّی یَتُوبَ تَائِبُهُمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله بَلْ یَتُوبُ تَائِبُهُمْ فَنَزَلَ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ (2).

وَ رُوِیَ أَنَّ قُرَیْشاً کَانُوا یَلْعَنُونَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی بِتَکْذِیبِهِمُ الْأَنْبِیَاءَ وَ لَوْ أَتَاهُمْ نَبِیٌّ لَنَصَرُوهُ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَذَّبُوهُ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ کَانُوا یُشِیرُونَ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ بِمَا حَکَی اللَّهُ عَنْهُمْ وَ إِذا رَأَوْکَ إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُواً (3) یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَ هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ إِنَّهَا جَمَادٌ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تَضُرُّ وَ هُمْ بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ وَ مَشَّشَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ بِعَظْمٍ رَمِیمٍ فَفَتَّهُ فِی یَدِهِ ثُمَّ نَفَخَهُ فَقَالَ أَ تَزْعُمُ أَنَّ رَبَّکَ یُحْیِی هَذَا بَعْدَ مَا تَرَی فَنَزَلَ وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا (4) السُّورَةَ.

وَ ذَکَرُوا أَنَّهُ کَانَ إِذَا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَفْدٌ لِیَعْلَمُوا عِلْمَهُ انْطَلَقُوا بِأَبِی لَهَبٍ إِلَیْهِمْ وَ قَالُوا لَهُ أَخْبِرْ عَنِ ابْنِ أَخِیکَ فَکَانَ یَطْعُنُ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ الْبَاطِلَ وَ قَالَ إِنَّا لَمْ نَزَلْ نُعَالِجُهُ مِنَ الْجُنُونِ فَیَرْجِعُ الْقَوْمُ وَ لَا یَلْقَوْنَهُ.

طَارِقٌ الْمُحَارِبِیُ رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی سُوَیْقَةِ ذِی الْمَجَازِ عَلَیْهِ حُلَّةٌ حَمْرَاءُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا وَ أَبُو لَهَبٍ یَتْبَعُهُ وَ یَرْمِیهِ بِالْحِجَارَةِ وَ قَدْ أَدْمَی کَعْبَهُ وَ عُرْقُوبَیْهِ (5) وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَا تُطِیعُوهُ فَإِنَّهُ کَذَّابٌ (6).

ص: 202


1- فی المصدر: و اللّه لو فعلت.
2- فاطر: 42.
3- هکذا فی نسخة المصنّف و غیره: و فی المصدر «وَ إِذا رَآکَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُواً» و هو الصحیح، راجع المصحف الشریف: الأنبیاء: 36.
4- یس: 78.
5- عرقوب: عصب غلیظ فوق العقب.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 49- 51.

کلبی گوید: قریش گفتند: ای محمد، در باره موسی و عیسی و قوم عاد و ثمود ما را باخبر کن و آیه­ای بیاور تا تو را تصدیق کنیم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دوست دارید از چه چیز برای شما آیه­ای بیاورم؟ صفا را برای ما طلا کن، و تعدادی از مردگان ما را برانگیز تا در باره تو از آنان بپرسیم، و فرشتگانی را به ما نشان بده تا برای تو گواهی بدهند، یا اینکه خدا و فرشتگان را در برابر ما حاضر آوری. فرمود: اگر یکی از این کارها را انجام بدهم مرا تصدیق می­کنید؟ گفتند: سوگند به خدا اگر این کار را انجام بدهی همگی ما از تو پیروی می­کنیم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برخاست تا دعا کند که صفا به طلا تبدیل گردد که جبرئیل علیه السلام نزد ایشان آمد و گفت: اگر بخواهی صفا به طلا تبدیل می­شود اما اگر تصدیق نکنند آنان را عذاب می­دهم، و اگر بخواهی آنان را رها می­کنم تا توبه­کننده­شان توبه کند. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: البته توبه­کننده آن­ها توبه کند. پس آیه «و أقسموا بالله جهد ایمانهم لئن جاءهم نذیر»(1) {و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر هرآینه هشداردهنده ای برای آنان بیاید.}

روایت شده که قریش یهودیان و مسیحیان را به خاطر اینکه پیامبران را تکذیب کردند، لعن و نفرین می­کردند و (می­گفتند) اگر پیامبری بر آنان بیاید او را یاری خواهند داد. هنگامی که خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث کرد، ایشان را تکذیب کردند و این آیه نازل شد و همانطور که خداوند نقل می­کند با انگشت به او اشاره می­کردند: «و إذ رآک الذین کفروا إن یتّخذونک الا هزواً» {و کسانی که کافر شدند، چون تو را ببینند فقط به مسخره ات می گیرند} و به یکدیگر می­گفتند: «أ هذا الذی یذکر آلهتکم»{آیا این همان کس است که خدایانتان را [به بدی] یاد می کند؟} و این فرموده اوست که: آنان جماداتی هستند که نه سود و نه زیانی دارند. «و هم بذکر الرحمن هم کافرون»(2) {در حالی که آنان خود، یاد [خدای] رحمان را منکرند.} و اُبیّ بن خلف استخوان پوسیده­ای را مکید و مغز آن را درآورد و در دستش آن را شکست سپس آن را به هوا پرتاب کرد و گفت: گمان می­کنی پروردگارت این را زنده می­کند پس از آنکه دیدی که به چه صورت درآمد؟ پس آیه «و ضرب لنا مثلا»(3) نازل شد.

و آورده­اند که هنگامی که گروه و طایفه­ای به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­آمدند تا از علم او اطلاع پیدا کنند، ابولهب را نزد آنان می­بردند و به او می­گفتند: از برادر زاده­ات سخن بگو. ابولهب نیز بر پیامبر عیب می­گرفت و حرف­های پوچ و باطل در باره او بر زبان می­آورد و می­گفت: ما هنوز از دیوانگی او در رنج هستیم. پس آن قوم برمی­گشتند و پیامبر را ملاقات نمی­کردند.

طارق محاربیّ گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در بازار کوچک ذی المجاز دیدم که جامه­ای قرمز بر تن داشت و می­گفت: ای مردم بگویید لا اله الا الله تا رستگار شوید. ابولهب نیز آن حضرت را دنبال می­کرد و با سنگ ایشان را می­زد تا جایی که استخوان و دو عصب پاشنه پای آن حضرت خون­آلود شد، و ابولهب می­گفت: ای مردم او را اطاعت نکنید چرا که او کذّاب است. (4)

ص: 202


1- . فاطر / 42
2- . انبیاء / 36
3- . یس / 78
4- . مناقب آل ابی طالب 1 : 49 - 51
بیان

المش مسح الید بالشی ء و الخلط.

«33»

قب، المناقب لابن شهرآشوب رَوَی أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَقَفَ بِسُوقِ ذِی الْمَجَازِ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ الْعَبَّاسُ قَائِمٌ یَسْمَعُ الْکَلَامَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ کَذَّابٌ وَ مَضَی إِلَی أَبِی لَهَبٍ وَ ذَکَرَ ذَلِکَ فَأَقْبَلَا یُنَادِیَانِ أَنَّ ابْنَ أَخِینَا هَذَا کَذَّابٌ فَلَا یَغُرَّنَّکُمْ عَنْ دِینِکُمْ قَالَ وَ اسْتَقْبَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَبُو طَالِبٍ فَاکْتَنَفَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی أَبِی لَهَبٍ وَ الْعَبَّاسِ فَقَالَ لَهُمَا مَا تُرِیدَانِ تَرِبَتْ أَیْدِیکُمَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَصَادِقُ الْقِیلِ ثُمَّ أَنْشَأَ أَبُو طَالِبٍ:

أَنْتَ الْأَمِینُ أَمِینُ اللَّهِ لَا کَذَبَ***وَ الصَّادِقُ الْقَوْلُ لَا لَهْوَ وَ لَا لَعِبَ

أَنْتَ الرَّسُولُ رَسُولُ اللَّهِ نَعْلَمُهُ***عَلَیْکَ تَنْزِلُ مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْکُتُبُ

مُقَاتِلٌ إِنَّهُ رَفَعَ أَبُو جَهْلٍ یَوْماً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ مِنْ ذَلِکَ الْجَانِبِ وَ نَحْنُ مِنْ هَذَا الْجَانِبِ فَاعْمَلْ أَنْتَ عَلَی دِینِکَ وَ مَذْهَبِکَ وَ إِنَّنَا عَامِلُونَ عَلَی دِینِنَا وَ مَذْهَبِنَا فَنَزَلَ وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ (1).

ابْنُ عَبَّاسٍ کَانَ جَمَاعَةٌ إِذَا صَحَّ جِسْمُ أَحَدِهِمْ وَ نُتِجَتْ فَرَسُهُ وَ وَلَدَتِ امْرَأَتُهُ غُلَاماً وَ کَثُرَتْ مَاشِیَتُهُ رَضِیَ بِالْإِسْلَامِ وَ إِنْ أَصَابَهُ وَجَعٌ أَوْ سُوءٌ قَالَ مَا أَصَبْتُ فِی هَذَا الدِّینِ إِلَّا سُوءاً فَنَزَلَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ (2) وَ نَهَی أَبُو جَهْلٍ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الصَّلَاةِ وَ قَالَ إِنْ رَأَیْتُ مُحَمَّداً یُصَلِّی لَأَطَأَنَّ عُنُقَهُ فَنَزَلَ فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً (3).

ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا (4) قَالَ وَفْدُ ثَقِیفٍ نُبَایِعُکَ عَلَی ثَلَاثٍ لَا نَنْحَنِی (5) وَ لَا نَکْسِرُ إِلَهاً بِأَیْدِینَا وَ تَمَتَّعْنَا بِاللَّاتِ سَنَةً فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا خَیْرَ فِی دِینٍ لَیْسَ فِیهِ رُکُوعٌ وَ سُجُودٌ فَأَمَّا کَسْرُ أَصْنَامِکُمْ

ص: 203


1- فصّلت: 5.
2- الحجّ: 11.
3- الإنسان: 24.
4- الإسراء: 73.
5- أی لا نرکع و لا نسجد أی لا نصلی.

توضیح

«المشّ» یعنی دست کشیدن بر چیزی و برهم زدن آن.

روایت33.

مناقب: ابو ایوب انصاری روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در بازار ذی المجاز ایستاد و مردم را به سوی خداوند دعوت کرد و عباس ایستاده بود و سخن ایشان را می­شنید. پس گفت: گواهی می­دهم که تو دروغ­گو هستی. و به نزد ابولهب رفت و مسأله را برایش بازگو کرد. پس هر دو آمدند و ندا سر دادند که این برادرزاده ما دروغ­گو و کذّاب است، پس شما را در امر دینتان نفریبد. گوید: و ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم استقبال نمود و در اطراف ایشان قرار گرفت و به طرف ابولهب و عباس رفت و به آن دو گفت: چه می­خواهید، به خاک مالیده شوید (خاک نشنین شوید)؟ به خدا سوگند او راست­گفتار است. سپس ابوطالب این اشعار را سرود:

تو بی­تردید امانت­دار خداوند هستی، هیچ دروغی در کار نیست، و تو راست­گفتاری، هیچ سرگرمی و بازیچه­ای در این امر نیست.

توی فرستاده خدا هستی و ما می­دانیم. از جانب خداوندِ صاحب عزّت، کتاب بر تو نازل شد.

مقاتل گوید: ابوجهل روزی میان خود و رسول خدا چیزی گذاشت و گفت: ای محمد تو در آن طرف و ما در این طرف باشیم، تو بر دین و مذهب خود عمل کن و ما بر دین و مذهب خود عمل می­کنیم. پس آیه «و قالوا قلوبنا فی أکنّۀ»(1) نازل شد.

ابن عباس گوید: گروهی بودند که هرگاه یکی از آن­ها سلامتی جسمانی بدست می­آورد و اسبش کرّه به دنیا می­آورد و زنش پسر می­زائید و چهارپایانش بسیار می­ شد به اسلام رضایت می­داد و چون درد یا پیشامد ناگواری به او می­رسید می­گفت: از این دین جز بدبختی چیزی نیافتم. پس آیه «و من الناس من یعبد الله علی حرف»(2) {و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد.}

ابوجهل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از نماز خواندن باز می­داشت و می­گفت: اگر محمد را در حال نماز ببینم پا بر گردنش می­نهم. پس آیه «فاصبر لحکم ربّک و لا تطع منهم آثماً أو کفوراً»(3) {پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن، و از آنان گناهکار یا ناسپاسگزار را فرمان مَبَر.}

ابن عباس در باره این فرموده خداوند «و إن کادوا لیفتنونک عن الذی أوحینا»(4) {و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند.} گوید: هیئت ثقیف گفتند: بر سه چیز با تو بیعت می­کنیم؛ خم نمی­شویم (رکوع و سجده نمی­بریم) و بُتی را با دستان خویش نمی­شکنیم، و اجازه بده یک سال از اموال هدیه شده به «لات» بهره­ببریم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ خیری در دینی نیست که رکوع و سجود نداشته باشد، و اما در باره شکستن بت­ها

ص: 203


1- . فصلت / 5
2- . حج / 11
3- . انسان / 24
4- . اسراء / 73

بِأَیْدِیکُمْ فَذَاکَ لَکُمْ وَ أَمَّا الطَّاغِیَةُ اللَّاتُ فَإِنِّی غَیْرُ مُمَتِّعُکُمْ بِهَا قَالُوا أَجِّلْنَا سَنَةً حَتَّی نَقْبِضَ مَا یُهْدَی لِآلِهَتِنَا فَإِذَا قَبَضْنَاهَا کَسَرْنَاهَا وَ أَسْلَمْنَا فَهُمْ بِتَأْجِیلِهِمْ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ.

قَالَ قَتَادَةُ فَلَمَّا سَمِعَ قَوْلَهُ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً (1) قَالَ اللَّهُمَّ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَطُوفُ فَشَتَمَهُ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أَلْقَی عِمَامَتَهُ فِی عُنُقِهِ وَ جَرَّهُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَأَخَذُوهُ مِنْ یَدِهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَوْماً جَالِساً عَلَی الصَّفَا فَشَتَمَهُ أَبُو جَهْلٍ ثُمَّ شَجَّ رَأْسَهُ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (2) (شِعْرٌ):

لَقَدْ عَجِبْتُ لِأَقْوَامٍ ذَوِی سَفَهٍ***مِنَ الْقَبِیلَیْنِ مِنْ سَهْمٍ وَ مَخْزُومٍ

الْقَائِلِینَ لِمَا جَاءَ النَّبِیُّ بِهِ***هَذَا حَدِیثٌ أَتَانَا غَیْرَ مَلْزُومٍ

فَقَدْ أَتَاهُمْ بِحَقٍّ غَیْرِ ذِی عِوَجٍ***وَ مُنَزَّلٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مَعْلُومٌ

مِنَ الْعَزِیزِ الَّذِی لَا شَیْ ءَ یَعْدِلُهُ***فِیهِ مَصَادِیقُ مِنْ حَقٍّ وَ تَعْظِیمٍ

فَإِنْ تَکُونُوا لَهُ ضِدّاً یَکُنْ لَکُمْ***ضِدّاً بِغَلْبَاءَ مِثْلَ اللَّیْلِ عُلْکُومٍ

فَآمِنُوا بِنَبِیٍّ لَا أَبَا لَکُمْ***ذِی خَاتَمٍ صَاغَهُ الرَّحْمَنُ مَخْتُومٍ

(3).

بیان

قال الجزری فی الحدیث علیک بذات الدین تربت یداک ترب الرجل إذا افتقر أی لصق بالتراب و أترب إذا استغنی و هذه الکلمة جاریة علی ألسنة العرب لا یریدون بها الدعاء علی المخاطب و لا وقوع الأمر به و قال الغلباء الغلیظة العنق و هم یصفون السادة بغلظ الرقبة و طولها و قال العلکوم القویة الصلبة.

أقول: یحتمل أن یکون الموصوف بهما الناقة أو الفرقة و الجماعة.

«34»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ وَ أَنَسٌ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ السَّابِعَ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ لَهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً (4) ابْنُ مَسْعُودٍ إِحْدَی وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً

ص: 204


1- الإسراء: 75.
2- فی المصدر: قال حمزة بن عبد المطلب.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 51 و 52.
4- علیه اتفاق الإمامیّة کما تقدم، و أمّا سائر الأقوال فشاذة.

با دستان خود، اختیار با خودتان است، و در باره بُت سرکش «لات» من شما را از آن بهره­مند نمی­گردانم. گفتند: یک سال به ما مهلت بده تا هدایایی که به بت ما هدیه می­شود برگیریم، و وقتی هدایا را گرفتیم آن را می­شکنیم و اسلام می­آوریم. پس پیامبر خواست به آنان مهلت بدهد که این آیه نازل شد.

قتادۀ گوید: هنگامی که پیامبر این آیه را شنید: «ثمّ لا تجد لک علینا نصیراً»(1) {آن گاه در برابر ما برای خود یاوری نمی یافتی} فرمود: پروردگارا هرگز مرا به اندازه یک چشم برهم زدن نیز به خود وامگذار.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم طواف می­کرد که عقبۀ بن ابی معیط به او ناسزا گفت و دستارش را بر گردن آن حضرت انداخت و ایشان را از مسجد بیرون کشید و یارانش حضرت را از دست او رهانیدند. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روزی بر صفا نشسته بود که ابوجهل ایشان را دشنام داد و بعد حمزه بن عبدالمطلب سر او را شکست.

(شعر)

من از مردمانی نادان از دو قبیه سهم و مخزوم در شگفتم.

کسانی که آنسان که پیامبر دینش را عرضه کرد، گفتند: این سخنی است که برای ما آمده و هیچ لزومی برای تبعیت و پیروی از آن وجود ندارد.

در حقیقت حقّی را که هیچ کژی در آن نیست برایشان آورده است که کتابی آشکار و معلوم است و از جانب خدا نازل شده است.

از جانب خداوندی که هیچ چیز با او برابری نمی­کند، و در این کتاب مصداق­هایی از حقّ و عظمت نهفته است.

اگر بر علیه آن باشید گردن کلفتی درشت هیکل همچون شب بر علیه شما می­ایستد.

پس - خدا پدرتان را بیامرزد - به پیامبری که دارای انگشرتی مهر شده است که خداوند رحمان آن را ساخته است.

توضیح

جزری در حدیث: «علیک بذات الدین تربت یداک» گوید: «ترب الرجل»: هنگامی است که تهیدست شود، یعنی به خاک بنشیند. و «أترب» هرگاه ثروتمند شود. این عبارت بر زبان عرب جاری شده و مقصودشان نفرین مخاطب و مصیبت وارد شدن بر او نیست. و گوید: «الغلباء» به معنای گردن کلفت است. و آنان سروران و بزرگان را به کلفتی و درازی گردن توصیف می­کردند. و گوید: «العلکوم» یعنی تنومند.

می­گویم: ممکن است موصوف این صفت­ها «الناقۀ» (شتر) یا «الفرقه» و «الجماعۀ» (گروه) باشد.

روایت34.

مناقب: ابن عباس و انس گویند: روز دوشنبه، بیست و هفتم رجب در حالی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چهل سال داشتند، خداوند به ایشان وحی کرد.

ابن مسعود گفته است: آن حضرت چهل و یک ساله بودند.

ص: 204


1- . اسراء / 75

ابْنُ الْمُسَیَّبِ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثَلَاثٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ کَانَ لِإِحْدَی عَشْرَةَ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ قِیلَ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ قِیلَ بُعِثَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِقَوْلِهِ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ (1) أَیْ ابْتِدَاءُ إِنْزَالِهِ لِلسَّابِعَ عَشَرَ أَوْ الثَّامِنَ عَشَرَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الرَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ عَنْ أَبِی الْخُلْدِ (2) قَامَ یَدْعُو النَّاسَ وَ أَقَامَ (3) أَبُو طَالِبٍ بِنُصْرَتِهِ فَأَسْلَمَ خَدِیجَةُ وَ عَلِیٌّ وَ زَیْدٌ وَ أُسْرِیَ بِهِ بَعْدَ النُّبُوَّةِ بِسَنَتَیْنِ وَ قَالُوا بِسَنَةٍ وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنَ الطَّائِفِ.

الْحَلَبِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اکْتَتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ مُسْتَخْفِیاً خَائِفاً خَمْسَ سِنِینَ لَیْسَ یَظْهَرُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ وَ خَدِیجَةُ ثُمَّ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا یُؤْمَرُ فَظَهَرَ وَ أَظْهَرَ أَمْرَهُ (4).

«35»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ (5) قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَانَ لَقِیَ مِنْ قَوْمِهِ بَلَاءً شَدِیداً حَتَّی أَتَوْهُ ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ سَاجِدٌ حَتَّی طَرَحُوا عَلَیْهِ رَحِمَ شَاةٍ فَأَتَتْهُ ابْنَتُهُ وَ هُوَ سَاجِدٌ لَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ فَرَفَعَتْهُ عَنْهُ وَ مَسَحَتْهُ ثُمَّ أَرَاهُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ الَّذِی یُحِبُّ إِنَّهُ کَانَ بِبَدْرٍ وَ لَیْسَ مَعَهُ غَیْرُ فَارِسٍ وَاحِدٍ ثُمَّ کَانَ مَعَهُ یَوْمَ الْفَتْحِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفاً حَتَّی جَعَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ الْمُشْرِکُونَ یَسْتَغِیثُونَ ثُمَّ لَقِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الشِّدَّةِ وَ الْبَلَاءِ وَ التَّظَاهُرِ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ أَحَدٌ مِنْ قَوْمِهِ بِمَنْزِلَتِهِ أَمَّا حَمْزَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقُتِلَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَمَّا جَعْفَرٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقُتِلَ یَوْمَ مُؤْتَةَ (6).

«36»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا تَرَکَ التِّجَارَةَ إِلَی الشَّامِ وَ تَصَدَّقَ بِکُلِّ مَا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ تِلْکَ التِّجَارَاتِ کَانَ یَغْدُو کُلَّ یَوْمٍ إِلَی حِرَاءَ یَصْعَدُهُ

ص: 205


1- البقرة: 185.
2- فی المصدر: أبی الجلید. و لم أتحققهما.
3- فی المصدر: و قام.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 150.
5- آل عمران: 54: أو الأنفال: 30.
6- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی تفسیره البرهان 2: 78.

ابن مسیّب و ابن عباس گویند: چهل و سه ساله بودند. و یازدهم ربیع الاول بود. و گفته شده: دهم ربیع الاول بود. و برخی گفته­اند: در ماه رمضان مبعوث شد بنا به این فرموده خداوند «شهر رمضان الذی انزل بیه القرآن»(1) {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است.} یعنی آغاز نزول قرآن در هفدهم یا هجدهم رمضان بود.

از ابن عباس روایت شده که بیست و چهارم رمضان بود.

از ابوخلد روایت شده که: آن حضرت به دعوت مردم برخاست و ابوطالب به یاری ایشام پرداخت. پس خدیجه و علی و زید اسلام آورد و پس از دو سال از نبوّت به معراج رفت. و گفته­اند: یک سال و شش ماه پس از بازگشت از طائف به معراج رفت.

حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا پنج سال در مکّه مختفی و خائف و نهان بود و امرش را اظهار نمی کرد و تنها علی علیه السلام و خدیجه علیها السلام همراه او بودند، سپس خدای تعالی فرمان داد که رسالتش را آشکار کند و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ظهور کرد و امرش را آشکار فرمود. (2)

روایت35.

تفسیر عیاشی: از زراره و حمران، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که در باره این فرموده خدای عزّ و جلّ: «وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»(3)

{و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.} فرمودند: همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از قومش آزارهای بسیاری دید. روزی هنگامی که در حال سجود بود، شکنبه گوسفندی بر وی انداختند. دخترش نزد او آمد و در همان حالی که پیامبر در سجده بود، آن چه را مشرکان بر وی انداخته بودند، از سرش برداشت و (سر و روی پدر را) پاک کرد. سپس خدا آن چه را دوست می داشت به وی نشان داد. او در بدر بود در حالی که فقط یک سوار کار همراه او بود و هنگامی که روز فتح فرا رسید، دوازده هزار نفر همراه او بودند به طوری که ابو سفیان و مشرکان مجبور شدند از او طلب کمک کنند. سپس امیر مؤمنان علیه السلام به خاطر ایشان سختی و ابتلا و رویارویی­های زیادی را دید و کسی از قوم او به این پایه از مقام و منزلت نرسید. حمزه در جنگ احد کشته شد و جعفر در غزوه موته کشته شد. (4)

روایت36.

تفسیر امام: علی بن محمد علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تجارت به شام را ترک کرد و هر آنچه خداوند از راه این تجارت­ها به او ارزانی فرموده بود، بخشید، هر روز صبح به غار حراء می­رفت و بر بلندای غار می­رفت

ص: 205


1- . بقره / 185
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 150
3- . آل عمران / 54، انفال / 30
4- . تفسیر عیاشی : نسخه خطی. و بحرانی در تفسیر خود «البرهان» جلد 2 ص 78این حدیث را تخریج کرده است.

وَ یَنْظُرُ مِنْ قُلَلِهِ إِلَی آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ إِلَی أَنْوَاعِ عَجَائِبِ رَحْمَتِهِ وَ بَدَائِعِ حِکْمَتِهِ وَ یَنْظُرُ إِلَی أَکْنَافِ السَّمَاءِ (1) وَ أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ الْبِحَارِ وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْفَیَافِی فَیَعْتَبِرُ بِتِلْکَ الْآثَارِ وَ یَتَذَکَّرُ بِتِلْکَ الْآیَاتِ وَ یَعْبُدُ اللَّهَ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَلَمَّا اسْتَکْمَلَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی قَلْبِهِ فَوَجَدَهُ أَفْضَلَ الْقُلُوبِ وَ أَجَلَّهَا وَ أَطْوَعَهَا وَ أَخْشَعَهَا وَ أَخْضَعَهَا أَذِنَ لِأَبْوَابِ السَّمَاءِ فَفُتِحَتْ وَ مُحَمَّدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ أَذِنَ لِلْمَلَائِکَةِ فَنَزَلُوا وَ مُحَمَّدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ أَمَرَ بِالرَّحْمَةِ فَأُنْزِلَتْ عَلَیْهِ مِنْ لَدُنْ سَاقِ الْعَرْشِ إِلَی رَأْسِ مُحَمَّدٍ وَ غُرَّتِهِ وَ نَظَرَ إِلَی جَبْرَئِیلَ الرُّوحِ الْأَمِینِ الْمُطَوَّقِ بِالنُّورِ طَاوُسِ الْمَلَائِکَةِ هَبَطَ إِلَیْهِ وَ أَخَذَ بِضَبْعِهِ (2) وَ هَزَّهُ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ قَالَ وَ مَا أَقْرَأُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (3) ثُمَّ أَوْحَی إِلَیْهِ مَا أَوْحَی إِلَیْهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ صَعِدَ إِلَی الْعُلْوِ وَ نَزَلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَبَلِ (4) وَ قَدْ غَشِیَهُ مِنْ تَعْظِیمِ جَلَالِ اللَّهِ وَ وَرَدَ عَلَیْهِ مِنْ کَبِیرِ (5) شَأْنِهِ مَا رَکِبَهُ الْحُمَّی وَ النَّافِضُ (6) یَقُولُ وَ قَدِ اشْتَدَّ عَلَیْهِ مَا یَخَافُهُ مِنْ تَکْذِیبِ قُرَیْشٍ فِی خَبَرِهِ وَ نِسْبَتِهِمْ إِیَّاهُ إِلَی الْجُنُونِ وَ أَنَّهُ یَعْتَرِیهِ شَیَاطِینُ (7) وَ کَانَ مِنْ أَوَّلِ أَمْرِهِ أَعْقَلَ خَلْقِ اللَّهِ (8) وَ أَکْرَمَ بَرَایَاهُ وَ أَبْغَضَ الْأَشْیَاءِ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ وَ أَفْعَالُ الْمَجَانِینِ وَ أَقْوَالُهُمْ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَشْرَحَ صَدْرَهُ وَ یُشَجِّعَ قَلْبَهُ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الْجِبَالَ وَ الصُّخُورَ وَ الْمَدَرَ وَ کُلَّمَا وَصَلَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا نَادَاهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (9) أَبْشِرْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَضَّلَکَ وَ جَمَّلَکَ وَ

ص: 206


1- و أقطارها خ.
2- الضبع: وسط العضد و فی المصدر: بضبعیه. و هزه: حرکه.
3- سورة العلق: 1- 5.
4- عن الجبل خ ل.
5- من کبر شأنه خ ل و فی المصدر: من کبریاء شأنه.
6- النافض: حمی الرعدة.
7- شیطان خ ل. و فی المصدر: الشیطان.
8- خلیقة اللّه. خ ل.
9- زاد فی المصدر: بعد قوله: رسول اللّه: السلام علیک یا حبیب اللّه ابشر. و لم یذکر قوله:

و از آنجا به آثار و نشانه­های رحمت الهی، و به انواع شگفتی­های رحمت و حکمت خداوند می­نگریست و به کرانه­های آسمان و زمین و دریاها و بیابان­ها نگاه می­کرد و از این نشانه­ها عبرت می­گرفت و از آن­ها متذکّر می­شد و خداوند را به گونه­ای شایسته عبادت می­کرد. هنگامی که سن چهل سالگی را کامل کرد و خداوند به قلب ایشان نگریست و آن را بهترین و برترین و خاشع­ترین و خاضع­ترین قلب یافت، به درهای آسمان اجازه داد و باز شدند و محمد صلی الله علیه و آله و سلم بدان نگریست. و به فرشتگان اذن داد و آنان فرود آمدند و محمد بدان­ها نگریست. و به رحمت امر فرمود و رحمت الهی از بطن عرش بر سر و پیشانی محمد فرود آمد و به جبرئیل روح امین احاطه شده به نور و طاووس فرشتگان نگاه کرد، و جبرئیل فرود آمد و بازوی پیامبر را گرفت و تکان داد و گفت: ای محمد بخوان. فرمود: چه چیز بخوانم؟ گفت: ای محمد «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(1) {بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از عَلَق آفرید. بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت.آنچه را که انسان نمی دانست [بتدریج به او] آموخت.} سپس آنچه را که خداوند عزّ و جلّ به او وحی کرده بود به پیامبر وحی نمود سپس به بالا رفت و محمد از کوه پایین آمد در حالی که از عظمت جلال خداوندی بیهوش شده بود و به خاظر کبریای امر خداوند به تب و لرز دچار شد. می­فرمود: ترس از اینکه قریش خبر او را تکذیب کرده و نسبت دیوانگی و شیطان­زدگی به ایشان بدهند بر آن حضرت سخت و گران آمد، در حالی که پیامبر در ابتدای امر رسالتش خردمندترین و گرامی­ترین مخلوقات خداوند بود و منفورترین چیزها در نزد ایشان شیطان و کردار و گفتار دیوانگان بود. پس خداوند اراده کرد که سینه او را فراخ و ایشان را قوی­دل گرداند. خداوند کوه­ها و صخره­ها و سنگلاخ­ها را به زبان درآورد و هر وقت به یکی از این جمادات می­رسید، آن حضرت را ندا می­کرد: سلام بر تو ای محمد، همانا خداوند عزّ و جلّ تو را برتری داد و زیبا گردانید

ص: 206


1- . علق / 1 - 5

زَیَّنَکَ وَ أَکْرَمَکَ فَوْقَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَا یَحْزُنُکَ أَنْ تَقُولَ قُرَیْشٌ إِنَّکَ مَجْنُونٌ وَ عَنِ الدِّینِ مَفْتُونٌ فَإِنَّ الْفَاضِلَ مَنْ فَضَّلَهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ الْکَرِیمَ مَنْ کَرَّمَهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَلَا یَضِیقَنَّ صَدْرُکَ مِنْ تَکْذِیبِ قُرَیْشٍ وَ عُتَاةِ الْعَرَبِ لَکَ فَسَوْفَ یَبْلُغُکَ رَبُّکَ أَقْصَی مُنْتَهَی الْکَرَامَاتِ وَ یَرْفَعُکَ إِلَی أَرْفَعِ الدَّرَجَاتِ وَ سَوْفَ یُنَعِّمُ وَ یُفَرِّحُ أَوْلِیَاءَکَ بِوَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ سَوْفَ یَبُثُّ عُلُومَکَ فِی الْعِبَادِ وَ الْبِلَادِ بِمِفْتَاحِکَ وَ بَابِ مَدِینَةِ حِکْمَتِکَ (1) عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ سَوْفَ یُقِرُّ عَیْنَکَ بِبِنْتِکَ فَاطِمَةَ وَ سَوْفَ یُخْرِجُ مِنْهَا وَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ سَوْفَ یَنْشُرُ فِی الْبِلَادِ دِینَکَ وَ سَوْفَ یُعَظِّمُ أُجُورَ الْمُحِبِّینَ لَکَ وَ لِأَخِیکَ وَ سَوْفَ یَضَعُ فِی یَدِکَ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَتَضَعُهُ فِی یَدِ أَخِیکَ عَلِیٍّ فَیَکُونُ تَحْتَهُ کُلُّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ یَکُونُ قَائِدَهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ فَقُلْتُ فِی سِرِّی یَا رَبِّ مَنْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی وَعَدْتَنِی بِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا وُلِدَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ طِفْلٌ أَ هُوَ وَلَدُ عَمِّی وَ قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ لَمَّا تَحَرَّکَ عَلِیٌّ وَلِیداً (2) وَ هُوَ مَعَهُ أَ هُوَ هَذَا فَفِی کُلِّ مَرَّةٍ مِنْ ذَلِکَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ مِیزَانُ الْجَلَالِ فَجُعِلَ مُحَمَّدٌ فِی کِفَّةٍ مِنْهُ وَ مُثِّلَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ سَائِرُ الْخَلْقِ مِنْ أُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی کِفَّةٍ فَوُزِنَ بِهِمْ فَرُجِّحَ ثُمَّ أُخْرِجَ مُحَمَّدٌ مِنَ الْکِفَّةِ وَ تُرِکَ عَلِیٌّ فِی کِفَّةِ مُحَمَّدٍ الَّتِی کَانَ فِیهَا فَوُزِنَ بِسَائِرِ أُمَّتِهِ فَرُجِّحَ بِهِمْ وَ عَرَفَهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ بِعَیْنِهِ وَ صِفَتِهِ وَ نُودِیَ فِی سِرِّهِ یَا مُحَمَّدُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَفِیِّیَ الَّذِی أُؤَیِّدُ بِهِ هَذَا الدِّینَ یُرَجَّحُ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِکَ بَعْدَکَ فَذَلِکَ حِینَ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرِی بِأَدَاءِ الرِّسَالَةِ وَ خَفَّفَ عَنِّی (4) مُکَافَحَةَ الْأُمَّةِ وَ سَهَّلَ عَلَیَّ مُبَارَزَةَ الْعُتَاةِ الْجَبَابِرَةِ (5) مِنْ قُرَیْشٍ (6).

«37»

عم، إعلام الوری أَبُو بَکْرٍ الْبَیْهَقِیُّ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ قَالَ أَخْبَرَنَا الْحَافِظُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ

ص: 207


1- فی المصدر: مدینة علمک.
2- قلیلا خ ل. و هو الموجود فی المصدر.
3- فعرفه خ ل.
4- علی خ ل.
5- و الجبابرة خ ل.
6- التفسیر المنسوب الی الامام العسکریّ علیه السلام: 60 و 61.

و آراسته کرد و بر همه مخلوقات پیشین و پسین گرامی­تر قرار داد، از این دل­نگران نباشی که قریش بگوید: تو دیوانه هستی و در امر دینت فریفته شده­ای، زیرا فاضل و برتر کسی است که پروردگار جهانیان او را فضیلت و برتری بخشیده باشد، و گرامی کسی است که آفریدگار همه آفریدگاران وی را گرامی داشته باشد. پس، از اینکه قریش و سرکشان عرب تو را تکذیب کنند دلتنگ نباش چرا که به زودی پروردگارت تو را به منتهای درجات کرامت و بزرگواری می­رساند و تو را به بالاترین مراتب به اوج می­برد و دوستداران تو با وصیّ تو علی بن ابی طالب بهره­مند و شادمان می­گردند و علم و دانشت در میان بندگان و سرزمین­ها با کلیدهای خود و دروازه شهر حکمتت: علی بن ابی طالب پخش می­گردد، و در آینده چشمانت با دخترت فاطمه روشن می­گردد و از او و علی، حسن و حسین که دو سرور و سالار جوانان بهشت­اند به دنیا می­آیند، و دین تو در سرزمین­ها منتشر می­گردد و پاداش دوستداران تو و برادرت بزرگ داشته می­شود، و به زودی لواء (پرچم) حمد در دستانت قرار می­گیرد و تو آن را در دست برادرت علیّ می­نهی و در هر پیامبر و صدّیق و شهیدی در زیر آن پرچم قرار می­گیرند، و او پیشوا و راهبر همه آنان به سوی باغ­های پر نعمت بهشت خواهد بود. پس در نهان با خودم گفت: ای پروردگارا علی بن ابی طالب که وعده او را به من داده­ای چه کسی است؟ - و این مربوط به زمانی است که علی علیه السلام متولد شده و کودکی بود - آیا او فرزند عمویم است؟

و پس از این هنگامی که علی اندکی بزرگ شد و همراه وی بود، فرمود: آیا آن شخص، این مرد است؟ پس در هر بار که اینگونه سوال می­نمود خداوند ترازوی جلال و بزرگی را به نزد پیامبر می­فرستاد و محمد در یکی از کفه­های ترازو قرار می­گرفت و علی و دیگر مخلوقات از امتش تا روز قیامت در کفه دیگر (به صورت فرضی)، و آن­ها را وزن می­کرد و محمد بر همه آنان سنگینی می­کرد. سپس محمد از ترازو بیرون آمد و علی را در کفّه­ای که محمد در آن بود، گذاشت و او را با سایر امتش وزن نمود و بر آنان سنگینی کرد. بدین تریت رسول خدا ظاهر و ویژگی­های او را شناخت و در نهان مورد ندا قرار گرفت: ای محمد این علی بن ابی طالب، برگزیده من است که با او این دین را پشتیبانی و تایید می­کند، و او پس از تو بر همه امّتت برتری دارد. و این هنگامی بود که خداوند سینه­ام را برای ادای رسالت فراخ گشاده کرد و رویارویی با امت را برایم ساده نمود و مبارزه با سرکشان ستمکار قریش را بر من آسان کرد. (1)

روایت37.

اعلام الوری:

ص: 207


1- . تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام : 60 - 61

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ یُونُسَ بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْأَشْعَثِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِیَاسِ بْنِ عَفِیفٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَفِیفٍ أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ امْرَأً تَاجِراً فَقَدِمْتُ مِنًی أَیَّامَ الْحَجِّ وَ کَانَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ امْرَأً تَاجِراً فَأَتَیْتُهُ أَبْتَاعُ مِنْهُ وَ أَبِیعُهُ قَالَ فَبَیْنَا نَحْنُ إِذَا خَرَجَ (1) رَجُلٌ مِنْ خِبَاءٍ یُصَلِّی فَقَامَ تُجَاهَ الْکَعْبَةِ ثُمَّ خَرَجَتِ امْرَأَةٌ فَقَامَتْ تُصَلِّی وَ خَرَجَ غُلَامٌ یُصَلِّی مَعَهُ فَقُلْتُ یَا عَبَّاسُ مَا هَذَا الدِّینُ إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَا نَدْرِی مَا هُوَ فَقَالَ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ أَرْسَلَهُ وَ أَنَّ کُنُوزَ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ یُسْتَفْتَحُ (2) عَلَیْهِ وَ هَذِهِ امْرَأَتُهُ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ آمَنَتْ بِهِ وَ هَذَا الْغُلَامُ ابْنُ عَمِّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ آمَنَ بِهِ قَالَ عَفِیفٌ فَلَیْتَنِی کُنْتُ آمَنْتُ بِهِ یَوْمَئِذٍ فَکُنْتُ أَکُونُ ثَانِیاً تَابِعَهُ.

إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ وَ قَالَ فِی الْحَدِیثِ إِذْ خَرَجَ مِنْ خِبَاءٍ فَوَثَبَ نَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ فَلَمَّا رَآهَا قَدْ مَالَتْ قَامَ یُصَلِّی ثُمَّ ذَکَرَ قِیَامَ خَدِیجَةَ خَلْفَهُ.

وَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ الْفَضْلِ بِإِسْنَادٍ ذَکَرَهُ عَنْ مجاهدین حبر (مُجَاهِدِ بْنِ جَبْرٍ) (3) قَالَ: کَانَ مِمَّا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَرَادَ بِهِ الْخَیْرَ أَنَّ قُرَیْشاً أَصَابَتْهُمْ أَزْمَةٌ (4) شَدِیدَةٌ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ ذَا عِیَالٍ کَثِیرَةٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْعَبَّاسِ عَمِّهِ وَ کَانَ مِنْ أَیْسَرِ بَنِی هَاشِمٍ یَا عَبَّاسُ إِنَّ أَخَاکَ أَبَا طَالِبٍ کَثِیرُ الْعِیَالِ وَ قَدْ أَصَابَ النَّاسَ مَا تَرَی مِنْ هَذِهِ الْأَزْمَةِ فَانْطَلِقْ (5)

ص: 208


1- فی المصدر: إذ خرج.
2- فی المصدر: ستفتح علیه.
3- هکذا فی الکتاب و فیه وهم، و الصحیح مجاهد بن جبر و هو بفتح الجیم و سکون الباء، و الرجل مجاهد بن جبر أبو الحجاج المخزومی مولاهم الکوفیّ، امام فی التفسیر و فی العلم وثقه ابن حجر فی التقریب: 482 و قال: مات سنة 101 (أو) 102 (أو) 103 (أو) 104 و له 83 سنة. أقول: و الحدیث أیضا ذکره الحاکم أبو عبد اللّه النیسابوریّ فی المستدرک 3: 576 بإسناده عن أبی محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی بن الحسن ابن أخی طاهر العقیقی، عن جده یحیی بن الحسن، عن عبید اللّه بن عبید اللّه الطلحی، عن أبیه، عن یحیی بن محمّد بن عباد بن هانئ السجزی: عن محمّد بن إسحاق، عن ابن أبی نجیح، عن مجاهد بن جبر أبی الحجاج.
4- الازمة: الشدة و الضیقة. القحط.
5- فی المستدرک: فانطلق بنا إلیه.

اسماعیل بن ایاس بن عفیف از جدش روایت می­کند که وی گفت: من مرد تاجری بودم، و در یکی از روزها به منی رفته بودم و عباس بن عبد المطلب هم به تجارت اشتغال داشت، من نزد او رفتم و قصد داشتم که با وی خرید و فروش نمایم. راوی گوید: در این هنگام که من با عباس سرگرم گفتگو بودیم ناگهان مردی از گوشه در آمد و در مقابل کعبه ایستاد و به نماز مشغول شد، پس از او زنی و بعد جوانی آمدند و با او به نماز مشغول گردیدند، من گفتم: ای عباس این دین چیست؟ ما این دین را تا امروز ندیده بودیم، مطلب از چه قرار است؟ عباس گفت: این محمّد بن عبد اللَّه است که گمان می­کند وی رسول خداوند است، و به همین زودی­ها گنج های کسری و قیصر به روی او گشوده می­گردد، او نیز خدیجه دختر خویلد همسر اوست که به وی ایمان آورده، و آن جوان هم پسر عمویش علی بن ابی طالب است که به وی گرویده است، عفیف گوید: کاش من آن روز به او ایمان آورده بودم و از وی پیروی می­کردم.

محمّد بن اسحاق گوید: در حدیث آمده هر گاه حضرت رسول از گوشه ای خارج می­شدند، فورا به آسمان نگاه می­کردند، هنگامی که مشاهده می نمودند که خورشید از وسط آسمان به طرف غرب مایل شده به پا می خواستند و نماز می گزاردند، پس از این، راوی، از نماز خدیجه در پشت سر حضرت رسول یادآوری کرده است.

مجاهد بن جبر گوید: از نیکی هائی که خداوند در باره علی بن ابی طالب علیه السّلام انجام داد این بود که: برای قریش گرفتاری شدیدی پیش آمد کرد، و آنان از نظر زندگی ناراحت شدند در میان آن­ها وضع ابو طالب که فرزندان و اهل و عیال زیادی داشت خوب نبود.، یکی از روزها حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به عباس بن عبد المطلب گفت تو از این سختی که اکنون پدید آمده اطلاع داری،

ص: 208

حَتَّی نُخَفِّفَ عَنْهُ مِنْ عِیَالِهِ (1) وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً فَضَمَّهُ إِلَیْهِ فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی بَعَثَهُ اللَّهُ نَبِیّاً فَاتَّبَعَهُ عَلِیٌّ وَ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ (2).

«38»

عم، إعلام الوری جَدَّتْ قُرَیْشٌ فِی أَذَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَیْهِ عَمُّهُ أَبُو لَهَبٍ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی الْحِجْرِ فَبَعَثُوا إِلَی سَلَی الشَّاةِ فَأَلْقَوْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ فَجَاءَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ یَا عَمِّ کَیْفَ حَسَبِی فِیکُمْ قَالَ وَ مَا ذَاکَ یَا ابْنَ أَخِ قَالَ إِنَّ قُرَیْشاً أَلْقَوْا عَلَیَّ السَّلَی فَقَالَ لِحَمْزَةَ خُذِ السَّیْفَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَالِسَةً فِی الْمَسْجِدِ فَجَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ السَّیْفُ وَ حَمْزَةُ وَ مَعَهُ السَّیْفُ فَقَالَ أَمِرَّ السَّلی عَلَی سِبَالِهِمْ فَمَنْ أَبَی فَاضْرِبْ عُنُقَهُ فَمَا تَحَرَّکَ أَحَدٌ حَتَّی أَمَرَّ السَّلی عَلَی سِبَالِهِمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أَخِ هَذَا حَسَبُکَ فِینَا.

وَ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ سَمِعْتُ عَمْرَو بْنَ مَیْمُونٍ یُحَدِّثُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاجِداً وَ حَوْلَهُ نَاسٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ ثَمَّ سَلَی بَعِیرٍ فَقَالُوا مَنْ یَأْخُذُ سَلَی هَذَا الْجَزُورِ أَوِ الْبَعِیرِ فَیُفَرِّقُهُ (3) عَلَی ظَهْرِهِ فَجَاءَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ فَقَذَفَهُ عَلَی ظَهْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ جَاءَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَأَخَذَتْهُ مِنْ ظَهْرِهِ وَ دَعَتْ عَلَی مَنْ صَنَعَ ذَلِکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ فَمَا رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا عَلَیْهِمْ إِلَّا یَوْمَئِذٍ فَقَالَ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ الْمَلَأَ مِنْ قُرَیْشٍ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ وَ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أُمَیَّةَ بْنَ خَلَفٍ أَوْ أُبَیَّ بْنَ خَلَفٍ شَکَّ شُعْبَةُ

ص: 209


1- فی المصدر بعد ذلک: فانطلقا إلیه و قالا له، فقال: اترکوا لی عقیلا و خذوا من شئتم، فأخذ إه. أقول: فیه اختصار، و تفصیله علی ما فی المستدرک هکذا: نخفف عنه من عیاله، آخذ من بنیه رجلا، و تأخذ أنت رجلا فنکفلهما عنه، فقال العباس: نعم، فانطلقا حتّی أتیا أبا طالب فقالا: انا نرید أن نخفف عنک من عیالک حتّی تنکشف عن الناس ما هم فیه، فقال لهما أبو طالب:
2- إعلام الوری: 25 ط 1 و 49 ط 2.
3- فی المصدر: فیقذفه.

و اوضاع ابو طالب را هم می­دانی اکنون لازم است برویم هر کدام یکی از فرزندان او را تکفل کنیم تا وی از این سختی رهائی یابد. پیامبر علی را با خود برد، و او همواره در نزد او بود، تا آنگاه که آن حضرت به رسالت برانگیخته شد، و علی علیه السّلام هم بلافاصله به او ایمان آورد و گفته های او را تصدیق کرد. (1)

روایت38.

اعلام الوری: مشرکین قریش در آزار و اذیت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله کوشش داشتند، و از همه ستمکارتر ابو لهب عموی آن حضرت بود، یکی از روزها که پیامبر در حجر نشسته بود، مشرکین رحم گوسفندی را که بچه اش از وی بیرون شده بود توسط اراذل خود بر حضرت رسول انداختند. خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از این جهت بسیار محزون و غمگین شد، و نزد عمویش ابو طالب رفت، و فرمود: ای عمو موقعیت من در میان شما چگونه است؟ گفت: برای چه برادرزاده ام؟ فرمود: قریش مرا آزار می­دهند و رحم گوسفند را روی من می اندازند. ابو طالب به حمزه گفت: شمشیر خود را بردار، در این هنگام مشرکین در مسجد نشسته بودند، و ابو طالب نیز شمشیر خود را برداشت و به اتفاق حمزه به مسجد آمدند. ابو طالب گفت: این بچه دان گوسفند را بردار و بر لب­های این اشخاص بکش، و هر کس از این امر جلوگیری کرد، گردنش را بزن، راوی گوید: حمزه امر ابو طالب را اجرا کرد و آنان هم مقاومت نکردند، پس از این گفت: ای برادرزاده این است مقام و شخصیت شما در نزد ما.

عمرو بن میمون از عبد اللَّه نقل کرده که وی گفت: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در حال سجده بود و جماعتی از قریش هم نزدیک او بودند و بچه دان شتری هم در آنجا بود، یکی از آن­ها گفت: چه کسی این رحم شتر را می­گیرد و بر روی محمد می اندازد؟ در این هنگام عقبة بن ابی معیط حاضر شد و این عمل زشت را انجام داد. حضرت فاطمه علیها السّلام آمد و او را از پشت حضرت برداشت، و به کسی که مرتکب این کار شده بود نفرین کرد، عبد اللَّه گوید: من پیامبر را دیدم که در آن روز مشرکین را نفرین می­کرد، و جز در این روز او را در حال نفرین ندیده بودم. پیامبر فرمود: خدایا اشراف قریش مخصوصا ابو جهل، و عتبة بن ربیعه، و شیبة بن ربیعه، و عقبة بن ابی معیط، و امیة بن خلف - یا ابی بن خلف - را هلاک کن

ص: 209


1- . اعلام الوری : 25 چاپ اول، و 49 چاپ دوم.

قَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُهُمْ قُتِلُوا یَوْمَ بَدْرٍ وَ أُلْقُوا فِی الْقَلِیبِ أَوْ قَالَ فِی بِئْرٍ غَیْرَ أَنَّ أُمَیَّةَ بْنَ خَلَفٍ أَوْ أُبَیَّ بْنَ خَلَفٍ کَانَ رَجُلًا بَادِناً فَقُطِّعَ قَبْلَ أَنْ یَبْلُغَ الْبِئْرَ.

أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ قَالَ وَ أَخْبَرَنَا الْحَافِظُ أَخْبَرَنَا أَبُو بَکْرٍ الْفَقِیهُ أَخْبَرَنَا بِشْرُ بْنُ مُوسَی حَدَّثَنَا الْحَمِیدِیُّ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ حَدَّثَنَا بُنَانُ بْنُ بِشْرٍ (1) وَ ابْنُ أَبِی خَالِدٍ قَالا سَمِعْنَا قَیْساً یَقُولُ سَمِعْنَا خَبَّاباً یَقُولُ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَوَسِّدٌ بُرْدَهُ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ قَدْ لَقِینَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ شِدَّةً شَدِیدَةً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَدْعُو اللَّهَ لَنَا فَقَعَدَ وَ هُوَ مُحْمَرٌّ وَجْهُهُ فَقَالَ إِنْ کَانَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ لَیُمْشَطُ أَحَدُهُمْ بِأَمْشَاطِ الْحَدِیدِ مَا دُونَ عَظْمِهِ مِنْ لَحْمٍ أَوْ عَصَبٍ مَا یَصْرِفُهُ ذَلِکَ عَنْ دِینِهِ وَ یُوضَعُ الْمِنْشَارُ عَلَی مَفْرِقِ رَأْسِهِ فَیُشَقُّ بِاثْنَیْنِ مَا یَصْرِفُهُ ذَلِکَ عَنْ دِینِهِ وَ لَیُتِمَّنَّ اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ حَتَّی یَسِیرَ الرَّاکِبُ مِنْ صَنْعَاءَ إِلَی حَضْرَمَوْتَ لَا یَخَافُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الذِّئْبَ عَلَی غَنَمِهِ.

رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْحُمَیْدِیِّ وَ أَخْرَجَاهُ (2) مِنْ وَجْهٍ آخَرَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ (3) قَالَ وَ حَدَّثَنَا الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِعَمَّارٍ وَ أَهْلِهِ وَ هُمْ یُعَذَّبُونَ فِی اللَّهِ فَقَالَ أَبْشِرُوا آلَ عَمَّارٍ فَإِنَّ مَوْعِدَکُمُ الْجَنَّةُ.

وَ أَخْبَرَنَا ابْنُ بُشْرَانَ الْعَدْلُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: أَوَّلُ شَهِیدٍ کَانَ اسْتُشْهِدَ فِی الْإِسْلَامِ أُمُّ عَمَّارٍ سُمَیَّةُ طَعَنَهَا أَبُو جَهْلٍ بِطَعْنَةٍ فِی قُبُلِهَا (4).

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: کَانَ أَبُو جَهْلٍ تَعَرَّضَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 210


1- هکذا فی الکتاب و فی المصدر الطبعة الأولی، و فی الثانیة: بیان بن بشر، و هو الصحیح.
2- فی المصدر: و أخرجه.
3- و أخرج نحوه الحاکم النیسابوریّ فی المستدرک 3: 382 باسناد له عن قیس بن أبی حازم، عن خباب.
4- هکذا فی الکتاب و فی أسد الغابة، و فی المصدر: فی قلبها.

عبد اللَّه گوید: من همه آن­ها را در روز بدر کشته دیدم که اجساد آن­ها را به چاه عمیقی انداختند. و امیة بن خلف چون مردی جسیم بود قبل از اینکه به ته چاه برسد از هم پاره پاره شد. بخاری این روایت را در صحیح خود نقل کرده است.

خباب گوید: خدمت حضرت خاتم النبیین رسیدم در حالی که خود را به بردی پیچیده و در سایه کعبه نشسته بود، و ما از مشرکین آزار و اذیت زیادی را دیده بودیم، عرض کردم: یا رسول اللَّه! آیا برای ما دعا نمی­کنی؟ پیامبر در این هنگام نشسته و چهره اش قرمز شده بود، فرمود: کسانی که قبل از شما بودند، اگر با میخ­ها گوشت و استخوان آن­ها را سوراخ می­کردند، از دین و عقیده خود بر نمی­کشتند. قبل از شما اشخاصی بودند که آن­ها را با ارّه از هم نصف می­کردند، لیکن از عقیده و مذهب خود دست بردار نبودند، خداوند این امر را به پایان خواهد رسانید، و هنگامی خواهد رسید که یک سواره از صنعاء تا حضرموت خواهد رفت و جز پروردگار از احدی نخواهد ترسید.

این حدیث را بخاری در صحیح خود روایت کرده است و به صورت دیگری از اسماعیل تخریج کرده است.

جابر گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به عمار و خانواده اش گذشتند در حالی که مشرکین آنان را اذیت می­کردند، و این عذاب از جهت این بود که آنان به خداوند ایمان آورده بودند، پیامبر فرمود: ای آل عمار صبر کنید شما را در مقابل این عذاب به بهشت پروردگار مژده می­دهم،

مجاهد گوید: اول کسی که در اسلام شهید شد «سمیه» مادر عمار بود، ابو جهل با یک تیری که به قلب وی زد او را از پا در آورد.

علی بن ابراهیم گفته: روزی ابو جهل متعرض پیامبر شد

ص: 210

وَ آذَاهُ بِالْکَلَامِ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو هَاشِمٍ فَأَقْبَلَ حَمْزَةُ وَ کَانَ فِی الصَّیْدِ فَنَظَرَ إِلَی اجْتِمَاعِ النَّاسِ فَقَالَ مَا هَذَا فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَةٌ مِنْ بَعْضِ السُّطُوحِ یَا بَا یَعْلَی إِنَّ عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ تَعَرَّضَ لِمُحَمَّدٍ وَ آذَاهُ فَغَضِبَ حَمْزَةُ وَ مَرَّ نَحْوَ أَبِی جَهْلٍ وَ أَخَذَ قَوْسَهُ فَضَرَبَ بِهَا رَأْسَهُ ثُمَّ احْتَمَلَهُ فَجَلَدَ بِهِ الْأَرْضَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ وَ کَادَ یَقَعُ فِیهِمْ شَرٌّ فَقَالُوا لَهُ یَا بَا یَعْلَی صَبَوْتَ إِلَی دِینِ ابْنِ أَخِیکَ قَالَ نَعَمْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ عَلَی جِهَةِ الْغَضَبِ وَ الْحَمِیَّةِ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ نَدِمَ فَغَدَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أَخِ أَ حَقّاً مَا (1) تَقُولُ فَقَرَأَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ فَاسْتَبْصَرَ حَمْزَةُ وَ ثَبَتَ عَلَی دِینِ الْإِسْلَامِ وَ فَرِحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَرَّ أَبُو طَالِبٍ بِإِسْلَامِهِ وَ قَالَ فِی ذَلِکَ:

فَصَبْراً أَبَا یَعْلَی عَلَی دِینِ أَحْمَدَ***وَ کُنْ مُظْهِراً لِلدِّینِ وُفِّقْتَ صَابِراً

وَ حُطْ مَنْ أَتَی بِالدِّینِ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ***بِصِدْقٍ وَ حَقٍّ لَا تَکُنْ حَمْزُ کَافِراً (2)

فَقَدْ سَرَّنِی إِذْ قُلْتَ إِنَّکَ مُؤْمِنٌ***فَکُنْ لِرَسُولِ اللَّهِ فِی اللَّهِ نَاصِراً

وَ نَادِ قُرَیْشاً بِالَّذِی قَدْ أَتَیْتَهُ***جِهَاراً وَ قُلْ مَا کَانَ أَحْمَدُ سَاحِراً

(3).

«39»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَتْ عَلَیَّ وَ أَنْذِرِ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ قِرَاءَةُ عَبْدِ اللَّهِ (4).

«40»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ قَالَ دَعَاهُمْ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَجَمَعَهُمْ عَلَی فَخِذَةِ شَاةٍ وَ قَدَحٍ مِنْ لَبَنٍ

ص: 211


1- فی المصدر: أحق ما تقول؟.
2- فی المصدر: و خطّ بالخاء المعجمة و فی هامشه: أی امش موضع قدمه. أقول: لعله أخذه المحشی من خاط یخیط، یقال: خاط إلیه أی مر علیه مرة واحدة أو سریعة. و الا فالامر من خطا یخطو یکون اخط لاخط اللّهمّ الا أن یکون الهمزة قد سقطت للضرورة.
3- إعلام الوری: 31 و 32 ط 1 و 58 ط 2.
4- تفسیر فرات: 109.

و با سخنان خود او را اذیت کرد، در این هنگام بنی هاشم اجتماع کردند، و حمزة بن عبد المطلب که به شکار رفته بود از راه رسید، و متوجه اجتماع مردم شد، و گفت: این جریان از چه قرار است؟ زنی از پشت بام گفت: یا ابا یعلی! عمرو بن هشام متعرض محمد شده است و او را اذیت کرده است. در این موقع حمزه با حالت خشم و غضب به طرف ابو جهل رفت، و کمان او را گرفت و به سرش کوبید، سپس وی را برداشت و بر زمین افکند، مردم پیرامون او جمع شدند، و نزدیک بود جنگ و فسادی درگیرد، گفتند: یا ابا یعلی تو هم به دین برادرزاده ات گرویدی؟! گفت: آری أشهد أن لا اله الّا اللَّه و أشهد أنّ محمدا رسول اللَّه حمزة بن عبد المطلب این مطلب را از روی حمیت و تعصب و خشم و غضبش گفت. بعد از این جریان حمزه به منزل خود مراجعت کرد، و از عمل خود پشیمان شد روز بعد خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله رسید و گفت: ای برادرزاده آیا این مطالبی را که اظهار می­کنی درست است؟ پیامبر سوره­ای از قرآن را برای عمویش حمزه قرائت کرد و او اسلام را اختیار کرد و بر دین اسلام ثابت و پابرجا ماند، حضرت خاتم النبیین از اسلام حمزه بسیار شادمان شد و ابو طالب هم از مسلمان شدن حمزه خوشنود گردید و گفت:

ای ابا یعلی شکیبا باش بر کیش محمد و آشکار کننده دین باش تا توفیق صبر و شکیبایی به تو داده شود.

بر جا پای کسی که از جانب خدا دین آورده است، قدم بگذار و از ته دل باورش کن و ای حمزه کافر مباش.

هنگامی که گفتی ایمان آورده­ای شاد گشتم، پس در راه خدا برای رسول خدا یاور باش.

آشکارا به قریشیان بگو که ایمان آوردی و بگو که احمد پیامبر، ساحر و جادوگر نیست. (1)

قصص الانبیاء: ابوجهل سدّ راه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرار گرفت، و حدیث را بر همین منوال ذکر کرده است. (2)

روایت39.

تفسیر فرات: جعفر از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که آیه «و أنذر عشیرتک الاقربین»(3) {و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده.} بر من نازل شد. و «رهطک منهم المخلصین» امام باقر فرمود: این قرائت عبدالله است. (4)

روایت40.

تفسیر فرات: عبید بن کثیر با سند معنعن از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده که در باره این فرموده خداوند «و أنذر عشیرتک الاقربین»(5) {و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده.} فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را فرا خواند و بر یک ران گوسفند و کاسه­ای شیر گردآورد، یا فرمود: کاسه بزرگی از شیر.

ص: 211


1- . اعلام الوری : 31 - 32 چاپ اول، 58 چاپ دوم.
2- . قصص الانبیاء: نسخه خطی
3- . شعراء / 214
4- . تفسیر فرات : 109
5- . شعراء / 214

أَوْ قَالَ قَعْبٍ مِنْ لَبَنٍ وَ إِنَّ فِیهِمْ یَوْمَئِذٍ ثَلَاثِینَ رَجُلًا یَأْکُلُ کُلُّ رَجُلٍ جَذَعَةً قَالَ فَأَکَلْنَا حَتَّی شَبِعْنَا وَ شَرِبْنَا حَتَّی رَوِینَا (1).

«41»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَفَّانَ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی رَافِعٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ وُلْدَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی الشِّعْبِ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ وُلْدُهُ لِصُلْبِهِ وَ أَوْلَادُهُمْ أَرْبَعُونَ رَجُلًا (2) فَصَنَعَ لَهُمْ رِجْلَ شَاةٍ وَ ثَرَدَ لَهُمْ ثَرِیدَةً فَصَبَّ عَلَیْهِ (3) ذَلِکَ الْمَرَقَ وَ اللَّحْمَ ثُمَّ قَدَّمُوهَا إِلَیْهِمْ فَأَکَلُوا مِنْهُ حَتَّی شَبِعُوا (4) ثُمَّ سَقَاهُمْ عُسّاً وَاحِداً (5) فَشَرِبُوا کُلُّهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْعُسِّ حَتَّی رَوُوا ثُمَّ قَالَ أَبُو لَهَبٍ وَ اللَّهِ وَ إِنَّ مِنَّا نَفَرٌ یَأْکُلُ أَحَدُهُمْ الْجَفْرَةَ وَ مَا یُصْلِحُهَا فَمَا یَکَادُ یُشْبِعُهُ وَ یَشْرَبُ الْفَرَقَ مِنَ النَّبِیذِ فَمَا یُرْوِیهِ وَ إِنَّ ابْنَ أَبِی کَبْشَةَ دَعَانَا عَلَی رِجْلِ شَاةٍ وَ عُسٍّ مِنْ شَرَابٍ فَشَبِعْنَا وَ رَوِینَا إِنَّ هَذَا لَهُوَ السِّحْرُ الْمُبِینُ قَالَ ثُمَّ دَعَاهُمْ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أُنْذِرَ عَشِیرَتِیَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَهْطِیَ الْمُخْلَصِینَ وَ إِنَّکُمْ عَشِیرَتِیَ الْأَقْرَبُونَ (6) وَ رَهْطِیَ الْمُخْلَصُونَ (7) وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا جَعَلَ لَهُ أَخاً مِنْ أَهْلِهِ وَ وَارِثاً وَ وَصِیّاً وَ وَزِیراً فَأَیُّکُمْ یَقُومُ فَیُبَایِعُنِی عَلَی أَنَّهُ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی دُونَ أَهْلِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی وَ یَکُونُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَأَمْسَکَ الْقَوْمُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَیَقُومَنَّ قَائِمُکُمْ أَوْ لَتَکُونَنَ (8) فِی غَیْرِکُمْ ثُمَّ لَتَنْدَمُنَّ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ کُلُّهُمْ فَبَایَعَهُ وَ أَجَابَهُ إِلَی مَا دَعَاهُ إِلَیْهِ فَقَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنْهُ فَقَالَ افْتَحْ فَاکَ فَمَجَّ فِی فِیهِ مِنْ رِیقِهِ وَ تَفَلَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ بَیْنَ ثَدْیَیْهِ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ لَبِئْسَ مَا حَبَوْتَ بِهِ ابْنَ عَمِّکَ أَجَابَکَ (9) فَمَلَأْتَ فَاهُ وَ وَجْهَهُ بُزَاقاً قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله

ص: 212


1- تفسیر فرات: 111 و 112.
2- فی المصدر: و هم یومئذ أربعون رجلا.
3- فی المصدر: فصب علیها.
4- فی المصدر: حتی تضلعوا. أقول: أی امتلئوا شبعا.
5- فی المصدر: عسا واحدا من لبن.
6- الاقربین خ ل.
7- المخلصین خ ل.
8- فی المصدر: لیکونن.
9- فی المصدر: أجابک لما دعوته إلیه.

و در آن روز، آنان سی مرد بودند که هر مرد قادر به خوردن یک گوسفند بود. فرمود: پس ما شروع به خوردن کردیم تا اینکه سیر شدیم و نوشیدیم تا اینکه سیراب شدیم. (1)

روایت41.

تفسیر فرات: ابو رافع روایت می­کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرزندان عبدالمطلب را در شِعب جمع کرد و در آن زمان فرزندان تنی عبدالمطلب و نوه هایش چهل فرد بودند. سپس برایشان پای گوسفند درست کرده و تریدی برایشان ساخت و خورشت و گوشت ها را بر روی آن ریخت و از آنان پذیرایی نمود و آن­ها نیز شروع به خوردن کردند تا این که سیر شدند و سپس از یک ظرف شیر نیز آنان را نوشاند و همگی از آن نوشیدند و سیراب گشتند. ابو لهب گفت: به خدا قسم بعضی از ما می تواند یک ظرف بزرگ غذا بخورد و سیر نشود و همچنین ظرفی از شراب بنوشد و هنوز هم او را میل به نوشیدن باشد، اما فرزند ابو کبشه ما را فراخواند و به خوردن پای گوسفند و ظرف کوچکی از نوشیدنی جمع نموده و همگی ما را سیر گرداند و تشنگی مان را برطرف نمود، بی شک این جادویی آشکار است. راوی روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بعد از این به آن­ها فرمود: همانا خداوند عز و جل به من امر کرده که خویشاوندان نزدیک و اقوام مخلص خویش را انذار دهم، و شما خویشاوندان نزدیک و اقوام مخلص من هستید، و همانا خداوند هر نبی­ای را که فرستاده، برادر و وارث و وزیر و وصیی از اهل و خاندانش برای او برگزیده است. حال کدام یک از شما به پا می­خیزد و با من بیعت می­کند که برادر و وزیر و وارث و وصی و جانشین من در میان خاندانم باشد، و برای من به منزله هارون از برای موسی باشد، با این تفاوت که بعد من پیامبری مبعوث نمی شود؟ آن­ها همگی ساکت ماندند. آن حضرت فرمود: به خدا قسم، یا یکی از شما برمی­خیزد و یا این که یک فرد از غیر شما انتخاب می­شود و آن گاه شما پشیمان خواهید شد. راوی می­گوید که علی علیه السلام به پا خاست در حالی که همگی آنان به او نگاه می­کردند و با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کرد و به دعوتش پاسخ گفت، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او گفت: به من نزدیک شو؛ و او نیز به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک گشت و به او فرمود: دهانت را باز کن. امام علی علیه السلام نیز چنین کرد و پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نیز از آب دهانش در دهان ایشان ریخت و از آب دهان مبارک، بین دو کتف و دو سینه اش قرار داد. سپس ابولهب گفت: بد هدیه ای به پسر عمویت دادی، او به درخواستت پاسخ گفت و تو دهن و صورتش را از آب دهان آغشته گرداندی. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت:

ص: 212


1- . تفسیر فرات : 11 - 112

بَلْ مَلَأْتُهُ عِلْماً وَ حِلْماً وَ فَهْماً (1).

بیان

الجفر من أولاد المعز ما بلغ أربعة أشهر و فصل عن أمه و أخذ فی الرعی و الأنثی جفرة ذکره الجزری و قال کان المشرکون ینسبون النبی صلی الله علیه و آله إلی أبی کبشة و هو رجل من خزاعة خالف قریشا فی عبادة الأوثان شبهوه به و قیل إنه کان جد النبی صلی الله علیه و آله من قبل أمه (2) فأرادوا أنه نزع فی الشبه إلیه.

«42»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَراً علیه السلام یَقُولُ جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ دَارُ خَلْقِی (3).

«43»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ (4).

«44»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی الثَّوْرِیِّ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله بِإِظْهَارِ الْإِسْلَامِ وَ ظَهَرَ الْوَحْیُ رَأَی قِلَّةً مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ کَثْرَةً مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَاهْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَمّاً شَدِیداً فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام بِسِدْرٍ مِنْ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَغَسَلَ بِهِ رَأْسَهُ فَجَلَا بِهِ هَمَّهُ (5).

«45»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا إِنَّ النَّاسَ لَمَّا کَذَّبُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَمَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِهَلَاکِ أَهْلِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلِیّاً فَمَا سِوَاهُ بِقَوْلِهِ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ ثُمَّ بَدَا لَهُ فَرَحِمَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ (6).

ص: 213


1- تفسیر فرات: 113.
2- أقول: یعنی أنّها کنیة وهب بن عبد مناف جده صلّی اللّه علیه و آله من قبل أمه، و قد یحتمل فی ذلک أنّها کنیة زوج حلیمة السعدیة.
3- أصول الکافی 2: 116 و 117.
4- أصول الکافی 2: 116 و 117.
5- فروع الکافی 2: 220.
6- روضة الکافی: 103، و الآیتان فی سورة الذاریات: 54 و 55.

نه، من آن را سرشار از علم و حکمت و دانش گرداندم. (1)

توضیح

«الجفر» بچه گوسفند است که چهار ساله باشد و از مادرش جدا و به چراگاه برده شود. و مؤنث آن «الجفرۀ» است. این مطلب را جزری ذکر کرده است. و گوید: مشرکان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به ابی کبشۀ نسبت می­دادند و او مردی از خزاعۀ بود که با قریش در باره عبادت بت­ها مخالفت کرد، و پیامبر را به او تشبیه­ می­کردند. و گفته شده: ابی کبشۀ، جدّ پیامبر از طرف مادرش بود. و مقصودشان این بود که پیامبر در ظاهر شبیه اوست.

روایت42.

کافی: حسین بن حسن روایت کرده است که گفت: شنیدم از حضرت امام جعفر علیه السلام که می فرمود: «جبرئیل علیه السلام به خدمت پیغمیر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد که: یا محمد! پروردگارت تو را سلام می رساند و به تو می فرماید که: با خلق من مدارا کن.(2)

روایت43.

کافی: عبداللَّه بن سنان، از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود که: پروردگارم مرا امر فرموده که با مردمان مدارایی کنم، چنان که مرا به جا آوردن واجبات امر فرموده است. (3)

روایت44.

فروع کافی: محمد بن حسین علوی از پدرش از جدّش از علی علیهم السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که فرستاده­اش محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به اظهار اسلام امر فرمود و وحی را آشکار نمود، پیامبر شمار اندک مسلمانان و شمار فراوان مشرکان را دید و از این مسأله بسیار اندوهگین شد. پس خداوند عزّ و جلّ جبرئیل را با سدر از سدرۀ المنتهی بهشت فرستاد و پیامبر با آن سرش را شست و اندوهش برطرف شد. (4)

روایت45.

کافی: ابو بصیر نقل کرده است که امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتی مردم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را تکذیب کردند، خداوند تصمیم گرفت که ساکنان زمین را نابود گرداند و به جز علی علیه السلام هیچ شخص دیگری را استثنا نکرد. آن جا که می فرماید: «فَتَول عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلومٍ»(5) { پس، از آنان روی بگردان، که تو درخور نکوهش نیستی.} سپس در این تصمیم برای او «بدا» حاصل شد و به مؤمنان رحم کرد و به پیامبر خود صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «وذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ المُؤْمِنِینَ»(6) { و پند ده، که مؤمنان را پند سود بخشد.}. (7)

ص: 213


1- . تفسیر فرات : 113
2- . اصول کافی 2 : 116
3- . اصول کافی 2 : 117
4- . فروع کافی 2 : 220
5- . ذاریات / 54
6- . ذاریات / 55
7- . روضه الکافی : 103

أقول: سیأتی فی باب عمل النیروز

عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

و قد مضی بعض أخبار الباب فی أبواب المعجزات.

«46»

وَ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، مِنْ کِتَابِ تَفْسِیرِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ حُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ عَفَّانَ بْنِ سَلْمَانَ قَالَ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْکَاتِبُ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَفَّانَ وَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُوسَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْوَاحِدِ بْنِ غِیَاثٍ قَالا (1) حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی صَادِقٍ عَنْ أَبِی رَبِیعَةَ بْنِ نَاجِدٍ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لِمَ وَرِثْتَ ابْنَ عَمِّکَ دُونَ عَمِّکَ قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی اشْرَأَبَّ النَّاسُ وَ نَشَرُوا آذَانَهُمْ ثُمَّ قَالَ جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ کُلُّهُمْ یَأْکُلُ الْجَذَعَةَ وَ یَشْرَبُ الْفَرَقَ قَالَ فَصَنَعَ لَهُمْ مُدّاً مِنْ طَعَامٍ فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا قَالَ وَ بَقِیَ الطَّعَامُ کَمَا هُوَ کَأَنَّهُ لَمْ یُمَسَّ وَ لَمْ یُشْرَبْ فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ بِخَاصَّةٍ (2) وَ إِلَی النَّاسِ بِعَامَّةٍ وَ قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ هَذِهِ الْآیَةِ مَا رَأَیْتُمْ (3) فَأَیُّکُمْ یُبَایِعُنِی عَلَی أَنْ یَکُونَ أَخِی وَ صَاحِبِی وَ وَارِثِی فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ قَالَ فَقُمْتُ وَ کُنْتُ أَصْغَرَ الْقَوْمِ سِنّاً فَقَالَ اجْلِسْ قَالَ ثُمَّ قَالَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ أَقُومُ إِلَیْهِ فَیَقُولُ لِیَ اجْلِسْ حَتَّی کَانَتِ الثَّالِثَةُ ضَرَبَ یَدَهُ عَلَی یَدِی فَقَالَ فَلِذَلِکَ وَرِثْتُ ابْنَ عَمِّی دُونَ عَمِّی (4).

ص: 214


1- أی عفان بن سلیمان و عبد الواحد بن غیاث.
2- فی المصدر: خاصّة. و فیه بعد ذلک: عامة.
3- أی کفایة الطعام و الشراب بقلتهما جمیعکم و بقاؤهما بحالهما.
4- سعد السعود: 104 و 105. أقول: سأل هارون موسی بن جعفر علیه السلام عن تلک المسألة فأجاب بوجه آخر فقال: ان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یورث من قدر علی الهجرة فلم یهاجر، و إن علیا آمن و هاجر، قال اللّه تعالی: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» راجع تفصیلها ج 10: 242.

می­گویم: در باب عمل نوروز از معلی بن خنیس از امام صادق علیه السلام می­آید که روز نوروز همان روزی بود که جبرئیل بر پیامبر فرود آمد. و برخی از این روایت­ها در باب معجزات بیان شد.

روایت46.

سید بن طاووس در کتاب سعد السعود از کتاب تفسیر محمد بن عباس بن مروان ابو ربیعه بن ناجد روایت کرده که گوید: مردی به علی علیه السلام گفت: مردی به علی علیه السّلام عرض کرد: یا امیر المؤمنین چرا شما از پسر عموی خود (یعنی پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله) ارث بردید ولی عموی شما از ایشان ارث نبرد؟ سه بار این سوال را پرسی تا اینکه مردم گرد آمده و گوش سپردند. سپس فرمودند: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ما فرزندان عبد المطّلب را جمع نمود، - یا فرمود: فرا خواند - هر کدام از آنان یک بزغاله را تناول نموده و یک ظرف شانزده رطلی از آب را می آشامید. فرمود: پیامبر یک مدّ غذا پخت و آنان شروع به خوردن کردند تا اینکه سیر شدند. و فرمود: غذا همچنان به حال اول باقی ماند گویی کسی به آن دست نزده بود و از آن نوشیده بود. پس پیامبر فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب من به صورت ویژه به سوی شما و به صورت عام به سوی مردن مبعوث شده­ام حال که این صحنه و نشانه را مشاهده نمودید کدام یک از شما با من بیعت می کند که برادر و وارث و وصیّ من باشد؟ و کسی از جای بلند نشد. امام فرمود: من از جا برخاسته در حالی که از همه کوچک تر بودم عرض کردم: من. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: بنشین. سپس کلام خود را سه بار تکرار نموده و در هر بار من از جا برمی­خاستم ولی آن حضرت هر بار فرمودند: بنشین، تا بالاخره در نوبت سوّم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستانش را بر دست من زد و با من عهد بست. و فرمود: از این رو فقط من وارث آن حضرت بوده نه عمویم. (1)

ص: 214


1- . سعد السعود : 104 - 105 می­گویم: هارون از موسی بن جعفر علیه السلام در این باره پرسید و امام به نحوی دیگر به او پاسخ داد و فرمود: گفتم: همانا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای کسی که توانایی هجرت داشت اما هجرت نکرد، حق ارث قرار نداده است و علی علیه السلام ایمان آورد و هجرت کرد. و خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ»{و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند، هیچ گونه خویشاوندی (دینی) با شما ندارند، مگر آنکه (در راه خدا) هجرت کنند}
بیان

قال الجزری فیه فینادی یوم القیامة مناد فیشرئبون لصوته أی یرفعون رءوسهم لینظروا إلیه و کل رافع رأسه مشرئب.

«47»

أَقُولُ ثُمَّ رَوَی السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَمَّارِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ مُبَارَکِ بْنِ فَضَّالٍ (1) وَ الْعَامَّةُ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ قَوْماً خَاضُوا فِی بَعْضِ أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ الَّذِی کَانَ مِنْ وَقْعَةِ الْجَمَلِ قَالَ الرَّجُلُ الَّذِی سَمِعَ مِنَ (2) الْحَسَنِ الْحَدِیثَ وَیْلَکُمْ مَا تُرِیدُونَ مِنْ أَوَّلِ السَّابِقِ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ الْإِقْرَارِ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ عَاشِرَ عَشَرَةٍ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِذْ أَتَانَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ أَجِیبُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی غَدٍ (3) فِی مَنْزِلِ أَبِی طَالِبٍ فَتَغَامَزْنَا فَلَمَّا وَلَّی قُلْنَا أَ تَرَی مُحَمَّداً أَنْ یُشْبِعَنَا الْیَوْمَ وَ مَا مِنَّا یَوْمَئِذٍ مِنَ الْعَشَرَةِ رَجُلًا إِلَّا وَ هُوَ یَأْکُلُ الْجَذَعَةَ السَّمِینَةَ وَ یَشْرَبُ الْفَرَقَ مِنَ اللَّبَنِ فَغَدَوْا عَلَیْهِ فِی مَنْزِلِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِذَا نَحْنُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَیَّیْنَاهُ بِتَحِیَّةِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ حَیَّانَا هُوَ بِتَحِیَّةِ الْإِسْلَامِ فَأَوَّلُ مَا أَنْکَرْنَا مِنْهُ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَ بِجَفْنَةٍ مِنْ خُبْزٍ وَ لَحْمٍ فَقُدِّمَتْ إِلَیْنَا وَ وَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی عَلَی ذِرْوَتِهَا وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ کُلُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ فَتَغَیَّرْنَا لِذَلِکَ ثُمَّ تَمَسَّکْنَا لِحَاجَتِنَا إِلَی الطَّعَامِ وَ ذَلِکَ أَنَّنَا جَوَّعْنَا أَنْفُسَنَا لِلْمِیعَادِ بِالْأَمْسِ فَأَکَلْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا وَ الْجَفْنَةُ کَمَا هِیَ مُدْفَقَةٌ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْنَا عُسّاً مِنْ لَبَنٍ فَکَانَ عَلِیٌّ یَخْدُمُنَا فَشَرِبْنَا کُلُّنَا حَتَّی رَوِینَا وَ الْعُسُّ عَلَی حَالِهِ حَتَّی إِذَا فَرَغْنَا قَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی نَذِیرٌ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِنِّی أَتَیْتُکُمْ بِمَا لَمْ یَأْتِ بِهِ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ فَإِنْ تُطِیعُونِی تَرْشُدُوا وَ تُفْلِحُوا وَ تَنْجَحُوا إِنَّ هَذِهِ مَائِدَةٌ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهَا فَصَنَعْتُهَا لَکُمْ کَمَا صَنَعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِقَوْمِهِ فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ مِنْکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُعَذِّبُهُ عَذَاباً لَا یُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا مَا أَقُولُ لَکُمْ وَ اعْلَمُوا یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ أَخاً

ص: 215


1- هکذا فی الکتاب، و فی المصدر: فضالة، و هو الصحیح، و الرجل مترجم فی التقریب 481.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره، و استظهر المصنّف أن الصحیح: سمع منه.
3- غداء: ظ.

توضیح

جزری در این باره گوید: روز قیامت شخص ندا می­کند و همه به صدای او گوش می­سپارند، یعنی سرهایشان را بلند کرده تا به او بنگرند و هر کسی که سرش را بلند کنند «مشرئب» می­نامند.

روایت47.

می­گویم: سید بن طاووس از مردی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که گفته است: گروهی پس از نبرد جمل بر سر مساله­ای با علی به نزاع و مجادله پرداختند. مردی که از حسن، حدیث را شنیده بود گفت: وای بر شما، از کسی که در ایمان به خداوند و اقرار به آنچه از جانب خدا آمد، پیشگام­تر از همه بود، چه می­خواهید؟ من دهمین فرزند عبدالمطلب بودم که علی بن ابی طالب علیه السلام نزد ما آمد و فرمود: فردا در منزل ابوطالب، دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را اجابت کنید، ما از سخن او چشم­پوشی کردیم. هنگامی که خواست برگردد، گفتیم: به نظرت محمد امروز ما را سیر می­کند؟ و از ما ده مرد هیچ کس نبود که یک گوسفند چاق را نخورد و یک کاسه شانزده رطلی شیر را ننوشد. صبح فردا به منزل ابوطالب رفتند و ما در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایستادیم و بر منوال دوره جاهلی بر ایشان درود و سلام فرستادیم و آن حضرت به شیوه اسلامی بر ما درود و سلام کرد، و این نخستین موردی بود که به خاطر از ایشان ناراحت شدیم. سپس دستور فرمود کاسه­ای نان و گوشت آماده کنند و آن را جلوی ما نهادند. آن حضرت دستش را بر بالای ظرف غذا نهاد و فرمود: به نام خدا، با آغاز نام خدا بخورید. ما از این گفته متغیّر شدیم سپس در پی رفع نیازمان به غذا برآمدیم، زیرا از روز قبل خود را برای این وعده که پیامبر داده بوده گرسنه نگاه­داشته بودیم. پس شروع به خوردن نمودیم تا اینکه سیر شدیم و ظرف غذا همچنان پُر بود. سپس ظرفی بزرگی از شیر به ما داد. و علی از ما پذیرایی می­کرد. پس نوشیدیم تا اینکه سیراب شدیم و ظرف شیر دست­نخورده ماند، تا اینکه از خوردن و آشامیدن فارغ شدیم. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب من از جانب خداوند عزّ و جلّ به عنوان منذر به سوی شما فرستاده شده­ام تا شما را انذار دهم، من چیزی برای شما آورده­ام که هیچ از قوم عرب برای شما نیاورده است. پس اگر از من اطاعت کنید، راه­می­یابید و رستگار و پیروز خواهید شد. این، سفره­ای است که خداوند مرا بدان امر فرمود و من آن را برای شما مهیّا ساختم همانگونه که عیسی پسر مریم علیه السلام برای قومش مهیّا کرد. هر یک از شما اگر از این پس کافر شود، خداوند او را چنان عذابی می­کند که هیچ یک از جهانیان را آن چنان عذاب نکرده باشد، و از خداوند پروا داشته باشید و به آنچه می­گویم گوش فرا دهید، و بدانید ای فرزندان عبدالمطلب همانا خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نمی­کند مگر اینکه برایش برادر و وزیر و وصیّ و وارثی از خاندان او برگزیند و یقینا برای من وزیر گماشته است چنان که برای دیگر انبیای پیش از من وزیر و دستیار قرار داد، و به درستی که خداوند مرا به سوی همه انسان­ها فرستاده است و این آیه بر من نازل شده که: «و أنذر عشیرتک الاقربین»(1)

{و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده.} و خویشاوندان مخلصت را نیز انذار کن. و سوگند به خداوند، پروردگار مرا از آن باخبر ساخته و اسم او را برایم بازگو نموده است. اما مرا امر فرموده که شما را دعوت کنم و پند و اندرزتان دهم و آن را بر شما عرضه نمایم تا در آینده هیچ دلیل و بهانه­ای برای شما باقی نماند. شما خویشاوندان و خاندان مخلص من هستید، حال کدام یک از شما برای آن «وصیّ» پیشگام می­شود تا در راه خدا برادر و دوست من شود و در راه دین خداوند عزّ و جلّ مرا یاری و پشتیبانی کند، و بدین ترتیب در برابر همه کسانی که با من مخالفت می­کند قدرت و توانایی بدست آورم، و او را به عنوان وصیّ و ولیّ

ص: 215


1- . شعراء / 214

وَ وَزِیراً وَ وَصِیّاً وَ وَارِثاً مِنْ أَهْلِهِ وَ قَدْ جَعَلَ لِی وَزِیراً کَمَا جَعَلَ لِلْأَنْبِیَاءِ قَبْلِی وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَرْسَلَنِی إِلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَهْطَکَ الْمُخْلَصِینَ وَ قَدْ وَ اللَّهِ أَنْبَأَنِی بِهِ وَ سَمَّاهُ لِی وَ لَکِنْ أَمَرَنِی أَنْ أَدْعُوَکُمْ وَ أَنْصَحَ لَکُمْ وَ أَعْرِضَ عَلَیْکُمْ لِئَلَّا یَکُونَ لَکُمُ الْحُجَّةُ فِیمَا بَعْدُ وَ أَنْتُمْ عَشِیرَتِی وَ خَالِصُ رَهْطِی فَأَیُّکُمْ یَسْبِقُ إِلَیْهَا عَلَی أَنْ یُؤَاخِیَنِی فِی اللَّهِ وَ یُوَازِرَنِی فِی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَعَ ذَلِکَ یَکُونُ لِی یَداً عَلَی جَمِیعِ مَنْ خَالَفَنِی فَأَتَّخِذُهُ وَصِیّاً وَ وَلِیّاً وَ وَزِیراً یُؤَدِّی عَنِّی وَ یُبَلِّغُ رِسَالَتِی وَ یَقْضِی دَیْنِی مِنْ بَعْدِی وَ عِدَاتِی مَعَ أَشْیَاءَ اشْتَرَطَهَا فَسَکَتُوا فَأَعَادَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّهَا لَیَسْکُتُونَ (1) وَ یَثِبُ فِیهَا عَلِیٌّ فَلَمَّا سَمِعَهَا أَبُو لَهَبٍ قَالَ تَبّاً لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِمَا جِئْتَنَا بِهِ أَ لِهَذَا دَعَوْتَنَا وَ هَمَّ أَنْ یَقُومَ مُوَلِّیاً فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَتَقُومُنَّ أَوْ یَکُونُ فِی غَیْرِکُمْ وَ قَالَ یُحَرِّصُهُمْ لِئَلَّا یَکُونَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ فِیمَا بَعْدَ حُجَّةٌ قَالَ فَوَثَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا لَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَنْتَ لَهَا قُضِیَ الْقَضَاءُ وَ جَفَّ الْقَلَمُ (2) یَا عَلِیُّ اصْطَفَاکَ اللَّهُ بِأَوَّلِهَا وَ جَعَلَکَ وَلِیَّ آخِرِهَا (3).

بیان

قوله تمسکنا لعل المعنی أمسکنا عن الکلام متکلفین قوله مدفقة أی ممتلئة ینصب الطعام من أطرافها.

«48»

نهج، نهج البلاغة إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً (4) لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ تَمَامِ نُبُوَّتِهِ مَأْخُوذاً عَلَی النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُ مَشْهُورَةً سِمَاتُهُ (5) کَرِیماً مِیلَادُهُ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَةٌ وَ طَرَائِقُ (6) مُتَشَتِّتَةٌ بَیْنَ مُشَبِّهٍ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ أَوْ مُلْحِدٍ فِی اسْمِهِ أَوْ مُشِیرٍ إِلَی غَیْرِهِ فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ ثُمَّ اخْتَارَ سُبْحَانَهُ لِمُحَمَّدٍ

ص: 216


1- فی المصدر: یسکتون.
2- قال الجزریّ فی النهایة: جفت الاقلام و طویت الصحف: یرید ما کتب فی اللوح المحفوظ من المقادیر و الکائنات، و الفراغ منها، تمثیلا بفراغ الکاتب من کتابته و یبس قلمه.
3- سعد السعود: 106.
4- فی المصدر: محمّدا رسول اللّه.
5- أی علاماته، فی کتب الأنبیاء السابقین الذین بشروا الخلائق بنبوّته و إنقاذهم من المهالک.
6- فی المصدر: طوائف، و فی طبعة: طرائق.

و وزیر خود انتخاب کنم تا از جانب من به تبیلغ دین و رسالت من بپردازد و پس از من دَین و وعده­هایم را به انجام رساند، البته با شروطی که بیان می­کنم. همگی ساکت شدند و آن حضرت سه بار این جملات را تکرار نمود هر سه بار آنان سکوت کردند و علی در هر سه بار برای آن پیش آمد. ابولهب با شنیدن سخنان پیامبر گفت: هلاک شوی ای محمد، چرا ما را به خاطر آن احضار کرد، آیا به خاطر این مسأله مرا فرا خواند؟ و خواست که برخیزد و مجلس را ترک کرده و برگردد. پس پیامبر فرمود: سوگند به خدا یا یکی از شما آن را بر عهده می­گیرد یا اینکه کسی غیر از شما عهده­دار آن خواهد شد. و روای گوید: پیامبر آنان را بر آن اصرار ورزید تا بعدا دلیل و بهانه­ای نیاورند. گوید: علی علیه السلام جلو آمد و فرمود: ای رسول خدا، من عهده­دار آن می­شوم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای ابا الحسن تو شایسته آن هستی، تقدیر و قضای الهی انجام شد و به قلم رفت (در لوح محفوظ قطعی و حتمی شد). ای علی خداوند تو را برای ابتدای آن برگزیده است و تو را ولیّ و صاحب پایان آن قرار داده است. (1)

توضیح

شاید مقصود از سخن او «تمسّکنا» این باشد که از سر ناچاری از سخن گفتن پرهیز کردیم. (تا گرسنه نمانیم) و سخن او: «مدفقۀ» یعنی لبریز به نحوی که غذا از اطراف آن بریزد.

روایت48.

نهج البلاغۀ: تا این که خدای سبحان، برای وفای به وعده خود، و کامل گردانیدن دوران نبوّت، حضرت محمّد (که درود خدا بر او باد) را مبعوث کرد، پیامبری که از همه پیامبران پیمان پذیرش نبوّت او را گرفته بود، نشانه های او شهرت داشت، و تولّدش بر همه مبارک بود. در روزگاری که مردم روی زمین دارای مذاهب پراکنده، خواسته های گوناگون، و روش های متفاوت بودند: عدّه ای خدا را به پدیده ها تشبیه کرده و گروهی نام های ارزشمند خدا را انکار و به بت ها نسبت می دادند، و برخی به غیر خدا اشاره می کردند. پس خدای سبحان، مردم را به وسیله محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 216


1- . سعد السعود : 106

لِقَاءَهُ وَ رَضِیَ لَهُ مَا عِنْدَهُ وَ أَکْرَمَهُ عَنْ دَارِ الدُّنْیَا وَ رَغِبَ بِهِ عَنْ مُقَارَبَةِ (1) الْبَلْوَی فَقَبَضَهُ إِلَیْهِ کَرِیماً صلی الله علیه و آله (2).

بیان

الضمیر فی عدته راجع إلی الله و فی نبوته إلی الرسول و یحتمل إرجاعهما إلی الرسول بأن یکون الإضافة فی عدته إضافة إلی المفعول کما یحتمل إرجاعهما إلی الله بأن یکون المراد بقوله نبوته النبوة التی سنها و قدرها لإصلاح الخلق و السمة العلامة و المیلاد وقت الولادة و الطرائق المذاهب و التشتت التفرق و الانتشار قوله ملحد فی اسمه أی یطلق علیه و ینسب إلیه ما لا یلیق به أو یطلق اسمه علی غیره قوله أو مشیر إلی غیره کالدهریة و عبدة الأصنام و فی قوله ملل و ما بعده تقدیر مضاف أی ذوو ملل أو الحمل علی المبالغة أو یقدر المضاف فی المبتدإ و بعضها مؤکدة لبعض و یمکن الفرق بوجه.

«49»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالدِّینِ الْمَشْهُورِ وَ الْعِلْمِ الْمَأْثُورِ وَ الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ وَ النُّورِ السَّاطِعِ وَ الضِّیَاءِ اللَّامِعِ وَ الْأَمْرِ الصَّادِعِ إِزَاحَةً لِلشُّبُهَاتِ وَ احْتِجَاجاً بِالْبَیِّنَاتِ وَ تَحْذِیراً بِالْآیَاتِ وَ تَخْوِیفاً لِلْمَثُلَاتِ (3) وَ النَّاسُ فِی فِتَنٍ انْجَذَمَ (4) فِیهَا حَبْلُ الدِّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِی الْیَقِینِ وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ (5) وَ تَشَتَّتَ الْأَمْرُ وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِیَ الْمَصْدَرُ فَالْهُدَی خَامِلٌ وَ الْعَمَی شَامِلٌ عُصِیَ الرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ الشَّیْطَانُ وَ خُذِلَ الْإِیمَانُ فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَکَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ وَ عَفَتْ (6) شُرُکُهُ أَطَاعُوا الشَّیْطَانَ فَسَلَکُوا مَسَالِکَهُ وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ بِهِمْ سَارَتْ أَعْلَامُهُ وَ قَامَ لِوَاؤُهُ فِی فِتَنٍ

ص: 217


1- عن مقام البلوی خ ل.
2- نهج البلاغة 1: 27 و 28 المطبوع بالمطبعة الرحمانیة بمصر، 8 و 9 المطبوع بطهران فی سنة 1302.
3- فی المصدر: بالمثلات. أقول: أی إنذارا بالعقوبات.
4- انجزم خ ل.
5- بفتح النون و سکون الجیم، أی اختطفت أصول معتقداتهم، فکل یزعم نفسه علی الحق و غیره علی الباطل.
6- أی محت و درست واضحات الطرق و سویها.

از گمراهی نجات داد و هدایت کرد، و از جهالت رهایی بخشید. سپس دیدار خود را برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر گزید، و آنچه نزد خود داشت برای او پسندید و او را با کوچ دادن از دنیا گرامی داشت، و از گرفتاری ها و مشکلات رهایی بخشید و کریمانه قبض روح کرد. (1)

توضیح

ضمیر در «عدته» به خداوند و نبوّت خدا به پیامبر برمی­گردد و ممکن است مرجع آن پیامبر باشد به این صورت که اضافه در «عدته» اضافه به مفعول باشد. همانطور که ممکن است ارجاع آن به خداوند باشد به این صورت که مقصود از «نبوّته» نبوّتی باشد که خداوند آن را وضع نمود و برای اصلاح مخلوقات مقدر کرد. و «السمۀ» به معنای نشانه و علامت است. و «المیلاد» یعنی زمان ولادت. و «الطرائق» یعنی راه­ها. و «التشتّت» یعنی پراکندگی و انتشار. فرموده ایشان: «ملحد فی اسمه» یعنی چیزی بر آن اطلاق می­کند یا چیزی به آن نسبت می­دهد که ناشایست است، یا اینکه نام آن را بر چیز دیگری اطلاق می­کند. فرموده ایشان: «أو مشیراً الی غیره» مانند دنیا پرستان و بت­پرستان. و در فرموده او: «ملل» و ما بعد آن، به تقدیر مضافی است یعنی: «ذووا ملل» یا حمل بر مبالغه می­شود، یا اینکه مضاف در مبتدا و بخشی از آن بخشی دیگر را تاکید می­کند و ممکن است در حالتی با هم تفاوت داشته باشند.

روایت49.

نهج البلاغه: و شهادت می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده خدا و فرستاده اوست. خداوند او را با دینی آشکار، و نشانه ای پایدار و قرآنی نوشته شده و استوار و نوری درخشان و چراغی تابان و فرمانی آشکار کننده فرستاد تا شک و تردیدها را نابود سازد و با دلائل روشن استدلال کند، و با آیات الهی مردم را پرهیز دهد، و از کیفرهای الهی بترساند. خدا پیامبر اسلام را زمانی فرستاد که مردم در فتنه ها گرفتار شده، رشته های دین پاره شده و ستون های ایمان و یقین ناپایدار بود. در اصول دین اختلاف داشته، و امور مردم پراکنده بود، راه رهایی دشوار و پناهگاهی وجود نداشت، چراغ هدایت بی نور، و کور دلی همگان را فرا گرفته بود. خدای رحمان معصیت می شد و شیطان یاری می گردید، ایمان بدون یاور مانده و ستون های آن ویران گردیده و نشانه های آن انکار شده، راه های آن ویران و جاده های آن کهنه و فراموش گردیده بود. مردم جاهلی شیطان را اطاعت می کردند و به راه های او می رفتند و در آبشخور شیطان سیراب می شدند. با دست مردم جاهلیت، نشانه های شیطان، آشکار و پرچم او بر افراشته گردید. فتنه ها،

ص: 217


1- . نهج البلاغه 1 : 27 - 28 چاپ تهران.

دَاسَتْهُمْ بِأَخْفَافِهَا وَ وَطِئَتْهُمْ بِأَظْلَافِهَا وَ قَامَتْ عَلَی سَنَابِکِهَا فَهُمْ فِیهَا تَائِهُونَ حَائِرُونَ جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِی خَیْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِیرَانٍ نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ بِأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُکْرَمٌ (1).

توضیح

قوله و العلم المأثور العلم إما بالکسر أو بفتحتین أی ما یهتدی به و المأثور المقدم علی غیره و المنقول و لا یخفی مناسبتهما و الصادع الظاهر الجلی و المَثُلات جمع مَثُلَة بفتح المیم و ضم الثاء العقوبة قوله انجذم أی انقطع و فی بعض النسخ بالزای بمعناه و الزعزعة الاضطراب و السواری جمع الساریة و هی الدعامة و النجر الأصل و الطبع فانهارت أی انهدمت و تنکرت أی تغیرت و الشرک بضمتین جمع شرکة بفتحتین و هی معظم الطریق أو وسطها قوله فی فتن داستهم متعلق بقوله سارت و قام أو خبر ثان لقوله و الناس و السنابک أطراف مقدم الحافر قوله فی خیر دار إما خبر ثالث أو متعلق بقوله تائهون و ما بعده و المراد بخیر الدار مکة و بشر الجیران کفار قریش و العالم الملجم من آمن به و الجاهل المکرم من کذبه و فیه احتمالات أخر لا یناسب المقام و قوله علیه السلام نومهم سهود و کحلهم دموع کنایة عن کثرة الفتن فیهم بحیث کانوا لا ینامون اهتماما بأنفسهم و إعدادا لقتال عدوهم و یبکون علی قتلاهم و ما ذهب منهم من الأموال و غیرها.

«50»

نهج، نهج البلاغة أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ وَ اعْتِزَامٍ (2) مِنَ الْفِتَنِ وَ انْتِشَارٍ مِنَ الْأُمُورِ وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ وَ الدُّنْیَا کَاسِفَةُ النُّورِ ظَاهِرَةُ الْغُرُورِ عَلَی حِینِ اصْفِرَارٍ مِنْ وَرَقِهَا (3) وَ إِیَاسٍ مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِهَا قَدْ دَرَسَتْ أَعْلَامُ الْهُدَی (4) وَ ظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَی فَهِیَ مُتَجَهِّمَةٌ لِأَهْلِهَا عَابِسَةٌ فِی وَجْهِ طَالِبِهَا ثَمَرُهَا

ص: 218


1- نهج البلاغة 1: 31- 33.
2- من اعتزم الفرس فی عنانه: مرّ جامحا لا ینثنی، و هی کنایة عن غلبة الفتن. و یروی بالراء المهملة کما سیأتی من اعترم الفرس: سطا و مالت. و یحتمل أن یکون من اعترم الصبی ثدی أمه أی مصه، و المعنی التزمت الفتن بهم کما التزم الصبی ثدی أمه.
3- هذا و ما بعدها تمثیل لتغیر الدنیا و زوال خیراتها و غلبة الشرور و الفتن علیها، و یأس الناس من التمتع بها. و الأیّام أیّام الجاهلیة.
4- فی المصدر: قد درست منار الهدی.

مردم را لگد مال کرده و با سم های محکم خود نابودشان کرده و پا بر جا ایستاده بود. امّا مردم حیران و سرگردان، بی خبر و فریب خورده، در کنار بهترین خانه (کعبه) و بدترین همسایگان (بت پرستان) زندگی می کردند. خواب آن­ها بیداری، و سرمه چشم آن­ها اشک بود، در سرزمینی که دانشمند آن لب فرو بسته و جاهل گرامی بود. (1)

توضیح

سخن ایشان: «و العلم مأثور» «العلم» یا با کسره عین است یا با فتحه عین و لام به معنای آنچه است که برای راهنمایی نصب می­شود. و «المأثور» یعنی چیزی که بر غیر آن تقدم و برتری دارد، و به معنای منقول نیز می­باشد که در مناسبت آن با سیاق خطبه آشکار است. و «الصادع» یعنی آشکار و واضح. و «المثلات» جمع مَثُلۀ با فتحه میم و ضمه ثاء، به معنای مجازات است. سخن ایشان: «انجذم» یعنی قطع شد. و در برخی نسخه­ها با زای به همان معنا آمده است. «الزعزعۀ» یعنی اضطراب. «السواری» جمع الساریۀ به معنای ستون است. و «النجر» یعنی ریشه و سرشت. «فانهارت» یعنی ویران شد و «تنکّرت» یعنی تغییر کرد. و «الشُرُک» با دو ضمه جمع الشَرَکۀ با دو فتحه، به معنای قسمت بزرگ راه یا وسط آن است. و «فی فتن داستهم» متعلق به «سارت و قام» است، یا اینکه خبر دوم برای «و الناس» و «السنابک» می­باشد. قسمت جلوی سُم است. «فی خیر دار» یا خبر سوم، یا متعلق به «تائهون» و ما بعد آن است. و مقصود از «خیر دار» مکّه، و مقصود از «شرّ جیران» کفار قریش و مقصود از «العالم الملجم» کسی است که به پیامبر ایمان می­ آورد و مقصود ا ز«الجاهل المکرم» کسی است که پیامبر را تکذیب می­کند. و در معنای آن احتمالات دیگر ممکن است که با سیاق کلام مناسبت ندارد. سخن ایشان: «نومهم سهود» . «کحلهم دموع» کنایه از فتنه­های زیادی است که به آنان می­رسد به گونه­ای که به خاطر توجه به خودشان و آمادگی برای جنگ با دشمن، نمی­خوابند و بر کشتگانشان و اموالی که از دست می­دهند و بر چیزهای دیگر گریه می­کنند.

روایت50.

نهج البلاغه: خدا پیامبر اسلام را هنگامی مبعوث فرمود که از زمان بعثت پیامبران پیشین مدّت ها گذشته، و ملّت ها در خواب عمیقی فرو خفته بودند. فتنه و فساد جهان را فرا گرفته و اعمال زشت رواج یافته بود. آتش جنگ همه جا زبانه می کشید و دنیا، بی نور و پر از مکر و فریب گشته بود. برگ های درخت زندگی به زردی گراییده و از میوه آن خبری نبود، آب حیات فروخشکیده و نشانه های هدایت کهنه و ویران شده بود. پرچم های هلاکت و گمراهی آشکار و دنیا با قیافه زشتی به مردم می نگریست، و با چهره ای عبوس و غم آلود با اهل دنیا روبرو می گشت. میوه درخت

ص: 218


1- . نهج البلاغه 1 : 31 - 32

الْفِتْنَةُ وَ طَعَامُهَا الْجِیفَةُ وَ شِعَارُهَا (1) الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّیْفُ (2).

بیان

الفترة انقطاع الوحی بین الرسل و الهجعة النوم و الاعتزام العزم کأن الفتنة مصممة للهرج و الفساد و فی بعض النسخ بالراء المهملة أی کثرة و شدة و فی الکافی و اعتراض من قولهم اعترض الفرس إذا مشی علی غیر الطریق و التلظی التلهب و الاغورار ذهاب الماء من غار الماء إذا ذهب و منه قوله تعالی إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً (3) و الدروس الامحاء و التجهم العبوس و المراد بالجیفة ما کانوا یکتسبونه بالمکاسب المحرمة فی الجاهلیة أو ما کانوا یأکلون من الحیوانات التی أزهقت روحها بغیر التذکیة و فی تشبیه الخوف بالشعار و السیف بالدثار وجوه من اللطف و البلاغة.

«51»

نهج، نهج البلاغة بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِی حَیْرَةٍ وَ حَاطِبُونَ (4) فِی فِتْنَةٍ قَدِ اسْتَهْوَتْهُمُ الْأَهْوَاءُ وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْکِبْرِیَاءُ (5) وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ حَیَارَی فِی زَلْزَالٍ مِنَ الْأَمْرِ وَ بَلَاءٍ (6) مِنَ الْجَهْلِ فَبَالَغَ صلی الله علیه و آله فِی النَّصِیحَةِ وَ مَضَی عَلَی الطَّرِیقَةِ وَ دَعَا إِلَی الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (7).

بیان

الحاطب هو الذی یجمع الحطب و یقال حاطب لیل لمن یجمع بین الصواب و الخطاء و یتکلم بالغث و السمین.

أقول: و یحتمل أن یکون علیه السلام استعار الحطب لما یکتسبونه من الأعمال لأنها کانت مما یحرقهم فی النار و فی بعض النسخ خابطون أی کانت حرکاتهم علی غیر نظام قوله علیه السلام استهوتهم الأهواء أی دعتهم و جذبتهم إلی أنفسها أو إلی مهاوی الهلاک

ص: 219


1- الشعار من الثیاب: ما یلی البدن. و الدثار: فوق الشعار.
2- نهج البلاغة 1: 170 و 171.
3- الملک: 30.
4- خابطون خ.
5- و استزلهم الکبراء خ. أقول: أی أضلهم سادتهم و کبراؤهم.
6- بلبال خ ل.
7- نهج البلاغة: 202 و 203.

دنیا در جاهلیّت فتنه، و خوراکش مردار بود، در درونش وحشت و اضطراب، و بر بیرون شمشیرهای ستم حکومت داشت. (1)

توضیح

«الفترۀ» به معنای قطع شدن وحی در میان پیامبران است. «الهجعۀ» خواب. و «الاعتزام» به معنای تصمیم است گویی که فتنه برای آشوب و فساد مصمّم گشته است. و در برخی نسخه­ها با راء مهلمه به معنای کثرت و شدّت آمده است. و در کافی به صورت «و اعتراض» ذکر شده که از این سخنشان است: «اعترض الفرس» هرگاه اسب به بیراهه رود. و «التلظّی» یعنی برافروخته شدن. و «الاغورار» یعنی فرو رفتن آب. که از «غار الماء» می­باشد هرگاه آب در زمین فرو برود. و از همین کلمه خداوند متعال فرموده است: «إن اصبح ماؤکم غوراً»(2) {یا آب آن [در زمین] فروکش کند.} و «الدروس» یعنی محو شدن، و «التجهّم» یعنی چهره در هم کشیدن. و مقصود از «الجیفۀ» اموالی است که از راه کسب و کار حرام در زمان جاهلیت به دست می­آوردند، یا مقصود گوشت حیواناتی بود که می­خوردند و آن حیوانات را بی­آنکه پاکیزه گرداند کشته می­شدند و در تشبیه ترس به لباس و شمشیر به لباس نکته­های ظریف و شیوایی نهفته است.

روایت51.

نهج البلاغه: خدا پیامبر اسلام را به هنگامی مبعوث فرمود که مردم در حیرت و سرگردانی بودند، در فتنه ها به سر می بردند، هوی و هوس بر آن­ها چیره شده، و خود بزرگ بینی و تکبّر به لغزش های فراوانشان کشانده بود، و نادانی­های جاهلیّت پست و خوارشان کرده، و در امور زندگی حیران و سرگردان بودند، و بلای جهل و نادانی دامنگیرشان بود. پس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نصیحت و خیرخواهی نهایت تلاش را کرد، و آنان را به راه راست راهنمایی، و از راه حکمت و موعظه نیکو، مردم را به خدا دعوت فرمود. (3)

توضیح

«الحاطب» کسی است که هیزم جمع می­کند و به کسی که درست و نادرست را با هم جمع می­کند و سخنان باارزش و بی­ارزش را بر زبان می­آورد، «حاطب اللیل» گویند.

می­گویم: ممکن است امام علیه السلام هیزم را برای کارهایی که انجام می­دهند استعاره آورده باشد زیرا اعمال آنان از جمله چیزهایی است که آنان را در آتش می­سوزاند. و در برخی نسخه­ها «خاطبون» ذکر شده است، یعنی حرکت­های آنان بدون نظم و ترتیب است. سخن امام علیه السلام: «استهوتهم الاهواء» یعنی هوی و هوس آنان را به سوی خود فرا خوانده و جذب کرده است، یا اینکه به سوی پرتگاه­های نابودی می­کشاند.

ص: 219


1- . نهج البلاغه 1 : 170 - 171
2- . ملک / 30
3- . نهج البلاغه : 202 - 203

و یقال استخفه أی وجده خفیفا و خف علیه تحریکه و الزلزال بالفتح اسم و بالکسر مصدر.

«52»

نهج، نهج البلاغة أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ یَقْرَأُ کِتَاباً وَ لَا یَدَّعِی نُبُوَّةً وَ لَا وَحْیاً فَقَاتَلَ بِمَنْ أَطَاعَهُ مَنْ عَصَاهُ یَسُوقُهُمْ إِلَی مَنْجَاتِهِمْ وَ یُبَادِرُ السَّاعَةَ (1) أَنْ تَنْزِلَ بِهِمْ یَحْسِرُ الْحَسِیرُ وَ یَقِفُ الْکَسِیرُ (2) فَیُقِیمُ عَلَیْهِ حَتَّی یُلْحِقَهُ غَایَتَهُ إِلَّا هَالِکاً لَا خَیْرَ فِیهِ حَتَّی أَرَاهُمْ مَنْجَاتَهُمْ وَ بَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ فَاسْتَدَارَتْ رَحَاهُمْ وَ اسْتَقَامَتْ قَنَاتُهُمْ (3).

إیضاح

قوله و لیس أحد من العرب یقرأ کتابا أی فی زمانه صلی الله علیه و آله و ما قاربه فلا ینافی بعثة هود و صالح و شعیب علیهم السلام فی العرب و أما خالد بن سنان فلو ثبت بعثته فلم یکن یقرأ کتابا و یدعی شریعة و إنما نبوته کانت مشابهة لنبوة جماعة من أنبیاء بنی إسرائیل لم یکن لهم کتب و لا شرائع مع أنه یمکن أن یکون المراد الزمان الذی بعده.

قوله علیه السلام و یبادر الساعة أن تنزل بهم أی یسارع إلی هدایتهم و تسلیکهم لسبیل الله کیلا تنزل بهم الساعة علی عمی منهم عن صراط الله قوله علیه السلام یحسر الحسیر الحسیر الذی أعیا فی طریقه و الغرض وصفه صلی الله علیه و آله بالشفقة علی الخلق فی حال أسفارهم معه فی الغزوات و نحوها أی أنه کان یسیر فی آخرهم و یفتقد المنقطع منهم عن عیاء أو انکسار مرکوب فلا یزال یلطف به حتی یبلغه أصحابه إلا ما لا یمکن إیصاله و لا یرجی أو المراد من وقف قدم عقله فی السلوک إلی الله أو انکسر لضلاله کان صلی الله علیه و آله هو المقیم له علی المحجة البیضاء و یهدیه حتی یوصله إلی الغایة المطلوبة إلا من لا یرجی فیه الخیر کأبی جهل و أبی لهب و أضرابهما و منجاتهم نجاتهم أو محل نجاتهم و محلتهم منزلهم و استدارة رحاهم کنایة عن اجتماعهم و اتساق أمورهم.

«53»

نهج، نهج البلاغة أَرْسَلَهُ دَاعِیاً إِلَی الْحَقِّ وَ شَاهِداً عَلَی الْخَلْقِ فَبَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ غَیْرَ

ص: 220


1- فی المصدر: و یبادر بهم الساعة.
2- الکسیر: المکسور.
3- نهج البلاغة: 215 و 216.

و گفته می­شود: «استخفه» یعنی او را خوار و ذلیل یافت و «خفّ علیه تحریکه». و «الزلزال» با فتحه زای، اسم و با کسره مصدر است.

روایت52.

نهج البلاغۀ: پس از ستایش پروردگار، همانا خداوند سبحان، حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود، در روزگارانی که عرب کتابی نخوانده و ادّعای وحی و پیامبری نداشت. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با یارانش به مبارزه با مخالفان پرداخت تا آنان را به سر منزل نجات کشاند، و پیش از آن که مرگشان فرا رسد آنان را به رستگاری رساند. با خستگان مدارا کرد، و شکسته حالان را زیر بال گرفت تا همه را به راه راست هدایت فرمود، جز آنان که راه گمراهی پیمودند. و در آن­ها خیری نبود. همه را نجات داد، و در جایگاه مناسب رستگاری، استقرارشان بخشید، تا آن که آسیاب زندگی آنان به چرخش در آمد، و نیزه شان تیز شد. (1)

توضیح

سخن ایشان «عرب کتابی نخوانده» یعنی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و زمان نزدیک به آن، پس با بعثت هود و صالح و شعیب علیهم السلام در میان عرب منافات ندارد. و اما اگر بعثت خالد بن سنان ثابت شود، او کتابی نخوانده و ادّعای شریعت ننموده است. و در حقیقت نبوّت او مشابه با نبوّت گروهی از پیامبران بنی اسرائیل است که کتاب و شریعت نداشتند، هر چند که ممکن است مقصود زمانی پس از زمان پیامبر باشد.

فرموده امام علیه السلام «و یبادر الساعۀ أن تنزل بهم» یعنی برای هدایت و بردن آنان به راه خداوند شتاب می­کند تا در حالت کوری و گمراهی از راه خداوند قیامت بر آنان نازل نشود. سخن ایشان: «یحسر الحسیر» حسیر کسی است که در راه می­ماند، و مقصود از آن توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دلسوزی بر مردم در حالت سفرشان با آن حضرت در غزوات و مانند آن است، یعنی آن حضرت به دنبال آنان حرکت می­کرد و از کسانی که به دلیل ناتوانی یا زخمی شدن چهارپایشان جا می­ماندند، پرس و جو می­کرد و پیوسته به آنان لطف و مهربانی می­کرد تا آن­ها را به دوستانش برساند، مگر در صورتی که امیدی به رساندن او نبوده و این کار امکان­پذیر نباشد، یا مقصود این است که هر کس عقل و خردش در مسیر سلوک الهی باز می­ماند یا به سبب گمراهی شکسته می­شد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را بر راه روشن می­انداخت و راهنمایی­اش می­کرد تا اینکه او را به هدف مطلوب می­رساند، مگر کسی که امید خیری در او نباشد مانند ابوجهل و الولهب و امثال آنان. و «منجاتهم» یعنی محل نجات آنان. و «محلّتهم» یعنی مکان نزول آنان.

و «چرخش آسیاب آنان» کنایه از گردهمایی آنان و نظم و ترتیب یافتن کارهای آنان.

روایت53.

نهج البلاغه: خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را فرستاد تا دعوت کننده به حق، و گواه اعمال خلق باشد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدون سستی و کوتاهی، رسالت پروردگارش را رسانید، و در راه خدا

ص: 220


1- . نهج البلاغه : 215 - 216

وَانٍ وَ لَا مُقَصِّرٍ وَ جَاهَدَ فِی اللَّهِ أَعْدَاءَهُ غَیْرَ وَاهِنٍ وَ لَا مُعَذِّرٍ إِمَامُ مَنِ اتَّقَی وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدَی (1).

بیان

الوانی الفاتر الکال و الواهن الضعیف و المعذر المعتذر من غیر عذر.

«54»

نهج، نهج البلاغة أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ تَنَازُعٍ مِنَ الْأَلْسُنِ فَقَفَّی بِهِ الرُّسُلَ وَ خَتَمَ بِهِ الْوَحْیَ فَجَاهَدَ فِی اللَّهِ الْمُدْبِرِینَ عَنْهُ وَ الْعَادِلِینَ بِهِ (2).

بیان

العادلون به الجاعلون له عدیلا و مثلا.

«55»

نهج، نهج البلاغة فَبَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْحَقِّ لِیُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ إِلَی عِبَادَتِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ الشَّیْطَانِ إِلَی طَاعَتِهِ بِقُرْآنٍ قَدْ بَیَّنَهُ وَ أَحْکَمَهُ لِیَعْلَمَ الْعِبَادُ رَبَّهُمْ إِذْ جَهِلُوهُ وَ لِیُقِرُّوا بِهِ (3) إِذْ جَحَدُوهُ وَ لِیُثْبِتُوهُ بَعْدَ إِذْ أَنْکَرُوهُ فَتَجَلَّی سُبْحَانَهُ لَهُمْ فِی کِتَابِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا رَأَوْهُ بِمَا أَرَاهُمْ مِنْ قُدْرَتِهِ وَ خَوَّفَهُمْ مِنْ سَطْوَتِهِ وَ کَیْفَ مَحَقَ مَنْ مَحَقَ بِالْمَثُلَاتِ وَ احْتَصَدَ مَنِ احْتَصَدَ بِالنَّقِمَاتِ (4).

بیان

أحکمه أی أتقنه و منعه من الفساد لفظا و معنی و لیقروا به أی باللسان و لیثبتوه أی بالقلب فتجلی سبحانه لهم أی ظهر و انکشف بما نبههم علیه فیه من آیات القدرة و القصص و قیل المراد بالکتاب (5) عالم الإیجاد لاشتماله علی آثار الصنع و محق الشی ء أبطله و محاه و الاحتصاد قطع الزرع و هنا کنایة عن استئصالهم.

«56»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَجِیبُهُ وَ صَفْوَتُهُ لَا یُوَازَی فَضْلُهُ وَ لَا یُجْبَرُ فَقْدُهُ أَضَاءَتْ بِهِ الْبِلَادُ بَعْدَ الضَّلَالَةِ الْمُظْلِمَةِ وَ الْجَهَالَةِ الْغَالِبَةِ (6) وَ الْجَفْوَةِ الْجَافِیَةِ وَ النَّاسُ

ص: 221


1- نهج البلاغة 1: 247.
2- نهج البلاغة 1: 270.
3- بعد خ ل.
4- نهج البلاغة 1: 284.
5- استعمال الکتاب فی عرفه علیه السلام بهذا المعنی بعید جدا بل هو استعمال محدث بعده بکثیر.
6- الغالیة خ.

با دشمنانش بدون عذر تراشی جنگید. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیشوای پرهیزکاران، و روشنی بخش چشم هدایت شدگان است. (1)

توضیح

«الوانی» یعنی ضعیف و خسته و ناتوان. و «الواهن» یعنی ضعیف. و «المعذّر» کسی است که بدون داشتن عذر، بهانه می­آورد.

روایت54.

نهج البلاغه: خدا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را پس از یک دوران طولانی که دیگر پیامبران نبودند، فرستاد: زمانی که میان طرفداران مذاهب گوناگون نزاع در گرفته و راه اختلاف می پیمودند. پس او را در پی پیامبران فرستاد و وحی را با فرستادن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ختم فرمود. پس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با تمام مخالفانی که به حق پشت کردند، و از آن منحرف گشتند به مبارزه پرداخت. (2)

توضیح

«العادلون به» یعنی کسانی برای خداوند عدیل و همتا قرار می­دهند.

روایت55.

نهج البلاغه: خداوند حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به حق برانگیخت تا بندگان خود را از پرستش دروغین بت ها رهایی بخشیده به پرستش خود راهنمایی کند، و آنان را از پیروی شیطان نجات داده به اطاعت خود کشاند، با قرآنی که معنی آن را آشکار کرد و اساسش را استوار فرمود، تا بندگان عظمت و بزرگی خدا را بدانند که نمی دانستند، و به پروردگار، اعتراف کنند پس از انکارهای طولانی اعتراف کردند، و او را پس از آن که نسبت به خدا آشنایی نداشتند به درستی بشناسند. پس خدای سبحان در کتاب خود بی آن که او را بنگرند خود را به بندگان شناساند، و قدرت خود را به همه نمایاند، و از قهر خود ترساند، و اینکه چگونه با کیفرها ملّتی را که باید نابود کند از میان برداشت و آنان را چگونه با داس انتقام درو کرد. (3)

توضیح

«احکمه» یعنی به خوبی اساسش را استوار گردانید و آن را از فساد در معنا و لفظ محفوظ داشت. و «لیقّروا به» یعنی با زبان و «لیثبتوه» یعنی با قلب. «فتجلّی سبحانه لهم» یعنی ظاهر شد و آیات قدرت و داستان­هایی را که آن­ها را از آن آگاه کرد، آشکار نمود. و گفته شده مقصود از کتاب، دنیای آفرینش است به خاطر مشتمل بودن بر آثار و نشانه­های آفرینش. و «محق الشیء» یعنی باطل و محو کرد. و «الاحتصاد» یعنی بریدن و درو کردن کشت. و در اینجا کنایه از ریشه کن کردن آنان است.

روایت56.

نهج البلاغه: و شهادت می دهم که حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده برگزیده و انتخاب شده او است، که در فضل و برتری، همتایی ندارد و هرگز فقدان او جبران نگردد. شهرهایی به وجود او روشن گشت، پس از آن که گمراهی وحشتناکی همه جا را فرا گرفته بود، و جهل و نادانی بر اندیشه ها غالب و قساوت و سنگدلی بر دلها مسلط بود، و مردم

ص: 221


1- . نهج البلاغه 1 : 247
2- . نهج البلاغه 1 : 270
3- . نهج البلاغه 1 : 284

یَسْتَحِلُّونَ الْحَرِیمَ وَ یَسْتَذِلُّونَ الْحَکِیمَ یَحْیَوْنَ عَلَی فَتْرَةٍ وَ یَمُوتُونَ عَلَی کَفْرَةٍ (1).

بیان

لا یوازی أی لا یساوی فضله و لا یبلغه أحد و الجبر إصلاح العظم من کسر و الغالبة فی بعض النسخ بالیاء المثناة أی المجاوزة عن الحد و الجفوة غلظ الطبع و قساوة القلب و الوصف للمبالغة کشعر شاعر و المراد بالفترة هنا انقطاع الوحی أو ترک الاجتهاد فی الطاعات.

«57»

نهج، نهج البلاغة أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَةٍ (2) مِنَ الْأُمَمِ وَ انْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ النُّورِ الْمُقْتَدَی بِهِ (3).

بیان

المبرم من الحبل المفتول و انتقاضه کنایة عن تعطیل قواعد الشرع و تزلزل أساس الدین.

«58»

نهج، نهج البلاغة بَعَثَهُ (4) بِالنُّورِ الْمُضِی ءِ وَ الْبُرْهَانِ الْجَلِیِّ وَ الْمِنْهَاجِ الْبَادِی وَ الْکِتَابِ الْهَادِی أُسْرَتُهُ خَیْرُ أُسْرَةٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَةٍ أَغْصَانُهَا مُعْتَدِلَةٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَةٌ مَوْلِدُهُ بِمَکَّةَ وَ هِجْرَتُهُ بِطَیْبَةَ (5) عَلَا بِهَا ذِکْرُهُ وَ امْتَدَّ (6) بِهَا صَوْتُهُ أَرْسَلَهُ بِحُجَّةٍ کَافِیَةٍ وَ مَوْعِظَةٍ شَافِیَةٍ وَ دَعْوَةٍ مُتَلَافِیَةٍ أَظْهَرَ بِهِ الشَّرَائِعَ الْمَجْهُولَةَ وَ قَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَةَ وَ بَیَّنَ بِهِ الْأَحْکَامَ الْمَفْصُولَةَ (7).

بیان

لعل المراد بالنور المضی ء نور النبوة و بالبرهان الجلی المعجزات الباهرة و بالمنهاج البادی شریعته الواضحة و أسرته أهل بیته صلی الله علیه و آله و شجرته أصله و قبیلته و اعتدال أغصانه کنایة عن تقارب أهل بیته فی الفضل و الکمال أو عدم الاختلاف بینهم

ص: 222


1- نهج البلاغة 1: 291.
2- قیل الهجعة: المرة من الهجوع و هو النوم لیلا، نوم الغفلة فی ظلمات الجهالة، و انتقاض الاحکام الإلهیّة التی ابرمت علی ألسنة الأنبیاء السابقین نقضها الناس علی مخالفتها.
3- نهج البلاغة 1: 308.
4- ابتعثه خ.
5- طیبة: المدینة المنورة.
6- و امتد منها خ ل.
7- نهج البلاغة 1: 315 و 316.

حرام را حلال می شمردند، و دانشمندان را تحقیر می کردند، و جدای از دین الهی زندگی کرده و در حال کفر و بی دینی جان می سپردند. (1)

توضیح

«لا یوازی» یعنی با فضل آن برابر نیست و کسی به پای آن نمی­رسد. و «الجبر» یعنی شکسته­بندی استخوان. «الغالبۀ» در برخی نسخه­ها با یاء دو نقطه یعنی: چیزی که از حدّ تجاوز کند. «الحفوۀ» خشونت و سنگدلی و وصف آن برای مبالغه است همانطور که گفته می­شود «شعر شاعر» و مقصود از «الفترۀ» در اینجا قطع شدن وحی یا ترک تلاش و کوشش در انجام عبادات است.

روایت57.

خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را هنگامی فرستاد که پیامبران حضور نداشتند، و امّت ها در خواب غفلت بودند، و رشته های دوستی و انسانیّت از هم گسسته بود. پس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به میان خلق آمد در حالی که کتاب های پیامبران پیشین را تصدیق کرد، و با «نوری» هدایتگر انسان­ها شد که همه باید از آن اطاعت نمایند. (2)

توضیح

«المبرم» طناب پیچیده شده و محکم است. «انتقاضه» کنایه از تعطیل شدن قواعد شریعت، و تزلزل بنیان دین است.

روایت58.

نهج البلاغه: خداوند پیامبرش را با نوری درخشان، و برهانی آشکار، و راهی روشن، و کتابی هدایتگر بر انگیخت. خانواده او نیکوترین خانواده، و درخت وجودش از بهترین درختان است که شاخه های آن راست و میوه های آن سر به زیر و در دسترس همگان است، زادگاه او مکه، و هجرت او به مدینه پاک و پاکیزه است، که در آنجا نام او بلند شد و دعوتش به همه جا رسید. خدا او را با برهانی کامل و کافی (قرآن) و پندهای شفا بخش، و دعوتی جبران کننده فرستاد. با فرستادن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شریعت های ناشناخته را شناساند، و ریشه بدعت های راه یافته در ادیان آسمانی را قطع کرد، و احکام و مقرّرات الهی را بیان فرمود. (3)

توضیح

شاید مقصود از «النور المضیء» نور نبوّت، و مقصود از «البرهان الجلیّ» معجزات آشکار و درخشان، و مقصود از «المنهاج البادی» شریعت آشکار باشد. «أسرته» یعنی اهل بیت آن حضرت. «شجرته» یعنی اصل و قبیه ایشان. «اعتدال أعضائه» کنایه از نزدیک بودن اهل بیت ایشان در فضیلت و کمالات، یا نبود اختلاف میان آنان است.

ص: 222


1- . نهج البلاغه 1 : 291
2- . نهج البلاغه 1 : 308
3- . نهج البلاغه 1 : 315 - 316

قوله علیه السلام متهدلة أی متدلیة کنایة عن سهولة اجتناء العلم منها و ظهورها و کثرتها و قوله علیه السلام و دعوة متلافیة لتلافیها ما فسد من قلوبهم و نظام أمورهم فی الجاهلیة قوله علیه السلام المفصولة أی ببیانه صلی الله علیه و آله أو فصلها الله سبحانه و أوضحها له صلی الله علیه و آله.

«59»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الصَّفِیُّ وَ أَمِینُهُ الرَّضِیُّ صلی الله علیه و آله أَرْسَلَهُ بِوُجُوبِ الْحُجَجِ وَ ظُهُورِ الْفَلَجِ وَ إِیضَاحِ الْمَنْهَجِ فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ صَادِعاً (1) بِهَا وَ حُمِلَ عَلَی الْمَحَجَّةِ دَالًّا عَلَیْهَا وَ أَقَامَ أَعْلَامَ الِاهْتِدَاءِ وَ مَنَارَ الضِّیَاءِ وَ جَعَلَ أَمْرَاسَ الْإِسْلَامِ مَتِینَةً وَ عُرَی الْإِیمَانِ وَثِیقَةً (2).

بیان

قوله بوجوب الحجج أی تمامها و نفوذها و لزومها و الفلج بالتحریک النصرة و الغلبة و المرسة بالتحریک الحبل و جمع جمعه أمراس و المتانة الشدة.

«60»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ دَعَا إِلَی طَاعَتِهِ وَ قَاهَرَ أَعْدَاءَهُ جِهَاداً عَنْ دِینِهِ لَا یَثْنِیهِ عَنْ ذَلِکَ اجْتِمَاعٌ عَلَی تَکْذِیبِهِ وَ الْتِمَاسٌ لِإِطْفَاءِ نُورِهِ (3).

بیان

لا یثنیه أی لا یصرفه و لا یعطفه.

«61»

نهج، نهج البلاغة وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلَامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَی نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشَمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ فَقَالَ هَذَا الشَّیْطَانُ قَدْ أَیِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَی مَا أَرَی إِلَّا أَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ وَ لَکِنَّکَ وَزِیرٌ وَ إِنَّکَ لَعَلَی خَیْرٍ (4).

بیان

قال ابن أبی الحدید و أما رنة الشیطان

فَرَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَبِیحَةَ اللَّیْلَةِ الَّتِی أُسْرِیَ بِهِ فِیهَا وَ هُوَ بِالْحِجْرِ یُصَلِّی فَلَمَّا قَضَی صَلَاتَهُ وَ قَضَیْتُ صَلَاتِی سَمِعْتُ رَنَّةً شَدِیدَةً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ

ص: 223


1- صدع به: تکلم به جهارا و فصله. و المحجة: جادة الطریق أی وسطه.
2- نهج البلاغة 1: 372 و 373.
3- نهج البلاغة 1: 388.
4- نهج البلاغة 1: 417.

سخن امام علیه السلام: «متهدّلۀ» کنایه از سهولت برگرفتن علم و دانش از آن و آشکار و فراوان بودن آن است. و سخن ایشان: «و دعوۀ متلافیۀ» زیرا دعوتی است که فساد دل­های آنان را جبران می­کند و امورات آنان را در جاهلیت نظم و ترتیب بخشید. «المفصولۀ» یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم احکام را توضیح می­دهد، یا خداوند سبحان احکام را تفصیل و توضیح می­دهد.

روایت59.

نهج البلاغه: گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده خدا، و پیامبر برگزیده، و امانت دار پسندیده اوست «درود خدا بر او و عترت او باد» خدا او را با حجّت های الزام کننده، و پیروزی آشکار، و راه روشن فرستاد، پس رسالت خود را آشکارا رساند، و مردم را به راه راست وا داشت، و آن را به همگان نشان داد، و نشانه های هدایت را بر افراشت، و چراغ های روشن را بر سر راه آدمیان گرفت، رشته های اسلام را استوار کرد، و دستگیره های ایمان را محکم و پایدار کرد. (1)

توضیح

سخن ایشان: «بوجوب الحجج» یعنی با کامل گردانیدن و اجرا و الزام حجت­ها. «الفلج» با حرکت حروف به معنای نصرت و چیرگی است، و «المرسۀ» با حرکت حروف به معنای طناب است و جمع الجمع آن «امراس» است، و «المتانۀ» یعنی استحکام.

روایت60.

نهج البلاغۀ: و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و پیامبر اوست، انسان ها را به اطاعت خدا دعوت فرمود، و با دشمنان خدا در راه دین او پیکار و مغلوبشان کرد. هرگز همداستانی دشمنان که او را دروغگو خواندند، او را از دعوت حق باز نداشت، و تلاش آنان برای خاموش کردن نور رسالت به نتیجه ای نرسید. (2)

توضیح

«لا یثنیه» یعنی او را باز نمی­دارد و رأی ایشان را نمی­زد.

روایت61.

نهج البلاغه: در آن روزها، در هیچ خانه اسلام راه نیافت جز خانه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که خدیجه هم در آن بود و من سوّمین آنان بودم. من نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوّت را می بوییدم من هنگامی که وحی بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرود می آمد، ناله شیطان را شنیدم، گفتم ای رسول خدا، این ناله کیست؟ گفت: شیطان است که از پرستش خویش مأیوس گردید و فرمود: «علی! تو آنچه را من می شنوم، می شنوی، و آنچه را که من می بینم، می بینی، جز اینکه تو پیامبر نیستی، بلکه وزیر من بوده و به راه خیر می روی». (3)

توضیح

ابن ابی الحدید گوید: در باره ناله شیطان، احمد بن حنبل در مسند خود از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده است که فرمود: من در صبح روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت همراه ایشان بودم و آن حضرت بر روی حجر نماز می­خواند. هنگامی که نمازش به پایان رسید و من نیز نمازم را به پایاین بردم، ناله­ و فغان بلندی شنیدم. عرض کردم: ای رسول خدا،

ص: 223


1- . نهج البلاغه 1 : 372 - 373
2- . نهج البلاغه 1 : 388
3- . نهج البلاغه 1 : 417

اللَّهِ مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ قَالَ أَ لَا تَعْلَمُ هَذِهِ رَنَّةُ الشَّیْطَانِ عَلِمَ أَنَّهُ أُسْرِیَ بِیَ اللَّیْلَةَ إِلَی السَّمَاءِ فَأَیِسَ مِنْ أَنْ یُعْبَدَ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا یُشَابِهُ هَذَا لَمَّا بَایَعَهُ الْأَنْصَارُ السَّبْعُونَ لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ سُمِعَ مِنَ الْعَقَبَةِ صَوْتٌ عَالٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَا أَهْلَ مَکَّةَ هَذَا مُذَمَّمٌ وَ الصُّبَاةُ مَعَهُ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی حَرْبِکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَنْصَارِ أَ لَا تَسْمَعُونَ مَا یَقُولُ هَذَا أَزَبُّ الْکَعْبَةِ یَعْنِی شَیْطَانَهَا وَ قَدْ رُوِیَ أَزْیَبُ الْعَقَبَةِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَ تَسْمَعُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ أَ مَا وَ اللَّهِ لَأَفْرُغَنَّ لَکَ.

انتهی. (1) أقول و هاتان الرنتان غیر ما ورد فی الخبر و هی إحدی الرنتین اللتین مضتا فی الخبرین.

«62»

نهج، نهج البلاغة وَ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاضَ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ کُلَّ غَمْرَةٍ وَ تَجَرَّعَ فِیهِ کُلَّ غُصَّةٍ وَ قَدْ تَلَوَّنَ لَهُ الْأَدْنَوْنَ وَ تَأَلَّبَ عَلَیْهِ الْأَقْصَوْنَ وَ خَلَعَتْ إِلَیْهِ الْعَرَبُ أَعِنَّتَهَا وَ ضَرَبَتْ إِلَی مُحَارَبَتِهِ بُطُونَ رَوَاحِلِهَا حَتَّی أَنْزَلَتْ بِسَاحَتِهِ عَدَاوَتَهَا مِنْ أَبْعَدِ الدَّارِ وَ أَسْحَقِ الْمَزَارِ (2).

بیان

الغمرة الزحمة من الماء و الناس و الشدة و خوضها اقتحامها قوله علیه السلام و قد تلون أی تغیر أقاربه ألوانا (3) و تألب أی تجمع علیه الأبعدون نسبا قوله علیه السلام و خلعت هذا مثل سائر أی أوجفوا إلیه مسرعین لمحاربته لأن الخیل إذا خلعت أعنتها کان أسرع لجریها و السحق البعد.

«63»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ وَ أَعْلَامُ الْهُدَی دَارِسَةٌ وَ مَنَاهِجُ الدِّینِ طَامِسَةٌ فَصَدَعَ بِالْحَقِّ وَ نَصَحَ لِلْخَلْقِ وَ هَدَی إِلَی الرُّشْدِ وَ أَمَرَ بِالْقَصْدِ صلی الله علیه و آله (4).

«64»

نهج، نهج البلاغة بَعَثَهُ حِینَ لَا عَلَمٌ قَائِمٌ وَ لَا مَنَارٌ سَاطِعٌ وَ لَا مَنْهَجٌ وَاضِحٌ (5).

ص: 224


1- شرح النهج لابن أبی الحدید 3: 254.
2- نهج البلاغة 1: 425.
3- فلم یثبتوا معه. و لم یوفوا بعهدهم له.
4- نهج البلاغة 1: 428.
5- نهج البلاغة 1: 430.

این ناله از چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است، چرا که خبردار شده که من امشب به آسمان می­روم و از این ناامید شده که در این سرزمین کسی او را عبادت نکند.

و از روایتی مشابه این از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که هنگامی که در شب عقبۀ، انصار با آن حضرت بیعت کردند در تاریکی شب از عقبۀ صدای بلند شنیده شد که می­گفت: ای اهل مکّه این مذمّم است و صباۀ با اوست و می­خواهند با شما بجنگند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به انصار فرمود: آیا نمی­شنوید که این «ازب کعبه» یعنی شیطان آن، چه می­گوید - و به صورت «ازیب کعبه» نیز روایت شده است - سپس رو به سوی او کرد و فرمود: ای دشمن خدا آیا می­شنوی؟ سوگند به خدا که از دست تو خلاص می­شوم. پایان سخن. (1)

می­گویم: این دو ناله غیر از آن چیزی است که در روایت آمد، و آن ناله، یکی از دو ناله و صدایی بود که در دو روایت ذکر شد.

روایت62.

نهج البلاغه: و شهادت می دهیم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست، که در راه رضایت حق در کام هر گونه سختی و ناراحتی فرو رفت، و جام مشکلات و ناگواریها را سر کشید، روزگاری خویشاوندان او به دو رویی و دشمنی پرداختند، و بیگانگان در کینه توزی و دشمنی با او متّحد شدند. اعراب برای نبرد با پیامبر عنان گسیخته، و با تازیانه بر مرکب ها نواخته و از هر سو گرد می آمدند، و از دورترین سرزمین، و فراموش شده ترین نقطه ها، دشمنی خود را بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرود آوردند. (2)

توضیح

«الغمرۀ» قسمت پرآب، و گروهی از مردم، و به معنای سختی نیز می­باشد. و «خوضها» یعنی فرو رفتن در آن. سخن امام «و قد تلوّن» یعنی نزدیکان او به چند رنگ تغییر یافتند. و «تألّب» یعنی کسانی که نسبت دورتری با آن حضرت داشتند بر ایشان گرد آمدند. «خلعت الیه العرب أعنّتها» این مثل مشهوری است، یعنی به سرعت برای جنگ با او شتافتند. زیرا هرگاه افسار اسبان کنده شود، سریع­تر می­دوند. «السحق» یعنی: دوری و نابودی.

روایت63.

نهج البلاغه: و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست، خدا پیامبرش را هنگامی فرستاد که نشانه های هدایت از یاد رفته، و راه های دین ویران شده بود. او حق را آشکار، و مردم را نصیحت فرمود، همه را به رستگاری هدایت، و به میانه روی فرمان داد. (3)

روایت64.

نهج البلاغه: خداوند هنگامی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود که نشانه ای از دین الهی بر پا، و نه چراغ هدایتی روشن، و نه راه حقّی آشکار بود. (4)

ص: 224


1- . شرح نهج البلاغه از ابن ابی الحدید 3 : 254
2- . نهج البلاغه 1 : 425
3- . نهج البلاغه 1 : 428
4- . نهج البلاغه 1 : 430
بیان

الساطع المرتفع.

«65»

نهج، نهج البلاغة ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْحَقِّ حِینَ دَنَا مِنَ الدُّنْیَا الِانْقِطَاعُ وَ أَقْبَلَ مِنَ الْآخِرَةِ الِاطِّلَاعُ وَ أَظْلَمَتْ بَهْجَتُهَا بَعْدَ إِشْرَاقٍ وَ قَامَتْ بِأَهْلِهَا عَلَی سَاقٍ وَ خَشُنَ مِنْهَا مِهَادٌ وَ أَزِفَ مِنْهَا قِیَادٌ (1) فِی انْقِطَاعٍ مِنْ مُدَّتِهَا وَ اقْتِرَابٍ مِنْ أَشْرَاطِهَا وَ تَصَرُّمٍ مِنْ أَهْلِهَا وَ انْفِصَامٍ مِنْ حَلْقَتِهَا وَ انْتِشَارٍ مِنْ سَبَبِهَا وَ عَفَاءٍ مِنْ أَعْلَامِهَا وَ تَکَشُّفٍ مِنْ عَوْرَاتِهَا وَ قَصْرٍ مِنْ طُولِهَا جَعَلَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَلَاغاً لِرِسَالَتِهِ وَ کَرَامَةً لِأُمَّتِهِ وَ رَبِیعاً لِأَهْلِ زَمَانِهِ وَ رِفْعَةً لِأَعْوَانِهِ وَ شَرَفاً لِأَنْصَارِهِ (2).

بیان

علی ساق أی علی شدة و المهاد الفراش قوله علیه السلام و أزف منها قیاد أی قرب منها انقیاد للانقطاع و الزوال و أشراط الساعة علاماتها و التصرم الانقضاء و الانفصام الانقطاع و کنی بالحلقة عن نظامها و اجتماع أهلها بالنوامیس و الشرائع و السبب کل شی ء یتوصل به إلی غیره و انتشاره کنایة عن فساد أسباب ذلک النظام و العفاء الدروس و الهلاک و یمکن أن یکون المراد بالأعلام العلماء و الصلحاء (3) قوله من طولها أی من امتدادها و قرئ الطول بکسر الطاء و فتح الواو بمعنی الحبل.

«66»

نهج، نهج البلاغة أَرْسَلَهُ بِالضِّیَاءِ وَ قَدَّمَهُ فِی الاصْطِفَاءِ فَرَتَقَ بِهِ الْمَفَاتِقَ وَ سَاوَرَ بِهِ الْمُغَالِبَ وَ ذَلَّلَ بِهِ الصُّعُوبَةَ وَ سَهَّلَ بِهِ الْحُزُونَةَ حَتَّی سَرَّحَ الضَّلَالَ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمَالٍ (4).

بیان

قوله علیه السلام فی الاصطفاء أی علی غیره من الأنبیاء و الأوصیاء و المفاتق جمع مفتق أی أصلح به المفاسد و الأمور و المنتشرة و المساورة المواثبة أی کسر به صلی الله علیه و آله سورة من أراد الطغیان و الحزن المکان الغلیظ الخشن و الحزونة الخشونة قوله علیه السلام حتی سرح الضلال أی طرده و أسرع به ذهابا عن یمین و شمال من قولهم ناقة سرح و منسرحة أی سریعة.

«67»

نهج، نهج البلاغة فَصَدَعَ بِمَا أَمَرَ بِهِ وَ بَلَّغَ رِسَالَةَ رَبِّهِ فَلَمَّ اللَّهُ بِهِ الصَّدْعَ وَ رَتَقَ بِهِ

ص: 225


1- نفاد خ ل.
2- نهج البلاغة 1: 437.
3- او الخیرات و المحاسن، قبال العورات.
4- نهج البلاغة 1: 455.

توضیح

الساطع یعنی المرتفع.

روایت65.

نهج البلاغه: سپس خداوند سبحان حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را هنگامی مبعوث فرمود که دنیا به مراحل پایانی رسیده، نشانه های آخرت نزدیک، و رونق آن به تاریکی گراییده و اهل خود را به پاداشته، جای آن ناهموار، آماده نیستی و نابودی، زمانش در شرف پایان، و نشانه های نابودی آن آشکار، موجودات در آستانه مرگ، حلقه زندگی آن شکسته، و اسباب حیات در هم ریخته، پرچمهای دنیا پوسیده، و پرده هایش دریده، و عمرها به کوتاهی رسیده بود. در این هنگام خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را ابلاغ کننده رسالت، افتخار آفرین امّت، چونان باران بهاری برای تشنگان حقیقت آن روزگاران، مایه سربلندی مسلمانان، و عزّت و شرافت یارانش قرار داد. (1)

توضیح

«علی ساق» یعنی با سختی. «المهاد» به معنای فرش و بساط است. «ازف منها قیاد» یعنی زمانش در شرف پایان و زوال بود. «اشراط الساعۀ» یعنی نشانه­های قیامت. «التصرّم» منقضی شدن. و «الانفصام» یعنی پایان یافتن. و با حلقه­ ها از نظم و ترتیب آن، و با گردهمایی اهل آن از قوانین و شریعت­ها کنایه آورده است. «السبب» هر چیزی است که بدان به چیزی دیگر برسند. و «انتشار السبب» کنایه از فاسد شدن اسباب این نظام است. «العفاء» به معنای کهنگی و نابودی است. و ممکن است مقصود از «الاعلام» دانشمندان و انسان­های صالح باشند. «من طولها» یعنی از امتداد یافتن آن. و «الطول» با کسره طاء و فتح واو به معنای ریسمان، قرائت شده است.

روایت66.

نهج البلاغه: خدا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را با روشنایی اسلام فرستاد، و در گزینش، او را بر همه مقدّم داشت، با بعثت او شکاف ها را پر، و سلطه گران پیروز را در هم شکست، و سختی ها را آسان، و ناهمواری ها را هموار فرمود تا آن که گمراهی را از چپ و راست تار و مار کرد.(2)

توضیح

مقصود سخن امام از «فی الاصطفاء» این است که ایشان را بر دیگر انبیاء و اوصیاء مقدم داشت. «المفاتق» جمع مفتق است، یعنی: مفاصد و امور پراکنده را به واسطه ایشان درست نمود. «المساورۀ» به معنای برحهیدن است، یعنی: به واسطه پیامبر تجاوز و سرکشی کسانی را که قصد طغیان داشتند، درهم شکست. و «الحزن» به معنای مکان سخت و ستبر است. «الحزونۀ» یعنی خشونت و ستبرگی. فرموده ایشان: «حتی سرح الظلال» یعنی گمراهی را طرد کرد و سریعاً از راست و چپ آن را بیرون کرد. و از این سخنشان است که گویند: «ناقۀ سرح و منسرحۀ» یعنی شتر سریع.

روایت67.

نهج البلاغه: پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آنچه را که به ابلاغ شد آشکار کرد،

ص: 225


1- . نهج البلاغه 1 : 437
2- . نهج البلاغه 1 : 455

الْفَتْقَ وَ أَلَّفَ بِهِ بَیْنَ ذَوِی الْأَرْحَامِ بَعْدَ الْعَدَاوَةِ الْوَاغِرَةِ فِی الصُّدُورِ وَ الضَّغَائِنِ الْقَادِحَةِ فِی الْقُلُوبِ (1).

بیان

لم الله شعثه أی أصلح و جمع ما تفرق من أموره و الصدع الشق و کذا الفتق و الرتق ضده و الوغرة شدة توقد الحر و منه قیل فی صدره علی وغر بالتسکین أی ضغن و عداوة و توقد من الغیظ و الضغینة الحقد أی الحقد الذی یقدح النار فی القلوب و یوقدها فیها.

«68»

نهج، نهج البلاغة إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَذِیراً لِلْعَالَمِینَ وَ أَمِیناً عَلَی التَّنْزِیلِ وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ دِینٍ وَ فِی شَرِّ دَارٍ مُنِیخُونَ بَیْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ وَ حَیَّاتٍ صُمٍّ تَشْرَبُونَ الْکَدِرَ وَ تَأْکُلُونَ الْجَشِبَ وَ تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَکُمْ الْأَصْنَامُ فِیکُمْ مَنْصُوبَةٌ وَ الْآثَامُ بِکُمْ مَعْصُوبَةٌ (2).

بیان

قوله علیه السلام شر دار أی باعتبار شمول الکفر و الضلالة أو باعتبار أن أکثرها البوادی و لقلة المعمورة و قلة الماء فلا ینافی کونها خیر دار للصالحین لشرافة المکان و یحتمل أن یکون المراد الدار المجازیة أی دار الجاهلیة و الإناخة الإقامة بالمکان و الحیة الصماء التی لا تنزجر بالصوت کأنها لا تسمع و ربما یراد بها الصلبة الشدیدة و قیل یجوز أن یعنی بالحجارة و الحیات المجاز یقال للأعداء حیات و إنه لحجر خشن المس إذا کان ألد الخصام و الجشب الطعام الغلیظ الخشن و الذی لا إدام معه قوله علیه السلام معصوبة أی مشدودة.

«69»

نهج، نهج البلاغة إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ یَقْرَأُ کِتَاباً وَ لَا یَدَّعِی نُبُوَّةً فَسَاقَ النَّاسَ حَتَّی بَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ (3) وَ بَلَّغَهُمْ مَنْجَاتَهُمْ فَاسْتَقَامَتْ قَنَاتُهُمْ وَ اطْمَأَنَّتْ صِفَاتُهُمْ (4).

ص: 226


1- نهج البلاغة 1: 489. و فیه: و بلغ رسالات ربّه.
2- نهج البلاغة 1: 74.
3- أی موضع حلولهم الذی یلیق إنسانیتهم و منزلتهم و استعدادهم.
4- نهج البلاغة 1: 89.

و پیام های پروردگارش را رساند. او شکاف های اجتماعی را به وحدت اصلاح، و فاصله ها را به هم پیوند داد و پس از آن که آتش دشمنی ها و کینه های بر افروخته در دل ها راه یافته بود، میان خویشاوندان یگانگی بر قرار کرد. (1)

توضیح

«لم الله شعثه» یعنی امور پراکنده را درست و جمع نمود. و «الصدع» یعنی شکاف، و «الفتق» نیز به همین معنا است و «الرتق» متضاد آن است. «الوغرۀ»

شدت تابش گرما است. و از همین کلمه گویند: «فی صدره علیّ وغر» با سکون غین، یعنی نسبت به من کینه و دشمنی دارد و از کینه برافروخته است. «الضغینۀ» یعنی کینه­ای که آتش در دل­ها می­افکند و آن را برمی­افروزد.

روایت68.

نهج البلاغه: خداوند، پیامبر اسلام، حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را هشدار دهنده جهانیان مبعوث فرمود، تا امین و پاسدار وحی الهی باشد، آنگاه که شما ملّت عرب، بدترین دین را داشته، و در بدترین خانه زندگی می کردید، میان غارها، سنگهای خشن و مارهای سمّی خطرناک فاقد شنوایی، به سر می بردید، آب های آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید، خون یکدیگر را به ناحق می ریختید، و پیوند خویشاوندی را می بردید، بت ها میان شما پرستش می شد، و مفاسد و گناهان، شما را فرا گرفته بود. (2)

توضیح

فرموده امام «شرّ دار» یعنی به اعتبار فراگیری کفر و گمراهی، یا به اعتبار اینکه بیشتر آنجا بیابان بوده است، و به خاطر کمبود آبادانی و کمبود آب، پس با اینکه بهترین سرای برای انسان­های صالح باشد منافاتی ندارد زیرا آن مکان شرافت دارد و ممکن است مقصود، سرای و خانه مجازی باشد، یعنی خانه جاهلیّت. «الاناخۀ» یعنی اقامت در مکان. «الحیّۀ الصمّاء» ماری است که با صدا دور نمی­شود گویی نمی­شنود و چه بسا مقصود از آن مار سخت و سفت باشد. و گفته شده: جایز است مقصود از مارها و سنگ­ها به صورت مجازی باشد، گفه می­شود: للأعداء حیّات، و أنّه لحجر خشن المسّ: هرگاه دشمن سرسختی باشد. «الجشب» غذائی است که سخت و ستبر باشد و نتوان از آن نان­خورش درست کرد و «معصوبۀ» یعنی بسته شده.

روایت69.

نهج البلاغه: همانا خداوند هنگامی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود که هیچ کس از عرب، کتاب آسمانی نداشت، و ادّعای پیامبری نمی کرد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم جاهلی را تا به جایگاه کرامت انسانی پیش برد و به رستگاری رساند، که سر نیزه هایشان کندی نپذیرفت و پیروز شدند و جامعه آنان استحکام گرفت. (3)

ص: 226


1- . نهج البلاغه 1 : 489
2- . نهج البلاغه 1 : 74
3- . نهج البلاغه 1 : 89
بیان

قوله علیه السلام حتی بوأهم محلتهم أی أسکنهم منزلتهم التی خلقوا لأجلها من الإسلام و الإیمان و العلم و سائر الکمالات بحسب استعداداتهم و المنجاة محل النجاة و القناة الرمح و استقامتها کنایة عن القوة و الغلبة و الدولة (1) و الصفاة الحجر الأملس المنبسط استعیرت لحالهم التی کانوا علیها من النهب و الغارة و الخوف و التزلزل فکانوا کالواقف علی حجر أملس متزلزل فاطمأنت أحوالهم و سکنوا فی مواطنهم بسبب مقدمه صلی الله علیه و آله.

«70»

نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ابْتَعَثَهُ وَ النَّاسُ یَضْرِبُونَ فِی غَمْرَةٍ وَ یَمُوجُونَ فِی حَیْرَةٍ قَدْ قَادَتْهُمْ أَزِمَّةُ الْحَیْنِ وَ اسْتَغْلَقَتْ عَلَی أَفْئِدَتِهِمْ أَقْفَالُ الرَّیْنِ (2).

بیان

الضرب السیر السریع و الضارب السابح و الغمرة الماء الکثیر (3) و الحین الهلاک و استغلقت أی تعسر فتحها و الرین الطبع و التغطیة (4)

«71»

قال الکازرونی فی المنتقی فیما رواه بإسناده (5) أول ما بدئ به رسول الله من الوحی الرؤیا الصادقة و کان لا یری رؤیا إلا جاءت به مثل فلق الصبح ثم حبب إلیه الخلاء فکان یأتی حراء فیتعبد فیه (6) حتی فجأه الحق و هو فی غار حراء فجاءه الملک و ساق الحدیث إلی أن قال.

ص: 227


1- أو عن استقامة أحوالهم.
2- نهج البلاغة 1: 391 و 392.
3- و المراد شدة الفتن و بلایاها، أو شدة الجهل و رزایاه.
4- أی غطاء الجهل و حجاب الضلال.
5- و الاسناد هکذا: حدّثنا شیخنا تقی الدین أبو الثناء محمود بن علیّ بن مقبل الدقوقی، حدّثنا أبو عبد اللّه محمّد بن یعقوب بن أبی الفرج حدّثنا أبو علیّ حنبل بن عبد اللّه بن فرج الرصافی، حدّثنا أمین الحضرة أبو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین، حدّثنا أبو علیّ الحسن بن علیّ بن محمّد المشهور بابن المذهب، حدّثنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعی حدّثنا عبد اللّه بن أحمد بن محمّد بن حنبل حدّثنی أبی حدّثنا عبد الرزاق حدّثنا معمر عن الزهری اخبرنی عروة عن عائشة أنها قالت: اول اه.
6- فی المصدر: فکان یأتی حراء فیتحنث فیه. و هو التعبد اللیالی ذوات العدد و یتزود لذلک ثمّ یرجع الی خدیجة فتزوده لمثلها حتّی فجأه الحق.

توضیح

فرموده امام علیه السلام: «ختّی بوّأهم محلّتهم» یعنی آنان را در منزلت­هایی که به خاطر آن آفریده شدند، از جمله اسلام و ایمان و علم و دیگر کمالات بر اساس توانایی­هایشان، جای داد. «المنجاۀ» مجل نجات است. «القناۀ» نیزه و «استقامت الرمح» کنایه از قوّت و جیرگی و حکومت است. «الصفاۀ» صخره نرم پهن است. که برای وضعیت چپاول و جنگ و ترس و تزلزل استعاره آورده شده است. گویی آنان بر سنگی نرم و متزلزل ایستاده بودند. پس وضعیتشان سر و سامان یافت و به سبب قدوم مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سرزمین­های خود سکونت گزیدند.

روایت70.

نهج البلاغه: گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست، هنگامی او را مبعوث فرمود که مردم در گرداب جهالت فرو رفته بودند، و در حیرت و سرگردانی به سر می بردند، هلاکت آنان را مهار کرده و به سوی خود می کشید، و گمراهی بر جان و دلشان قفل زده بود. (1)

توضیح

«الضرب» یعنی حرکت سریع. «الضارب» شناگر است. و «الغمرۀ» یعنی: آب فروان. «الحین» به معنای هلاکت و نابودی است و «استغلقت» یعنی به صورتی بود که گشودن قفل­های دل آن­ها سخت و دشوار شد. «الرین» یعنی سرشت و پوشاندن.

روایت71.

می­گویم: کازرونی در منتقی با اسنادش آورده است: اولین چیزی که بدان وحی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آغاز شد، رؤیای صادقه در خواب بود و هر خوابی که ایشان می­دید همچون سپیده دم صبح روشن بود. سپس تنهایی­گزیدن و خلوت برای آن حضرت خوشایند افتاد و به غار حراء می­آمد و در آنجا به عبادت مشغول می­شد (2) تا ناگاه وحی فرا رسید و آن حضرت در غار حراء بود. فرشته آمد. و حدیث را ادامه داده تا اینجا که گفته است:

ص: 227


1- . نهج البلاغه 1 : 391 - 392
2- . در کتاب آمده است: شب­های متعدد به عبادت مشغول می­شد و توشه­ای با خود می­برد سپس به نزد خدیجه برمی­کشت و و خدیجه برای چند شب دیگر برایش توشه می­بست تا ناگاه وحی فرا رسید.

کان ورقة بن نوفل ابن عم خدیجة امرأ تنصر فی الجاهلیة و کان یکتب العبرانی بالعربیة من الإنجیل ما شاء الله أن یکتب و کان شیخا کبیرا قد عمی فقالت له خدیجة أی ابن عم اسمع من ابن أخیک فقال ورقة یا ابن أخی ما تری فأخبره رسول الله صلی الله علیه و آله فقال ورقة هذا الناموس الأکبر الذی أنزل الله تعالی علی موسی علیه السلام یا لیتنی فیها جذعا أکون حیا حین یخرجک قومک فقال رسول الله علیه السلام أ و مخرجی هم قال نعم لم یأت رجل قط بما جئت به إلا عودی و إن یدرکنی یومک أنصرک نصرا مؤزرا ثم لم ینشب ورقة أن توفی و فتر الوحی فترة ثم أتاه الوحی الناموس جبرئیل علیه السلام و صاحب سر الملک.

قوله جذعا أی شابا قویا کالجذع من الدواب حتی أبالغ فی نصرک قوله مؤزرا أی بالغا فی القوة لم ینشب بفتح الشین أی لم یمکث و لم یحدث شیئا و لم یشتغل به

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّ خَدِیجَةَ أَتَتْ وَرَقَةَ وَ قَالَتْ أَخْبِرْنِی عَنْ جَبْرَئِیلَ مَا هُوَ قَالَ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ مَا ذُکِرَ جَبْرَئِیلُ فِی بَلْدَةٍ لَا یَعْبُدُونَ فِیهَا اللَّهَ قَالَتْ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ أَتَاهُ قَالَ فَإِنْ کَانَ جَبْرَئِیلُ هَبَطَ إِلَی هَذِهِ الْأَرْضِ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْهَا خَیْراً عَظِیماً هُوَ النَّامُوسُ الْأَکْبَرُ الَّذِی أَتَی مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام بِالرِّسَالَةِ وَ الْوَحْیِ قَالَتْ فَأَخْبِرْنِی هَلْ تَجِدُ فِیمَا قَرَأْتَ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ نَبِیّاً فِی هَذَا الزَّمَانِ یَکُونُ یَتِیماً فَیُؤْوِیهِ اللَّهُ وَ فَقِیراً فَیُغْنِیهِ اللَّهُ تَکْفُلُهُ امْرَأَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ أَکْثَرُهُمْ حَسَباً وَ ذَکَرَتْ کَلَاماً آخَرَ فَقَالَ لَهَا نَعْتُهُ مِثْلُ نَعْتِکِ یَا خَدِیجَةُ قَالَتْ فَهَلْ تَجِدُ غَیْرَهَا قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ یَمْشِی عَلَی الْمَاءِ کَمَا مَشَی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ تُکَلِّمُهُ الْمَوْتَی کَمَا کَلَّمَتْ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ تُسَلِّمُ عَلَیْهِ الْحِجَارَةُ وَ تَشْهَدُ لَهُ الْأَشْجَارُ وَ أَخْبَرَهَا بِنَحْوِ قَوْلِ بَحِیرَی ثُمَّ انْصَرَفَتْ عَنْهُ وَ أَتَتْ عَدَّاساً الرَّاهِبَ وَ کَانَ شَیْخاً قَدْ وَقَعَ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ مِنَ الْکِبَرِ فَقَالَتْ یَا عَدَّاسُ أَخْبِرْنِی عَنْ جَبْرَئِیلَ علیه السلام مَا هُوَ فَقَالَ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ وَ خَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ مَا ذُکِرَ جَبْرَئِیلُ فِی بَلْدَةٍ لَا یُذْکَرُ اللَّهُ فِیهَا وَ لَا یُعْبَدُ قَالَتْ أَخْبِرْنِی عَنْهُ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أُخْبِرُکِ حَتَّی تُخْبِرَنِی مِنْ أَیْنَ عَرَفْتِ اسْمَ جَبْرَئِیلَ قَالَتْ لِی عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ بِالْکِتْمَانِ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ

ص: 228

ورقه بن نوفل پسرعموی خدیجه در زمان جاهلیت مسیحی بود و تا جایی که خدا می­خواست انجیل را از زبان عبرانی به زبانی عربی می­نوشت و او پیرمردی مسنّ بود که نابینا شده بود. خدیجه به او گفت: ای پسر عمو، از برادرزاده­ات بشنو. ورقه گفت: ای برادرزاده! چه می­بینی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باری او بازگو نمود. ورقه گفت: این ناموس اکبر «جبرئیل» است که خداوند بر موسی علیه السلام نازل کرد. ای کاش من جوان بودم و زنده می­ماندم هنگامی که قومت تو را بیرون می­کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا آنان مرا بیرون می­کنند. گفت: آری. آنچه را که تو آورده­ای هیچ کس نمی­آورد مگر اینکه با او دشمنی کننند و اگر من در آن هنگام تو را دریابم، یاریت می­کنم. سپس چندان طول نکشید که ورقه وفات یافت. و وحی مدتی قطع گردید سپس وحی ناموس یعنی جبرئیل علیه السلام فرشته صاحب سرّ پیامبر آمد.

سخن او« جذعاً» یعنی جوانی تنومند همچون چهارپایان کوچک، تا بتوانم با تمام وجود تو را یاری کنم. «مؤزراً» یعنی بسیار نیرومند. «لم ینشب» با فتحه شین یعنی طول نکشید و اتفاقی نیفتاد و به کاری مشغول نشد.

در روایت دیگری آمده است: خدیجه به نزد ورقه رفت و گفت: به من بگو که جبرئیل چیست؟ گفت: قدّوس قدّوس! نام جبرئیل در هیچ منطقه­ای ذکر نشده که خداوند در آنجا عبادت نشده باشد. گفت: محمد بن عبدالله به من خبر داده که جبرئیل به نزد او آمده است. ورقه گفت: اگر جبرئیل به این سرزمین آمده است قطعا خداوند خیر و برکت فراوان به این دیار می­فرستد. جبرئیل، ناموس بزرگی است که با رسالت و وحی به سوی موسی و عیسی علیهما السلام آمد. خدیجه گفت: به من خبر بده که در آنچه از تورات و انجیل خوانده­ای چیزی یافتی مبنی بر اینکه خداوند در این روزگار پیامبری مبعوث کند که یتیم باشد و خداوند پناهش دهد، نیازمند باشد و خداوند بی­نیازش کند، و زنی از قریش او را سرپرستی می­کند که از همه آنان نژاد و نسب بالاتری داشته باشد. و در باب تعریف خود سخنان دیگری بر زبان آورد. ورقه گفت: ویژگی این پیامبر همین است که تو گفتی؟ خدیجه گفت: آیا ویژگی دیگری دارد؟ گفت: آری، بر آب راه می­رود چنان که عیسی بر آن می­رفت و مردگان با او سخن می­گویند همانطور که با عیسی بن مریم سخن گفتند، و سنگ بر او سلام دهد و درختان برای او گواهی­ می­دهند و به مانند سخنان بحیرا برای او بازگو نمود. سپس خدیجه از نزد او بازگشت و به نزد عداس راهب آمد. و عداس پیرمردی بود که ابروانش بر چشمانش افتاده بود. خدیجه گفت: به من خبر بده که جبرئیل چیست؟ گفت: قدّوس قدّوس و سجده­کنان بر زمین افتاد. و گفت: نام جبرئیل در سرزمینی برده نمی­شود که در آنجا خداوند ذکر و عبادت نشود. گفت: مرا از جبرئیل باخبر کن. گفت: نه به خدا تو را با خبر نمی­کنم تا نگویی که نام جبرئیل را از کجا شناختی؟ گفت: به خدا بر تو عهد و پیان می­بندم که راز را فاش نکنی. گفت: باشد.

ص: 228

أَخْبَرَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ أَتَاهُ قَالَ عَدَّاسٌ ذَلِکِ النَّامُوسُ الْأَکْبَرُ الَّذِی کَانَ یَأْتِی مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام بِالْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی هَذِهِ الْأَرْضِ لَقَدْ نَزَلَ إِلَیْهَا خَیْرٌ عَظِیمٌ وَ لَکِنْ یَا خَدِیجَةُ إِنَّ الشَّیْطَانَ رُبَّمَا عَرَضَ لِلْعَبْدِ فَأَرَاهُ أُمُوراً فَخُذِی کِتَابِی هَذَا فَانْطَلِقِی بِهِ إِلَی صَاحِبِکِ فَإِنْ کَانَ مَجْنُوناً فَإِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ فَلَنْ یَضُرَّهُ (1) ثُمَّ انْطَلَقَتْ بِالْکِتَابِ مَعَهَا فَلَمَّا دَخَلَتْ مَنْزِلَهَا إِذَا هِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَاعِدٌ یُقْرِئُهُ هَذِهِ الْآیَاتِ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ أَیِ الضَّالُّ أَوِ الْمَجْنُونُ (2) فَلَمَّا سَمِعَتْ خَدِیجَةُ قِرَاءَتَهُ اهْتَزَّتْ فَرَحاً ثُمَّ رَآهُ صلی الله علیه و آله عَدَّاسٌ (3) فَقَالَ اکْشِفْ لِی عَنْ ظَهْرِکَ فَکَشَفَ فَإِذَا خَاتَمُ النُّبُوَّةِ یَلُوحُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ عَدَّاسٌ إِلَیْهِ خَرَّ سَاجِداً یَقُولُ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ أَنْتَ وَ اللَّهِ النَّبِیُّ الَّذِی بَشَّرَ بِکَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام أَمَا وَ اللَّهِ یَا خَدِیجَةُ لَیَظْهَرَنَّ لَهُ أَمْرٌ عَظِیمٌ وَ نَبَأٌ کَبِیرٌ فَوَ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ إِنْ عِشْتُ حَتَّی تُؤْمَرَ بِالدُّعَاءِ لَأَضْرِبَنَّ بَیْنَ یَدَیْکَ بِالسَّیْفِ هَلْ أُمِرْتَ بِشَیْ ءٍ بَعْدُ قَالَ لَا قَالَ سَتُؤْمَرُ ثُمَّ تُؤْمَرُ ثُمَّ تُکَذَّبُ ثُمَّ یُخْرِجُکَ قَوْمُکَ (4) وَ اللَّهُ یَنْصُرُکَ وَ مَلَائِکَتُهُ.

قال ابن إسحاق کان أول من اتبع رسول الله صلی الله علیه و آله خدیجة و کان أول ذکر آمن به علی علیه السلام و هو یومئذ ابن عشر سنین ثم زید بن حارثة قیل ثم أسلم بلال و قیل ثم أبو بکر ثم الزبیر و عثمان و طلحة و سعد بن أبی وقاص و عبد الرحمن بن عوف. (5)

ص: 229


1- فی المصدر: و سألته عما سألت عنه ورقة بن نوفل فأخبرها بنحو ما قال ورقة بن نوفل ثمّ انطلقت.
2- فی المصدر: یعنی بالمفتون الضال، و الصحیح فی تفسیر المفتون أنّه المجنون.
3- فی المصدر: اهتزت فرحا، ثمّ قال للنبی صلّی اللّه علیه و آله: فداک أبی و امی امض معی إلی عداس، فقام معها إلی عداس، فلما أن سلم علیه قال: ادن منی، فدنا منه، قال: اکشف اه.
4- فی المصدر: بعد ذلک: فشق ذلک علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، قال: یا عداس و انهم لیخرجونی؟ قال: نعم ما جاء و اللّه أحد بمثل ما جئت به الا أخرجه قومه، و کان قومه أشد الناس علیه، و اللّه ینصرک و ملائکته، ثمّ انصرف عنه النبیّ.
5- المنتقی فی مولود المصطفی: الباب الثانی فیما کان فی السنة الأولی من نبوّته.

گفت: محمد بن عبدالله به من خبر داده که جبرئیل به نزدش آمده است. عداس گفت: آن ناموس اکبری است که به موسی و عیسی علیهما السلام وحی و رسالت می­شد، به خدا سوگند اگر جبرئیل به این دیار آمده، قطعا خداوند خیر و برکت فراوان به این دیار می­فرستد، و اما ای خدیجه چه بسا شیطان متعرض بنده­ای گردد و اموری به او بنمایاند. این کتاب مرا بگیر و به نزد شوهرت ببر، اگر دیوانه باشد به برکت این کتاب شفا می­یابد و دیوانگی­اش برطرف می­شود و اگر امری از جانب خداوند باشد ضرری به او نمی­رساند. خدیجه کتاب را با خود برد و هنگامی که وارد خانه­اش شد رسول خدا صلی الله علیه و سلم را یافت که با جبرئیل نشسته بود و جبرئیل این آیات را بر ایشان خواند: « ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ * مَا أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَإِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ * وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ * فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ »(1)

{ نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند، [که] تو، به لطف پروردگارت، دیوانه نیستی. و بی گمان، تو را پاداشی بی منّت خواهد بود. و راستی که تو را خویی والاست! به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} «المفتون» یعنی گمراه یا دیوانه. چون خدیجه قرائت رسول خدا را شنید، شادمان گشت. سپس عداس آن حضرت را دید و گفت: پشتت را به من نشان بده، پیامبر جامه کنار زد که ناگاه مهر نبوّت از میانه شانه آن حضرت می­تابید و چون عداس آن را دید سجده­کنان بر زمین افتاد و می­گفت: قدّوس قدّوس، به خدا سوگند تو همان پیامبری که موسی و عیسی به ظهور تو بشارت دادند. اما سوگند به خدا ای خدیجه! امری بزرگ و خبری عظیم برای او ظهور می­کند. سوگند به خدا ای محمد! اگر من زنده بمانم تا آن زمان که به دعوت مردم امر بشوی، پیشاپیش تو با کفار می­جنگم. آیا به دعوت مردم امر شده­ای؟ فرمود: خیر. گفت: به زودی فرمان دعوت به تو داده می­شود و باز امر به دعوت می­شوی سپس تو را تکذیب می­کنند و بعد قومت تو را بیرون می­کنند و خداوند و فرشتگانش به یاری تو می­آیند.

ابن اسحاق گوید: اولین شخصی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تبعیت کرد، خدیجه بود و اولین مردی که به آن حضرت ایمان آورد علی علیه السلام بود که در آن زمان ده سال داست، سپس زید بن حارثه، گفته شده: بلال اسلام آورد و گفته شده: ابوبکر اسلام آورد، و پس از آن­ها زبیر و عثمان و سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف مسلمان شدند. (2)

ص: 229


1- . قلم / 1 - 6
2- . المنتقی فی مولود المصطفی : باب دو در ذکر احول سال اول نبوّت

و قال ابن الأثیر فی الکامل قال الواقدی و أسلم أبو ذر قالوا رابعا أو خامسا و أسلم عمرو بن عیینة السلمی رابعا أو خامسا و قیل إن الزبیر کان رابعا أو خامسا و أسلم خالد بن سعید بن العاص خامسا. (1) و قال فی المنتقی و مما کان فی مبعثه صلی الله علیه و آله رمی الشیاطین بالشهب بعد عشرین یوما من البعث روی عن ابن عباس قال لما بعث الله محمدا صلی الله علیه و آله دحر (2) الجن و رموا بالکواکب و کانوا قبل یستمعون لکل قبیل من الجن مقعد یستمعون فیه فأول من فزع لذلک أهل الطائف فجعلوا یذبحون لآلهتهم من کان له إبل أو غنم کل یوم حتی کادت أموالهم یذهب ثم تناهوا و قال بعضهم لبعض أ لا ترون معالم السماء کما هی لم یذهب منها شی ء و قال إبلیس هذا أمر حدث فی الأرض ائتونی من کل أرض بتربة فکان یؤتی بالتربة فیشمها و یلقیها حتی أتی بتربة تهامة فشمها و قال هنا الحدث.

و مما کان فی مبعثه صلی الله علیه و آله ما روی أنه لما بعث الله نبیه أصبح کسری ذات غداة و قد انفصم طاق ملکه من وسطها فلما رأی ذلک أحزنه و قال شاه بشکست یقول الملک انکسر ثم دعا کهانه و سحرته و منجمیه و قال انظروا فی ذلک الأمر فنظروا ثم قالوا لیخرجن من الحجاز سلطان یبلغ المشرق تخصب عنه الأرض کأفضل ما أخصبت من ملک کان قبله.

وَ رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی کِسْرَی فِیکَ قَالَ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکاً فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ سُورِ جِدَارِ بَیْتِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ تَلَأْلَأَ نُوراً فَلَمَّا رَآهَا فَزِعَ فَقَالَ لَمْ تَفْزَعْ یَا کِسْرَی إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ رَسُولًا وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً فَاتَّبِعْهُ تَسْلَمْ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتُکَ قَالَ سَأَنْظُرُ..

و عن أبی سلمة (3) قال بعث الله عز و جل ملکا إلی کسری و هو فی بیت من بیوت

ص: 230


1- الکامل 1: 21.
2- دحره: طرده دفعه. أبعده.
3- فی المصدر: عن أبی سلمة بن عبد الرحمن بن عوف. أقول: قیل: اسمه عبد اللّه، و قیل إسماعیل.

ابن اثیر در کامل گوید: واقدی گوید: و ابوذر اسلام آورد و گفته­اند: چهارمین یا پنجمین نفری بود که مسلمان شد. و عمرو بن عیینه سلمی چهارمین یا پنجمین نفری بود که اسلام آورد. و گفته شده: زبیر چهارمین یا پنجمین شخصی بود که مسلمان شد و خالد بن سعید بن عاص پنجمین نفر بود که اسلام آورد. (1)

در المنتقی آمده است: از جمله قضایای که در هنگام بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اتفاق افتاد این بود که پس از گذشت بیست روز از بعثت، شیاطین با شهاب­هایی طرد شدند. از ابن عباس روایت شده که گفت: هنگامی که خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث کرد جنیان طرد شده و با ستارگان رجم شدند. در حالی که پیش از این استماع می­کردند و هر طایفه­ای از جنیان جایگاهی داشتند که از آنجا استراق سمع می­کردند. اولین گروهی که از این مسأله ترسیدند جنیان طائف بودند و هر کدام از آنان که شتر و گوسفند داشتند هر روز برای خدایانشان قربانی می­کردند تا اینکه نزدیک بود همه امولشان را از دست بدهند. سپس از این کار دست برداشتند و به یکدیگر گفتند: آیا نشانه­های آسمان را نمی­بیند که چیزی از آن کم نشده است و به همان حال باقی مانده است. و ابلیس گفت: دلیل منع استراق سمع، اتفاقی است که در زمین افتاده است، از هر منطقه­ای مقداری خاک پیش من بیاورید. آنان خاک می­آوردند و ابلیس بو می­کرد و می­انداخت تا اینکه از خاک تهامه آوردند. ابلیس آن را بوئید و گفت: اینجا قضیه­ای رخ داده است.

و از جمله قضایای دیگری که در هنگام بعثت اتفاق افتاد، این است که روایت شده هنگامی که خداوند پیامبرش را مبعوث کرد، کسری (پادشاه ایران) بامدادی نشسته بود دید که طاق ایوانش از میان شکافته شد. با دیدن آن سخن اندوهگین شد و گفت: «شاه بشکست» یعنی پادشاهی ما برافتاد. سپس کاهنان و ساحران و منجمانش را فرا خواند و گفت: در این قضیه اندیشه کنید. آنان فکر کردند و گفتند: از حجاز پادشاهی بیرون می­آید که به مشرق می­رسد و زمین از برکت او چندان فراخی یابد که پیش از او دوره هیچ پادشاهی اینگونه نبوده است.

از حسن بصری روایت شده که صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: ای رسول خدا، حجت خداوند بر کسری (پادشاه ایران) در باره تو چه چیزی است؟ فرمود: خداوند فرشته­ای فرستاد و او دستش را از لای دیوار خانه­ای که کسری در آنجا بود بیرون کرد و از پرتو این دست، خانه پر نور شد. کسری با دیدن آن ترسید. فرشته گفت: ای کسری چرا می­ترسی؟ همانا خداوند پیامبری فرستاده و کتابی بر او نازل فرموده است، از او پیروی کن تا تمام دنیا و آخرتت به سلامت باشد. گفت: در این باره فکر می­کنم.

از ابوسلمه روایت شده که گفت: خداوند عزّ و جلّ فرشته­ای را به سوی کسری فرستاد و او در یکی از خانه­های

ص: 230


1- . کامل 1 : 21

إیوانه الذی لا یدخل علیه فیه أحد فلم یرعه إلا به قائما علی رأسه فی یده عصا بالهاجرة فی ساعته التی کان یقیل فیها فقال یا کسری أ تسلم أو أکسر هذه العصا فقال بهل بهل بالفارسیة و معناها خل خل و أمهل و لا تکسر فانصرف عنه ثم دعا حراسه و حجابه فتغیظ علیهم و قال من أدخل الرجل علی قالوا ما دخل علیک أحد و لا رأیناه حتی إذا کان العام القابل أتاه فی الساعة التی أتاه فیها فقال له کما قال له ثم قال أ تسلم أو أکسر هذه العصا فقال بهل بهل فخرج عنه فدعا کسری حجابه و بوابه فتغیظ علیهم و قال لهم کما قال أول مرة فقالوا ما رأینا أحدا دخل علیک حتی إذا کان فی العام الثالث أتاه فی الساعة التی جاء فیها و قال له کما قال ثم قال أ تسلم أو أکسر هذه العصا فقال بهل بهل قال فکسر العصا ثم خرج فهلک کسری عند ذلک.

و یروی عن أبی سلمة أنه قال ذکر لی أن الملک إنما دخل علیه بقارورتین فی یده ثم قال أسلم فلم یفعل فضرب إحداهما علی الأخری فرضضهما ثم خرج و کان من هلاکه ما کان.

و یروی أن خالد بن وبدة (1) کان رئیسا فی المجوس و أسلم قال کان کسری إذا رکب رکب أمامه رجلان فیقولان له ساعة فساعة أنت عبد و لست برب فیشیر برأسه أی نعم قال فرکب یوما فقالا له ذلک فلم یشر برأسه فشکوا إلی صاحب شرطه فرکب صاحب شرطه لیعاتبه و کان کسری قد نام فلما وقع صوت حوافر الدواب فی سمعه استیقظ فدخل علیه صاحب شرطه فقال أیقظتمونی و لم تدعونی أنام إنی رأیت أنه رمی بی فوق سبع سماوات فوقفت بین یدی الله تعالی فإذا رجل بین یدیه علیه إزار و رداء فقال لی سلم مفاتیح خزائن أرضی إلی هذا فأیقظتمونی قال و صاحب الإزار و الرداء یعنی به النبی صلی الله علیه و آله (2)

«72»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمَّارِ بْنِ (3) مِیثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَرَأَ رَجُلٌ عِنْدَ

ص: 231


1- فی المصدر: خالد بن ربدة.
2- المنتقی: الباب الثانی فیما کان فی السنة الأولی من نبوّته.
3- هکذا فی الکتاب و فی تفسیر البرهان 1: 523، و لم نجد الرجل فی أصحاب الصادق علیه السلام، و الظاهر أنّه مصحف عمران بن میثم کما فی اسناد الکافی، و الرجل عمران بن میثم بن یحیی الأسدی المترجم فی رجال الشیخ و فی فهرست النجاشیّ.

کاخش بود که کسی بدانجا نمی­رفت. در قیلوله نیمروز کسری ناگاه دید که شخصی با عصایی در دست بر بالای سرش ایستاده است. گفت: ای کسری! مسلمان می­شوی یا این عصا را بشکنم؟ کسری به فارسی گفت: «بهل بهل» یعنی رها کن و مهلت بده و مشکن. فرشته بازگردید. سپس کسری دربانان و نگهبانان را فرا خواند و آنان را با خشم تمام بازخواست کرد و گفت: چه کسی این مرد را بر من وارد کرد؟ گفتند: کسی بر شما وارد نشد و ما او را ندیدیم. تا اینکه سال دیگر شد و همان فرشته با آن عصا در همان ساعت و در همان خانه به نزد او آمد و همان جملات را به او گفت. سپس گفت: آیا مسلمان می­شوی یا این عصا را بکشنم. گفت: «بهل بهل». فرشته بیرون رفت و کسری دربانان و نگهبانانش را طلبید و با خشم آنان را بازخواست کرد و به مانند بار پیشین با آنان سخن گفت. گفتند: کسی را ندیدیم که بر شما وارد شود. چون سال سوم رسید در همان ساعتی که آمده بود، به نزدش آمد و همان جملات را به او گفت، و گفت: آیا مسلمان می­شوی یا این عصا را بشکنم؟ او گفت: «بهل بهل» گوید: عصا را شکست و بعد بیرون رفت. و کسری در همان نزدیکی هلاک شد.

از ابوسلمه روایت شده که گفت: برای من اینگونه نقل شده که فرشته در حالی که دو قاروره (ظرف) در دست داشت نزد کسری آمد و گفت: اسلام بیاور. او اسلام نیاورد پس فرشه ظرف­ها را بر هم زد و خورد کرد و بیرون رفت. و هلاکت و مرگ کسری فرا رسید.

خالد بن وبده که یکی از رؤسای زردشتیان بود و اسلام آورد گفته است: هرگاه کسری سوار بر ستور می­شد در پیش او دو مرکب حرکت می­کردند و دم به دم به او می­گفتند: تو بنده­ای و خدا نیستی. و او با اشاره سر تصدیق می­کرد. گوید: روزی سوار شد و آن دو به کسری همان جمله را گفتند و او با اشاره سر تصدیق نکرد. پس به صاحب شرطه (فرمانده ارتش) شکایت بردند و او سوار شد تا کسری را مؤاخده کند و در آن حال کسری خوابیده بود. صدای پای چهارپایان به گوش کسری رسید و بیدار شد. صاحب شرطه آمد. کسری گفت: چرا مرا بیدار کردی! در خواب دیدم مرا بالای هفت آسمان بردند و من در محضر خداوند ایستادم و مردی که ردا و ازاری بر تن داشت در محضر خداوند ایستاده بود. خداوند به من گفت: کلیدهای گنجینه­های زمین را به این مرد تسلیم کن. و در این میان مرا بیدار کردید. روای گوید: مقصودش از آن صاحب ازار و رداء پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود. (1)

روایت72.

تفسیر عیاشی: عمار بن میثم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: مردی نزد

ص: 231


1- . المنتقی فی مولود المصطفی : باب دو در ذکر احول سال اول نبوّت

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآی اتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ (1) فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَذَّبُوهُ أَشَدَّ التَّکْذِیبِ وَ لَکِنَّهَا مُخَفَّفَةٌ لَا یَکْذِبُونَکَ لَا یَأْتُونَ بِبَاطِلٍ یُکَذِّبُونَ بِهِ حَقَّکَ (2).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن النضر عن محمد بن أبی حمزة عن یعقوب بن شعیب عن عمران بن میثم عنه علیه السلام مثله (3).

«73»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ قَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ إِبْطَالَ قَوْلِکَ (4).

«74»

ختص، الإختصاص قَرَنَ إِسْرَافِیلُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ سِنِینَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی شَیْئاً ثُمَّ قَرَنَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عِشْرِینَ سَنَةً وَ ذَلِکَ حَیْثُ أُوحِیَ إِلَیْهِ فَأَقَامَ بِمَکَّةَ عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا عَشْرَ سِنِینَ وَ قُبِضَ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً (5).

«75»

الطُّرَفُ، لِلسَّیِّدِ بْنِ طَاوُسٍ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْوَصِیَّةِ لِعِیسَی بْنِ الْمُسْتَفَادِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ بَدْءِ الْإِسْلَامِ کَیْفَ أَسْلَمَ عَلِیٌّ وَ کَیْفَ أَسْلَمَتْ خَدِیجَةُ فَقَالَ تَأْبَی إِلَّا أَنْ تَطْلُبَ أُصُولَ الْعِلْمِ وَ مُبْتَدَأَهُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَسْأَلُ تَفَقُّهاً ثُمَّ قَالَ سَأَلْتُ أَبِی علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِی لَمَّا دَعَاهُمَا (6) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا عَلِیُّ وَ یَا خَدِیجَةُ أَسْلَمْتُمَا لِلَّهِ وَ سَلَّمْتُمَا لَهُ وَ قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ عِنْدِی یَدْعُوکُمَا إِلَی بَیْعَةِ الْإِسْلَامِ فَأَسْلِمَا تَسْلَمَا وَ أَطِیعَا تَهْدِیَا فَقَالا فَعَلْنَا وَ أَطَعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ عِنْدِی یَقُولُ لَکُمَا إِنَّ لِلْإِسْلَامِ شُرُوطاً وَ عُهُوداً وَ مَوَاثِیقَ فَابْتَدِئَاهُ بِمَا شَرَطَ اللَّهُ عَلَیْکُمَا لِنَفْسِهِ وَ

ص: 232


1- الأنعام: 33. أقول: قد عرفت قبلا أن نافع و الکسائی و الاعشی عن أبی بکر قرءوا بالتخفیف کما فی الروایة.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- روضة الکافی: 200 و فیه. علی أمیر المؤمنین علیه السلام.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی الموضع المتقدم ذکره.
5- الاختصاص: 130.
6- فی المصدر: لما أسلما دعاهما.

امیر مؤمنان علیه السلام آیه: «فَإِنَّهُمْ لاَ یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ»(1) {به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند.} را قرائت کرد. ایشان فرمود: بلی و قسم به خدا به شدت آن را تکذیب کردند و آیه بدون تشدید یعنی چنین نازل شده است: لا یکذبونک، تو را تکذیب نمی­کنند، یعنی باطلی را نمی­آورند که با آن، حق تو را تکذیب کنند. (2)

کافی: عمران بن میثم همین حدیث را از امام صادق علیه السلام روایت کرده است

روایت73.

تفسیر عیاشی: حسین بن منذر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در باره این آیه «فإنّهم لا یکذبونک» فرمود: یعنی نمی­توانند سخن تو را باطل کنند. (3)

روایت74.

اختصاص: اسرافیل به مدت سه سال با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همنشین شد و آن حضرت صدا می­شنید اما چیزی نمی­دید. سپس جبرئیل علیه السلام بیست سال قرین پیامبر شد و این در زمانی بود که به ایشان وحی می­نمود. آن حضرت ده سال در مکه اقامت داشت و بعد از آن به مدینه هجرت نمود و ده سال در آنجا بماند و در حالی که شصت و سه ساله بود، قبض روح گردید. (4)

روایت75.

طرف: به نقل از کتاب الوصیّۀ عیسی بن مستفاد آورده است که گوید: از امام موسی بن جعفر علیه السلام در باره آغاز ظهور اسلام و چگونگی اسلام آوردن علی علیه السلام و خدیجه سؤال کردم. حضرت فرمود: پیداست که می خواهی از دانش اسلامی و احکام دینی که چگونه پدید آمد آگاه شوی؟ و سوگند به خدا تو از روی کنجکاوی می­پرسی. سپس فرمود: من هم از پدرم حضرت صادق علیه السلام راجع به همین موضوع سؤال کردم، پدرم فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم خدیجه و علی علیه السلام را به اسلام دعوت کرد فرمود: ای علی و ای خدیجه! برای خدا اسلام بیاورید و خود راتسلیم ذات مقدس او کنید! و فرمود: جبرئیل هم اکنون نزد من است و شما را دعوت می کند که اسلام را بپذیرید شما نیز اسلام بیاورید تا سلامتی یابید و از خدا فرمان برید تا هدایت و رستگار شوید. باز فرمود: جبرئیل نزد من است و به شما می گوید: اسلام شرط­ها و عهدها و پیمان­هایی دارد. خدا قبل از هر چیز برای خود و

ص: 232


1- . انعام / 33
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . تفسیر عیاشی ک مخطوط
4- . اختصاص : 130

لِرَسُولِهِ أَنْ تَقُولَا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی مُلْکِهِ (1) لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً إِلَهاً وَاحِداً مُخْلِصاً وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ وَ نَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یَرْفَعُ وَ یَضَعُ وَ یُغْنِی وَ یُفْقِرُ وَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ قَالا شَهِدْنَا قَالَ وَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَی الْمَکَارِهِ وَ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الذِّرَاعَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ غُسْلُ الْجَنَابَةِ فِی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ إِقَامُ الصَّلَاةِ وَ أَخْذُ الزَّکَاةِ مِنْ حِلِّهَا وَ وَضْعِهَا فِی أَهْلِهَا وَ حِجُّ الْبَیْتِ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ الْعَدْلُ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْقَسْمُ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ وَ رَفْعُهَا إِلَی الْإِمَامِ فَإِنَّهُ لَا شُبْهَةَ عِنْدَهُ وَ طَاعَةُ وَلِیِّ الْأَمْرِ بَعْدِی وَ مَعْرِفَتُهُ فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ مُوَالاةُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاةُ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ الْبَرَاءَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ حِزْبِهِ وَ أَشْیَاعِهِ وَ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْأَحْزَابِ تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ وَ أُمَیَّةَ وَ أَشْیَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ وَ الْحَیَاةُ عَلَی دِینِی وَ سُنَّتِی وَ دِینِ وَصِیِّی وَ سُنَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْمَوْتُ عَلَی مِثْلِ ذَلِکَ (2) وَ تَرْکُ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ مُلَاحَاةُ النَّاسِ (3) یَا خَدِیجَةُ فَهِمْتِ مَا شَرَطَ رَبُّکِ عَلَیْکِ قَالَتْ نَعَمْ وَ آمَنْتُ وَ صَدَّقْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ قَالَ عَلِیٌّ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ تُبَایِعُنِی عَلَی مَا شَرَطْتُ عَلَیْکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَبَسَطَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَّهُ وَ وَضَعَ کَفَّ عَلِیٍّ علیه السلام فِی کَفِّهِ وَ قَالَ بَایِعْنِی یَا عَلِیُّ عَلَی مَا شَرَطْتُ عَلَیْکَ وَ أَنْ تَمْنَعَنِی مِمَّا تَمْنَعُ مِنْهُ نَفْسَکَ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اهْتَدَیْتَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ رَشَدْتَ وَ وُفِّقْتَ أَرْشَدَکَ اللَّهُ یَا خَدِیجَةُ ضَعِی یَدَکَ فَوْقَ یَدِ عَلِیٍّ فَبَایِعِی لَهُ فَبَایَعَتْ عَلَی مِثْلِ مَا بَایَعَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی أَنَّهُ لَا جِهَادَ عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ یَا خَدِیجَةُ هَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاکِ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدِی قَالَتْ صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ بَایَعْتُهُ عَلَی مَا قُلْتَ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُکَ (4) وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً عَلِیماً (5).

ص: 233


1- زاد المصدر: لم یلده والد.
2- زاد فی المصدر بعد ذلک: غیر شاقة لامانته، و لا متعیدة و لا متأخرة عنه. أقول: المتعیدة الغضبان. الظلوم.
3- الملاحاة: المنازعة. الملاومة.
4- فی المصدر: و اشهدک بذلک.
5- الطرف: 4- 6 أقول: لعل شرطه صلّی اللّه علیه و آله علیهما زائدا علی ما کان یشرط.

پیامبرش با شما شرط می­کند و تعهد می­گیرد که بگویید: گواهی می­دهیم خدائی جز خداوند یکتا که شریکی در قلمرو حکومتش ندارد، و همسر و فرزندی اختیار نکرده است. خداوند یگانه و بی­نقص و عیب است. و گواهی دهید که بنده او محمد پیامبر خدا است که خدا او را برای عموم بشر تا روز قیامت اعزام داشته است.گواهی دهید که خداوند زنده می­کند و می­میراند، و بالا می­برد و پایین می­آورد، و بی­نیاز می­کند و نیازمند می­گرداند و هرچه بخواهد می­کند، و مردگان را از گورها بر می­انگیزد، خدیجه و علی گفتند: گواهی می­دهیم. پیامبر فرمود: و دیگر اعمالی است که باید انجام دهید و آن: وضو گرفتن یعنی شستشوی صورت و دست­ها و بازوان و مسح سر و پاها تا مرفق و غسل جنابت در گرما و سرما و نمازگزاردن و گرفتن زکات و صرف آن در مورد خود و حج خانه خدا و روزه ماه رمضان و جهاد در راه خدا و نیکی نسبت به پدر و مادر و تحکیم پیوند خویشاوندی وعدالت در میان رعیت و تقسیم عادلانه مال وثروت و خود نگاه­داری در موارد شبهه­ناک و ارجاع حکم آن به پیشوای برحق است، زیرا برای خود او شبهه­ناک­ نیست، و می­داند که چه باید کرد. و پیروی از جانشین بعد از من و شناخت او در زمان من و بعد از مرگ من و شناختن پیشوایان بعد از او یکی بعد از دیگری و دوست داشتن خدا و دشمنی با دشمنان خدا و بیزاری از شیطان پلید، و بیزاری از حزب­هایی مانند تمیم و عدیّ و اُمیّه و طرفداران و پیروان آنان، و زنده­نگه داشتن دین و سنت من و دین جانشین من و روش او تا روز قیامت و مردن بر این عقیده و اجتناب از شراب خواری و نزاع و کشمکش با مردم است. ای خدیجه! شروطی را که خداوند برای پذیرش اسلام مقرر داشته است شنیدی؟ گفت آری، و ایمان آوردم و همه را گواهی می دهم و خشنودم و تسلیم هستم. علی علیه السلام فرمود: من نیز بر این عقیده­ام. پیامبر فرمود ای علی! بر اساس این شرط­ها با من بیعت می­کنی؟ گفت:آری. پیامبردست­های خود را گشود و دست علی را گرفت و فرمود: ای علی! با این شرط­ها که کردم بیعت کن و آنچه برای خود نمی­خواهی برای من نیز مخواه! علی گریست و گفت: پدر و مادرم به قربانت! من هیچ نیرو و قدرتی را بالاتر از خدا نمی دانم! پیامبر فرمود: ای علی! به خدای کعبه به واقع نائل گشتی و به کمال رشد و توفیق الهی رسیدی! ای خدیجه! خدا تو را به حق و حقیقت رهنمون گردد. دست خود را بگذار روی دست علی و با علی بیعت کن بدین گونه خدیجه نیز مانند علی بن ابی­طالب بیعت کرد، بر این اساس که جهاد را از زن نخواسته اند. سپس فرمود: ای خدیجه! این علی سرپرست تو و سرپرست سایر مؤمنان و پیشوای آن­ها پس از من است. خدیجه گفت: یا رسول الله! تصدیق دارم و بر اساس آنچه گفتی با علی هم بیعت کردم و در پیشگاه خداوند و حضور تو گواهی می­دهم. (1)

ص: 233


1- . طرف : 4 - 6
«76»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ (1) وَ ذَلِکَ أَنَّ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ مَا وَجَدَ اللَّهُ رَسُولًا یُرْسِلُهُ غَیْرَکَ مَا نَرَی أَحَداً یُصَدِّقُکَ بِالَّذِی تَقُولُ وَ ذَلِکَ فِی أَوَّلِ مَا دَعَاهُمْ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ بِمَکَّةَ قَالُوا وَ لَقَدْ سَأَلْنَا عَنْکَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فَزَعَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ لَکَ ذِکْرٌ عِنْدَهُمْ فَأْتِنَا (2) بِمَنْ یَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ الْآیَةَ قَالَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری یَقُولُ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ قَالَ قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ (3).

«77»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ (4) الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِقُرَیْشٍ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَنِی أَنْ أَقْتُلَ جَمِیعَ مُلُوکِ الدُّنْیَا وَ أَجُرَّ الْمُلْکَ إِلَیْکُمْ فَأَجِیبُونِی إِلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ تَمْلِکُوا (5) بِهَا الْعَرَبَ وَ تَدِینُ لَکُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ تَکُونُوا مُلُوکاً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا الَّذِی یَقُولُ (6) مُحَمَّدٌ هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ حَسَداً لِرَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ کُنَّا وَ بَنِی هَاشِمٍ (7) کَفَرَسَیْ رِهَانٍ نَحْمِلُ إِذَا حَمَلُوا وَ نَظْعَنُ إِذَا ظَعَنُوا وَ نُوقِدُ إِذَا أَوْقَدُوا فَلَمَّا اسْتَوَی بِنَا وَ بِهِمُ الرَّکْبُ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ مِنَّا نَبِیٌّ لَا نَرْضَی بِذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی (8)

ص: 234


1- الأنعام: 19.
2- فأرنا من خ ل.
3- تفسیر القمّیّ: 182.
4- الأنفال: 32.
5- تملکون خ ل.
6- یقوله خ ل.
7- فی المصدر: و بنو هاشم.
8- من بنی هاشم خ ل.

روایت76.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، از امام باقر علیه السلام نقل شده است که در مورد این سخن خدای تبارک و تعالی: «قُلْ أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِیدٌ بِیْنِی وَبَیْنَکُم»(1)

{بگو: «گواهی چه کسی از همه برتر است؟» بگو: «خدا میان من و شما گواه است.} فرمود: از این رو است که مشرکان اهل مکه گفتند: ای محمد! خدا پیامبر دیگری غیر از تو نیافته است که بفرستد؟! ما کسی را نمی بینیم که گفته های تو را باور کند. این امر در آغاز دعوت آن حضرت اتفاق افتاده است، در حالی که ایشان در آن هنگام در مکه بود. گفتند: ما از یهودیان و مسیحیان در مورد تو سئوال کردیم و آنان ادعا کردند که تو در کتاب­های آنان ذکر نشده ای، پس کسی را بیاور که شهادت دهد تو رسول خدایی. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، فرمود: خدا بین من و شما گواه است. فرمود: «أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَی» {آیا واقعاً شما گواهی می دهید که در جنب خدا، خدایان دیگری است؟» } خدا به محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، می­فرماید: اگر شهادت دهند، با آنان شهادت ندهی « قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَ-هٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِّمَّا تُشْرِکُونَ» { بگو: «من گواهی نمی دهم.» بگو: «او تنها معبودی یگانه است، و بی تردید، من از آنچه شریک [او] قرار می دهید بیزارم.»}. (2)

روایت77.

تفسیر قمی: آیه «اللَّهُمَّ إِن کَانَ هَ-ذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»(3) { و [یاد کن] هنگامی را که گفتند: «خدایا، اگر این [کتاب] همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگهایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.»} هنگامی نازل شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به قریش فرمودند: همانا خدا مرا فرستاد تا همه پادشاهان عالم را بکشم و پادشاهی را از آن شما سازم. پس دعوت مرا بپذیرید تا با آن بر عربها حکومت کنید و با آن عجم تابع شما شوند و در بهشت پادشاه و سرور باشید. ابو جهل گفت: خدایا! اگر آن چه محمد می گوید از جانب شما حق است، پس ما را از آسمان سنگباران کن و یا عذابی دردناک بر ما بفرست. او این را از روی حسادت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت. سپس گفت: ما و بنی هاشم مانند اسب­های مسابقه (شرط بندی) بودیم. هر گاه آنان حمله می کردند، ما نیز حمله می کردیم و هر گاه با شمشیر می زدند، ما نیز می زدیم و هر گاه آتش بر می افروختند (برای میهمان نوازی) ما نیز آتش بر می افروختیم. پس هنگامی که بر یک مرتبه رسیدیم (همرتبه شدیم)، یکی از آنان گفت: من پیامبرم. ما نمی پذیریم که پیامبری از

ص: 234


1- . انعام / 19
2- . تفسیر قمی : 182
3- . انفال / 32

بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا یَکُونَ فِی (1) بَنِی مَخْزُومٍ ثُمَّ قَالَ غُفْرَانَکَ اللَّهُمَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (2) حِینَ قَالَ غُفْرَانَکَ اللَّهُمَّ فَلَمَّا هَمُّوا بِقَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْرَجُوهُ مِنْ مَکَّةَ قَالَ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ یَعْنِی قُرَیْشاً مَا کَانُوا أَوْلِیَاءَ مَکَّةَ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ (3) أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا مُحَمَّدُ فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالسَّیْفِ یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا (4).

«78»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْکَلْبِیُ أَتَی أَهْلُ مَکَّةَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا مَا وَجَدَ اللَّهُ رَسُولًا غَیْرَکَ مَا نَرَی أَحَداً یُصَدِّقُکَ فِیمَا تَقُولُ وَ لَقَدْ سَأَلْنَا عَنْکَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فَزَعَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدَهُمْ ذِکْرٌ فَأَرِنَا مَنْ یَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ کَمَا تَزْعُمُ فَنَزَلَ قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً (5) الْآیَةَ وَ قَالُوا الْعَجَبُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَجِدْ رَسُولًا یُرْسِلُهُ إِلَی النَّاسِ إِلَّا یَتِیمَ أَبِی طَالِبٍ فَنَزَلَ الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ أَ کانَ لِلنَّاسِ (6) الْآیَاتِ وَ قَالَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ حَقّاً لَکُنْتُ أَوْلَی بِهَا مِنْکَ لِأَنَّنِی أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً وَ أَکْثَرُ مِنْکَ مَالًا وَ قَالَ جَمَاعَةٌ لِمَ لَمْ یُرْسِلْ رَسُولًا مِنْ مَکَّةَ أَوْ مِنَ الطَّائِفِ عَظِیماً یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ وَ عَبْدَ نَائِلٍ (7) فَنَزَلَ وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ (8) وَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ زَاحَمَنَا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ فِی الشَّرَفِ حَتَّی إِذَا صِرْنَا کَفَرَسَیْ رِهَانٍ قَالُوا مِنَّا نَبِیٌّ یُوحَی إِلَیْهِ وَ اللَّهِ لَا نُؤْمِنُ بِهِ وَ لَا نَتَّبِعُهُ أَبَداً إِلَّا أَنْ یَأْتِیَنَا وَحْیٌ کَمَا یَأْتِیهِ فَنَزَلَ وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی (9) الْآیَةَ

ص: 235


1- من بنی مخزوم.
2- الأنفال: 33 و 34.
3- الأنفال: 33 و 34.
4- تفسیر القمّیّ: 253 و 254.
5- تقدم موضع الآیة قبیل ذاک.
6- سورة یونس: 1.
7- هکذا فی الکتاب و المصدر، و فی مجمع البیان: ابن عبد یالیل.
8- الزخرف: 32.
9- الأنعام: 124.

بنی هاشم باشد و از بنی مخزوم نباشد، سپس گفت: خدایا از تو طلب آمرزش می کنم. پس خدا در این باره این آیه را نازل فرمود: «وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»(1) {و [لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} هنگامی که گفت: خدایا از تو طلب آمرزش می کنم.

پس هنگامی که خواستند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بکشند و او را از مکه اخراج کنند، خدا فرمود: «وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ»(2)

{چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با اینکه آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند.} یعنی قریش که اولیای مکه نبودند «إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ» {چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند.} تو و یاران تو - ای محمد - پس خدا آنان را در روز جنگ بدر به وسیله شمشیر، مورد عذاب خویش قرار داد، پس کشته شدند. (3)

روایت78.

مناقب: کلبی گوید: اهل مکه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: ای محمد! خدا پیامبر دیگری غیر از تو نیافته است که بفرستد؟! ما کسی را نمی بینیم که گفته های تو را باور کند ما از یهودیان و مسیحیان در مورد تو سئوال کردیم و آنان ادعا کردند که تو در کتاب­های آنان ذکر نشده ای، پس کسی را بیاور که شهادت دهد تو رسول خدایی آنگونه که ادعا می­کنی. پس آیه «قل أیّ شیء أکبر شهادۀ»(4) {بگو: «گواهی چه کسی از همه برتر است؟»} و گفتند: شگفت این است که خداوند متعال پیامبری غیر از یتیم ابو طالب نیافته است که به سوی مردم بفرستد. پس این آیه نازل شد: «الر تلک آیات الکتاب الحکیم * أکان الناس»(5)

{ الف، لام، راء. این است آیاتِ کتابِ حکمت آموز. آیا برای مردم ....}.

ولید بن مغیره گوید: به خدا سوگند اگر نبوّت راست بود من از تو بدان شایسته­ترم زیرا من از بزرگسال­تر و ثروتمندتر هستم. و گروهی گفتند: چرا خداوند فرستاده­ای بزرگ را از مکّه و یا از طائف نفرستاد؟ مقصودشان ابوجهل و عبد نایل بود. پس آیه «و قالوا لو لا نزّل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم»(6) {و گفتند: «چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟»} نازل شد. و ابوجهل گفت: فرزندان عبدمناف در شرافت و بزرگی با ما رقابت کردند تا جایی که ما و آنان مانند اسب­های مسابقه (شرط بندی) بودیم. گفتند: از میان ما پیامبری است که به او وحی می­شود، به خدا سوگند به او ایمان نمی­آوریم و هرگز از او پیروی نمی­کنیم مگر اینکه برای ما وحی­ای بیاید همانطور که برای او وحی می­آید. پس آیه «و إذا جاءتهم آیۀ قالوا لن نؤمن حتّی نؤتی ما اُوتی رسل الله»(7) {و چون آیتی برایشان بیاید، می گویند: «هرگز ایمان نمی آوریم تا اینکه نظیر آنچه به فرستادگان خدا داده شده است به ما [نیز] داده شود.»} نازل شد.

ص: 235


1- . انفال / 33
2- . انفال / 34
3- . تفسیر قمی : 253 - 254
4- . انعام / 19
5- . یونس / 1
6- . زخرف / 32
7- . انعام / 124

وَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنْ قَوْلَکَ حَقٌّ وَ لَکِنْ یَمْنَعُنَا أَنْ نَتَّبِعَ الْهُدَی مَعَکَ وَ نُؤْمِنَ بِکَ مَخَافَةَ أَنْ یَتَخَطَّفَنَا الْعَرَبُ مِنْ أَرْضِنَا وَ لَا طَاقَةَ لَنَا بِهَا فَنَزَلَتْ وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی رَادّاً عَلَیْهِمْ أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً (1).

«79»

قب، المناقب لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَامِرٍ أَنَّهُ طَلَعَ مِنَ الْأَبْطَحِ رَاکِبٌ وَ مِنْ وَرَائِهِ سَبْعَ عَشْرَةَ نَاقَةً مُحَمَّلَةً ثِیَابَ دِیبَاجٍ عَلَی کُلِّ نَاقَةٍ عَبْدٌ أَسْوَدُ یَطْلُبُ النَّبِیَّ الْکَرِیمَ لِیَدْفَعَهَا إِلَیْهِ بِوَصِیَّةٍ مِنْ أَبِیهِ فَأَوْمَأَ ابْنُ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ إِلَی أَبِی جَهْلٍ وَ قَالَ هَذَا صَاحِبُکَ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ قَالَ مَا أَنْتَ بِصَاحِبِی فَمَا زَالَ یَدُورُ حَتَّی رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَعَی إِلَیْهِ وَ قَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ لَیْسَ أَنْتَ بَلَحاً (2) نَاجِیَ بْنَ الْمُنْذِرِ السَّکَّاکِیَّ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَأَیْنَ سَبْعَ عَشْرَةَ نَاقَةً مُحَمَّلَةً ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ دُرّاً وَ یَاقُوتاً وَ جَوْهَراً وَ وَشْیاً وَ مُلْحَماً وَ غَیْرَ ذَلِکَ قَالَ هِیَ وَرَائِی مُقْبِلَةٌ فَقَالَ هِیَ سَبْعَ عَشْرَةَ نَاقَةً عَلَی کُلِّ نَاقَةٍ عَبْدٌ أَسْوَدُ عَلَیْهِمْ أَقْبِیَةُ الدِّیبَاجِ وَ مَنَاطِقُ الذَّهَبِ وَ أَسْمَاؤُهُمْ مُحْرِزٌ وَ مُنْعَمٌ وَ بَدْرٌ وَ شِهَابٌ وَ مِنْهَاجٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ سَلِّمِ الْمَالَ وَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَأَوْرَدَ الْمَالَ بِجُمْلَتِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ یَا آلَ غَالِبٍ إِنْ لَمْ تُنْصِفُونِی وَ تَنْصُرُونِی عَلَیْهِ لَأَضَعَنَّ سَیْفِی فِی صَدْرِی وَ هَذَا الْمَالُ کُلُّهُ لِلْکَعْبَةِ وَ رَکِبَ فَرَسَهُ وَ جَرَّدَ سَیْفَهُ وَ نَفَرَتْ مَکَّةَ أَقْصَاهَا وَ أَدْنَاهَا حَتَّی أَجَابَتْ أَبَا جَهْلٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ وَ رَکِبَ أَبُو طَالِبٍ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَحَاطُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَبُو طَالِبٍ مَا الَّذِی تُرِیدُونَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ قَدْ جَنَی عَلَیْنَا جِنَایَاتٍ عَظِیمَةً وَ یَحِقُّ لِلْعَرَبِ أَنْ تَغْضَبَ وَ تَسْفِکَ الدِّمَاءَ وَ تَسْبِیَ النِّسَاءَ قَالَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَا ذَاکَ فَذَکَرَ قِصَّةَ الْغُلَامِ وَ أَنَّ مُحَمَّداً سَحَرَهُ وَ رَدَّهُ إِلَی دِینِهِ وَ أَخَذَ مِنْهُ الْمَالَ وَ هُوَ شَیْ ءٌ مَبْعُوثٌ لِلْکَعْبَةِ فَقَالَ قِفْ حَتَّی أَمْضِیَ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ فَلَمَّا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ سَأَلَهُ رَدَّ ذَلِکَ قَالَ لَا أُعْطِیهِ حَبَّةً وَاحِدَةً قَالَ خُذْ عَشَرَةً وَ أَعْطِهِ سَبْعَةً فَأَبَی ثُمَّ أَمَرَ صلی الله علیه و آله أَنْ تُوقَفَ الْهَدِیَّةُ بَیْنَ

ص: 236


1- مناقب آل أبی طالب 1: 47، و الآیة فی القصص: 57.
2- فی المصدر: ملجأ.

حارث بن نوفل بن عبد مناف گوید: ما می­دانیم که سخنانت حقّ است اما ترس از اینکه عرب ما را از سرزمین­مان خواهند ربود مانع از این می­شود از هدایتی که تو آوردی پیروی کنیم. و ما نیز توان و تحمل آن را نداریم که ما را بیرون کنند. پس آیه «و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف العرب من أرضنا» {و گفتند: «اگر با تو از [نورِ] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد.» } نازل شد و خداوند در جواب آنان فرمود: «أو لم نمکّن لهم حرماً آمناً»(1)

{ آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم.}

روایت79.

مناقب: محمد بن اسحاق در روایتی طولانی از کثیر بن عامر نقل کرده که: سواری از ابطح نمایان شد و به دنبال او هفده شتر با بار پارچه­های ابریشمی حرکت می­کردند، و بر هر شتر یک برده سیاه بود. این شخص در پی پیامبر کریم بود تا آن وسایل را بنا به وصیّت پدرش به او بدهد. ابن ابی بختری به ابو جهل اشاره کرد و گفت: این صاحب توست. هنگامی که او به ابوجهل نزدیک شد گفت: تو صاحب و دوست من نیستی. همچنان می­چرخید تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دید، پس به سوی او شتافت و دست و پاهای حضرت را بوسید. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به او فرمود: آیا تو بلحا ناجی بن منذر سکاکی هستی؟ گفت: آری ای رسول خدا. فرمود: پس آن هفده شتری که بار طلا و نقره و مروارید و یاقوت و گوهر و زیور و پارچه ابریشمی و چیزهای دیگری داشتند، کجاست؟ گفت: در راه است. فرمود: هفده شتر است که بر هر شتر برده سیاه سوار است و آنان قبای ابریشمی و کمربند طلائی بر تن دارند و نام­های آنان محرز، منعم، بدر، شهاب، منهاج و فلانی و فلانی است. گفت: آری ای رسول خدا. فرمود: اموال را به من تحویل بده من محمد بن عبدالله هستم. آن شخص همه اموال را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داد. ابوجهل گفت: ای خاندان غالب اگر مرا خدمت نکنید و مرا بر او یاری ندهید، شمشیرم را در سینه خودم فرو می­کنم، و همه این اموال برای کعبه است. پس سوار بر اسبش شد و شمشیرش را بیرون کشید و به تمام نقاط مکه سر زد تا اینکه هفتاد هزار جنگجو ابوجهل را اجابت گفتند و ابوطالب نیز به میان بنی هاشم و بنی عبدالمطلب رفت و اطراف پیامبر را گرفتند. سپس ابوطالب گفت: چه می­خواهید؟ ابوجهل گفت: برادرزاده­ات جنایت­های بزرگی بر علیه ما مرتکب شده است و این حقّ را به عرب داده که خشمگین شده و خون بریزند و زنان را اسیر کند. ابوطالب گفت: جریان از چه قرار است؟ ابوجهل داستان آن جوان را برایش بازگو کرد و اینکه محمد او را جادو کرد و به دینش کشانید، و اموالی که برای کعبه فرستاده شده بود، از او گرفت. گفت: بایست تا به نزد او بروم و در این باره از او پرسم. هنگامی که به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از ایشان درخواست کرد، پیامبر درخواست او را ردّ کرد و فرمود: حتی یک دانه هم به او نمی­دهم. گفت: ده شتر را بردار و هفت شتر را به او بده. پیامبر نپذیرفت. سپس امر فرمود که هدایای بر روی

ص: 236


1- . قصص / 57

یَدَیْهِ وَ یُنَادِیَهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِنْ کَلَّمَتْهَا فَالْهَدِیَّةُ هَدِیَّتُهَا وَ إِنْ کَلَّمْتُهَا أَنَا وَ أَجَابَتْنِی فَالْهَدِیَّةُ هَدِیَّتِی فَأَتَی أَبُو طَالِبٍ وَ قَالَ إِنَّ ابْنَ أَخِی قَدْ أَجَابَکَ إِلَی النَّصَفَةِ وَ ذَکَرَ مَقَالَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمِیعَادَ غَداً عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَأَتَی أَبُو جَهْلٍ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ سَجَدَ لِهُبَلَ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ ذَکَرَ الْقِصَّةَ ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ النُّوقَ تُخَاطِبُنِی وَ لَا یَشْمَتَ بِی مُحَمَّدٌ وَ أَنَا أَعْبُدُکَ مِنْ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَا سَأَلْتُکَ حَاجَةً فَإِنْ أَجَبْتَنِی هَذِهِ لَأَضَعَنَّ لَکَ قُبَّةً مِنْ لُؤْلُؤٍ أَبْیَضَ وَ سِوَارَیْنِ مِنَ الذَّهَبِ وَ خَلْخَالَیْنِ مِنَ الْفِضَّةِ وَ تَاجاً مُکَلَّلًا بِالْجَوْهَرِ وَ قِلَادَةً مِنَ الْعِقْیَانِ (1) ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حَضَرَ وَ کَانَ مِنْهُ الْمُعْجِزَاتُ أَجَابَهُ کُلُّ نَاقَةٍ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ شَهِدَتْ بِنُبُوَّتِهِ بَعْدَ عَجْزِ أَبِی جَهْلٍ فَأَخَذَ الْمَالَ (2).

«80»

قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ أَبُو جَهْلٍ یَقُولُ لَیْتَ لِمُحَمَّدٍ إِلَیَّ حَاجَةً فَأَسْخَرُ مِنْهُ وَ أَرُدُّهُ إِذِ اشْتَرَی أَبُو جَهْلٍ مِنْ رَجُلٍ طَارِئٍ (3) بِمَکَّةَ إِبِلًا فَلَوَاهُ بِحَقِّهِ (4) فَأَتَی نَادِیَ (5) قُرَیْشٍ مُسْتَجِیراً بِهِمْ فَأَحَالُوهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله اسْتِهْزَاءً بِهِ لِقِلَّةِ مِنْعَتِهِ (6) عِنْدَهُمْ فَأَتَی الرَّجُلُ مُسْتَجِیراً بِهِ فَمَضَی صلی الله علیه و آله مَعَهُ وَ قَالَ قُمْ یَا أَبَا جَهْلٍ وَ أَدِّ إِلَی الرَّجُلِ حَقَّهُ إِنَّمَا کُنِّیَ أَبَا جَهْلٍ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ کَانَ اسْمُهُ عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ فَقَامَ مُسْرِعاً وَ أَدَّی حَقَّهُ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَعَلَ ذَلِکَ (7) فَرَقاً مِنْ مُحَمَّدٍ قَالَ وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی إِنَّهُ لَمَّا أَقْبَلَ رَأَیْتُ عَنْ یَمِینِهِ رِجَالًا بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ تَتَلَأْلَأُ وَ عَنْ یَسَارِهِ ثُعْبَانَانِ تَصْطَکُّ أَسْنَانُهُمَا وَ تَلْمَعُ النِّیرَانُ مِنْ أَبْصَارِهِمَا لَوِ امْتَنَعْتُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَبْعَجُوا (8) بِالْحِرَابِ بَطْنِی وَ یَقْضَمُنِی الثُّعْبَانَانِ (9).

«81»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَخْبَرَنِی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَنَ

ص: 237


1- العقبان : الذهب الخالص.
2- مناقب آل أبی طالب ١ : ١١٦.
3- الطارئ : الغریب : خلاف الاصلی.
4- أی جحده دینه.
5- النادی : المجلس. ومجمع القوم.
6- المنعة : العز والقوة.
7- أی خوفا منه.
8- أی أن یشقوا.
9- مناقب آل أبی طالب ١ : ١١٢ و ١١٣.

شتران درمقابل ابوجهل گذاشته شود و او هفت بار آن را ندا کند اگر با او سخن گفتند، هدایا از آن اوست، و اگر من با آن شتران سخن گفتم و مرا اجابت کردند هدایا از آن من است. ابوطالب آمد و گفت: برادرراده­ام تو را به عدالت و انصاف دعوت کرده است. و گفته­های پیامبر را برایش بازگو نمود، و اینکه موعد فردا در هنگام طلوع خورشید است. پس ابوجهل به کعبه آمد و برای هبل سجده برد و سرش را بلند کرد و ماجرا را بازگو نمود سپس گفت: از تو می­خواهم کاری کنی که شتران با من سخن بگویند، و محمد را از ناکامی من خوشحال ننمایی، و من چهل سال است که بنده توام و چیزی از تو نخواسته­ام. اگر این خواسته­ام را اجابت کنی حتماً گنبدی از مروارید سفید و دو دستبند طلا و دو خلخال نقره و تاجی جواهر نشان و گردنبدی از طلای خالص برای تو می­گذارم. سپس پیامبر در آن میعادگاه حاضر شد و معجزات آن حضرت آشکار شد و همه شتران هفت بار ایشان را اجابت کرده و به نبوّت آن حضرت گواهی دادند پس از آنکه ابوجهل عاجز و ناکام ماند، پس پیامبر اموال را گرفت. (1)

روایت80.

مناقب: ابوجهل می­گفت: ای کاش محمد نزد من حاجتی داشت و به نزد من می­آمد و او را مسخره می­کردم و درخواستش را ردّ می­کردم. ابوجهل در مکه از مرد غریبی شتری خریده بود و بدهی­اش را به آن فرد انکار می­کرد. آن مرد در مجلس رسمی قریش حاضر شد و به آنان پناه برد. قریش نیز از روی استهزاء او را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرستادند زیرا آن حضرت در نزد آنان نفود و قدرت زیادی نداشت. آن مرد نزد پیامبر آمده و به آن حضرت پناه برد و حضرت نیز به اتفاق او به منزل ابوجهل رفتند. پیامبر فرمود: ای ابوجهل برخیز و حقّ این مرد را پرداخت کن. در حقیقت ابوجهل، کنیه او بود و اسم واقعی او عمرو بن هشام بود. ابوجهل شتبان برخاست و حقّ آن شخص را پرداخت کرد. برخی از یارانش به او گفتند از ترس محمد این کار را انجام دادی؟ گفت: وای بر شما مرا معذور بدارید، وقتی او آمد در سمت راست او مردانی را دیدم که دشنه­های برّاق در دست داشتند، و در سمت چپ او دو مار دیدم که دندان می­خائیدند و آتش از چشمانشان می­بارید. اگر از پرداخت حقّ آن شخص امتناع می­کردم از این ایمن نبودم که با دشنه­ها شکمم را پاره کنند و مارها مرا بخورند. (2)

روایت81.

تفسیر عیاشی: سدیر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: جابر بن عبد الله برایم روایت کرد

ص: 237


1- . مناقب آل ابی طالب 1 : 116
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 112 - 113

الْمُشْرِکِینَ کَانُوا إِذَا مَرُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَأْطَأَ أَحَدُهُمْ رَأْسَهُ (1) وَ ظَهْرَهُ هَکَذَا وَ غَطَّی رَأْسَهُ بِثَوْبِهِ حَتَّی لَا یَرَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ (2).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن جمیل بن صالح عن سدیر مثله (3).

«82»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَقْبَلَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ وَ مَعَهُ قَوْمٌ (4) مِنْ قُرَیْشٍ فَدَخَلُوا عَلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ قَدْ آذَانَا وَ آذَی آلِهَتَنَا فَادْعُهُ وَ مُرْهُ فَلْیَکُفَّ عَنْ آلِهَتِنَا وَ نَکُفُّ عَنْ إِلَهِهِ قَالَ فَبَعَثَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَدَعَاهُ فَلَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَرَ فِی الْبَیْتِ إِلَّا مُشْرِکاً فَقَالَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی ثُمَّ جَلَسَ فَخَبَّرَهُ أَبُو طَالِبٍ بِمَا جَاءُوا لَهُ فَقَالَ أَ وَ هَلْ لَهُمْ فِی کَلِمَةٍ خَیْرٍ لَهُمْ مِنْ هَذَا یَسُودُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ یَطَئُونَ أَعْنَاقَهُمْ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ نَعَمْ وَ مَا هَذِهِ الْکَلِمَةُ فَقَالَ تَقُولُونَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَوَضَعُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَ خَرَجُوا هُرَّاباً وَ هُمْ یَقُولُونَ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی قَوْلِهِمْ صلی الله علیه و آله وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا اخْتِلاقٌ (5).

«83»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم یَحْیَی بْنُ زِیَادٍ مُعَنْعَناً عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنِّی أَؤُمُّ قَوْمِی فَأَجْهَرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَالَ نَعَمْ حَقٌّ مَا جُهِرَ بِهِ (6) قَدْ جَهَرَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ فَإِذَا قَامَ مِنَ اللَّیْلِ یُصَلِّی جَاءَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْمُشْرِکُونَ یَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ فَإِذَا قَالَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ

ص: 238


1- فی الکافی: إذا مروا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حول البیت طأطأ.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط، و الآیة فی هود: 5.
3- روضة الکافی: 144.
4- فوج خ ل.
5- أصول الکافی 2: 649، و الآیات فی سورة ص: 1- 7.
6- فی المصدر: حق فاجهر به.

که مشرکان هر وقت بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گذر می کردند، سر و سینه هایشان را پایین می انداختند - اینگونه - و سر خود را در لباس پنهان می کردند تا پیامبر آنها را نبیند. در نتیجه، خداوند این آیه را نازل فرمود: «أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ» تا «وَمَا یُعْلِنُونَ». (1)

کافی: سدیر همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت82.

کافی: جابر از حضرت امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ابو جهل بن هشام با گروهی از قریشیان نزد ابو طالب رفتند و گفتند: این برادر زاده­ات ما و خدایان ما را می­آزارد. او را فراخوان و به او امر کن که از خدایان ما دست بردارد تا ما هم از خدای او دست برداریم. ابو طالب کسی را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد و ایشان را فراخواند. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد خانه شد، در خانه به جز مشرک کسی ندید، پس فرمود: سلام بر هر که از حق پیروی کند. سپس نشست و ابو طالب از آن چه مشرکان گفته بودند، ایشان را آگاه ساخت. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: آیا به جای این پیشنهاد، سخنی نمی­خواهند که با آن بر عرب سروری کنند و آنان را به زیر فرمان خود درآورند؟ ابو جهل عرض کرد: آری، آن سخن چیست؟ فرمود: بگویید: هیچ خدایی جز الله نیست. آنان انگشت­های خود را در گوش­هایشان نهادند و گریزان از آن جا بیرون رفتند و می­گفتند: ما این سخن از هیچ یک از ملّت های پیشین نشنیده­ایم، بی شک این سخنی ساختگی است. آن گاه خداوند متعال درباره گفته آنها نازل فرمود: «ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ» تا آن جا که فرمود: «إِلَّا اخْتِلَاقٌ». (3)

روایت83.

تفسیر فرات: از امام باقر علیه السلام پرسیدم که من برای قومم امامت می­کنم و «بسم الله الرحمن الرحیم» را با صورت جهری می­خوانم، آیا درست است؟ فرمود: آری. درست و شایسته این است که به صورت جهری خوانده شود چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن را جهری می­خواند. سپس فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله در قرائت قرآن زیباترین صورت را داشت، و چون شب­هنگام برمی­خاست تا نماز بخواند ابوجهل و مشرکان به قرائت ایشان گوش می­دادند، و هنگامی که «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ

ص: 238


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط و آیه 5 سوره هود می­باشد.
2- . روضه الکافی : 144
3- . اصول کافی 2 : 649 و آیات در سوره ص 1 - 7 می­باشد.

الرَّحِیمِ وَضَعُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَ هَرَبُوا فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ جَاءُوا فَاسْتَمَعُوا وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ یَقُولُ إِنَّ ابْنَ أَبِی کَبْشَةَ لَیُرَدِّدُ اسْمَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَیُحِبُّهُ فَقَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام صَدَقَ وَ إِنْ کَانَ کَذُوباً قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً (1) وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (2).

«84»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُلْوَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ دَاوُدَ (3) عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الصَّائِغِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ (4) قَالَ تَفْسِیرُهَا قَالُوا (5) نَعْبُدُ إِلَهَکَ سَنَةً وَ تَعْبُدُ إِلَهَنَا سَنَةً قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ (6) إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (7).

«85»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ لَهُ جُدُدٌ فَأَلْقَی الْمُشْرِکُونَ عَلَیْهِ سَلَی نَاقَةٍ فَمَلَئُوا ثِیَابَهُ بِهَا فَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ فَذَهَبَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ یَا عَمِّ کَیْفَ تَرَی حَسَبِی فِیکُمْ فَقَالَ لَهُ وَ مَا ذَاکَ یَا ابْنَ أَخِی فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَدَعَا أَبُو طَالِبٍ حَمْزَةَ وَ أَخَذَ السَّیْفَ وَ قَالَ لِحَمْزَةَ خُذِ السَّلَی ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَی الْقَوْمِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَعَهُ فَأَتَی قُرَیْشاً وَ هُمْ حَوْلَ الْکَعْبَةِ فَلَمَّا رَأَوْهُ عَرَفُوا الشَّرَّ فِی وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لِحَمْزَةَ أَمِرَّ السَّلی عَلَی سِبَالِهِمْ فَفَعَلَ ذَلِکَ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ ثُمَّ الْتَفَتَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله

ص: 239


1- الإسراء: 46.
2- تفسیر فرات: 85.
3- فی المصدر: داود بن أبی داود، عن أبیه قال: حدّثنا جعفر بن أبی الصائغ.
4- الإسراء: 74 و 75.
5- فی المصدر: قال قومه: تعال حتّی نعبد.
6- الکافرون: 1- 3.
7- تفسیر فرات: 231.

الرَّحِیمِ» را قرائت می­کرد، انگشتاشان را بر گوش­های خود می­گذاشتند و فرار می­کردند. و چون پیامبر قرائت آن را به پایان می­برد باز می­گشتند و گوش می­دادند. و ابوجهل می­گفت: فرزند ابن ابی کبشۀ نان خدایش را بسیار تکرار می­کند، او قطعاً پروردگارش را بسیار دوست می­دارد. امام جعفر فرمود: راست گفت هر چند او دروغ­گو است. فرمود: پس خداوند آیه «وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْاْ عَلَی أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا»(1) {و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند.} را نازل فرمود که مقصود از آن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» بود. (2)

روایت84.

تفسیر فرات: ابو حفص صائغ از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد: «وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئًا قَلِیلاً * إِذاً لَّأَذَقْنَاکَ ضِعْفَ الْحَیَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ»(3) {و اگر تو را استوار نمی داشتیم، قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی. در آن صورت، حتماً تو را دو برابر [در] زندگی و دو برابر [پس از] مرگ [عذاب] می چشانیدیم.} فرمود: تفسیر آن این است که مشرکان گفتند: یک سال خدای تو را می­پرستیم و یک سال خدای خودمان را می­پرستیم. فرمود: پس خداوند متعال سوره کافرون را بر آن حضرت نازل فرمود. (4)

روایت85.

کافی: هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: در این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد الحرام نشسته بود و جامه­های نوی در برداشت مشرکین رحم گوسفندی را که بچه اش از وی بیرون شده بود بر ایشان انداختند و جامه او را کاملا کثیف و آلوده کردند. و پیامبر از این کار زشت آنان تا خدا خواست آزرده و اندوهگین شد و نزد ابو طالب رفت، و به او فرمود: ای عمو موقعیت و حسب من در میان شما هاشمیان چگونه است؟ گفت: ای برادرزاده ام مگر چه شده است؟ پیامبر ماجرا را برای او بازگو نمود. ابو طالب حمزه را خواست و شمشیر برداشت و به حمزه گفت: آن بچه­دان شتر را بردار. سپس به سوی مردم رفتند و پیامبر همراه او بود. نزد قریش آمد در حالی که آنان گِرد کعبه بودند. چون او را دیدند از چهره­اش شرّ و بدی دانستند. ابو طالب به حمزه گفت: این بچه دان گوسفند را بردار و بر لب­های این اشخاص بکش. حمزه اینچنین کرد تا همه را به پایان رساند. سپس رو به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نمود و گفت:

ص: 239


1- . اسراء / 46
2- . تفسیر فرات : 85
3- . اسراء / 74 - 75
4- . تفسیر فرات : 231

فَقَالَ یَا ابْنَ أَخِی هَذَا حَسَبُکَ فِینَا (1).

«86»

عم، إعلام الوری رُوِیَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ عَاهَدَ اللَّهَ أَنْ یَفْضَخَ (2) رَأْسَهُ صلی الله علیه و آله بِحَجَرٍ إِذَا سَجَدَ فِی صَلَاتِهِ فَلَمَّا قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی وَ سَجَدَ وَ کَانَ إِذَا صَلَّی صَلَّی بَیْنَ الرُّکْنَیْنِ الْأَسْوَدِ وَ الْیَمَانِیِّ وَ جَعَلَ الْکَعْبَةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الشَّامِ احْتَمَلَ أَبُو جَهْلٍ الْحَجَرَ ثُمَّ أَقْبَلَ نَحْوَهُ حَتَّی إِذَا دَنَا مِنْهُ رَجَعَ مُنْتَقِعاً (3) لَوْنُهُ مَرْعُوباً قَدْ یَبِسَتْ یَدَاهُ عَلَی حَجَرِهِ حَتَّی قَذَفَ الْحَجَرَ مِنْ یَدِهِ وَ قَامَ إِلَیْهِ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا مَا لَکَ یَا أَبَا الْحَکَمِ قَالَ عَرَضَ لِی دُونَهُ فَحْلٌ مِنَ الْإِبِلِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَامَتِهِ وَ قَصَرَتِهِ وَ لَا أَنْیَابِهِ لِفَحْلٍ قَطُّ فَهَمَّ أَنْ یَأْکُلَنِی (4).

بیان

القصرة محرکة أصل العنق.

«87»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (5) یَعْنِی خَمْسَةَ نَفَرٍ فَبَشَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ أَنَّ اللَّهَ کَفَاهُ أَمْرَهُمْ فَأَتَی الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله الْبَیْتَ وَ الْقَوْمُ فِی الطَّوَافِ وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ فَمَرَّ الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ فَرَمَی (6) فِی وَجْهِهِ بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَأَعْمَی اللَّهُ بَصَرَهُ وَ أَثْکَلَهُ وُلْدَهُ وَ مَرَّ بِهِ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَأَوْمَأَ إِلَی بَطْنِهِ فَسَقَی مَاءً فَمَاتَ حَبَناً (7) فَمَرَّ بِهِ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فَأَوْمَأَ إِلَی جُرْحٍ کَانَ فِی أَسْفَلِ رِجْلِهِ فَانْتَقَضَ بِذَلِکَ فَقَتَلَهُ وَ مَرَّ بِهِ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ فَأَشَارَ إِلَی أَخْمَصِ رِجْلِهِ فَخَرَجَ عَلَی حِمَارٍ لَهُ یُرِیدُ الطَّائِفَ فَدَخَلَتْ فِیهِ شَوْکَةٌ فَقَتَلَتْهُ وَ مَرَّ بِهِ الْحَارِثُ بْنُ طَلَاطِلَةَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ فَتَفَقَّأَ قَیْحاً فَمَاتَ (8).

ص: 240


1- أصول الکافی 1: 449.
2- أی أن یکسر رأسه.
3- انتقع لونه: تغیر و اختطف لامر أصابه کالحزن و الفرغ.
4- إعلام الوری: 19 ط 1 و 39 ط 2.
5- تقدم الایعاز إلی موضع الآیة مکرّرا.
6- أی جبرئیل.
7- الحبن: عظم البطن و تورمه، و المراد به الاستسقاء.
8- تفقأ الدمل: تشقق و استظهر المصنّف فی الهامش أنّه مصحف: فتقیأ. أقول: تقدم ذکر المستهزئین و کیفیة قتلهم فی ج 17: 282 و 283 و فی باب معجزاته فی کفایة شر الاعداء بما یخالف المذکور هاهنا راجع ص 65- 67.

پس از این گفت: ای برادرزاده این است مقام و شخصیت شما در نزد ما. (1)

روایت86.

اعلام الوری: روایت شده که ابو جهل با خدا پیمان بسته بود که با سنگی فرق مبارک پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را بشکافد، و تصمیم گرفته بود هنگامی که آن جناب به سجده می­رود نیت شوم و پلید خود را به مرحله عمل برساند، حضرت رسول موقعی که نماز می خواند در بین رکن اسود و یمانی می ایستاد و کعبه را بین خود و شام قرار می­داد. ابوجهل سنگ را برداشت و به سمت پیامبر آمد و زمانی که به آن حضرت نزدیک گردید با ترس و دلهره در حالی که رنگش تغییر کرده بود بازگشت و دستانش بر سنگ خشک گردید تا اینکه سنگ را از دستش انداخت. مردی از قریش در مقابلش ایستاد و گفت: یا ابا الحکم! تو را چه شده؟ گفت: بین من و او شتران نرینه قوی هیکل و گردن کلفتی که من هرگز مانند آن­ها را ندیده ام حائل شدند، نزدیک بود که این شتران مرا بخورند. (2)

توضیح

«القَصَرۀ» با حرکت حروف به معنای بیخ گردن است.

روایت87.

خرائج: روایت شده: وقتی که آیه «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(3)

{پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب، که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} نازل شد، استهزاکنندگان پنج نفر بودند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به اصحابش خبر داد که خداوند شرّ آن­ها را کم خواهد کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به خانه کعبه آمد، مردم طواف می کردند و جبرئیل در طرف راست پیامبر قرار داشت. وقتی اسود بن مطلب عبور کرد، جبرئیل ورق سبزی را به صورت او انداخت، خداوند چشمش را کور کرد و اولادش را در ماتم او نشاند. ولید بن مغیره را دید جبرئیل به زخمی که در پایین پای او بود، اشاره کرد آن زخم بزرگ شد و او را کُشت. عاص بن وائل آمد باز جبرئیل به باطن قدم او اشاره نمود و او سوار الاغش شد و به طرف طائف رفت، خاری به بدنش فرو رفت و او را کُشت. و حارث بن طلاطله بر آن حضرت گذر کرد و جبرئیل به او اشاره کرد جراحتی پیدا کرد زخمش شکافته شد و مُرد.

ص: 240


1- . اصول کافی 1 : 449
2- . اعلام الوری : 19 چاپ اول و 39 چاپ دوم.
3- . حجر / 94 - 95
«88»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا تَلَا وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی (1) قَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ (2) کَفَرْتُ بِرَبِّ النَّجْمِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْکَ کَلْباً مِنْ کِلَابِهِ یَعْنِی أَسَداً فَخَرَجَ مَعَ أَصْحَابِهِ (3) إِلَی الشَّامِ حَتَّی إِذَا کَانُوا بِهَا رَأَی أَسَداً فَجَعَلَتْ فَرَائِصُهُ تُرْعَدُ (4) فَقِیلَ لَهُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ تُرْعَدُ وَ مَا نَحْنُ وَ أَنْتَ إِلَّا سَوَاءٌ فَقَالَ إِنَّ مُحَمَّداً دَعَا عَلَیَّ لَا وَ اللَّهِ مَا أَظَلَّتْ هَذِهِ السَّمَاءُ ذَا لَهْجَةٍ (5) أَصْدَقَ مِنْ مُحَمَّدٍ ثُمَّ وَضَعُوا الْعَشَاءَ فَلَمْ یُدْخِلْ یَدَهُ فِی فِیهِ ثُمَّ جَاءَ الْقَوْمُ فَحَاطُوهُ بِأَنْفُسِهِمْ وَ بِمَتَاعِهِمْ وَ وَسَّطُوهُ بَیْنَهُمْ وَ نَامُوا جَمِیعاً حَوْلَهُ فَجَاءَهُمُ الْأَسَدُ فَهَمَسَ یَسْتَنْشِقُ رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ فَضَغَمَهُ ضَغْمَةً کَانَتْ إِیَّاهَا وَ قَالَ بِآخِرِ رَمَقٍ أَ لَمْ أَقُلْ إِنَّ مُحَمَّداً أَصْدَقُ النَّاسِ وَ مَاتَ (6).

بیان

الهمس الصوت الخفی و أخفی ما یکون من صوت القدم و الضغم العض کانت إیاها أی موتته و قاطعة حیاته.

«89»

وَ أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی، فِی السَّنَةِ الْخَامِسَةِ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تُوُفِّیَتْ سُمَیَّةُ بِنْتُ حباط مَوْلَاةُ أَبِی حُذَیْفَةَ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ هِیَ أُمُّ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ أَسْلَمَتْ بِمَکَّةَ قَدِیماً وَ کَانَتْ مِمَّنْ تُعَذَّبُ فِی اللَّهِ لِتَرْجِعَ عَنْ دِینِهَا فَلَمْ تَفْعَلْ فَمَرَّ بِهَا أَبُو جَهْلٍ فَطَعَنَهَا فِی قَلْبِهَا (7) فَمَاتَتْ وَ کَانَتْ عَجُوزاً کَبِیرَةً فَهِیَ أَوَّلُ شَهِیدَةٍ فِی الْإِسْلَامِ وَ فِی سَنَةِ سِتٍّ أَسْلَمَ حَمْزَةُ وَ عُمَرُ وَ قَدْ قِیلَ أَسْلَمَا فِی سَنَةِ خَمْسٍ قَالَ وَ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الصَّفَا وَ نَادَی فِی أَیَّامِ الْمَوْسِمِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَرَمَقَهُ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ قَالَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ انْطَلَقَ حَتَّی أَتَی الْمَرْوَةَ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ فِی أُذُنِهِ ثُمَّ نَادَی ثَلَاثاً بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا

ص: 241


1- النجم: 1 و 2.
2- تقدم فی باب معجزاته فی کفایة شر الاعداء ص: 57 أنّه عتبة بن أبی لهب.
3- مع أصحابه فی کثرة خ ل.
4- فی المصدر: ترتعد، و کذا فیما بعده.
5- فی المصدر: من ذی لهجة.
6- الخرائج: 185. أقول: ضغمه: عضه بمل ء فمه.
7- فی المصدر: فطعنها فی قبلها، و قد تقدم مثله فی حدیث.

روایت88.

خرائج: روایت شده هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آیه «و النجم اذا هوی * ما ضلّ صاحبکم و ما غوی»(1) {سوگند به اختر [قرآن] چون فرود می آید، [که] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده.} را تلاوت فرمود. مردی از قریش گفت: من به پروردگار ستارگان کافر شدم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: پروردگارا سگی از سگ­هایش را بر تو مسلط گرداند. مقصودش شیر بود. او با یارانش به سمت شام بیرون رفت، وقتی بدانجا رسیدند شیری را دید و تری و لرز او را فرا گرفت. به او گقتند: از چه چیز می­لرزی همه ما در شرایط مساوی هستیم. گفت: محمد بر علیه من دعا کرده است. نه، به خدا سوگند این آسمان زبانی صادق­تر از محمد را در زیر خود ندارد. سپس سفره شام پهن کردند و او دستش را به دهان نبرد. سپس مردم آمدند و با جسم خود و با کالاهایشان او را احاطه کردند و او را در میان خود قرار داده و همگی در اطرافش خوابیدند. شیر آمد و به آرامی چهره­های یک یک آنان را بوئید تا اینکه به او رسید و به صورتی مرگبار و کشنده او را گاز گرفت و او در آخرین لحظات عمرش گفت: آیا نگفتم که محمد صادق­ترین مردم است؟ و مُرد. (2)

توضیح

«الهمس» صدای آهسته و آهسته­تر از صدای پا است. و «الضغم» یعنی گاز گرفتن. «کانت ایاها» یعنی مرگبار و کشنده.

روایت89.

می­گویم: در منتقی گوید: در سال پنجم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، سمیّۀ دختر حباط کنیز ابو حذیفه بن مغیره وفات یافت و او مادر عمّار بن یاسر بود که از همان اوائل در مکه اسلام آورده بود و از جمله کسانی بود که در راه خدا شکنجه شد تا از دینش برگردد امام برنگشت. پس ابوجهل بر او گذر کرد و نیزه­ای در قلبش فرو کرد و او وفات یافت و در آن زمان پیرزنی بزرگسال بود. و او اولین شهید در راه اسلام بود.

در سال ششم از نبوّت حمزه و عمر اسلام آوردند. و برخی گفته­اند اسلام آوردن آن دو در سال پنجم بود. گوید: و هنگامی که آیه «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ »(3) {پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب} رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر صفا بالا رفت و در ایام موسم حجّ ندا سر داد: ای مردم من رسول خدا هستم خداوندی که پروردگار جهانیان است. مردم به او خیره شدند و آن حضرت سه بار تکرار فرمود. سپس به راه افتاد تا به مروۀ رسید و دستانش را در گوش نهاد و سه بار با صدای بلند فرمود: ای

ص: 241


1- . نجم / 1 - 2
2- . خرائج : 185
3- . حجر / 94

أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ ثَلَاثاً فَرَمَقَهُ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ وَ رَمَاهُ أَبُو جَهْلٍ قَبَّحَهُ اللَّهُ بِحَجَرٍ فَشَجَّ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَبِعَهُ الْمُشْرِکُونَ بِالْحِجَارَةِ فَهَرَبَ حَتَّی أَتَی الْجَبَلَ فَاسْتَنَدَ إِلَی مَوْضِعٍ یُقَالُ لَهُ الْمُتَّکَأُ وَ جَاءَ الْمُشْرِکُونَ فِی طَلَبِهِ وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَالَ یَا عَلِیُّ قَدْ قُتِلَ مُحَمَّدٌ فَانْطَلَقَ إِلَی مَنْزِلِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَدَقَّ الْبَابَ فَقَالَتْ خَدِیجَةُ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا عَلِیٌّ قَالَتْ یَا عَلِیُّ مَا فَعَلَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا أَدْرِی إِلَّا أَنَّ الْمُشْرِکِینَ قَدْ رَمَوْهُ بِالْحِجَارَةِ وَ مَا أَدْرِی أَ حَیٌّ هُوَ أَمْ مَیِّتٌ فَأَعْطِینِی شَیْئاً فِیهِ مَاءٌ وَ خُذِی مَعَکِ شَیْئاً مِنْ هَیْسٍ (1) وَ انْطَلِقِی بِنَا نَلْتَمِسُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّا نَجِدُهُ جَائِعاً عَطْشَاناً فَمَضَی حَتَّی جَازَ الْجَبَلَ وَ خَدِیجَةُ مَعَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ یَا خَدِیجَةُ اسْتَبْطِنِی (2) الْوَادِیَ حَتَّی أَسْتَظْهِرَهُ فَجَعَلَ یُنَادِی یَا مُحَمَّدَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَفْسِی لَکَ الْفِدَاءُ فِی أَیِّ وَادٍ أَنْتَ مُلْقًی وَ جَعَلَتْ خَدِیجَةُ تُنَادِی مَنْ أَحَسَّ لِیَ النَّبِیَّ الْمُصْطَفَی مَنْ أَحَسَّ لِیَ الرَّبِیعَ الْمُرْتَضَی مَنْ أَحَسَّ لِیَ الْمَطْرُودَ فِی اللَّهِ مَنْ أَحَسَّ لِی أَبَا الْقَاسِمِ وَ هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَکَی وَ قَالَ مَا تَرَی مَا صَنَعَ بِی قَوْمِی کَذَّبُونِی وَ طَرَدُونِی وَ خَرَجُوا عَلَیَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ نَاوِلْنِی یَدَکَ فَأَخَذَ یَدَهُ فَأَقْعَدَهُ عَلَی الْجَبَلِ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْ تَحْتِ جَنَاحِهِ دُرْنُوکاً (3) مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ مَنْسُوجاً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ بَسَطَهُ حَتَّی جَلَّلَ بِهِ جِبَالَ تِهَامَةَ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَقْعَدَهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ أَ تُرِیدُ أَنْ تَعْلَمَ کَرَامَتَکَ عَلَی اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَادْعُ إِلَیْکَ تِلْکَ الشَّجَرَةَ تُجِبْکَ فَدَعَاهَا فَأَقْبَلَتْ حَتَّی خَرَّتْ بَیْنَ یَدَیْهِ سَاجِدَةً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مُرْهَا تَرْجِعْ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَکَانِهَا وَ هَبَطَ عَلَیْهِ إِسْمَاعِیلُ حَارِسُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أُطِیعَکَ أَ فَتَأْمُرُنِی أَنْ أَنْثُرَ عَلَیْهِمُ النُّجُومَ فَأُحْرِقَهُمْ وَ أَقْبَلَ مَلَکُ الشَّمْسِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَأْمُرُنِی أَنْ آخُذَ عَلَیْهِمُ الشَّمْسَ فَأَجْمَعَهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ فَتُحْرِقَهُمْ وَ أَقْبَلَ مَلَکُ الْأَرْضِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُطِیعَکَ أَ فَتَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ الْأَرْضَ فَتَجْعَلَهُمْ فِی بَطْنِهَا

ص: 242


1- هکذا فی النسخة و مصدره، و لعله مصحف حیس، قال الفیروزآبادی: الحیس: الخلط و تمر یخلط بسمن و أقط فیعجن شدیدا ثمّ یندر منه نواه و ربما جعل فیه سویق.
2- أی ادخلی أنت بطن الوادی حتّی أعلو أنا ظهره.
3- الدرنوک و الدرنیک: نوع من البسط له خمل.

مردم من فرستاده خداوند هستم. باز مردم به او خیره شدند و ابوجهل - خداوند چهره او را زشت بگرداند - سنگی به طرف آن حضرت پرتاب کرد و پیشانی (میان دو چشم) ایشان را شکست و مشرکان با پرتاب سنگ او را دنبال کردند و پیامبر گریخت تا اینکه به مکانی به نام «المتکأ» رسید و مشرکان در پی او آمدند. و شخصی به نزد علی بن ابی طالب رفت و گفت: ای علی محمد را کشتند. علی علیه السلام به منزل خدیجه رضی الله عنها رفت و در را کوبید. خدیجه گفت: کیستی؟ گفت: من علی هستم. گفت: ای علی محمد چه کرد؟ گفت: نمی­دانم ولی مشرکان او را سنگ باران کردند و نمی­دانم زنده است یا مرده. ظرف آبی به من بده و چنگال پاره­ای با خود بردار و با من بیا تا در طلب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برویم که او را تشنه و گرسنه خواهیم یافت. علی علیه السلام به راه افتاد تا اینکه از کوه عبور کرد و خدیجه با او همراه بود. علی علیه السلام گفت: ای خدیجه تو وارد وادی بشو تا من بر پشت وادی بروم بلکه ایشان را بیابیم. و ندا کرد: یا رسول الله جانم به فدایت در کدام وادی افتاده­ای؟ و خدیجه فریاد می­زد: این پیامبر برگزیده مرا که دید؟ این بهار مرتضای مرا که دید؟ این آواره در راه خدای مرا که دید؟ ابوالقاسم را که دید؟ جبرئیل علیه السلام بر آن حضرت فرود آمد و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او نگاه کرد گریست و فرمود: دیدی که قومم با من چه کردند؟ مرا تکذیب کردند و مرا طرد کردند و بر من شورش نمودند. جبرئیل گفت: ای محمد دستت را به من بده. پس دستش را گرفت و ایشان را بر بالای کوه نشاند، سپس از زیر بال­هایش فرشی از فرش­های بهشت بیرون آورد که با مروارید و یاقوت بافته شده بود و آن را پهن کرد تا اینکه همه کوه­های تمامه را بدان پوشانید. سپس دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را گرفت و بر آن نشاند. و جبرئیل به ایشان گفت: ای محمد آیا می­خواهی کرامت و بزرگی­ات را در نزد خداوند خداوند ببینی؟ فرمود: آری. جبرئیل گفت: آن درخت را به سوی خود فرا بخوان تا تو را جواب دهد. حضرت درخت را فرا خواند و درخت پیش آمد تا اینکه در مقابل او سجده کنان بر زمین افتاد. سپس جبرئیل گفت: ای محمد دستور بده تا برگردد. پیامبر دستور داد و درخت به جای خود بازگشت. بعد اسماعیل نگهبان آسمان دنیا فرود آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، پرودگارم به من دستور داده که از تو اطاعت کنم آیا به من امر می­کنی که ستارگان را بر آنان (مشرکان) فرو بریزم و آن­ها را بسوزانم؟ و فرشته خورشید آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، آیا مرا امر می­کنی که خورشید را بگیرم و بر سر آنان گرد آورم تا بسوزند؟ و فرشته زمین آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا خداوند عزّ و جلّ مرا امر فرمود که از تو فرمان ببرم، آیا مرا دستور می­دهی تا زمین را امر کنم که آنان را از پشت خود به شکم خود بکشاند؟

ص: 242

کَمَا هُمْ عَلَی ظَهْرِهَا وَ أَقْبَلَ مَلَکُ الْجِبَالِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُطِیعَکَ أَ فَتَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ الْجِبَالَ فَتَنْقَلِبَ عَلَیْهِمْ فَتَحْطِمَهُمْ وَ أَقْبَلَ مَلَکُ الْبِحَارِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أُطِیعَکَ أَ فَتَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ الْبِحَارَ فَتُغْرِقَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَاعَتِی قَالُوا نَعَمْ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَادَی أَنِّی لَمْ أُبْعَثْ عَذَاباً إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ دَعُونِی وَ قَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ وَ نَظَرَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی خَدِیجَةَ تَجُولُ فِی الْوَادِی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَرَی إِلَی خَدِیجَةَ قَدْ أَبْکَتْ لِبُکَائِهَا مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ ادْعُهَا إِلَیْکَ فَأَقْرِئْهَا مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهَا إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکِ السَّلَامَ وَ بَشِّرْهَا أَنَّ لَهَا فِی الْجَنَّةِ بَیْتاً مِنْ قَصَبٍ لَا نَصَبَ فِیهِ وَ لَا صَخَبَ (1) لُؤْلُؤاً مُکَلَّلًا بِالذَّهَبِ فَدَعَاهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الدِّمَاءُ تَسِیلُ مِنْ وَجْهِهِ عَلَی الْأَرْضِ وَ هُوَ یَمْسَحُهَا وَ یَرُدُّهَا قَالَتْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی دَعِ الدَّمْعَ یَقَعْ عَلَی الْأَرْضِ قَالَ أَخْشَی أَنْ یَغْضَبَ رَبُّ الْأَرْضِ عَلَی مَنْ عَلَیْهَا فَلَمَّا جُنَّ عَلَیْهِمُ اللَّیْلُ انْصَرَفَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ دَخَلَتْ بِهِ مَنْزِلَهَا فَأَقْعَدَتْهُ عَلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی فِیهِ الصَّخْرَةُ وَ أَظَلَّتْهُ بِصَخْرَةٍ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ قَامَتْ فِی وَجْهِهِ تَسْتُرُهُ بِبُرْدِهَا (2) وَ أَقْبَلَ الْمُشْرِکُونَ یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ فَإِذَا جَاءَتْ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ صَخْرَةٌ وَقَتْهُ الصَّخْرَةُ وَ إِذَا رَمَوْهُ مِنْ تَحْتِهِ وَقَتْهُ الْجُدْرَانُ الْحَیِّطُ وَ إِذَا رُمِیَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَقَتْهُ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بِنَفْسِهَا وَ جَعَلَتْ تُنَادِی یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ تُرْمَی الْحُرَّةُ فِی مَنْزِلِهَا فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ انْصَرَفُوا عَنْهُ وَ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غَدَا إِلَی الْمَسْجِدِ یُصَلِّی قَالَ وَ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَتْ الم غُلِبَتِ الرُّومُ (3) کَمَا مَرَّتْ قِصَّتُهُ فِی بَابِ إِعْجَازِ الْقُرْآنِ.

ص: 243


1- فی النهایة: فی حدیث خدیجة: «بشر خدیجة ببیت من قصب فی الجنة» القصب فی هذا الحدیث: لؤلؤ مجوف واسع کالقصر المنیف. و القصب من الجوهر: ما استطال منه فی تجویف.
2- فی المصدر: تستره ببردته.
3- المنتقی فی مولود المصطفی: الفصل الرابع فی ذکر هجرة الحبشة، و الباب الرابع: فیما کان فی سنة ست و سنة سبع من نبوّته صلّی اللّه علیه و آله، و الباب الخامس: فیما کان فی سنة ثمان من نبوّته صلّی اللّه علیه و آله.

و فرشته کوه­ها آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، خداوند مرا امر فرمود که از تو اطاعت کنم، آیا مرا امر می­کنی که به کوه­ها فرمان دهم که بر سر آنان واژگون شوند تا همه را خرد کند؟ و فرشته دریاها آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، پروردگارم به من فرمان داد که از تو اطاعت کنم، آیا مرا دستور می­دهی که دریاها را امر کنم تا آن­ها را غرق کند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شما امر شده­اید که از من اطاعت کنید؟

گفتند: آری. پس سرش را به آسمان بلند کرد و ندا برآورد: من برای عذاب مبعوث نشده­ام و در حقیقت به عنوان رحمت برای همه جهانیان فرستاده شده­ام. مرا با قومم رها کنید چرا که آنان نمی­دانند. جبرئیل به خدیجه نگاه کرد که در وادی می­گشت پس گفت: ای رسول خدا آیا خدیجه را نمی­بینی که فرشتگان آسمان برای گریه او می­گریند؟ او را فرا بخوان و سلام مرا بر او برسان و به او بگو: خداوند بر او سلام می­رساند و به او مژده می­دهد که در بهشت خانه­ای مروارید دارد که هیچ رنج و سر و صدایی در آن نیست، و این خانه از مروراید آراسته به طلا می­باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی که خون از چهره­اش بر زمین می­ریخت و بر آن دست می­برد و بر اندامش می­کشید، خدیجه را فراخواند. خدیجه گفت: پدر و مادرم فدایت باد بگذار تا خون بر زمین جاری شود. فرمود: از آن می­ترسم که پروردگار زمین بر مردم زمین خشم بگیرد. هنگای که تاریکی شب فرا رسید خدیجه رضی الله عنها و پیامبر صلی الله علیه و سلم و علی علیه السلام بازگشتند و خدیجه پیامبر را وارد منزلش نمود. و آن حضرت را در جایی نشاند که تخته سنگی در آنجا بود و با تخته سنگ دیگری بالای سرش را پوشاند و خود در مقابل پیامبر ایستاد و با لباس، آن حضرت را پوشانید. مشرکان آمدند و شروع به پرتاب سنگ به طرف پیامبر کردند، هر بار که از بالا سنگ می­اندختند تخته سنگ سپر ایشان می­شد و چون از پایین سنگ می­انداختند دیوارهای خانه از او محافظت می­کردند و چون از رو به رو به طرف ایشان سنگ پرتاب می­کردند خدیجه رضی الله عنها خود را سپر آن حضرت می­نمود و فریاد بر می­آورد: ای قریشیان چگونه زن آزاده­ای را در خانه خود سنگ­باران می­کنید؟ مشرکان با شنیدن این سخن بازگشتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به بامداد درآمد و به سوی مسجد رفت تا نماز بگذارد. گوید: در سال هشتم نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سوره روم نازل شد. (1)

چنان که داستانش را در باب اعجاز قرآن آوردیم.

ص: 243


1- . المنتقی فی مولود المصطفی : فصل چهارم در بیان هجرت به حبشه، و باب چهارم در بیان احوال سال ششم و هفتم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سله و باب پنجم در بیان احوال سال هشتم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم.

باب 2 آخر فی کیفیة صدور الوحی و نزول جبرئیل علیه السلام و علة احتباس الوحی و بیان أنه صلی الله علیه و آله هل کان قبل البعثة متعبدا بشریعة أم لا

الآیات

مریم: «وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا»(64)

طه: «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً»(114)

الفرقان: «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا»(32)

الشعراء: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ* نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ* بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ»(192-195)

النمل: «وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ»(6)

حمعسق: «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ* وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(51-52)

النجم: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی (إلی قوله) أَوْ أَدْنی»(5-9)

القیامة: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ* إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ* فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ* ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ»(16-19)

ص: 244

باب دوم : در بیان کیفیت صدور وحی و نزول جبرئیل علیه السلام و علّت قطع شدن وحی و در بیان اینکه آیا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بعثت بر اساس شریعتی عبادت می­کرد یا نه.

آیات

- وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ مَا بَیْنَ أَیْدِینَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَیْنَ ذَلِکَ وَمَا کَانَ رَبُّکَ نَسِیًّا.(1)

{و [ما فرشتگان] جز به فرمان پروردگارت نازل نمی شویم. آنچه پیش روی ما و آنچه پشت سر ما و آنچه میان این دو است، [همه] به او اختصاص دارد، و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده است.}

- وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا. (2)

{و در [خواندن] قرآن، پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد، شتاب مکن، و بگو: «پروردگارا، بر دانشم بیفزای.»}

- وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا. (3)

{و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یک جا بر او نازل نشده است؟» این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی [بر تو] خواندیم.}

- وَإِنَّهُ لَتَنزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ * بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُّبِینٍ. (4)

{و راستی که این [قرآن] وحی پروردگار جهانیان است. «روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشداردهندگان باشی، به زبان عربی روشن.}

- وَإِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِن لَّدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ. (5)

{و حقّاً تو قرآن را از سوی حکیمی دانا دریافت می داری.}

- وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ * وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ. (6)

{و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، اوست بلندمرتبه سنجیده کار. و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم، و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی.}

- عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی. (7)

{ آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش] نیرومندی که [مسلّط] درایستاد. در حالی که او در افق اعلی بود، سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد.}

- لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ *ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ. (8)

{زبانت را [در هنگام وحی] زود بحرکت درنیاور تا در خواندن [قرآن] شتابزدگی بخرج دهی. در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر [عهده] ماست. پس چون آن را برخواندیم [همان گونه] خواندن آن را دنبال کن. سپس توضیح آن [نیز] بر عهده ماست!}

ص: 244


1- . مریم / 64
2- . طه / 114
3- . فرقان / 32
4- . شعراء / 192 - 195
5- . نمل / 6
6- . شوری / 51 - 52
7- . نجم / 5 - 9
8- . قیامت / 16 - 19

تفسیر

قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ حکایة قول جبرئیل علیه السلام حین استبطأه رسول الله صلی الله علیه و آله لما سئل عن قصة أصحاب الکهف و ذی القرنین و الروح و لم یدر ما یجیب و رجا أن یوحی إلیه فیه فأبطأ علیه خمسة عشر یوما و قیل أربعین یوما حتی قال المشرکون ودعه ربه و قلاه ثم نزل ببیان ذلک و التنزل النزول علی مهل لأنه مطاوع نزل و قد یطلق التنزل بمعنی النزول مطلقا کما یطلق نزل بمعنی أنزل و المعنی و ما ننزل وقتا غب وقت إلا بأمر الله علی ما تقتضیه حکمته و قرئ و ما یتنزل بالیاء و الضمیر للوحی لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ و هو ما نحن فیه من الأماکن أو الأحایین لا ننقل من مکان إلی مکان و لا ننزل فی زمان دون زمان إلا بأمره و مشیته وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا تارکا لک أی ما کان عدم النزول إلا لعدم الأمر به و لم یکن ذلک عن ترک الله لک و تودیعه (1) إیاک کما زعمت الکفرة و إنما کان لحکمة رآها فیه. (2) قوله تعالی وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ قال الطبرسی فیه وجوه:

أحدها أن معناه لا تعجل بتلاوته قبل أن یفرغ جبرئیل من إبلاغه فإنه صلی الله علیه و آله کان یقرأ معه و یعجل بتلاوته مخافة نسیانه أی تفهم ما یوحی إلیک إلی أن یفرغ الملک من تلاوته و لا تقرأ معه ثم اقرأ بعد فراغه منه.

و ثانیها أن معناه لا تقرئ به أصحابک و لا تمله (3) حتی یتبین لک معانیه.

و ثالثها أن معناه و لا تسأل إنزال القرآن قبل أن یأتیک وحیه لأنه تعالی إنما ینزله بحسب المصلحة وقت الحاجة. (4) قوله تعالی کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ قال البیضاوی أی کذلک أنزلناه مفرقا لنقوی بتفریقه فؤادک علی حفظه و فهمه لأن حاله یخالف حال موسی و عیسی و داود علیهم السلام

ص: 245


1- التودیع: الهجران.
2- أنوار التنزیل: 25: 42.
3- من أملی یملی إملاء، و فی المصدر: و لا تقرئه لاصحابک و لا تمله علیهم.
4- مجمع البیان 7: 32.

تفسیر

بیضاوی در باره این فرموده خداوند «و ما نتنزّل اله بامر ربّک» گوید: داستان سخن جبرئیل است هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تاخیری در امر وحی از طرف جبرئیل دید، آنسان که در باره داستان اصحاب کهف و ذو القرنین و روح از او سؤال شد و نمی­دانست چگونه جواب بدهد و امید داشت در این باره به او وحی شود. پانزده روز وحی به آن حضرت به تاخیر افتاد و گفته شده: چهل روز، تا جایی که مشرکان گفتند: پروردگارش او را وانهاده و از او بیزار شده است. سپس آیاتی در این باره نازل شد. «التنزّل» یعنی فرود آمدن و نازل شدن به صورت آهسته است، زیرا مطاوعه فعل «نزل» می­باشد و گاهی تنزّل به معنای نزول مطلق اطلاق می­شود همانطور که نزّل به معنای انزل اطلاق می­شود و آیه بدین معنا است که: ما (فرشتگان) هر از چندگاهی نازل نمی­شویم مگر به دستور خداوند طبق آنچه حکمت او اقتضا می­کند. و به صورت «و ما یتنزّل» با یاء قرائت شده که در این صورت ضمیر به وحی برمی­گردد. «له ما بین ایدینا و ما خلفنا و ما بین ذلک» و آن مکان­ها و زمان­هایی است که ما در آن هستیم و از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر منتقل نمی­شویم مگر با فرمان و خواست خداوند. «و ما کان ربّک منسیّاً» یعنی خداوند تو را ترک نکرده است، یعنی عدم نزول وحی تنها به دلیل امر نشدن بدان بوده و به خاطر این نبوده است که خداوند تو را ترک کرده یا وا نهاده باشد آنگونه که کافران می­پندارند و در حقیقت دلیل آن حکمتی است که خداوند در آن مقدر فرموده است. (1)

در باره این فرموده خداوند «و لا تعجل بالقرآن» طبرسی گوید: در این باره چند وجه است:

وجه اول: بدین معنا است: پیش از آنکه جبرئیل ابلاغ وحی را به پایان برساند به تلاوت قرآن عجله مکن. معمولا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را با جبرئیل می­خواند و از ترس اینکه فراموش کند در تلاوت آن شتاب می­کرد. پس مقصود این است که پیامبر صبر کند تا وحی را به خوبی درک کند و از خواندن با فرشته وحی خودداری کند و پس از قرائت فرشته او نیز به خواندن بپردازد.

وجه دوم: به این معنا که قرآن را برای اصحاب خود نخوان و برای آن­ها املاء نکن تا وقتی که معنای آن برایت آشکار گردد.

وجه سوم: معنایش این است که پیش از آنکه وحی بر تو نازل شود درخواست نزول قرآن نکن زیرا خداوند متعال قرآن را بر اساس مصلحت در صورت نیاز نازل می­کند. (2)

در باره این فرموده خداوند «کذلک لنثبّت به فؤادک» بیضاوی گفته است: یعنی اینچنین قرآن را به صورت پراکنده نازل فرمودیم تا قلب تو را با پراکنده بودنش برای حفظ و درک آن قوی بگردانیم، زیرا وضعیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وضعیت موسی و عیسی و داود علیهم السلام

ص: 245


1- . انوار التنزیل 25 : 42
2- . مجمع البیان 7 : 32

حیث کان أمیا و کانوا یکتبون فلو ألقی علیه جملة لتعیی (1) بحفظه و لأن نزوله بحسب الوقائع یوجب مزید بصیرة و خوض فی المعنی و لأنه إذا نزل منجما (2) و یتحدی بکل نجم فیعجزون عن معارضته زاد ذلک قوة قلبه و لأنه إذا نزل به جبرئیل حالا بعد حال یثبت به فؤاده و من فوائد التفریق معرفة الناسخ و المنسوخ و منها انضمام القرائن الحالیة إلی الدلالات اللفظیة فإنه یعین علی البلاغة وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا أی و قرأنا علیک شیئا بعد شی ء علی تؤدة و تمهل فی عشرین سنة أو ثلاث و عشرین سنة. (3) قوله تعالی ما کانَ لِبَشَرٍ أی لا یصح له أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أی إلهاما و قذفا فی القلوب أو إلقاء فی المنام أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أی یکلمه من وراء حجاب کما کلم موسی علیه السلام بخلق الصوت فی الطور و کما کلم نبینا صلی الله علیه و آله فی المعراج و هذا إما علی سبیل الاستعارة و التشبیه فإن من یسمع الکلام و لا یری المتکلم یشبه حاله بحال من یکلم من وراء حجاب أو المراد بالحجاب الحجاب المعنوی من کماله تعالی و نقص الممکنات و نوریته تعالی و ظلمانیة غیره کما سبق تحقیقه فی کتاب التوحید أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا أی ملکا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ فظهر أن وحیه تعالی منحصر فی أقسام ثلاثة إما بالإلهام و الإلقاء فی المنام أو بخلق الصوت بحیث یسمعه الموحی إلیه أو بإرسال ملک و علم الملک أیضا یکون علی هذه الوجوه (4) و الملک الأول (5) لا یکون علمه إلا بوجهین منها و قد یکون بأن یطالع فی اللوح و سیأتی تحقیقه فی الأخبار إِنَّهُ عَلِیٌّ عن أن یدرک بالأبصار حَکِیمٌ فی جمیع الأفعال وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً قیل المراد القرآن و قیل جبرئیل و سیأتی فی الأخبار أن المراد به روح القدس فعلی الأخیرین المراد بأوحینا أرسلنا مِنْ أَمْرِنا أی بأمرنا أو أنه من عالم الأمر و قد مر تحقیقه و

ص: 246


1- عی و عیی و تعیی بأمره: عجز عنه، و لم یطق إحکامه.
2- أی فی أوقات معینة.
3- أنوار التنزیل 2: 162.
4- أی بالالهام، أو بخلق الصوت، أو بتوسیط ملک، و أمّا الالقاء فی المنام فلا یکون فی ملک.
5- أی الملک الذی یأخذ عن اللّه بلا واسطة لا یکون علیه الا بالالهام أو بخلق الصوت.

تفاوت داشت چرا که آنان آن حضرت درس ناخوانده بود و آن پیامبران درس خوانده بودند. پس اگر قرآن به صورت یک باره بر ایشان نازل می­شد توانایی حفظ کردن آن را نداشت و اینکه نزول آن به اقتضای رویدادها مستلزم بینش بیشتر و تفکر و فرو رفتن در معنای آن بود. دلیل دیگر اینکه هرگاه قرآن در اوقات مشخصی نازل می­شد و در زمانی کفار را به مبارزه می­طلبید و آنان از معارضه با قرآن عاجز و درمانده می­شدند، این امر بر قوّت قلب پیامبر می­افزود و نیز اگر جبرئیل گهگاهی بر او نازل می­شد، قلبش ثابت و پابرجا می­ماند. و از دیگر فایده­های پراکنده نازل شدن قرآن این است که آن حضرت ناسخ و منسوخ قرآن را می­شناخت و قرینه­های حالیّه را به دلالت­های لفظی ربط و پیوست می­داد و ایشان را بر بلاغت یاری می­رساند. «و رتّلناه ترتیلاً» یعنی و اندک اندک به صورت آرام و آهسته در بیست سال یا بیست و سه سال بر خواندیم. (1)

فرموده خداوند «ما کان لبشر» یعنی برای هیچ بشری امکان پذیر نیست. «أن یکلّمه الله الا وحیاً» یعنی الهام و افکندن در دل، یا القاء در خواب. «أو من وراء حجاب» یعنی از فراسوی حجابی با او سخن می­گوید همانگونه که با موسی علیه السلام با ایجاد صدا در کوه طور سخن گفت، و آنگونه که با پیامبر ما محمد صلی الله علیه و آله و سلم در معراج سخن گفت. این عبارت یا به شیوه استعاره و تشبیه است زیرا وضعیت کسی که سخن را بشنود و سخن­گو را نبیند همچون وضعیت کسی است که از ورای حجابی با او سخن بگویند. یا مقصود از حجاب، حجاب معنوی از جمله کمال خداوند و نقص ممکنات، و نوریت خداوند و ظلمانیت غیر او می­باشد چنان که پیش­تر در کتاب توحید بیان شد. «أو یرسل رسولاً» یعنی فرشته­ای را بفرستد. «فیوحی بإذنه ما یشاء» پس آشکار گردید که وحی خداوند متعال منحصر در سه نوع وحی است: یا با الهام و القاء کردن در خواب، یا با ایجاد صدا و صوت به گونه­ای که شخص وحی شده آن را بشنود، یا با فرستادن فرشته. و علم فرشته نیز به یکی از سه وجه می­باشد. (2)

و علم فرشته اول فقط با دو وجه از سه وجه وحی ممکن است. (3) و گاهی به این صورت است که در لوح محفوظ می­نگرد، و توضیح و تبیین آن در روایت­ها خواهد آمد. «إنّه علیّ» والاتر از آن است که با دیدگان درک شود. «حکیم» در همه کارها حکیم است. «و کذلک أوحینا الیک روحاً» گفته شده: مقصود از روح قرآن است و برخی گفته­اند مقصود جبرئیل است و در روایت­ها می­آید که مقصود از آن روح القدس است. و بر طبق معنای دوم و سوم مقصود از «أوحینا» «ارسلنا» می­باشد. «من أمرنا» یعنی با امر و فرمان ما. یا اینکه از عالم امر است. و توضیح آن پیش­تر ذکر شد

ص: 246


1- . انوار التنزیل 2 : 162
2- . یعنی با الهام و ایجاد صدا یا با واسطه قرار دادن فرشته، اما القاء کردن در خواب در فرشته نیست.
3- . یعنی فرشته­ای که بدون واطسه از خداوند می­گیرد وحی او فقط با دو نوع الهام و ایجاد صدا ممکن است.

سیأتی ما کُنْتَ تَدْرِی أی قبل الوحی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قیل الکتاب القرآن و الإیمان الصلاة و قیل المراد أهل الإیمان علی حذف المضاف و قیل المراد به الشرائع و معالم الإیمان و هو صلی الله علیه و آله لم یکن فی حال من الأحوال علی غیر الإیمان و استدل بهذه الآیة علی أنه صلی الله علیه و آله لم یکن قبل النبوة متعبدا بشرع و سیأتی تحقیقه وَ لکِنْ جَعَلْناهُ أی القرآن أو الروح أو الإیمان.

قوله تعالی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی قال الطبرسی رحمه الله یعنی جبرئیل علیه السلام أی القوی فی نفسه و خلقته ذُو مِرَّةٍ أی قوة و شدة فی خلقه و من قوته أنه اقتلع قری قوم لوط و من شدته صیحته لقوم ثمود حتی هلکوا و قیل ذو صحة و خلق حسن و قیل شدید القوی فی ذات الله ذُو مِرَّةٍ أی صحة فی الجسم سلیم من الآفات و العیوب و قیل ذو مرة أی ذو مرور فی الهواء ذاهبا و جائیا و نازلا و صاعدا فَاسْتَوی أی جبرئیل علی صورته التی خلق علیها بعد انحداره إلی محمد صلی الله علیه و آله وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی أی أفق المشرق (1) قالوا إن جبرئیل علیه السلام کان یأتی النبی صلی الله علیه و آله فی صورة الآدمیین فسأله رسول الله صلی الله علیه و آله أن یریه نفسه علی صورته التی خلق علیها فأراه نفسه مرتین مرة فی الأرض و مرة فی السماء أما فی الأرض ففی الأفق الأعلی و ذلک أن محمدا صلی الله علیه و آله کان بحراء فطلع له جبرئیل علیه السلام من المشرق فسد الأفق إلی المغرب فخر النبی صلی الله علیه و آله مغشیا علیه فنزل جبرئیل علیه السلام فی صورة الآدمیین فضمه إلی نفسه و هو قوله ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی و تقدیره ثم تدلی أی قرب بعد بعده و علوه فی الأفق الأعلی فدنا من محمد صلی الله علیه و آله قال الحسن و قتادة ثم دنا جبرئیل بعد استوائه بالأفق الأعلی من الأرض فنزل إلی محمد صلی الله علیه و آله و قال الزجاج معنی دنا و تدلی واحد أی قرب فزاد فی القرب (2) و قیل فاستوی أی ارتفع و علا إلی السماء بعد أن علم محمدا و قیل اعتدل واقفا فی الهواء بعد أن کان ینزل بسرعة لیراه النبی صلی الله علیه و آله و قیل معناه استوی جبرئیل و محمد صلی الله علیه و آله بالأفق الأعلی یعنی السماء

ص: 247


1- فی المصدر: «وَ هُوَ» کنایة عن جبرئیل أیضا «بِالْأُفُقِ الْأَعْلی یعنی افق المشرق، و المراد بالاعلی جانب المشرق، و هو فوق جانب المغرب فی صعید الأرض لا فی الهواء.
2- فی المصدر: لان معنی دنا قرب، و تدلی زاد فی القرب.

و در ادامه نیز می­آید. «ما کنت تدری» یعنی پیش از نزول وحی نمی­دانستی. «ما الکتاب و الایمان» گفته­اند: مقصود از کتاب، قرآن و مقصود از ایمان، نماز است. و گفته­اند: مقصود اهل ایمان است که مضاف حذف شده است. و گفته­اند: مقصود شریعت­ها و نشانه­های ایمان است. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در هیچ یک از احوال بی­ایمان نبوده است و از این آیه استدلال کرده­اند که آن حضرت پیش از نبوّت بر اساس شریعتی عبادت نکرده است. و به زودی شرح و تبیین آن خواهد آمد. «و لکن جعلناه» یعنی قرآن یا روح یا ایمان.

در باره این فرموده خداوند «علّمه شدید القوی» طبرسی گوید: مقصود جبرئیل علیه السلام است. یعنی: دارای قدرت و نیرو است و در آفرینش قوی می­باشد. «ذو مرّۀ» یعنی قوت و نیرومندی در آفرینش او. از نیرومندی جبرئیل یک نمونه آن بود که شهرهای قوم لوط را از ریشه بر کند و نمونه دیگر از قدرت او فریادی است که بر سر قوم ثمود زد که همگی هلاک شدند. و گفته شده: یعنی: دارای سلامتی و حسن خلق است. بعضی گفته اند: «شَدِیدُ الْقُوی» یعنی: در راه خدا نیرومند است «ذو مرة» یعنی: دارای جسمی سالم و دور از آفات و عیوب است. و گفته­اند «ذُو مِرَّةٍ» یعنی: دارای قدرت عبور از هواء است، که از روی هوا می­رود و می­آید و فرود آمده اوج می­گیرد. «فَاسْتَوی» یعنی: جبرئیل با صورتی که آفریده شده است پس از نزول بر محمد استقرار یافت. «و هو ِالْأُفُقِ الْأَعْلی» یعنی: افق مشرق. (1)

می­گویند: جبرئیل همیشه به صورت انسان­هایی بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل می­شد، حضرت از او خواست که به صورت اصلی خودش که آفریده شده است بر او نازل شود؟ جبرئیل نیز دو بار خودش را به صورت اصلی به حضرت نشان داد، یک بار در زمین و یک بار در آسمان، اما در زمین در افق اعلی بود، و آن هنگامی بود که حضرت در غار حراء بود که جبرئیل از طرف مشرق بر حضرت ظاهر شد، و تمام سطح افق را تا مغرب پوشانید، که پیامبر بر اثر آن غش کرد و افتاد، آن گاه جبرئیل به صورت انسانی ظاهر شد و حضرت را در آغوش کشید و اینجا است که می­فرماید: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی» تقدیرش آن است (ثم تدلّی أی قرب بعد بعده و علوّه فی الأفق الأعلی فدنی من محمّد). حسن و قتاده گفته اند: سپس جبرئیل بعد از آنکه در افق اعلی استقرار یافت بر پیامبر نازل شد. زجاج گوید: معنی دنی و تدلی هر دو یکی است. گفته شده: استوی، یعنی: پس از آنکه به سرعت نازل می­شد تا پیامبر او را ببیند در هواء استقرار یافت. و گفته شده: استوی، یعنی: جبرئیل و محمد صلی الله علیه و آله و سلم شب معراج در افق اعلی یعنی آسمان

ص: 247


1- . در منبع آمده است: «و هو» مقصود از این ضمیر نیز جبرئیل است. «بالافق الاعلی» یعنی افق مشرق و و منظور از اعلی سمت مشرق است در روی زمین و سمت مشرق بالاتر از سمت مغرب است، نه در هوا.

الدنیا لیلة المعراج فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی أی کان ما بین جبرئیل و بین رسول الله صلی الله علیه و آله قاب قوسین قال عبد الله بن مسعود إن رسول الله صلی الله علیه و آله رأی جبرئیل و له ستمائة جناح. (1)

أقول: سیأتی تفسیر بقیة الآیات فی باب المعراج.

قوله تعالی لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ قال البیضاوی أی بالقرآن قبل أن یتم وحیه لِتَعْجَلَ بِهِ لتأخذه علی عجلة مخافة أن ینفلت منک إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ فی صدرک وَ قُرْآنَهُ و إثبات قراءته فی لسانک فَإِذا قَرَأْناهُ بلسان جبرئیل علیک فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ قراءته و تکرر فیه حتی یرسخ فی ذهنک ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ بیان ما أشکل علیک من معانیه (2).

الأخبار

«1»

عد، العقائد الاعتقاد فی نزول الوحی من عند الله عز و جل بالأمر و النهی اعتقادنا فی ذلک أن بین عینی إسرافیل لوحا فإذا أراد الله عز و جل أن یتکلم بالوحی ضرب اللوح جبین إسرافیل فینظر فیه فیقرأ ما فیه فیلقیه إلی میکائیل و یلقیه میکائیل إلی جبرئیل علیه السلام و یلقیه جبرئیل إلی الأنبیاء علیهم السلام و أما الغشیة التی کانت تأخذ النبی صلی الله علیه و آله حتی یثقل و یعرق فإن ذلک کان یکون (3) منه عند مخاطبة الله عز و جل إیاه فأما جبرئیل فإنه کان لا یدخل علی النبی صلی الله علیه و آله حتی یستأذنه إکراما له و کان یقعد بین یدیه قعدة العبد (4).

بیان

قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرح هذا الکلام هذا أخذه أبو جعفر من شواذ الحدیث و فیه خلاف لما قدمه من أن اللوح ملک من ملائکة الله تعالی و أصل الوحی هو الکلام الخفی ثم قد یطلق علی کل شی ء قصد به إلی إفهام (5) المخاطب

ص: 248


1- مجمع البیان 9: 173.
2- أنوار التنزیل 2: 567.
3- فی المصدر: فانها کانت تکون.
4- اعتقادات الصدوق: 100.
5- المصدر خال عن کلمة (إلی) و هو الصحیح.

دنیا استقرار یافتند. «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ» یعنی ما بین جبرئیل و رسول اللَّه مسافت دو کمان وجود داشت. عبد اللَّه بن مسعود گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جبرئیل را دید در حالتی که دارای ششصد بال بود. (1)

می­گویم: تفسیر بقیه آیات در باب معراج خواهد آمد.

در باره این فرموده خداوند «لا تحرک به لسانک» بیضاوی گفته است: یعنی زبانت را با قرآن حرکت نده پیش از اینکه وحی آن به پایان برسد. «لتعجل به» تا با عجله آن را بگیری از ترس اینکه از دستت برود. «إنّ علینا جمعه» در سینه تو جمع می­کنیم. «و قرآنه» یعنی اثبات قرائت آن بر زبانت. «فإذا قرأناه» با زبان جبرئیل بر تو قرائت کردیم. «فاتّبع قرآنه» یعنی از قرائت او پیروی کن، و آن را تکرار کن تا در ذهنت تثبیت می­گردد. «ثمّ إنّ علینا بیانه» یعنی تبیین و شرح آن دسته از معانی آن که برایت مشکل است. (2)

روایات

روایت1.

اعتقادات: اعتقاد در کیفیت نزول وحی از جانب خداوند عزّ و جلّ در امر و نهی: اعتقاد ما در این باب آنست که میان دو چشم اسرافیل لوحی است و چون حق سبحانه و تعالی اراده کند که با وحی سخن بگوید، لوح را بر پیشانی اسرافیل می­زند پس در آن لوح نگاه می­کند و چیزی را که در آن نوشته می­خواند و آن را به میکائیل می­رساند و میکائیل به جبرئیل می­رساند و جبرئیل به پیامبران القاء می نماید. و اما وضع بیهوشی که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلّم را می­گرفت تا آن حدی که سنگین می شد و عرق می­نمود، این حالت خاص وقتی بود که حقّ تعالی خود با آن حضرت تکلم می­فرمود. و اما جبرئیل چنان بود که از روی احترام بدون اذن خواستن بر آن حضرت وارد نمی­شد و در حضور او بنده وار می نشست. (3)

توضیح

شیخ مفید علیه الرحمه در شرح این سخن گفته است: ابوجعفر این اعتقاد را از حدیث­های شادّ گرفته است. و آن مخالف است با آنچه پیش­تر ذکر نموده که لوح نام ملکی از ملائکه خداوند تعالی است. وحی در اصل کلام آهسته است و سپس بر هر چیزی اطلاق می­گردد که قصد می­شود بدان چیزی را به مخاطب

ص: 248


1- . مجمع البیان 9 : 173
2- . انوار التنزیل 2 : 567
3- . اعتقادات صدوق : 100

علی الستر له عن غیره و التخصیص له به دون من سواه و إذا أضیف إلی الله تعالی کان فیما یخص به الرسل صلی الله علیهم خاصة دون من سواهم (1) علی عرف الإسلام و شریعة النبی صلی الله علیه و آله قال الله تعالی وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ (2) الآیة فاتفق أهل الإسلام علی أن الوحی کان رؤیا مناما و کلاما (3) سمعته أم موسی علی الاختصاص و قال تعالی وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ (4) الآیة یرید به الإلهام الخفی إذ کان خالصا لمن أفرده (5) دون من سواه فکان علمه حاصلا للنحل بغیر کلام جهر به المتکلم فأسمعه غیره و قال تعالی وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ (6) بمعنی یوسوسون إلی أولیائهم بما یلقونه من الکلام فی أقصی أسماعهم فیخصون بعلمهم دون من سواهم و قال فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ (7) یرید به أشار إلیهم من غیر إفصاح

ص: 249


1- اعلم أن الوحی قد یطلق و یراد به الکلمة المقدّسة الإلهیّة التی تلقی إلی انبیاء اللّه و رسله صلواته علیهم فی بیان شرائع اللّه و أحکامه، اما بتبلیغ ملک یتمثل لهم فیروه، کتمثل جبرئیل کثیرا لنبیّنا صلوات اللّه علیه، أو یلقیها فی روعهم بلا مشاهدة، کقوله تعالی: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلی قَلْبِکَ» و قوله صلّی اللّه علیه و آله: «إن روح القدس نفث فی روعی» أو بلا واسطة ملک باسماع اللّه تعالی نبیه تلک الکلمة، أو القائه فی روعه، و إلهامه إلیه، کل ذلک إما فی حال الیقظة أو النوم، و الوحی بهذا المعنی یختص بالأنبیاء علیهم السلام و لا یعم غیرهم، و قد یراد به تلک الکلمة لکن فی غیر موضع الشرائع و الاحکام، بالالقاء فی الروع و الالهام، و ذلک المعنی یعم الأنبیاء علیهم السلام و غیرهم، کما قال اللّه تعالی: «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ» و قد یطلق و یراد به التسخیر و ذلک فی غیر ذوی العقول کقوله تعالی: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» و قوله: «بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها» کما قد یطلق و یراد به الوسواس کقوله تعالی: «إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ» و ذلک یختص بالشیاطین و لا یضاف الا الیهم، و سیأتی عن أمیر المؤمنین علیه السلام الایعاز الی معان أخر عن قریب.
2- القصص: 7.
3- فی المصدر: أو کلاما.
4- النحل: 67.
5- فی المصدر: إذا کان خاصا بمن أفرده.
6- الأنعام: 121.
7- مریم: 11.

بفهمانی و از دیگران بپوشانی و فهماندن فقط مختص او گردد. و هر گاه وحی به خداوند نسبت داده شود، بنا بر عرف اسلام و شریعت پیامبر، از جمله مواردی است که خداوند پیامبران را بدان ویژه گردانیده است. خداوند متعال فرموده است: «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ»(1)

{و به مادر موسی وحی کردیم که: «او را شیر ده.} تا آخر آیه. پس اتفاق نموده اند اهل اسلام بر آنکه آن وحی، خواب و سخنی بود که مادر موسی علیه السّلام به صورت ویژه شنید. و خداوند فرموده است: « وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ»(2)

{و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد.} تا آخر آیه. مقصود از آن الهام پوشیده­ای است هرگاه مختص باشد به کسی که او را از دیگران جدا نموه و اختصاص داده است. پس علم او برای زنبور عسل حاصل می­گردد اما نه با کلامی که متکلم آشکار بنماید و دیگران بشنود. و فرموده است: «وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ»(3)

{و در حقیقت، شیطانها به دوستان خود وسوسه می کنند.} یعنی شیاطین با افکندن سخنانی در منتهای گوش دوستدارنشان، آنان را وسوه می­کنند. پس آنان به علم و وسوسه شیاطین از دیگران مختص می­گردند. و فرمود: «فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ» (4)

{پس، از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید.} مقصود این است که بدون اظهار و آشکار نمودن سخن بدان­ها اشاره کرد.

ص: 249


1- . قصص / 7
2- . نحل / 67
3- . انعام / 121
4- . مریم / 11

الکلام شبه ذلک بالوحی لخفائه عمن سوی المخاطبین و لستره عمن سواهم و قد یری الله فی المنام خلقا کثیرا ما یصح تأویله و یثبت حقه لکنه لا یطلق بعد استقرار الشریعة علیه اسم الوحی و لا یقال فی هذا الوقت لمن طبعه الله (1) علی علم شی ء إنه یوحی إلیه و عندنا أن الله تعالی یسمع الحجج بعد نبیه صلی الله علیه و آله کلاما یلقیه إلیهم فی علم ما یکون لکنه لا یطلق علیه اسم الوحی لما قدمناه من إجماع المسلمین علی أنه لا وحی لأحد بعد نبینا و إنه لا یقال فی شی ء مما ذکرنا أنه أوحی إلی أحد و لله تعالی أن یبیح إطلاق الکلام أحیانا و یحظره أحیانا و یمنع السمات بشی ء حینا و یطلقها حینا و أما المعانی فإنها لا تتغیر عن حقائقها علی ما قدمناه و أما الوحی من الله تعالی إلی نبیه فقد کان تارة بإسماعه الکلام من غیر واسطة و تارة بإسماعه الکلام علی ألسن الملائکة و الذی ذکره أبو جعفر رحمه الله من اللوح و القلم و ما یثبت فیه فقد جاء به حدیث إلا أنا لا نعزم علی القول به و لا نقطع علی الله بصحته و لا نشهد منه إلا بما علمناه و لیس الخبر به متواتر یقطع العذر و لا علیه إجماع و لا نطق القرآن به و لا ثبت عن حجة الله تعالی فینقاد له و الوجه أن نقف فیه و نجوزه و لا نقطع به و لا نرده و نجعله فی حیز الممکن فأما قطع أبی جعفر به و علمه علی اعتقاده فهو مستند إلی ضرب من التقلید و لسنا من التقلید فی شی ء (2).

«2»

عد، العقائد (3) الاعتقاد فی نزول القرآن اعتقادنا فی ذلک أن القرآن نزل فی شهر رمضان فی لیلة القدر جملة واحدة إلی البیت المعمور ثم نزل من البیت المعمور فی مدة عشرین سنة و أن الله تبارک و تعالی أعطی نبیه العلم جملة واحدة ثم قال له وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ

ص: 250


1- فی نسخة من المصدر: اطلعه اللّه.
2- الظاهر من کلام الصدوق قدس اللّه روحه انه بعد ما اعتقد أن الوحی قد یکون باسماع اللّه تعالی نبیه، و قد یکون بتوسیط الملک أراد أن یبین کیفیة علم الملائکة و اطلاعهم علی الوحی و أنّه کیف یلقی اللّه إلیهم ذلک فما ذکره مذکور فی بعض الأحادیث، و ستأتی فی الاخبار کیفیة اخری فی ذلک.
3- تصحیح الاعتقادات: 56 و 57.

خداوند آن اشاره را به جهت پنهان بودن آن از غیر مخاطبین و پوشیده بودنش از غیر آن­ها به وحی تشبیه کرده است. و گاهی خداوند در خواب به مرمان بسیاری چیزهایی می­نمایاند که تاویل آن درست و حقیقت آن ثابت می­گردد، اما بعد از استقرار عرف شریعت، بر آن خواب اسم وحی، اطلاق نمی­شود. و پس از استقرار عرف شریعت به کسی که خداوند او را بر چیزی آگاه می­کند نمی­گویند: به او وحی شده است. و در نزد ما خداوند پس از پیامبر به حجت­های خود سخنانی در باره علم به آینده القا می­کند اما اسم وحی بر آن اطلاق نمی­شود. به جهت آنچه پیش­تر ذکر نموده ام مسلمانان اجماع دارند بر اینکه وحی پس از پیامبر برای هیچ کسی نخواهد بود و در مواردی که بیان شد گفته نمی­شود خداوند به کسی وحی نموده است. و خداوند متعال این اختیار را دارد که گاهی اطلاق سخنی را بر چیزهایی جایز و گاهی ممنوع بداند. و نام­گذاری چیزی را گاهی جایز و گاهی ممنوع بداند اما معانی به نحوی که پیش­تر بیان کردیم از حقیقتشان تغییر نمی­کنند. و اما وحی از جانب خداوند تعالی به سوی پیامبرش صلی اللَّه علیه و آله، گاهی بدون واسطه کلامی را به ایشان القاء می­کرد و گاهی بر زبان فرشتگان به او کلامی را القاء می­کرد. و آنچه ابوجعفر در باره لوح و قلم و آنچه در آن ثابت می­شود، حدیثی در باره آن آورده است امّا ما در باره قائل بودن بدان مطمئن نیستیم و به درستی آن سخن بر خداوند قاطعانه سخن نمی­گوییم و بدان گواهی می­دهیم مگر آنچه از آن، که دانستیم. و آن روایت، روایتی متواتر نیست که عذرمان را رفع کند و مسلمانان بر آن اجماع ندارند و قرآن در باره آن چیزی نگفته است و از جانب حجت خداوند ثابت نشده تا از آن پیروی و اطاعت کنیم. وجه درست در باره آن، این است که در مسأله درنگ کرده و آن را جائز بدانیم و آن را قاطعانه نپذیریم و ردّ نکنیم و در دایره ممکنات قرار دهیم و اما اطمینان ابوجعفر از صحت آن و علم او بر اعتقاد بدان بر پایه نوعی تقلید است و ما در هیچ چیز اهل تقلید نیستیم. (1)

روایت2.

اعتقادات: اعتقاد در باره نزول قرآن: اعتقاد ما در این باب آن است که قرآن در ماه رمضان در شب قدر یک جا به سوی بیت المعمور نازل شد سپس از بیت المعمور در مدت بیست سال نازل شد و اینکه حق تعالی تمامی علم و دانش را یک جا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بخشید و بعد فرمود: «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ

ص: 250


1- . تصحیح اعتقادات : 56 - 57

مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ (1) و قال عز و جل لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ (2) إلی قوله بَیانَهُ (3).

بیان

قال الشیخ المفید رحمه الله الذی ذهب إلیه أبو جعفر فی هذا الباب أصله حدیث واحد لا یوجب علما و لا عملا و نزول القرآن علی الأسباب الحادثة حالا بحال یدل علی خلاف ما تضمنه الحدیث و ذلک أنه قد تضمن حکم ما حدث و ذکر ما جری علی وجهه و ذلک لا یکون علی الحقیقة إلا بحدوثه عند السبب أ لا تری إلی قوله تعالی وَ قالُوا (4) قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ و قوله وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ (5) و هذا خبر عن ماض و لا یجوز أن یتقدم مخبره فیکون حینئذ خبرا عن ماض و هو لم یقع بل هو فی المستقبل و أمثال ذلک فی القرآن کثیرة و قد جاء الخبر بذکر الظهار و سببه و أنه لما جادلت النبی صلی الله علیه و آله فی ذکر الظهار أنزل الله تعالی قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها (6) و هذه قصة کانت بالمدینة فکیف ینزل الله تعالی الوحی بها بمکة قبل الهجرة فیخبر أنها قد کانت و لم تکن و لو تتبعنا قصص القرآن لجاء مما ذکرناه کثیرا ینسد (7) به المقال و فیما ذکرنا منه کفایة لذوی الألباب و ما أشبه ما جاء به من الحدیث بمذهب المشبهة الذین زعموا أن الله تعالی لم یزل متکلما بالقرآن و مخبرا عما یکون بلفظ کان و قد رد علیهم أهل التوحید بنحو ما

ص: 251


1- طه: 114.
2- القیامة: 6- 19.
3- الاعتقادات: 101.
4- هکذا فی الکتاب، و الصحیح کما فی المصدر و المصحف الشریف: «وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ» راجع سورة النساء: 155، و اما قوله تعالی: «وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ» فتمامه: «بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ» راجع سورة البقرة: 88.
5- الزخرف: 20.
6- المجادلة: 1.
7- فی المصدر: یتسع به المقال.

مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ»(1) {و در [خواندن] قرآن، پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد، شتاب مکن،} و فرموده: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ، فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ» { زبانت را [در هنگام وحی] زود بحرکت درنیاور تا در خواندن [قرآن] شتابزدگی بخرج دهی. در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر [عهده] ماست. پس چون آن را برخواندیم [همان گونه] خواندن آن را دنبال کن. سپس توضیح آن [نیز] بر عهده ماست!} (2)

توضیح

شیخ مفید گوید: به باور ابوجعفر در این باب دلیلش خبر واحدی است که مستلزم علم و عمل بدان نیست و نزول قرآن بر اسبابی که حادث می­گردید حالی بعد حالی، بر خلاف مضمون روایت دلالت دارد. و بدین جهت است که قرآن حکم آنچه حادث گردیده و آنچه جاری شده را در بردارد و این محقق نمی­گردد مگر با حدوث آن همراه با سبب. آیا در این فرموده خداوند دقت نمی­کنی که می­فرماید: «وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ»(3)

{و گفتارشان که: «دلهای ما در غلاف است» [لعنتشان کردیم] بلکه خدا به خاطر کفرشان بر دلهایشان مُهر زده.} و این فرموده خداوند: «وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ»(4) {و می گویند: «اگر [خدای] رحمان می خواست، آنها را نمی پرستیدیم.» آنان به این [دعوی] دانشی ندارند.} این دو آیه خبر از گذشه است و جایز نیست که مضمون خبر بر آن پیشی گیرد، زیرا در این صورت خبر از گذشته است در حالی که هنوز واقع نشده است، و حتی در آینده رخ می­دهد. امثال این موارد در قرآن فراوان است. هنگامی که در باره ظهار مجادله کرد خداوند متعال آیه «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها»(5) {خدا گفتار [زنی] را که در باره شوهرش با تو گفتگو و به خدا شکایت می کرد شنید.} را نازل فرمود. و این داستان در مدینه واقع شد پس چگونه خداوند متعال وحی در باره آن را در مکه پیش از هجرت نازل می­کند و خبر بدهد که این ماجرا واقع شده، حال آنکه نبوده است. و اگر قرار باشد داستان­های قرآن را دنبال کنیم موارد بسیاری می­آوردیم که در این بحث ما نمی­گنجد. و آنچه ذکر کردیم برای خردمندان بسنده می­کند و این روایت­ها بسیار شبیه اعتقاد اهل تشبیه است که بر این باورند خداوند متعال همواره به قرآن تکلم می­کند و از آینده با لفظ گذشته خبر می­دهد، و اهل توحید

ص: 251


1- . طه / 114
2- . اعتقادات : 101
3- . نساء / 155
4- . زخرف / 20
5- . مجادله / 1

ذکرناه و قد یجوز أن الخبر (1) بنزول القرآن جملة فی لیلة القدر المراد به أنه نزل جملة منه فی لیلة القدر ثم تلاه ما نزل منه إلی وفاة النبی صلی الله علیه و آله فأما أن یکون نزل بأسره و جمیعه فی لیلة القدر فهو بعید مما یقتضیه ظاهر القرآن و التواتر من الأخبار و إجماع العلماء علی اختلافها (2) فی الآراء و أما قوله تعالی وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ ففیه وجهان غیر ما ذکره أبو جعفر و عول فیه علی حدیث شاذ.

أحدهما أن الله تعالی نهاه عن التسرع إلی تأویل القرآن قبل الوحی إلیه به و إن کان فی الإمکان من جهة اللغة ما لو قالوه (3) علی مذهب أهل اللسان.

و الوجه الآخر أن جبرئیل علیه السلام کان یوحی إلیه بالقرآن فیتلوه معه حرفا بحرف فأمره الله تعالی أن لا یفعل ذلک و یصغی إلی ما یأتیه به جبرئیل أو ینزله الله تعالی علیه بغیر واسطة حتی یحصل الفراغ منه فإذا تم (4) الوحی به تلاوة و نطق به فاقرأه فأما ما ذکره المعول علی الحدیث من التأویل فبعید لأنه لا وجه لنهی الله تعالی عن العجلة بالقرآن الذی هو فی السماء (5) الرابعة حتی یقضی إلیه وحیه لأنه لم یکن محیطا علما بما فی السماء الرابعة قبل الوحی به إلیه فلا معنی لنهیه عما لیس فی إمکانه اللهم إلا أن یقول قائل ذلک إنه کان محیطا بعلم القرآن المودع فی السماء الرابعة فینتقض کلامه و مذهبه أنه کان فی السماء الرابعة لأن ما فی صدر رسول الله صلی الله علیه و آله و حفظه فی الأرض فلا معنی لاختصاصه بالسماء و لو کان ما فی حفظ رسول الله صلی الله علیه و آله یوصف بأنه فی السماء الرابعة خاصة لکان ما فی حفظ غیره موصوفا بذلک و لا وجه حینئذ یکون

ص: 252


1- فی المصدر: ان الخبر الوارد.
2- فی المصدر: علی اختلافهم.
3- فی المصدر: ما قالوه و هو الصحیح.
4- فی المصدر: فاذا اتم الوحی.
5- لم یرد الصدوق ذلک، بل أراد أنّه تعالی نهاه عن العجلة بالقرآن الذی علمه جملة واحدة بعد ما نزل إلی البیت المعمور، و بعبارة ان اللّه تعالی أنزل فی لیلة القدر القرآن جملة واحدة إلی البیت المعمور، ثمّ أعلم النبیّ ذلک و علمه القرآن بجملته، فلا یحتاج إلی احاطته بالسماء الرابعة حتّی ینفیه عنه، و لا ینتقض کلامه أنّه کان فی السماء الرابعة.

این باور آنان را به صورتی که ذکر نمودیم ردّ کرده­اند. و جایز است مقصود از نزول قرآن به صورت یک جا در شب قدر، این باشد که قسمتی از قرآن در شب قدر نازل شده و سپس بقیه قرآن تا زمان وفات پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نازل شد. اما عقیده به نزول قرآن به صورت یک جا در شب قدر، با توجه به مقتضای ظاهر قرآن و روایت­های متواتر و اجماع علماء علی رغم اختلاف در نظراتشان، بعید می­نماید. اما در باه این فرموده خداوند: «لا تعجل بالقرآن» غیر از آنچه ابوجعفر ذکر کرده و بر اساس حدیث شاذی بدان تکیه کرده، دو وجه دیگر جایز است:

وجه اول: اینکه خداوند متعال ایشان را از عجله کردن برای تاویل قرآن پیش از نازل شدن وحی در آن موضوع نهی کرده است و اگر از نظر لغوی ممکن بود آن را بر مذهب اهل زبان نمی­گفتند.

وجه دوم: اینکه جبرئیل علیه السلام برای آن حضرت وحی می­آورد و پیامبر همراه او حرف به حرف آن را تلاوت می­کرد. پس خداوند متعال ایشان را امر فرمود که این کار را نکند و به آنچه جبرئیل برای او می­آورد گوش فرا دهد. یا اینکه خداوند بدون واسطه بر او نازل می­فرمود تا از آن فراغت بال یابد و هنگامی که تلاوت وحی و بر زبان آوردن آن به پایان برسد، آن را قرائت کند. اما تاویلی که شخص اعتمادکننده بر حدیث ذکر کرده، بعید است زیرا نهی خداوند از عجله کردن به قرآنی که در آسمان چهارم است معنایی ندارد تا اینکه وحی به او پایان یابد زیرا علم پیامبر قبل از اینکه به ایشان وحی شود به آنچه در آسمان چهارم است احاطه ندارد، پس نهی از آنچه در استطاعت و توانایی او نیست معنایی ندارد، البته مگر اینکه شخصی بگوید: آن حضرت به علم قرآنی که در آسمان چهارم به ودیعت نهاده شده احاطه داشته است که در این صورت، سخن و عقیده او که وحی در آسمان چهارم است نقض می­شود، زیرا آنچه در سینه و حافظه رسول خدا است، مختصّ به زمین است پس اینکه او، آن را به آسمان اختصاص داده است معنایی ندارد. و اگر آنچه را در حافظه رسول خدا است به صورت ویژه به آسمان چهارم اختصاص دهیم، آنچه را که در حافظه کسی جز پیامبر باشد به این ویژگی متصّف می­گردد، و در این صورت اضافه شدن

ص: 252

لإضافته إلی السماء الرابعة و لا إلی السماء الأولی و من تأمل ما ذکرناه علم أن تأویل الآیة علی ما ذکره المتعلق بالحدیث بعید عن الصواب انتهی کلامه رفع الله مقامه. (1)

و أقول: أما الاعتراض الأول الذی أورده قدس سره علی الصدوق رحمه الله فغیر وارد إذ ثبت بالأخبار المستفیضة أن جمیع الکتب التی أنزلها الله تعالی علی أنبیائه أثبتها فی اللوح المحفوظ قبل خلق السماء و الأرض ثم ینزل منها بحسب المصالح فی کل وقت و زمان و أما انطباقها علی الوقائع المتأخرة فلا ینافی ذلک لأن الله تعالی عالم بما یتکلمون و یصدر منهم و یقع بینهم بعد ذلک فأثبت فی القرآن المثبت فی اللوح جواب جمیع ذلک علی وفق علمه الذی لا یتخلف فالمضی إنما یکون بالنسبة إلی زمان التبلیغ إلی الخلق فلا استبعاد فی أن ینزل هذا الکتاب جملة علی النبی صلی الله علیه و آله و یأمره بأن لا یقرأ علی الأمة شیئا منه إلا بعد أن ینزل کل جزء منه فی وقت معین یناسب تبلیغه و فی واقعة معینة یتعلق بها و أما تشبیه صاحب هذا القول بالمشبهة القائلین بقدم کلام الله فلا یخفی ما فیه لأن صاحب هذا القول لا یقول بقدم القرآن المؤلف من الحروف و لا بکونه صفة قدیمة لله قائمة بذاته تعالی فأی مفسدة تلزم علیه و أما المشابهة فی أنه یمکن نفی القولین بتلک الآیات ففیه أن نفی هذا المذهب السخیف أیضا بتلک الآیات لا یتم بل ثبت بطلانه بسائر البراهین الموردة فی محالها و أما الاعتراضات التی أوردها علی تفسیر الصدوق للآیة الکریمة فلعلها مبنیة علی الغفلة عن مراده فإن الظاهر أن الصدوق رحمه الله أراد بذلک الجمع بین الآیات و الروایات و دفع ما یتوهم من التنافی بینها لأنه دلت الآیات علی نزول القرآن فی لیلة القدر و الظاهر نزول جمیعه فیها و دلت الآثار و الأخبار علی نزول القرآن فی عشرین أو ثلاث و عشرین سنة و ورد فی بعض الروایات أن القرآن نزل فی أول لیلة من شهر رمضان و دل بعضها علی أن ابتداء نزوله فی المبعث فجمع بینها بأن فی لیلة القدر نزل القرآن جملة من اللوح إلی السماء الرابعة لینزل من السماء الرابعة إلی الأرض بالتدریج و نزل فی أول لیلة من شهر رمضان جملة القرآن علی النبی صلی الله علیه و آله لیعلم هو لا لیتلوه علی الناس ثم ابتداء نزوله آیة آیة و سورة سورة فی المبعث أو غیره

ص: 253


1- تصحیح الاعتقادات 57- 60.

آن به آسمان چهارم و به آسمان اول هیچ توجیه و معنایی ندارد و هر کس در آنچه ذکر کردیم اندیشه و تأمل کند خواهد دانست که تاویل آیه به صورتی که شخص چنگ زننده بر حدیث ذکر کرده، دور از صواب است. سخن او به پایان رسید و خداوند جایگاه او را والا گرداند.

می­گویم: نخستین انتقادی که بر صدوق وارد کرده، جایز و صحیح نیست زیرا با روایت­های رایج و مشهور ثابت شده همه کتاب­هایی که خداوند بر پیامبرانش نازل کرده، پیش از آفرینش آسمان و زمین در لوح محفوظ ثابت گردانیده است. سپس بر حسب مصلحت­ها در هر وقت و زمانی بخشی از آن را نازل کرده است. و اما منطبق کردن آن بر رویدادهای اخیر، با آن مطلب هیچ منافاتی ندارد زیرا خداوند متعال به آنچه بر زبان می­آورند و از آنان صادر می­شود و پس از آن در میانشان اتفاق می­افتد آگاه است، پس در قرآن ثابت شده­ی در لوح محفوظ، جواب همه آن­ها را بر اساس علمش که تخلفی در آن نیست، اثبات کرد. پس زمان گذشته به نسبت زمان تبلیغ به مخلوقات زمان است و هیچ جای شگفتی نیست که این کتاب به صورت یک جا بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شود و به او فرموده تا زمانی که هر بخش از آن در زمان مشخصِ مناسب با تبلیغ آن و در رویداد معیّنِ متعلق به آن، نازل نشده است، چیزی از قرآن را بر امّت نخواند. اما نادرست بودنِ تشبیه کردن قائل به این سخن به کسانی که قائل به قدیم بودن کلام خداوند هستند، واضح است، زیرا صاحب آن قول، معتقد به قدیم بودن قرآنی که از حروف تالیف شده، نیست و بر این باور نیست که قرآن صفت قدیم خدا و قائم به ذات خداوند اسن، پس چه مفسده­ و گناهی بر او ملزم می­گردد! اما مشابهت از این جهت می­باشد که چه بسا ممکن است با آن آیات، آن دو قول نفی گردد، و نیز نفی این مذهب باطل با آن آیات کامل نمی­گردد بلکه بطلان آن با دلیل و برهان­های دیگری که در جای مناسبش ذکر شد، ثابت گردیده است. اما انتقادهایی که در باره آیه کریمه بر صدوق وارد کرده است، شاید به جهت نایده گرفتن مقصود او باشد زیرا به ظاهر مقصود صدوق از آن، جمع کردن میان آیات و روایات، و دفع این گمان است که میان آن­ها منافات وجود دارد. از آنجایی که آیات بر این دلالت دارد که قرآن در شب قدر نازل شد و ظاهراً اینگونه است که همه قرآن یک جا در آن شب نازل شد. و اخبار و روایت­ها بر این دلالت دارد که قرآن در بیست یا بیست و سه سال نازل شد و در برخی روایت­ها آمده است که قرآن در شب اول ماه رمضان نازل شد و برخی روایات دیگر بر این دلالت دارد که آغاز نزول قرآن در زمان بعثت آن حضرت بوده است. پس او به این صورت میان این آیات و روایت­ها جع کرده که: در شب قدر قرآن به صورت یک جا از لوح به آسمان چهارم نازل شد تا تدریجاً از آسمان چهارم به زمین فرستاده شود، و در اولین شب ماه رمضان قرآن به صورت یک جا بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد تا آن حضرت از آن اطلاع پیدا کند نه اینکه بر مردم تلاوت کند. سپس ابتدای نزولِ آیه آیه و سوره سوره آن در زمان بعثت یا در زمان

ص: 253

لیتلوه علی الناس و هذا الجمع مؤید بالأخبار و یمکن الجمع بوجوه أخر سیأتی تحقیقها فی باب لیلة القدر و غیره فقوله رحمه الله إن الله تعالی أعطی نبیه صلی الله علیه و آله العلم جملة لا یعنی به أنه أعطاه بمحض النزول إلی البیت المعمور لیرد علیه ما أورده رحمه الله و لا أن المراد بالنزول إلی البیت المعمور أنه علمه النبی صلی الله علیه و آله و هذا منه رحمه الله غریب و أما اللوح الذی ذکره أولا أنه یضرب جبین إسرافیل علیه السلام فیحتمل أن یکون المراد به اللوح المحفوظ و یکون ذلک عند أول النزول إلی البیت المعمور أو یکون المراد اللوح الذی ثبت فیه القرآن فی السماء الرابعة و لعله بعد نظر إسرافیل فی اللوح علی الوجهین یجد فیه علامة یعرف بها مقدار ما یلزمه إنزالها أو یکون لوحا آخر ینقش فیه شی ء فشی ء عند إرادة الوحی و لا ینافی انتقاش الأشیاء فیه کونه ملکا کما اعترض علیه المفید رحمه الله و إن کان بعیدا.

«3»

فس، تفسیر القمی وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ الْآیَةَ قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ وَ وَحْیَ إِلْهَامٍ وَ هُوَ الَّذِی یَقَعُ فِی الْقَلْبِ أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی علیه السلام مِنَ النَّارِ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ یَعْنِی إِلَی النَّاسِ ثُمَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ هِیَ الَّتِی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (1) قَالَ هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ (2).

أقول: سیأتی فی تفسیر النعمانی عن أمیر المؤمنین علیه السلام قال و أما تفسیر وحی النبوة و الرسالة فهو قوله تعالی إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ (3) إلی آخر الآیة و أما وحی الإلهام فهو قوله عز و جل وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا

ص: 254


1- الإسراء: 85.
2- تفسیر القمّیّ: 605 و 606.
3- النساء: 163.

دیگر بود تا پیامبر بر مردم تلاوت کند. و می­توان به چند صورت دیگر میان آیات و روایت­ها جمع کرد که شرح و تفصیل آن در باب شب قدر و باب­های دیگر می­آید. پس مقصود او از اینکه گفته است: خداوند متعال به صورت یک جا به پیامبر علم و دانش داد، این نیست که به محض نزول به بیت معمور به آن حضرت اعطا کرد تا آنچه را او ذکر کرده، ردّ نماید، و همچنین به این معنا نیست که مقصود از نازل شدن به بیت معمور، تعلیم قرآن به پیامبر باشد، و این سخن از او بعید است. و اما ممکن است مقصود از لوحی که در ابتدا ذکر کرد که به پیشانی اسرافیل می­زد، لوح محفوظ باشد و این در زمان اولین نزول به بیت معمور بود، یا اینکه مقصود از آن، لوحی است که قرآن، در آسمان چهارم در آن ثبت گردد و چه بسا بعد از نگریستن اسرافیل به لوح بر طبق دو توجیه، در آن نشانه­ای می­یابد که به واسطه آن اندازه­ای که می­بایست نازل کند را می­شناسد، یا اینکه لوح دیگری باشد که در هنگام اراده شدن وحی، اندک اندک در آن نقش می­بندد و با نقش بستن و ثبت شدن چیزها در آن به عنوان یک فرشته، منافاتی ندارد همانگونه که مفید رحمه الله بر او انتقاد کرده است هر چند دیدگاه او بعید می­نماید.

روایت3.

تفسیر قمی: «و ما کان لبشر أن یکلمه الله» تا آخر آیه، در باره معنی این آیه گفت: منظور از وحی، گفت وگوی شفاهی و الهام است که در قلب یا از پشت پرده انجام می گیرد؛ همچنان که خداوند با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخن گفت و همچنین با حضرت موسی علیه السلام از داخل آتش گفتگو کرد. سپس به پیامبرش فرمود: « وکَذَلکَ أَوحَینَا إِلیکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الکِتَابُ ولا الإِیمَانُ»(1) {و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟]} گفت:

روح القدس است. همان چیزی است که امام صادق علیه السلام در باره این فرمود خداوند «یسألونک عن الروح قل الروح من امر ربی»(2)

{و در باره روح از تو می پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است.} فرمود: یکی از مخلوقات خداوند بود که دارای جایگاهی برتر از جبرئیل و میکائیل است و همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و امور را به او اطلاع می داد و از او حمایت می کرد و پس از ایشان، همراه با ائمه پس از ایشان خواهد بود.

می­گویم: در تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین خواهد آمد که فرمود: تفسیر وحی نبوّت و رسالت این فرموده خداوند است: «إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإْسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَی وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُورًا»(3)

{ما هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او، وحی کردیم، به تو [نیز] وحی کردیم و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان [نیز] وحی نمودیم، و به داوود زبور بخشیدیم.} و وحی الهام این فرمودخ خداوند عزّ و جلّ است: «وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا

ص: 254


1- . شوری / 52
2- . اسراء / 85
3- . نساء / 163

یَعْرِشُونَ (1) و مثله وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ (2) و أما وحی الإشارة فقوله عز و جل فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا (3) أی أشار إلیهم کقوله تعالی أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً (4) و أما وحی التقدیر فقوله تعالی وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها (5) و أما وحی الأمر فقوله سبحانه وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی (6) و أما وحی الکذب فقوله عز و جل شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ (7) إلی آخر الآیة و أما وحی (8) الخبر فقوله سبحانه وَ جَعَلْناهُمْ (9) أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ (10).

«4»

ب، قرب الإسناد الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: احْتَبَسَ الْوَحْیُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ احْتَبَسَ عَنْکَ الْوَحْیُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ لَا یَحْتَبِسُ عَنِّی الْوَحْیُ وَ أَنْتُمْ لَا تُقَلِّمُونَ أَظْفَارَکُمْ وَ لَا تُنَقُّونَ (11) رَوَائِحَکُمْ (12).

ص: 255


1- النحل: 68.
2- القصص: 7.
3- مریم: 11.
4- آل عمران: 41.
5- هکذا فی الکتاب و مصدره، و لعلّ قوله: «وَ قَدَّرَ» تفسیر لقوله: «وَ أَوْحی و الا فالآیة هکذا: «وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ* ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ* فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها» راجع سورة فصلت: 10- 12.
6- المائدة: 111.
7- الأنعام: 112.
8- أی الاخبار بوساطة الأنبیاء علیهم السلام.
9- هکذا فی الکتاب و مصدره، و فی المصحف الشریف: «وَ جَعَلْناهُمْ» راجع سورة الأنبیاء: 73.
10- المحکم و المتشابه: 21 و 22.
11- لا تنفون خ ل. رواجبکم خ ل.
12- قرب الإسناد: 13.

یَعْرِشُونَ»(1) {و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی] می کنند، خانه هایی برای خود درست کن،} و نیز این فرموده: «وَأَوْحَیْنَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ»(2)

{و به مادر موسی وحی کردیم که: «او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز،} اما وحی اشاره این سخن خداوند است که می­فرماید: « فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَی إِلَیْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُکْرَةً وَعَشِیًّا»(3)

{پس، از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که روز و شب به نیایش بپردازید.} یعنی به آنان اشاره کرد، مانند این فرموده: «لا تکلم الناس الا رمزاً»(4)

{سه روز با مردم، جز به اشاره سخن نگویی.} اما وحی تقدیر این فرموده خداوند سبحان است: «و أوحی فی کلّ سماء امرها و قدّر فیها اقواتها»(5) وحی امر نیز این سخن خداوند است: «و إذ أوحیت الی الحواریون أن آمنوا بی و برسولی»(6)

{و [یاد کن] هنگامی را که به حواریّون وحی کردم که به من و فرستاده ام ایمان آورید.} تا پایان آیه. وحی کذب نیر مصداق این آیه می­باشد: «شیاطین الانس و الجنّ یوحی بعضهم الی بعض»(7)

{شیطان­های انس و جنّ بعضی از آن­ها به بعضی القا می کنند.}وحی خبر این فرموده خداوند است: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ»(8)

{و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند، و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند.}(9)

روایت4.

قرب الاسناد: قداح از امام جعفر و ایشان از پدرشان علیهم السلام روایت کرده که فرمود: وحی بر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم قطع شد. گفته شد: ای رسول خدا وحی بر شما قطع شده است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چگونه وحی بر من قطع نشود در حالی که شما ناخن­هایتان را کوتاه نمی­کنید و بوهای بد خود را پاکیزه نمی­کنید. (10)

ص: 255


1- . نحل / 68
2- . قصص / 7
3- . مریم / 11
4- . آل عمران / 41
5- . فصلت / 10 - 12
6- . مائده / 111
7- . انعام / 112
8- . انبیاء / 73
9- . محکم و متشابه : 21 - 22
10- . قرب الاسناد / 13
بیان

قوله روائحکم أی الکریهة و فی الکافی (1) و بعض نسخ المنقول منه رواجبکم و هو أظهر و هی مفاصل أصول الأصابع أو بواطن مفاصلها أو هی قصب الأصابع أو مفاصلها أو ظهور السلامیات (2) أو ما بین البراجم من السلامیات أو المفاصل التی تلی الأنامل ذکرها الفیروزآبادی.

«5»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (3) عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ جَبْرَئِیلُ إِذَا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ حَتَّی یَسْتَأْذِنَهُ (4).

«6»

ید، التوحید أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ وَ الْفَضْلِ ابْنَیْ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیَّیْنِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُعِلْتُ فِدَاکَ الْغَشْیَةُ الَّتِی کَانَتْ تُصِیبُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ قَالَ فَقَالَ ذَلِکَ (5) إِذَا لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَحَدٌ ذَاکَ إِذَا تَجَلَّی اللَّهُ لَهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ تِلْکَ النُّبُوَّةُ یَا زُرَارَةُ وَ أَقْبَلَ یَتَخَشَّعُ (6).

بیان

تجلی الله تعالی ظهور آیات عظمته و جلاله (7) أو هو کنایة عن غایة المعرفة.

«7»

ید، التوحید ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْفَرَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا عَلِمَ

ص: 256


1- فروع الکافی 2: 217.
2- السلامیات جمع السلامی: کل عظم مجوف من صغار العظام، مثل عظام الأصابع و البراجم جمع البرجمة: مفاصل الأصابع أو العظام الصغار فی الید و الرجل.
3- الصحیح کما فی المصدر: عن جده، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، و المراد بالجد أحمد بن أبی عبد اللّه البرقی، و الأب محمّد بن خالد البرقی.
4- علل الشرائع: 14.
5- ذاک خ ل.
6- التوحید: 102.
7- أو تکلیمه.

توضیح

سخن ایشان: «روائحکم» یعنی بوهای ناخوشایند. و در کافی (1) آمده است و در برخی نسخه­های منقول از آن «رواجبکم» آمده است که آشکارتر است. و به معنای بندهای بیخ انگشتان، یا داخل مفصل انگشتان، یا استخوان انگشت یا بند انگشتان، یا پشت استخوان­های ریز و توخالی انگشتان است، یا ما بین مفاصل انگشتان و پشت استخوان­های ریز و توخالی انگشتان، یا مفاصل بعد از سرانگشتان است. فیروزآبادی این مطالب را ذکر کرده است.

روایت5.

علل الشرایع: عمرو بن جمیع از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر گاه جبرئیل محضر نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله مشرّف می شد در مقابل آن حضرت همچون بندگان می نشست و بدون اذن هرگز بر آن حضرت داخل نمی شد. (2)

روایت6.

توحید: عبید بن زراره از پدرش روایت کرده که گفت: به امام علیه السلام عرض کردم: فدای تو گردم غشیه و بیهوشی که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در هنگام نزول وحی، می­رسید چه بود؟ راوی می­گوید: حضرت فرمود: آن در وقتی بود که در میان او و خدا کسی نبود و برای ایشان متجلی و ظاهر می­شد. راوی می­گوید: بعد از آن فرمود: آن نبوّت است ای زراره، و شروع به اظهار فروتنی نمود. (3)

توضیح

مقصود از «تجلّی الله تعالی» ظهور نشانه­های عظمت و جلال خداوند است، یا کنایه از نهایت معرفت الهی است.

روایت7.

توحید: محمد بن مروان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اگر توفیق الهی نبود،

ص: 256


1- . فروع کافی 2 : 217
2- . علل الشرایع : 14
3- . توحید : 102

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام مِنْ قِبَلِ اللَّهِ إِلَّا بِالتَّوْفِیقِ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن محمد بن هارون عنه علیه السلام مثله (2)

بیان

أی وفقه بأن علم (3) علما ضروریا أنه جبرئیل و لیس بشیطان أو قرن الوحی بمعجزات علم بها أنه من قبل الله.

«8»

ید، التوحید ج، الإحتجاج فِیمَا أَجَابَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَسْئِلَةِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ (4) وَ قَوْلُهُ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً (5) وَ قَوْلُهُ وَ ناداهُما رَبُّهُما (6) وَ قَوْلُهُ یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ (7) فَأَمَّا قَوْلُهُ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ مَا یَنْبَغِی (8) لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً وَ لَیْسَ بِکَائِنٍ إِلَّا مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ کَذَلِکَ (9) قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عُلُوّاً کَبِیراً قَدْ کَانَ الرَّسُولُ یُوحَی إِلَیْهِ مِنْ رُسُلِ السَّمَاءِ فَتُبَلِّغُ رُسُلُ السَّمَاءِ رُسُلَ الْأَرْضِ وَ قَدْ کَانَ الْکَلَامُ بَیْنَ رُسُلِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بَیْنَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُرْسِلَ بِالْکَلَامِ مَعَ رُسُلِ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّ رَبِّی لَا یُرَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیْنَ تَأْخُذُ الْوَحْیَ فَقَالَ آخُذُهُ مِنْ إِسْرَافِیلَ فَقَالَ وَ مِنْ أَیْنَ یَأْخُذُهُ إِسْرَافِیلُ قَالَ یَأْخُذُهُ مِنْ مَلَکٍ فَوْقَهُ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ یَأْخُذُهُ ذَلِکَ الْمَلَکُ قَالَ یَقْذِفُ فِی قَلْبِهِ قَذْفاً فَهَذَا وَحْیٌ وَ هُوَ کَلَامُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَلَامُ اللَّهِ لَیْسَ بِنَحْوٍ وَاحِدٍ مِنْهُ مَا کَلَّمَ

ص: 257


1- التوحید: 246 و 247.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- أو ألهم إلیه ذلک.
4- الشوری: 51.
5- النساء: 164.
6- الأعراف: 22.
7- البقرة: 35.
8- فی التوحید: فانه ما ینبغی.
9- خلا الاحتجاج عن قوله: و قوله: «وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً» إلی قوله کذلک قال اللّه.

رسول خدا نمی دانست که جبرئیل از جانب خداست. (1)

تفسیر عیاشی: از محمد بن هارون از امام صادق علیه السلام همین حدیث روایت شده است. (2)

توضیح

توفیق الهی به این صورت بود که خداوند به پیامبر علمی ضروری داد به اینکه او، جبرئیل است و شیطان نیست، یا اینکه وحی را با معجزاتی قرین کرد که پیامبر از طریق آن دریافت که از طرف خداوند است.

روایت8.

توحید و احتجاج: امیرالمؤمنین در جواب زندیقی که ادعا می­کرد در قرآن تناقض وجود دارد، فرمود: «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ»(3)

{و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید.} و فرموده خداوند: «وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً»(4)

{و خدا با موسی آشکارا سخن گفت.} و فرموده خداوند: «وَ ناداهُما رَبُّهُما»(5)

{و پروردگارشان بر آن دو بانگ بر زد.} و «یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ»(6)

{و گفتیم: «ای آدم، خود و همسرت در این باغ سکونت گیر [ید].} اما فرموده خداوند: «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ» یعنی برای هیچ انسانی ممکن نیست که خداوند با او جز از طریق وحی و یا از پشت حجاب و پرده سخن بگوید یا این که فرستاده ای را بفرستد و به اجازه خداوند آن چه را که اراده فرموده است به او وحی نماید. آری! خداوند بلند مرتبه و بزرگ چنین فرموده است: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وحی را از فرستادگان آسمانی دریافت می کرد. بنابراین فرستادگان آسمانی به فرستاده های زمین وحی می کردند. او با فرستادگان زمین سخن می گفت نه با فرستادگان آسمانی. یک بار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسید: ای جبرئیل! آیا تو خدایت را دیده ای؟ جبرئیل علیه السلام گفت: خدایم دیده نمی شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سئوال کرد: تو وحی را از کجا دریافت می کنی؟ او پاسخ داد: از اسرافیل! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: اسرافیل آن را از کجا دریافت می کند؟ جبرئیل گفت: از فرشته ای در میان عالم ملکوت اعلی که جایگاهش از او برتر است. رسول خدا مجدداً پرسید: آن فرشته وحی را از چه کسی دریافت می کند؟ جبرئیل علیه السلام فرمود: وحی به قلب او فرود می آید گویی چیزی به درون آن پرتاب شده است. این وحی است که همان کلام پروردگار است. کلام خداوند به یک شکل نیست. یک نوع از وحی، آن است که خداوند با آن با

ص: 257


1- . توحید : 246 - 247
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . شوری / 51
4- . نشاء / 164
5- . اعراف / 22
6- . بقره / 35

اللَّهُ بِهِ الرُّسُلَ وَ مِنْهُ مَا قَذَفَهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ مِنْهُ رُؤْیَا یُرِیهَا الرُّسُلَ وَ مِنْهُ وَحْیٌ وَ تَنْزِیلٌ یُتْلَی وَ یُقْرَأُ فَهُوَ کَلَامُ اللَّهِ (1) فَاکْتَفِ بِمَا وَصَفْتُ لَکَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ فَإِنَّ مَعْنَی کَلَامِ اللَّهِ لَیْسَ بِنَحْوٍ وَاحِدٍ فَإِنَّهُ (2) مِنْهُ مَا تَبْلُغُ مِنْهُ رُسُلُ السَّمَاءِ رُسُلَ الْأَرْضِ قَالَ فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ وَ حَلَلْتَ عَنِّی عُقْدَةً فَعَظَّمَ اللَّهُ أَمْرَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (3).

بیان

لعل سؤاله صلی الله علیه و آله عن رؤیة الرب تعالی بعد ما علم بالعقل أنه یمتنع علیه الرؤیة لیعلم بالوحی أیضا کما علم بالعقل و لیخبر الناس بما أوحی إلیه من ذلک.

«9»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ جَبْرَئِیلُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَصْفِ إِسْرَافِیلَ هَذَا حَاجِبُ الرَّبِّ وَ أَقْرَبُ خَلْقِ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّوْحُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَإِذَا تَکَلَّمَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِالْوَحْیِ ضَرَبَ اللَّوْحُ جَبِینَهُ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ أَلْقَی إِلَیْنَا نَسْعَی (4) بِهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَأَدْنَی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْهُ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ تِسْعُونَ (5) حِجَاباً مِنْ نُورٍ یَقْطَعُ دُونَهَا الْأَبْصَارُ مَا یُعَدُّ (6) وَ لَا یُوصَفُ وَ إِنِّی لَأَقْرَبُ الْخَلْقِ مِنْهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ عَامٍ (7).

بیان

قوله و بینه و بینه أی و بین الموضع الذی جعله الله محل صدور الوحی من العرش أو المراد بالحجب الحجب المعنویة (8).

«10»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ (9) قَالَ اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ لَهُ طَرَفَانِ طَرَفٌ عَلَی الْعَرْشِ (10) وَ طَرَفٌ عَلَی جَبْهَةِ

ص: 258


1- إلی هنا تمّ الحدیث فی الاحتجاج.
2- فان منه خ ل.
3- التوحید: 269 و 270، الاحتجاج: 127.
4- فی المصدر: ثم ألقاه إلینا فنسعی به.
5- فی المصدر: سبعون.
6- ما لا یعد خ ل. و هو الموجود فی المصدر.
7- تفسیر القمّیّ: 389 و 390.
8- و المراد بالدنو القرب المعنوی لا المکانی.
9- البروج: 21 و 22.
10- فی المصدر: علی یمین العرش.

پیامبران سخن گفته و گاهی مستقیما آن را به قلبشان القا کرده است. نوعی از آن به صورت رؤیایی است که پیامبران آن را می بینند. از جمله انواع دیگر آن، وحی و تنزیل است که خوانده و تلاوت می شود که همان کلام خداوند است. به آن چه از کلام خدا که برایت توصیف کردم اکتفا کن. زیرا کلام خدا فقط یک نوع نیست. بلکه یکی از انواع آن، همان چیزی است که فرستادگان آسمان به فرستادگان زمین منتقل می کنند. آن شخص گفت: مشکل مرا برطرف کردی! خداوند مشکلت را برطرف کند! و گرهی را از من گشودی پس خدا مزد تو را بزرگ گرداند یا امیر المؤمنین. (1)

توضیح

شاید پرسش پیامبر از دیدن خداوند متعال پس از آنکه با عقل دریافت که رؤیت پروردگار برایش ممکن نیست، از این جهت بوده که از طریق وحی، آن را دریابد و مردم را از آنچه به او در این باره وحی شده، با خبر کند.

روایت9.

تفسیر قمی: جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده است فرمود: جبرئیل در وصف اسرافیل به رسول خدا صلی الله علیه و سلم گفت: این فرشته حاجب خداوند و نزدیک ترین مخلوق به خداوند است، و لوح که از یاقوت سرخ است در برابر دیدگان اوست. هرگاه خداوند وحی کند، وحی بر آن لوح نقش می بندد و او در آن می نگرد پس آن را به ما می دهد و ما در آسمان ها و زمین آن را عملی می سازیم، این فرشته از همه مخلوقات به خدا نزدیک تر است و بین خدا و او، هفتاد حجاب از نور است و این فاصله را که قابل اندازه گیری نیست و نمی توان آن را توصیف کرد، می پیماید. و من از همه مخلوقات به او نزدیک ترم و میان من و او مسافت هزار سال وجود دارد. (2)

توضیح

«بینه و بینه» یعنی و میان مکانی از عرش که خداوند آن را محل صدور وحی قرار داده است، یا مقصود از حجاب، حجاب­های معنوی باشد.

روایت10.

تفسیر قمی: منظور از این دو آیه: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِیدٌ * فِی لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ»، لوح محفوظ کناره دارد: کناره ای در سمت راست عرش، و کناره ای بر پیشانی اسرافیل است. آن گاه که خداوند وحی می گوید: لوح به پیشانی اسرافیل ضربه می زند،

ص: 258


1- . توحید : 269 - 270 و احتجاج : 127
2- . تفسیر قمی : 389 - 390

إِسْرَافِیلَ فَإِذَا تَکَلَّمَ الرَّبُّ جَلَّ ذِکْرُهُ بِالْوَحْیِ ضَرَبَ اللَّوْحُ جَبِینَ إِسْرَافِیلَ فَنَظَرَ فِی اللَّوْحِ فَیُوحِی بِمَا فِی اللَّوْحِ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام (1).

«11»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (2) وَ ذَلِکَ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ لَمْ یَسْمَعُوا وَحْیاً فِیمَا بَیْنَ أَنْ بُعِثَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام إِلَی أَنْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ صَوْتَ وَحْیِ الْقُرْآنِ کَوَقْعِ الْحَدِیدِ عَلَی الصَّفَا فَصَعِقَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْوَحْیِ انْحَدَرَ جَبْرَئِیلُ کُلَّمَا مَرَّ بِأَهْلِ السَّمَاءِ (3) فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ یَقُولُ کُشِفَ عَنْ قُلُوبِهِمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا ذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (4).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ أی کشف الفزع عن قلوبهم و اختلف فی الضمیر فی قلوبهم فقیل یعود إلی المشرکین المتقدم ذکرهم أی إذا أخرج (5) عن قلوبهم الفزع وقت الفزع لیسمعوا کلام الملائکة قالُوا أی قالت الملائکة لهم ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا أی المشرکون الْحَقَّ أی قال الحق فیعترفون أن ما جاء به الرسل کان حقا عن ابن عباس و غیره و قیل یعود إلی الملائکة ثم اختلف فیه علی وجوه.

أحدها أن الملائکة إذا صعدوا بأعمال العباد و لهم زجل (6) و صوت عظیم فتحسب الملائکة أنها الساعة فیخرون سجدا و یفزعون فإذا علموا أنه لیس ذلک قالوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَ

ص: 259


1- تفسیر القمّیّ: 720 و فیه: فینظر.
2- سبأ: 23.
3- فی المصدر: کلما مر بأهل سماء.
4- تفسیر القمّیّ: 539.
5- فی المصدر: حتی إذا اخرج.
6- أی صوت و ضجیج.

و اسرافیل در لوح می نگرد. و آن چه را در لوح است به جبرئیل علیه السلام وحی می کند. (1)

روایت11.

تفسیر قمی: ابو جارود از امام باقر علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه «حَتَّی إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ»

فرمود: منظور از آیه، این است که آسمانیان از زمان بعثت عیسی بن مریم علیه السلام تا بعثت محمد صلی الله علیه و آله صدای وحی را نشنیده بودند و چون خداوند، جبرئیل علیه السلام را به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد و آسمانیان، صدای وحی قرآن را به مانند صدای فرو کوفته شدن آهن بر صخره شنیدند، همه مدهوش گشتند. چون ابلاغ وحی به پایان رسید، جبرئیل فرود آمد و هرگاه که از کنار ساکنان یک آسمان می گذشت، ترس و اضطراب جلال و سطوت الهی از دل هایشان برطرف می شد. خداوند در این آیه می فرماید: ترس و اضطراب از دل هایشان برطرف می شود و از یکدیگر می پرسند: پروردگارتان چه فرمود؟ پاسخ می دهند: پروردگارمان سخن حق را بیان داشته است و او بلند مرتبه و بزرگ است. (2)

توضیح

طبرسی در باره این فرموده خداوند: «حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ»(3)

{تا چون هراس از دلهایشان برطرف شود.} گوید: تا آنکه فزع از قلوبشان برداشته شود و در باره ضمیر در قول خدا (فی قلوبهم) اختلاف نظر دارند. بعضی گفته اند: به مشرکین که ذکر ایشان در پیش گذشت برمی­گردد، بدین معنا که هرگاه فزع از دل­هایشان بیرون رود وقت فزع، تا آنکه سخن فرشتگان را بشنوند. (قالُوا) یعنی فرشتگان به ایشان گفتند. «ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا» یعنی پروردگار شما چه گفت، گفتند: یعنی این گروه مشرکین. (الْحَقَّ) یعنی گفت حق. ابن عباس و قتاده و ابن زید گفتند: پس اعتراف کردند که آنچه که پیامبران آورده اند حق است، و گفته اند: ضمیر بملائکه برمی­گردد. اختلاف مفسّرین در معنای «ما ذا قالَ رَبُّکُمْ» بر چند وجه اختلاف کرده اند.

وجه اول: وقتی فرشتگان به اعمال بندگان بالا روند و بر ایشان صدای بزرگی بود، پس فرشتگان خیال کردند که روز قیامت شده، پس به سجده افتاده و می­ترسیدند و وقتی دانستند که روز قیامت نیست، «قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ»

ص: 259


1- . تفسیر قمی : 720
2- . تفسیر قمی : 720
3- . سبا / 23

و ثانیها أن الفترة لما کان (1) بین عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله و بعث الله محمدا أنزل الله سبحانه جبرئیل بالوحی فلما نزلت (2) ظنت الملائکة أنه نزل بشی ء من أمر الساعة فصعقوا لذلک فجعل جبرئیل یمر بکل سماء و یکشف عنهم الفزع فرفعوا رءوسهم و قال بعضهم لبعض ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ یعنی الوحی عن مقاتل و الکلبی.

و ثالثها أن الله إذا أوحی إلی بعض ملائکته لحق الملائکة غشی عند سماع الوحی و یصعقون و یخرون سجدا للآیة العظیمة فإذا فزع عن قلوبهم سألت الملائکة ذلک الملک الذی أوحی إلیه ما ذا قال ربک أو یسأل بعضهم بعضا فیعلمون أن الأمر فی غیرهم عن ابن مسعود و اختاره الجبائی (3).

«12»

ک، إکمال الدین إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَکُونُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَیُغْمَی عَلَیْهِ وَ هُوَ یَتَصَابُّ عَرَقاً (4) فَإِذَا أَفَاقَ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذَا وَ کَذَا وَ أَمَرَکُمْ بِکَذَا وَ نَهَاکُمْ عَنْ کَذَا وَ أَکْثَرُ مُخَالِفِینَا یَقُولُونَ إِنَّ ذَلِکَ کَانَ یَکُونُ عِنْدَ نُزُولِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَسُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الْغَشْیَةِ الَّتِی کَانَتْ تَأْخُذُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَ کَانَتْ تَکُونُ عِنْدَ هُبُوطِ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام إِذَا أَتَی (5) النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَدْخُلْ عَلَیْهِ حَتَّی یَسْتَأْذِنَهُ فَإِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَ إِنَّمَا ذَلِکَ عِنْدَ مُخَاطَبَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاهُ بِغَیْرِ تَرْجُمَانٍ وَ وَاسِطَةٍ- حَدَّثَنَا بِذَلِکَ ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ (6) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام (7).

«13»

قب، المناقب لابن شهرآشوب وَ أَمَّا کَیْفِیَّةُ نُزُولِ الْوَحْیِ فَقَدْ سَأَلَهُ الْحَارِثُ بْنُ هِشَامٍ کَیْفَ یَأْتِیکَ الْوَحْیُ فَقَالَ أَحْیَاناً یَأْتِینِی مِثْلُ صَلْصَلَةِ الْجَرَسِ وَ هُوَ أَشُدُّهُ عَلَیَّ فَیَفْصِمُ عَنِّی فَقَدْ (8)

ص: 260


1- فی المصدر: لما کانت.
2- فی المصدر: فلما نزل و هو الصحیح.
3- مجمع البیان 8: 389.
4- فی المصدر: ینصاب عرقا.
5- فی المصدر: کان إذا أتی.
6- فی المصدر: محمّد بن الحسین بن یزید.
7- کمال الدین: 51.
8- و قد خ ل.

وجه دوم: مقاتل و کلبی گویند: چون بین حضرت عیسی علیه السلام و حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم (فترت) واقع شد و خدا پیامبر را مبعوث کرد و خداوند جبرئیل را به او وحی نمود، پس فرشتگان گمان کردند که جبرئیل نازل شده به چیزی از امر قیامت، و برای همین بیهوش شدند. جبرئیل به هر یک از آسمان­ها عبور می­کرد و فزع را از ایشان برطرف می­نمود. فرشتگان سر برداشته و بعضی از ایشان به برخی دیگر می­گفت «ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ» یعنی وحی.

وجه سوم: ابن مسعود گوید: و جبائی هم قول او را اختیار کرده که خدای تعالی وقتی به بعضی از فرشتگان وحی نمود. ملائکه در موقع شنیدن وحی بیهوش شده و به حالت سجده افتادند برای بزرگی آیت حق. وقتی فزع، از دل­های ایشان برطرف شد فرشتگان پرسیدند: از این فرشته ای که بر او وحی شده، پروردگارت چه گفت. یا بعضی از دیگران می­پرسند، پس می­دانند که امر در غیر ایشان است. (1)

روایت12.

کمال الدین: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم گاهی در بین اصحابش بود و از هوش می رفت و عرق می ریخت و آنگاه که به هوش می آمد می گفت: خدای تعالی چنین و چنان فرموده است، شما را دستوری داده و از امری بازداشته است. و بیشتر مخالفین ما می گویند: این حالت وقتی بود که جبرئیل بر او نازل می شده است، امّا از امام صادق علیه السّلام از آن حالت که بر او عارض می شد پرسش کردند که آیا آن وقتی بوده است که جبرئیل بر او نازل می شده است؟ فرمودند خیر، جبرئیل وقتی به نزد آن حضرت می آمد، بی اذن و اجازه بر او وارد نمی شد و هنگامی که بر او داخل می شد مانند بنده در مقابل آن حضرت می نشست، این حالت بر پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آنگاه عارض می شد که خدای تعالی بدون ترجمان و واسطه با او مخاطبه می کرد. حسین ین زید این روایت را برای ما بازگو کرده است. (2)

روایت13.

مناقب: در باره کیفیت نزول وحی حارث بن هشام از آن حضرت پرسید: وحی چگونه بر شما نازل می­شود؟ فرمود: گاهی همچون طنین صدای زنگ بر من می­آید و حتی طنین آن از صدای زنگ بر من شدیدتر است

ص: 260


1- . مجمع البیان 8 : 389
2- . کمال الدین : 51

وَعَیْتُ مَا قَالَ وَ أَحْیَاناً یَتَمَثَّلُ لِیَ الْمَلَکُ رَجُلًا فَیُکَلِّمُنِی فَأَعِی مَا یَقُولُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ یُسْمَعُ عِنْدَ وَجْهِهِ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ فِی الْیَوْمِ الشَّدِیدِ الْبَرْدِ فَیَفْصِمُ عَنْهُ وَ إِنَّ جَبِینَهُ لَیَنْفَصِدُ عَرَقاً.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ (1) کُرِبَ لِذَلِکَ وَ یَرْبَدُّ وَجْهُهُ وَ نَکَسَ رَأْسَهُ وَ نَکَسَ أَصْحَابُهُ رُءُوسَهُمْ مِنْهُ وَ مِنْهُ یُقَالُ بُرَحَاءُ الْوَحْیِ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ تَلَقَّاهُ بِلِسَانِهِ وَ شَفَتَیْهِ کَانَ یُعَالِجُ مِنْ ذَلِکَ شِدَّةً فَنَزَلَ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ (2) وَ کَانَ إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَجَدَ مِنْهُ أَلَماً شَدِیداً وَ یَتَصَدَّعُ رَأْسُهُ وَ یَجِدُ ثِقْلًا قَوْلُهُ إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا (3) وَ سَمِعْتُ أَنَّهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتِّینَ أَلْفَ مَرَّةٍ (4).

بیان

قال فی النهایة فی صفة الوحی کأنه صلصلة علی صفوان الصلصلة صوت الحدید إذا حرک و قال فیفصم عنی أی یقلع و أفصم المطر إذا أقلع و انکشف و قال فیه کان إذا نزل علیه الوحی تفصد عرقا أی سال عرقه تشبیها فی کثرته بالفصاد و عرقا منصوب علی التمییز و قال فیه إذا أصابه الوحی کرب له أی أصابه الکرب و اربد وجهه أی تغیر إلی الغبرة و قال البرح الشدة و منه الحدیث فأخذه البرحاء أی شدة الکرب من ثقل الوحی.

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا (5) مُخَفَّفَةً قَالَ ظَنَّتِ الرُّسُلُ أَنَّ الشَّیَاطِینَ تَمَثَّلَ لَهُمْ عَلَی صُورَةِ الْمَلَائِکَةِ.

ص: 261


1- فی المصدر: نزل علیه الوحی.
2- القیامة: 16.
3- المزّمّل: 5.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 41 و فیه: و سمعت مذاکرة.
5- یوسف: 120.

و هنگامی که از من جدا می­شود، گفته­ها را درمی­یابم و به خاطر می­سپارم، و گاهی فرشته در صورت انسانی بر من ظاهر می­شود و با من سخن می­گوید و گفته­های او را در می­یابم و حفظ می­کنم.

و روایت شده هنگامی که وحی بر آن حضرت نازل می­شد در کنار صورت مبارک ایشان طنینی همچون طنین و صدای زنبور عسل شنیده می­شد.

و روایت شده در روزهای بسیار سرد بر آن حضرت وحی نازل می­شد و بعد از ایشان جدا می­شد و پیشانی او از عرق خیس می­شد.

و روایت شده وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل می­شد، از این مسأله اندوهگین می­شد و رنگ چهره­اش تیره می­شد و سرش را به زیر می­انداخت و یارانش نیز سرشان را به زیر می­انداختند. و این نوع از نازل شده وحی «برحاء وحی» (سختی و مشقت­های وحی) نامیده می­شد.

ابن عباس گوید: هرگاه قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل می­شد، با زبان و لبانش وحی را فرا می­گرفت و از این امر به رنج می­افتاد. پس آیه «و لا تحرّک به لسانک»(1) {زبانت را [در هنگام وحی] زود بحرکت درنیاور.} نازل شد و هرگاه وحی بر آن حضرت نازل می­شد در اثر آن درد شدید احساس می­کرد و سر مبارکشان به درد می­آمد و احساس سنگینی می­نمود. که مصداق این فرموده خداوند است: «انّا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً»(2) {در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القا می کنیم.} و شنیدم که جبرئیل علیه السلام شصت هزار بار بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد. (3)

توضیح

در النهایۀ در باره چگونگی نزول وحی گوید: «کانّه صلصلۀ علی صفوان» «صلصلۀ» به معنای صدای آهن است هرگاه تکان بخورد. و گوید: «فیفصم عنّی» یعنی قطع می­گردید. و «أفصم المطر» هرگاه باران قطع شود و بند بیاید. و گوید: در این باره آمده است: «کان إذا نزل علیه الوحی تفصّد عرقاً» یعنی عرق می­ریخت که ریختن عرق را در بسیاری آن به ریختن خون (زدن رگ) تشبیه کرده است. و اعراب «عرقاً» منصوب و تمییز است. و گوید: در این باره آمده است: «إذا اصابه الوحی کرب له» یعنی اندوهگین می­شد و «اربدّ وجهه» یعنی رنگ چهره­اش به تیرگی می­گرائید. و گوید: «البرح» به معنای سختی و رنج است. و از همین کلمه در روایت آمده که «فأخذه البرحاء» یعنی شدّت اندوه از سنگینی وحی.

روایت14.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر، از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده است که در توضیح آیه «حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ» بدون آن که ذال را با تشدید بخواند، فرمود: پیامبران خیال کردند که شیاطین به شکل فرشته ها بر آنان ظاهر شدند. (4)

ص: 261


1- . قیامت / 16
2- . مزمل / 5
3- . مناقب آل ابی طالب 1 : 41
4- . تفسیر عیاشی : مخطوط
«15»

وَ عَنْ أَبِی شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَکَلَهُمُ اللَّهُ إِلَی أَنْفُسِهِمْ أَقَلَّ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ (1).

بیان

لعل المراد أن الله وکلهم إلی أنفسهم لیزید یقینهم بأنهم معصومون بعصمة الله فخطر ببالهم أن ما وعدوا من عذاب الأمم لعله یکون من الشیاطین فصرف الله عنهم ذلک و عصمهم و ثبتهم علی الیقین بأن ما أوحی إلیهم لیس للشیطان فیه سبیل.

قال الطبرسی رحمه الله قرأ أهل الکوفة و أبو جعفر کذبوا بالتخفیف و هی قراءة علی و زین العابدین و محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام و زید بن علی و ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و غیرهم و قرأ الباقون بالتشدید قال أبو علی الضمیر فی ظنوا علی قول من شدد للرسل أی تیقنوا أو حسبوا أن القوم کذبوهم و أما من خفف فالضمیر للمرسل إلیهم أی ظن المرسل إلیهم أن الرسل کذبوهم فیما أخبروهم به من أنهم إن لم یؤمنوا أنزل بهم العذاب و أما من زعم أن الضمیر راجع إلی الرسل أی ظن الرسل أن الذی وعد الله سبحانه أممهم علی لسانهم قد کذبوا به فقد أتی عظیما لا یجوز أن ینسب مثله إلی الأنبیاء و لا إلی صالحی عباد الله و کذلک من زعم أن ابن عباس ذهب إلی أن الرسل قد ضعفوا و ظنوا أنهم قد أخلفوا لأن الله لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ (2).

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ لَمْ یَخَفْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا یَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مِمَّا یَنْزِغُ بِهِ الشَّیْطَانُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا اتَّخَذَ عَبْداً رَسُولًا أَنْزَلَ عَلَیْهِ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ فَکَانَ یَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِثْلُ الَّذِی یَرَاهُ بِعَیْنِهِ (3).

«17»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی الْمُسْتَحَاضَةِ (4) تَأْتِی مَقَامَ

ص: 262


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. و فی الحدیثین غرابة خصوصا فی الأول.
2- مجمع البیان 5: 269 و 270.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- و الحدیث طویل قطعه المصنّف، و هو فی الحائض لا المستحاضة.

روایت15.

تفسیر عیاشی: ابن شعیب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که منظور آن است که خداوند پیامبران را به مدت کمتر از چشم بر هم زدنی به خودشان واگذار کرد. (1)

توضیح

شاید مقصود این است که خداوند آنان را به خود واگذاشت تا یقینشان بر این باور افزوده شود که با عصمت و محافظت الهی، معصوم هستند، پس این اندیشه به ذهنشان خطور کرد که وعده عذاب خداوند که در باره امت­ها به آنان داده شد، چه بسا از جانب شیاطین باشد. پس خداوند این گمان را از آنان دور کرد و معصومشان نگاه داشت و آنان را بر یقین به اینکه شیاطین در آنچه به پیامبران وحی شده هیچ دخالتی ندارد، پابرجا کرد.

طبرسی رحمه الله گوید: اهل کوفه و ابو جعفر «کذبوا» با تخفیف قرائت کرده اند، و قرائت حضرت علی علیه السلام و زین العابدین و امام باقر و صادق علیهم السلام و زید بن علی و ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و جمع دیگری نیز همین است. و دیگران با بتشدید قرائت کرده­اند. ابو علی گفته: کسی که «کذبوا» را با تشدید خوانده ضمیر جمع را در «ظنوا» به رسولان برگردانده یعنی رسولان یقین کردند یا پنداشتند که مردم تکذیبشان کرده اند. و کسی که «کذبوا» را با تخفیف خوانده، ضمیر به مردم برمی­گردد، یعنی: یقین کردند که پیامبر در آنچه­ به آن­ها خبر دادند دروغ گفته­اند در اینکه اگر ایمان نیاورید عذاب بر شما نازل می­گردد. و اما اگر کسی گمان کند ضمیر به رسولان بر می­گردد، یعنی رسولان گمان کردند که وعده خدا دروغ شده و دروغ به آن­ها خبر داده است؟ حرف بزرگی زده و هرگز انتساب این سخن به پیامبران الهی جایز نیست و بلکه به بندگان صالح خدا نیز چنین نسبتی جایز نمی باشد. و همچنین هر کس گمان کند که ابن عباس بر این باور بوده که پیامبران ضعیف و ناامید شدند و گمان کردند به آن خلف وعده شده، به اشتباه رفته است، زیرا خداوند هرگز خلف وعده نمی­کند. (2)

روایت16.

تفسیر عیاشی: زراره می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه بیم این مسئله را نداشت که آن چه از جانب خدا برای وی می آید، ممکن است از جمله حالاتی باشد که شیطان به او وسوسه می کند؟ فرمود: خداوند هر گاه بنده ای را به عنوان پیامبر برگزیند، آرامش و وقار را بر او نازل می کند و در نتیجه آن چه که از نزد خداوند به سوی او می آمد، چونان چیزهایی بود که با چشم عیان می دید. (3)

روایت17.

کافی: معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در باره مستحاضه فرمود: به مقام ج

ص: 262


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط
2- . مجمع البیان 5 : 269 - 270
3- . تفسیر عیاشی : مخطوط

جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ هُوَ تَحْتَ الْمِیزَابِ فَإِنَّهُ کَانَ مَکَانَهُ إِذَا اسْتَأْذَنَ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

«18»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: حَاضَتْ صَاحِبَتِی وَ أَنَا بِالْمَدِینَةِ فَذَکَرْتُ (2) ذَلِکَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مُرْهَا فَلْتَغْتَسِلْ وَ لْتَأْتِ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ کَانَ یَجِی ءُ فَیَسْتَأْذِنُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ عَلَی حَالٍ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَأْذَنَ لَهُ قَامَ فِی مَکَانِهِ حَتَّی یَخْرُجَ إِلَیْهِ وَ إِنْ أَذِنَ لَهُ دَخَلَ عَلَیْهِ فَقُلْتُ وَ أَیْنَ الْمَکَانُ قَالَ حِیَالَ الْمِیزَابِ الَّذِی إِذَا أَخْرَجْتَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ بَابُ فَاطِمَةَ بِحِذَاءِ الْقَبْرِ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ بِحِذَاءِ الْمِیزَابِ وَ الْمِیزَابُ فَوْقَ رَأْسِکَ وَ الْبَابُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِکَ الْخَبَرَ (3).

«19»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَادَرَائِیِّ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَانِمِ بْنِ الْحَسَنِ السَّعْدِیِّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کِتَاباً وَ لَا وَحْیاً إِلَّا بِالْعَرَبِیَّةِ فَکَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ الْأَنْبِیَاءِ بِأَلْسِنَةِ قَوْمِهِمْ وَ کَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا کَلَّمَ بِهِ قَوْمَهُ کَلَّمَهُمْ بِالْعَرَبِیَّةِ فَیَقَعُ فِی مَسَامِعِهِمْ بِلِسَانِهِمْ وَ کَانَ أَحَدٌ لَا یُخَاطِبُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ لِسَانٍ خَاطَبَهُ إِلَّا وَقَعَ فِی مَسَامِعِهِ بِالْعَرَبِیَّةِ کُلُّ ذَلِکَ یُتَرْجِمُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لَهُ وَ عَنْهُ تَشْرِیفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ صلی الله علیه و آله (4).

«20»

أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی، کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا غَشِیَهُ الْوَحْیُ ثَقُلَ عَلَی جِسْمِهِ مَا غَشِیَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ فِی الْحَدِیثِ الْمَقْبُولِ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُوحِیَ إِلَیْهِ وَ هُوَ عَلَی نَاقَتِهِ فَبَرَکَتْ وَ وَضَعَتْ جِرَانَهَا (5) بِالْأَرْضِ فَمَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تَتَحَرَّکَ وَ أَنَّ عُثْمَانَ کَانَ یَکْتُبُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لا یَسْتَوِی

ص: 263


1- فروع الکافی 1: 289 و 290.
2- اختصره المصنّف، و تمامه بعد قوله: و أنا بالمدینة: و کان میعاد جمالنا و ابان مقامنا و خروجنا قبل أن تطهر، و لم تقرب المسجد و لا القبر و لا المنبر، فذکرت إه.
3- فروع الکافی 1: 290.
4- علل الشرائع: 53.
5- الجران من البعیر: مقدم عنقه، یقال: ألقی البعیر جرانه أی برک.

برئیل می­آید و مقام او در زیر میزاب است و همان مکانی است که هرگاه از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم اجازه ورود می­گرفت. (1)

روایت18.

کافی: عمر بن یزید گوید: در زمانی که من در مدینه بودم همسرم حائض شد و من این مطلب را با امام صادق علیه السلام در میان گذاشتم و فرمود: با او جماع کن و همسرت باید غسل کند و به مقام جبرئیل بیاید. چرا که جبرئیل به آنجا می­آمد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اذن ورود می­خواست و اگر پیامبر در وضعتی بودند که شایسته نبود به جبرئیل اذن ورود بدهد، جبرئیل در مکان خود منتظر می­ماند تا پیامبر به نزد او بیاید، و اگر اجازه ورود می­داد، بر آن حضرت داخل می­شد. عرض کردم: آن مکان کجاست؟ فرمود: وقتی از درِ موسوم به باب فاطمه بیرون رفتی، روبه روی میزابی است که در مقابل قبر واقع شده است. و چون سرت را در مقابل میزاب بلند کنی، و میزاب بالای سرت باشد و باب فاطمه پشت سرت قرار می­گیرد. بخشی از روایت. (2)

روایت19.

علل الشرایع: مسلم بن خالد مکّی، از حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام از پدر بزرگوارش علیه السّلام نقل کردند که فرمودند: هیچ کتابی و هیچ وحیی از جانب خداوند تبارک و تعالی نازل نشد، مگر آن که به زبان عربی می باشد وحی در گوش انبیاء علیهم السّلام به زبان قومشان واقع می شد و در گوش پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به زبان عربی و وقتی آن حضرت با قوم خویش تکلّم می نمود، به زبان عربی سخن می فرمود پس در گوش ایشان تکلّم به زبان خودشان واقع می شد. و بسا افراد با رسول خدا به هر زبانی که تکلّم و خطاب می کردند در گوش آن جناب به زبان عربی واقع می شد و جهتش این بود که جبرئیل علیه السّلام سخن گوینده را به زبان عربی ترجمه می کرد و در سمع مبارک رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله قرار می داد و این تشریفی بود از ناحیه خدای عزّ و جلّ نسبت به وجود مبارک رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله. (3)

روایت20.

می­گویم: در المنتقی آمده است: هرگاه وحی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را فرا می­گرفت، امور خداوند که از طریق وحی بر ایشان نازل می­شد، بر جسم آن حضرت سنگینی می­کرد و آن حضرت گران­بار می­شد.

در حدیث مقبولی آمده است که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وحی نازل شد در حالی که آن حضرت بر روی شرش سوار بود. پس شتر خوابید و گردن بر زمین نهاد و مجال حرکت برایش نماند. و عثمان برای پیامبر این آیه «لا یستوی

ص: 263


1- . فروع کافی 1 : 289 و 290
2- . فروع کافی 1 : 290
3- . علل الشرایع : 53

الْقاعِدُونَ الْآیَةَ وَ فَخِذُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلَی فَخِذِ عُثْمَانَ فَجَاءَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بِی مِنَ الْعُذْرِ مَا تَرَی فَغَشِیَهُ الْوَحْیُ فَثَقُلَتْ فَخِذُهُ عَلَی فَخِذِ عُثْمَانَ حَتَّی قَالَ خَشِیتُ أَنْ تَرُضَّهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ (1).

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی أَرْوَی الدَّوْسِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ الْوَحْیَ یَنْزِلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله عَلَی رَاحِلَتِهِ فَتَرْغُو (2) وَ تَنْقُلُ یَدَیْهَا حَتَّی أَظُنَّ أَنَّ ذِرَاعَهَا یَنْفَصِمُ فَرُبَّمَا بَرَکَتْ وَ رُبَّمَا قَامَتْ مُؤَتِّدَةً (3) یَدَیْهَا حَتَّی تَسْرِیَ عَنْهُ مِنْ ثِقَلِ الْوَحْیِ وَ إِنَّهُ لَیَنْحَدِرُ مِنْهُ مِثْلُ الْجُمَانِ (4).

«21»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ (5) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ بِمَا فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِی بَیْتِهِ مُرْخًی عَلَیْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَیَاةِ فَبِهِ دَبَّ وَ دَرَجَ (6) وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَی النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ آمَنَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ إِلَی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَزْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَلْهُو وَ تَزْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ کَانَ یَرَی بِهِ (7).

بیان

کان یری به علی المعلوم أو المجهول أی کان یری النبی صلی الله علیه و آله و الإمام بروح القدس ما غاب عنه فی أقطار الأرض و السماء و ما دون العرش.

«22»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ

ص: 264


1- النساء: 95.
2- رغا البعیر: صوت و ضج قوله: تنقل یدیها، فی المصدر: تفتل یدیها أی تلویهما.
3- من وتد رجله فی الأرض أی ثبتها قوله: حتی تسری، فی المصدر: حتی یسری من سری عنه أی زال عنه ما کان یجده من الغضب أو الهم. و الجمان بالضم: اللؤلؤ.
4- المنتقی فی مولود المصطفی: الباب الثانی فیما کان فی السنة الأولی من نبوّته صلی الله علیه و آله.
5- فی المصدر عن المفضل بن عمر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
6- دب: مشی علی الیدین و الرجلین کالطفل. درج: مشی.
7- أصول الکافی 1: 272.

القاعدون من المؤمنین» را می­نوشت در حالی که ران آن حضرت بر ران عثمان بود. ابن مکتوم آمد و گفت: ای رسول خدا من عذری دارم که شما در جریان آن هستید. در این میان وحی بر پیامبر نازل شد و ران ایشان بر ران عثمان فشار آورد تا جایی که گفت: ترسیدم که رانم را خورد کنی. پس خداوند سبحان این آیه را نازل فرمود: «غیر اولی الضرر». (1)

و از ابو اروی دوسی روایت شده که گوید: دیدم که وحی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل می­شد و آن حضرت بر چهارپایش سوار بود. پس شتر بانگ برداشت و و دستانش پیچیده شد تا جایی که گمان می­کردم بازوانش از هم جدا می­گردد و چه بسا گاهی شتر می­خوابید و گاهی چهار میخ می­ماند تا زمانی که سنگینی وحی از آن برداشته می­شد. و همچون مروارید، عرق از پیامبر سرازیر می­شد. (2)

روایت21.

کافی: مفضل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام از علم امام پرسیدم نسبت به آنچه در اقطار زمین باشد با اینکه خودش در میان خانه است و پرده هم جلوی او افتاده؟ فرمود: ای مفضل، به راستی خدا تبارک و تعالی، در پیامبر پنج روح نهاده: روح حیات و زندگی که به وسیله آن بجنبد و راه رود، روح توانائی که به وسیله آن قیام کند و مبارزه نماید، روح شهوت که به وسیله آن بخورد و بنوشد و به حلالی با زن­ها آمیزش کند، روح ایمان که به وسیله آن عقیده دارد و عدالت می ورزد، و روح القدس که به وسیله آن تحمل نبوت کند و چون پیامبر درگذرد و جان بدهد روح القدس از او منتقل شود و متعلق به امام گردد، روح القدس نه بخوابد و نه غفلت کند و نه به بازی سرگرم شود و نه بر خود ببالد و مغرور شود و فریب خورد و دستخوش آرزوی دروغ و استخفاف گردد ولی آن چهار روح دیگر بخوابند، غفلت کنند، به بازی سرگرم شوند و بر خود ببالند و فریب خورند و امام همه چیز را با روح القدس درک می کند. (3)

توضیح

«کان یری به» هم به صورت مجهول و هم به صورت معلوم خوانده شده است. یعنی: از طریق روح القدوس آنچه در اقطار آسمان­ها و زمین، و بر بالای عرش است به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان نشان داده می­شود.

روایت22.

کافی:

ص: 264


1- . نساء / 95
2- . المنتقی فی مولود المصطفی: باب دوم در بیان احوال سال اول نبّوت.
3- . اصول کافی 1 : 272

بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ (1) قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (2).

«23»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (3) قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (4).

بیان

أی هو من عالم المجردات أو العلویات.

«24»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِیتَ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا (5) فَقَالَ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ الرُّوحَ عَلَی مُحَمَّدٍ مَا صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِینَا (6).

«25»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (7) یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (8) قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ (9).

ص: 265


1- الشوری: 52.
2- أصول الکافی 1: 273.
3- الإسراء: 85.
4- أصول الکافی 1: 273.
5- الشوری: 52.
6- أصول الکافی 1: 273.
7- فی المصدر: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول.
8- الإسراء: 85.
9- أصول الکافی 1: 273.

ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره این فرموده خداوند متعال «و کذلک أوحینا الیک روحاً من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب و الایمان»(1) {و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟]} پرسیدم. فرمود: روح خلق است از خلق خدا عز و جل بزرگ­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و به او گزارش می داد و او را نگهداری می­کرد و او بعد از پیامبر صلی الله علیه و سلم با ائمه علیهم السلام است. (2)

روایت23.

کافی: ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره این فرموده خداوند «یسألونک عن الروح قل الروح من امر ربّی»(3) {و در باره روح از تو می پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است.}پرسیدم، فرمود: خلقی است بزرگ­تر از جبرئیل و میکائیل که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و هم او با ائمه است و از عالم ملکوت است. (4)

توضیح

او از عالم مجردّات یا علوّیات است.

روایت24.

کافی: اسباط بن سالم گوید: مردی از اهل هیت در حضور من از آن حضرت در باره این فرموده خداوند «و کذلک أوحینا الیک روحاً من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب و الایمان»(5) {و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟]} پرسید. فرمود: از آنگاه که خدای عز و جل این روح را بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد به آسمان برنگشت و به راستی او در ما هست. (6)

روایت25.

کافی: ابو بصیر گوید: از آن حضرت شنیدم می فرمود: در «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» که روح خلقی است بزرگ­تر از جبرئیل و میکائیل، با هیچ کس از گذشتگان نبوده تنها با محمد صلی الله علیه و آله و سلم بوده و او با ائمه است، آن­ها را حفظ می کند و رهنمائی می نماید و نیست که هر چه را جویند یابند. (یعنی این مقام خدا داده است و با کسب و کوشش به دست کسی نیاید). (7)

ص: 265


1- . شوری / 52
2- . اصول کافی 1 : 273
3- . اسری / 85
4- . اصول کافی 1 : 273
5- . شوری / 52
6- . اصول کافی 1 : 273
7- . اصول کافی 1 : 273
بیان

قوله لیس کل ما طلب وجد بیان لعظم هذه المرتبة و أنها لا تتیسر إلا بفضل الله تعالی و أنه لیس کل الأمور بحیث یمکن تحصیله بالطلب و الکسب (1).

«26»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْعِلْمِ أَ هُوَ شَیْ ءٌ (2) یَتَعَلَّمُهُ الْعَالِمُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ أَمْ فِی الْکِتَابِ عِنْدَکُمْ تَقْرَءُونَهُ فَتَعْلَمُونَ مِنْهُ قَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَوْجَبُ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ (3) ثُمَّ قَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ أَصْحَابُکُمْ فِی هَذِهِ الْآیَةِ أَ یُقِرُّونَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ فَقُلْتُ لَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا یَقُولُونَ فَقَالَ بَلَی قَدْ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّوحَ الَّتِی ذُکِرَ فِی الْکِتَابِ فَلَمَّا أَوْحَاهَا إِلَیْهِ عَلِمَ بِهِ الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ هِیَ الرُّوحُ الَّتِی یُعْطِیهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ شَاءَ فَإِذَا أَعْطَاهَا عَبْداً عَلَّمَهُ الْفَهْمَ (4).

«27»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْمُحَدَّثِ قَالَ الرَّسُولُ الَّذِی یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام قُبُلًا فَیَرَاهُ وَ یُکَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ أَمَّا النَّبِیُّ فَهُوَ الَّذِی یَرَی فِی مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ نَحْوَ مَا کَانَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَسْبَابِ النُّبُوَّةِ قَبْلَ الْوَحْیِ حَتَّی أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِالرِّسَالَةِ وَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حِینَ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ جَاءَتْهُ الرِّسَالَةُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَجِیئُهُ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ یُکَلِّمُهُ بِهَا قُبُلًا وَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ

ص: 266


1- و لعلّ المراد بالروح الوارد فی تلک الاخبار هو مرتبة شدیدة من العقل التی ینکشف بها الحقائق لصاحبها، و بها یری ما غاب عنه فی أقطار الأرض و السماء، و من لوازم ذلک الروح ملکة تسمی العصمة، تسدد صاحبها عن المعاصی و الغفلة و النسیان، و توفقه للخیرات و الطاعات، و أما الروح الوارد فی الآیة فهو یجامع روح القدس و غیره، و فسر الإمام علیه السلام نوعا منه فی الحدیث و هو الذی یأتی فی الآیة الآتیة.
2- فی المصدر: أ هو علم یتعلمه.
3- تقدم ذکر موضع الآیة کرارا.
4- أصول الکافی 1: 273 و 274، و فیه: علم بها العلم.

توضیح

«لیس کلّ ما طلب وجد» توضیحی برای عظمت این مرتبه و جایگاه است و اینکه بدون فضل و منت از جانب خداوند برای کسی میسّر نیست، و همه کارها به گونه­ای نیستند که با خواستن و کسب به دست آید.

روایت26.

کافی: ابو حمزه گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم، علم و دانش همان است که از دهان مردم می آموزند و از استاد یاد می گیرند و یا این که در کتابی باشد نزد خود شما که آن را می خوانید و یاد می گیرند؟ فرمود: موضوع علم از این مهم تر و ثابت تر است، مگر قول خدای عز و جل را نشنیدی «و کذلک أوحینا الیک روحاً من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب و الایمان»(1) {و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟]} سپس فرمود: اصحاب شما در این آیه چه می گویند؟ آیا اعتراف می کنند که آن حضرت در حالی هم به سر برد که نمی دانست کتاب چیست و ایمان چیست، گفتم: قربانت، من نمی دانم چه می گویند، به من فرمود: آری، در حالی هم بود که نمی دانست کتاب چیست و نه ایمان چیست تا خدا روحی که در قرآن نام برده بعث کرد و چون آن را به وی وحی کرد، علم و فهم را بدان آموخت و دانست، و این روحی است که خدا به هر که خواهد عطا کند و چون آن را به بنده ای عطا کرد، به او فهم آموزد. (2)

روایت27.

کافی: احول گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم از رسول و نبی و محدث، فرمود: رسول آن کس باشد که جبرئیل برابرش آید و او را بیند و با او سخن کند، این شخص رسول است، پیامبر آن کس است که در خواب بیند چون رؤیای ابراهیم و چون خوابی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش از دریافت وحی نسبت به وسائل و اسباب نبوت می دید، تا وقتی جبرئیل از نزد خدا پیش او به رسالت آمد و پیامبر پس از اینکه نبوت برای او فراهم شد و رسالت از طرف خدا دریافت، به این مقام رسید که جبرئیل برابر او می آمد و روبه رو با او سخن می گفت، بعضی از پیامبران هستند که نبوت برای آن­ها فراهم شود،

ص: 266


1- . شوری / 52
2- . اصول کافی 1 : 273 - 274

یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَأْتِیهِ الرُّوحُ وَ یُکَلِّمُهُ وَ یُحَدِّثُهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ یَرَی فِی الْیَقَظَةِ وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یُحَدَّثُ فَیَسْمَعُ وَ لَا یُعَایِنُ وَ لَا یَرَی فِی مَنَامِهِ (1).

بیان

قال الجوهری رأیته قَبَلا و قُبُلا (2) بالضم أی مقابلة و عیانا و رأیته قِبَلا بکسر القاف قال الله تعالی أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا (3) أی عیانا.

«28»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الرُّوحَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَدِّدُهُ وَ یُرْشِدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ (4).

أقول: سیأتی سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّهْشَلِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَنْ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْدُو إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فِی الْغَدَاةِ وَ کَانَ یُحِبُّ أَلَّا یَسْبِقَهُ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَإِذَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (5) فِی صَحْنِ الدَّارِ وَ إِذَا رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیَةَ بْنِ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیِّ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ کَیْفَ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بِخَیْرٍ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام جَزَاکَ اللَّهُ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ خَیْراً قَالَ لَهُ دِحْیَةُ إِنِّی أُحِبُّکَ وَ إِنَّ لَکَ عِنْدِی مَدِیحَةً أُهْدِیهَا إِلَیْکَ أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (6) مَا خَلَا النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ لِوَاءُ الْحَمْدِ بِیَدِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تُزَفُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ حِزْبِهِ إِلَی الْجِنَانِ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ وَالاکَ وَ خَابَ وَ خَسِرَ مَنْ خَلَّاکَ (7) بِحُبِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَحَبُّوکَ وَ بِبُغْضِهِ أَبْغَضُوکَ (8) وَ لَا تَنَالُهُمْ شَفَاعَةُ

ص: 267


1- أصول الکافی 1: 176.
2- فیه لغات: بضم الأول و فتح الثانی. و ضمهما، و فتحهما، و کسر الأول و فتح الثانی.
3- الکهف: 55.
4- بصائر الدرجات: 135.
5- فی المصدر: فدخل فإذا النبیّ صلّی اللّه علیه و آله. و هو الصواب.
6- خلا المصدر عن قوله: یوم القیامة.
7- أی ترکک و تبرأ عنک.
8- فی المصدر: محب محمّد صلّی اللّه علیه و آله محبوک، و مبغضه مبغضوک.

در خواب بیند و روح نزد او آید و با او سخن کند و به او بازگو کند بی آنکه در بیداری فرشته را بیند، ولی محدث کسی است که به او حدیث گویند و شنود ولی معاینه و روبرو با فرشته نشود و در خواب نبیند. (1)

توضیح

جوهری گوید: «رأیته قبلاً قبلاً» با ضمه قاف یعنی رودر رو و عیاناً او را دیدم. و «رأیته قبلاً» با کسره قاف، خداوند متعال فرموده است: «أو یأتیهم العذاب قبلاً» یعنی به چشم عیان.

روایت28.

بصائر الدرجات: سماع گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: روح خلق است از خلق خدای عز و جل، بزرگ­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و او را نگهداری و هدایت می­کرد و او بعد از پیامبر صلی الله علیه و سلم با دیگر اوصیای پس از اوست. (2)

می­گویم: در کتاب امامت دیگر روایت­های مربوط به این مبحث خواهد آمد.

روایت29.

امالی طوسی: ابن عباس گوید: علی علیه السلام صبح هنگام به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­رفت و دوست داشت کسی زودتر از او به خدمت آن نرسد. هنگامی که پیامبر در صحن خانه و سرش در دامن دحیه کلبی بود و علی علیه السّلام وارد شد، هنگامی که چشم دحیه به او افتاد، سلام کرد، امام علیه السّلام فرمود: علیک السلام، حال رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم چگونه است؟ گفت: به خیر است ای برادر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، علی علیه السّلام به او فرمود: خدا از سوی اهل بیت علیهم السّلام به تو پاداش خیر دهد، دحیه به او عرض کرد: من تو را دوست می دارم و نزد من مدحی داری که به تو می رسانم، (و آن چنین است) که تو امیر المؤمنین علیه السّلام هستی و پرچم حمد در قیامت به دست تو است، و تو و شیعیانت را به بهشت می برد، رستگار است کسی که ولای تو را دارد و زیانکار است کسی که با تو دشمنی ورزد، به من نزدیک شو و سر فرزند عمویت را در دامن گیر، زیرا تو به این کار سزاوارتری تا من، علی علیه السّلام نیز سر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را در دامن خویش گذاشت، ص: 267


1- . اصول کافی 1 : 176
2- . بصائر الدرجات : 135

مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ادْنُ مِنْ صَفْوَةِ اللَّهِ فَأَخَذَ رَأْسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ فَانْتَبَهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا هَذِهِ الْهَمْهَمَةُ فَأَخْبَرَهُ الْحَدِیثَ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ دِحْیَةَ کَانَ جَبْرَئِیلَ سَمَّاکَ بِاسْمٍ سَمَّاکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ هُوَ الَّذِی أَلْقَی مَحَبَّتَکَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَهْبَتَکَ فِی صُدُورِ الْکَافِرِینَ (1).

«30»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَالَ جَبْرَئِیلُ (2) وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ یَأْمُرُنِی ثُمَّ یَکُونُ فِی حَالٍ أُخْرَی یُغْمَی عَلَیْهِ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ إِذَا کَانَ الْوَحْیُ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِ لَیْسَ بَیْنَهُمَا جَبْرَئِیلُ أَصَابَهُ ذَلِکَ لَثَقُلَ الْوَحْیُ مِنَ اللَّهِ وَ إِذَا کَانَ بَیْنَهُمَا جَبْرَئِیلُ لَمْ یُصِبْهُ ذَلِکَ فَقَالَ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ (3).

«31»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَغَوِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عَبْدِ الْوَارِثِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی نَضْرٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اشْتَکَیْتَ قَالَ نَعَمْ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ أَرْقِیکَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یُؤْذِیکَ مِنْ شَرِّ کُلِّ نَفْسٍ أَوْ عَیْنٍ حَاسِدٍ وَ اللَّهُ یَشْفِیکَ بِسْمِ اللَّهِ أَرْقِیکَ (4).

«32»

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، رَأَیْتُ فِی تَفْسِیرٍ مَنْسُوبٍ إِلَی الْبَاقِرِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (5) قَالَ بَلَغَنَا أَنَّ عُثْمَانَ بْنَ مَظْعُونٍ

ص: 268


1- أمالی الشیخ: 31.
2- و قال جبرئیل خ ل.
3- أمالی الشیخ: 49.
4- أمالی الشیخ: 60.
5- النحل: 90.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بیدار شد و پرسید: این همهمه و سخن چیست؟ علی علیه السّلام ماجرا را به اطلاع حضرت رساند، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: او دحیه نبود، بلکه او جبرئیل بود، ای علی علیه السّلام او تو را به نامی خواند، که خداوند برایت آن نام را قرار داد. خداوندی که محبت تو را در دل مؤمنان و ترس تو را در دل کافران افکند. (1)

روایت30.

امالی طوسی: هاشم بن سلام از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: یکی از اصحاب ما گفت: خداوند تو را صالح گرداند آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­فرمود: جبرئیل گفت، و این جبرئیل است که مرا امر می­کند. سپس حال او تغییر پیدا می­کرد و بیهوش می­شد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه میان وحی الهی و پیامبر، جبرئیل واسطه نمی­بود به جهت سنگینی وحی بدان حالت دچار می­شد و هر گاه جبرئل میان پیامبر و وحی واسطه می­شد به آن حالت دچار نمی­­گردید و می­فرمود: جبرئیل گفت و این جبرئیل است. (2)

روایت31.

امالی طوسی: ابو سعید خدری روایت کرده که جبرئیل به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد گفت: ای محمد شکایت کرده­ای؟ فرمود: آری. گفت: به نام خدا تو از هر آنچه آزارت می­دهد و از شرّ هر نفس حسود چشم بد و حسود افسون می­کنم و خداوند تو را شفا می­دهد و به نام خدا تو را افسون می­کنم. (3)

روایت32.

می­گویم: سید بن طاووس در کتاب سعد السعود گوید: در تفسیر منسوب به امام باقر علیه السلام دیدم که در باره این فرموده خداوند متعال: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ »(4)

{در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید.} آمده است: به ما خبر رسید که عثمان بن مظعون گوید:

ص: 268


1- . امالی طوسی : 31
2- . امالی طوسی : 49
3- . امالی طوسی : 90
4- . نحل / 90

قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا عِنْدَهُ قَالَ مَرَرْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ بِفِنَاءِ بَابِهِ فَجَلَسْتُ إِلَیْهِ فَبَیْنَا هُوَ یُحَدِّثُنِی إِذْ رَأَیْتُ بَصَرَهُ شَاخِصاً إِلَی السَّمَاءِ حَتَّی رَأَیْتُ طَرْفَهُ قَدِ انْقَطَعَ ثُمَّ رَأَیْتُهُ خَفَضَهُ حَتَّی وَضَعَهُ عَنْ یَمِینِهِ ثُمَّ وَلَّانِی رُکْبَتَهُ وَ جَعَلَ یَنْفُضُ بِرَأْسِهِ کَأَنَّهُ أُلْهِمَ شَیْئاً فَقَالَ ثُمَّ رَأَیْتُهُ أَیْضاً رَفَعَ طَرْفَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ خَفَضَهُ عَنْ شِمَالِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ إِلَیَّ مُحْمَرَّ الْوَجْهِ یَفِیضُ عَرَقاً (1) فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُکَ فَعَلْتَ الَّذِی فَعَلْتَ الْیَوْمَ مَا حَالُکَ قَالَ وَ لَقَدْ رَأَیْتَهُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ جَبْرَئِیلُ لَمْ یَکُنْ لِی هِمَّةٌ غَیْرَهُ ثُمَّ تَلَا عَلَیْهِ الْآیَتَیْنِ قَالَ عُثْمَانَ فَقُمْتُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُعْجَباً بِالَّذِی رَأَیْتُ فَأَتَیْتُ أَبَا طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَرَأْتُهُمَا عَلَیْهِ فَعَجِبَ أَبُو طَالِبٍ وَ قَالَ یَا آلَ غَالِبٍ اتَّبِعُوهُ تَرْشُدُوا وَ تُفْلِحُوا فَوَ اللَّهِ مَا یَدْعُو إِلَّا إِلَی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ لَئِنْ کَانَ صَادِقاً أَوْ کَاذِباً (2) مَا یَدْعُو إِلَّا إِلَی الْخَیْرِ.

قال السید و رأیت فی غیر هذا التفسیر أن هذا العبد الصالح قال کان أول إسلامی

ص: 269


1- ظاهر الحدیث ینافی ما مر من أن تلک الحالة کانت عند مخاطبة اللّه عزّ و جلّ إیّاه بلا ترجمان و واسطة، و أمّا جبرئیل فکان لم یدخل علیه حتّی یستأذنه و کان یقعد بین یدیه قعدة العبد، و لعله یحمل تلک الحالة بالغشیة فقط أو یحمل هذا الحدیث بابتداء النبوّة و نزول الوحی، و أمّا بعده فیقال بمضمون ما تقدم من الاخبار، أو وقعت زیادة فی الحدیث. إذ الطبرسیّ رواه فی مجمع البیان و ألفاظه یغایر ذلک، قال: و جاءت الروایة أن عثمان بن مظعون قال أسلمت استحیاء من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لکثرة ما کان یعرض علی الإسلام، و لم یقر الإسلام فی قلبی، فکنت ذات یوم عنده حال تأمله فشخص بصره نحو السماء کانه یستفهم شیئا، فلما سری عنه سألته عن حاله، فقال نعم بینا أنا احدثک اذ رأیت جبرئیل فی الهواء فأتانی بهذه الآیة: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ» و قرأها علی إلی آخرها، فقر الإسلام فی قلبی: و أتیت عمه أبا طالب فأخبرته فقال یا آل قریش اتبعوا محمّدا ترشدوا، فانه لا یأمرکم الا بمکارم الأخلاق، و أتیت الولید بن المغیرة و قرأت علیه هذه الآیة فقال: ان کان محمّد قاله فنعم ما قال، و ان قال ربّه فنعم ما قال: قال فأنزل اللّه: «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی یعنی قوله فنعم ما قال، و معنی قوله: «وَ أَکْدی انه لم یقم علی ما قاله و قطعه.
2- ذلک مبالغة یرید أن دعوته صلّی اللّه علیه و آله لا تکون لکم الا الخیر و الرشاد، یقال نحو ذلک فیمن قطع علی صدقه و جزم بسداده.

این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد در حالی که من نزد آن حضرت بودم. گوید: در حالی که پیامبر در حیاط منزلش نشسته بود نزد ایشان رفتم و در خدمت آن حضرت نشستم. در این میان که پیامبر با من سخن می­گفت به ناگاه دیدم چشم او به آسمان خیره شد تا اینکه دیدم از پلک زدن باز ایستاد. سپس دیدم که چشم فرو افکند تا اینکه نگاهش را به طرف راست انداخت و سپس زانویش را پشت به من کرد و سرش را تکان می­داد گویی چیزی به او الهام شد. راوی گوید: سپس ایشان را دیدم که چشمش را به سوی آسمان بلند کرد و بعد به سمت چپ فرو افکند و بعد در حالی که چهره­اش سرخ و خیس عرق شده بود، به سمت من آمد. (1)

گفتم: ای رسول خدا کاری که امروز کردی پیش­تر از شما ندیده بودم. چه وضعیتی برای شما پیش آمد؟ فرمود: او را دیدی؟ عرض کردم: آری. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او جبرئیل بود که تمام اهتمام و همّ و غمّ خود را معطوف او ساختم. سپس این دو آیه را بر او تلاوت نمود. عثمان گوید: در حالی که از آنچه دیده بودم شگفت زده شدم از محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برخاستم و و پیش ابو طالب رفتم و دو آیه را بر او خواندم و ابو طالب اظهار شگفتی نمود و گفت: ای آل غالب از او (پیامبر) پیروی کنید تا هدایت و رستگار شوید، به خدا سوگند او جز به اخلاق پسندیده فرا نمی­خواند، اگر صادق یا کاذب باشد امّا به چیزی جز خیر و خوبی دعوت نمی­کند.

سید گوید: در کتاب­های دیگر غیر از این تفسیر دیدم که این بنده صالح خدا گوید: در ابتدا به خاطر

ص: 269


1- . ظاهر حدیث منافات دارد با آنچه پیش­تر بیان شد که این حالت زمانی بود که خداوند، پیامبر را بدون واسطه مخاطب قرار می­داد. و جبرئیل بر پیامبر وارد نمی­شد مگر اینکه به ایشان اجازه می­داد و همچون بنده مقابل پیامبر می­نشست. و شاید آن وضعیت فقط حمل بر بیهوشی شود یا مقصود از این روایت ابتدای نبوّت و نزول وحی باشد. طبرسی در مجمع البیان روایت را به این صورت نقل کرده است: عثمان بن مظعون می گوید: من به خاطر اینکه پیامبر اسلام مرا همواره به اسلام دعوت می­کرد، حیا کردم و مسلمان شدم، اما نور اسلام در دلم نتابیده بود. روزی در حضور پیامبر بودم ناگاه چشمش را به آسمان دوخت، مثل اینکه می خواست سؤالی کند. همین که توجهش از آسمان سلب شد، علت را سؤال کردم. فرمود هنگامی که با تو سخن می گفتم، جبرئیل را در هوا دیدم که این آیه را بر من نازل کرد «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان» در این وقت، نور اسلام در دل من تابیدن گرفت و نزد عمویش ابو طالب رفتم و او را از این جریان با خبر ساختم. وی گفت: ای آل قریش، از محمد صلی الله علیه و آله و سلم پیروی کنید، تا رستگار شوید، زیرا او شما را به اخلاق پسندیده امر می کند. سپس نزد ولید بن مغیره رفتم و آیه را برای او خواندم. وی گفت: اگر این سخن را محمد صلی الله علیه و آله و سلم گفته است، سخن خوبی است و اگر خدای او هم گفته است، سخن خوبی است. از این رو خداوند، این آیه را نازل کرد: «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی» نجم 34 {آیا دیدی کسی را که اعراض کرد و کم بخشید و بر خلاف گفتار خود عمل کرد.}

حبا من رسول الله صلی الله علیه و آله ثم تحقق إسلامی ذلک الیوم لما شاهدت الوحی إلیه (1).

«33»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّا لَنُزَادُ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ لَوْ لَمْ نُزَدْ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا قَالَ أَبُو بَصِیرٍ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ یَأْتِیکُمْ بِهِ قَالَ إِنَّ مِنَّا مَنْ یُعَایِنُ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَنْقُرُ فِی قَلْبِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ مِنَّا مَنْ یَسْمَعُ بِأُذُنِهِ وَقْعاً کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ فِی الطَّشْتِ فَقُلْتُ لَهُ مَنِ الَّذِی یَأْتِیکُمْ بِذَلِکَ قَالَ خَلْقٌ لِلَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (2).

«34»

یر، بصائر الدرجات الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُمْلِی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُمْلِی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَنَامَ (3) نَوْمَةً وَ نَعَسَ نَعْسَةً فَلَمَّا رَجَعَ نَظَرَ إِلَی الْکِتَابِ فَمَدَّ یَدَهُ قَالَ مَنْ أَمْلَی هَذَا عَلَیْکَ قَالَ أَنْتَ قَالَ لَا بَلْ جَبْرَئِیلُ (4).

«35»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مَنِ الرَّسُولُ مَنِ النَّبِیُّ مَنِ الْمُحَدَّثُ فَقَالَ الرَّسُولُ الَّذِی یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ فَیُکَلِّمُهُ قُبُلًا فَیَرَاهُ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمْ صَاحِبَهُ الَّذِی یُکَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ النَّبِیُّ الَّذِی یُؤْتَی فِی النَّوْمِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ نَحْوَ مَا کَانَ یَأْخُذُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ السُّبَاتِ إِذَا أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فِی النَّوْمِ فَهَکَذَا النَّبِیُّ وَ مِنْهُمْ مَنْ تُجْمَعُ لَهُ الرِّسَالَةُ وَ النُّبُوَّةُ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ رَسُولًا نَبِیّاً یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ قُبُلًا فَیُکَلِّمُهُ وَ یَرَاهُ وَ یَأْتِیهِ فِی النَّوْمِ وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یَسْمَعُ کَلَامَ الْمَلَکِ فَیُحَدِّثُهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَرَاهُ وَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَأْتِیَهُ فِی النَّوْمِ (5).

یر، بصائر الدرجات ابن أبی الخطاب عن البزنطی عن حماد بن عثمان عن زرارة مثله (6)

بیان

قال الجوهری السبات النوم و أصله الراحة.

ص: 270


1- سعد السعود: 122 و 123.
2- بصائر الدرجات: 63 و 64. و فیه: خلق أعظم.
3- أی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
4- بصائر الدرجات: 93.
5- بصائر الدرجات: 109.
6- بصائر الدرجات: 109 و متن الحدیث یخالف المذکور یسیرا.

محبت رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم اسلام آوردم و بعدا آن روزی که وحی به پیامبر را مشاهده کردم، عقیده­ام به اسلام متحقّق و ثابت گردید.

روایت33.

بصائر الدرجات: علیّ بن ابی بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: علم ما در طول شبانه­روز زیاد می­شود و اگر اضافه نمی­شد علمی که در نزد ماست، تمام می­شد. ابوبصیرگوید: فدایتان گردم چه کسی آن را برای شما می­آورد؟ فرمود: برخی از ما به چشم عیان می­بیند و برخی از ما در قلبش فلان و فلان چیز در حکّ می­شود و برخی از ما با گوش خود صدایی همچون صدای افتادن زنجیر در طشت می­شنود. به ایشان گفتم: چه کسی آن را برای شما می­آورد؟ فرمود: یکی از مخلوقات خداوند که از جبرئیل و میکائیل بزرگ­تر است. (1)

روایت34.

بصائر الدرجات: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم املاء می­کرد و آن حضرت بر علی علیه السلام املاء می­کرد. پیامبر اندکی خوابید و چرتی زد و چون از خواب برخاست به کتاب نگریست و پس دست مبارکش را به سوی علی علیه السلام دراز کرد و فرمود: چه کسی این را بر تو املا کرد. امام فرمود: شما. فرمود: من نبودم بلکه جبرئیل بر تو املاء کرد. (2)

روایت35.

بصائر الدرجات: زراره گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: رسول کیست؟ نبی چه کسی است؟ محدث کیست؟ فرمود: رسول کسی است که جبرئیل نزد او بیاید و رو در رو با وی سخن بگوید و او را ببیند همانطور که یکی از شما دوستش را می­بیند و با وی سخن می­گوید، این شخص رسول است. پیامبر آن کس است که در خواب بیند چون رؤیای ابراهیم و چون خوابی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش از دریافت وحی می دید، این شخص پیامبر است. و برخی هستند که رسالت و نبوّت را هم زمان با هم دارند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسول و پیامبری بود که جبرئیل برابر او می آمد و روبه رو با او سخن می گفت، و او را می­دید و در خواب به نزدش می­آمد. اما محدّث کسی است که کلام فرشته را می­شنود و به او حدیث گویند بی­آنکه با فرشته معاینه و روبه رو شود و در خواب او را ببیند. (3)

بصائر الدرجات: زرارۀ همین حدیث را روایت کرده­اند. (4)

توضیح

جوهری گوید: «السبات» به معنای خواب است و در اصل به معنای استراحت است.

ص: 270


1- . بصائر الدرجات : 63 - 64
2- . بصائر الدرجات : 93
3- . بصائر الدرجات : 109
4- . بصائر الدرجات : 109

أقول: قد مضت الأخبار الکثیرة فی ذلک فی کتاب قصص الأنبیاء علیهم السلام.

«36»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَتَاهُ الْوَحْیُ مِنَ اللَّهِ وَ بَیْنَهُمَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَقُولُ هُوَ ذَا جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ وَ إِذَا أَتَاهُ الْوَحْیُ وَ لَیْسَ بَیْنَهُمَا جَبْرَئِیلُ تُصِیبُهُ تِلْکَ السَّبْتَةُ وَ یَغْشَاهُ مِنْهُ مَا یَغْشَاهُ لَثَقُلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).

«37»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْقُرْآنُ یَنْسَخُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ إِنَّمَا کَانَ یُؤْخَذُ مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِآخِرِهِ فَکَانَ مِنْ آخِرِ مَا نَزَلَ عَلَیْهِ سُورَةُ الْمَائِدَةِ نَسَخَتْ مَا قَبْلَهَا وَ لَمْ یَنْسَخْهَا شَیْ ءٌ فَلَقَدْ نَزَلَتْ عَلَیْهِ وَ هُوَ عَلَی بَغْلَتِهِ الشَّهْبَاءَ وَ ثَقُلَ عَلَیْهَا الْوَحْیُ حَتَّی وَقَفَ وَ تَدَلَّی بَطْنُهَا حَتَّی رُئِیَتْ سُرَّتُهَا تَکَادُ تَمَسُّ الْأَرْضَ وَ أُغْمِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی وَضَعَ یَدَهُ عَلَی ذُؤَابَةِ مُنَبِّهِ بْنِ وَهْبٍ (2) الْجُمَحِیِّ ثُمَّ رُفِعَ ذَلِکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَرَأَ عَلَیْنَا سُورَةَ الْمَائِدَةِ فَعَمِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَمِلْنَا (3).

«38»

نهج، نهج البلاغة وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَدُنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ (4).

تذنیب: اعلم أن علماء الخاصة و العامة اختلفوا فی أن النبی صلی الله علیه و آله هل کان قبل بعثته متعبدا بشریعة أم لا قال العلامة قدس الله روحه فی شرحه علی مختصر ابن الحاجب اختلف الناس فی أن النبی صلی الله علیه و آله هل کان متعبدا بشرع أحد من الأنبیاء قبله قبل النبوة أم لا فذهب جماعة إلی أنه کان متعبدا و نفاه آخرون کأبی الحسین البصری و غیره و توقف الغزالی و القاضی عبد الجبار و المثبتون اختلفوا فذهب بعضهم إلی أنه کان متعبدا بشرع نوح علیه السلام و آخرون قالوا بشرع إبراهیم و آخرون بشرع موسی علیه السلام و آخرون بشرع عیسی علیه السلام و آخرون قالوا بما ثبت أنه شرع.

ص: 271


1- المحاسن: 338.
2- علی رأسه ابن وهب خ ل.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- نهج البلاغة: القسم الأوّل: 416.

می­گویم: اخبار بسیاری در این باره در کتاب قصص الانبیاء ذکر شد.

روایت36.

محاسن: هشام بن سالم گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه از جانب خداوند بر رسول خدا صلی الله علیه و سلم وحی نازل می­شد و جبرئیل در میان ایشان و وحی واسطه می­شد، می­فرمود: این جبرئیل است، و جبرئیل به من گفت. و هرگاه وحی بر ایشان نازل می­شد و جبرئیل واسطه وحی و آن حضرت نمی­ شد، آن خواب بر ایشان وارد می­شد و به دلیل سنگینی و گرانی وحی نازل شده از جانب خداوند بر ایشان، حالاتی آن حضرت را فرا می­گرفت. (1)

روایت37.

تفسیر عیاشی: عیسی بن عبدالله از پدرش، از جدش، از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: بخش هایی از قرآن، بخش هایی دیگر را نسخ می کرد و جز این نبود که امر رسول الله صلی الله علیه و آله پایان دهنده آیه نسخ شده می گشت و از آخرین سوره هایی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد، مائده بود که پیش از خود را نسخ نمود و چیزی آن را نسخ نکرد و این سوره در حالی بر پیامبر نازل شد که وی بر استر شهبای (سفید آمیخته به سرخ و سیاه) خود سوار بود و وحی بر استر گران آمد به نحوی که باز ایستاد و شکمش به تدلّی آمد و به طرف زمین خم شد و تا جایی که دیدم، نافش کم مانده بود به زمین بساید و رسول الله صلی الله علیه و آله از هوش رفت، به طوری که دستش را به ذؤابه شیبه بن وهب جمحی نهاد و سپس بیهوشی از رسول خدا برداشته شد و حضرت، سوره مائده را بر ما قرائت نمود و رسول الله صلی الله علیه و آله بدان عمل کرد و ما نیز عمل نمودیم. (2)

روایت38.

نهج البلاغه: از همان لحظه ای که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ ترین فرشته (جبرئیل) خود را مأمور تربیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کرد تا شب و روز، او را به راه های بزرگواری و راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند. (3)

تکمله: بدان که علماء خاصّه و عامّه در این مسأله اختلاف نظر دارند که آیا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بعثت بر اساس شریعت خاصی عبادت می­کرد یا نه؟ علامه - قدس الله روحه - در شرح خود بر مختصر ابن حاجب گوید: مردم در این باره اختلاف نظر پیدا کرده­اند که آیا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از نبوّت به شریعت یکی از پیامبران پیش از خود پایبند و متعبّد بوده است یا نه؟ گروهی بر این باورند که آن حضرت به یکی از شریعت­های پیشین پایبند بوده و گروهی مانند ابی حسین بصری و دیگران این دیدگاه را ردّ کرده­اند و افراد دیگری مانند غزالی و قاضی عبدالجبار در این مسأله سکوت اختیار کرده­اند. و کسانی که آن را اثبات کرده­اند اختلاف نظر دارند. برخی از آنان بر این باورند که او پایبند و متعبّد به شرعت نوح علیه السلام بوده و افراد دیگری گفته­اند پایبند به شریعت ابراهیم علیه السلام، و گروه دیگری گفته­اند پایبند به شریعت موسی علیه السلام و گروه دیگری گفته­اند پایبند به شریعت عیسی علیه السلام بوده است. و برخی دیگر گفته­اند پایبند به چیزی بوده که ثابت شده، شریعت است.

ص: 271


1- . محاسن : 338
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . نهج البلاغه : بخش اول : 416

و استدل المصنف علی أنه کان متعبدا بشرع من قبله بما نقل نقلا یقارب التواتر أنه کان یصلی و یحج و یعتمر و یطوف بالبیت و یتجنب المیتة و یذکی و یأکل اللحم و یرکب الحمار و هذه أمور لا یدرکها العقل فلا مصیر إلیها إلا من الشرع و استدل آخرون علی هذا المذهب أیضا بأن عیسی علیه السلام کان مبعوثا إلی جمیع المکلفین و النبی صلی الله علیه و آله کان من المکلفین فیکون عیسی علیه السلام مبعوثا إلیه.

و الجواب لا نسلم عموم دعوة من تقدمه. و احتج المخالف بأنه لو کان متعبدا بشرع من قبله لکان مخالطا لأهل تلک الشریعة قضاء للعادة الجاریة بذلک أو لزمته المخالطة لأرباب تلک الشریعة بحیث یستفید منهم الأحکام و لما کان التالی باطلا إجماعا فکذا المقدم.

و الجواب لا نسلم وجوب المخالطة لأن الشرع المنقول إلیه عمن تقدمه إن کان متواترا فلا یحتاج إلی المخالطة و المناظرة و إن کان آحادا فهو غیر مقبول خصوصا مع اعتقاده بأن أهل زمانه صلی الله علیه و آله کانوا فی غایة الإلحاد سلمنا أنه کان یلزم المخالطة لکن المخالطة قد لا تحصل لموانع تمنع منها فیحتمل (1) ترک المخالطة لمن یقاربه من أرباب الشرائع المتقدمة علی تلک الموانع جمعا بین الأدلة انتهی.

و قال المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الذریعة هل کان رسول الله صلی الله علیه و آله متعبدا بشرائع من تقدمه من الأنبیاء علیهم السلام فی هذا الباب مسألتان إحداهما قبل النبوة و الأخری بعدها و فی المسألة الأولی ثلاثة مذاهب:

أحدها أنه صلی الله علیه و آله ما کان متعبدا قطعا و الآخر أنه کان متعبدا قطعا و الثالث التوقف و هذا هو الصحیح و الذی یدل علیه أن العبادة بالشرائع تابعة لما یعلمه الله تعالی من المصلحة بها فی التکلیف العقلی و لا یمتنع أن یعلم الله تعالی أن لا مصلحة للنبی صلی الله علیه و آله قبل نبوته فی العبادة بشی ء من الشرائع کما أنه غیر ممتنع أن یعلم أن له صلی الله علیه و آله فی ذلک مصلحة و إذا کان کل واحد من الأمرین جائزا و لا دلالة توجب القطع علی أحدهما وجب التوقف

ص: 272


1- فیحمل خ ل.

و مصنف استدلال آورده است که آن حضرت بر اساس اقوالی که به صورتی نزدیک به متواتر نقل شده، پایبند به شریعتی پیش از خود بوده است و به این مطلب استدلال می­کند که پیامبر نماز و حجّ و عمره می­گذارد و در اطراف خانه کعبه طواف می­کرد و از گوشت مرده پرهیز می­کرد و قربانی می­کرد و گوشت را می­خورد و بر الاغ سوار می­شد. و این­ها اموری است که عقل آن را درک نمی­کند و جز شریعت، هیچ منبع و منشأیی نمی­تواند داشته باشد و افراد دیگری که بر این دیدگاه هستند، اینگونه استدلال می­کنند که حضرت عیسی علیه السلام به همه انسان­های مکلّف مبعوث شد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جمله انسان­های مکلّف بود، پس عیسی علیه السلام به سوی او فرستاده شده است.

جواب: ما نمی­پذیریم که دعوت پیامبران پیش از ایشان به صورت عمومی و فراگیر بوده است.

گروه مخالف این دیدگاه احتجاج کرده­اند که اگر پیامبر پایبند به شریعتی پیش از خود می­بود، به جهت انجام عادت جاریه در این زمینه با اهل آن شریعت اختلاط پیدا می­کرد، یا اینکه معاشرت و اختلاط ایشان با اصحاب آن شریعت به گونه­ای بوده که در احکام، از آنان استفاده کند، و چون مسأله دوم به اجماع علماء باطل است، فرض مسأله اول نیز باطل است.

جواب: ما وجوب اختلاط را نمی­پذیریم زیرا اگر شریعتی که از پیامبر پیش از ایشان به او منتقل شده، متواتر باشد، نیازی به اختلاط و مناظره ندارد و اگر آحاد باشد، قابل قبول نیست بویژه با اعتقاد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اینکه مردم زمانش در نهایت کفر و الحاد بودند. پذیرفتیم که مخالطه لازم می­بود اما گاهی مخالطه به جهت وجود موانعی امکان­پذیر نیست. پس ممکن است مخالطه با نزدیکان او که از اصحاب شریعت­های پیشین بوده­اند به خاطر این موانع، و جمع بین ادّله، ترک شده باشد.

مرتضی رضی الله عنه در کتاب ذریعۀ گوید: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به یکی از شریعت­های پیامبران پیش از خود پایبند بوده است؟ در این باب، دو مسأله وجود دارد: یکی: پیش از نبوّت و دیگر پس از نبوّت. در مسأله اول سه دیدگاه مطرح است:

دیدگاه اول اینکه یقیناً پایبند نبوده، و دیدگاه دوم اینکه یقیناً به یکی از شریعت­ها پایبند بوده و دیدگاه سوم در باره آن سکوت کرده­اند. و این دیدگاه صحیح است. و دلیل صحّت آن، این است که عبادت بر اساس شریعت­ها تابع مصلحتی است که خداوند متعال در تکلیف عقلی می­داند و ممتنع نیست که خداوند متعال آگاه باشد مصلحتی برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در عبادت کردن بر اساس شریعت­ها نباشد، همانطور که ممتنع نیست خداوند آگاه باشد برای پیامبر در آن مصلحتی باشد. و چون تصور هر دو امر جائز است و دلالتی مبنی بر قطعیت و وجوب هر کدام از دو نظر ندارد، توقف و سکوت در این مسأله واجب می­گردد.

ص: 272

و لیس لمن قطع علی أنه ما کان متعبدا أن یتعلق بأنه لو کان تعبده صلی الله علیه و آله (1) بشی ء من الشرائع لکان فیه متبعا لصاحب تلک الشریعة و مقتدیا به و ذلک لا یجوز لأنه أفضل الخلق و اتباع الأفضل للمفضول قبیح و ذلک أنه غیر ممتنع أن یوجب الله تعالی علیه صلی الله علیه و آله بعض ما قامت علیه الحجة به من بعض الشرائع المتقدمة لا علی وجه الاقتداء بغیره فیها و لا الاتباع و لیس لمن قطع علی أنه صلی الله علیه و آله کان متعبدا أن یتعلق بأنه صلی الله علیه و آله کان یطوف بالبیت و یحج و یعتمر و یذکی و یأکل المذکی و یرکب البهائم و یحمل علیها و ذلک أنه لم یثبت عنه صلی الله علیه و آله أنه قبل النبوة حج أو اعتمر و لو ثبت لقطع به علی أنه کان متعبدا و بالتظنی لا یثبت مثل ذلک و لم یثبت أیضا أنه صلی الله علیه و آله تولی التذکیة بیده و قد قیل أیضا إنه لو ثبت أنه ذکی بیده لجاز أن یکون من شرع غیره فی ذلک الوقت أن یستعین بغیره فی الذکاة فذکی علی سبیل المعونة لغیره و أکل لحم المذکی لا شبهة فی أنه غیر موقوف علی الشرع لأنه بعد الذکاة قد صار مثل کل مباح من المآکل و رکوب البهائم و الحمل علیها یحسن عقلا إذا وقع التکفل بما یحتاج إلیه من علف و غیره و لم یثبت أنه صلی الله علیه و آله فعل من ذلک ما لا یستباح بالعقل فعله و لیس علمه صلی الله علیه و آله بأن غیره نبی بالدلیل یقتضی کونه متعبدا بشریعته بل لا بد من أمر زائد علی هذا العلم.

فأما المسألة الثانیة فالصحیح أنه صلی الله علیه و آله ما کان متعبدا بشریعة نبی تقدم و سندل علیه بعون الله و ذهب کثیر من الفقهاء إلی أنه کان متعبدا و لا بد قبل الکلام فی هذه المسألة من بیان جواز أن یتعبد الله تعالی نبیا بمثل شریعة النبی الأول لأن ذلک إذا لم یجز سقط الکلام فی هذا الوجه من المسألة و قد قیل إن ذلک یجوز علی شرطین إما بأن تندرس الأولی فیجددها الثانی أو بأن یزید فیها ما لم یکن منها و یمنعون من جواز ذلک علی غیر أحد هذین الشرطین و یدعون أن بعثته علی خلاف ما شرطوه تکون عبثا و لا یجب النظر فی معجزته و لا بد من وجوب النظر فی المعجزات و لیس الأمر علی ما قالوه لأن بعثة النبی الثانی لا تکون عبثا إذا علم الله تعالی أنه یؤمن عندها

ص: 273


1- لعل الصحیح: لو کان تعبد.

برای کسی که به پایبندی پیامبر به یکی از شریعت­ها یقین دارد، جایز نیست بگوید: اگر پیامبر یه یکی از شریعت­ها پایبند می­بود، پیرو و اقتدا کننده به صاحب آن شریعت می­شد. زیرا این تصور جایز نیست چون پیامبر برترین مخلوقات است و پیروی برتر از برتری داده شده، قبیح است. و شرح آن بدین گونه است که ممتنع نیست خداوند متعال برخی امورِ یکی از شریعت­های پیشین را که حجّت بر آن برپا داشته شده، نه به صورت اقتداء و غیر آن و نه پیروی از آن، واجب کند. و برای کسی که به پایبندی پیامبر یقین دارد جایز نیست بگوید: آن حضرت خانه کعبه را طواف می­کرد و حج و عمره می­گزارد و قربانی می­کرد و از گوشت ذبیحه قربانی می­خورد و بر چهارپایان سوار می­شد و بر آن بار می­گذاشت. زیرا از پیامبر ثابت نشده است که پیش از نبوّت حجّ یا عمره انجام داده باشد و اگر ثابت می­بود به یقین می­رسیدیم که آن حضرت پایبند به شریعت بوده است. و با ظن و گمان این چنین مسائلی ثابت نمی­گردد. و از آن حضرت ثابت نشده است که با دستان خویش قربانی را ذبح کرده باشد و نیز گفته شده اگر ثابت گردد پیامبر با دستان خویش قربانی کرده باشد جایز است که از شریعتِ پیامبری غیر از خود در آن زمان باشد و از کس دیگری برای قربانی کردن کمک گرفته باشد. و به شیوه معونت از دیگری قربانی کرده باشد و هیج شبهه و تردیدی در این نیست که خوردن گوشت قربانی در شرع، موقوف نیست زیرا آن گوشت پس از قربانی مانند هر گوشت مباح دیگری است، و سوار شدن بر چهارپایان و گذاشتن بار بر آن از لحاظ عقلی کار پسندیده­ای است هرگاه عهده­دار علف یا چیزهای دیگری گردد که حیوان بدان نیاز پیدا کند. و ثابت نشده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یکی از این امور را که انجام آن از لحاظ عقلی مباح نیست، انجام داده باشد و آن حضرت نمی­دانست که کسی غیر از خود با اقامه دلیل، پیامبری باشد که اقتضا کند بر اساس شریعتِ او عبادت کند، و حتی اگر بر این امر واقف می­بود می­بایست امر دیگری علاوه بر آن باشد.

مساله دوم: وجه درست این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پایبند به شریعت یکی از پیامبران پیش از خود نبوده است که به یاری خداوند دلیل برای اثبات آن را می­آوریم. بسیاری از فقهاء بر این باورند که آن حضرت پایبند و متعبّد بوده است و ناگزیر پیش از سخن گفتن در این مساله باید تبیین گردد آیا جایز است خداوند پیامبری را متعبّد و پایبند به شریعت پیامبر نخست کند. زیرا اگر این امر جایز نباشد، فرض این سخن در این وجه از مساله ساقط می­گردد و گفته شده: آن، به دو شرط جایز است: یا به این صورت که شریعت نخست برچیده شود و شریعت دوم آن را تجدید کند، یا اینکه چیزی بدان اضافه شود که جزء آن نبوده است. و بدون این دو شرط، پایبندی پیامبری از شریعت نخست را جایز ندانسته­اند و ادعا می­کنند بعثت پیامبری بر خلاف آنچه شرط گذاشته­اند، بیهوده و عبث خواهد بود، و لازم نیست به معجزه او توجه شود. اما می­بایست به معجزات نظر شود و باور آن در این مساله صحیح نیست زیرا بعثت پیامبر دوم عبث نیست اگر خداوند متعال علم داشته باشد کسانی که از شریعت اول سود نبرده­اند، به شریعت دوم ایمان آورده و از آن نفع و بهره می­برند. و اگر مساله نیز اینچنین نبود، بعثت دوم بنا بر ترادف ادلّه­ای بود که بر یک امر واحد دلالت می­کرد و کسی نمی­گوید: برپایی ادله­ها به این صورت عبث و بیهوده است.

ص: 273

و ینتفع من لم ینتفع بالأول و لو لم یکن الأمر أیضا کذلک کانت البعثة الثانیة علی سبیل ترادف الأدلة الدالة علی أمر واحد و لا یقول أحد أن نصب الأدلة علی هذا الوجه یکون عبثا.

فأما الوجه الثانی فإنا لا نسلم لهم أن النظر فی معجز کل نبی یبعث لا بد من أن یکون واجبا لأن ذلک یختلف فإن خاف المکلف من ضرر إن هو لم ینظر وجب النظر علیه و إن لم یخف لم یکن واجبا و قد استقصینا هذا الکلام و فرغناه فی کتاب الذخیرة.

و الذی یحقق هذه المسألة أن تعبده صلی الله علیه و آله بشرع من تقدمه لا بد فیه من معرفة أمرین: أحدهما نفس الشرع و الآخر کونه متعبدا به و لیس یخلو من أن یکون علم صلی الله علیه و آله کلا الأمرین بالوحی النازل علیه و الکتاب المسلم إلیه أو یکون علم الأمرین من جهة النبی المتقدم أو یکون علم أحدهما من هذا الوجه و الآخر من غیر ذلک الوجه و الوجه الأول یوجب أن لا یکون متعبدا بشرائعهم إذا فرضنا أنه بالوحی إلیه علم الشرع و التعبد معا و أکثر ما فی ذلک أن یکون تعبد مثل شرائعهم و إنما یضاف الشرع إلی الرسول إذا حمله و لزمه أداؤه و یقال فی غیره إنه متعبد بشرعه متی دعاه إلی اتباعه و ألزمه الانقیاد له فیکون مبعوثا إلیه و إذا فرضنا أن القرآن و الوحی وردا ببیان الشرع و إیجاب الاتباع فذلک شرعه صلی الله علیه و آله لا یجب إضافته إلی غیره و أما الوجه الثانی فهو و إن کان خارجا من أقوال الفقهاء المخالفین لنا فی هذه المسألة فاسد من جهة أن نقل الیهود و من جری مجراهم من الأمم الماضیة قد بین فی مواضع أنه لیس بحجة لانقراضهم و عدم العلم باستواء أولهم و آخرهم و أیضا فإنه صلی الله علیه و آله مع فضله علی الخلق لا یجوز أن یکون متبعا لغیره من الأنبیاء المتقدمین علیهم السلام ثم هذا القول یقتضی أن لا یکون صلی الله علیه و آله بأن یکون من أمة ذلک النبی بأولی منا و لا بأن نکون متعبدین بشرعه بأولی من أن یکون متعبدا بشرعنا لأن حاله کحالنا فی أننا من أمة ذلک النبی و بهذه الوجوه التی ذکرناها نبطل القسمین الذین فرغناهما و مما یدل علی حجة ما ذکرناه و فساد قول مخالفینا أنه قد ثبت عنه صلی الله علیه و آله توقفه فی أحکام معلوم أن بیانها فی

ص: 274

اما وجه دوم: ما این دیدگاه را از آنان نمی­پذیریم که توجه به معجزه هر پیامبر مبعوث باید واجب باشد زیرا این مساله متفاوت است. در صورتی که مکلّف از این بترسد اگر به معجزه نظر نکند دچار ضرر و زیان می­شود، نظر بدان واجب می­گردد و اگر ترسی نداشته باشد، واجب نیست. و ما در پیرامون این مساله و سخن در باره آن نهایت کوشش را نمودیم و آن را به کتاب الذخیره محول کردیم.

چیزی که این مسأله را محقق می­سازد این است که در پایبندی و تعبّد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شریعت یکی از پیامبران پیش از خود شناخت دو چیر لازم است: یکی خود شریعت، و دیگری پایبندی و تعبّد بدان. و چندان بعید نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وحی منزل و کتابی که به او تحویل داده شده، هر دو امر را دانسته باشد. یا اینکه دانستن دو امر از جانب پیامبر پیشین باشد، یا اینکه علم یکی از دو پیامبر از این جهت باشد و دیگری از جهت دیگر باشد. وجه اول لازم می­گرداند که به شریعت­های آنان متعبّد نباشد در صورتی که فرض کنیم با وحی به او، شریعت و تعبّد را هم، یاد گرفته است. و این مساله بیشتر در مواردی است که او به شریعتی مانند شریعت آنان عبادت کرده باشد. در حقیقت زمانی که شریعت به پیامبر نسبت داده می­شود که آن را بر عهده گرفته و ادای آن شریعت بر ایشان لازم شود. و در باره غیر او، گفته می­شود: متعبّد و پایبند به شریعت اوست زمانی که برای اتّباع و پیروی از او فراخوانده شود، و فرمانبرداری از او، برایش ملزم می­گردد که در این صورت به سوی آن شخص مبعوث شده است. و اگر فرض کنیم قرآن و وحی با تبیین شریعت و واجب کردن پیروی، وارد شده­اند، پس لازم نیست شریعت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شریعت دیگری نسبت داده شود. اما وجه دوم این است که اگر مساله، خارج از اقوال فقهایی باشد که در این باره با ما مخالفت دارند، از یک نظر فاسد و تباه است که نقل یهودیان و امت­های پیشین که از آنان پیروی کرده­اند، در جاهایی تبیین شد که حجّت نیست زیرا منقرض شده­اند و مشخص نیست که نسل­های اول و آخر آن­ها مساوی باشند. و همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وجود فضیلت بر همه مخلوقات جایز نیست که از پیامبران دیگر پیش از خود پیروی کند. و این قول اقتضا می­کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به امت آن پیامبر، از ما شایسته­تر و اولی­تر نباشند، و اینکه ما متعبّد به شرع او باشیم اولی­تر از این نیست که او متعبّد به شرع ما باشد زیرا وضعیت او مانند وضعیت ماست در اینکه همه ما از امّت آن پیامبر هستیم. با این وجوهی که بیان کردیم، بطلان دو قسمی را که بررسی کردیم ثابت می­کنیم. مطلبی که بر حجیّت آنچه ذکر کردیم و فساد و تباهی قول مخافان ما دلالت می­کند این است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شده که در احکام معلومی که تورات در تبیین شده، توقف نموده و در آن احکام منتظر نزول وحی بوده است و اگر آن حضرت متعبّد به شریعت موسی علیه السلام می­بود این کار را انجام نمی­داد. و همچنین آنگونه که آنان گفته­اند، می­بایست پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کتاب­های پیش از خود را به منزله ادله شرعی در احکام قرار می­داد. که خلاف این مساله، واضح و آشکار است. و نیز در روایت معاذ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ادلّه آگاه کرد و تورات و انجیل را از جمله ادلّه ذکر نکرد. و همچنین همه شریعت ایشان به اجماع علماء به خود آن حضرت نسبت داده می­شود و اگر متعبّد و پایبند به شریعت پیامبر غیر از خود بود این مسأله جایز نبود. و نیز هیچ اختلافی در میان امت نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تنها اصول آن دسته از شریعت­هایی را به ما رسانده است که به ایشان وحی شده و آن را دربرداشته است و همچنین هیچ اختلافی در این نیست که شریعت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همه شریعت­های پیش از خود را بدون استثناء نسخ کرده است. پس اگر مساله آنگونه باشد که آن­ها می­گویند، این اطلاق (ناسخ بودن) صحیح نیست. و نیز شریعت­های پیشین، مختلف و متضادّ است پس جایز نیست که پیامبر به صورت کامل پایبند و متعبّد به یکی از آن­ها باشد. پس باید تخصیص و دلیلی باشد که آن را اقتضا کند. اگر ادعا کنند آن حضرت به شریعت عیسی علیه السلام پایبند و متعبّد بوده به این دلیل که شریعت حضرت عیسی شریعت­های پیش از آن را نسخ کرده، این گفته آنان تناقض دارد با باور آن­ها مبنی بر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تورات برای یهودیان شناخته شده بود.

ص: 274

التوراة و انتظاره فیها نزول الوحی و لو کان متعبدا بشریعة موسی علیه السلام لما جری ذلک و أیضا فلو کان الأمر علی ما قالوه لکان یجب أن یجعل صلی الله علیه و آله کتب من تقدمه فی الأحکام بمنزلة الأدلة الشرعیة و معلوم خلافه و أیضا فقد نبه صلی الله علیه و آله فی خبر معاذ علی الأدلة فلم یذکر فی جملتها التوراة و الإنجیل و أیضا فإن کل شریعته مضافة إلیه بالإجماع و لو کان متعبدا بشرع غیره لما جاز ذلک و أیضا فلا خلاف بین الأمة فی أنه صلی الله علیه و آله لم یؤد إلینا من أصول الشرائع إلا ما أوحی إلیه و حمله و أیضا فإنه لا خلاف فی أن شریعته صلی الله علیه و آله ناسخة لکل الشرائع المتقدمة من غیر استثناء فلو کان الأمر کما قالوه لما صح هذا الإطلاق و أیضا فإن شرائع من تقدم مختلفة متضادة فلا یصح کونه متعبدا بکلها فلا بد من تخصیص و دلیل یقتضیه فإن ادعوا أنه متعبد بشریعة عیسی علیه السلام بأنها ناسخة لشریعة من تقدم فذلک منهم ینقض تعلقهم بتعرفه صلی الله علیه و آله من الیهود فی التوراة فأما رجوعه فی رجم المحصن إلیها فلم یکن لأنه کان متعبدا بذلک لأنه لو کان الرجوع لهذه العلة لرجع صلی الله علیه و آله فی غیر هذا الحکم إلیها و إنما رجع لأمر آخر و قد قیل إن سبب الرجوع أنه صلی الله علیه و آله کان خبر بأن حکمه فی الرجم یوافق ما فی التوراة فرجع إلیها تصدیقا لخبره و تحقیقا لقوله صلی الله علیه و آله انتهی.

و قال المحقق أبو القاسم الحلی طیب الله رمسه فی أصوله شریعة من قبلنا هل هی حجة فی شرعنا قال قوم نعم ما لم یثبت نسخ ذلک الحکم بعینه و أنکر الباقون ذلک و هو الحق لنا وجوه.

الأول قوله تعالی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1) الثانی لو کان متعبدا بشرع غیره لکان ذلک الغیر أفضل لأنه یکون تابعا لصاحب ذلک الشرع و ذلک باطل بالاتفاق.

الثالث لو کان متعبدا بشرع غیره لوجب علیه البحث عن ذلک الشرع لکن ذلک باطل لأنه لو وجب لفعله و لو فعله لاشتهر و لوجب علی الصحابة و التابعین بعده و المسلمین إلی یومنا هذا متابعته صلی الله علیه و آله علی الخوض فیه و نحن نعلم من الدین خلاف ذلک.

ص: 275


1- النجم: 3 و 4.

و اما مراجعه او در باره رجم زن شوهردار به این خاطر نبوده که به یکی از شریعت­ها متعبّد بوده، زیرا اگر رجوع پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این علت درست باشد، در حکم­های غیر از آن مراجعه می­کرد، و در حقیقت برای امر دیگری بدان رجوع کرده است. و گفته شده: دلیل رجوع این بوده که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده شد که حکم او در رجم، با آنچه در تورات آمده است موافقت دارد. پس برای تصدیق خبری که به او داده شد، و محقق شدن سخن ایشان، بدان رجوع کرد. پایان سخن.

محقق ابوالقاسم حلّی - طیّب الله رمسه - در اصول خود گوید: در باره اینکه آیا شریعت قبل از ما در شریعت ما حجّت است؟ گروهی گفته­اند: بله، مادامی که عیناً منسوخ شدن آن حکم ثابت نگردد. و دیگران آن را نپذیرفته­اند و نظر آنان درست است. در این مسأله چند وجه داریم:

وجه اول: این فرموده خداوند: «و ما ینطق عن الهوی * إن هو الا وحی یوحی»(1) {و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.}

وجه دوم: اگر آن حضرت متعبّد به شریعتی دیگر بود، آن شریعت افضل بود زیرا در این صورت پیامبر پیرو تابع آن شریعت می­شد که به اتفاق علماء این امر باطل است.

وجه سوم: اگر به شریعتی پیامبر دیگری متعبد باشد لازم می­گردد که در باره آن شریعت به جستجو و تحقیق بپردازد اما این مسأله باطل است زیرا اگر واجب می­بود این کار را انجام می­داد و اگر انجام می­داد مشهور می­شد و بر صحابه و تابعین و مسلمانان تا روزگار ما متابعت و پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واجب می­شد که در این باره به تفکّر و تعمق پرداخته و به دنبال آن شریعت برویم و ما از دین چیزی دانسته­ایم که برخلاف آن است.

ص: 275


1- . نجم / 3 - 4

الرابع لو کان متعبدا بشرع من قبله لکان طریقه إلی ذلک إما الوحی أو النقل و یلزم من الأول أن یکون شرعا له لا شرعا لغیره و من الثانی التعویل علی نقل الیهود و هو باطل لأنه لیس بمتواتر لما تطرق إلیه من القدح المانع من إفادة الیقین و نقل الآحاد منهم لا یوجب العمل لعدم الثقة.

و احتج الآخرون بقوله تعالی فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ (1) و بقوله ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً (2) و بقوله شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً (3) و بقوله إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ (4) و بقوله إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ (5) و بأنه صلی الله علیه و آله رجع فی معرفة الرجم فی الزنا إلی التوراة.

أجاب الأولون عن الآیة الأولی بأنها تتضمن الأمر بالاهتداء بهداهم کلهم فلا یکون ذلک إشارة إلی شرعهم لأنه مختلف فیجب صرفه إلی ما اتفقوا علیه و هو دلائل العقائد العقلیة دون الفروع الشرعیة.

و عن الثانی بأن ملة إبراهیم علیه السلام المراد بها العقلیات دون الشرعیات (6) یدل علی ذلک قوله وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ (7) فلو أراد الشرعیات لما جاز نسخ شی ء منها و قد نسخ کثیر من شرعه فتعین أن المراد منه العقلیات.

و عن الآیة الثالثة أنه لا یلزم من وصیة نوح علیه السلام بشرعنا أنه أمره به بل یحتمل أن یکون وصایته به أمرا منه بقبوله عند أعقابهم إلی زمانه صلی الله علیه و آله أو وصی به

ص: 276


1- النساء: 90.
2- النحل: 123.
3- الشوری: 13.
4- النساء: 163.
5- المائدة: 44.
6- و ربما یقال: ان هذا التوجیه لا ینطبق علی مثل قوله تعالی: «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ» حیث ظاهره عدم الحرج فی الفروع، الا أن یقال ذلک أیضا فی الحرج الشدید المنتفی عقلا فیکون من العقلیات أیضا.
7- البقرة: 130.

وجه چهارم: اگر آن حضرت به شریعت پیامبری پیش از خود متعبّد و پایبند بود، راه عبادت او در این مسأله یا از طریق وحی یا به واسطه نقل ممکن بود. در حالت اول اگر از طریق وحی باشد، لازم می­گردد که شریعتِ خود او باشد نه شریعت دیگری، و در حالت دوم لازم می­شود که آن حضرت بر منقولات یهودیان اعتماد و تکیه کند، که این امر نیز باطل است، زیرا نقل یهود متواتر نیست به این جهت که عیب و ایرادی بر آن وارد است که مانع از افاده یقین به آن می­گردد و نقل آحاد از آنان به خاطر عدم اعتماد و اطمینان، مستوجب عمل نیست.

و دیگران به این آیات احتجاج کرده­اند که خداوند می­فرماید: «فبهداهم اقتده»(1) {پس به هدایت آنان اقتدا کن} و «ثم أوحینا الیک أن اتّبع ملۀ ابراهیم حنیفا»(2) {سپس به تو وحی کردیم که: «از آیین ابراهیم حق گرای پیروی کن.} و «شرع لکم من الدین ما وصّی به نوحاً»(3) {از [احکامِ] دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد} و «إنّا اوحینا الیک کما أوحینا الی نوح و النبیّین»(4) {ما هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او، وحی کردیم، به تو [نیز] وحی کردیم.} و «انّا انزلنا التوراۀ فیها هدی و نور یحکم بها النبیّون»(5) {ما تورات را که در آن رهنمود و روشنایی بود نازل کردیم. پیامبران به موجب داوری می کردند.} و به اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای دانستن حکم رجم در زنا به تورات مراجعه کرد.

گروه اول در جواب آیه اول می­گویند: این آیه متضمن امر به اقتدا کردن به هدایت همه آنان است، پس اشاره­ای به شریعت­شان ندارد. زیرا در شریعت آنان اختلاف وجود دارد پس می­بایست خداوند پیامبرش را به آنچه در باره آن اتفاق نظر دارند هدایت کند و آن دلائل، عقائد عقلی است نه فروع شرعی.

و در جواب آیه دوم گفته­اند: مقصود از آئین ابراهیم امور عقلی است نه امور شرعی. و این آیه «و من یرغب عن ملّۀ ابراهیم الا من سفه نفسه»(6) {و چه کسی- جز آنکه به سبک مغزی گراید- از آیین ابراهیم روی برمی تابد؟} بر این مطلب دلالت دارد. پس اگر شرعیات مدّنظر بود، منسوخ شدن چیزی از آن شریعت، امکان­پذیر و جایز نبود در حالی که بسیاری از شریعت­های آن منسوخ شده است پس مشخص می­گردد که مقصود از آن امور عقلی و عقلیات است.

و اینگونه به آیه سوم جواب داده­اند که از وصیّت نوح علیه السلام به شریعت ما، این مطلب لازم نمی­گردد که بدان امر کرده است، بلکه ممکن است نوح علیه السلام با وصیّتش بدان شریعت، به نسل­های بعدی تا زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، دستور داده باشد که از آن شریعت پیروی کنند. یا بدان وصیت کرده

ص: 276


1- . نساء / 90
2- . نحل / 123
3- . شوری / 13
4- . نساء / 163
5- . مائده / 44
6- . بقره / 130

بمعنی أطلعه علیه و أمره بحفظه و لو سلمنا أن المراد شرع لنا ما شرع لنوح علیه السلام لاحتمل أن یکون المراد به من الاستدلال بالمعقول علی العقائد الدینیة و لو لم یحتمل ذلک لم یبعد أن یتفق الشرعان ثم لا یکون شرعه حجة علینا من حیث ورد علی نبینا صلی الله علیه و آله بطریق الوحی فلا تکون شریعته شریعة لنا باعتبار ورودها عنه.

و عن الآیة الرابعة أن المساواة فی الوحی لا تستلزم المساواة فی الشرع.

و عن الآیة الخامسة أن ظاهرها یقتضی اشتراک الأنبیاء جمیعا فی الحکم بها و ذلک غیر مراد لأن إبراهیم و نوحا و إدریس و آدم علیه السلام لم یحکموا بها لتقدمهم علی نزولها فیکون المراد أن الأنبیاء یحکمون بصحة ورودها عن الله و أن فیها نورا و هدی و لا یلزم أن یکونوا متعبدین بالعمل بها کما أن کثیرا من آیات القرآن منسوخة و هی عندنا نور و هدی و أما رجوعه صلی الله علیه و آله فی تعرف حد الرجم فلا نسلم أن مراجعته إلی التوراة لتعرفه بل لم لا یجوز أن یکون ذلک لإقامة الحجة علی من أنکر وجوده فی التوراة انتهی.

أقول إنما أوردنا دلائل القول فی نفی تعبده صلی الله علیه و آله بعد البعثة بشریعة من قبله لاشتراکها مع ما نحن فیه فی أکثر الدلائل فإذا عرفت ذلک فاعلم أن الذی ظهر لی من الأخبار المعتبرة و الآثار المستفیضة هو أنه صلی الله علیه و آله کان قبل بعثته مذ أکمل الله عقله فی بدو سنه نبیا مؤیدا بروح القدس یکلمه الملک و یسمع الصوت و یری فی المنام ثم بعد أربعین سنة صار رسولا و کلمه الملک معاینة و نزل علیه القرآن و أمر بالتبلیغ و کان یعبد الله قبل ذلک بصنوف العبادات إما موافقا لما أمر به الناس بعد التبلیغ و هو أظهر (1) أو علی وجه آخر إما مطابقا لشریعة إبراهیم علیه السلام أو غیره ممن تقدمه من الأنبیاء علیهم السلام لا علی وجه کونه تابعا لهم و عاملا بشریعتهم بل بأن ما أوحی إلیه صلی الله علیه و آله کان مطابقا لبعض شرائعهم أو علی وجه آخر نسخ بما نزل علیه بعد الإرسال و لا أظن أن یخفی صحة ما ذکرت علی ذی فطرة مستقیمة و فطنة غیر سقیمة بعد الإحاطة

ص: 277


1- لانه لو کان علی وجه آخر لکان یتغیر بعد ما امر بتبلیغه، و لو کان ذلک لنقل الینا، و حیث لم ینقل صح أن نقول: انه کان موافقا لما امر به الناس بعد.

به این معنا که از آن آگاهی داده و به حفظ کردن آن امر کرده است. و اگر بپذیریم مقصود این بوده که آنچه را برای ما تشریع کرده که برای قوم نوح تشریع کرده باشد، این احتمال وارد می­شود که مقصود این است که با عقائد دینی به معقولات استدلال شده است. و اگر این امر محتمل نباشد بعید نیست که دو شریعت با هم مساوی باشند، سپس اینکه شرعیت او، حجّتی بر ما نحواهد از این نظر که بر پیامبر ما از طریق وحی وارد شده است، پس شرعیتش به اعتبار ورود آن از او، برای ما شریعت نیست.

و در باره آیه چهار گفته­اند: مساوات و برابری در وحی مستلزم مساوات در شریعت نیست.

و در باره آیه پنجم گویند: ظاهر آیه اقتضاء می­کند که همگی پیامبران در حکم دادن به آن مشترک باشند، که این امر مقصود آیه نیست زیرا ابراهیم و نوح و ادریس و آدم علیهم السلام بدان حکم نکردند از این جهت که پیش از نزول آن شریعت به پیامبری مبعوث شده بودند. پس مقصود از آیه این است که به صحت و درستی نازل شدن آن از جانب خداوند حکم می­دهند، و اینکه در آن، نور و هدایتی است و مستلزم این نمی­باشد که آنان متعبّد و پایبند به عمل بدان بوده­اند، همانطور که شماری از آیات قرآن منسوخ شده و در نزد ما مایه نور و هدایت است. اما در باه اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله در باره شناخت حدّ رجم به آنان رجوع کرده، ما نمی­پذیریم که مراجعه پیامبر به تورات برای شناخت حدّ رجم باشد، و بلکه، چرا جایز نیست که این کار پیامبر را به عنوان اقامه حجّت بر کسانی بدانیم که وجود پیامبر را در تورات انکار کرده­اند. پایان سخن.

می­گویم: در واقع ما دلایل نفیِ قولِ به تعبّد و پایبندی پیامبر پیش از بعثت به یکی از شریعت­های قبل از خود را در اینجا به خاطر اشتراک آن با موضوعی که ما در باره­اش بحث کرده­ایم، آوردیم. و چون بر این مسأله واقف گشتی، بدان آنچه از روایت­های معتبر و اخبار مستفیض برای من آشکار گردیده، این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بعثت از زمانی که خداوند عقل ایشان را کامل کرده، در آغاز سنّش، پیامبری بود که با روح القدوس پشتیبانی و یاری می­شد و فرشته با او سخن می­گفت و صدا می­شنید و در خواب چیزهایی می­دید، بعدا پس از چهل سالگی، رسول شد و فرشته رو در رو با او سخن گفت و قرآن را بر آن حضرت نازل فرمود و به تبلیغ امر شد. و آن حضرت پیش از این، خداوند را با اقسام عبادت­ها عبادت می­کرد که این عبادت­ها یا با آنچه پس از تبلیغ مردم را بدان امر می­کرد مطابقت داشت که این وجه آشکارتر است، یا بنا بر وجه دیگر مطابق با شریعت ابراهیم علیه السلام، یا دیگر انبیای پیش از خود بود، البته نه به این صورت که تابع و پیرو آنان باشد و بر اساس شریعت آن پیامبران عمل کند، بلکه آنچه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وحی می­شد مطابق با برخی شریعت­های آنان بود، به صورت دیگر، با آنچه پس از رسالت بر او نازل شد نسخ گردید. و گمان نمی­کنم صحّت آنچه بیان کردم بر انسان­هایی که فطرت پاک و هوشیار و سالم دارند پوشیده بماند پس از آنکه بر اخبار

ص: 277

بما أسلفنا من الأخبار فی هذا الباب و أبواب أحوال الأنبیاء علیهم السلام و ما سنذکره بعد ذلک فی کتاب الإمامة و لنذکر بعض الوجوه لزیادة الاطمئنان علی وجه الإجمال.

الأول أن ما ذکرنا من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام من خطبته القاصعة المشهورة بین العامة و الخاصة یدل علی أنه صلی الله علیه و آله من لدن کان فطیما کان مؤیدا بأعظم ملک یعلمه مکارم الأخلاق و محاسن الآداب و لیس هذا إلا معنی النبوة کما عرفت فی الأخبار الواردة فی معنی النبوة و هذا الخبر مؤید بأخبار کثیرة سبقت فی الأبواب السابقة فی باب منشئه صلی الله علیه و آله و باب تزویج خدیجة و غیرها من الأبواب.

الثانی الأخبار المستفیضة الدالة علی أنهم علیهم السلام مؤیدون بروح القدس من بدء حالهم بنحو ما مر من التقریر الثالث صحیحة الأحول و غیرها حیث قال نحو ما کان رأی رسول الله صلی الله علیه و آله من أسباب النبوة قبل الوحی حتی أتاه جبرئیل من عند الله بالرسالة (1) فدلت علی أنه صلی الله علیه و آله کان نبیا قبل الرسالة و یؤیده الخبر المشهور عنه صلی الله علیه و آله

کُنْتُ نَبِیّاً وَ آدَمُ بَیْنَ الْمَاءِ وَ الطِّینِ أَوْ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ.

و یؤیده أیضا الأخبار الکثیرة الدالة علی أن الله تعالی اتخذ إبراهیم علیه السلام عبدا قبل أن یتخذه نبیا و أن الله اتخذه نبیا قبل أن یتخذه رسولا و أن الله اتخذه رسولا قبل أن یتخذه خلیلا و أن الله اتخذه خلیلا قبل أن یجعله (2) إماما.

الرابع

مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنْ یَزِیدَ الْکُنَاسِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام أَ کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ حِینَ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَی أَهْلِ زَمَانِهِ فَقَالَ کَانَ یَوْمَئِذٍ نَبِیّاً حُجَّةً لِلَّهِ غَیْرَ مُرْسَلٍ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ حِینَ قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا (3) قُلْتُ فَکَانَ یَوْمَئِذٍ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَی زَکَرِیَّا فِی تِلْکَ الْحَالِ وَ هُوَ فِی الْمَهْدِ فَقَالَ کَانَ عِیسَی فِی تِلْکَ الْحَالِ آیَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لِمَرْیَمَ حِینَ تَکَلَّمَ فَعَبَّرَ عَنْهَا (4) وَ کَانَ نَبِیّاً حُجَّةً عَلَی مَنْ سَمِعَ کَلَامَهُ فِی تِلْکَ

ص: 278


1- تقدم الخبر تحت رقم 27 ص 266.
2- تقدم الخبر فی بابه ج 12 ص 12.
3- مریم: 31.
4- أی تکلم عن مریم حین سکتت و أشارت الی ابنها.

و روایت­های مربوط به این باب و باب­های احوال انبیاء که پیش­تر ذکر شد و آنچه پس از این در کتاب امامت خواهیم گفت، احاطه پیدا کردیم. در ادامه برای اطمینان بیشتر از این مسأله به صورت خلاصه برخی وجوه دیگر این مسأله را می­آوریم:

وجه اول: آنچه که از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام از خطبه قاصعه که در بین عامّه و خاصّه مشهور است بیان نمودیم که بر این دلالت دارد از همان لحظه ای که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از شیر گرفته شد، خداوند بزرگ ترین فرشته (جبرئیل) خود را مأمور تربیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کرد تا آن حضرت را به اخلاق نیکو و آداب پسندیده راهنمایی کند. و این همان معنای نبوّت است همانطور که در روایت­های وارده در باره معنای نبوّت دانستی. و این خبر با روایت­های بسیاری که در باب­های پیشین در باره ولادت و ازدواج با خدیجه و دیگر ابواب بیان کردیم، تایید شد.

وجه دوم: اخبار و روایت­های منتشر شده­ای است که بر این دلالت دارد پیامبران از آغاز رسالتشان به آن صورتی که شرح و بسط دادیم با روح القدوس تأیید و پشتیبانی می­شدند.

وجه سوم: روایت صحیح «احول» و دیگر روایت­ها است که حاکی از این می­باشد: «به مانند آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش از وحی، از اسباب نبوّت مشاهده می­کرد تا اینکه جبرئیل از جانب خداوند رسالت را به نزد او آورد.» پس بر این دلالت دارد که آن حضرت پیش از رسالت، نبیّ بوده است و روایت مشهوری از آن حضرت، این مطلب را تأیید می­کند که فرموده است: «من پیامبر بودم در حالی که آدم میان آب و گِل بود»، یا «میان روح و جسم بود» و نیز اخبار زیادی آن را تایید می­کند که دلالت بر این دارند که خداوند متعال پیش از اینکه حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان پیامبر انتخاب کند، او را به عنوان بنده برگزیده بود، و پیش از اینکه او را به عنوان رسول انتخاب کند، به عنوان پیامبر برگزیده بود، و پیش از اینکه به عنوان خلیل او را انتخاب کند، به عنوان رسول برگزید و پیش از اینکه به عنوان امام او را انتخاب کند، به عنوان خلیل برگزید.

وجه چهارم: روایتی است که کلینی از یزید کناسی نقل کرده که گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا عیسی بن مریم وقتی در گهواره سخن گفت حجت خدا بود بر اهل زمانش؟ فرمود: در آن روز پیامبر بود و حجت خدا بود ولی مرسَل نبود، آیا گفته او را نشنیدی که فرموده: «إنّی عبد الله آتانی الکتاب و جعلنی نبیّا و جعلنی مبارکاً اینما کنت و أوصانی بالصلاۀ و الزکاۀ مادمت حیّا!»(1) { منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است، و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته، و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است، و مرا نسبت به مادرم نیکوکار کرده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است،} گفتم: در آن روز

ص: 278


1- . مریم / 31

الْحَالِ ثُمَّ صَمَتَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی مَضَتْ لَهُ سَنَتَانِ وَ کَانَ زَکَرِیَّا الْحُجَّةَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ بَعْدَ صَمْتِ عِیسَی بِسَنَتَیْنِ ثُمَّ مَاتَ زَکَرِیَّا فَوَرِثَهُ ابْنُهُ یَحْیَی الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ هُوَ صَبِیٌّ صَغِیرٌ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (1) فَلَمَّا بَلَغَ عِیسَی علیه السلام سَبْعَ سِنِینَ تَکَلَّمَ بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ حِینَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ فَکَانَ عِیسَی الْحُجَّةَ عَلَی یَحْیَی وَ عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (2).

و قد ورد فی أخبار کثیرة أن الله لم یعط نبیا فضیلة و لا کرامة و لا معجزة إلا و قد أعطاه نبینا صلی الله علیه و آله فکیف جاز أن یکون عیسی علیه السلام فی المهد نبیا و لم یکن نبینا صلی الله علیه و آله إلی أربعین سنة نبیا و یؤیده ما مر فی أخبار ولادته صلی الله علیه و آله و ما ظهر منه فی تلک الحال من إظهار النبوة و ما مر و سیأتی من أحوالهم و کمالهم فی عالم الأظلة و عند المیثاق و أنهم کانوا یعبدون الله تعالی و یسبحونه فی حجب النور قبل خلق آدم علیه السلام و أن الملائکة منهم تعلموا التسبیح و التهلیل و التقدیس إلی غیر ذلک من الأخبار الواردة فی بدء أنوارهم

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا وَرَدَ فِی أَخْبَارِ وِلَادَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ علیه السلام قَرَأَ الْکُتُبَ السَّمَاوِیَّةَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ وِلَادَتِهِ.

و ما سیأتی من أن القائم علیه السلام فی حجر أبیه علیه السلام أجاب عن المسائل الغامضة و أخبر عن الأمور الغائبة و کذا سائر الأئمة علیهم السلام کما سیأتی فی أخبار ولادتهم علیهم السلام و معجزاتهم فکیف یجوز عاقل أن یکون النبی صلی الله علیه و آله فی ذلک أدون منهم جمیعا.

الخامس أنه صلی الله علیه و آله بعد ما بلغ حد التکلیف لا بد من أن یکون إما نبیا عاملا بشریعته أو تابعا لغیره لما سیأتی من الأخبار المتواترة أن الله لا یخلی الزمان من حجة و لا یرفع التکلیف عن أحد و قد کان فی زمانه أوصیاء عیسی علیه السلام و أوصیاء إبراهیم علیه السلام فلو لم یکن أوحی إلیه بشریعة و لم یعلم أنه نبی کیف جاز له أن لا یتابع أوصیاء عیسی علیه السلام و لا یعمل بشریعتهم إن کان عیسی علیه السلام مبعوثا إلی الکافة و إن لم یکن مبعوثا إلی الکافة و کان شریعة إبراهیم علیه السلام باقیا فی بنی إسماعیل کما هو الظاهر فکان علیه أن یتبع أوصیاء إبراهیم علیه السلام و یکونوا حجة علیه صلی الله علیه و آله و هو باطل بوجهین:

ص: 279


1- مریم: 12.
2- أصول الکافی 1: 382.

که در گهواره بود بر زکریا هم حجّت بود؟ فرمود: عیسی علیه السلام در آن حال آیتی بود برای مردم و رحمتی بود برای مریم وقتی سخن گفت و از طرف مریم دفاع کرد و حجت و پیامبر بود برای هر که در آن حال سخن او را شنید و سپس خموشی گزید و دیگر سخن نگفت تا دو سالش شد و زکریا پس از خموشی او حجت خدا بود بر مردم تا دو سال و پس از آن زکریا مُرد و پسرش یحیی کتاب و حکمت را از او به ارث بُرد در حالی که کودک خردسالی بود آیا نشنوی قول خدا عز و جل را: «یا یحیی خذ الکتاب بقوّۀ و آتیناه الحکم صبیّا»(1) {ای یحیی، کتاب [خدا] را به جد و جهد بگیر، و از کودکی به او نبوّت دادیم.} و چون عیسی علیه السلام هفت ساله شد نبوت و رسالت خود را طبق وحی خدا تعالی به وی اظهار داشت و عیسی بر یحیی و بر همه مردم حجّت شد. (2) بخشی از خبر.

در روایت­های بسیاری آمده است که خداوند به هیچ پیامبری فضیلت و کرامت و معجزه­ای نبخشیده است مگر اینکه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بخشیده است. پس چگونه امکان دارد عیسی علیه السلام در گهوراه پیامبر باشد، و پیامبر ما تا چهل سالگی پیامبر نباشد؟ و آنچه در روایت­های مربوط به ولادت آن حضرت و مظاهری از پیامبری که در آن حالات برای وی آشکار گردید این مطلب را تاکید می­کند و آن چه پیش­تر بیان شد و در ادامه در باره احوال و کمال آنان در عالم ارواح و در میثاق بیان شد و اینکه فرشتگانی از آنان تسبیح و تهلیل و تقدیس را یاد می­گیرند، بر آن صحه می­گذارد. و روایت­های دیگری که در باره آغاز نورهای آنان وارد شده است، و اخباری که در باره ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شده که او پس از ولادتش کتاب­های آسمانی را بر پیامبر قرائت کرد، این مدّعا را تایید می­کند. و اخباری که در ادامه در باره امام قائم می­آید که ایشان در آغوش پدرش به مسائل پیچیده­ای پاسخ داد و از امور غیبی خبر داد و همچنین دیگر امامان که در باره اخبار مربوط به ولادت و معجزات آنان می­آید. پس چگونه شخص عاقل اجازه می­دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این باره پایین­تر از یکی از امامان باشد.

وجه پنجم: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از آنکه به حدّ تکلیف رسید ناگزیر یا باید پیامبری باشد که به شریعت خود عمل می­کند یا تابع غیر خود باشد. با توجه به اینکه در روایت­های متواتری آمده است که خداوند هیچ دروه­ای را بدون حجّت نمی­گذارد و از هیچ کس رفع تکلیف نمی­کند و در زمان ایشان اوصیای عیسی علیه السلام و اوصیای ابراهیم علیه السلاوم وجود داشتند، پس اگر شریعتی به آن حضرت وحی نمی­شد و نمی­دانست پیامبر است، چگونه جایز است که از اوصیای عیسی علیه السلام پیروی کند و بر اساس شریعت آنان عمل کند اگر عیسی علیه السلام به سوی همه انسان­ها مبعوث شده باشد. و اگر به سوی همه مردم مبعوث نشده است و شریعت ابراهیم علیه السلام در میان نوادگان اسماعیل باقی مانده بود همانطور که آشکار است، پس می­بایست آن حضرت از اوصیای ابراهیم پیروی می­کرد و آنان بر پیامبر حجّت می­شدند و این دیدگاه از دو جهت باطل است:

ص: 279


1- . مریم / 12
2- . اصول کافی 1 : 382

أحدهما أنه یلزم أن یکونوا أفضل منه کما مر تقریره.

و ثانیهما ما مر من نفی کونه محجوجا بأبی طالب و بأبی (1) بل کانا مستودعین للوصایا.

السادس أنه لا شک فی أنه صلی الله علیه و آله کان یعبد الله قبل بعثته بما لا یعلم إلا بالشرع کالطواف و الحج و غیرهما کما سیأتی أنه صلی الله علیه و آله حج عشرین حجة مستسرا (2) و قد ورد فی أخبار کثیرة أنه صلی الله علیه و آله کان یطوف و أنه کان یعبد الله فی حراء و أنه کان یراعی الآداب المنقولة من التسمیة و التحمید عند الأکل و غیره (3) و کیف یجوز ذو مسکة من العقل علی الله تعالی أن یهمل أفضل أنبیائه أربعین سنة بغیر عبادة و المکابرة فی ذلک سفسطة فلا یخلو إما أن یکون عاملا بشریعة مختصة به أوحی الله إلیه و هو المطلوب أو عاملا بشریعة غیره و هو لا یخلو من وجوه:

الأول أن یکون علم وجوب عمله بشریعة غیره و کیفیة الشریعة من الوحی و هو المطلوب أیضا لأنه صلی الله علیه و آله حینئذ یکون عاملا بشریعة نفسه موافقا لشریعة من تقدمه کما مر تقریره فی کلام السید رحمه الله.

الثانی أن یکون علمهما جمیعا من شریعة غیره و هو باطل کما عرفت بوجهین أحدهما أنه یلزم کون من یعمل بشریعته أفضل منه.

و ثانیهما أنه معلوم أنه صلی الله علیه و آله لم یراجع فی شی ء من الأمور إلی غیره و لم یخالط أهل الکتاب و کان هذا من معجزاته صلی الله علیه و آله أنه أتی بالقصص مع أنه لم یخالط العلماء و لم یتعلم منهم کما مر فی وجوه إعجاز القرآن و قد قال تعالی هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ (4) و المکابرة فی هذا أیضا مما لا یأتی به عاقل.

ص: 280


1- راجع ج 17 ص: 140 و ج 35 ص: 73.
2- و فی خبر غیاث بن إبراهیم عن الصادق علیه السلام: لم یحج النبیّ بعد قدوم المدینة الا واحدة، و قد حج بمکّة مع قومه حجات. و فی خبر عبد اللّه بن أبی یعفور عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنه صلّی اللّه علیه و آله و سلم حج عشر حجات مستسرا و فی خبر عمر بن یزید عنه علیه السلام:
3- تقدمت أخبار فی ذلک قبلا راجع ج 16.
4- الجمعة: 2.

وجه اول اینکه با فرض آن لازم می­گردد که آنان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم افضل باشند چنانکه پیش­تر شرح و توضیح آن را ذکر کردیم.

وجه دوم: آنچه در باره نفی این سخن بیان کردیم که گفته­اند پیامبر از ابو طالب و آبی تبعیت کرد، بلکه آن دو وصایا و سفارشاتی را به پیامبر دادند.

ششم: هیچ جای تردیدی نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بعثت خداوند را بر اساس اموری که جز با شریعت، دانسته نمی­شود، عبادت می­کرد مانند طواف و حجّ و عبادت­های دیگر. و نیز در ادامه بیان خواهد شد که آن حضرت بیست بار به صورت مخفیانه حجّ گزارد. و در روایت­های بسیاری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم طواف می­کرد و در غار حراء خداوند را عبادت می­کرد و آدابی همچون بسم الله گفتن و حمد و سپاس­گویی را در هنگام خوردن و دیگر کارها مراعات می­نمود. پس چگونه کسانی که اندکی از عقل و خرد بهره برده­اند جایز می­دانند که خداوند متعال چهل سال برترین پیامبرش را بدون عبادت وا نهاده است؟ و لجبازی در این باره سفسطه گویی است. پس از دو حالت خارج نیست: یا به شریعتی که ویژه­ای که خداوند به ایشاون وحی کرده، پایبند بود و این وجه صحیح و مدّنظر است، یا اینکه پایبند به شریعتی غیر از خود بود و این نیز از چند وجه خارج نیست:

وجه اول: اینکه آن حضرت از وجوب عمل به شریعت پیامبر دیگر و از کیفیت شریعت از وحی، آگاه و مطلع بود که این وجه نیز صحیح و مطلوب است. زیرا در این حالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شریعت خودش عمل می­کرد که با شریعت پیامبران پیش از خود مطابقت داشت. چنانکه در سخن سید رحمه الله شرح و توضیح آن را بیان کردیم.

وجه دوم: اینکه شریعت غیر خود و شریعت وحی را از شریعت دیگر پیامبران دانسته باشد و این دیدگاه همانطور که دانستی از دو جهت باطل است:

وجه اول: لازم می­گردد شخصی که به شریعت او، عمل می­کند از وی افضل است.

وجه دوم: واضح است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در هیچ یک از امور به دیگران مراجعه نکرد و با اهل کتاب معاشرت ننمود و این مسأله یکی از معجزات آن حضرت است، چرا که آن حضرت با وجود اینکه با علماء و دانشمندان معاشرت ننمود و از آنان چیزی نیاموخت، داستان­هایی (قصص قرآن) را ذکر کرد، چنان که در باب وجوه اعجاز قرآن بیان کردیم. و خداوند متعال فرموده است: «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم»(1) {اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت.} و فرد عاقل و خردمند در این مسأله منازعه و لجبازی نمی­کند.

ص: 280


1- . جمعه / 7

الثالث أنه صلی الله علیه و آله علم وجوب العمل بشریعة من قبله بالوحی و أخذ الشریعة من أربابها و هذا مع تضمنه للمطلوب کما عرفت إذ لا یلزم منه إلا أن یکون نبیا أوحی إلیه أن یعمل بشریعة موافقة لشریعة من تقدمه باطل بما عرفت من العلم بعدم رجوعه صلی الله علیه و آله إلی أرباب الشرائع قط فی شی ء من أموره و أما عکس ذلک فهو غیر متصور إذ لا یجوز عاقل أن یوحی الله إلی عبده بکیفیة شریعة لأن یعمل بها و لا یأمره بالعمل بها حتی یلزمه الرجوع فی ذلک إلی غیره مع أنه یلزم أن یکون تابعا لغیره مفضولا و قد عرفت بطلانه ثم إن قول من ذهب إلی أنه صلی الله علیه و آله کان عاملا بالشرائع المنسوخة کشریعة نوح و موسی علیهما السلام فهو أشد فسادا لأنه بعد نسخ شرائعهم کیف جاز له صلی الله علیه و آله العمل بها إلا بأن یعلم بالوحی أنه یلزمه العمل بها و مع ذلک لا یکون عاملا بتلک الشریعة بل بشریعة نفسه موافقا لشرائعهم کما عرفت و أما استدلالهم بقوله تعالی ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ (1) فلا یدل إلا علی أنه صلی الله علیه و آله کان فی حال لم یکن یعلم القرآن و بعض شرائع الإیمان و لعل ذلک کان فی حال ولادته قبل تأییده بروح القدس کما دلت علیه روایة أبی حمزة (2) و غیرها و هذا لا ینافی نبوته قبل الرسالة و العمل بشریعة نفسه قبل نزول الکتاب و بعد ما قررنا المطلوب فی هذا الباب و ما ذکرنا من الدلائل لا یخفی علیک ضعف بعض ما نقلنا فی ذلک عن بعض الأعاظم و لا نتعرض للقدح فیها بعد وضوح الحق و لو أردنا الاستقصاء فی إیراد الدلائل و دفع الشبهة لطال الکلام و لخرجنا عن مقصودنا من الکتاب و الله الموفق للصواب (3).

ص: 281


1- الشوری: 52.
2- تقدم الحدیث، تحت رقم: 26. و نظیره الحدیث المتقدم تحت رقم: 22 راجع ص 265 و 266.
3- إلی هنا تمت نسخة المصنّف- قدس اللّه روحه الشریف، و قابلنا بعد ذلک علی نسخة سنشیر إلی خصوصیاتها فی مراجع التصحیح.

وجه سوم: آن حضرت از طریق وحی وجوب عمل به شریعت پیامبر پیش از خود را دانسته است و شریعت را از اصحاب آن شریعت گرفته است و این وجه با وجود در برداشتن وجه مطلوب همانطو که دانستی - چرا که چیزی برای او لازم نمی­گردد مگر اینکه پیامبری باشد که به او وحی شده تا به شریعتی عمل کند که مطابق با شریعت پیامبران پیش از خود است - باطل است چون از این مطلب آگاه شدی که آن حضرت هرگز در هیچ یکی از امور به اصحاب شریعت مراجعه نکرد. و اما عکس این قضیه قابل تصور نیست زیرا هیچ فرد عاقلی جایز نمی­داند که خداوند به بنده­اش کیفیت شریعتی را وحی کند تا بدان عمل نماید و او را به عمل بدان دستور ندهد تا مراجعه به دیگران را در این باره بر وی ملزم گرداند، با فرض اینکه کسی که از دیگری پیروی کند، مفضول (برتری داده شده) است که بطلان آن را دانستی. مطلب دیگر اینکه قول کسانی که بر این باورند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شریعت­های منسوخی مانند شریعت نوح و موسی علیهما السلام عمل کرده، فساد و تباهی بیشتری دارد زیرا پس از منسوخ شدن شریعت آنان چگونه برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جایز است که به یکی از آن شریعت­ها عمل کند، و حتی به شریعت خودش که با شریعت­های آنان مطابقت داشته باشد، همانطور که دانستی. و اما استدلال آنان به این فرموده خداوند: «ما کنت تدری ما الکتاب و الایمان»(1)

{تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟]} بر چیزی جز این دلالت ندارد که آن حضرت در وضعیتی بود که قرآن و برخی شریعت­های ایمان را نمی­دانست و چه بسا این مسأله در زمان ولادت ایشان بوده پیش از اینکه با روح القدوس تایید و قوی گردد، چنان که روایت ابوحمزه و دیگر روایت­ها بر آن دلالت دارد. و این مطلب با نبّوت پیامبر پیش از رسالت ایشان و عمل به شریعت خود پیش از نزول کتاب، منافاتی ندارد و پس از تبیین وجه صحیح و مطلوب در این باب و دلائلی که بیان کردیم، ضعف برخی از اقوال بزرگان که در این رابطه نقل کردیم بر تو پوشیده نیست و پس از آشکار نمودن حقّ و دیدگاه درست، متعرض عیب گرفتن بر آنان نشدیم و اگر می­خواستیم در پیرامون آن مسأله و دلایل مربوط بدان و دفع شبهه بحث کنیم سخن به درازا کشیده می­شد و از مقصودمان در این کتاب بیرون می­آمدیم و خداوند به راه درست توفیق می­دهد.

ص: 281


1- . شوری / 52

باب 3 إثبات المعراج و معناه و کیفیته و صفته و ما جری فیه و وصف البراق

الآیات

الإسراء: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»(1)

الزخرف: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(45)

النجم: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی*وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی* ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی* فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی* فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی* ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی* أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری* وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری* عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی* إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی* ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی* لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری»(5-18)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: نزلت الآیة فی إسرائه صلی الله علیه و آله و کان ذلک بمکة صلی المغرب فی المسجد ثم أسری به فی لیلته ثم رجع فصلی الصبح فی المسجد الحرام فأما الموضع الذی أسری إلیه أین کان قیل کان الإسراء إلی بیت المقدس و قد نطق به القرآن و لا یدفعه مسلم و ما قاله بعضهم إن ذلک کان فی النوم فظاهر البطلان إذ لا معجز یکون فیه و لا برهان و قد وردت روایات کثیرة فی قصة المعراج و عروج نبینا صلی الله علیه و آله إلی السماء و رواها کثیر من الصحابة مثل ابن عباس و ابن مسعود و أنس و جابر بن عبد الله و حذیفة و عائشة و أم هانئ و غیرهم عن النبی صلی الله علیه و آله و زاد بعضهم و نقص بعض و تنقسم جملتها إلی أربعة أوجه أحدها ما یقطع علی صحته لتواتر الأخبار به و إحاطة العلم بصحته.

و ثانیها ما ورد فی ذلک مما تجوزه العقول و لا تأباه الأصول فنحن نجوزه ثم

ص: 282

باب سوم : اثبات معراج و معنای آن و کیفیت و ویژگی آن و اتفاقات مربوط بدان و وصف براق

آیات

- سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ. (1)

{منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده ایم- سیر داد، تا از نشانه های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست.}

- وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ. (2)

{و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟}

- عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی * فَأَوْحَی إِلَی عَبْدِهِ مَا أَوْحَی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی *أَفَتُمَارُونَهُ عَلَی مَا یَرَی * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی *عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی * إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَی * لَقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَی. (3)

{آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش] نیرومندی که [مسلّط] درایستاد. در حالی که او در افق اعلی بود. سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد. آن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود. آنچه را دل دید انکار [ش] نکرد. آیا در آنچه دیده است با او جدال می کنید؟ و قطعاً بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرة المنتهی. در همان جا که جنّة المأوی است. آن گاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود، پوشیده بود. دیده [اش] منحرف نگشت و [از حدّ] درنگذشت. به راستی که [برخی] از آیات بزرگِ پروردگار خود را بدید.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گوید: این آیه درباره رفتن پیامبر، از مکه بمسجد الاقصی نازل شده است. پس از آنکه پیامبر اسلام نماز مغرب و عشا را در مسجد الحرام خواند، معراجش آغاز گردید و همان شب مراجعت کرد و نماز صبح را نیز در مسجد الحرام خواند. اما مکانی که شب­هنگام بدانجا سیر داده شد کجا بود؟ گفته شده: سیر و حرکت شبانه به سوی بیت المقدس بود و قرآن از آن سخن گفته است و هیچ مسلمانی آن را انکار نمی­کند. آنچه برخی احتمال داده اند که سفر پیامبر، روحانی بوده و در خواب صورت گرفته است، باطل آشکار است، زیرا خواب دیدن، معجزه نیست و نمی تواند برهانی باشد. روایات بسیاری وارد شده است که داستان معراج آسمانی پیامبر را به تفصیل شرح می دهند. بسیاری از صحابه، مثل ابن عباس، ابن مسعود، جابر بن عبد اللَّه، حذیفه، عایشه، ام هانی و ... این روایات را از پیشوای بزرگ اسلام نقل کرده اند. بعضی از راویان، مطالب بیشتری نقل کرده اند و برخی کمتر. این مطالب را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

دسته اول: به خاطر تواتر اخبار و احاطه علم بر صحت آن، قطعی و یقینی هستند.

دسته ای دوم: مطالبی است که مورد قبول عقل است و با اصول ناسازگار نیست.

ص: 282


1- . اسراء / 1
2- . زخرف / 45
3- . نجم / 5 - 18

نقطع علی أن ذلک کان فی یقظته دون منامه.

و ثالثها ما یکون ظاهره مخالفا لبعض الأصول إلا أنه یمکن تأویلها علی وجه یوافق المعقول فالأولی أن نأوله علی ما یطابق الحق و الدلیل.

و رابعها ما لا یصح ظاهره و لا یمکن تأویله إلا علی التعسف البعید فالأولی أن لا نقبله فأما الأول المقطوع به فهو أنه أسری به صلی الله علیه و آله علی الجملة و أما الثانی فمنه ما روی عنه صلی الله علیه و آله أنه طاف فی السماوات و رأی الأنبیاء و العرش و سدرة المنتهی و الجنة و النار و نحو ذلک و أما الثالث فنحو ما روی أنه رأی قوما فی الجنة یتنعمون فیها و رأی قوما فی النار یعذبون فیها فیحمل علی أنه رأی صفتهم و أسماءهم (1) و أما الرابع فنحو ما روی أنه صلی الله علیه و آله کلم الله سبحانه جهرة و رآه و قعد معه علی سریره و نحو ذلک مما یوجب ظاهره التشبیه و الله سبحانه یتقدس عن ذلک و کذلک ما روی أنه شق بطنه و غسل لأنه صلی الله علیه و آله کان طاهرا مطهرا من کل سوء و عیب و کیف یطهر القلب و ما فیه من الاعتقاد بالماء سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ سبحان کلمة تنزیه لله عما لا یلیق به و قیل یراد به التعجب (2) و السری السیر باللیل لَیْلًا قالوا کان ذلک اللیل قبل الهجرة بسنة مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ قال أکثر المفسرین أسری به صلی الله علیه و آله من دار أم هانئ أخت علی علیه السلام و زوجها هبیرة بن أبی وهب المخزومی و کان صلی الله علیه و آله نائما فی تلک اللیلة فی بیتها و إن المراد بالمسجد الحرام هنا مکة و مکة و الحرم کلها مسجد و قال الحسن و قتادة کان الإسراء من نفس المسجد الحرام إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی یعنی بیت المقدس لبعد المسافة بینه و بین المسجد الحرام الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ أی جعلنا البرکة فیما حوله من الأشجار و الثمار و النبات و الأمن و الخصب حتی لا یحتاجوا إلی أن یجلب إلیهم من موضع آخر أو بأن جعلناه مقر الأنبیاء و مهبط الملائکة لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا أی من عجائب حججنا و منها إسراؤه فی لیلة واحدة من مکة إلی هناک و منها أن أراه

ص: 283


1- فی المصدر: أو أسماءهم.
2- فی المصدر: و قد یراد به التعجیب، یعنی سبحان الذی سیر عبده محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و هو عجیب من قدرة اللّه تعالی، و تعجیب ممن لم یقدر اللّه حقّ قدره و أشرک به غیره.

ما این مطالب را جائز می­دانیم و یقین داریم که در بیداری بوده است نه در خواب.

دسته سوم: پاره ای از مطالب با اصول دین سازگار نیست، لکن ممکن است آن­ها را طوری تأویل کنیم که مخالفتی نداشته باشد. بهتر این است که این مطالب را به نحوی که با اصول سازگار باشد، تأویل کنیم.

دسته چهارم: پاره ای دیگر، بر حسب ظاهر نادرست بوده، به هیچ وجه قابل تأویل نیستند. این مطالب را بهتر است قبول نکنیم. دسته اول که قطعی و یقینی است، این است که فی الجمله، پیامبر گرامی اسلام مسافرتی کرده است. دسته دوم این است که پیامبر، در آسمان­ها گردش کرد و پیامبران و عرش و سدرة المنتهی و بهشت و جهنم و ... را دید. دسته سوم این است که: وی گروهی را دید که از نعمت­های بهشت، برخوردارند و گروهی را مشاهده کرد که گرفتار عذاب آتش هستند. این دسته را اینطور توجیه می کنیم که پیامبر صفت یا نام آن­ها را مشاهده کرده است. دسته چهارم این است که او آشکارا با خداوند سخن گفت و خدا را به چشم دید و بر تخت خداوندی در کنارش نشست و ... پذیرفتن این مطالب، موجب تشبیه خداوند به موجودات جسمانی است و خداوند منزه از تشبیه است. همچنین روایت شده است که: شکم پیامبر را شکافتند و او را شستشو دادند. بدیهی است که او از هر بدی و عیبی پاک است. وانگهی چگونه ممکن است قلب انسان را به وسیله آب، از آلودگی­های معنوی و اخلاقی و اعتقادی پاک کرد. «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ» کلمه «سبحان» برای تنزیه و پاک ساختن خداوند از عیب­هاست. گاهی هم این کلمه، برای تعجب به کار می رود. «السری» یعنی حرکت در شب. «لیلاً» گویند معراج پیامبر به وقت شب، یک سال پیش از هجرت بود. «مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» بیشتر مفسران گویند: پیامبر در آن شب، در خانه «ام هانی» خواهر علی علیه السلام و همسر هبیرة بن ابی وهب مخزومی، خوابیده بود و معراجش از همان جا آغاز گشت. در اینجا مقصود از مسجد الحرام مکه است. بدیهی است که مکه و حرم، سراسر مسجد است. حسن و قتاده گویند: سفر پیامبر از خود مسجد الحرام آغاز گشت. «إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» مبدء سیر پیامبر مسجد الحرام و پایان آن مسجد الاقصی یعنی بیت المقدس، شمرده شده اس. علت اینکه مسجد مذکور را «اقصی» (دور) گفته اند، دوری مسافت آن تا مسجد الحرام است. « الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ» مسجد الاقصی جایی است که اطراف آن را با برکت ساخته ایم و دارای درختان و میوه ها و گیاهان و امنیت و فراوانی نعمت است و احتیاجی نیست که نیازمندی­های مردم آن از جاهای دیگر تأمین شود. یا یعنی اطراف آن را مبارک ساختیم، زیرا آنجا را مقر پیامبران و محل نزول فرشتگان گردانیده ایم. «لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا» مقصود از بردن پیامبر این بود که شگفتی های دلائل ما را بنگرد. یکی از دلائل شگفت انگیز این است که ظرف یک شب از مکه بمسجد الاقصی رفت. دیگر دیدن

ص: 283

الأنبیاء واحدا بعد واحد و أن عرج به إلی السماء و غیر ذلک من العجائب التی أخبر بها الناس إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ لأقوال من صدق بذلک أو کذب الْبَصِیرُ بما فعل من الإسراء و المعراج انتهی. (1) و قال الرازی فی تفسیره اختلف المسلمون فی کیفیة ذلک الإسراء فالأکثرون من طوائف المسلمین اتفقوا علی أنه أسری بجسد رسول الله صلی الله علیه و آله و الأقلون قالوا إنه ما أسری إلا بروحه.

حکی محمد بن جریر الطبری فی تفسیره عن حذیفة أنه قال کان ذلک رؤیا (2) و أنه ما فقد جسد رسول الله صلی الله علیه و آله و إنما أسری بروحه و حکی هذا القول أیضا عن عائشة و عن معاویة و اعلم أن الکلام فی هذا الباب یقع فی مقامین:

أحدهما فی إثبات الجواز العقلی و الثانی فی الوقوع.

أما الأول فنقول الحرکة الواقعة فی السرعة إلی هذا الحد ممکنة فی نفسها و الله تعالی قادر علی جمیع الممکنات فنفتقر إلی مقدمتین:

أما الأولی فبوجوه:

الأول أن الفلک الأعظم یتحرک من أول اللیل إلی آخره ما یقرب من نصف الدور و قد ثبت فی الهندسة أن نسبة القطر إلی الدور نسبة الواحد إلی ثلاثة و سبع فیلزم أن تکون نسبة نصف القطر إلی نصف الدور نسبة الواحد إلی ثلاثة و سبع و بتقدیر أن یقال إن رسول الله صلی الله علیه و آله ارتفع من مکة إلی ما فوق الفلک الأعظم فهو لم یتحرک إلا مقدار نصف

ص: 284


1- مجمع البیان 6: 395 و 396.
2- لا یناسب ذلک قوله: «سُبْحانَ» الذی هو فی مقام تعظیم الامر و اکباره، أو فی مقام التعجیب و لا قوله: «أَسْری لانه حقیقة فی التسییر باللیل، و لا قوله: «بِعَبْدِهِ» لانه حقیقة فی الروح و الجسم و لا قوله: «لِنُرِیَهُ» مع أنّه لو کان ذلک فی النوم لکان یمکن لکل أحد، فلا معنی للتعظیم أو الإعجاب، و الآیات الواردة فی سورة النجم صریحة أیضا فی أنّه رأی جبرئیل عند سدرة المنتهی حین عرج به إلی السماء قال اللّه تعالی: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری و فی قوله:

انبیاء. دیگر معراج آسمانی و شگفتی­های دیگری که مردم را از آن باخبر ساخت. «إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ» خداوند سخن مردمی که پیامبر را تصدیق یا تکذیب کنند، می شنود «الْبَصِیرُ» و به سیر و معراج پیامبر، بصیر است. (1)

رازی در تفسیر خود می­گوید: مسلمانان در باره کیفیت معراج اختلاف نظر دارند، بیشتر گروه­های مسلمان بر این اتّفاق نظر دارند که جسم رسول خدا صلی الله علیه و سلم به معراج برده شد، و گروه اندکی گفته­اند: فقط روح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت.

محمد بن جریر طبری در تفسیر خود از حذیفه روایت کرده که گوید: معراج در خواب اتفاق افتاد و جسم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم محو نشد بلکه روح آن حضرت به معراج رفت. و این قول را از عائشه و معاویه روایت کرده است. و بدان که سخن گفتن در این باره بر دو محور است:

محور اول: در اثبات جواز عقلی، و محور دوم در وقوع.

در باره محور اول می­گوییم: حرکت واقع در سرعت تا این حدّ و درجه، در نفس خود ممکن است و خداوند متعال قادر بر همه ممکنات است. پس به آوردن دو مقدمه نیازمندیم:

مقدمه اول چند وجه دارد:

وجه اول: اینکه فلک بزرگ از ابتدای شب تا آخر شب نزدیک به یک دور حرکت می­کند و در هندسه ثابت شده که نسبت قطر به دور، یک سی و هفتم است. پس می­بایست نسبت نصف

ص: 284


1- . مجمع البیان 6 : 395 - 396

القطر فلما حصل فی ذلک القدر من الزمان حرکة نصف الدور کان حصول الحرکة بمقدار نصف القطر أولی بالإمکان فهذا برهان قاطع علی أن الارتفاع من مکة إلی ما فوق العرش فی مقدار ثلث اللیل أمر ممکن فی نفسه و إذا کان کذلک کان حصوله فی کل اللیل أولی بالإمکان. (1) الثانی أنه ثبت فی الهندسة أن قرص الشمس یساوی کرة الأرض مائة و ستین مرة و کذا مرة ثم إنا نشاهد أن طلوع القرص یحصل فی زمان لطیف سریع و ذلک یدل علی أن بلوغ الحرکة فی السرعة إلی الحد المذکور أمر ممکن فی نفسه.

الثالث أنه کما یستبعد فی العقل صعود الجسم الکثیف من مرکز العالم إلی ما فوق العرش فکذلک یستبعد نزول الجسم اللطیف الروحانی من فوق العرش إلی مرکز العالم فإن کان القول بمعراج محمد صلی الله علیه و آله فی اللیلة الواحدة ممتنعا فی العقول کان القول بنزول جبرئیل علیه السلام من العرش إلی مکة فی اللحظة الواحدة ممتنعا و لو حکمنا بهذا الامتناع کان طعنا فی نبوة جمیع الأنبیاء علیهم السلام و القول بثبوت المعراج فرع علی تسلیم جواز أصل النبوة.

الرابع أن أکثر أرباب الملل و النحل یسلمون وجود إبلیس و یسلمون أنه هو الذی یتولی إلقاء الوسوسة فی قلوب بنی آدم فلما سلموا جواز مثل هذه الحرکة السریعة فی حق إبلیس فلأن یسلموا جوازها فی حق أکابر الأنبیاء کان ذلک أولی.

الخامس أنه جاء فی القرآن أن الریاح کانت تسیر بسلیمان علیه السلام إلی المواضع البعیدة فی الأوقات القلیلة بل نقول الحس یدل علی أن الریاح تنتقل عند شدة هبوبها من مکان إلی مکان فی غایة البعد فی اللحظة الواحدة و ذلک أیضا یدل علی أن مثل هذه الحرکة السریعة فی نفسها ممکنة.

السادس أن ما دل علیه القرآن من إحضار عرش بلقیس من أقصی الیمن إلی أقصی الشام فی مقدار لمح البصر یدل علی جواز ذلک.

ص: 285


1- لا یخفی ما فی هذا الوجه من الاشکال الواضح، و ان کان المدعی و هو جواز الحرکة السریعة الی هذا الحدّ حقا.

قطر به نصف دور، یک سی و هفتم باشد و با تقدیری می­توان گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مکّه به سوی ما فوق فلک بزرگ بالا رفت و فقط به اندازه نصف قطر حرکت کرد. پس اگر در آن بازده زمانی، حرکت نصف دور ممکن باشد، حرکت به مقدار نصف دور بسی ممکن­تر است و این دلیل و برهان قاطعی است که بالارفتن از مکه تا بالای عرش در بازده زمانی یک سوم شب در نفس خود امکان پذیر است، و چون اینگونه باشد، حصول این امر در هر شب امکان­پذیرتر است.

وجه دوم: اینکه در هندسه ثابت شده است قرص خورشید صد و شصت و یک برابر کره زمین است. و بعد اینکه ما مشاهده می­کنیم طلوع قرص خورشید در زمان دقیق و سریعی حاصل می­شود و آن، دلالت دارد بر اینکه رسیدن سرعت حرکت به حدّ و درجه مذکور، فی نفسه، امری ممکن است.

وجه سوم: همانطور که از لحاظ عقلی، بالا رفتن جسم متراکم از مرکز دنیا به مافوق عرش غیرممکن و بعید است، بر همین منوال پایین آمدن جسم دقیق روحانی نیز از مافوق عرش به مرکز عالم بعید و غیرممکن است. . پس اگر باور به اینکه محمد صلی الله علیه و آله و سلم در یک شب به معراج رفت، ممتنع باشد، قائل بودن به اینکه جبرئیل در یک لحظه از عرش به مکّه آمد، ممتنع خواهد بود. و اگر به این امتناع و ناممکن بودن حکم دهیم، بر نبوّت همه پیامبران علیهم السلام عیب و رخنه وارد کرده­ایم و قائل بودن به ثبوت معراج، فرعِ بر پذیرش جواز اصل نبوّت است.

وجه چهارم: بیشتر پیروان ادیان و مذاهب، وجود ابلیس را مسلم دانسته و باور دارند که او متولی وسوسه افکندن در دل بنی آدم است. پس اگر این چنین حرکت سریعی را در باره ابلیس جایز بدانند، جایز دانستن آن در حقّ بزرگان انبیاء شایسته­تر و اولی­تر است.

وجه پنجم: اینکه در قرآن آمده است بادها سلیمان علیه السلام را به نقاط دوردست در زمان کوتاه می­بردند. حتی می­گوییم: حواسّ بر این دلالت دارد که بادها در زمان وزش شدید در یک لحظه از جایی به جایی بسیار دور منتقل می­شوند و نیز بر این دلالت دارد که این چنین حرکات سریعی فی نفسه، ممکن و قابل تصور است.

وجه ششم: آنچه قرآن در باره احضار عرش بلقیس از دورترین نقطه یمن تا دوررین نقطه شام در مدت زمان یک چشم بر هم زدن نقل کرده است، بر مسأله معراج نیز دلالت دارد.

ص: 285

السابع أن من الناس من یقول إن الحیوان إنما یبصر المبصرات بخروج الشعاع من البصر و اتصالها بالمبصر فعلی قول هؤلاء انتقل شعاع العین من أبصارنا إلی زحل (1) فی تلک اللحظة اللطیفة و ذلک یدل علی أن الحرکة الواقعة علی هذا الحد من السرعة من الممکنات لا من الممتنعات.

المقدمة الثانیة فی بیان أن هذه الحرکة لما کانت ممکنة الوجود فی نفسها وجب أن لا یکون حصولها فی جسد محمد صلی الله علیه و آله ممتنعا لأنا قد بینا أن الأجسام متماثلة فی تمام ماهیتها فلما صح حصول مثل هذه الحرکة فی حق بعض الأجسام وجب إمکان حصولها فی سائر الأجسام فیلزم من مجموع هذه المقدمات أن القول بثبوت هذا المعراج أمر ممکن الوجود فی نفسه أقصی ما فی الباب أنه یبقی التعجب إلا أن هذا التعجب غیر مخصوص بهذا المقام بل هو حاصل فی جمیع المعجزات فانقلاب العصا ثعبانا یبتلع سبعین ألف حبل من الحبال و العصی ثم تعود فی الحال عصا صغیرة کما کانت أمر عجیب و کذا سائر المعجزات.

و أما المقام الثانی و هو وقوع المعراج فقد قال أهل التحقیق الذی یدل علی أنه تعالی أسری بروح محمد و جسده من مکة إلی المسجد الأقصی القرآن و الخبر أما القرآن فهو هذه الآیة (2) و تقریر الدلیل أن العبد اسم للجسد و الروح فیجب أن یکون الإسراء حاصلا بجمیع الجسد و الروح و یؤیده قوله تعالی أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی (3) و لا شک أن المراد هاهنا مجموع الروح و الجسد و قال أیضا فی سورة الجن وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ (4) و المراد مجموع الروح و الجسد فکذا هاهنا و أما الخبر فهو الحدیث المروی فی الصحاح و هو مشهور و هو یدل علی الذهاب من مکة إلی بیت المقدس ثم منه إلی السماوات انتهی ملخص کلامه. (5)

ص: 286


1- فی المصدر: رجل.
2- و الآیات التی أوردناها قبل ذلک.
3- العلق: 9 و 10.
4- الآیة: 19.
5- مفاتیح الغیب 5: 365 و 366.

هفتم: برخی از مردم می­گویند: موجودات زنده با عبور کردن نور از چشم و رسیدن آن به شیء مرئی، مرئیات را می­بیند. و بر اساس قول این گروه، نور چشم از چشمان ما در آن لحظه دقیق، به زحل منتقل شده است و این مسأله دالّ بر این است که حرکتی با چنین سرعت از جمله ممکنات است نه ممتنعات (محالات).

مقدمه دوم: در بیان اینکه حرکت مذکور فی نفسه ممکن الوجود است، لازم می­گردد که حصول آن در جسم محمد صلی الله علیه و آله و سلم ممتنع نباشد زیرا تبیین نمودیم که همه اجسام در کل ماهیّتشان متماثل و مشابه هستند. اگر حصول این چنین حرکتی در باره برخی اجسام درست باشد، امکان حصول آن در دیگر اجسام نیز واجب می­شود. و از مجموع این مقدمات این نتیجه لازم می­آید که: قول به ثبوت این معراج امری است که فی نفسه ممکن الوجود است. بعیدترین مسأله­ای که در این قضیه می­ماند تعجب و شگفتی از معراج است. اما این تعجب و اظهار شگفتی مختص به این مقام و مسأله نیست بلکه در همه معجزات مطرح است. پس تبدیل عصا به اژدهایی که هفتاد هزار طناب و چوب­دستی را می­بلعد و فورا به شکل عصای کوچکی تبدیل می­شود، به مانند مسأله معراج امری شگفت است و دیگر معجزات نیز بر همین منوال­اند.

اما در باره محور دوم که وقوع معجزات است، اهل تحقیق گفته­اند: آنچه بر این دلالت دارد که خداوند متعال روح و جسم محمد صلی الله علیه و آله و سلم را شب هنگام از مکه به مسجد الاقصی سیر داد، قرآن و روایت است؛ دلیل قرآن آیه مذکور است. تبیین این دلیل قرآنی به این صورت است که «عبد» برای جسم و روح اطلاق می­شود پس واجب می­گردد اسراء (معراج) با کل جسم و روح حاصل شده است و این فرموده خداوند متعال آن را تایید می­کند: «أ رأیت الذی ینهی عبداً اذا صلّی»(1)

{آیا دیدی آن کس را که باز می داشت، بنده ای را آن گاه که نماز می گزارد؟} و بدون ترید مقصود خداوند در اینجا مجموع جسم و روح است و نیز در سوره جنّ می­فرماید: «و إنّه لمّا قام عبد»(2)

{و همین که «بنده خدا» برخاست.} و در این آیه نیز مقصود، مجموع جسم و روح است. و اما دلیل روائی، حدیث مشهوری است که در صحاح آمده است و بیانگر سیر دادن پیامبر از مکه به بیت المقدّس و از آنجا به آسمان­ها است. خلاصه سخن او در اینجا به پایان می­رسد. (3)

ص: 286


1- . علق / 9 - 10
2- . جنّ / 19
3- . مفاتیح الغیب 5 : 365 - 366

و قد مر تفسیر الآیة الثانیة فی باب عصمته صلی الله علیه و آله.

قوله تعالی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی قال البیضاوی أی ملک شدید قواه و هو جبرئیل علیه السلام ذُو مِرَّةٍ حصافة فی عقله و رأیه فَاسْتَوی فاستقام علی صورته الحقیقیة التی خلقه الله علیها و قیل استولی بقوته علی ما جعل له من الأمر وَ هُوَ أی جبرئیل بِالْأُفُقِ الْأَعْلی أفق السماء ثُمَّ دَنا من النبی فَتَدَلَّی فتعلق به و هو تمثیل لعروجه بالرسول صلی الله علیه و آله و قیل ثم تدلی من الأفق الأعلی فدنا من الرسول فیکون إشعارا بأنه عرج به غیر منفصل عن محله و تقریرا لشدة قوته فإن التدلی استرسال مع تعلق فَکانَ جبرئیل من محمد صلی الله علیه و آله قابَ قَوْسَیْنِ مقدارهما أَوْ أَدْنی علی تقدیرکم کقوله أَوْ یَزِیدُونَ (1) و المقصود تمثیل ملکة الاتصال و تحقیق استماعه لما أوحی إلیه بنفی البعد الملبس فَأَوْحی جبرئیل إِلی عَبْدِهِ أی عبد الله و إضماره قبل الذکر لکونه معلوما ما أَوْحی جبرئیل و فیه تفخیم للوحی به أو الله إلیه و قیل الضمائر کلها لله تعالی و هو المعنی بشدید القوی کما فی قوله هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ (2) و دنوه منه برفع مکانته و تدلیه جذبه بشراشره إلی جناب القدس ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی أی ببصره من صورة جبرئیل أو الله أی ما کذب الفؤاد بصره بما حکاه له فإن الأمور القدسیة تدرک أولا بالقلب ثم ینتقل منه إلی البصر أو ما قال فؤاده لما رآه لم أعرفک و لو قال ذلک کان کاذبا لأنه عرفه بقلبه کما رآه ببصره و قیل ما رآه بقلبه و المعنی لم یکن تخیلا کاذبا و یدل علیه أنه سئل صلی الله علیه و آله هل رأیت ربک فقال رأیته بفؤادی أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری أ فتجادلونه علیه من المراء و هو المجادلة وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری مرة أخری فعلة من النزول و أقیمت مقام المرة و نصبت نصبها إشعارا بأن الرؤیة فی هذه المرة کانت أیضا بنزول و دنو و الکلام فی المرئی و الدنو ما سبق و قیل تقدیره و لقد رآه نازلا نزلة أخری و نصبها علی المصدر و المراد به نفی الریبة عن

ص: 287


1- الصافّات: 147.
2- الذاریات: 58.

تفسیر آیه دوم در باب عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان شد.

در باره این فرموده خداوند «علّمه شدید القوی» بیضاوی گوید: یعنی فرشته­ای نیرومند و آن فرشته جبرئیل علیه السلام است. «ذو مرّۀ» یعنی نیکویی و استواری در خرد و اندیشه او. «فاستوی» یعنی به آن صورت حقیقی­ای که خداوند او را آفرید، استوار شد. و گفته شده: با قدرتش بر اموری که برایش قرار داده شد، استیلاء یافت. «و هو» یعنی جبرئیل. «بالافق الاعلی» یعنی افق آسمان. «ثمّ دنا» به پیامبر نزدیک شد. «فتدلی» یعنی به او آویزان شد. و این عبارت تمثیلی است به این معنای که جبرئیل، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به بالا برد. و گفته شده: سپس از افق اعلی آویزان و به پیامبر نزدیک شد. و می­رساند که جبرئیل بی آنکه از مکانش جدا شود، پیامبر را به معراج برد و تاکیدی بر نیرو و قدرت فراوان اوست. چرا که «تدلّی» رها کردن همراه با آویزان شدن است. «فکان» یعنی فاصله جبرئیل از محمد صلی الله علیه و آله و سلم، «قاب قوسین» به اندازه طول دو کمان. «أو أدنی» با در تقدیر گرفتن «کم» (چه اندازه). مانند این فرموده خداوند «أو یزیدون»(1)

{یا بیشتر} و مقصود از آن، تمثیلِ فرشته اتصال و محقق ساختن استماع پیامبر از آنچه به او وحی شده، همراه با نفی دوری و بعدی که ابهام و پیچدگی ایجاد کند. «فأوحی» جبرئیل. «الی عبده» یعنی بنده خداوند و اضمار پیش از ذکر (مرجع ضمیر) به این جهت است که مرجع ضمیر (الله) واضح و آشکار است. «ما أوحی» یعنی جبرئیل، و این عبارت بزرگ جلوده دادن وحی به پیامبر است، یا مقصود وحی خداوند به اوست. و گفته شده: همه ضمائر به خداوند برمی­گردد و مقصود از «شدید القوی» خداوند باشد. همانطور که فرموده است: «هو الرزّاق ذو القوّۀ المتین»(2)

{او روزی بخشِ نیرومندِ استوار است.} و نزدیک شدن خداوند به پیامبر به معنای رفعت مکان و جایگاه پیامبر است. و «تدلّی» خداوند به پیامبر: به معنای این است که خداوند پیامبر را با تمام وجودش به طرف جایگاه اقدس الهی جذب کرد. «ما کذب الفؤاد ما رأی» یعنی تصویر جبرئیل، یا خداوند که با چشمانش دید. یعنی: دل در آنچه برای پیامبر نقل کرد، به چشم او دروغ نگفت چرا که امور قدسی در ابتدا با قلب درک می­شوند سپس از دل به دیدگان منتقل می­شوند. یا به این معنا است که: قلبش آنسان که خدا را دید نگفت: تو را نمی­شناسم. و اگر این را می­گفت کاذب و دروغ­گو بود زیرا پیامبر همانگونه که خدا را با چشم دید، با قلب نیز شناخت. و گفته شده: آنچه با قلب دید، و بدین معنا است که وحی الهی، تخیل دروغین نبود. و قضیه­ای که بر این مسأله دلالت می­کند این است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: آیا پروردگارت را دیدی؟ فرمود: پروردگارم را با قلبم دیدم. «أفتأمرونه علی ما یری» یعنی آیا با او مجادله می­کنید. که از «المراء» به معنای مجادله گرفته شده است. «و لقد رآه نزلۀ اخری» یک بار دیگر. «نزلۀ» بر وزن «فعلۀ» از نزل می­باشد و در جایگاه «مرّۀ» آمده است و اعراب نصب آن بدین جهت بوده تا اطلاع دهد که این رؤیت نیز با نزول و نزدیک شدن همراه بوده است و پیش­تر در باره «المرئیّ و الدنوّ» سخن گفتیم. و گفته شده: در تقدیر اینگونه است: «و لقد رآه نازلاً نزلۀ اخری» و نصب آن بنا بر مصدر بودن است و مقصود از آن، نفی شک و تردید از

ص: 287


1- . صافات / 147
2- . ذاریات / 58

المرة الأخیرة عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی التی ینتهی إلیها علم الخلائق و أعمالهم أو ما ینزل من فوقها و یصعد من تحتها إلیها و لعلها شبهت بالسدرة و هی شجرة النبق لأنهم یجتمعون فی ظلها و روی مرفوعا أنها فی السماء السابعة عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی الجنة التی یأوی إلیها المتقون أو أرواح الشهداء إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی تعظیم و تکثیر لما یغشاها بحیث لا یکتنهها نعت و لا یحصیها عدد و قیل یغشاها الجم الغفیر من الملائکة یعبدون الله عندها ما زاغَ الْبَصَرُ ما مال بصر رسول الله عما رآه وَ ما طَغی و ما تجاوزه بل أثبته إثباتا صحیحا مستیقنا أو ما عدل عن رؤیة العجائب التی أمر برؤیتها و ما جاوزها لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری أی و الله لقد رأی الکبری من آیاته و عجائبه الملکیة و الملکوتیة لیلة المعراج و قد قیل إنها المعنیة بما رأی و یجوز أن تکون الکبری صفة للآیات علی أن المفعول محذوف أی شیئا من آیات ربه أو من مزیدة (1) و قال الطبرسی رضی الله عنه فی قوله تعالی ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی أی لم یکذب فؤاد محمد صلی الله علیه و آله ما رآه بعینه قال ابن عباس رأی محمد ربه بفؤاده

وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَیْ عَلِمَهُ عِلْماً یَقِیناً بِمَا رَآهُ مِنَ الْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ.

و قیل إن الذی رآه هو جبرئیل علی صورته التی خلقه الله علیها و قیل و هو ما رآه من ملکوت الله و أجناس مقدوراته عن الحسن قال و عرج بروح محمد إلی السماء و جسده فی الأرض و قال الأکثرون و هو الظاهر من مذاهب أصحابنا و المشهور فی أخبارهم إن الله تعالی صعد بجسمه إلی السماء حیا سلیما حتی رأی ما رأی من ملکوت السماوات بعینه و لم یکن ذلک فی المنام

وَ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ قَالَ رَأَیْتُ نَهَراً وَ رَأَیْتُ وَرَاءَ النَّهَرِ حِجَاباً وَ رَأَیْتُ وَرَاءَ الْحِجَابِ نُوراً لَمْ أَرَ غَیْرَ ذَلِکَ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی قَالَ رَأَیْتُ نُوراً.

و روی ذلک عن مجاهد و عکرمة أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری

ص: 288


1- أنوار التنزیل 2: 472 و 473.

مرتبه دوم می­باشد. «عند سدرۀ المنهی» آنچه که علم و اعمال آفریده­ها بدان منتهی می­شود. یا آنچه از بالای آن پایین می­آید و از پایین آن بالا می­رود. و چه بسا دلیل شباهت آن به «السدرۀ» - درخت کنار - در این باشد که در سایه آن گرد می­آیند. و روایت شده که در آسمان هفتم برپا شده است. «عندها جنۀ المأوی» بهشتی که پرهیزگاران یا روح­های شهداء بدان پناه می­برند «إذ یغشی السدر ما یغشی» به جهت بزرگ و فراوان جلوه دادن چیزی است که می­پوشاند به گونه­ای که قابل وصف و قابل شمارش نیست. و گفته شده: گروه انبوهی از فرشتگان آن را می­پوشانند و در کنار آن خداوند را عبادت می­کنند. «ما زاغ البصر» یعنی دیدگان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آنچه مشاهده کرد متمایل نشد. «و ما طغی» یعنی از آن تجاوز نکرد. «و لقد رأی من آیات ربّه الکبری» یعنی به خدا سوگند آیات بزرگ خداوند و شگفتی­های ملکی و ملکوتی او را در شب معراج دید. و گفته شده: مقصود از آیات، چیزهایی است که مشاهده نمود. و ممکن است «الکبری» صفت آیات باشد به در نظر گرفتن اینکه مفعول، حذف شده است. یعنی شماری از آیات خداوند. یا اینکه «من» زائده باشد. (1)

طبرسی رضی الله عنه در باره این فرموده خداوند «ما کذب الفؤاد ما رأی» گوید: آنچه را پیامبر با چشم دیده بود دلش آن را تکذیب نکرد. ابن عباس گفته است یعنی: حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم پروردگار خود را با چشم دل دیده است. و این معنی را نیز محمد بن حنفیه از پدرش از علی علیه السلام روایت کرده است، و این به معنی علم پیدا کردن به وجود خدا است، یعنی با دیدن آیات الهی علم به وجود خدا به مرحله یقین رسیده است. و نقل شده است که: آنچه را پیامبر خدا دیده است جبرئیل بوده که او را به صورتی که آفریده شده دیده است. و گفته­اند: آنچه را که پیامبر خدا دیده است ملکوت الهی و انواع مختلف قدرت­های او بوده است، و نیز گفته است که روح پیامبر از زمین به آسمان برده شده است و جسد آن حضرت در زمین مانده است. اما اکثر مفسرین و ظاهر مذهب علمای شیعه و مشهور در اخباری که نقل می کنند این است که خداوند پیامبر اسلام را با جسمش سالم و زنده به معراج برده است و با چشم سر در حالت بیداری آنچه را که از ملکوت گفته شده است مشاهده نموده است و در این اتفاق در خواب نبود. از ابی العالیه روایت شده از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: آیا در شب معراج پروردگارت را دیدی؟ حضرت فرمودند: شب معراج نهر آبی را دیدم که پشت آن پرده­ای را دیدم و پشت پرده، نوری را می­دیدم و به جز این چیز دیگری را ندیدم.

از ابو ذر و ابو سعید خدری روایت شده که از پیامبر خدا در باره آیه «ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی» فرمودند: من نوری را دیدم، و همین معنی از مجاهد و عکرمه نیز روایت شده است. «أ فتمارونه علی ما یری»

ص: 288


1- . انوار التنزیل 2 : 472 - 473

و ذلک أنهم جادلوه حین أسری به فقالوا صف لنا بیت المقدس و أخبرنا عن عیرنا فی طریق الشام وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری أی جبرئیل فی صورته نازلا (1) من السماء نزلة أخری و ذلک أنه رآه مرتین فی صورته عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی أی رآه محمد و هو عند سدرة المنتهی و هی شجرة عن یمین العرش فوق السماء السابعة انتهی إلیها علم کل ملک (2) و قیل هی شجرة طوبی إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی قیل یغشاها الملائکة أمثال الغربان حین یقعن علی الشجرة

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: رَأَیْتُ عَلَی کُلِّ وَرَقَةٍ مِنْ أَوْرَاقِهَا مَلَکاً قَائِماً یُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی.

و قیل یغشاها من النور و البهاء و الحسن و الصفاء الذی یروق الأبصار ما لیس لوصفه منتهی و قیل یغشاها فراش (3) من ذهب عن ابن عباس و کأنها ملائکة علی صورة الفراش یعبدون الله تعالی و المعنی أنه رأی جبرئیل علی صورته فی الحال التی یغشی فیها السدرة من أمر الله و من العجائب المنبهة علی کمال قدرة الله تعالی ما یغشاها ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی لم یمل بصره یمینا و شمالا و ما جاوز القصد و لا الحد الذی حد له لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری مثل سدرة المنتهی و صورة جبرئیل و رؤیته و له ستمائة جناح قد سد الأفق بأجنحته و قیل إنه رأی رفرفا أخضر من رفارف الجنة قد سد الأفق انتهی کلامه رفع الله مقامه. (4)

و أقول: اعلم أن عروجه صلی الله علیه و آله إلی بیت المقدس ثم إلی السماء فی لیلة واحدة بجسده الشریف مما دلت علیه الآیات و الأخبار المتواترة من طرق الخاصة و العامة و إنکار أمثال ذلک أو تأویلها بالعروج الروحانی أو بکونه فی المنام ینشأ إما من قلة التتبع فی آثار الأئمة الطاهرین أو من قلة التدین و ضعف الیقین أو الانخداع بتسویلات المتفلسفین و الأخبار الواردة فی هذا المطلب لا أظن مثلها ورد فی شی ء من أصول المذهب فما أدری

ص: 289


1- فی المصدر: فی صورته التی خلق علیها نازلا.
2- فی المصدر: بعد ذلک: و قیل: الیها ینتهی ما یهبط به من فوقها من أمر اللّه عن ابن مسعود و الضحّاک، و قیل: إلیها ینتهی أرواح الشهداء، و قیل إلیها ینتهی ما یهبط به من فوقها و یقبض منها، و إلیها ینتهی ما یعرج من الأرواح و یقبض منها، و المنتهی: موضع الانتهاء.
3- الفراش: طائر صغیر یتهافت علی السراج فیحترق، یقال له بالفارسیة: پروانه.
4- مجمع البیان 9: 174 و 175.

زیرا با آن حضرت پس از آنکه به معراج رفت مجادله می­کردند و به ایشان می­گفتند: برای ما بیت المقدس را توصیف کن و از قافله­ای که در راه شام داریم به ما خبر بده. «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری» یعنی پیامبر اسلام جبرئیل را بار دیگر که بر او نازل شده بود در حال نزول به همان صورتی که آفریده شده است دیده بود، که جبرئیل را به صورت اصلی دو مرتبه دیده است. «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی» یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم جبرئیل را دید در حالتی که جبرئیل کنار سدرة المنتهی بود، و سدره درختی است بالای آسمان هفتم در طرف راست عرش که دانش هر فرشته ای به آن منتهی می­شود و گفته شده: سدرة المنتهی همان درخت معروف (طوبی) است. «إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی» از حسن و مقاتل نقل شده است که فرشتگان مانند کلاغ­هایی که روی درختی می نشینند هنگامی که روی درخت (سدرة المنتهی) می نشینند تمام سدره را می­پوشانند. از پیامبر خدا روایت شده است که فرمودند: روی هر برگی از برگ­های سدرة المنتهی فرشته ای را ایستاده دیدم که مشغول تسبیح پروردگار متعال بود. و گفته شده: سدرة المنتهی در هاله ای از نور و تابش و حسن و صفا فرو می­رود آن چنان که چشم­ها را خیره می­کند و توصیف آن پایان پذیر نمی­باشد. و روایت شده است که پروانه هایی طلایی سدرة المنتهی فرا می­گیرند، و گویا این پروانه ها فرشتگانی هستند به صورت پروانه که سرگرم عبادت خداوند هستند. معنی آیه چنین است: حضرت محمد صلی الله علیه و اله و سلم جبرئیل علیه السلام را مشاهده فرمود، در حالی که تصویر آن گذشت که درخت سدره به فرمان الهی پوشیده شده بود، و از شگفتی­هایی که انسان را به کمال قدرت الهی ارشاد می­کند.

«ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی» یعنی: نه چشم پیامبر خیره شد و نه به چپ و راست گردش نمود، و یعنی چشم او از حد اعتدال و میزانی که برای او تعیین شده بود منحرف نگشت. «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری» مانند سدرة المنتهی، و تصویر جبرئیل و دیدن آن در حالتی که دارای ششصد بال بود که با پرهای خود افق را پوشانده بود، و نقل شده است که حضرت یکی از فرش­های سبز رنگ بهشت را مشاهده نموده است که تمام افق را پوشانده بود.

می­گویم: بدان که عروج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به بیت المقدس و سپس به آسمان در یک شب با جسم مبارکش، از جمله مسائلی است که آیات و روایات متواتری از طریق شیعه و سنّی بر آن دلالت دارد و منشأ و دلیل انکار این دسته از روایات یا تاویل آن به روحانی بودن معراج یا تاویل به در خواب دیدن آن، ناشی از تتبّع و بررسی اندک در آثار ائمه طاهرین یا کم توجهی به دین و ضعف یقین، یا فریفته شدن به اقوال گمراه کننده فیلسوفان است. و گمان نمی­کنم در هیچ یک از اصول مذهب به اندازه این مسأله،

ص: 289

ما الباعث علی قبول تلک الأصول و ادعاء العلم فیها و التوقف فی هذا المقصد الأقصی فبالحری أن یقال لهم أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ و أما اعتذارهم بعدم قبول الفلک للخرق و الالتیام فلا یخفی علی أولی الأفهام أن ما تمسکوا به فی ذلک لیس إلا من شبهات الأوهام مع أن دلیلهم علی تقدیر تمامه إنما یدل علی عدم جواز الخرق فی الفلک المحیط بجمیع الأجسام و المعراج لا یستلزمه و لو کانت أمثال تلک الشکوک و الشبهات مانعة من قبول ما ثبت بالمتواترات لجاز التوقف فی جمیع ما صار فی الدین من الضروریات و إنی لأعجب من بعض متأخری أصحابنا کیف أصابهم الوهن فی أمثال ذلک مع أن مخالفیهم مع قلة أخبارهم و ندرة آثارهم بالنظر إلیهم و عدم تدینهم لم یجوزوا ردها و لم یرخصوا فی تأویلها و هم مع کونهم من أتباع الأئمة الأطهار علیهم السلام و عندهم أضعاف ما عند مخالفیهم من صحیح الآثار یقتصون آثار شرذمة من سفهاء المخالفین و یذکرون أقوالهم بین أقوال الشیعة المتدینین أعاذنا الله و سائر المؤمنین من تسویلات المضلین.

و اعلم أن قدماء أصحابنا و أهل التحقیق منهم لم یتوقفوا فی ذلک.

قال شیخ الطائفة قدس الله روحه فی التبیان و عند أصحابنا و عند أکثر أهل التأویل و ذکره الجبائی أیضا أنه عرج به فی تلک اللیلة إلی السماوات حتی بلغ سدرة المنتهی فی السماء السابعة و أراه الله من آیات السماوات و الأرض ما ازداد به معرفة و یقینا و کان ذلک فی یقظته دون منامه و الذی یشهد به القرآن الإسراء من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصی و الثانی یعلم بالخبر انتهی (1) و قوله عند أصحابنا یدل علی اتفاقهم علی ذلک فلا یعبأ بما أسند ابن شهرآشوب إلی أصحابنا من اقتصار الإمامیة علی المعراج إلی بیت المقدس کما سیأتی.

و قال فی المقاصد و شرحه قد ثبت معراج النبی صلی الله علیه و آله بالکتاب و السنة و إجماع الأمة إلا أن الخلاف فی أنه فی المنام أو فی الیقظة و بالروح فقط أو الجسد و إلی المسجد

ص: 290


1- تفسیر التبیان 2: 194 ط 1. قوله: و الثانی یعلم بالخبر، أقول أراد اسراءه إلی السماوات، و قد عرفت قبیل ذلک أنّه یعلم أیضا بالقرآن فتأمل.

اخبار و روایت­ وارده شده باشد. و نمی­دانم به چه انگیزه­ای آن اصول را پذیرفته­اند و در باره آن ادعای علم و دانش دارند و به این مقصد دور و دراز بسنده کرده­اند. پس شایسته است به آنان گفته شود: «أفتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض». اما عذر طلبی آنان به اینکه فلک را قبول ندارند به جهت خرق و التیام (باز و بسته شدن فلک) می­باشد و بر انسان­های دانا آشکار است که آنچه آن­ها در این مسأله بدان تمسّک می­جویند چیزی جز شبهه­های وهم­انگیز نمی­باشد با وجود اینکه دلیل آنان برای تقدیر تمام آن (معراج) در واقع دالّ بر عدم جواز خرق در فلکی است که همه اجسام را احاطه می­کند و معراج مستلزم آن نیست. و اگر قرار باشد اینچنین شک و شبهه­هایی مانع از قبول آنچه باشد که با اخبار و روایت­های متواتر ثابت شده، جایز می­گردد که در همه ضروریات دین توقف و درنگ کنیم. و من از برخی علمای متاخر اصحاب ما در شگفتم که چگونه در این چنین مواردی دچار ضعف و سستی شده­اند، با وجود اینکه مخالفان آن­ها علی رغم اندک بودن اخبار و آثارشان و عدم تدیّنشان در مقایسه با آنان، انکار این قضیه را جایز ندانسته­اند و اجازه تاویل آن را نداده­اند. و اینان علی رغم اینکه از پیروان ائمه اطهار علیهم السلام هستند و چندین برابر مخالفان آثار و روایت­های صحیح دارند، از شمار اندکی از بی­خردان مخالف پیروی می­کنند و اقوال آنان را در میان اقوال شیعیان متدیّن ذکر می­کنند. خداوند ما و دیگر مؤمنان را از این اندیشه­های فریبکارانه گمراهان پناه دهد.

و بدان اصحاب قدمای ما و اهل تحقیق در این باره توقّف و درنگ نکرده و تردید نداشته­اند.

شیخ الطائفۀ - قدس الله روحه - در تبیان گوید: در نزد اصحاب ما و در نزد بسیاری از اهل تأویل - و جبّائی نیز آن را ذکر کرده - که آن حضرت در آن شب به آسمان بالا رفت تا اینکه به سدرۀ المنتهی در آسمان هفتم رسید و خداوند شماری از آیات و نشانه­های آسمان­ها و زمین را به او نشان داد تا به واسطه آن، بر معرفت و یقین او افزوده شود. و این اتفاق در زمان بیداری آن حضرت بود نه خوابش، و آنچه قرآن بدان گواهی می­دهد سیر شبانه پیامبر از مسجد الحرام به مسجد الاقصی است و معراج آن حضرت به آسمان­ها با اخبار و روایت­ها دانسته می­شود. پایان سخن. (1) و اینکه گفته است «در نزد اصحاب ما» می­رساند که آنان بر این مسأله اتفاق نظر دارند. پس به آنچه ابن شهر آشوب به اصحاب ما اسناد داده که فقط شیعه امامیه به معراج به سوی بیت المقدس باور دارند، قابل توجه نیست. در ادامه در این مسأله سخن خواهیم گفت.

در مقاصد و شرح آن گوید: معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با کتاب و سنّت و اجماع امّت ثابت شده است. اما مسأله اختلافی در باره اینکه آیا معراج در خواب بوده یا بیداری، و معراج روحانی بوده یا جسمانی روحانی، و تنها به مسجد

الاقصی بوده یا به آسمان نیز عروج کرده، (باید گفت) حقیقت این است که معراج در بیداری با عروج جسم به سوی مسجد الاقصی اتفاق افتاد و قرآن بر آن گواهی می­دهد و اجماع قرن دوم بر آن دلالت دارند و بنا بر احادیث مشهور از مسجد

ص: 290


1- . تفسیر التبیان 2 : 194

الأقصی فقط أو إلی السماء و الحق أنه فی الیقظة بالجسد إلی المسجد الأقصی بشهادة الکتاب و إجماع القرن الثانی و من بعده إلی السماء بالأحادیث المشهورة و المنکر مبتدع ثم إلی الجنة و العرش أو إلی طرف العالم علی اختلاف الآراء بخبر الواحد و قد اشتهر أنه نعت لقریش المسجد الأقصی علی ما هو علیه و أخبرهم بحال عیرهم فکان علی ما أخبر و بما رأی فی السماء من العجائب و بما شاهد من أحوال الأنبیاء علی ما هو مذکور فی کتب الحدیث.

لنا أنه أمر ممکن أخبر به الصادق و دلیل الإمکان تماثل الأجسام فیجوز الخرق علی السماء کالأرض و عروج الإنسان و أما عدم دلیل الامتناع (1) فإنه لا یلزم من فرض وقوعه محال و أیضا لو کان دعوی النبی صلی الله علیه و آله المعراج فی المنام أو بالروح لما أنکره الکفرة غایة الإنکار و لم یرتد بعض من أسلم ترددا منه فی صدق النبی صلی الله علیه و آله.

تمسک المخالف بما روی عن عائشة أنها قالت و الله ما فقد جسد محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و عن معاویة أنها کانت رؤیا صالحة و أنت خبیر بأنه علی تقدیر صحته لا یصلح حجة فی مقابلة ما ورد من الأحادیث و أقوال کبار الصحابة و إجماع القرون اللاحقة انتهی.

أقول: لو أردت استیفاء الأخبار الواردة فی هذا الباب لصار مجلدا کبیرا و إنما نورد هاهنا بعض ما یتعلق بکیفیة المعراج و حقیته و سائر الأخبار متفرقة فی سائر الأبواب.

الأخبار

«1»

عد، العقائد اعتقادنا فی الجنة و النار أنهما مخلوقتان و أن النبی صلی الله علیه و آله قد دخل الجنة و رأی النار حین عرج (2).

«2»

أَقُولُ رُوِیَ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الَّذِی سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ فَقَوْلُهُ تَعَالَی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ

ص: 291


1- کذا فی النسخ و الظاهر «دلیل عدم الامتناع».
2- اعتقادات الصدوق: 100.

الاقصی به سوی آسمان عروج کرد. و کسی که آن را انکار کند، مبتدع است. و سپس بنا بر اختلاف آراء به خبر واحد، از آسمان به بهشت و عرش، یا به کرانه­های عالم بود. و معروف است که پیامبر برای قریش، مسجد الاقصی را همانگونه که بود، توصیف کرد و آنان را از وضعیت کاروان و قافله­شان خبر داد و کاروان بر همان وضعیتی بودند که پیامبر خبر داده بود، و آنان را از شگفتی­هایی که در آسمان دید و از وضعیت پیامبران بر منوالی که در کتاب­های حدیثی آمده است، خبر داد.

ما این مسأله را مطرح می­کنیم که امر ممکنی وجود دارد که صادق (خدا یا قرآن) از آن خبر داده است و دلیل ممکن بودن، تماثل و شباهت اجسام است. پس جایز است آسمان همچون زمین باز شود و انسان عروج کند. و اما نبود دلیل امتناع، ملزم نمی­گرداند که وقوع آن را محال و ناممکن فرض کنیم. و همچنین اگر ادعای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، معراج در خواب یا معراج با روح باشد، کافران شدیداً او را انکار و تکذیب نمی­کردند و برخی از مسلمانان به خاطر تردید داشتن در صدق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، از دین بر نمی­گشتند.

مخالف به روایتی که از عائشه نقل کرده، تمسّک برده است که عائشه گفته است: سوگند به خدا جسم محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ناپدید و محو نشد. و به روایتی از معاویه که گفته است: آن، رویای صادقه بود. و تو می­دانی بر فرض درست بودنش، نمی­توان آن را به عنوان حجّت در برابر روایت­ها و اقوال بزرگان صحابه و اجماع قرن­های بعدی در نظر گرفت. پایان سخن.

می­گویم: اگر می­خواستم همه روایت­های وارد شده در این باب را بیاورم، یک جلد بزرگ می­شد و ما در اینجا برخی روایت­هایی را که مربوط به کیفیت و معراج پیامبر و حقانیّت آن است، می­آوریم. و دیگر روایت­ها در باب­های دیگر به صورت پراکنده ذکر شد.

روایات

روایت1.

اعتقادات: اعتقاد ما در باره بهشت و دوزخ این است که آن دو دو مخلوق­اند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمان معراج وارد بهشت شد و دوزخ را دید. (1)

روایت2.

می­گویم: در تفسیر نعمانی با اسنادی که در باب قرآن از امام صادق علیه السلام می­آید، روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: پاسخ و ردّ کسی که معراج را انکار می­کند این فرموده خداوند متعال است که می­فرماید: «وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی * فَأَوْحَی إِلَی عَبْدِهِ

ص: 291


1- . اعتقادات صدوق : 100

ما أَوْحی إِلَی قَوْلِهِ عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی فَسِدْرَةُ الْمُنْتَهَی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (1) وَ إِنَّمَا أَمَرَ تَعَالَی رَسُولَهُ أَنْ یَسْأَلَ الرُّسُلَ فِی السَّمَاءِ وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام هَذَا کُلُّهُ فِی لَیْلَةِ الْمِعْرَاجِ (2) وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی (3) وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی دَاخِلُهُ مِنْ خَارِجِهِ وَ خَارِجُهُ مِنْ دَاخِلِهِ مِنْ نُورِهِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ الْخَبَرَ (4) وَ قَالَ صلی الله علیه و آله (5) لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قیعان (6) (قِیعَاناً) وَ رَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَةً یَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا بَالُکُمْ قَدْ أَمْسَکْتُمْ (7) فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ فَقُلْتُ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ قَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا سَکَتَ أَمْسَکْنَا

ص: 292


1- الزخرف: 45.
2- فی تفسیر القمّیّ: و انما رآهم فی السماء لیله اسری به.
3- أضاف القمّیّ فی التفسیر: و السدرة المنتهی فی السماء السابعة، و جنة المأوی عندها.
4- للخبر ذیل ترکه المصنّف اختصارا.
5- فی تفسیر القمّیّ: و بهذا الاسناد و أشار الی اسناد ذکرته فی الذیل.
6- فی تفسیر القمّیّ: فیها قیعانا یققا. أقول قیعان جمع القاع: أرض سهلة مطمئنة قد انفرجت عنها الجبال و الآکام. و یقق محرکة و کمکتف: شدید البیاض.
7- فی تفسیر القمّیّ: ما لکم ربما بنیتم و ربما أمسکتم.

مَا أَوْحَی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی *أَفَتُمَارُونَهُ عَلَی مَا یَرَی * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی *عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی»(1) {در حالی که او در افق اعلی بود. سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد. آن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود. آنچه را دل دید انکار [ش] نکرد. آیا در آنچه دیده است با او جدال می کنید؟ و قطعاً بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرة المنتهی. در همان جا که جنّة المأوی است.} سپس خداوند سبحان فرمود: «وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» (2) {و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟} و در حقیقت خداوند متعال به پیامبرش دستور داد که در آسمان از پیامبران سؤال بپرسد. و مانند آن، این فرموده خداوند است: «فَإِن کُنتَ فِی شَکٍّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ»(3)

{و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی، از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی] می خواندند بپرس.} یعنی پیامبران، و همه این اتفاقات در شب معراج رخ داد.

اما جواب و ردّ کسانی که خلق بهشت و دوزخ را انکار می­کنند این فرموده خداوند است: «عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی»(4)

{در نزدیک سدرة المنتهی. در همان جا که جنّة المأوی است.} و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وارد بهشت شدم و در آن کاخی از یاقوت سرخ دیدم که از نور و درخشش بسیار، داخل آن از بیرون، و بیرون آن از داخل دیده می­شد. گفتم: ای جبرئیل! این کاخ برای کیست؟ گفت: برای کسی که نیک سخن بگوید و بر روزه مداومت داشته باشد و اطعام کند و شب­هنگام در حالی که مردم در خواب­اند شب را با عبادت بیدار بماند. بخشی از روایت.

و فرمود: وقتی مرا به معراج بردند، وارد بهشت شدم و در آنجا زمین بسیار سفیدی را دیدم و فرشتگان را دیدم که خشتی از طلا و خشتی از نقره می سازند و گاهی از آن دست می کشند. به آن­ها گفتم: چگونه است که شما، گاهی می سازید و گاهی دست می کشید؟ گفتند: تا این که نفقه به ما برسد. گفتم: نفقه شما چیست؟ گفتند: این که مومن در دنیا بگوید: سبحان الله و الحمد لله و لااله الاالله و الله اکبر، پس زمانی که بگوید، می سازیم، و زمانی که خودداری کند، دست می کشیم.

ص: 292


1- . نجم / 7 - 15
2- . زخرف / 45
3- . یونس / 94
4- . نجم / 14- 15

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی سَبْعِ سَمَاوَاتِهِ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی وَ أَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَجْلَسَنِی عَلَی دُرْنُوکٍ مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ وَ نَاوَلَنِی سَفَرْجَلَةً فَانْفَلَقَتْ نِصْفَیْنِ وَ خَرَجَتْ مِنْهَا حَوْرَاءُ فَقَامَتْ بَیْنَ یَدَیَّ وَ قَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکِ السَّلَامُ مَنْ أَنْتِ قَالَتْ أَنَا الرَّاضِیَةُ الْمَرْضِیَّةُ خَلَقَنِی الْجَبَّارُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ أَعْلَایَ مِنَ الْکَافُورِ وَ وَسَطِی مِنَ الْعَنْبَرِ وَ أَسْفَلِی مِنَ الْمِسْکِ عُجِنْتُ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ قَالَ لِی رَبِّی (1) کُونِی فَکُنْتُ وَ هَذَا وَ مِثْلُهُ دَلِیلٌ عَلَی خَلْقِ الْجَنَّةِ وَ کَذَا الْکَلَامُ فِی النَّارِ (2).

أقول: ذکر علی بن إبراهیم مثله فی مفتتح تفسیره عند تنویع آیات القرآن (3).

«3»

وَ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ کَنْزِ الْفَوَائِدِ، تَأْلِیفِ الشَّیْخِ الْجَلِیلِ أَبِی الْفَتْحِ الْکَرَاجُکِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ عِنْدَ ذِکْرِ الْمُعَمَّرِینَ أَخْبَرَنَا الْقَاضِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ لَاحِقِ بْنِ سَابِقٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّائِبِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الشَّرْقِیِّ بْنِ الْقُطَامِیِّ عَنْ تَمِیمِ بْنِ وَهْلَةَ الْمُرِّیِّ قَالَ حَدَّثَنِی الْجَارُودُ بْنُ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِیُّ وَ کَانَ نَصْرَانِیّاً فَأَسْلَمَ عَامَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ کَانَ قَارِئاً لِلْکُتُبِ عَالِماً بِتَأْوِیلِهَا عَلَی وَجْهِ الدَّهْرِ وَ سَالِفِ الْعَصْرِ بَصِیراً بِالْفَلْسَفَةِ وَ الطِّبِّ ذَا رَأْیٍ أَصِیلٍ وَ وَجْهٍ جَمِیلٍ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا فِی أَیَّامِ إِمَارَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ: وَفَدْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 293


1- فی تفسیر القمّیّ زیادة هی: فکنت لاخیک علیّ بن أبی طالب. قال: و قال أبو عبد اللّه علیه السلام کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یکثر تقبیل فاطمة علیها السلام، فغضبت من ذلک عائشة فقالت یا رسول اللّه إنک تکثر تقبیل فاطمة! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا عائشة انه لما اسری بی الی السماء دخلت الجنة فأدنانی جبرئیل علیه السلام من شجرة طوبی، و ناولنی من ثمارها فاکلته، فلما، هبطت الی الأرض فجعل اللّه ذلک الماء فی ظهری فواقعت خدیجة فحملت بفاطمة، فما قبلتها الا وجدت رائحة شجرة طوبی منها، و مثل ذلک کثیر ممّا هو ردّ علی من أنکر المعراج و خلق الجنة و النار.
2- المحکم و المتشابه: 105- 110.
3- تفسیر القمّیّ: 19 و 20، و فیه اختلافات ذکرت بعضها.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی که پروردگارم مرا به هفت آسمانش برد، جبرئیل دستم را گرفت و مرا وارد بهشت کرد و بر روی فرشی از فرش­های بهشت، نشاند. سپس یک «به» به من داد، آن به، دو نیم شد و از میان آن یک حوری، خارج شد و در مقابل من ایستاد و گفت: السلام علیک یا محمد، السلام علیک یا أحمد، السلام علیک یا رسول الله، گفتم: و علیک السلام، تو کیستی؟ گفت: من، راضیه مرضیه هستم که خداوند جبار مرا از سه نوع آفرید، قسمت پایین بدن من از مشک و وسط آن از عنبر و قسمت بالای بدنم از کافور است و با آب حیات، خمیر شده ام. سپس خداوند عز و جل به من گفت: باش، و من به وجود آمدم. و این روایت و روایت­های شبیه آن دلیل بر خلقت بهشت است و سخن در باره دوزخ بر همین منوال است. (1)

می­گویم: علی بن ابراهیم همین حدیث را در آغاز تفسیر خود در مبحث تنویع آیات قرآن ذکر کرده است. (2)

روایت3.

در کتاب کنز الفوائد تالیف کراکجی در ذکر معمّرین آمده است: جارود بن منذر عبدی که مردی مسحیی بود و در سال صلح حدیبیه مسلمان شد و اسلامش نیکو گشت، و او کتاب­ها را خوانده و تفسیرشان را دانسته و در روزگار گذشته فلسفه و طب می­دانست، رأی درست و چهره زیبا داشت و در دوران عمر بن خطاب برای ما چنین باز گفت که: من همراه

ص: 293


1- . محکم و متشابه : 105 - 106
2- . تفسیر قمی : 19 - 20

فِی رِجَالٍ مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ ذَوِی أَحْلَامٍ وَ أَسْنَانٍ وَ فَصَاحَةٍ (1) وَ بَیَانٍ وَ حُجَّةٍ وَ بُرْهَانٍ فَلَمَّا بَصُرُوا بِهِ رَاعَهُمْ مَنْظَرُهُ وَ مَحْضَرُهُ (2) فَقَالَ زَعِیمُ الْقَوْمِ لِی دُونَکَ مَنْ أَمَمْتَ (3) فَمَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نُکَلِّمَهُ فَاسْتَقْدَمْتُ دُونَهُمْ إِلَیْهِ فَوَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقُلْتُ سَلَامٌ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ثُمَّ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

یَا نَبِیَّ الْهُدَی أَتَتْکَ رِجَالٌ*** قَطَعَتْ قَرْدَداً وَ آلًا فَآلًا (4)

جَابَتِ الْبِیدَ وَ الْمَهَامِهَ حَتَّی*** عَالَهَا مِنْ طُوَی السُّرَی مَا عَالا (5)

قَطَعَتْ دُونَکَ الصَّحَاصِحَ تَهْوَی*** لَا تَعُدُّ الْکَلَالَ فِیکَ کَلَالًا

کُلُّ دَهْنَاءَ یَقْصُرُ الطَّرْفُ عَنْهَا*** أَرْقَلَتْهَا قِلَاصُنَا إِرْقَالًا (6)

وَ طَوَتْهَا الْعِتَاقُ تَجْمَحُ فِیهَا*** بِکُمَاةٍ مِثْلِ النُّجُومِ تَلَالا (7)

ثُمَّ لَمَّا رَأَتْکَ أَحْسَنَ مَرْءٍ (8)*** أُفْحِمَتْ عَنْکَ هَیْبَةً وَ جَلَالًا (9)

ص: 294


1- فی نسخة: و سماحة و بیان.
2- فی المصدر: راعهم منظره و محضره عن بیان، و اعتراهم الارواع فی أبدانهم. و فی مقتضب الاثر: وعن بهم الأرواح فی أبدانهم.
3- فی المصدر: دونک من أممت بنا اممه. و فی مقتضب الاثر: أقمه.
4- القردد: ما ارتفع و غلظ من الأرض. و الال: أطراف الجبل و نواحیه.
5- جاب البلاد: قطعها. و المهامه بالهاء: جمع المهمه و المهمهة: المفازة البعیدة. و البید جمع البیداء. قوله: عالها، لعله من عال الشی ء فلانا: ثقل علیه و أهمه، و فی المصدر و مقتضب الاثر: عالها من طوی السری ما غالا. و هو الصحیح، من غاله: أخذه من حیث لا یدری، و طوی البلاد: قطعها.
6- الدهناء: الفلاة. و أرقلتها: قطعتها. و القلاص جمع القلوص: الإبل الطویلة القوائم الشابة منها أو الباقیة علی السیر.
7- العتاق جمع العتیق: الرائع من کل شی ء و خیاره و لعله هاهنا وصف للفرس. و جمع الفرس استعصی. و الکماة جمع الکمی: الشجاع أو لابس السلاح لانه یکمی نفسه أی یسترها بالدرع و البیضة.
8- فی مقتضب الاثر: أحسن مرأی. و المصدر یحتمله.
9- هکذا فی الکتاب، و لعله مصحف فحمت، أی لم تستطع جوابا. أو اقحمت کما هو المحتمل فی المصدر.

مردانی از تیره عبد القیس که صاحبان خرد و سالخورده و دارای شیوائی و بیان و حجت و برهان بودند شرفیاب حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شدم. چون چشم آنان به پیامبر افتاد از هیبت آن حضرت و محضر او به هراس افتادند و زبانشان بند آمد و به لرزه افتادند و رئیس آن قوم به من گفت: خودت دانی با این آقا که ما را نزد او آوردی و ما توانائی نداریم با او سخن گوئیم و من پیشاپیش آنان نزد آن حضرت رفتم و برابرش ایستادم و گفتم: درود بر تو ای رسول خدا، پدر و مادرم به قربانت و این اشعار را انشاء کردم و گفتم:

ای پیامبر خدا مردانی نزد تو آمدند، که زمین­های مرتفع و سراب­ها را پیمودند.

بیابان­ها را دره به دره درنوردیدند و به خاطر طولانی شدن شب­روی مشقت و سخی زیادی متحمل شدند.

زمین­های صاف و هموار را مشتاقانه طی کردند و رنج و سختی راه را برای رسیدن به تو نادیده انگاشتند.

چشم از دیدن انتهای هر بیابان قاصر می­ماند و یارای دینش نبود، شتران جوان ما این بیابان­ها را پیمودند.

و اسبان نیک­نژادی که بر آن می­تازند و دلاورانی بر این اسبان هستند که مانند اختران می­تابند.

سپس چون تو را بهترین مردان دیدند، از هیبت و جلالت زبانشان بند آمد.

ص: 294

تَتَّقِی شَرَّ بَأْسِ یَوْمٍ عَصِیبٍ*** هَائِلٍ (1) أَوْجَلَ الْقُلُوبَ وَ هَالا (2)

نَحْوَ نُورٍ مِنَ الْإِلَهِ وَ بُرْهَانٍ*** وَ بِرٍّ وَ نِعْمَةٍ أَنْ تَنَالا

وَ أَمَانٍ مِنْهُ لَدَی الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ*** إِذِ الْخَلْقُ لَا یُطِیقُ السُّؤَالا

فَلَکَ الْحَوْضُ وَ الشَّفَاعَةُ وَ الْکَوْ***ثَرُ وَ الْفَضْلُ إِذْ یَنُصُّ السُّؤَالا (3)

أَنْبَأَ الْأَوَّلُونَ بِاسْمِکَ فِینَا*** وَ بِأَسْمَاءٍ بَعْدَهُ تَتَسَالَی (4)

قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِصَفْحَةِ وَجْهِهِ الْمُبَارَکِ شِمْتُ مِنْهُ ضِیَاءً لَامِعاً سَاطِعاً کَوَمِیضِ (5) الْبَرْقِ فَقَالَ یَا جَارُودُ لَقَدْ تَأَخَّرَ بِکَ وَ بِقَوْمِکَ الْمَوْعِدُ (6) وَ قَدْ کُنْتُ وَعَدْتُهُ قَبْلَ عَامِی ذَلِکَ أَنْ أَفِدَ إِلَیْهِ بِقَومِی فَلَمْ آتِهِ وَ أَتَیْتُهُ فِی عَامِ الْحُدَیْبِیَةِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِنَفْسِی أَنْتَ مَا کَانَ إِبْطَائِی عَنْکَ إِلَّا أَنَّ جُلَّةَ قَوْمِی أَبْطَئُوا عَنْ إِجَابَتِی حَتَّی سَاقَهَا اللَّهُ إِلَیْکَ لِمَا أَرَادَهَا بِهِ مِنَ الْخَیْرِ لَدَیْکَ فَأَمَّا مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهُ فَحَظُّهُ فَاتَ مِنْکَ فَتِلْکَ أَعْظَمُ حَوْبَةً (7) وَ أَکْبَرُ عُقُوبَةً (8) فَقَالَ سَلْمَانُ وَ کَیْفَ عَرَفْتَهُ یَا أَخَا عَبْدِ الْقَیْسِ قَبْلَ إِتْیَانِهِ فَأَقْبَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَلَأْلَأُ وَ یُشْرِقُ وَجْهُهُ نُوراً وَ سُرُوراً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ قَسّاً کَانَ یَنْتَظِرُ زَمَانَکَ وَ یَتَوَکَّفُ إِبَّانَکَ (9) وَ یَهْتِفُ بِاسْمِکَ وَ اسْمِ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ وَ أَسْمَاءٍ

ص: 295


1- یوم عصیب: شدید الحر. و الوهال: الخوف و الفزع.
2- زاد فی المصدر و مقتضب الاثر بیتا: ونداء لمحشر الناس طرا***وحسابا لمن تمادی ضلالا
3- فی المصدر : ومقتضب الاثر هنا بیت : خصک الله یا ابن آمنة الخیر***إذا ما تلت سجال سجالا
4- فی المصدر : والمقضب : تتلالا.
5- ومیض البرق لمعانه.
6- فی نسخة: الوعد.
7- الحوبة الاثم.
8- فی المصدر بعد ذلک: و لو کانوا ممن رآک لما تخلفوا عنک، و کان عنده رجل لا أعرفه، قلت: و من هو؟ قالوا: هو سلمان الفارسیّ ذو البرهان العظیم و الشأن القدیم، فقال سلمان إه. أقول قد سقطت من الکنز هنا قطعة طویلة نوجد فی مقتضب الاثر، راجعه أو راجع ج 15: 243 و 245.
9- أی ینتظر زمانک و یتفحص عنه. و إبان الشی ء بالکسر: أوله و حینه.

می­ترسند از شر روزی سخت و هراسناک که بترساند دل­ها را ترساندنی.

به سوی آنکه نور خدا و برهان او است و نیکی و نعمتی است که به دست نیایند.

و امان است از خدا در حشر و نشر، آنجا که مردم تاب پرسش ندارند.

از آنِ توست حوض و شفاعت و کوثر و فضل، چون به طور صریح پرسش شود.

پیشینیان در باره نام تو ما را خبر دادند و به نام­هایی که از بعدا از آن پرسش می­شود.

گفت پیامبر اکرم با تمام صورت شاد و خرم روی به جانب من کرد صورتش چنان می­درخشید که مانند برق بنظر می آمد. فرمود: جارود خود و قومت از موعد مقرّر دیر کردید - من وعده داده بودم یک سال جلوتر از این با قوم خود خدمت پیامبر برسم ولی در سال حدیبیه آمدم - عرض کردم: فدایت شوم یا رسول اللَّه علت تأخیر من این بود که بیشتر قوم و قبیله من از آمدن امتناع داشتند تا بالاخره نعمت و برکتی که باید نصیب آن­ها می­شد ایشان را به جانب شما کشید، هر که نیامد از بهره دیدار شما محروم گردیده که این خود بزرگترین اندوه و گرفتاری است اگر تو را دیده بودند دست از خدمتت بر نمی­داشتند. خدمت پیامبر اکرم مردی بود که او را نمی­شناختم گفتم این شخص کیست؟ سلمان گفت: چگونه پیامبر را قبل از خدمت رسیدن ایشان شناختی. من رو به جانب پیامبر اکرم کردم در حالی که صورتش می­درخشید از نور و شادی. گفتم: یا رسول اللَّه قسّ منتظر ظهور و بعثت شما بود و نام شما و پدر و مادر و اسم­های

ص: 295

لَسْتُ أُصِیبُهَا (1) مَعَکَ وَ لَا أَرَاهَا فِیمَنِ اتَّبَعَکَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَأَخْبِرْنَا فَأَنْشَأْتُ أُحَدِّثُهُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْمَعُ وَ الْقَوْمُ سَامِعُونَ وَاعُونَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ شَهِدْتُ قُسّاً وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ نَادٍ مِنْ أَنْدِیَةٍ إِبَادٍ إِلَی صَحْصَحٍ ذِی قَتَادٍ وَ سَمُرٍ وَ عَتَادٍ وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ بِنِجَادٍ فَوَقَفَ فِی إِضْحِیَانِ لَیْلٍ کَالشَّمْسِ رَافِعاً إِلَی السَّمَاءِ وَجْهَهُ وَ إِصْبَعَهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ السَّبْعَةِ الْأَرْقِعَةِ (2) وَ الْأَرَضِینَ الْمُمْرِعَةِ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ الثَّلَاثَةِ (3) الْمَحَامِدَةِ مَعَهُ وَ الْعِلِّیِّینَ الْأَرْبَعَةِ وَ سِبْطَیْهِ الْمَنِیعَةِ الْأَرْفَعَةِ (4) وَ السَّرِیِّ الْأَلْمَعَةِ وَ سَمِیِّ الْکَلِیمِ الضَّرَعَةِ (5) أُولَئِکَ النُّقَبَاءُ الشَّفَعَةُ وَ الطُّرُقُ الْمَهْیَعَةُ (6) دَرَسَةُ الْإِنْجِیلِ وَ حَفَظَةُ التَّنْزِیلِ عَلَی عَدَدِ النُّقَبَاءِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُحَاةُ الْأَضَالِیلِ نُفَاةُ الْأَبَاطِیلِ الصَّادِقُو الْقِیلِ عَلَیْهِمْ تَقُومُ السَّاعَةُ وَ بِهِمْ تُنَالُ الشَّفَاعَةُ وَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَرْضُ الطَّاعَةِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ لَیْتَنِی مُدْرِکُهُمْ وَ لَوْ بَعْدَ لَأْیٍ مِنْ عُمُرِی وَ مَحْیَایَ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ (7)

فَإِنْ غَالَنِی الدَّهْرُ الحزون (الْخَئُونُ) بِغُولِهِ (8) فَقَدْ غَالَ مَنْ قَبْلِی وَ مَنْ بَعْدُ یُوشِکُ

ص: 296


1- فی نسخة من المصدر: لست أحسها معک.
2- کل سماء یقال له: رقیع، و الجمع أرقعة، و قیل: الرقیع اسم لسماء الدنیا فاعطی کل سماء اسمها.
3- و هم الأئمّة: 1 محمّد الباقر، 2 محمّد الجواد التقی، 3 محمّد بن الحسن المهدی علیهم السلام. و العلیین الأربعة: الأئمّة: 1 علیّ بن أبی طالب أمیر المؤمنین، 2 علیّ بن الحسین زین العابدین السجّاد، 3 علیّ بن موسی الرضا، 4 علیّ بن محمّد النقی علیهم السلام.
4- فی نسخة: و سبطیه الینعة و الارفعة الفرعة. و فی أخری: و سبطیه النبعة و الارفعة الفزعة و فی المصدر: و سبطیه النبعة الارفعة. و فی مقتضب الاثر: و سبطیه النبعة الارفعة القرعة. و فی نسخة المصنّف علی ما تقدم هکذا و سبطیه التبعة، و الارفعة الفرعة.
5- الضرعة: أی المتخشع المتذلل، و فی نسخة الفرعة، أقول: فرع القوم: شریفهم، و اسقط هنا من نسخة المصنّف واحد منهم و هو علی ما فی المصدر: و الحسن ذی الرفعة. و المراد به الامام الحسن بن علیّ العسکریّ علیه السلام.
6- المهیع: الطریق الواسع البین.
7- زاد فی المصدر و مقتضب الاثر هنا: بیتا:
8- الغول بالضم : الداهیة والشر. الهلکة. وفی مقتضب الاثر : الدهر الخؤون.

دیگری که اکنون اطراف شما آن­ها را نمی بینم و نه جزء پیروان فعلی شمایند بر زبان می­راند. سلمان گفت: ما را نیز مطلع کن و من شروع به صحبت کردم اطرافیان گوش فرا داشته بودند و با دقت بخاطر می­سپردند پیامبر اکرم نیز می­شنید. گفتم: یا رسول اللَّه من شبی تابناک قس را دیدم از مجلسی که مربوط به قبیله ایاد بود خارج شد و به سوی صحرای پر درخت از نوع قتاد (درخت خاردار) و سمر رفت در حالی که شمشیر بر کمر بسته بود سر به جانب آسمان بلند کرد و دست های خود را گشود من نزدیک رفتم شنیدم می­گفت: بار خدایا پروردگار هفت آسمان و زمین های سبز و خرم و به محمد و سه محمّد دیگر که با اویند و به چهار علی و دو نواده با شخصیت و ارزش او و نهر کوچک درخشان و هم نام موسی کلیم و حسن با شخصیت این­هایند برگزیدگان شفیع و راه هموار وسیع و مدرسین انجیل و حافظان تنزیل هم عدد با نقبای بنی اسرائیل از بین برنده گمراهی­ها و نابودکننده اباطیل راست گویان، قیامت بر آن­ها بپا می­خیزد و شفاعت به وسیله آن­ها بدست می آید، اطاعت ایشان از جانب خدا واجب شده. سپس گفت خدایا کاش من آن­ها را درک می­کردم اگر چه پس از مدت­های زیاد از عمرم می­شد بعد این شعر را خواند:

ص: 296

فَلَا غَرْوَ إِنِّی سَالِکٌ مَسْلَکَ الْأُولَی*** وَشِیکاً وَ مَنْ ذَا لِلرَّدَی لَیْسَ یَسْلُکُ(1)

ثُمَّ آبَ یُکَفْکِفُ دَمْعَهُ (2) وَ یَرِنُّ رَنِینَ الْبَکْرَةِ قَدْ بُرِیَتْ بِبُرَاتٍ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَقْسَمَ قُسٌّ قَسَماً لَیْسَ بِهِ مُکْتَتِماً*** لَوْ عَاشَ أَلْفَیْ عُمُرٍ لَمْ یَلْقَ مِنْهَا سَأَماً

حَتَّی یُلَاقِیَ أَحْمَدَ وَ النُّقَبَاءَ الْحُکَمَا*** هُمْ أَوْصِیَاءُ أَحْمَدَ أَکْرَمُ مَنْ تَحْتَ السَّمَا

یَعْمَی الْعِبَادُ عَنْهُمْ وَ هُمْ جِلَاءٌ لِلْعَمَی ***لَسْتُ بِنَاسٍ ذِکْرَهُمْ حَتَّی أَحُلَّ الرَّجَمَا

ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْبِئْنِی أَنْبَأَکَ اللَّهُ بِخَبَرٍ- عَنْ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ الَّتِی لَمْ نُشْهِدْهَا وَ أَشْهَدَنَا قَسٌّ ذِکْرَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَارُودُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ أَنْ سَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا عَلَی مَا بُعِثُوا فَقُلْتُ عَلَی مَا بُعِثْتُمْ فَقَالُوا عَلَی نُبُوَّتِکَ وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْکُمَا ثُمَّ أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ الْتَفِتْ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْمَهْدِیُّ فِی ضَحْضَاحٍ مِنْ نُورٍ یُصَلُّونَ فَقَالَ لِیَ الرَّبُّ تَعَالَی هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ أَوْلِیَائِی وَ هَذَا (3) الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی قَالَ الْجَارُودُ فَقَالَ لِی سَلْمَانُ یَا جَارُودُ هَؤُلَاءِ الْمَذْکُورُونَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ کَذَاکَ فَانْصَرَفْتُ بِقَوْمِی وَ أَنَا أَقُولُ:

أَتَیْتُکَ یَا ابْنَ آمِنَةَ الرَّسُولَا*** لِکَیْ بِکَ أَهْتَدِی النَّهْجَ السَّبِیلَا

فَقُلْتَ فَکَانَ قَوْلُکَ قَوْلَ حَقٍّ*** وَ صِدْقٌ مَا بَدَا لَکَ أَنْ تَقُولَا

وَ بَصَّرْتَ الْعَمَی مِنْ عَبْدِ قَیْسٍ*** وَ کُلٌّ کَانَ فِی عَمَهٍ ضَلِیلًا

وَ أَنْبَأْنَاکَ عَنْ قُسٍّ الْإِیَادِیِّ*** مَقَالًا فِیکَ ظِلْتَ بِهِ جَدِیلًا

وَ أَسْمَاءً عَمَتْ عَنَّا فَآلَتْ*** إِلَی عِلْمٍ وَ کُنَّ بِهَا جَهُولًا

(4).

ص: 297


1- وشیکا أی سریعا. و الردی:الهلاک.
2- آب أی رجع، یکفکف دمعه أی یمسحه مرة بعد مرة.
3- یعنی المهدی علیه السلام.
4- أخرجه ابن عیّاش فی مقتضب الاثر: 37- 43 و فیه: محمّد بن لاحق بن سابق الانباری، عن جده سابق بن قرین عن هشام اه و أورده المصنّف فی باب البشائر راجع ج 15: 247.

اگر روزگار حزن انگیز مرا از بین ببرد با پیشینیان نیز چنین کرده با آیندگان نیز همین کار را امید باید داشت.

جای تعجب نیست من نیز از راه آن­ها می­روم با سرعت، چه کسی از این راه استثناء شده است؟

بعد شروع کرد اشک دیده خود پاک کردن و همچون شتری جوان که با کارد گلوگاهش را بریده باشند شروع به ناله نمود و می­گفت:

سوگند می­خورد قُس سوگندی که نهانی نیست، اگر زنده ماند دو هزار، از آن دلتنگ نیست.

تا دیدار کند احمد را و سروران و حکیمانی که، اوصیاء احمد باشند گرامی تر کسانی که زیر آسمان­اند.

مردم از درک مقام آن­ها کورند و آنان روشنی چشم علماء باشند، من یادشان را فراموش نکنم تا اینکه زیر سنگ­ها درآیم.

سپس عرض کردم: یا رسول اللَّه این اسم­ها را که نمی شناسیم و قس می­شناخته برای ما توضیح بفرمائید. پیامبر اکرم فرمود جارود! در شبی که مرا خداوند به آسمان­ها برد به من وحی کرد که سؤال کن از پیامبران پیش از خود که بر چه شرایطی رسالت داشته اند. گفتم: شما را با چه چیز مبعوث نمودند. گفتند: بر نبوت تو و ولایت علی بن ابی طالب و ائمه از شما دو نفر. سپس خدا به من وحی کرد که توجه کن به طرف راست عرش توجه نمودم دیدم علی و حسن و حسین و علی بن الحسین و محمّد بن علی و جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمّد بن علی و علی بن محمّد و حسن بن علی و مهدی در هاله ای از نور مشغول نماز هستند. خداوند به من فرمود: این­ها حجت ها و اولیاء من هستند و این شخص انتقام از دشمنانم می­گیرد. جارود گفت: سلمان به من گفت: این­ها همان­هائی هستند که در تورات و انجیل و زبور نامشان برده شده من با قوم و قبیله خود راه مراجعت را از پیش گرفتم و این شعر را می­خواندم:

نزد تو آمدم ای زاده آمنه رسول خدا، تا به وجود تو هدایت شوم به راه راست.

تو گفتی و گفتارت درست بود، و راست است آنچه خواهی که بگوئی.

و بینا کردی کوری را از عبد شمس، و همه بودند در تیرگی و گمراهی.

به تو خبر دادیم از حال قس ایادی، گفتاری در باره تو که پائیدی بدان سزاوار.

و از نام­ها که نامفهوم بودند بر ما و سرانجام آن­ها را دانستیم و بودند بدان نادان.

ص: 297

ثم قال الکراجکی رحمه الله من الکلام فی هذا الخبر أیدک (1) الله أنک تسأل فی هذا الخبر عن ثلاثة مواضع:

أحدها أن یقال لک کان الأنبیاء المرسلون قبل رسول الله صلی الله علیه و آله قد ماتوا فکیف یصح سؤالهم فی السماء.

و ثانیها أن یقال لک ما معنی قولهم إنهم بعثوا علی نبوته و ولایة علی و الأئمة من ولده علیهم السلام.

و ثالثها أن یقال لک کیف یصح أن یکون الأئمة الاثنا عشر علیهم السلام فی تلک الحال فی السماء و نحن نعلم ضرورة خلاف هذا لأن أمیر المؤمنین علیه السلام کان فی ذلک الوقت بمکة فی الأرض و لم یدع قط و لا ادعی له أحد أنه صعد إلی السماء فأما الأئمة من ولده فلم یکن وجد أحد منهم بعد و لا ولد فما معنی ذلک إن کان الخبر حقا فهذه مسائل صحیحة و یجب أن یکون معک لها أجوبة معدة.

فأما الجواب عن السؤال الأول فإنا لا نشک فی موت (2) الأنبیاء علیهم السلام غیر أن الخبر قد ورد بأن الله تعالی یرفعهم بعد مماتهم إلی سمائه و أنهم یکونون فیها أحیاء متنعمین إلی یوم القیامة لیس ذلک بمستحیل فی قدرة الله سبحانه

وَ قَدْ وَرَدَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَنَا أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ (3) مِنْ أَنْ یَدَعَنِی فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثٍ (4).

و هکذا عندنا حکم الأئمة علیهم السلام

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ مَاتَ نَبِیٌّ بِالْمَشْرِقِ وَ مَاتَ وَصِیُّهُ فِی الْمَغْرِبِ لَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا.

و لیس زیارتنا لمشاهدهم علی أنهم بها و لکن لشرف المواضع

ص: 298


1- فی المصدر: اعلم أیدک اللّه.
2- أقول: الموت عبارة عن مفارقة الروح عن البدن فی هذا العالم، و لا یکون هو فناء هو الروح و الجسد و هلاکهما معا، فعلیه فالارواح باقیة فی عالم آخر، و الاخبار واردة بانها متعلقة باجساد مثالیة. و لیس بخفی أن السائل و المسئول و المتکلم و السامع، و بعبارة اخری فاعل کل عمل الروح الواقع فی الجسد، فیمکن ان یتکلم الروح بعد تعلقه ببدنه المثالیة فی عالم آخر، و الاخبار دالة بوقوع ذلک.
3- فی المصدر: أنا أکرم عند اللّه.
4- فی نسخة: من ثلاث لیال.

سپس کراجکی رحممه الله گوید: خدایت کمک دهاد بدان که در این خبر چند جای سؤال دارد که از تو پرسند:

اول: به تو بگویند: پیامبران مرسل پیش از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مرده بودند و چگونه می شود در آسمان از آنان پرسش شود؟

دوم: به تو بگویند: معنای این سخنشان چیست که گویند: پیامبران بر نبوّت آن حضرت و ولایت علیّ و امامان از فرزندانش مبعوث شدند؟

سوم: چگونه می شود ائمه اثنی عشر در آن حال در آسمان باشند و ما به خلاف آن را یقین داریم زیرا امیر مؤمنان علیه السلام در آن زمان در مکه بود و روی زمین و خودش هرگز ادعا نداشت که به آسمان رفته و کسی هم برای او چنین ادعایی نداشته و اما امامان از فرزندانش هیچ کدام هنوز وجود نداشتند و زائیده نبودند و معنی درست این خبر چیست؟

این سوالات درست است و می­بایست جواب­های آماده­ای برای آن داشته باشی.

اما جواب سؤال اول: ما در باره درگذشت و فوت انبیاء شکی نداریم جز اینکه خبر وارد شده که خداوند انبیاء را پس از وفاتشان به آسمان می برد و آن­ها در آنجا زنده هستند و تا قیامت متنعم بنعمت های خداوند هستند و چنین چیزی از قدرت خدا محال نیست. از پیامبر اکرم رسیده است که فرمود: من گرامی تر از آنم در نزد خدا که روی زمین بیش از سه روز نگاهم بدارد ائمه نیز در نظر ما همین حکم را دارند. پیامبر اکرم فرموده است: اگر پیامبری در مشرق بمیرد و وصی او در مغرب بمیرد خداوند بین آن دو جمع می­کند زیارت ما از حرم و مشاهد آن­ها به این معنی نیست که ایشان در آنجا هستند بلکه این بواسطه شرافت محل است

ص: 298

فکانت غیبت الأجسام فیها و العبادة أیضا ندبنا إلیها فیصح علی هذا أن یکون النبی صلی الله علیه و آله رأی الأنبیاء علیهم السلام فی السماء فسألهم کما أمره الله تعالی و بعد فقد قال الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ (1) فإذا کان المؤمنون الذین قتلوا فی سبیل الله علی هذا الوصف فکیف ینکر أن یکون الأنبیاء بعد موتهم أحیاء منعمین فی السماء و قد اتصلت الأخبار من طریق الخاص و العام بتصحیح هذا و أجمع الرواة علی أن النبی صلی الله علیه و آله لما خوطب بفرض الصلاة لیلة المعراج و هو فی السماء قال له موسی علیه السلام إن أمتک لا تطیق و أنه راجع إلی الله تعالی مرة بعد أخری (2) و ما حصل علیه الاتفاق فلم یبق فیه کذب.

و أما الجواب عن السؤال الثانی فهو أن یکون الأنبیاء علیهم السلام قد أعلموا بأنه سیبعث نبیا یکون خاتمهم و ناسخا بشرعه شرائعهم و أعلموا أنه أجلهم و أفضلهم و أنه سیکون أوصیاؤه (3) من بعده حفظة لشرعه و حملة لدینه و حججا علی أمته فوجب علی الأنبیاء التصدیق بما أخبروا به و الإقرار بجمیعه.

أَخْبَرَنِی الشَّرِیفُ یَحْیَی بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ طَبَاطَبَاءٍ الْحُسَیْنِیُّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ مَا تَنَبَّأَ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ حَقِّنَا وَ تَفْضِیلِنَا عَلَی مَنْ سِوَانَا.

و إن الأمة مجمعة علی أن الأنبیاء علیهم السلام قد بشروا بنبینا صلی الله علیه و آله و نبهوا علی أمره و لا یصح منهم ذلک إلا و قد أعلمهم الله تعالی به فصدقوا و آمنوا بالمخبر به و کذلک قد روت الشیعة أنهم قد بشروا بالأئمة أوصیاء رسول الله صلی الله علیه و آله.

و أما الجواب عن الثالث فهو أنه یجوز أن یکون الله تعالی أحدث لرسوله صلی الله علیه و آله فی الحال صورا کصور الأئمة علیهم السلام لیراهم أجمعین علی کمالهم کمن شاهد (4) أشخاصهم

ص: 299


1- آل عمران: 169.
2- سیأتی مفصله فی الأحادیث.
3- فی المصدر: سیکون أوصیاء.
4- فی المصدر: فیکون کمن شاهد.

که بدن­هایشان در آنجا پنهان شده و از نظر عبادت نیز تشویق به این اماکن شده ایم. در این صورت صحیح است که پیامبر اکرم انبیاء را در آسمان ببیند و مطابق دستور خداوند از آن­ها سوال کند. گذشته از اینکه خداوند در قرآن می­فرماید: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرزقون»(1) {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.} در صورتی که مؤمنین شهید در راه خدا زنده باشند چگونه می­توان انکار زنده بودن انبیاء را پس از مرگ نمود که در آسمان بهره مند از نعمت خدا باشند. اخبار از طریق خاصه و عامه به صحت این مطلب رسیده است. و تمام راویان اجماع دارند: وقتی خداوند در شب معراج پیامبر اکرم را در باره وجوب نماز مخاطب قرار داد، موسی علیه السلام گفت: امت تو طاقت ندارند. پیامبر اکرم چند مرتبه در این مورد به خدا مراجعه نمود و اتفاقی در این مورد به وجود آمد که جای احتمال دروغ نیست.

اما جواب سؤال دوم این است که به انبیاء اعلام شده بود در آینده پیامبری مبعوث خواهد شد که خاتم آن­ها است و شریعتش موجب نسخ شرایع آن­ها می شود و او برتر و بهتر از همه آن­ها است و جانشینانش حافظ شرع و حامل دین و حجت بر امت اویند. پس لازم است بر انبیاء که تصدیق نمایند آنچه را به ایشان اعلام کرده اند و اقرار به تمام آن­ها بیاورند.

عبد الاعلی پسر اعین گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم می­فرمود: هیچ پیامبری به مقام نبوت نرسید مگر به معرفت حق ما و برتری دادن ما بر سایرین.

و امت اجماع دارند بر اینکه انبیاء بشارت داده اند به ظهور پیامبر ما و به آن­ها از کار پیامبر ما اطلاع دادند این جریان نمی­تواند از طرف آنان واقع شود مگر اینکه خدا به آنان اعلام کرده باشد و تصدیق نمایند و ایمان به این خبر بیاورند. شیعه نیز روایت کرده اند که بشارت به ائمه و اوصیای پیامبر نیز داده اند.

اما جواب سؤال سوم: امکان دارد که خداوند برای پیامبر در آن وقت صورت­هائی مانند صورت ائمه علیهم السّلام به وجود آورده باشد تا تمام آن­ها را به صورت کمال مشاهده کند، ص: 299


1- . آل عمران / 169

برؤیته مثالهم و یشکر الله تعالی علی ما منحه من تفضیلهم و إجلالهم و هذا فی العقول من الممکن المقدور و یجوز أیضا أن یکون الله تعالی خلق علی صورهم ملائکة فی سمائه یسبحونه و یقدسونه لتراهم ملائکته الذین قد أعلمهم بأنهم سیکونون فی أرضه حججا له علی خلقه فیتأکد عندهم منازلهم و تکون رؤیتهم تذکارا لهم بهم و بما سیکون من أمرهم

و قد جاء فی الحدیث أن رسول الله صلی الله علیه و آله رأی فی السماء لما عرج به ملکا علی صورة أمیر المؤمنین.

و هذا حدیث قد اتفق أصحاب الحدیث علی نقله

حَدَّثَنِی بِهِ مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ الشَّیْخُ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ الْقُمِّیُّ وَ نَقَلْتُهُ مِنْ کِتَابِهِ الْمَعْرُوفِ بِإِیضَاحِ دَقَائِقِ النَّوَاصِبِ (1) وَ قَرَأْتُهُ عَلَیْهِ بِمَکَّةَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ سَنَةَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ وَ أَرْبَعَمِائَةٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلَوِیَّةَ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْأَسْوَدِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَدِیرِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ مَا مَرَرْتُ بِمَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَّا سَأَلُونِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّ اسْمَ عَلِیٍّ فِی السَّمَاءِ أَشْهَرُ مِنِ اسْمِی فَلَمَّا بَلَغْتُ السَّمَاءَ الرَّابِعَةَ نَظَرْتُ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا أَقْبِضُ رُوحَهُ بِیَدِی مَا خَلَا أَنْتَ وَ عَلِیٌّ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یَقْبِضُ أَرْوَاحَکُمَا بِقُدْرَتِهِ فَلَمَّا صِرْتُ تَحْتَ الْعَرْشِ نَظَرْتُ فَإِذَا أَنَا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَاقِفاً تَحْتَ عَرْشِ رَبِّی فَقُلْتُ یَا عَلِیُّ سَبَقْتَنِی فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ مَنْ هَذَا الَّذِی یُکَلِّمُکَ قُلْتُ هَذَا أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ هَذَا عَلِیّاً وَ لَکِنَّهُ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَنِ خَلَقَهُ اللَّهُ عَلَی صُورَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَنَحْنُ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ کُلَّمَا اشْتَقْنَا إِلَی وَجْهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ زُرْنَا هَذَا الْمَلَکَ لِکَرَامَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ.

فیصح علی هذا الوجه أن یکون الذین رآهم رسول الله ملائکة علی صورة الأئمة علیهم السلام و جمیع ذلک داخل فی باب التجویز و الإمکان و الحمد لله (2) انتهی کلام الکراجکی رحمه الله.

ص: 300


1- هکذا فی الکتاب و مصدره، و الصحیح بایضاح دفائن النواصب.
2- کنز الفوائد: 256- 260.

مثل آن­هائی که خود ائمه را مشاهده می­کنند و خدا را سپاسگزاری کند بر نعمت برتری دادن و اکرام آنان، به او لطف نموده است. و این امر از لحاظ عقلی ممکن و مقدور است و نیز جایز است که خداوند از ملائکه به صورت آن­ها در آسمان بیافریند که او را تسبیح و تقدیس نمایند تا آن­ها را ملائکه ای که به ایشان اعلام شده در آینده این اشخاص حجت خدا در زمین­اند مشاهده نمایند پس مقامشان در نزد این ملائکه تاکید شود این دیدار موجب یادآوری آن­ها و آینده کار ایشان گردد. در خبر وارد شده که پیامبر اکرم وقتی به معراج رفت در آسمان فرشته ای را به صورت امیر المؤمنین دید. و اصحاب حدیث بر روایت آن اتفاق نظر دارند. ابن عباس گفت: از پیامبر اکرم شنیدم می­فرمود: وقتی مرا به آسمان بردند به هیچ گروهی از ملائکه گذر نکردم مگر اینکه از من راجع به علی بن ابی طالب می­پرسیدند به طوری که من گمان کردم اسم علی در آسمان مشهورتر از اسم من است. به آسمان چهارم که رسیدم چشمم به ملک الموت افتاد به من گفت: خداوند آفریده ای را نیافریده مگر اینکه روح او را من قبض می­کنم مگر روح شما و علی؛ زیرا خداوند روح شما را به قدرت خویش قبض می­نماید. وقتی به زیر عرش رسیدم نگاه کردم دیدم علی بن ابی طالب زیر عرش پروردگار ایستاده گفتم یا علی از من جلوتر آمده ای؟ جبرئیل گفت: یا محمّد این چه کسی است که با تو صحبت می­کند؟ گفتم برادرم علی بن ابی طالب است. گفت: این علی نیست این یکی از فرشتگان خدا است که او را به صورت علی بن ابی طالب آفریده است. ما ملائکه مقرب هر وقت مشتاق دیدار علی بن ابی طالب می­شویم این فرشته را زیارت می­کنیم به جهت عظمت مقام علی بن ابی طالب علیه السّلام.

در این صورت می­تواند کسانی را که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دیده است ملائکه ای به صورت ائمه باشند. تمام این­ها وجوهی است که ممکن و جایز است. (1) الحمد للَّه پایان سخن کراچکی.

ص: 300


1- . کنز الفوائد : 256 - 260

و لنبین بعض ألفاظ ما أورده من الأخبار و إن کان ما وصل إلینا من النسخة فی غایة السقم القردد المکان الغلیظ المرتفع ذکره الجوهری و قال الآل الشخص و الآل الذی تراه فی أول النهار و آخره کأنه یرفع الشخوص و لیس هو السراب و الآل جمع الآلة و هی خشبات تبنی علیها الخیمة و الآل جمع الآلة بمعنی الحالة.

قال الراجز:

قد أرکب الآلة بعد الآله***و أترک العاجز بالجداله

انتهی.

و فی النهایة فی حدیث قس بن ساعدة قطعت مهمها و آلا فآلا الآل السراب و جوب البلاد قطعها و البید بالکسر جمع البیداء و هی المفازة و المهمه المفازة البعیدة و غاله ذهب به و أهلکه و الطوی الجوع و الطوی کغنی البئر المطویة و السری السیر باللیل و کغنی نهر صغیر و الصحصح و الصحصاح المکان المستوی و الدهناء بالمد و القصر الفلاة و موضع ببلاد تمیم و الإرقال ضرب من العدو و تقول نصصت الرجل إذا استقصیت مسألته عن الشی ء حتی تستخرج ما عنده و قوله تتسالی إما من السلو بمعنی کشف الهم أو من السؤال أی یسأل عنها و تقول شمت (1) مخایل الشی ء إذا تطلعت نحوها ببصرک منتظرا له و التوکف التوقع و القتاد شجر له شوک و السمر بضم المیم جمع السمرة و هی شجر الطلح و العتاد بالفتح العدة (2) و القدح الضخم و العتود السدرة أو الطلحة و النجاد ککتاب حمائل السیف و لیلة إضحیانة بالکسر مضیئة لا غیم فیها و الأرقعة السماوات و أمرع الوادی أکلأ قوله و السری الألمعة کنی به عن الصادق علیه السلام لأن جعفرا فی اللغة النهر الصغیر کالسری و لعل التاء فی أکثر المواضع للمبالغة و طریق مهیع کمقعد بین و لعله سقط من النسخ العسکری علیه السلام (3) أو من الرواة و یقال فعل کذا بعد لأی أی بعد شدة إبطاء و یقال لا غرو أی لیس بعجب و کفکفت الشی ء دفعته و صرفته و الأظهر

ص: 301


1- من شام یشیم.
2- و کل ما هیئ من سلاح و آلة حرب. و هاهنا لعله بمعنی السدرة او الطلحة.
3- قد عرفت أن نسخة المصنّف کانت ناقصة، و الا ففی النسخة المطبوعة فهو موجود.

برخی از الفاظ روایت­هایی که او آورده را توضیح می­دهیم هرچند نسخه­ای که به دست ما رسیده است کاملا صحیح و مستند است. جوهری گوید: «القردد» مکان سخت و بلند است. و گوید: «الآل» به معنای اندام انسان است. و «الآل» چیزی است که در ابتدای روز و پایان آن می­بینی گویی اندام انسان است. و به معنای سراب نیست و «الآل» جمع آلۀ، چوب­هایی است که خیمه را بر آن بنا می­نهند و «الآل» جمع آلۀ به معنای حالت است.

شاعر رجزگوئی سروده است:

بر حالتی پس از حالتی دیگر قرار می­گیرم و شخص ناتوان را با مجادله خود ترک می­کنم. پایان سخن.

در نهایۀ آمده است: در حدیث قسّ بن ساعدۀ «قطعت مهمهاً و آلاً فآلاً» آل به معنای سراب است. «وجوب البلاد» درنوردیدن سرزمین­ها. «البید» با کسره جمع بیداء به معنای بیابان است. «المهمۀ» بیابان دوردست. «السری» حرکت در شب. «کغنیّ» رود کوچک است. و «الصحصح» و «الصحصاح» مکان هموار. «الدهناء» به صورت ممدود و مقصور: به معنای فلات و مکانی در بلاد تمیم است. «الارقال» نوعی دویدن است. و می­گویی: «نصصت الرجل» خواسته او را بررسی کردی تا به به نتیجه رسیدی. و سخن او: «تتسالی» یا از «السلو» به معنای برطرف شدن اندوه است و یا از «السؤال» یعنی در باره آن می­پرسد. و می­گویی: «شمت مخائل الشیء» هرگاه با نگریستن به او در انتظارش باشی. «التوکّف» یعنی انتظار کشیدن. «القتاد» درخت خارداری است. «السمُر» با ضمه میم جمع «السمرۀ» درخت خارداری است (درخت موز). «العتاد» با فتحه به معنای تجهیزات و کاسه بزرگ است. «العتود» به معنای درخت سدر و طلح است. «النجاد» بر وزن کتاب: بند شمشیر است. «لیلۀ اضحیانۀ» یعنی شبی که درخشان و بدون ابر باشد. «الارقعۀ» آسمان­ها است. «أمرع الوادی» یعنی گیاهان وادی بسیار شد. سخن او «السرّی الالمعۀ» کنایه از امام صادق علیه السلام است زیرا «جعفر» به مانند «السریّ» در لغت به معنای رود کوچک است. و شاید تاء در بیشتر عبارت برای مبالغه باشد. «طریق مهیع - بر وزن مقعد -» یعنی راه آشکار. و شاید در نسخه­های امام عسکری علیه السلام افتاده باشد یا روایان آن را فراموش کرده­اند. و گفته می­شود: «فعل کذا بعد لأی» آن کار را پس از درنگ و تأخیر بسیار انجام داد. و گفته می­شود: «لا غرو» یعنی هیچ جای شگفت نیست. «کفکف الشیء» یعنی چیزی را دفع کردم و بازداشتم. و وجه آشکار

ص: 301

یوکف أی یصب و بریت البعیر إذا حسرته و أذهبت لحمه و البرة حلقة تجعل فی لحم أنف البعیر و تجمع علی برات و أبریتها إذا جعلت فی أنفها البرة و الرجم بالتحریک القبر.

أقول: یمکن الجواب عن بعض تلک الأسئلة بالقول بالأجساد المثالیة و تعلق الأرواح بها قبل تعلق البدن الأصلی و بعده و سیأتی مزید توضیح لتلک المسائل إن شاء الله تعالی و قد مر بعض الکلام فیها فی کتاب المعاد.

«4»

وَ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی، قَالَ الْوَاقِدِیُّ کَانَ الْمُسْرَی فِی لَیْلَةِ السَّبْتِ لِسَبْعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی السَّنَةِ الثَّانِیَةَ عَشَرَ مِنَ النُّبُوَّةِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِثَمَانِیَةَ عَشَرَ شَهْراً وَ قِیلَ لَیْلَةَ سَبْعَ عَشْرَةَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ مِنْ شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ (1) وَ قِیلَ لَیْلَةَ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ قِیلَ کَانَ الْإِسْرَاءُ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ شَهْرَیْنِ وَ ذَلِکَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ مِنَ الْفِیلِ انْتَهَی (2).

وَ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رُوِیَ أَنَّ لَیْلَةَ سَبْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (3).

«6»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی قَالَ أَدْنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ إِلَّا قَفَصٌ مِنْ لُؤْلُؤٍ فِیهِ فِرَاشٌ یَتَلَأْلَأُ مِنْ ذَهَبٍ فَأُرِیَ صُورَةً (4) فَقِیلَ یَا مُحَمَّدُ أَ تَعْرِفُ هَذِهِ الصُّورَةَ فَقُلْتُ (5) نَعَمْ هَذِهِ صُورَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنْ أُزَوِّجَهُ فَاطِمَةَ

ص: 302


1- فی المصدر: من شعب أبی طالب إلی بیت المقدس.
2- المنتقی فی مولود المصطفی: الباب الثامن فیما کان سنة اثنتی عشرة من نبوّته صلّی اللّه علیه و آله، و ذکر المعراج.
3- الإقبال: 601.
4- فی المصدر: فرأی صورة.
5- فی المصدر: فقال: نعم، و هو الصحیح.

«یوکف» است یعنی: می­ریزد. «بریت البعیر» هرگاه شتر را درمانده کنی و گوشتش را از بین ببری. «البرّۀ» حلقه­ای است که در گوشت بینی شتر قرار می­دهند. و به صورت «برّات» جمع بسته می­شود. و «أبریتها» هرگاه در بینی شتر حلقه بگذاری. و «الرَجَم» با حرکت حروف به معنای قبر است.

می­گویم: می­توان برای پاسخ به برخی از پرسش­ها بگویی که آن جسم­ها، مثالی بوده و روح­ها پیش از تعلق به بدن اصلی و پس از آن، بدان اجسام مثالی تعلق دارند. و ان شاء الله در ادامه توضیحات بیشتری در این باره می­آوریم. و در کتاب معاد اندکی در این باره سخن راندیم.

روایت4.

واقدی در منتقی گوید: معراج در شب شنبه هفدهم رمضان در سال دوازدهم از نبوّت یعنی هجده ماه پیش از هجرت. و گفته شده: معراج در شب هفدهم ربیع الاول یعنی یک سال پیش از هجرت، از شعب ابو طالب به بیت المقدس بود. و گفته شده: معراج در شب بیست و هفتم رجب بود. و گفته شده: معراج یک سال و دو ماه پیش از هجرت اتفاق افتاد یعنی پنجاه و سه سال پس از هلاک اصحاب فیل بود. پایان سخن. (1)

و سید بن طاووس گوید: روایت شده که شب هفدهم ربیع الاول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت. (2)

روایت6.

محتضر: حمران گوید: از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خداوند «ثمّ دنا فتدلّی * فکان قاب قوسین او ادنی»(3) {سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد} پرسیدم. فرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله و سلم را نزدیک کرد و میان او خداوند چیزی نبود جز قفسی از مروارید که در آن فرشی طلائی بود که می­درخشید. سپس تصویری به آن حضرت نشان داده شد و گفته شد: ای محمد آیا این تصویر را می­شناسی؟ فرمود: آری، این تصویر علی بن ابی طالب است. پس خداوند به من وحی کرد که فاطمه

ص: 302


1- . منتقی فی مولود مصطفی: باب دوم در احوالات سال دوازدهم از نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بیان معراج.
2- . اقبال : 601
3- . نجم / 8 - 9

وَ أَتَّخِذَهُ وَلِیّاً (1).

«7»

وَ مِنْ کِتَابِ الْمِعْرَاجِ، لِلشَّیْخِ الصَّالِحِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ صَعِدَ عَلَی سَرِیرٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ مُکَلَّلَةٍ مِنْ زَبَرْجَدَةٍ خَضْرَاءَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ أَذِّنْ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (2) فَمَا فَعَلَ وَصِیُّکَ عَلِیٌّ قَالَ خَلَّفْتُهُ فِی أُمَّتِی قَالُوا نِعْمَ الْخَلِیفَةُ خَلَّفْتَ أَمَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْنَا طَاعَتَهُ ثُمَّ صَعِدَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ مِثْلَ مَا قَالَتْ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا (3) فَلَمَّا صَعِدَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ لَقِیَهُ عِیسَی علیه السلام فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَأَلَهُ عَنْ عَلِیٍّ فَقَالَ لَهُ خَلَّفْتُهُ فِی أُمَّتِی قَالَ نِعْمَ الْخَلِیفَةُ خَلَّفْتَ أَمَا إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ طَاعَتَهُ ثُمَّ لَقِیَهُ مُوسَی علیه السلام وَ النَّبِیُّونَ نَبِیٌّ نَبِیٌّ فَکُلُّهُمْ یَقُولُ لَهُ مَقَالَةَ عِیسَی علیه السلام ثُمَّ قَالَ (4) مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَیْنَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ فَقَالُوا لَهُ هُوَ مَعَ أَطْفَالِ شِیعَةِ عَلِیٍّ فَدَخَلَ الْجَنَّةَ فَإِذَا هُوَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ (5) لَهَا ضُرُوعٌ کَضُرُوعِ الْبَقَرِ فَإِذَا انْفَلَتَ الضَّرْعُ مِنْ فَمِ الصَّبِیِّ قَامَ إِبْرَاهِیمُ فَرَدَّ عَلَیْهِ قَالَ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ (6) وَ سَأَلَهُ عَنْ عَلِیٍّ فَقَالَ خَلَّفْتُهُ فِی أُمَّتِی قَالَ نِعْمَ الْخَلِیفَةُ خَلَّفْتَ أَمَا إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ طَاعَتَهُ وَ هَؤُلَاءِ أَطْفَالُ شِیعَتِهِ سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَنِیَ الْقَائِمَ عَلَیْهِمْ فَفَعَلَ وَ إِنَّ الصَّبِیَّ لَیَجْرَعُ الْجُرْعَةَ فَیَجِدُ طَعْمَ ثِمَارِ

ص: 303


1- المحتضر: 125، و فیه: فأوحی إلیه أن زوجه فاطمة و اتخذه ولیا. أقول: فی نسخ الکتاب هنا و فیما یأتی المختصر بدل المحتضر و هو خطا من النسّاخ.
2- فی المصدر: نشهد أن محمّدا رسول اللّه.
3- فی المصدر: السماء الأولی.
4- فی المصدر: فکلهم یسلم علیه و یقول له مقالة عیسی علیه السلام فقال لهم.
5- فی المصدر: فاذا هو بشجر.
6- فی المصدر: فرده علیه، فلما رآه إبراهیم قام إلیه فسلم علیه.

را به ازدواج او درآورم و او را به عنوان ولیّ خود برگزینم. (1)

روایت7.

در کتاب معراج از یزید بن عبدالملک از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: آنسان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آسمان صعود کرد بر تختی از یاقوت سرخ آراسته به زمرّد سبز به آسمان برده شد و فرشتگان آن حضرت را حمل کردند. جبرئیل گفت: ای محمد. اذان بگو. پیامبر فرمود: الله اکبر الله اکبر. فرشتگان نیز گفتند: الله اکبر الله اکبر. فرمود: أشهد أن لا اله الا الله. فرشتگان گفتند: و نشهد أن لا اله الا الله. فرمود: أشهد أنّ محمداً رسول الله. فرشتگان گفتند: نشهد انّک رسول الله. جبرئیل گفت: وصیّ تو علیّ چه کرد؟ فرمود: او را در میان امّتم جانشین خود کرد. گفت: چه خوب جانشینی، به جای خود گذاشتی، چرا که خداوند عزّ و جلّ اطاعت از وی را بر ما واجب گردانیده است. سپس آن حضرت را به آسمان دوم بالا برد و فرشتگان همان سخنان و گفته­های فرشتگان آسمان دنیا را تکرار کردند. هنگامی که جبرئیل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به آسمان هفتم برد عیسی علیه السلام با آن حضرت ملاقات کرد و بر ایشان سلام داد و در باره علیّ پرسید. پیامبر به او فرمود: او را در میان امّتم جانشین خود کردم. گفت: چه خوب جانشینی برای خود برگزیدی، و اما خداوند اطاعت از او را بر فرشتگان واجب گردانیده است. سپس موسی علیه السلام با پیامبر ملاقات کرد و بعد از او همه پیامبران یکی پس از دیگری با آن حضرت ملاقات کردند. و همه آنان سخنان عیسی علیه السلام را به او گفتند. سپس محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پدرم ابراهیم کجاست؟ به او گفتند: او با کودکان شیعه علی است. پیامبر وارد بهشت شد به ناگاه دید که ابراهیم در زیر درختی که پستان­های همچون پستان گاو دارد نشسته است و چون پستان از دهان کودک خارج می­شود، ابراهیم باز در دهانش می­گذاشت. گوید: ابراهیم بر آن حضرت سلام کرد و در باره علی از وی پرسید. گفت: او را در میان امّتم جانشین خود کردم. گفت: چه خوب جانشینی برای خودت برگزیدی، چرا که خداوند اطاعت از او را بر فرشتگان واجب گردانیده است، و اینان کودکان شیعه اویند. و من از خداوند عزّ و جلّ خواستم که مرا مسوول و عهده­دار آنان قرار دهد و همین کار را برایم انجام داد. این کودکان یک جرعه می­نوشند و مزه میوه­ها و جویبارهای

ص: 303


1- . محتضر : 125

الْجَنَّةِ وَ أَنْهَارِهَا فِی تِلْکَ الْجُرْعَةِ (1).

«8»

وَ مِنْهُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَجَدْتُ عَلَی کُلِّ بَابِ (2) سَمَاءٍ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمَّا صِرْتُ إِلَی حُجُبِ النُّورِ رَأَیْتُ عَلَی کُلِّ حِجَابٍ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمَّا صِرْتُ إِلَی الْعَرْشِ وَجَدْتُ عَلَی کُلِّ رُکْنٍ مِنْ أَرْکَانِهِ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (3).

«9»

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ فَبَلَغْتُ السَّمَاءَ الْخَامِسَةَ نَظَرْتُ إِلَی صُورَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ الصُّورَةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ اشْتَهَتِ الْمَلَائِکَةُ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی صُورَةِ عَلِیٍّ فَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّ بَنِی آدَمَ فِی دُنْیَاهُمْ یَتَمَتَّعُونَ غُدْوَةً وَ عَشِیَّةً بِالنَّظَرِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حَبِیبِ حَبِیبِکَ مُحَمَّدٍ (4) وَ خَلِیفَتِهِ وَ وَصِیِّهِ وَ أَمِینِهِ فَمَتِّعْنَا بِصُورَتِهِ قَدْرَ مَا تَمَتَّعَ أَهْلُ الدُّنْیَا بِهِ فَصَوَّرَ لَهُمْ صُورَتَهُ مِنْ نُورِ قُدْسِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلِیٌّ علیه السلام بَیْنَ (5) أَیْدِیهِمْ لَیْلًا وَ نَهَاراً یَزُورُونَهُ وَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ غُدْوَةً وَ عَشِیَّةً (6).

«10»

قَالَ فَأَخْبَرَنِی الْأَعْمَشُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: فَلَمَّا ضَرَبَهُ اللَّعِینُ ابْنُ مُلْجَمٍ عَلَی رَأْسِهِ صَارَتْ تِلْکَ الضَّرْبَةُ فِی صُورَتِهِ الَّتِی فِی السَّمَاءِ فَالْمَلَائِکَةُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ غُدْوَةً وَ عَشِیَّةً وَ یَلْعَنُونَ قَاتِلَهُ ابْنَ مُلْجَمٍ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام هَبَطَتِ

ص: 304


1- المحتضر: 139 و 140، و اسناد الحدیث سقط عن المصدر.
2- فی المصدر: وجدت علی باب السماء.
3- المحتضر: 142.
4- فی المصدر: الی علی ابن عم حبیبک.
5- فی المصدر: فصورة علی بین ایدیهم.
6- المحتضر: 146.

بهشت را در آن جرعه می­یابند. (1)

روایت8.

جابر انصاری گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که مرا به آسمان هفتم بالا بردند بر هر یک از درهای آسمان­ها دیدم که نوشته بود: لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین. و هنگامی که به حجاب­های نور رسیدم بر هر حجاب دیدم که نوشته بود: لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین. و هنگامی که به عرش رسیدم بر هر یک از ستون­های آن دیدم که نوشته بود: لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین. (2)

روایت9.

جعفر بن محمد از پدرش از جدّش از علیهم السلام روایت کرده که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شب معراج مرا به آسمان بالا بردند و وقتی به آسمان پنجم رسیدم به تصویر علی بن ابی طالب نگاه کردم. پس از جبرئیل پرسیدم: دوست من، این تصویر چیست؟ جبرئیل گفت: ای محمد فرشتگان دوست دارند به تصویر علی نگاه کنند. و گفتند: پروردگارا بنی آدم در دنیا صبح و شب با نگریستن به علی بن ابی طالب، دوستِ محبوب تو محمد که خلیفه و وصیّ و امین اوست، بهره و لذت می­برند، پس به اندازه­ای که اهل دنیا از او بهره می­گیرند ما را از تصویر او بهره­مند گردان. پس خداوند صورت او را از نور قدسِ عزّ و جلّ خود صورت­گری کرد. و علی علیه السلام شب و روز در مقابل آن­هاست و بامدادان و شامگاهان به ملاقاتش می­آیند و او را می­نگرند. (3)

روایت10.

اعمش از جعفر بن محمد از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که ابن ملجم ملعون ضربه بر سرش زد، آن ضربه در تصویری او در آسمان نقش بست و فرشتگان صبح و شب به او می­نگرند و قاتلش ابن ملجم را تفرین می­کنند. هنگامی که حسین بن علی شهید شد فرشتگان فرود آمدند

ص: 304


1- . محتضر : 139 - 140
2- . محتضر : 142
3- . محتضر : 146

الْمَلَائِکَةُ وَ حَمَلَتْهُ حَتَّی أَوْقَفَتْهُ مَعَ صُورَةِ عَلِیٍّ فِی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ فَکُلَّمَا هَبَطَتِ الْمَلَائِکَةُ مِنَ السَّمَاوَاتِ مِنْ عُلًا (1) وَ صَعِدَتْ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَمَنْ فَوْقَهَا إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ لِزِیَارَةِ صُورَةِ عَلِیٍّ وَ النَّظَرِ إِلَیْهِ وَ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ مُشَحَّطاً بِدَمِهِ (2) لَعَنُوا یَزِیدَ وَ ابْنَ زِیَادٍ وَ مَنْ قَاتَلُوا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ الْأَعْمَشُ قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیهما السلام هَذَا مِنْ مَکْنُونِ الْعِلْمِ وَ مَخْزُونِهِ لَا تُخْرِجْهُ إِلَّا إِلَی أَهْلِهِ (3).

«11»

وَ مِنْهُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ الْمُهْتَدِی الْعَبَّاسِیِّ عَنْ غَوْثِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ فَرَجِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ فَرَجِ بْنِ مُسَافِرٍ (4) عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ بَدْرٍ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ مَا سَمِعْتُ شَیْئاً قَطُّ هُوَ أَحْلَی مِنْ کَلَامِ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ اتَّخَذْتَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمْتَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ رَفَعْتَ إِدْرِیسَ مَکَاناً عَلِیّاً وَ آتَیْتَ دَاوُدَ زَبُوراً وَ أَعْطَیْتَ سُلَیْمَانَ مُلْکاً لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ فَمَا ذَا لِی یَا رَبِّ فَقَالَ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ اتَّخَذْتُکَ خَلِیلًا کَمَا اتَّخَذْتُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمْتُکَ تَکْلِیماً کَمَا کَلَّمْتُ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَعْطَیْتُکَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَ لَمْ أُعْطِهِمَا نَبِیّاً قَبْلَکَ وَ أَرْسَلْتُکَ إِلَی أَسْوَدِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَحْمَرِهِمْ وَ إِنْسِهِمْ وَ جِنِّهِمْ وَ لَمْ أُرْسِلْ إِلَی جَمَاعَتِهِمْ نَبِیّاً قَبْلَکَ وَ جَعَلْتُ الْأَرْضَ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ مَسْجِداً (5) وَ طَهُوراً وَ أَطْعَمْتُ أُمَّتَکَ الْفَیْ ءَ وَ لَمْ أُحِلَّهُ لِأَحَدٍ قَبْلَهَا وَ نَصَرْتُکَ بِالرُّعْبِ حَتَّی إِنَّ عَدُوَّکَ لَیَرْعَبُ مِنْکَ وَ أَنْزَلْتُ سَیِّدَ الْکُتُبِ کُلِّهَا مُهَیْمِناً عَلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً مُبِیناً وَ رَفَعْتُ لَکَ ذِکْرَکَ حَتَّی لَا أُذْکَرُ

ص: 305


1- فکلما هبطت الملائکة من السماوات العلیا.
2- فی المصدر: و الی الحسین بن علیّ علیه السلام بصورته التی تشحطت بدمائه لعنوا ابن ملجم و یزید و ابن زیاد و من قاتل الحسین بن علیّ علیه السلام.
3- المحتضر: 146 و 147. فی النسخ فی جمیع الموارد المتقدمة و الآتیة: المختصر مکان المحتضر و هو وهم من النسّاخ.
4- فی النسخة: عبد اللّه بن صالح، عن فرج بن مسافر. و أمّا المصدر فقد سقط الاسناد عنه.
5- فی نسخة: مساجد.

و او را حمل کرده تا اینکه او را همراه با تصویر علی در آسمان پنجم قرار دادند. و هر بار که فرشتگان از آسمان­های بال فرود می­آیند و فرشتگان آسمان دنیا و آسمان­های بالای آن به آسمان پنجم بالا می­روند تا تصویر علی را زیارت کرده و به آن و به تصویر به خون آغشته حسین بن علی بنگرند، یزید و ابن زیاد و کسانی را که با حسین بن علی علیه السلام جنگیدند تا روز قیامت لعن و نفرین می­کنند.

اعمش گوید: جعفر بن محمد صادق علیه السلام به من فرمود: این از علم مکنون و مخزون است، تو آن را جز برای افراد شایسته بازگو نکن.

روایت11.

ابو سعید خدری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: هنگامی که به معراج آسمان­ها رفتم چیزی شیواتر و لذت بخش­تر از کلام پروردگارم نشنیدم. فرمود: پس گفتم: ای پروردگارم ابراهیم را به عنوان خلیل و دوست خود برگزیدی و با موس آشکارا سخن گفتی، و ادریس را به جایگاه والا ارتقا دادی، و به داود زبور عطا نمودی و به سلیمان ملک و پادشاهی­ای دادی که پس از او شایسته هیچ کس نبود، ای پروردگارم چه چیز برای من اختصاص دادی؟ خداوند جلّ جلاله فرمود: ای محمد تو را به عنوان خلیل برگزیدم همانطور که ابراهیم را به عنوان خلیل برگزیدم، و آشکارا با تو سخن گفتم همانگونه که با موسی سخن گفتم و فاتحه الکتاب و سوره بقره را به تو عطا کردم که پیش از تو به هیچ پیامبری عطا نکردم و تو را به سوی مردمان سیاه و سرخ زمین، و به سوی انس و جنّ فرستادم و پیش از تو هیچ پیامبری را به سوی همه آنان نفرستادم، و زمین را برای تو و امّتت به عنوان مسجد و مکانی پاک قرار دادم، و غنایم را به امّتت اطعام کردم در حالی که پیش از این برای کسی جایز و حلال نکردم، تو را با رعب و هیبت (در دل دشمنان) یاری دادم تا جایی که دشمنانت از تو ترس و وحشت به دل دارند، و سرور همه کتاب­های آسمانی را به صورت قرآن عربی آشکار با قدرت و ابهت بر تو نازل کردم و نامت را برای تو بلند گردانیدم تا جایی که

ص: 305

بِشَیْ ءٍ مِنْ شَرَائِعِ دِینِی إِلَّا ذُکِرْتَ مَعِی (1).

«12»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْتَهَی بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی مَکَانٍ فَخَلَّی عَنْهُ فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ أَ تُخَلِّینِی عَلَی هَذِهِ الْحَالِ (2) فَقَالَ امْضِهْ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ وَطِئْتَ مَکَاناً مَا وَطِئَهُ بَشَرٌ وَ مَا مَشَی فِیهِ بَشَرٌ قَبْلَکَ (3).

«13»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلَ أَبُو بَصِیرٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَمْ عُرِجَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَرَّتَیْنِ فَأَوْقَفَهُ جَبْرَئِیلُ مَوْقِفاً فَقَالَ لَهُ مَکَانَکَ یَا مُحَمَّدُ فَلَقَدْ وَقَفْتَ مَوْقِفاً مَا وَقَفَهُ مَلَکٌ قَطُّ وَ لَا نَبِیٌّ إِنَّ رَبَّکَ یُصَلِّی فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ کَیْفَ یُصَلِّی قَالَ یَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ أَنَا رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ قَالَ وَ کَانَ کَمَا قَالَ اللَّهُ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا قَابُ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی قَالَ مَا بَیْنَ سِیَتِهَا إِلَی رَأْسِهَا قَالَ فَکَانَ کَمَا قَالَ بَیْنَهُمَا حِجَابٌ (4) یَتَلَأْلَأُ بِخَفْقٍ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا وَ قَدْ قَالَ زَبَرْجَدٌ فَنَظَرَ فِی مِثْلِ سَمِّ الْإِبْرَةِ إِلَی مَا شَاءَ اللَّهُ مِنْ نُورِ الْعَظَمَةِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ رَبِّی قَالَ مَنْ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَبِی بَصِیرٍ یَا بَا مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ مَا جَاءَتْ وَلَایَةُ عَلِیٍّ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَکِنْ جَاءَتْ مِنَ السَّمَاءِ مُشَافَهَةً (5).

بیان

قوله علیه السلام مرتین یمکن رفع التنافی بین هذا الخبر و بین ما سیأتی من

ص: 306


1- المحتضر: 150.
2- فی المصدر: علی هذه الحالة.
3- أصول الکافی 1: 444.
4- قال: کان بینهما حجاب خ ل. و هو الموجود فی المصدر.
5- أصول الکافی 1: 442 و 443.

هیچ یک از شریعت­های دینم نام برده نمی­شود مگر اینکه نام تو نیز در کنار من بر زبان بیاید. (1)

روایت12.

کافی: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به معراج بردند، جبرئیل او را به جایی رساند و از او دنبال ماند و او را تنها گذاشت، فرمود: ای جبرئیل، در این حال مرا تنها می گذاری؟ در پاسخ گفت: برو، به خدا در جایی گام نهادی که بشری در آن گام ننهاده و بشری پیش از تو در آن جا راه نرفته است. (2)

روایت13.

کافی: علی بن ابی حمزه گوید: در حضور من، ابو بصیر از امام صادق علیه السلام پرسشی کرد، گفت: قربانت، چند بار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به معراج بردند؟ فرمود: دو بار، جبرئیل او را باز داشت و عرض کرد: ای محمد، در جای خود باش، هر آینه به پایگاهی بر آمدی که پیش از تو نه فرشته ای و نه پیامبری بدان راه نیافته، به راستی پروردگارت در نماز است، فرمود: ای جبرئیل، چگونه نماز می گذارد؟ عرض کرد: می فرماید: سبوح قدوس، منم پروردگار فرشته ها و روح، مهرم بر خشمم پیش است، آن حضرت عرض کرد: بار خدایا، عفوک عفوک، امام صادق علیه السلام فرمود: پیغمبر چنانچه خدا فرموده است: به مقام «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» رسید، ابو بصیر به آن حضرت عرض کرد: قربانت، «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» چیست؟ فرمود: از سر دسته کمان تا سر آن، فرمود: میان آن­ها حجابی می درخشید (و می لرزید و پائین و بالا می شد و موج می زد)، به نظرم که فرمود: زبرجد بود، و پیامبر از مانند سوراخ سوزنی نگریست و تا آنجا که خدا می خواست پرتو بزرگواری حق را دریافت. خدای تبارک و تعالی فرمود: ای محمد. پیامبر فرمود: لبیک پروردگارم. فرمود: چه کسی بعد از تو برای امت (سرپرست و پیشوا است)؟ فرمود: خدا، داناتر است. فرمود: علی بن ابی طالب امیر مؤمنان و سید مسلمانان و پیشوای دست و رو سفیدان. ابو بصیر گفت: سپس امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا محمد به خدا ولایت علی علیه السلام از زمین نیامد بلکه شفاهاً از آسمان آمد. (3)

توضیح

سخن امام «مرّتین» (دو بار)، می­توان منافات و اختلافت میان این روایت و روایتی که در

ص: 306


1- . محتضر : 150
2- . اصول کافی 1 : 444
3- . اصول کافی 1 : 442 - 443

مائة و عشرین بأن تکون المرتان فی مکة و البواقی فی المدینة أو المرتان إلی العرش و البواقی إلی السماء أو المرتان بالجسم و البواقی بالروح أو المرتان ما أخبر بما جری فیهما و البواقی لم یخبر بها.

قوله إلی رأسها لعله کان إلی وسطها أو إلی مقبضها فصحف (1) لأن سیة القوس بالکسر مخففة ما عطف من طرفیها ذکره الفیروزآبادی و قال القاب ما بین المقبض و السیة و لکل قوس قابان و المقدار کالقیب انتهی.

و الخفق التحرک و الاضطراب ثم أمر جبرئیل بالوقوف و ما کلمه صلی الله علیه و آله به لعله کان قبل مفارقته أو یقال فارقه فی المکان و کان بحیث یراه و یکلمه و الأول أظهر مع أنه یمکن أن یکون هذا فی بعض المعارج و سم الإبرة ثقبها و هی کنایة عن قلة ما ظهر له من معرفة ذاته و صفاته بالنسبة إلیه تعالی و إن کان غایة طوق البشر.

«14»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ أَوِ (2) الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ فَبَلَغَ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذَّنَ جَبْرَئِیلُ وَ أَقَامَ فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَفَّ الْمَلَائِکَةُ وَ النَّبِیُّونَ خَلْفَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).

«15»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَسْرَی رَبِّی بِی فَأَوْحَی إِلَیَّ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَوْحَی وَ شَافَهَنِی إِلَی أَنْ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَذَلَّ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِی بِالْمُحَارَبَةِ وَ مَنْ حَارَبَنِی حَارَبْتُهُ قُلْتُ یَا رَبِّ وَ مَنْ وَلِیُّکَ هَذَا فَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ مَنْ حَارَبَکَ حَارَبْتَهُ قَالَ ذَاکَ مَنْ أَخَذْتُ مِیثَاقَهُ لَکَ وَ لِوَصِیِّکَ وَ لِذُرِّیَّتِکُمَا بِالْوَلَایَةِ (4).

ص: 307


1- و حمله علی ابتداء السیة الی رأسها أو حمل السیة علی محل العطف فقط فیکون تفسیرا للادنی بعید. منه قدّس سرّه.
2- فی نسخة من الکتاب و مصدره: و الفضیل.
3- فروع الکافی 1: 83.
4- أصول الکافی 2: 353.

شماره صد و بیست می­آید را اینگونه رفع کرد که دو بار معراج پیامبر، در مکه بوده و بقیه آن­ها در مدینه. یا اینکه دو مرتبه به سوی عرش عروج کرد و بقیه آن­ها را به سوی آسمان، یا اینکه دو مرتبه با جسم و بقیه را با روح، یا اینکه اتفاقات دو بار از آن را بازگو کرد و بقیه را بازگو ننمود.

«الی رأسها» شاید در اصل «الی وسطها» یا «الی مقبضها» بوده و تصحیف شده است زیرا «سیۀ القوس» با تخفیف: قسمت برآمده از دو سوی کمان است. فیروزآبادی این مطلب را ذکر کرده است و گوید: «القاب» ما بین دسته و سیۀ کمان است. و هر کمان دو قاب دارد و به مانند «القیب» به معنای مقدار نیز می­باشد. پایان سخن.

«الخفق» به معنای تحرک و اضطراب است. و امر جبرئیل به توقف و آنچه در باره آن با پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم سخن گفت، پیش از جدا شدن از آن حضرت باشد. یا اینکه گفته می­شود: از نظر مکانی از آن حضرت جدا شد اما به گونه­ای بود که می­توانست پیامبر را ببیند و با او سخن بگوید. و معنای اول آشکارتر است. البته ممکن است در بعضی از معراج­ها اینگونه اتفاق افتاده باشد. «سمّ الابرۀ» یعنی سوراخ سوزن. که کنایه از اندک بودن شناختی است که پیامبر از ذات و صفات خدا به نسبت خداوند متعال کسب کرد، هر چند آن مقدار معرفت و شناخت نیز از توان بشر خارج است.

روایت14.

کافی: زرارۀ یا فضیل از امام باقر علیه السلام روایت کرده­اند که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت به بیت معمور رسید و وقت نماز فرا رسید، جبرئیل اذان و اقامه گفت و رسول خدا پیش­نماز شد و فرشتگان و پیامبران صف بستند و به محمد صلی الله علیه و آله و سلم اقتدا کردند. (1)

روایت15.

کافی: معاویه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پروردگارم مرا به معراج شبانه برد و از پشت پرده به من وحی کرد آنچه را وحی کرد و با من بی واسطه سخن گفت تا آنکه به من فرمود: ای محمد! هر که دوستی از دوستان من خوار کند، محققاً به نبرد با من کمین گرفته است، و هر که با من بجنگد، من با او بجنگم، گفتم: پروردگارا! این دوست تو کیست؟ من دانستم که هر که با تو بجنگد با او می جنگی، فرمود: آن کسی است که از او پیمان گرفتم به دوستی و پیروی از تو و از وصیّ تو و از ذریّه تو و نژاد تو. (2)

ص: 307


1- . فروع کافی 1 : 83
2- . اصول کافی 2 : 353
«16»

یب، تهذیب الأحکام سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَزَّازِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَسْرَی اللَّهُ بِهِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَ تَدْرِی أَیْنَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ أَنْتَ مُقَابِلُ مَسْجِدِ الْکُوفَانَ قَالَ فَاسْتَأْذِنْ لِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی آتِیَهُ فَأُصَلِّیَ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَاسْتَأْذَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَذِنَ لَهُ (1).

«17»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ وَ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی کَانَ حَجَّ فِیهَا هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ کَانَ مَعَهُ نَافِعٌ مَوْلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَنَظَرَ نَافِعٌ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی رُکْنِ الْبَیْتِ وَ قَدِ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ فَقَالَ نَافِعٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هَذَا الَّذِی قَدْ تَدَاکَّ عَلَیْهِ النَّاسُ فَقَالَ هَذَا نَبِیُّ أَهْلِ الْکُوفَةِ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ اشْهَدْ لَآتِیَنَّهُ فَلَأَسْأَلَنَّهُ عَنْ مَسَائِلَ لَا یُجِیبُنِی فِیهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ أَوِ ابْنُ نَبِیٍّ قَالَ فَاذْهَبْ إِلَیْهِ وَ اسْأَلْهُ لَعَلَّکَ تُخْجِلُهُ فَجَاءَ نَافِعٌ حَتَّی اتَّکَأَ عَلَی النَّاسِ ثُمَّ أَشْرَفَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ إِنِّی قَرَأْتُ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ وَ قَدْ عَرَفْتُ حَلَالَهَا وَ حَرَامَهَا وَ قَدْ جِئْتُ أَسْأَلُکَ عَنْ مَسَائِلَ لَا یُجِیبُ فِیهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ أَوِ ابْنُ نَبِیٍّ قَالَ فَرَفَعَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام رَأْسَهُ فَقَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی کَمْ بَیْنَ عِیسَی وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ سَنَةٍ قَالَ أُخْبِرُکَ بِقَوْلِی أَوْ بِقَوْلِکَ قَالَ أَخْبِرْنِی بِالْقَوْلَیْنِ جَمِیعاً قَالَ أَمَّا فِی قَوْلِی فَخَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ وَ أَمَّا فِی قَوْلِکَ فَسِتُّمِائَةِ سَنَةٍ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ مِنَ الَّذِی سَأَلَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِیسَی خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ قَالَ فَتَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا (2) فَکَانَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی أَرَاهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً حَیْثُ أَسْرَی بِهِ إِلَی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ أَنْ

ص: 308


1- التهذیب 1: 324 و 325. و للحدیث صدر و ذیل ترکهما المصنّف.
2- قد تقدم ذکر موضع الآیة و ما قبلها فی صدر الباب.

روایت16.

تهذیب: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت جبرئیل به او گفت: ای رسول خدا آیا می­دانی کجائی؟ اکنون تو در مقابل مسجد کوفان هستی. پیامبر فرمود: ای جبرئیل از پروردگار عزّ و جلّم اذن بگیر تا به آنجا بیایم و در آن دو رکعت نماز بگزارم؟ جبرئیل از خداوند اذن گرفت و خداوند به آن حضرت اذن داد. (1)

روایت17.

کافی: ابو ربیع روایت کرده است: سالی که هشام بن عبد الملک فریضه حج را به جای می­آورد، ما هم به همراه امام محمد باقر علیه السلام حج را به جای آوردیم. نافع، غلام بن خطاب، همراه هشام بود. نافع به امام محمد باقر علیه السلام در کنار رکن یمانی نگاه کرد که مردم پیرامون ایشان گرد هم آمده بودند و گفت: ای امیرالمؤمنین! این شخص کیست که مردم این گونه در اطرافش حلقه زده اند؟ هشام گفت: این پیامبر مردم کوفه، محمد بن علی است. نافع گفت: ببین او را نزد تو خواهم آورد و از او در باره اموری خواهم پرسید که فقط پیامبران و یا فرزندان و اوصیای آنها قادر به پاسخ دادن به آنها خواهند بود. هشام گفت: برو و از او سئوال کن. شاید او را خجالت زده کنی.

نافع رفت و به زور، راه خود را در میان مردم باز کرد تا این که به امام علیه السلام نزدیک شد و از آن حضرت پرسید: ای محمد بن علی! من تورات، انجیل، زبور و قرآن را خوانده و از حلال و حرام آنها آگاهی یافته ام. نزد تو آمده ام تا سئوالاتی از تو بپرسم که جز پیامبران، فرزندان یا اوصیای آنها کسی قادر به پاسخ گویی به آنها نخواهد بود. امام محمد باقر علیه السلام سرش را بلند کرد و فرمود: سئوالات خود را بپرس! نافع سئوال کرد: فاصله میان حضرت عیسی علیه السلام و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چند سال بوده است؟ امام پرسید: طبق گفته و اعتقاد خودم پاسخ دهم یا بر اساس گفته و عقیده تو؟ وی گفت: بر اساس هر دو عقیده، پاسخ گوی. حضرت فرمود: بر اساس عقیده من پانصد سال و بر اساس باور تو ششصد سال. نافع گفت: برایم در باره آیه زیر توضیح بده که خداوند فرموده است: «واسْأَل مَنْ أَرْسَلنَا مِن قَبْلکَ مِن رُّسُلنَا أَجَعَلنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلهَةً یعْبَدُونَ»(2) { و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟ } پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از چه کسی سئوال کرد؟ حال آن که فاصله زمانی ایشان با حضرت عیسی علیه السلام پانصد سال بوده است؟ امام محمد باقر علیه السلام این آیه را خواند: «سُبْحَانَ الذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لیلا مِّنَ المَسْجِدِ الحَرَامِ إِلی المَسْجِدِ الأَقْصَی الذِی بَارَکْنَا حَولهُ لنُرِیهُ مِنْ آیاتِنَا»(3)

{منزه است آن (خدایی) که بنده اش را شبانگاهان از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا نشانه های خود را به او بنمایانیم.} یکی از نشانه هایی که خداوند در هنگام اسراء از مکه به بیت المقدس

ص: 308


1- . تهذیب 1 : 324 - 325
2- . زخرف / 45
3- . اسراء / 1

حَشَرَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ فَأَذَّنَ شَفْعاً وَ أَقَامَ شَفْعاً وَ قَالَ فِی أَذَانِهِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ تَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ فَصَلَّی بِالْقَوْمِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُمْ عَلَی مَا تَشْهَدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ أَخَذَ عَلَی ذَلِکَ عُهُودَنَا وَ مَوَاثِیقَنَا فَقَالَ نَافِعٌ صَدَقْتَ یَا بَا جَعْفَرٍ (1).

بیان

قال الجزری تداککتم علی أی ازدحمتم و أصل الدک الکسر.

«18»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (2) قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْبَحَ فَقَعَدَ فَحَدَّثَهُمْ بِذَلِکَ فَقَالُوا لَهُ صِفْ لَنَا بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَالَ فَوَصَفَ لَهُمْ وَ إِنَّمَا دَخَلَهُ لَیْلًا فَاشْتَبَهَ عَلَیْهِ النَّعْتُ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ انْظُرْ هَاهُنَا فَنَظَرَ إِلَی الْبَیْتِ فَوَصَفَهُ وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ ثُمَّ نَعَتَ لَهُمْ مَا کَانَ مِنْ عِیرٍ لَهُمْ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الشَّامِ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ عِیرُ بَنِی فُلَانٍ تَقْدَمُ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یَتَقَدَّمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ أَوْ أَحْمَرُ قَالَ وَ بَعَثَتْ قُرَیْشٌ رَجُلًا عَلَی فَرَسٍ لِیَرُدَّهَا قَالَ وَ بَلَغَ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ قَالَ قَرَظَةُ بْنُ عَبْدِ عَمْرٍو یَا لَهْفَا أَنْ لَا أَکُونَ لَکَ جَذَعاً (3) حِینَ تَزْعُمُ أَنَّکَ أَتَیْتَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ رَجَعْتَ مِنْ لَیْلَتِکَ (4).

بیان

قوله علیه السلام و بلغ مع طلوع الشمس أی ذلک الرجل لم یبلغ العیر إلا مع طلوع الشمس حین قدموا فلم یمکنه ردهم و یحتمل أن یکون المراد بلوغ العیر مکة فکان الأظهر بلغت قوله یا لهفا أصله یا لهفی و هی کلمة تحسر علی ما فات قوله أن لا أکون لک جذعا قال الجزری فی حدیث المبعث إن ورقة بن نوفل قال یا لیتنی فیها جذعا الضمیر فی قوله فیها للنبوة أی لیتنی کنت شابا عند ظهورها حتی أبالغ فی نصرتها و حمایتها انتهی.

أقول: یحتمل أن یکون کلامه لعنه الله جاریا مجری الاستهزاء و یکون مراده

ص: 309


1- روضة الکافی: 120 و 121. و الحدیث طویل، أخذ منه موضع الحاجة، و أخرج نحوه عن تفسیر القمّیّ فی کتاب الاحتجاجات. راجع ج 10: 161.
2- فی المصدر: أبان بن عثمان، عن حدید، عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
3- جدعا خ ل.
4- روضة الکافی: 262.

به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشان داد، این بود که همه پیامبران و انبیاء را گرد هم آورد. سپس به جبرئیل دستور داد تا اذان بگوید و نماز برپا کند. (جبرئیل در اذانش گفت: حی علی خیرالعمل.) سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امامت نماز را به عهده گرفت. زمانی که نماز به پایان رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آنها پرسید: به چه چیز شهادت می دهید؟ و چه چیزی را می پرستیدید؟ پاسخ دادند: شهادت می دهیم که جز الله خدایی نیست. او تنها و بی شریک است و تو پیامبر خدا هستی و بر این اساس از ما عهد و پیمان گرفته شده است. نافع گفت: ای ابو جعفر! راست گفتی. (1)

توضیح

جزریّ گوید: «تداککتم علیّ» یعنی بر من ازدحام کردید. و اصل «الدکّ» به معنای شکستن است.

روایت18.

کافی: ابان بن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صبح آن شب که به معراج رفت شرح مسافرت خود را با مردم بازگو کرد، گفتند: اگر راست می گوئی معبد بیت المقدس را توصیف کن. روای گوید: رسول خدا توصیف کرد، ولی چون شبانه زیارت کرده بود نتوانست توصیف کاملی به عمل آورد؛ جبرئیل آمد و گفت: به این جا بنگر. صورت معبد در دیدگاه رسول خدا نمایان شد و رسول خدا بنای معبد را توصیف کرد، سپس کاروان قریش مجسم شد و رسول خدا خبر داد که شتری خاکستری رنگ در پیشاپیش قافله روان است که با طلوع خورشید به مکه می رسند؛ مردم قریش دیدبان فرستادند تا اگر راست باشد قافله را نگه دارند، ولی قافله با طلوع خورشید وارد شد. اینجا بود که قرظه بن عبد عمرو گفت: واحسرتا، چه قدر باید متأسف باشم که جوان نیستم تا یار و یاور تو باشم، یارو یاور مردی که مدعی است یک شبه تا بیت المقدس رفته و بازگشته است. (2)

توضیح

سخن امام «و بلغ مع طلوع الشمس» یعنی آن مرد به کاروان نمی­رسد مگر در هنگام طلوع خورشید هنگامی که بازگردند. پس نمی­تواند مانع از ورودشان شود. و ممکن است مقصود رسیدن کاروان به مکه باشد و آشکارتر این است که «بلغت» می­بود. این سخن قرظه «یا لهفاً» در اصل «یا لهفی» بوده است و آن، عبارتی برای تحسّر و افسوس بر چیز از دست رفته است. در باره سخن او «أن لا اکون لک جذعاً» (جوان نیستم) جزری گوید: در محدیث مبعث آمده است که ورقۀ بن نوفل گوید: «یا لیتنی فیها جذعاً» (ای کاش جوان باشم). ضمیر در «فیها» به نبوّت برمی­گردد یعنی ای کاش در زمان ظهور نبوّت پیامبر جوانی باشم که بتوانم نهایت تلاش خود را برای یاری و پشتیبانی او به کار بگیرم.

می­گویم: ممکن است سخن قرظه - لعنه الله - از روی استهزاء و ریشخند باشد و مقصودش این باشد

ص: 309


1- . روضه کافی : 120 - 121
2- . روضه کافی : 262

لیتنی کنت شابا قویا علی نصرتک حین ظهر لی أنک أتیت بیت المقدس و رجعت من لیلتک و یحتمل أن یکون مراده یا لهفا علی أن کبرت و ضعفت و لا أقدر علی إضرارک حین سمعتک تقول هذا.

«19»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ قَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِالْبُرَاقِ فَرَکِبَهَا فَأَتَی بَیْتَ المَقْدِسِ فَلَقِیَ مَنْ لَقِیَ مِنْ إِخْوَانِهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ رَجَعَ فَحَدَّثَ أَصْحَابَهُ أَنِّی أَتَیْتُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ رَجَعْتُ مِنَ اللَّیْلَةِ وَ قَدْ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ بِالْبُرَاقِ فَرَکِبْتُهَا وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی مَرَرْتُ بِعِیرٍ لِأَبِی سُفْیَانَ عَلَی مَاءٍ لِبَنِی فُلَانٍ وَ قَدْ أَضَلُّوا جَمَلًا لَهُمْ أَحْمَرَ وَ قَدْ هَمَّ الْقَوْمُ فِی طَلَبِهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّمَا جَاءَ الشَّامَ وَ هُوَ رَاکِبٌ سَرِیعٌ وَ لَکِنَّکُمْ قَدْ أَتَیْتُمُ الشَّامَ وَ عَرَفْتُمُوهَا فَسَلُوهُ عَنْ أَسْوَاقِهَا وَ أَبْوَابِهَا وَ تُجَّارِهَا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ الشَّامُ وَ کَیْفَ أَسْوَاقُهَا قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا سُئِلَ عَنِ الشَّیْ ءِ لَا یَعْرِفُهُ شَقَّ عَلَیْهِ حَتَّی یُرَی ذَلِکَ فِی وَجْهِهِ قَالَ فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ الشَّامُ قَدْ رُفِعَتْ لَکَ فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ بِالشَّامِ بِأَبْوَابِهَا وَ أَسْوَاقِهَا وَ تُجَّارِهَا وَ قَالَ أَیْنَ السَّائِلُ عَنِ الشَّامِ فَقَالُوا لَهُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی کُلِّ مَا سَأَلُوهُ عَنْهُ فَلَمْ یُؤْمِنْ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (1) ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ لَا نُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (2) آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله (3).

بیان

قوله إنما جاء الشام أی أتاه أو منه بأن یکون منصوبا بنزع الخافض و فی بعض النسخ القدیمة إنما جاءه راکب سریع أی جبرئیل و فی بعض الروایات

ص: 310


1- یونس: 101.
2- فی المصدر: و برسوله.
3- روضة الکافی: 364 و 365.

که: ای کاش برای یاری تو جوانی نیرومند باشم هنگامی که برایم روشن گشت که تو یک شبه تا بیت المقدس رفتی و بازگشتی. و ممکن است مقصودش این باشد که: افسوس که پیر و ناتوان شده­ام و هنگامی که این سخنت را شندیم، نمی­توانم آسیبی به تو برسانم.

روایت19.

کافی: از یحیی کاهلی نقل شده که گفت: تفسیر این آیه را از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ»(1) {و [لی] نشانه ها و هشدارها، گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد.} فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج برده شد، جبرییل، بُراق را آورد و پیامبر بر آن سوار شد و به بیت المقدس رفت و در آن جا با همه برادران پیامبر خود دیدار کرد و چون از معراج بازگشت به اصحابش گفت: من همین امشب به بیت المقدس رفتم و بازگشتم. جبرییل برای من براق را آورد و من سوار آن شدم. نشانه معراجم هم این است که بر کاروان ابو سفیان که در کنار چشمه بنی فلان توقف کرده بود، گذر کردم. آنان شتر قرمزی را گم کرده بودند و همه مردم به دنبال آن شتر می گشتند.

آنان به یکدیگر گفتند: او به شام رفته و بازآمده است و باید سرعت زیادی داشته باشد. شما شام را دیده اید و آن جا را می شناسید. از محمّد صلی الله علیه و آله درباره بازارهای آن جا، دروازه های آن جا و بازرگانان شام بپرسید. پس آنان گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! شام چطور بود؟ بازارهایش چگونه بود؟ امام علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به گونه ای بود که اگر درباره چیزی از او می پرسیدند و جواب آن را نمی دانست، بر او سخت و گران بود و این سنگینی را می شد در چهره ایشان دید. در همین حال که پیامبر صلی الله علیه و آله چنین بود، ناگهان جبرییل نازل شد و گفت: ای رسول خدا! این شام است که در مقابل توست. رسول خدا نگاه کرد و دید که شام با دروازه ها و بازارها و بازرگانانش در مقابل چشمان او قرار گرفته است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کجاست آن کسی که در باره شام از من سؤال کرد؟ خدمت ایشان عرض کردند که فلانی و فلانی. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله هر سؤالی را که آن دو داشتند جواب داد، اما از بین آنها جز عده اندکی، کسی به رسول خدا ایمان نیاورد و این آیه، توضیح آن است «وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ» سپس امام صادق علیه السلام فرمود: پناه می بریم به خداوند از این که به خداوند و رسولش صلی الله علیه و آله ایمان نداشته باشیم. ما به خداوند و رسولش صلی الله علیه و آله ایمان آوردیم. (2)

توضیح

سخن او «انّما جاء الشام» یعنی به شام آمد، یا از شام آمد، به این صورت که منصوب به نزع خافض باشد. و در برخی نسخه­های قدیمی اینگونه آمده است: «انّما جاءه راکب سریع» یعنی جبرئیل. و در برخی روایات:

ص: 310


1- . یونس / 101
2- . روضه کافی : 364 - 365

إنما جاء راکب سریع و علی التقادیر إنما قالوا ذلک استهزاء (1) قوله هذه الشام أی أصلها رفعت بالإعجاز أو مثالها کما یدل علیه بعض الأخبار.

«20»

کا، الکافی حُمَیْدٌ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَتَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْبُرَاقِ أَصْغَرَ مِنَ الْبَغْلِ وَ أَکْبَرَ مِنَ الْحِمَارِ مُضْطَرِبَ الْأُذُنَیْنِ عَیْنُهُ (2) فِی حَافِرِهِ وَ خُطَاهُ مَدَّ بَصَرِهِ فَإِذَا انْتَهَی إِلَی جَبَلٍ قَصُرَتْ یَدَاهُ وَ طَالَتْ رِجْلَاهُ فَإِذَا هَبَطَ طَالَتْ یَدَاهُ وَ قَصُرَتْ رِجْلَاهُ أَهْدَبَ الْعُرْفِ الْأَیْمَنِ (3) لَهُ جَنَاحَانِ مِنْ خَلْفِهِ (4).

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ عَیْنَاهُ فِی حَوَافِرِهِ خَطْوُهُ مَدَّ بَصَرِهِ (5).

«21»

ختص، الإختصاص رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ نَظَرْتُ إِلَی قُبَّةٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ لَهَا أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ وَ أَرْبَعَةُ أَبْوَابٍ کُلِّهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ أَخْضَرَ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ الْقُبَّةُ الَّتِی لَمْ أَرَ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ أَحْسَنَ مِنْهَا فَقَالَ حَبِیبِی مُحَمَّدٌ هَذِهِ صُورَةُ مَدِینَةٍ یُقَالُ لَهَا قُمُّ تَجْتَمِعُ فِیهَا عِبَادُ اللَّهِ الْمُؤْمِنُونَ یَنْتَظِرُونَ مُحَمَّداً وَ شَفَاعَتَهُ لِلْقِیَامَةِ وَ الْحِسَابِ یَجْرِی عَلَیْهِمُ الْغَمُّ وَ الْهَمُّ وَ الْأَحْزَانُ وَ الْمَکَارِهُ قَالَ فَسَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیَّ علیهما السلام مَتَی یَنْتَظِرُونَ الْفَرَجَ قَالَ إِذَا ظَهَرَ الْمَاءُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ (6).

«22»

کِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْقَطَّانِ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ

ص: 311


1- أو المعنی أنّه حین أتی الشام فی تجارته لخدیجة أتاه سریعا و لم یمکث قدر ما یعرف أبوابها و اسواقها و تجارها و خصوصیاتها، و اما أنتم فمکثتم فیها و عرفتم خصوصیاتها.
2- فی نسخة: عیناه، و فی المصدر: عینیه.
3- أی طویلة مرسلة فی جانب الایمن.
4- روضة الکافی: 376.
5- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
6- الاختصاص: 101 و 102، و رواه الحسن بن محمّد بن الحسن القمّیّ فی تاریخ قم عن أبی مقاتل الدیلمیّ نقیب الری، عن أبی الحسن علیّ بن محمّد علیهما السلام. راجع ترجمة تاریخ قم: 96.

«انّما جاء راکب سریع» ذکر شده است. و بنا به این تقدیرها، آنان از روی استهزاء و تمسخر آن سخن را بر زبان راندند. سخن او «هذه الشام» یعنی اصل شام با اعجاز خداوندی در مقابلت قرار گرفت، یا تصویر مانند شام، همانگونه که برخی روایت­ها بر آن دلالت دارد.

روایت20.

کافی: ابان بن عبدالله بن عطا از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: جبرئیل علیه السلام بُراق را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد، آن مرکب کوچک تر از قاطر و بزرگ تر از الاغ بود، دو گوشش می جنبید، چشمانش به روی سُم هایش بود و گام­هایش در شعاع چشمانش بود، و چون به کوه می­رسید و بالا می­رفت دو دستش کوتاه می­شد و دو پایش بلند، و چون از کوه سرازیر می­شد دو دستش بلند می­شد و دو پایش کوتاه. یال راستش بلند بود و به گردنش ریخته بود و دو پر از دنبال خود داشت. (1)

تفسیر عیاشی: از عبدالله بن عطا همین حدیث روایت شده است تا این عبارت: «عیناه فی حوافره، خطوه مدّ بصره». (2)

روایت21.

اختصاص: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که در معراج به آسمان چهارم رفتم به گنبدی از مروارید که چهار ستون و چهار در داشت و همه از جنس حریر سبز بودند، نگاه کردم. گفتم: ای جبرئیل این گنبد چیست که در آسمان چهارم چیزی زیباتر از آن ندیده­ام؟ گفت: دوست من محمّد! این تصویر شهری به نام «قم» است که بندگان مؤمن خدا در آنجا گرد می­آیند و منتظر محمّد و شفاعت او در روز قیامت می­مانند. غم و غصه و اندوه و شرّ بسیاری دامنگیرشان می­شود. گوید: از علی بن محمد عسکری علیه السلام پرسیدم: تا چه زمانی در انتظار فرج و نجات خواهند بود؟ فرمود: هرگاه آب بر سطح زمین بیاید. (3)

روایت22.

ص: 311


1- . روضه کافی : 376
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . اختصاص : 101 - 102

الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ أَنْکَرَ أَرْبَعَةَ أَشْیَاءَ الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الشَّفَاعَةَ (1).

«23»

وَ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَذَّبَ بِالْمِعْرَاجِ فَقَدْ کَذَّبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

«24»

وَ عَنِ ابْنِ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِ اللَّهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ آمَنَ بِالْمِعْرَاجِ وَ الْمُسَاءَلَةِ فِی الْقَبْرِ وَ الْحَوْضِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ خَلْقِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الصِّرَاطِ وَ الْمِیزَانِ وَ الْبَعْثِ وَ النُّشُورِ وَ الْجَزَاءِ وَ الْحِسَابِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ حَقّاً وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (3).

«25»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامٍ الْخُرَاسَانِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ قَدِیمٌ قَالَ نَعَمْ وَ هُوَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَقَدْ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذَا مَسْجِدُ أَبِیکَ آدَمَ علیه السلام وَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فَانْزِلْ فَصَلِّ فِیهِ فَنَزَلَ فَصَلَّی فِیهِ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ (4).

«26»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ الْمِعْرَاجِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (5) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ فِضَّةٍ بَیْضَاءَ عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ فِی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ ذَهَبٍ أَحْمَرَ أَحْسَنَ مِنَ الْأَوَّلِ عَلَی

ص: 312


1- صفات الشیعة: مخطوط، یوجد نسخته فی مکتبتی، و الروایات فی صلی الله علیه و آله 27 و 28 منها.
2- صفات الشیعة: مخطوط، یوجد نسخته فی مکتبتی، و الروایات فی ص 27 و 28 منها.
3- صفات الشیعة: مخطوط، یوجد نسخته فی مکتبتی، و الروایات فی ص 27 و 28 منها.
4- روضة الکافی: 279- 281.
5- قد سقط الاسناد عن المطبوع.

صفات الشیعۀ: ابن عمّاره از پدرش روایت کرده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس چهار چیز را انکار کند، شیعه ما نیست: معراج، سؤال در قبر، خلق شدن بهشت و جهنّم، و شفاعت.

روایت23.

صفات الشیعۀ: حسن بن فضّال از امام رضا علیه السّلام روایت کرده که فرمود: هر کس معراج را تکذیب کند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را تکذیب کرده است.

روایت24.

صفات الشیعۀ: فضل بن شاذان از امام رضا علیه السّلام روایت کرده که فرمود: هر کس به یگانگی خدا اقرار کند و به معراج و سؤال در قبر، حوض کوثر، شفاعت، خلق شدن بهشت و دوزخ، پل صراط، ترازوی سنجش اعمال، برانگیخته شدن از قبر، دوباره زنده شدن، پاداش نیک و بد اعمال و حسابرسی در روز قیامت ایمان آورد، مؤمن حقیقی است و از شیعیان ما اهل بیت علیهم السّلام می باشد. (1)

روایت25.

کافی: مفضّل از امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی روایت کرده که فرمود: گفتم: مسجد کوفه قدیم است؟ فرمود آری آن، محل نماز پیامبران است و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم در طی سفر معراج به آسمان در آن نماز خواند و جبرئیل به او گفت: ای محمد این مسجد پدرت آدم علیه السلام است و محل نماز پیامبران است. فرود شو و در آن نماز بخوان. پیامبر فرود آمد و در آن نماز خواند و سپس جبرئیل او را به آسمان بالا برد. (2)

روایت26.

محتضر: سلمان فارسی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که در معراج مرا به آسمان دنیا بردند به ناگاه دیدم که در مقابل کاخی از طلای سفید قرار گرفتم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است.

هنگامی که به آسمان دوم رفتم خود را بر در قصری دیدم که از طلای سرخ بود و از کاخ نخست زیباتر بود

ص: 312


1- . صفات الشیعه : مخطوط
2- . روضه کافی : 279 - 281

بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا (1) لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ فَإِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ دُرَّةٍ صَفْرَاءَ عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤَةٍ رَطْبَةٍ مُجَوَّفَةٍ عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا فَسَأَلَهُمَا لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِذَا أَنَا بِقَصْرٍ مِنْ نُورِ عَرْشِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی بَابِهِ مَلَکَانِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَسَأَلَهُمَا فَقَالا لِفَتًی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَسِرْنَا فَلَمْ نَزَلْ نَدْفَعُ مِنْ نُورٍ إِلَی ظُلْمَةٍ وَ مِنْ ظُلْمَةٍ إِلَی نُورٍ حَتَّی وَقَفْتُ (2) عَلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَإِذَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَنْصَرِفُ قُلْتُ خَلِیلِی جَبْرَئِیلُ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَکَانِ أَوْ فِی مِثْلِ هَذِهِ السِّدْرَةِ (3) تُخْلِفُنِی وَ تَمْضِی فَقَالَ حَبِیبِی وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ هَذَا الْمَسْلَکَ مَا سَلَکَهُ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَسْتَوْدِعُکَ رَبَّ الْعِزَّةِ وَ مَا زِلْتُ وَاقِفاً حَتَّی قُذِفْتُ فِی بِحَارِ النُّورِ فَلَمْ تَزَلِ الْأَمْوَاجُ تَقْذِفُنِی مِنْ نُورٍ إِلَی ظُلْمَةٍ وَ مِنْ ظُلْمَةٍ إِلَی نُورٍ حَتَّی أَوْقَفَنِی رَبِّیَ الْمَوْقِفَ الَّذِی أُحِبُّ أَنْ یَقِفَنِی عِنْدَهُ مِنْ مَلَکُوتِ الرَّحْمَنِ (4) فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَحْمَدُ قِفْ فَوَقَفْتُ مُنْتَفِضاً مَرْعُوباً فَنُودِیتُ مِنَ الْمَلَکُوتِ یَا أَحْمَدُ فَأَلْهَمَنِی رَبِّی فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ هَا أَنَا ذَا عَبْدُکَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَنُودِیتُ یَا أَحْمَدُ الْعَزِیزُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ قَالَ فَقُلْتُ هُوَ السَّلَامُ (5) وَ إِلَیْهِ یَعُودُ السَّلَامُ ثُمَّ نُودِیتُ ثَانِیَةً

ص: 313


1- فی المصدر: سلهما لمن هذا القصر؟.
2- فی المصدر: حتی بلغنا و هو الصحیح.
3- فی المصدر: أو فی مثل هذا الحال.
4- فی المصدر: من ملکوته.
5- زاد فی المصدر: و منه السلام.

و بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است. چون به آسمان سوم رسیدم خود را در برابر کاخی از یاقون سرخ دیدم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است.

وقتی به آسمان چهارم رسیدم خود را در مقابل کاخی از مروارید سفید یافتم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است. چون به آسمان پنجم رسیدم خود را در روبه روی کاخی از مروارید زرد دیدم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است. چون به آسمان ششم رسیدم خود را در مقابل کاخی از مروارید خیس توخالی دیدم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است.

هنگامی که به آسمان هفتم رسیدم خود را در برابر کاخی از نورِ عرش خداوند تبارک و تعالی دیدم که بر دروازه آن دو فرشته بودند. گفتم: ای جبرئیل از آن دو بپرس که این کاخ از آنِ چه کسی است؟ جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. پس گفتند: برای جوانی از بنی هاشم است. پس به راه افتادیم و همچنان از نوری به تاریکی و از تاریکی به نور می­رسیدیم تا اینکه در مقابل سدرۀ المنتهی ایستادیم که به ناگاه جبرئیل بازگشت. گفتم: دوست من در چنین جائی - یا در کنار چیزی مانند این سدرۀ - از من باز می­مانی و می­روی؟ گفت: دوست من، سوگند به کسی که تو را به حقّ به پیامبری مبعوث داشت، این مسیری است که هیچ پیامبری مرسل و هیچ فرشته مقربی آن را نپیموده است، تو را به خداوند صاحب عزّت می­سپارم. و من همچنان ایستاده بودم تا اینکه به دریاهایی از نور پرتاب شدم و پیوسته امواج مرا از نوری به تاریکی و از تاریکی به نوری می­انداختند تا اینکه پروردگارم در جایگاهی از ملکوت رحمان که دوست داشتم مرا بایستاند، ایستاند.

خداوند عزّ و جلّ فرمود: بایست ای احمد. من با ترس و لرز ایستادم. از ملکوت ندا آمد: ای احمد، خداوند عزیز بر تو سلام می­کند. فرمود: گفتم: او سلام است و سلام و سلامتی به او باز می­گردد. سپس بار دیگر ندا آمد:

ص: 313

یَا أَحْمَدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ قَالَ یَا أَحْمَدُ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ فَأَلْهَمَنِی رَبِّی فَقُلْتُ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ فَقُلْتُ (1) قَدْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (2) لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ فَقُلْتُ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ فَقُلْتُ رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَقُلْتُ رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ فَجَرَی الْقَلَمُ بِمَا جَرَی فَلَمَّا قَضَیْتُ وَطَرِی مِنْ مُنَاجَاةِ رَبِّی نُودِیتُ أَنَّ الْعَزِیزَ یَقُولُ لَکَ مَنْ خَلَّفْتَ فِی الْأَرْضِ فَقُلْتُ خَیْرَهَا خَلَّفْتُ فِیهِمْ ابْنَ عَمِّی (3) فَنُودِیتُ یَا أَحْمَدُ مَنِ ابْنُ عَمِّکَ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَنُودِیتُ مِنَ الْمَلَکُوتِ سَبْعاً مُتَوَالِیاً یَا أَحْمَدُ اسْتَوْصِ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ابْنِ عَمِّکَ خَیْراً ثُمَّ قَالَ الْتَفِتْ فَالْتَفَتُّ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَوَجَدْتُ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ الْأَیْمَنِ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیکَ لِی مُحَمَّدٌ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ یَا أَحْمَدُ شَقَقْتُ اسْمَکَ مِنِ اسْمِی أَنَا اللَّهُ الْمَحْمُودُ الْحَمِیدُ وَ أَنَا اللَّهُ الْعَلِیُّ (4) وَ شَقَقْتُ اسْمَ ابْنِ عَمِّکَ عَلِیٍّ مِنِ اسْمِی (5) یَا أَبَا الْقَاسِمِ امْضِ هَادِیاً مَهْدِیّاً نِعْمَ الْمَجِی ءُ جِئْتَ وَ نِعْمَ الْمُنْصَرَفُ انْصَرَفْتَ وَ طُوبَاکَ (6) وَ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِکَ وَ صَدَّقَکَ

ص: 314


1- فی المصدر: قال: یا أحمد «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ» فالهمنی تعالی أن قلت: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ» و قلت إه. و هو الصحیح کما فی غیره من الروایات.
2- فی نسخة و فی المصدر: فنودیت: «لا یکلف إه.
3- فی المصدر: خیرهم ابن عمی.
4- فی المصدر: أنا اللّه الحمید و أنت أحمد.
5- زاد فی المصدر: أنا الأعلی و هو علی.
6- فی المصدر: فطوبی لک.

ای احمد. گفتم: لبیک و سعدیک ای سرور و مولایم. فرمود: ای احمد، «پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب­هایش ایمان آورده اند». خداوند این جملات را به من الهام فرمود و من هم گفتم: «پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند.» بعد گفتم: «شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوی تو است.» پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه [از خوبی] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدی] به دست آورده به زیان اوست» پس من گفتم: «پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر» پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: درخواستت را انجام دادم. گفتم: « پروردگارا، هیچ بار گرانی بر [دوش] ما مگذار هم چنان که بر [دوشِ] کسانی که پیش از ما بودند نهادی» خداوند فرمود: دعایت مستجاب شد. گفتم: «پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن و از ما درگذر و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور سرور ما تویی پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.» پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: دعایت مستاجب شد و خواسته­ات انجام شد و قلم تقدیر بر آنچه باید نوشته می­شد، رفت. (ثبت شد)

پس از برآورده شدن نیازم از مناجات با پروردگار، بر من ندا آمد که: خداوند صاحب عزت به تو می­گوید: چه کسی را در زمین جانشین کردی؟ گفتم: بهترین آنان را، پسر عمویم را در میانشان جانشین خود کردم. بر من ندا آمد: ای احمد پسر عمویت کیست؟ گفتم: تو بر آن داناتری، علی بن ابی طالب. هفت بار پی در پی از ملکوت بر من ندا آمد: ای احمد، سفارش مرا در باره پسر عمویت علی بن ابی طالب بپذیر. سپس فرمود: توجه کردم، و به سمت راست عرش نگاه کردم دیدم که بر ساق (جانب) راست عرش نوشته شده بود: «لا اله الا انا وحدی لا شریک لی، محمد رسولی، ایّدته بعلیّ» ای احمد! نامت را از اسم من مشتقّ کردی چرا که من خداوند محمود حمید هستم. و من خداوند علیّ (بلند مرتبه) هستم و اسم پسر عمویت را از نام من مشتق کردی. ای ابوالقاسم به عنوان هدایت­گر هدایت شده (به سوی مردم) برو، چه خوب آمدی و چه خوب بازگشتی. خوشا به حال تو و خوشا به حال همه کسانی که به تو ایمان می­آورند و تو را تصدیق می­کنند.

ص: 314

ثُمَّ قُذِفْتُ فِی بِحَارِ النُّورِ فَلَمْ تَزَلِ الْأَمْوَاجُ تَقْذِفُنِی حَتَّی تَلَّقَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَقَالَ لِی خَلِیلِی نِعْمَ الْمَجِی ءُ جِئْتَ وَ نِعْمَ الْمُنْصَرَفُ انْصَرَفْتَ مَا ذَا قُلْتَ وَ مَا ذَا قِیلَ لَکَ قَالَ فَقُلْتُ بَعْضَ مَا جَرَی فَقَالَ لِی وَ مَا کَانَ آخِرَ الْکَلَامِ الَّذِی أُلْقِیَ إِلَیْکَ فَقُلْتُ لَهُ نُودِیتُ یَا أَبَا الْقَاسِمِ امْضِ هَادِیاً مَهْدِیّاً رَشِیداً طُوبَاکَ (1) وَ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِکَ وَ صَدَّقَکَ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَ فَلَمْ تَسْتَفْهِمْ مَا أَرَادَ (2) بِأَبِی الْقَاسِمِ قُلْتُ لَا یَا رُوحَ اللَّهِ فَنُودِیتُ یَا أَحْمَدُ إِنَّمَا کَنَّیْتُکَ أَبَا الْقَاسِمِ لِأَنَّکَ تَقْسِمُ الرَّحْمَةَ مِنِّی (3) بَیْنَ عِبَادِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام هَنِیئاً مَرِیئاً یَا حَبِیبِی وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالرِّسَالَةِ وَ اخْتَصَّکَ بِالنُّبُوَّةِ مَا أَعْطَی اللَّهُ هَذَا آدَمِیّاً قَبْلَکَ ثُمَّ انْصَرَفْنَا حَتَّی جِئْنَا إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَإِذَا الْقَصْرُ عَلَی حَالِهِ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ سَلْهُمَا مَنِ الْفَتَی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَسَأَلَهُمَا فَقَالا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمَا نَزَلْنَا إِلَی سَمَاءٍ مِنَ السَّمَاوَاتِ إِلَّا وَ الْقُصُورُ عَلَی حَالِهَا فَلَمْ یَزَلْ جَبْرَئِیلُ یَسْأَلُهُمْ عَنِ الْفَتَی الْهَاشِمِیِّ وَ یَقُولُ کُلُّهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (4).

«27»

وَ مِنْهُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ زَیْدٍ النِّقَابِ (5) عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَعَاتَبَتْهُ عَلَی ذَلِکَ عَائِشَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ مَرَّ بِی جَبْرَئِیلُ عَلَی شَجَرَةِ طُوبَی فَنَاوَلَنِی مِنْ ثَمَرِهَا فَأَکَلْتُهُ فَحَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ مَاءً إِلَی ظَهْرِی فَلَمَّا أَنْ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَمَا قَبَّلْتُهَا إِلَّا وَجَدْتُ رَائِحَةَ شَجَرَةِ طُوبَی مِنْهَا (6).

ص: 315


1- فی المصدر: فطوبی لک.
2- فی المصدر: ما ذا أراد.
3- المصدر خال عن لفظة «منی».
4- المحتضر: 148- 150.
5- سقط الاسناد عن المصدر المطبوع.
6- المحتضر: 135.

سپس در دریاهای نور افتادم و پیوسته موج­ها مرا پرتاب می­کردند تا اینکه در سدرۀ المنتهی جبرئیل از من استقبال کرد. پس به من گفت: ای دوست من، چه خوب آمدی و چه خوب بازگشتی. چه گفتی و چه شنیدی؟ فرمود: برخی از آنچه اتفاق افتاده بود بازگو کردم. پس به من گفت: آخرین سخنی که برای تو گفته شده، چه بود؟ گفتم: بر من ندا آمد که ای ابوالقاسم به عنوان هدایت­گر هدایت شده و راهنما (به سوی مردم) برو، خوشا به حال تو و خوشا به حال همه کسانی که به تو ایمان می­آورند و تو را تصدیق می­کنند. جبرئیل به من گفت: آیا مقصود از کلمه «ابو القاسم» را دانستی؟ گفتم: نه، ای روح خدا. پس بر من ندا آمد که: ای احمد! در حقیقت کنیه ابو القاسم را برایت برگزیدم به این دلیل که تو در روز قیامت، رحمت را از جانب من در میان بندگان تقسیم می­کنی. جبرئیل گفت: مبارکت باد ای دوست من، سوگند به خدایی که تو را به رسالت مبعوث کرد و تو را به نبوّت اختصاص داد خداوند پیش از تو این مقام و مرتبه را به هیچ انسانی نداده است.

سپس بازگشتیم تا اینکه با آسمان هفتم رسیدیم و متوجه شدم که آن کاخ سر جایش بود. گفتم: دوست من جبرئیل، از آن دو فرشته بپرس که آن جوان بنی هاشم کیست. جبرئیل از آن دو فرشته پرسید. گفتند: علی بن ابی طالب پسر عموی محمد صلی الله علیه و آله و سلم. و ما به هر یک از آسمان­ها که فرود می­آمدیم، کاخ­ها را سر جای خود می­دیدیم، و همچنان جبرئیل از فرشتگان در باره آن جوان هاشمیّ می­پرسید و همه آنان می­گفتند: علی بن ابی طالب است. (1)

روایت27.

از همان کتاب از ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، فاطمه سلام الله علیها را بسیار می بوسید. عایشه از این کار خشمگین شد و گفت: ای رسول خدا! تو فاطمه را زیاد می بوسی. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای عایشه! من زمانی که به معراج رفتم و وارد بهشت شدم، جبرئیل مرا به درخت طوبی نزدیک کرد و از میوه آن به من خوراند؛ من آن را خوردم و زمانی که به زمین فرود آمدم، خداوند آن میوه را به آبی در پشت من تبدیل کرد و سپس با خدیجه، همبستر شدم و او فاطمه را حامله شد و من هر وقت، فاطمه را می بوسم، عطر درخت طوبی را در او استشمام می کنم. (2)

ص: 315


1- . محتضر : 148 - 150
2- . محتضر : 135
«28»

ج، الإحتجاج ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی جَوَابِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ سَخَّرَ اللَّهُ لِیَ الْبُرَاقَ وَ هُوَ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا وَ هِیَ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ وَجْهُهَا مِثْلُ وَجْهِ آدَمِیٍّ وَ حَوَافِرُهَا مِثْلُ حَوَافِرِ الْخَیْلِ وَ ذَنَبُهَا مِثْلُ ذَنَبِ الْبَقَرِ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ سَرْجُهُ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ رِکَابُهُ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ مَزْمُومَةٌ بِسَبْعِینَ أَلْفَ زِمَامٍ (1) مِنْ ذَهَبٍ عَلَیْهِ جَنَاحَانِ مُکَلَّلَانِ بِالدُّرِّ وَ الْجَوْهَرِ (2) وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (3).

«29»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لِیَ الْبُرَاقَ وَ هِیَ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ لَیْسَتْ بِالْقَصِیرِ وَ لَا بِالطَّوِیلِ فَلَوْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَذِنَ لَهَا لَجَالَتِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ فِی جَرْیَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هِیَ أَحْسَنُ الدَّوَابِّ لَوْناً (4).

«30»

ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدَانَ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ زَیْدِ بْنِ حُبَابٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَهِیعَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ رَبِیعَةَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فِی الْقِیَامَةِ رَاکِبٌ غَیْرُنَا وَ نَحْنُ أَرْبَعَةٌ فَقَامَ إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَمَّا أَنَا فَعَلَی الْبُرَاقِ وَ وَجْهُهَا کَوَجْهِ الْإِنْسَانِ وَ خَدُّهَا کَخَدِّ الْفَرَسِ وَ عُرْفُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ مَسْمُوطٍ وَ أُذُنَاهَا زَبَرْجَدَتَانِ خَضْرَاوَانِ (5) وَ عَیْنَاهَا مِثْلُ کَوْکَبِ الزُّهَرَةِ تَتَوَقَّدَانِ مِثْلُ النَّجْمَیْنِ الْمُضِیئَیْنِ لَهَا شُعَاعٌ مِثْلُ شُعَاعِ الشَّمْسِ یَنْحَدِرُ مِنْ نَحْرِهَا الْجُمَانُ مَطْوِیَّةُ الْخَلْقِ طَوِیلَةُ الْیَدَیْنِ وَ الرِّجْلَیْنِ لَهَا نَفَسٌ کَنَفَسِ الْآدَمِیِّینَ تَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ تَفْهَمُهُ وَ هِیَ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ الْخَبَرَ (6).

ص: 316


1- فی المصدر: مزمومة بالف زمام.
2- المصدر خال عن لفظة «و الجوهر».
3- المحتضر: 29. فیه: و أن محمّدا رسول اللّه.
4- عیون أخبار الرضا: 200.
5- فی المصدر: خضراوتان.
6- الخصال 1: 95.

روایت28.

احتجاج: ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جواب گروهی از یهودیان فرمود: خداوند براق را مسخّر من ساخت و آن عطا از همه دنیا بهتر و بالاتر است، و آن مرکبی از مرکب­های بهشت است که چهره اش همچون صورت آدمی، و سم هایش چون سم اسبان، و دمش مانند دم گاو، از الاغ بزرگ­تر و از قاطر کوچک­تر است. زین آن از یاقوت سرخ و رکابش از درّ سفید، و آن را هفتاد هزار لگام از طلا است، دو بال دارد که با درّ و یاقوت و زمرّد تزیین شده است، و بر پیشانیش این جمله نوشته شده: «لا إله إلّا اللَّه وحده لا شریک له، محمّد رسول اللَّه». (1)

روایت29.

عیون الاخبار: با این سه سند از امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت شده که رسول خدا صلی صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گوید: همانا خداوند براق را برای من مسخر گردانید و آن مرکبی از مرکب­های بهشت است نه کوتاه است و نه دراز، و اگر خدا او را اذن می­داد دنیا و آخرت را یک گام می­کرد و در رنگ، نیکوترین و زیباترین مرکب است. (2)

روایت30.

خصال: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جز ما چهار تن در قیامت سواری نیست. عباس بن عبد المطلب عرض کرد: آنان چه کسانی هستند ای رسول خدا؟ فرمود: من بر براق سوارم که رویش چون آدمی است و گونه اش چون گونه اسب و یالش از مروارید رشته کشیده و دو گوشش از دو زبرجد سبز و دو چشمش چون زهره می­درخشند و چون آفتاب پرتو می­افکند از سینه اش عرقی چون مروارید غلطان است، فربه و دست و پا بلند است جانش چون جان آدمی است سخن را می­شنود و می­فهمد بزرگ­تر از خر و کوچک­تر از استر است. بخشی از روایت. (3)

ص: 316


1- . محتضر : 29
2- . عیون اخبار الرضا : 200
3- . خصال 1 : 95
«31»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ کُنْیَةِ الْبُرَاقِ فَقَالَ یُکَنَّی أَبَا هِلَالٍ (1).

«32»

قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، رَأَیْتُ فِی تَفْسِیرِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی النَّبِیِّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ تَأْلِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَرْوَانَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْبَیْضِ بْنِ الْفَیَّاضِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ ابْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا أَنَا فِی الْحِجْرِ إِذْ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَهَمَزَنِی بِرِجْلِی فَاسْتَیْقَظْتُ فَلَمْ أَرَ شَیْئاً ثُمَّ أَتَانِی الثَّانِیَةَ فَهَمَزَنِی (2) بِرِجْلِی فَاسْتَیْقَظْتُ فَأَخَذَ بِضَبْعِی (3) فَوَضَعَنِی فِی شَیْ ءٍ کَوَکْرِ الطَّیْرِ فَلَمَّا طَرَّقَتْ (4) بِبَصَرِی طَرْفَةٌ فَرَجَعَتْ إِلَیَّ وَ أَنَا فِی مَکَانٍ (5) فَقَالَ أَ تَدْرِی أَیْنَ أَنْتَ فَقُلْتُ لَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا بَیْتُ الْمَقْدِسِ بَیْتُ اللَّهِ الْأَقْصَی فِیهِ الْمَحْشَرُ وَ الْمَنْشَرُ ثُمَّ قَامَ جَبْرَئِیلُ فَوَضَعَ سَبَّابَتَهُ الْیُمْنَی فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَی فَأَذَّنَ مَثْنَی مَثْنَی یَقُولُ فِی آخِرِهَا حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ مَثْنَی مَثْنَی حَتَّی إِذَا قَضَی أَذَانَهُ أَقَامَ الصَّلَاةَ مَثْنَی مَثْنَی وَ قَالَ فِی آخِرِهَا قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةِ فَبَرَقَ نُورٌ مِنَ السَّمَاءِ فَفُتِحَتْ بِهِ قُبُورُ الْأَنْبِیَاءِ فَأَقْبَلُوا مِنْ کُلِّ أَوْبٍ یُلَبُّونَ دَعْوَةَ جَبْرَئِیلَ فَوَافَی أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ أَرْبَعُمِائَةِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نَبِیّاً فَأَخَذُوا مَصَافَّهُمْ وَ لَا أَشُکُّ أَنَّ جَبْرَئِیلَ سَیَتَقَدَّمُنَا فَلَمَّا اسْتَوَوْا عَلَی مَصَافِّهِمْ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِضَبْعِی ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ تَقَدَّمْ فَصَلِّ بِإِخْوَانِکَ فَالْخَاتَمُ أَوْلَی مِنَ الْمَخْتُومِ فَالْتَفَتُّ عَنْ یَمِینِی وَ إِذَا أَنَا بِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَلَیْهِ حُلَّتَانِ خَضْرَاوَانِ وَ عَنْ یَمِینِهِ مَلَکَانِ وَ عَنْ یَسَارِهِ مَلَکَانِ ثُمَّ الْتَفَتُّ عَنْ یَسَارِی وَ إِذَا أَنَا بِأَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ حُلَّتَانِ بَیْضَاوَانِ عَنْ یَمِینِهِ مَلَکَانِ وَ عَنْ یَسَارِهِ مَلَکَانِ فَاهْتَزَزْتُ سُرُوراً

ص: 317


1- علل الشرائع: 198، عیون أخبار الرضا: 136. فی العلل: یکنی أبا هزال، و هو الموجود أیضا فی نسخة من کتاب الاحتجاجات: و الحدیث طویل أخرجه المصنّف فی کتاب الاحتجاجات راجع 10: 75- 82، و القطعة فی 80.
2- همزه: غمزه. ضربه، و فی نسخة: فهزنی.
3- الضبع: وسط العضد. و الوکر عش الطائر و موضعه.
4- فی نسخة: أطرفت. و فی المصدر: اطرقت.
5- فی النسخة و مصدره: فی مکانی.

روایت31.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: مردی از اهل شام در باره کنیه براق از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید. فرمود: کنیه براق، ابوهلال است. (1)

روایت32.

سید بن طاووس در کتاب سعد السعود گوید: ابن حمّاد از پدرش از جدّش روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در هنگامی که من در حجر بودم، جبرئیل به نزدم آمد و ضربه­ای به پایم زد. من بیدار شدم اما چیزی ندیدم. سپس برای بار دوم آمد و ضربه­ای به پایم زد و من بیدار شدم. بازویم را گرفت و مرا در چیزی شبیه لانه پرنده گذاشت. وقتی چشم بر هم زدم و به خودم آمدم دیدم که در مکانی هستم. جبرئیل گفت: آیا می­دانی کجا هستی؟ گفتم: خیر ای جبرئیل. گفت: اینجا بیت المقدس است، بیت الاقصیِ خداوند است. حشر و نشر در اینجا خواهد بود. سپس جبرئیل برخاست و انگشت سبابه راستش را در گوش راستش گذاشت و با تکرار دوباره عبارات، اذان می­گفت. در آخر اذان دو بار می­گفت: «حیّ علی خیر العمل» و چون اذان گفتن را به پایان برد، با تکرار دوباره عبارات، اقامه گفت. و در پایان اقامه گفت: «قد قامت الصلاۀ، قد قامت الصلاۀ». پس نوری از آسمان درخشید و به واسطه آن قبر پیامبران باز شد و از هر سوی برای اجابت دعوت جبرئیل آمدند. و چهار هزار و چهار صد و چهارده پیامبر جمع شدند. و به صفّ ایستادند و تردیدی نداشتم که جبرئیل پیش­نماز ما می­شود. هنگامی که صف­های نماز را مرتّب کردند، جبرئیل بازویم را گرفت سپس به من گفت: ای محمد پیش­نماز بشو و نماز را برای برادرانت بخوان. چرا که خاتم پیامبران از پیامبران پیش از خود اولی­تر و شایسته­تر است. پس من به سمت راستم توجه کردم دیدم پدرم ابراهیم علیه السلام ایستاده و دو جامه سبز بر تن دارد و در سمت راست او دو فرشته، و در سمت چپ او دو فرشته دیگر ایستاده­اند. سپس متوجه سمت چپم شدم دیدم برادرم و وصیّم علی بن ابی طالب ایستاده و دو جامه سفید بر تن دارد و دو فرشته در سمت راست او دو فرشته در سمت چپ او ایستاده­اند. پس غرق شادمانی شدم.

ص: 317


1- . علل الشرایع : 198 ، عیون الاخبار : 136

فَغَمَزَ بِی (1) جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَدِهِ فَلَمَّا انْقَضَتِ الصَّلَاةُ قُمْتُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَامَ إِلَیَّ فَصَافَحَنِی وَ أَخَذَ بِیَمِینِی بِکِلْتَا یَدَیْهِ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالنَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ الِابْنِ الصَّالِحِ وَ الْمَبْعُوثِ الصَّالِحِ فِی الزَّمَانِ الصَّالِحِ وَ قَامَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَصَافَحَهُ وَ أَخَذَ بِیَمِینِهِ بِکِلْتَا یَدَیْهِ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالابْنِ الصَّالِحِ وَ وَصِیِّ النَّبِیِّ الصَّالِحِ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ کَنَیْتَهُ بِأَبِی الْحَسَنِ وَ لَا وَلَدَ لَهُ فَقَالَ کَذَلِکَ وَجَدْتُهُ فِی صُحُفِی وَ عِلْمِ غَیْبِ رَبِّی بِاسْمِهِ عَلِیٍّ وَ کُنْیَتِهِ بِأَبِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ وَصِیِّ خَاتَمِ أَنْبِیَاءِ رَبِّی.

ثم قال فی بعض تمام الحدیث ما هذا لفظه ثم أصبحنا بالأبطح نشطین (2) لم یباشرنا عناء و إنی محدثکم بهذا الحدیث و سیکذب قوم و هو الحق فلا تمترون.

یقول علی بن موسی بن طاوس لعل هذا الإسراء کان دفعة أخری غیر ما هو مشهور فإن الأخبار وردت مختلفة فی صفات الإسراء و لعل الحاضرین من الأنبیاء کانوا فی هذه الحال (3) دون الأنبیاء الذین حضروا فی الإسراء الآخر لأن عدد الأنبیاء الأخیار مائة ألف نبی و أربعة و عشرون (4) نبیا و لعل الحاضرین من الأنبیاء کانوا فی هذه هم المرسلون أو من له خاصیة (5) و سر مصون و لیس کل ما جری من خصائص النبی و علی صلوات الله علیهما عرفناه و کلما یحتمله العقل و ذکره الله جل جلاله لا یجوز التکذیب فی معناه و قد ذکرت فی عدة مجلدات و مصنفات أنه حیث ارتضی الله جل جلاله عبده لمعرفته و شرفه لخدمته فکلما یکون بعد ذلک من الإنعام و الإکرام فهو دون هذا المقام و لا سیما أنه بروایة الرجال الذین لا یتهمون فی نقل فضل مولانا علی بن أبی طالب علیه أفضل الصلاة و السلام. (6)

ص: 318


1- فی المصدر: فغمزنی.
2- المصدر خال عن لفظة «نشطین» و لعله مصحف «نشیطین».
3- فی المصدر: فی هذه الحالة.
4- أی و أربعة و عشرون ألف نبیا.
5- فی المصدر: خاصّة.
6- سعد السعود: 100 و 101.

جبرئیل با دستش به من اشاره کرد و چون نماز به پایان رسید به سوی ابراهیم علیه السلام رفتم و او به نزدم آمد و با من مصافحه کرد و با دو دستش دست مرا گرفت، و گفت: مرحبا به پیامبر صالح و فرزند صالح و مبعوث شده صالح در زمان صالح. و به نزد علی بن ابی طالب رفت و با او مصافحه کرد و با دو دست، دستش را گرفت و گفت: مرحبا به فرزند صالح، و وصیّ صالح پیامبر ای ابا الحسن. گفتم: ای پدرم، کنیه او ابو الحسن است در حالی که او فرزندی ندارد؟ گفت: من اینگونه در صحفم و علم غیب پروردگارم دیدم که اسم او علی است و کنیه او ابو الحسن و الحسین، و وصیّ خاتم پیامبران پروردگارم است.

سپس در باره کل حدیث اینگونه گفته است: ما در ابطح به صبح درآمدیم در حالی که هیچ سختی و رنجی متحمل نشده بودیم. و من این حدیث را برای شما بازگو می­کنم و گروهی آن را تکذیب خواهند کرد در حالی که این حدیث درست و حقّ است، پس شک به دل راه ندهید.

علی بن موسی بن طاووس می­گوید: شاید این معراج، معراج دیگری غیر از آن معراج مشهور باشد چرا که روایت­ها در باره کیفیت معارج متفاوت و مختلف­اند و چه بسا پیامبرانی که در این حالت حاضر بودند، غیر از آن پیامبرانی باشند که در معراج دیگر حاضر شدند. زیرا شمار پیامبران برگزیده، صد و بیت و چهار هزار پیامبراند و شاید پیامبرانی که در این معراج حضور پیدا کردند، پیامبران مرسل باشند، یا پیامبرانی باشند که ویژگی مخصوص و رازی پنهان داشته­اند. و همه اتفاقاتی که برای پیامبر و علی علیهما السلام اتفاق افتاده را نمی­دانیم و بدان واقف نیستیم. و هر آنچه عقل، ممکن بداند و خداوند جلّ جلاله ذکر کرده، جایز نیست معنای آن را تکذیب کنیم. و من در شماری از مجلدات و تصنیفات ذکر کردم که هر گاه خداوند جلّ جلاله بنده­اش را برای معرفت و شناختش برگزیند و سعادت خدمتگذاری را به او بدهد، پس از این هر انعام و اکرامی در حقّ او انجام دهد، پایین­تر از این مقام و جایگاهش در نزد خداست، بویژه اینکه کسانی آن را روایت کرده باشند که در نقل درست فضیلت­های علی بن ابی طالب علیه السلام متهّم نیستند. (1)

ص: 318


1- . سعد السعود : 100 - 101
بیان

الضبع العضد و الأوب الناحیة.

«33»

د، العدد القویة فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسِتَّةِ أَشْهُرٍ کَانَ الْإِسْرَاءُ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ قِیلَ فِی السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةَ السَّبْتِ وَ قِیلَ لَیْلَةَ الْإِثْنَیْنِ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ بَعْدَ النُّبُوَّةِ بِسَنَتَیْنِ وَ فِی کِتَابِ التَّذْکِرَةِ فِی لَیْلَةِ السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبِ السَّنَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْهِجْرَةِ کَانَ الْإِسْرَاءُ (1).

«34»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ بِالْبُرَاقِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ وَاحِدٌ بِاللِّجَامِ وَ وَاحِدٌ بِالرِّکَابِ وَ سَوَّی الْآخَرُ عَلَیْهِ ثِیَابَهُ فَتَضَعْضَعَتِ (2) الْبُرَاقُ فَلَطَمَهَا جَبْرَئِیلُ ثُمَّ قَالَ لَهَا اسْکُنِی یَا بُرَاقُ فَمَا رَکِبَکِ نَبِیٌّ قَبْلَهُ وَ لَا یَرْکَبُکِ بَعْدَهُ مِثْلُهُ قَالَ فَرَقَّتْ (3) بِهِ صلی الله علیه و آله وَ رَفَعَتْهُ ارْتِفَاعاً لَیْسَ بِالْکَثِیرِ وَ مَعَهُ جَبْرَئِیلُ یُرِیهِ الْآیَاتِ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالَ فَبَیْنَا أَنَا فِی مَسِیرِی إِذْ نَادَی مُنَادٍ عَنْ یَمِینِی یَا مُحَمَّدُ فَلَمْ أُجِبْهُ وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهِ ثُمَّ نَادَی (4) مُنَادٍ عَنْ یَسَارِی یَا مُحَمَّدُ فَلَمْ أُجِبْهُ وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَتْنِی امْرَأَةٌ کَاشِفَةٌ عَنْ ذِرَاعَیْهَا عَلَیْهَا مِنْ کُلِّ زِینَةِ الدُّنْیَا فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْنِی حَتَّی أُکَلِّمَکَ فَلَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهَا ثُمَّ سِرْتُ فَسَمِعْتُ صَوْتاً أَفْزَعَنِی فَجَاوَزْتُ (5) فَنَزَلَ بِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ صَلِّ فَصَلَّیْتُ فَقَالَ تَدْرِی أَیْنَ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ صَلَّیْتَ بِطَیْبَةَ وَ إِلَیْهَا مُهَاجَرَتُکَ ثُمَّ رَکِبْتُ فَمَضَیْنَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ لِیَ انْزِلْ وَ صَلِّ فَنَزَلْتُ وَ صَلَّیْتُ فَقَالَ لِی تَدْرِی أَیْنَ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ صَلَّیْتَ بِطُورِ سَیْنَاءَ حَیْثُ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً ثُمَّ رَکِبْتُ فَمَضَیْنَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ لِیَ انْزِلْ فَصَلِّ فَنَزَلْتُ وَ صَلَّیْتُ فَقَالَ لِی تَدْرِی أَیْنَ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا قَالَ صَلَّیْتَ فِی

ص: 319


1- العدد: مخطوط.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره، و استظهر فی هامش النسخة انها مصحف: «فتصعبت».
3- أی صعدت البراق بالنبی صلّی اللّه علیه و آله.
4- فی نسخة: ثم نادانی.
5- و استظهر فی هامش النسخة أن الصحیح. فجأته، و لم نعرف وجها له.

توضیح

«الضبع» به معنای بازو است و «الاوب» به معنای ناحیه است.

روایت33.

عدد: در شب بیست و یکم ماه رمضان، شش سال پیش از هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت. و گفته شده: شنبه شبِ روز هفدهم ماه رمضان بود. و گفته شده: دوشنبه شبِ ماه ربیع الاول در سال دوم پس از نبوّت به معراج رفت. و در کتاب تذکرۀ آمده است که در شب بیست و هفتم ماه رجب سال دوم هجری پیامبر به معراج رفت. (1)

روایت34.

تفسیر قمی: هشام بن سالم، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل، بُراق را نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آوردند. یکی لگام و دیگری رکاب را گرفت و پیامبر سوار شد و دیگری لباس او را مرتب کرد. بُراق چموشی کرد و جبرئیل به صورت او سیلی زد و گفت: آرام باش ای براق! قبل از این هیچ پیامبری بر پشت تو سوار نشده است و بعد از او هم هرگز همانند او، سوار بر تو نمی شود. بُراق اندکی پیامبر صلی الله علیه و آله را بالا بُرد، البته نه خیلی زیاد و جبرئیل علیه السلام همراه او بود و آیات آسمان ها و زمین را به او نشان می داد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در راه، کسی از سمت راست مرا صدا کرد: ای محمد! من پاسخی ندادم و توجهی به او نکردم، پس کسی از سمت چپ مرا صدا کرد، ای محمد! من به او پاسخی ندادم و توجهی به او نکردم، سپس زنی از روبروی من آمد که دست هایش تا آرنج عریان بود و از همه زینت های دنیا به خود آویخته بود و گفت: ای محمد! به من نگاه کن تا با تو صحبت کنم. اما توجهی به او نکردم و به راه خود ادامه دادم تا این که صدایی شنیدم که مرا ترساند. جلوتر رفتم.

جبرئیل نزد من آمد و گفت: نماز بگزار. پایین رفتم و نماز خواندم. پرسید: می دانی کجا نماز خواندی؟ گفتم: نه، گفت: تو در طور سینا، جایی که خداوند با موسی سخن گفت، نماز خواندی. دوباره سوار بر براق شدم و حرکت کردیم، جبرئیل دوباره گفت: پایین بیا و نماز بگزار چنین کردم. پرسید می دانی کجا نماز خواندی؟ گفتم: نه، گفت: تو در بیت لحم نماز خواندی،

ص: 319


1- . عدد : مخطوط

بَیْتِ لَحْمٍ (1) وَ بَیْتُ لَحْمٍ بِنَاحِیَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ حَیْثُ وُلِدَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام ثُمَّ رَکِبْتُ فَمَضَیْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَرَبَطْتُ (2) الْبُرَاقَ بِالْحَلْقَةِ الَّتِی کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ تَرْبِطُ (3) بِهَا فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ وَ مَعِی جَبْرَئِیلُ إِلَی جَنْبِی فَوَجَدْنَا إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی فِیمَنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ علیهم السلام قَدْ جُمِعُوا إِلَیَّ وَ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ (4) وَ لَا أَشُکُّ إِلَّا وَ جَبْرَئِیلُ سَیَتَقَدَّمُنَا (5) فَلَمَّا اسْتَوَوْا أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِعَضُدِی فَقَدَّمَنِی وَ أَمَمْتُهُمْ وَ لَا فَخْرَ ثُمَّ أَتَانِی الْخَازِنُ بِثَلَاثَةِ أَوَانٍ إِنَاءٌ فِیهِ لَبَنٌ وَ إِنَاءٌ فِیهِ مَاءٌ وَ إِنَاءٌ فِیهِ خَمْرٌ وَ سَمِعْتُ قَائِلًا یَقُولُ إِنْ أَخَذَ الْمَاءَ غَرِقَ وَ غَرِقَتْ أُمَّتُهُ وَ إِنْ أَخَذَ الْخَمْرَ غَوِیَ وَ غَوِیَتْ أُمَّتُهُ وَ إِنْ أَخَذَ اللَّبَنَ هُدِیَ وَ هُدِیَتْ أُمَّتُهُ قَالَ فَأَخَذْتُ اللَّبَنَ وَ شَرِبْتُ مِنْهُ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ هُدِیتَ وَ هُدِیَتْ أُمَّتُکَ ثُمَّ قَالَ لِی مَا ذَا رَأَیْتَ فِی مَسِیرِکَ فَقُلْتُ نَادَانِی مُنَادٍ عَنْ یَمِینِی فَقَالَ لِی أَ وَ أَجَبْتَهُ فَقُلْتُ لَا وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهِ فَقَالَ ذَلِکَ دَاعِی الْیَهُودِ لَوْ أَجَبْتَهُ لَتَهَوَّدَتْ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ ثُمَّ قَالَ مَا ذَا رَأَیْتَ فَقُلْتُ نَادَانِی مُنَادٍ عَنْ یَسَارِی فَقَالَ لِی أَ وَ أَجَبْتَهُ فَقُلْتُ لَا وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهِ فَقَالَ ذَاکَ دَاعِی النَّصَارَی لَوْ أَجَبْتَهُ لَتَنَصَّرَتْ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ ثُمَّ قَالَ مَا ذَا اسْتَقْبَلَکَ فَقُلْتُ لَقِیتُ امْرَأَةً کَاشِفَةً عَنْ ذِرَاعَیْهَا عَلَیْهَا مِنْ کُلِّ زِینَةِ الدُّنْیَا فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْنِی حَتَّی أُکَلِّمَکَ فَقَالَ لِی أَ فکَلَّمْتَهَا فَقُلْتُ لَا کَلَّمْتُهَا (6) وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَیْهَا فَقَالَ تِلْکَ الدُّنْیَا وَ لَوْ کَلَّمْتَهَا لَاخْتَارَتْ أُمَّتُکَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً أَفْزَعَنِی (7) فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَ تَسْمَعُ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ هَذِهِ صَخْرَةٌ قَذَفْتُهَا عَنْ شَفِیرِ (8) جَهَنَّمَ مُنْذُ سَبْعِینَ عَاماً فَهَذَا حِینَ اسْتَقَرَّتْ

ص: 320


1- فی نسخة: بیت لخم فی الموضعین.
2- فی نسخة: فأنزلنی و ربط البراق.
3- فی نسخة: تربطه بها: و فی المصدر: یربطون بها.
4- فی المصدر: و أقمت الصلاة.
5- فی المصدر: یستقدمنا.
6- فی نسخة: لم اکلمها. و فی المصدر: لا، و لم ألتفت إلیها.
7- الظاهر أن هنا تصحیفا فی الکتاب و مصدره، و سیأتی عن المصنّف تصحیح له.
8- فی نسخة: علی شفیر جهنم.

بیت لحم نزدیک بیت المقدس است و زادگاه عیسی بن مریم علیها السلام می باشد، پس دوباره سوار شدم و به سمت بیت المقدس رفتیم، براق را به حلقه ای که پیامبران مرکب خود را به آن می بستند بستم.

وارد مسجد شدم، جبرئیل همراه من بود، دیدیم ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام و هر کدام از پیامبران که خدا اراده کرده، همه نزد من آمدند و نماز برپا شد.

شک نداشتم که جبرئیل جلوتر از همه، و به امامت نماز خواهد ایستاد، وقتی صفها مرتب شد، جبرئیل بازوی مرا گرفت و جلوتر از همه ایستانید و من امام [ نماز جماعت] آن­ها شدم و افتخار نمی کنم. پس خازن سه ظرف برای من آورد: در یکی شیر، در یکی آب و در دیگری شراب بود. شنیدم کسی گفت: اگر ظرف حاوی آب را بردارد خودش و امّتش غرق می شوند و اگر ظرف حاوی شراب را بردارد خود و امّتش هدایت می شوند. من ظرف شیر را برداشتم و از آن نوشیدم، جبرئیل گفت: تو و امّت تو هدایت شدید، سپس پرسید؛ در راه چه دیدی؟ گفتم: کسی از سمت راست مرا صدا کرد. پرسید: به او جواب دادی؟ گفتم: نه، توجهی به او نکردم؛ گفت: آن داعی یهود بود، اگر به او پاسخ می دادی، بعد از تو امّتت همه یهودی می شدند. پرسید: دیگر چه دیدی؟ گفتم: کسی از سمت چپ مرا صدا کرد. پرسید: به او جوابی دادی؟ گفتم: نه، توجهی به او نکردم، گفت: آن داعی مسیحیت بود، اگر به او پاسخ می دادی، بعد از تو امّتت مسیحی می شدند. پرسید: چه چیز از روبرو به استقبال تو آمد؟ گفتم: زنی که بازوانش تا آرنج عریان بود و از همه زینت های دنیا به خود آویخته بود، [به من] گفت: ای محمد! به من بنگر تا با تو سخن بگویم، پرسید: آیا با او صحبت کردی؟ گفتم: نه، هیچ سخنی نگفتم و توجهی به او ننمودم؛ گفت: آن دنیا بوده اگر با او کلمه ای می گفتی، امّت تو دنیا را بر آخرت ترجیح می داد. سپس صدایی ترسناک شنیدم، جبرئیل گفت: ای محمد! می شنوی؟ گفتم: آری، گفت: هفتاد سال پیش از دهانه جهنم سنگی را به درونش انداختم، اکنون به قعر آن رسید.

ص: 320

قَالُوا فَمَا ضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قُبِضَ قَالَ فَصَعِدَ جَبْرَئِیلُ وَ صَعِدْتُ مَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ عَلَیْهَا مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ وَ هُوَ صَاحِبُ الْخَطْفَةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (1) وَ تَحْتَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا مَعَکَ (2) فَقَالَ مُحَمَّدٌ (3) قَالَ وَ قَدْ بُعِثَ قَالَ نَعَمْ فَفَتَحَ الْبَابَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ قَالَ مَرْحَباً بِالْأَخِ الصَّالِحِ وَ النَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ تَلَقَّتْنِی الْمَلَائِکَةُ حَتَّی دَخَلْتُ السَّمَاءَ الدُّنْیَا فَمَا لَقِیَنِی مَلَکٌ إِلَّا ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً حَتَّی لَقِیَنِی مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أَرَ أَعْظَمَ خَلْقاً مِنْهُ کَرِیهُ الْمَنْظَرِ ظَاهِرُ الْغَضَبِ فَقَالَ لِی مِثْلَ مَا قَالُوا مِنَ الدُّعَاءِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَضْحَکْ وَ لَمْ أَرَ فِیهِ مِنَ الِاسْتِبْشَارِ مَا رَأَیْتُ مِمَّنْ ضَحِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَإِنِّی قَدْ فَزِعْتُ مِنْهُ (4) فَقَالَ یَجُوزُ أَنْ تَفْزَعَ مِنْهُ وَ کُلُّنَا نَفْزَعُ مِنْهُ إِنَّ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ لَمْ یَضْحَکْ قَطُّ وَ لَمْ یَزَلْ مُنْذُ وَلَّاهُ اللَّهُ جَهَنَّمَ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ غَضَباً وَ غَیْظاً عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَهْلِ مَعْصِیَتِهِ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ بِهِ مِنْهُمْ وَ لَوْ ضَحِکَ إِلَی أَحَدٍ (5) کَانَ قَبْلَکَ أَوْ کَانَ ضَاحِکاً إِلَی أَحَدٍ بَعْدَکَ لَضَحِکَ إِلَیْکَ وَ لَکِنَّهُ لَا یَضْحَکُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ عَلَیَّ وَ بَشَّرَنِی بِالْجَنَّةِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ وَ جَبْرَئِیلُ بِالْمَکَانِ الَّذِی وَصَفَهُ اللَّهُ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ (6) أَ لَا تَأْمُرُنِی أَنْ یُرِیَنِی النَّارَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مَالِکُ أَرِ مُحَمَّداً النَّارَ فَکَشَفَ عَنْهَا غِطَاءَهَا وَ فَتَحَ بَاباً مِنْهَا فَخَرَجَ مِنْهَا لَهَبٌ سَاطِعٌ فِی السَّمَاءِ وَ فَارَتْ وَ ارْتَفَعَتْ حَتَّی ظَنَنْتُ لَتَتَنَاوَلُنِی مِمَّا رَأَیْتُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ قُلْ لَهُ فَلْیَرُدَّ عَلَیْهَا غِطَاءَهَا فَأَمَرَهَا فَقَالَ لَهَا ارْجِعِی فَرَجَعَتْ إِلَی مَکَانِهَا الَّذِی خَرَجَتْ مِنْهُ ثُمَّ مَضَیْتُ فَرَأَیْتُ رَجُلًا

ص: 321


1- الصافّات: 10.
2- فی نسخة: من هذا الذی معک؟.
3- فی نسخة محمّد رسول اللّه.
4- فی نسخة: قد فرقت منه. أقول: أی فزعت منه.
5- فی المصدر: و لو ضحک لاحد.
6- التکویر: 21.

گفتند: پیامبر تا زمانی که جان به جان آفرین تسلیم کرد هرگز نخندید.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سپس همراه با جبرئیل به آسمان دنیا صعود کردیم، ملکی به نام اسماعیل در آن جا بود، همان صاحب خَطفه که خداوند می فرماید: «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ»(1)

{مگر کسی که (از سخن بالاییان) یکباره استراق سمع کند که شهابی شکافنده از پی او می تازد.} و هفتاد هزار ملک تحت امر او، هر ملکی هم هفتاد هزار ملک تحت امرش. پرسید: ای جبرئیل! این شخص که همراه توست، کیست؟ پاسخ داد: محمد پیامبر خداست. پرسید: مبعوث شده است؟ گفت: آری. سپس او در آسمان را گشود و من به او سلام دادم و او پاسخ آن را داد، و برای هم طلب مغفرت کردیم و گفت: خوش آمدی ای برادر ناصح و پیامبر صالح! با همه آن­ها دیدار و مصافحه کردم و وارد آسمان دنیا شدم، همه ملائکه با چهره ای خندان و مژده خیر از من استقبال کردند به جز یکی که بسیار غول پیکر، زشت منظر، و عصبانی بود، همانند سایر ملائکه در حق من دعا کرد، اما نه با خنده و روی گشاده، پرسیدم: ای جبرئیل! این کیست؟ من از آن ترسیدم! گفت: باید از آن بترسی، همه ما از آن می ترسیم، این مالک، خازن جهنم است، تا به حال هرگز نخندیده و از زمانی که خداوند او را بر جهنم گماشته است، روز به روز خشم و غضبش نسبت به دشمنان خدا و گنهکاران بیشتر و بیشتر می شود، خدا به دست او از دشمنانش انتقام می گیرد، اگر پیش از تو با کسی خندیده بود، یا بعد از این با کسی می خندید، امروز با تو هم می خندید، اما او هرگز نمی خندد، من به او سلام دادم او پاسخ سلام مرا داد و به من بشارت بهشت داد. به جبرئیل که طبق فرموده خداوند: «مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»(2)

{در آنجا (هم) مطاع (و هم) امین است.} گفتم: آیا به او امر می کنی جهنم را به من نشان دهد؟ جبرئیل به او گفت: مالک! جهنم را به محمد نشان بده، او پوشش جهنم را برداشت و دری از درهای آن را باز کرد. آتشی از آن بیرون آمد و به آسمان زبانه کشید. من بسیار ترسیدم و گمان کردم اکنون این آتش مرا در بر می گیرد. گفتم: ای جبرئیل! به او بگو: پوشش آتش را بر روی آن بیندازد، و جبرئیل چنین کرد، و مالک به آتش گفت: برگرد، و آتش به جای خود برگشت. جلوتر رفتم، مردی

ص: 321


1- . صافات / 10
2- . تکویر / 21

آدما (آدَمَ) (1) جَسِیماً فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا أَبُوکَ آدَمُ فَإِذَا هُوَ یُعْرَضُ عَلَیْهِ ذُرِّیَّتُهُ فَیَقُولُ رُوحٌ طَیِّبٌ وَ رِیحٌ طَیِّبَةٌ مِنْ جَسَدٍ طَیِّبٍ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُورَةَ الْمُطَفِّفِینَ (2) عَلَی رَأْسِ سَبْعَ عَشْرَةَ آیَةً کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ (3) إِلَی آخِرِهَا قَالَ فَسَلَّمْتُ عَلَی أَبِی آدَمَ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ قَالَ مَرْحَباً بِالابْنِ الصَّالِحِ وَ النَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ الْمَبْعُوثِ فِی الزَّمَنِ الصَّالِحِ ثُمَّ مَرَرْتُ بِمَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَالِسٍ (4) عَلَی مَجْلِسٍ وَ إِذَا جَمِیعُ الدُّنْیَا بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ وَ إِذَا بِیَدِهِ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ سَطْرٌ فِیهِ مَکْتُوبٌ فِیهِ کِتَابٌ یَنْظُرُ فِیهِ (5) لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا مُقْبِلًا عَلَیْهِ کَهَیْئَةِ الْحَزِینِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ دَائِبٌ (6) فِی قَبْضِ الْأَرْوَاحِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ أَدْنِنِی مِنْهُ حَتَّی أُکَلِّمَهُ فَأَدْنَانِی مِنْهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ هَذَا مُحَمَّدٌ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ الَّذِی أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی الْعِبَادِ فَرَحَّبَ بِی وَ حَیَّانِی (7) بِالسَّلَامِ وَ قَالَ أَبْشِرْ یَا مُحَمَّدُ فَإِنِّی أَرَی الْخَیْرَ کُلَّهُ فِی أُمَّتِکَ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمَنَّانِ ذِی النِّعَمِ عَلَی عِبَادِهِ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ رَبِّی وَ رَحْمَتِهِ عَلَیَّ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هُوَ أَشَدُّ الْمَلَائِکَةِ عَمَلًا فَقُلْتُ أَ کُلُّ مَنْ مَاتَ أَوْ هُوَ مَیِّتٌ فِیمَا بَعْدُ هَذَا یَقْبِضُ رُوحَهُ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ تَرَاهُمْ حَیْثُ کَانُوا وَ تَشْهَدُهُمْ بِنَفْسِکَ (8) فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ مَا الدُّنْیَا کُلُّهَا عِنْدِی فِیمَا سَخَّرَهَا اللَّهُ لِی وَ مَکَّنَنِی عَلَیْهَا إِلَّا کَالدِّرْهَمِ فِی کَفِّ الرَّجُلِ یُقَلِّبُهُ کَیْفَ

ص: 322


1- الادم: الاسمر، و الاسمر: من کان لونه بین السواد و البیاض یقال له بالفارسیة:
2- السورة: 83.
3- الآیات: 17- 21.
4- فی طبعة أمین الضرب و المصدر: جالسا علی مجلس.
5- الموجود فی المصدر هکذا: و إذا بیده لوح من نور ینظر فیه، مکتوب فیه کتابا ینظر فیه. أقول: الظاهر أن «کتابا» مصحف «کتاب».
6- دأب فی عمل: استمر علیه و جدّ.
7- رحب به: قال له: مرحبا. حیاه: قال له: حیاک اللّه. سلم علیه.
8- فی المصدر: فقلت: و یراهم حیث کانوا و یشهدهم بنفسه؟.

بزرگ و درشت هیکل و گندمگون دیدم، پرسیدم: ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: پدرت، آدم است. ناگهان نسل و ذریّه اش به او نشان داده شد و می فرمود: روحی پاک و عطری خوشبو از کالبدی پاک، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله سوره مطفّفین را از انتهای آیه هفده تا آخر تلاوت کرد: «کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ* وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ* کِتَابٌ مَّرْقُومٌ»(1)

{نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علّیّون است* و تو چه دانی که علّیّون چیست؟* کتابی است نوشته شده}. پس به همدیگر سلام داده و برای هم طلب مغفرت نمودیم. آدم علیه السلام گفت: خوش آمدی ای پسر صالح و پیامبر صالح و شایسته که در زمان نیک و صالح مبعوث شده ای.

سپس به فرشته ای از ملائکه برخوردم که در جایگاهی نشسته بود و همه عالم در میان دو زانوی او بود و در دستش، لوحی از نور داشت که در آن چیزهایی نوشته شده بود و او در آن می نگریست و به راست و چپ و اطرافیان خود توجهی نمی کرد و غمگین و حزین نشسته بود، پرسیدم: جبرئیل! این کیست؟ گفت: این ملک الموت است، سختکوش و جدّی در قبض ارواح. گفتم: نزدیک تر برویم تا با او صحبت کنم، نزدیک شدیم و به او سلام دادم، جبرئیل به او گفت: این محمد، پیامبر رحمت است که خدا او را بر بندگان فرستاد؛ او هم به من خوشامد گفت و با سلام و تحیّت از من استقبال کرد؛ و گفت: ای محمد! بشارت می دهم که من همه چیز را در امت تو می بینم؛ گفتم: سپاس خداوندی را که صاحب نعمت و احسان نسبت به بندگانش است، این ناشی از فضل و رحمت پروردگارم نسبت به من است، جبرئیل گفت: در عمل، او خشن ترین ملک است: پرسیدم: آیا روح هر کس که تا به حال مرده و یا بعد از این خواهد مرد، تو قبض می کنی؟ گفت: آری، پرسیدم: هرکجا باشند آن­ها را می بینی و خودت مشاهده می کنی؟ گفت: آری. ملک الموت گفت: همه دنیا که خدا آن را برای من مسخّر کرده و مرا بر آن مسلّط داشته، همانند درهمی در دست شخصی است که هرگونه

ص: 322


1- . مطففین / 17 - 21

یَشَاءُ وَ مَا مِنْ دَارٍ إِلَّا وَ أَنَا أَتَصَفَّحُهُ کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ أَقُولُ إِذَا بَکَی أَهْلُ الْمَیِّتِ عَلَی مَیِّتِهِمْ لَا تَبْکُوا عَلَیْهِ فَإِنَّ لِی فِیکُمْ عَوْدَةً وَ عَوْدَةً حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ أَحَدٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَی بِالْمَوْتِ طَامَّةً (1) یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ أَطَمُّ وَ أَطَمُّ مِنَ الْمَوْتِ (2) قَالَ ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِقَوْمٍ (3) بَیْنَ أَیْدِیهِمْ مَوَائِدُ مِنْ لَحْمٍ طَیِّبٍ وَ لَحْمٍ خَبِیثٍ یَأْکُلُونَ اللَّحْمَ الْخَبِیثَ وَ یَدَعُونَ الطَّیِّبَ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الْحَرَامَ وَ یَدَعُونَ الْحَلَالَ وَ هُمْ مِنْ أُمَّتِکَ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَأَیْتُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَعَلَ اللَّهُ أَمْرَهُ عَجَباً نِصْفُ جَسَدِهِ النَّارُ (4) وَ النِّصْفُ الْآخَرُ ثَلْجٌ فَلَا النَّارُ تُذِیبُ الثَّلْجَ وَ لَا الثَّلْجُ یُطْفِئُ النَّارَ وَ هُوَ یُنَادِی بِصَوْتٍ رَفِیعٍ وَ یَقُولُ سُبْحَانَ الَّذِی کَفَّ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ فَلَا تُذِیبُ الثَّلْجَ وَ کَفَّ بَرْدَ هَذَا الثَّلْجِ فَلَا یُطْفِئُ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ اللَّهُمَّ (5) یَا مُؤَلِّفُ بَیْنَ الثَّلْجِ وَ النَّارِ أَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا مَلَکٌ وَکَّلَهُ اللَّهُ بِأَکْنَافِ السَّمَاءِ وَ أَطْرَافِ الْأَرَضِینَ وَ هُوَ أَنْصَحُ مَلَائِکَةِ اللَّهِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُو لَهُمْ بِمَا تَسْمَعُ مُنْذُ خُلِقَ وَ رَأَیْتُ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ (6) فِی السَّمَاءِ أَحَدُهُمَا یَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ الْآخَرُ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ لَهُمْ مَشَافِرُ کَمَشَافِرِ الْإِبِلِ یُقْرَضُ اللَّحْمُ مِنْ جُنُوبِهِمْ وَ یُلْقَی فِی أَفْوَاهِهِمْ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الْهَمَّازُونَ اللَّمَّازُونَ ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ تُرْضَخُ رُءُوسُهُمْ بِالصَّخْرِ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ

ص: 323


1- الطامة: الداهیة تفوق ما سواها.
2- فی نسخة: و أعظم من الموت.
3- لعل المراد أشباههم و أمثالهم.
4- فی المصدر: من النار.
5- المصدر خال عن حرف النداء. و فی طبعة أمین الضرب: یا من ألف.
6- فی نسخة و فی المصدر: و ملکان ینادیان.

بخواهد آن را می چرخاند، هر روز پنج بار بر هر خانه ای سر می زنم و هرگاه صاحبان عزایی بر مرده خود بگریند، به آن­ها می گویم: برای او گریه نکنید، من بارها و بارها سراغ شما خواهم آمد تا هیچ یک از شما باقی نماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مرگ بلایی برتر از همه بلاها است، ای جبرئیل. جبرئیل گفت: آن چه بعد از مرگ وجود دارد خیلی بیشتر از مرگ، سخت و ناگوار است.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سپس جلوتر رفتیم و گروهی را دیدیم که در برابر آن­ها سفره هایی انداخته شده و در آن گوشت پاک و گوشت کثیف و ناپاک قرار داشت و آن­ها گوشت پاک را رها کرده از غذای ناپاک می خوردند. پرسیدم: اینها کیستند؟ جبرئیل گفت: اینها گروهی از امت تو هستند که مال حرام می خورند، سپس ملکی را دیدم که خلقت او بسیار عجیب بود، نیمی از جسد او آتش و نیم دیگر یخ بود، نه آتش یخ را آب می کرد نه یخ آتش را خاموش می کرد، و او با صدای بلند می گفت: پاک و منزه است خدایی که این آتش را مهار کرده و آتش یخ را ذوب نمی کند و سرمای این برف را از این که گرمای این آتش را خاموش کند منع کرد، بار خدایا! ای آن که بین یخ و آتش انس و الفت برقرار کرده ای، در قلب بندگان مؤمن خود هم، الفت و انس برقرار کن.

پرسیدم: این کیست؟ جبرئیل گفت: این ملک را خداوند بر همه اطراف و اکناف آسمان ها و زمین ها موکّل ساخته است، او خیرخواه ترین ملک خدا نسبت به بندگان مؤمن است و از زمانی که خلق شده است، همان دعایی را که شنیدی، در حق آن­ها می خواند. و دو ملک در آسمان هستند یکی از آن­ها دائماً می گوید: خدایا! بخشش و انفاق هر کس که انفاق می کند را به او برگردان، و دیگری می گوید: خدایا! نابودی و هلاکت را نصیب بخیل گردان.

جلوتر رفتم، گروهی را دیدم که لب هایی شبیه لب های شتر داشتند، گوشت پهلوهایشان را کنده و به دهانشان می ریختند، پرسیدم: اینها کیستند؟ جبرئیل گفت: اینها عیب جویان و سخن چینان هستند، و گروهی را دیدم که سرهایشان با سنگ کوبیده می شد. پرسیدم: اینها کیستند؟ جبرئیل

ص: 323

فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَنَامُونَ عَنْ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ تُقْذَفُ النَّارُ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَ تَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ یُرِیدُ أَحَدُهُمْ أَنْ یَقُومَ فَلَا یَقْدِرُ مِنْ عِظَمِ بَطْنِهِ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ وَ إِذَا هُمْ بِسَبِیلِ آلِ فِرْعَوْنَ یُعْرَضُونَ عَلَی النَّارِ غُدُوًّا وَ عَشِیًّا یَقُولُونَ رَبَّنَا مَتَی تَقُومُ السَّاعَةُ قَالَ ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِسْوَانٍ مُعَلَّقَاتٍ بِثَدْیِهِنَّ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ اللَّوَاتِی یُوَرِّثْنَ أَمْوَالَ أَزْوَاجِهِنَّ أَوْلَادَ غَیْرِهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی امْرَأَةٍ أَدْخَلَتْ عَلَی قَوْمٍ فِی نَسَبِهِمْ مَنْ لَیْسَ مِنْهُمْ فَاطَّلَعَ عَلَی عَوْرَتِهِمْ وَ أَکَلَ خَزَائِنَهُمْ قَالَ ثُمَّ مَرَرْنَا بِمَلَائِکَةٍ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهُمُ اللَّهُ کَیْفَ شَاءَ وَ وَضَعَ وُجُوهَهُمْ کَیْفَ شَاءَ (1) لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ أَطْبَاقِ أَجْسَادِهِمْ إِلَّا وَ هُوَ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ (2) مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ أَصْوَاتُهُمْ مُرْتَفِعَةٌ بِالتَّحْمِیدِ وَ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ فَسَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ عَنْهُمْ فَقَالَ کَمَا تَرَی خُلِقُوا إِنَّ الْمَلَکَ مِنْهُمْ إِلَی جَنْبِ صَاحِبِهِ مَا کَلَّمَهُ قَطُّ وَ لَا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ إِلَی مَا فَوْقَهَا وَ لَا خَفَضُوهَا إِلَی مَا تَحْتَهَا (3) خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ خُشُوعاً فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِمْ فَرَدُّوا عَلَیَّ إِیمَاءً بِرُءُوسِهِمْ لَا یَنْظُرُونَ إِلَیَّ مِنَ الْخُشُوعِ فَقَالَ لَهُمْ جَبْرَئِیلُ هَذَا مُحَمَّدٌ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی الْعِبَادِ رَسُولًا وَ نَبِیّاً وَ هُوَ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ (4) وَ سَیِّدُهُمْ أَ فَلَا تُکَلِّمُونَهُ قَالَ فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْ جَبْرَئِیلَ أَقْبَلُوا عَلَیَّ بِالسَّلَامِ وَ أَکْرَمُونِی وَ بَشَّرُونِی بِالْخَیْرِ لِی وَ لِأُمَّتِی

ص: 324


1- المصدر خال عن قوله: و وضع وجوههم کیف شاء.
2- فی نسخة: یسبح اللّه بحمده.
3- فی المصدر: إلی ما تحتهم.
4- فی نسخة: و هو خاتم النبیین و سیدهم.

گفت: اینها کسانی اند که از نماز عشا غفلت می کردند و به آن اهمّیّتی نمی دادند، و گروهی را دیدم که آتش در دهانشان ریخته و از مخرج آن­ها بیرون می آمد. پرسیدم: اینها کیستند؟ گفت: اینها در حقیقت، کسانی اند که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند. گروهی را دیدم که چون می خواستند برخیزند، شکم بزرگ شان مانع می شد. از جبرئیل درباره آن­ها پرسیدم؛ گفت: این­ها کسانی که ربا می خورند، (از گور) برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است. این رباخواران همانند آل فرعون هر صبح و شب در آتش انداخته می شوند و می گویند: خدایا! قیامت کی فرا می رسد؟

فرمود: پس زنانی را دیدم که بر سینه هایشان آویخته شده بودند پرسیدم، اینها کیستند؟ جبرئیل گفت: اینان، زنان زناکار هستند، کسانی که مال شوهرانشان را به فرزندان کس دیگری به ارث می رساندند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خشم خدا نسبت به زنی که کسی غیر از قومی را میان آن­ها وارد می کند و او بر عورات آن­ها آگاه شده و از خزانه آن­ها می خورد، زیاد است.

فرمود: پس گروهی از ملائکه را دیدم که خداوند عزّ و جلّ آن­ها را به صورتی که اراده کرده خلق نموده بود و چهره هایشان را به صورتی که اراده فرموده قرار داده بود. هر جزء از پیکر آن­ها با صدایی متفاوت خدا را ذکر و تسبیح می گفت، صدایشان به حمد و ثنا بلند بود و از ترس خدا گریه می کردند، درباره آن­ها از جبرئیل پرسیدم؛ گفت: آن گونه که می بینی خلق شده اند، از خوف خدا، هیچ یک از آن­ها با ملکی که در کنار اوست، هرگز کلمه ای سخن نگفته و هرگز سر خود را بلند نکرده و یا بیشتر از آن که هست خم ننموده است؛ به آن­ها سلام کردم، و به علت خضوع و خشوع، با اشاره سر پاسخ مرا دادند، جبرئیل گفت: این، محمد، پیامبر رحمت است که خدا او را به عنوان پیامبر به سوی بندگان خود فرستاده است، او خاتم پیامبران و سیّد آن­هاست، آیا با او سخن نمی گویید؟ با شنیدن این سخن به سوی من آمدند و سلام و تحیّت گفتند، و به من و امّتم بشارت خیر دادند.

ص: 324

قَالَ ثُمَّ صَعِدْنَا (1) إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَإِذَا فِیهَا رَجُلَانِ مُتَشَابِهَانِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَانِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لِی ابْنَا الْخَالَةِ یَحْیَی وَ عِیسَی علیهما السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِمَا وَ سَلَّمَا عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُمَا وَ اسْتَغْفَرَا لِی وَ قَالا مَرْحَباً بِالْأَخِ الصَّالِحِ وَ النَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ عَلَیْهِمُ الْخُشُوعُ قَدْ وَضَعَ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ کَیْفَ شَاءَ لَیْسَ مِنْهُمْ مَلَکٌ إِلَّا یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ (2) بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ فَإِذَا فِیهَا رَجُلٌ فَضْلُ حُسْنِهِ عَلَی سَائِرِ الْخَلْقِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ عَلَی سَائِرِ النُّجُومِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا أَخُوکَ یُوسُفُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ قَالَ مَرْحَباً بِالنَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ الْأَخِ الصَّالِحِ وَ الْمَبْعُوثِ فِی الزَّمَنِ الصَّالِحِ وَ إِذَا فِیهَا مَلَائِکَةٌ عَلَیْهِمْ مِنَ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا وَصَفْتُ فِی السَّمَاءِ الْأُولَی وَ الثَّانِیَةِ وَ قَالَ لَهُمْ جَبْرَئِیلُ فِی أَمْرِی مَا قَالَ (3) لِلْآخَرِینَ وَ صَنَعُوا بِی مِثْلَ مَا صَنَعَ الْآخَرُونَ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ إِذَا فِیهَا رَجُلٌ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جِبْرِیلُ قَالَ هَذَا إِدْرِیسُ رَفَعَهُ اللَّهُ مَکاناً عَلِیًّا فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ الَّتِی عَبَرْنَاهَا فَبَشَّرُونِی بِالْخَیْرِ لِی وَ لِأُمَّتِی ثُمَّ رَأَیْتُ مَلَکاً جَالِساً عَلَی سَرِیرٍ تَحْتَ یَدَیْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَوَقَعَ فِی نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ هُوَ فَصَاحَ بِهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ قُمْ فَهُوَ قَائِمٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ فَإِذَا فِیهَا رَجُلٌ کَهْلٌ عَظِیمُ الْعَیْنِ لَمْ أَرَ کَهْلًا أَعْظَمَ مِنْهُ حَوْلَهُ ثُلَّةٌ مِنْ (4) أُمَّتِهِ فَأَعْجَبَتْنِی کَثْرَتُهُمْ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا الْمُجِیبُ فِی قَوْمِهِ هَارُونُ بْنُ عِمْرَانَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی

ص: 325


1- فی المصدر: ثم صعد بی. و هو الموجود فی نسخة أیضا.
2- فی نسخة: یسبح اللّه بحمده.
3- فی المصدر: مثل ما قال.
4- فی النسخة المخطوطة، حوله ثلاثة من امته، و فی المصدر: حوله ثلاثة صفوف من امته.

پس به آسمان دوم بالا رفتیم، دو مرد کاملاً شبیه یکدیگر دیدم، از جبرئیل پرسیدم: اینها کیستند؟ گفت: دو پسرخاله، عیسی و یحیی. به آن دو سلام کردم، پاسخ مرا دادند و برای هم طلب مغفرت نمودیم، گفتند: خوش آمدی ای برادر و پیامبر صالح! در آن جا هم فرشتگانی دیدم همانند آنان که در آسمان اول دیده بودم، همه در حال حمد و ثنای خداوند، هر یک با صدایی متفاوت از صدای دیگران، و خداوند آن­ها را همان گونه که اراده کرده بود، خلق نموده بود. سپس به آسمان سوم صعود کردیم، مردی را دیدم که از شدت زیبایی نسبت به دیگران، چون ماه بدر بود در میان ستارگان؛ از جبرئیل درباره او پرسیدم، گفت: او برادرت، یوسف است. به او سلام دادم، پاسخ مرا داد و برای هم طلب مغفرت نمودیم. گفت: خوش آمدی، ای برادر و پیامبر صالح که در زمانی نیک و صالح مبعوث شدی. در آن جا هم همانند آسمان اول و دوم ملائکه را در حال خضوع و خشوع دیدم، جبرئیل سخنانی را که درباره من به آن­ها گفته بود به این ملائکه هم گفت و اینها هم همان کاری را کردند که ملائکه پیشین انجام داده بودند.

سپس به آسمان چهارم بالا رفتیم، در آن جا مردی را دیدم، از جبرئیل درباره او پرسیدم، گفت: این ادریس است که خداوند به او مقام و مرتبه عالی و رفیع عطا کرده است؛ به همدیگر سلام کرده و برای هم طلب مغفرت نمودیم، در آن جا هم مانند طبقات پیشین آسمان، ملائکه را در حال خضوع و خشوع و عبادت دیدم که به من و امّتم بشارت خیر دادند.

سپس ملکی را دیدم که بر تختی نشسته و هفتاد هزار ملک روبه روی او هستند و هر ملکی هم هفتاد هزار ملک تحت امر دارد، پس در دل رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین افتاد که این فرشته باید همان باشد، پس جبرئیل بر آن ملک فریادی کشید و گفت: برخیز! و او تا روز قیامت ایستاده خواهد بود. پس به آسمان پنجم رفتیم؛ مردی میان سال و درشت چشمی را دیدم که تا به حال میان سالی بزرگتر از او ندیده بودم. گروهی از یارانش در کنار او بودند از کثرت آن­ها تعجب کردم. پرسیدم: ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: هارون بن عمران، محبوب در میان قوم خود. به همدیگر سلام داده و برای هم طلب مغفرت کردیم. در آن جا هم مانند آسمان های پیشین ملائکه ای را در حال خضوع و عبادت دیدم. سپس به

ص: 325

السَّمَاءِ السَّادِسَةِ وَ إِذَا فِیهَا رَجُلٌ آدَمُ طَوِیلٌ کَأَنَّهُ مِنْ شَبْوَةَ (1) وَ لَوْ أَنَّ عَلَیْهِ قَمِیصَیْنِ لَنَفَذَ شَعْرُهُ فِیهِمَا فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَزْعُمُ بَنُو إِسْرَائِیلَ أَنِّی أَکْرَمُ وُلْدِ آدَمَ عَلَی اللَّهِ وَ هَذَا رَجُلٌ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنِّی فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا أَخُوکَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ قَالَ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَمَا مَرَرْتُ بِمَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَّا قَالُوا یَا مُحَمَّدُ احْتَجِمْ وَ أْمُرْ أُمَّتَکَ بِالْحِجَامَةِ وَ إِذَا فِیهَا رَجُلٌ أَشْمَطُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ جَالِسٌ عَلَی کُرْسِیٍّ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا الَّذِی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فِی جِوَارِ اللَّهِ فَقَالَ هَذَا یَا مُحَمَّدُ أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ وَ هَذَا مَحَلُّکَ وَ مَحَلُّ مَنِ اتَّقَی مِنْ أُمَّتِکَ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (2) فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالنَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ الِابْنِ الصَّالِحِ وَ الْمَبْعُوثِ فِی الزَّمَنِ الصَّالِحِ وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ فَبَشَّرُونِی بِالْخَیْرِ لِی وَ لِأُمَّتِی (3) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ بِحَاراً مِنْ نُورٍ یَتَلَأْلَأُ (4) تَلَأْلُؤُهَا یَخْطَفُ بِالْأَبْصَارِ وَ فِیهَا بِحَارٌ مُظْلِمَةٌ (5) وَ بِحَارٌ مِنْ ثَلْجٍ (6) تَرْعُدُ فَکُلَّمَا فَزِعْتُ (7) وَ رَأَیْتُ هَؤُلَاءِ سَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ أَبْشِرْ یَا مُحَمَّدُ وَ اشْکُرْ کَرَامَةَ رَبِّکَ وَ اشْکُرِ اللَّهَ بِمَا صَنَعَ إِلَیْکَ قَالَ فَثَبَّتَنِیَ اللَّهُ بِقُوَّتِهِ وَ عَوْنِهِ حَتَّی کَثُرَ قَوْلِی لِجَبْرَئِیلَ وَ تَعَجُّبِی فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ تُعَظِّمُ مَا تَرَی إِنَّمَا هَذَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ رَبِّکَ فَکَیْفَ بِالْخَالِقِ الَّذِی خَلَقَ مَا تَرَی وَ مَا لَا تَرَی أَعْظَمُ مِنْ هَذَا

ص: 326


1- فی المصدر: کانه من شعر، و الظاهر انهما مصحفان عن «أزدشنوءة» علی ما تقدم فی قصصه علیه السلام.
2- آل عمران: 68.
3- فی المصدر: فبشرونی بالخیر و الرحمة لی و لامتی.
4- فی المصدر: یکاد تلالؤها. و هو کذلک أیضا فی نسخة.
5- فی نسخة: و فیها بحار من ظلمة.
6- فی المصدر: و بحار ثلج ترعد.
7- فی المصدر: فلما فزعت.

آسمان ششم صعود کردیم، مردی دیدم گندمگون و بلند قامت، و اگر او دو پیراهن به تن می کرد، باز موهایش در هر دوی آن­ها نفوذ می کرد. شنیدم که می گفت: بنی اسرائیل گمان می کند که من برترین و بزرگوارترین فرزند آدم ابو البشر هستم، اما این مرد از من بزرگوارتر و ارجمندتر است. از جبرئیل پرسیدم: این کیست؟ گفت: برادرت موسی بن عمران. به همدیگر سلام داده و برای هم طلب مغفرت نمودیم، در آن جا هم ملائکه ای را دیدم که همانند آن چه در آسمان های پیشین دیده بودم در حال خضوع و خشوع و عبادت پروردگار بودند.

سپس به آسمان هفتم صعود کردیم، به هر ملکی که گذر کردم گفت: ای محمد! حِجامت کن و امّت خود را به حِجامت امر کن. و در آن جا هم مردی را دیدم که موی سر و ریش او سیاه و سفید بود و بر تختی نشسته بود. پرسیدم: ای جبرئیل! این مرد کیست که در آسمان هفتم و بر در بیت المعمور و جوار باری تعالی ساکن است؟ گفت: این پدرت، ابراهیم است، و این مقام و محل تو و پرهیزکاران امت تو هم خواهد بود، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله خواند: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَاللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»(1)

{در حقیقت، نزدیک ترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و (نیز) این پیامبر و کسانی که (به آیین او) ایمان آورده اند؛ و خدا سرور مؤمنان است}، سپس به همدیگر سلام دادیم و ابراهیم علیه السلام گفت: خوش آمدی ای پیامبر و فرزند صالح که در زمانی نیک و صالح مبعوث شده ای! در آن جا هم، همانند آسمان شش گانه پیشین ملائکه را در حال سجود و خشوع دیدم که به من و امتم بشارت خیر دادند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در آسمان هفتم دریاهایی از نور دیدم بسیار درخشان و متلالاء، نزدیک بود از درخشش آن چشم ها کور شوند، و دریاهایی تاریک، و دریاهای برف و یخ که رعد و برق می زد، و هر بار که می ترسیدم از جبرئیل می پرسیدم، و جبرئیل می گفت: مژده و بشارت باد بر تو ای محمد! و کرامت پروردگارت را شکر کن، و به خاطر لطف پروردگارت، حمد و ثنای او را بجا آور؛ خداوند با قدرت و مساعدت خود، به من قوت قلب و ثبات داد و از جبرئیل بسیار سؤال ها پرسیدم و بسیار از آن چه دیدم تعجب نمودم. جبرئیل گفت: ای محمد! آن چه می بینی به نظرت بزرگ و عظیم است؟! این تنها یکی از آفریده های پروردگار توست، پس آن خالقی که چنین مخلوقی را آفریده چگونه است؟! و آفریده هایی بزرگ و عظیمی که تو نمی بینی [چگونه است]؟!

میان خداوند و خلق او نود

ص: 326


1- . آل عمران : 68

مِنْ خَلْقِ رَبِّکَ أَنَّ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ تِسْعِینَ (1) أَلْفَ حِجَابٍ وَ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ أَنَا وَ إِسْرَافِیلُ وَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ أَرْبَعَةُ حُجُبٍ حِجَابٌ مِنْ نُورٍ وَ حِجَابٌ مِنْ ظُلْمَةِ وَ حِجَابٌ مِنَ الْغَمَامِ وَ حِجَابٌ مِنَ الْمَاءِ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ رَأَیْتُ مِنَ الْعَجَائِبِ الَّتِی خَلَقَ اللَّهُ وَ سَخَّرَ عَلَی مَا أَرَادَهُ دِیکاً رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ وَ هُوَ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ تَعَالَی (2) خَلَقَهُ اللَّهُ کَمَا أَرَادَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُصْعِداً حَتَّی خَرَجَ فِی الْهَوَاءِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ انْتَهَی فِیهَا مُصْعِداً حَتَّی انْتَهَی قَرْنُهُ إِلَی قُرْبِ الْعَرْشِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّی حَیْثُ مَا کُنْتُ لَا تَدْرِی أَیْنَ رَبُّکَ مِنْ عِظَمِ شَأْنِهِ وَ لَهُ جَنَاحَانِ فِی مَنْکِبَیْهِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَإِذَا کَانَ فِی السَّحَرِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ إِذَا قَالَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دُیُوکُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ خَفَقَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ فِی الصِّیَاحِ (3) فَإِذَا سَکَتَ ذَلِکَ الدِّیکُ فِی السَّمَاءِ سَکَتَتْ دُیُوکُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ لِذَلِکَ الدِّیکِ زَغَبٌ أَخْضَرُ (4) وَ رِیشٌ أَبْیَضُ کَأَشَدِّ بَیَاضِ مَا رَأَیْتُهُ قَطُّ وَ لَهُ زَغَبٌ أَخْضَرُ أَیْضاً تَحْتَ رِیشِهِ الْأَبْیَضِ کَأَشَدِّ خُضْرَةِ مَا رَأَیْتُهَا قَطُّ قَالَ صلی الله علیه و آله ثُمَّ مَضَیْتُ مَعَ جَبْرَئِیلَ فَدَخَلْتُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَصَلَّیْتُ فِیهَا رَکْعَتَیْنِ وَ مَعِی أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِی عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ جُدُدٌ وَ آخَرِینَ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ خُلْقَانٌ فَدَخَلَ أَصْحَابُ الْجُدُدِ وَ حُبِسَ أَصْحَابُ الْخُلْقَانِ ثُمَّ خَرَجْتُ فَانْقَادَ لِی نَهَرَانِ نَهَرٌ یُسَمَّی الْکَوْثَرَ وَ نَهَرٌ یُسَمَّی الرَّحْمَةَ فَشَرِبْتُ مِنَ الْکَوْثَرِ وَ اغْتَسَلْتُ مِنَ الرَّحْمَةِ ثُمَّ انْقَادَا لِی جَمِیعاً حَتَّی دَخَلْتُ الْجَنَّةَ وَ إِذَا عَلَی حَافَتَیْهَا (5) بُیُوتِی وَ بُیُوتُ

ص: 327


1- فی نسخة: سبعین.
2- فی نسخة: ملکا من ملائکة اللّه. و فی المصدر و ملک من ملائکة اللّه.
3- فی نسخة: بالصراخ.
4- فی المصدر: و لذلک الدیک زغب الشعرات فی الراس أخضر.
5- الحافة: الجانب و الطرف.

هزار حجاب وجود دارد و نزدیک ترین مخلوق خدا به او من و اسرافیل هستیم که بین ما و خدا چهار حجاب وجود دارد: حجابی از نور، حجابی از ظلمت و تاریکی، حجابی از ابر و حجابی از آب.

و از جمله مخلوقات عجیبی که خداوند آفریده و به آن صورت که اراده کرده آن را شکل داده بود، خروسی بود که پاهایش در پایین ترین حدّ زمین هفتم و سرش در عرش بود، و یکی از ملائکه الهی به شمار می رفت که خداوند به اراده خود او را به آن شکل آفریده بود؛ پاهایش در آخرین حدّ زمین هفتم بود، سپس بالاتر آمده و به آسمان هفتم رسید و هم چنان جلوتر رفت تا تاجش به عرش الهی رسید؛ و دائماً می گوید: هرکجا که باشم پروردگارم پاک و منزه است. دو بال بزرگ داشت که اگر آن­ها را می گسترد شرق و غرب را می پوشاند، در هر سحرگاه این خروس بال هایش را باز می کند و بر هم می زند و با صدای بلند تسبیح می گوید: «پاک و منزه است خداوند، مالک آسمان ها و زمین، پاک و مقدّس است، پاک و منزه است خداوند بزرگ و متعال، هیچ معبودی جز الله نیست، زنده و پا برجاست». با این کار او، همه خروس های زمین، زبان به تسبیح می گشایند و بال هایشان را برهم زده و فریاد سر می دهند؛ وقتی این خروس در آسمان ساکت شود، خروس های روی زمین هم ساکت می شوند. در زیر بال های سفید رنگ آن خروس، پر و کرک هایی سبز پررنگ و غلیظ وجود داشت و من هرگز چنین رنگ سبزی ندیده بودم. سپس همراه جبرئیل به راه افتاده به بیت المعمور وارد شدم، و دو رکعت نماز خواندم، همراه من گروهی از یاران من بودند که لباس هایی تازه و نو پوشیده بودند و گروهی دیگر لباس های کهنه پوشیده بودند، ابتدا آنان که لباس نو و تازه پوشیده بودند آمدند و سپس آنان که لباس کهنه پوشیده بودند نشستند. سپس دو نهر برایم آشکار شد، یکی به نام کوثر و دیگری رحمت، من از آب کوثر نوشیدم و در نهر رحمت غسل کردم، سپس آن نهرها مطیع من شدند تا این که وارد بهشت شدم. در ساحل و کناره های آن رودها در بهشت، خانه های من و همسران

ص: 327

أَهْلِی (1) وَ إِذَا تُرَابُهَا کَالْمِسْکِ وَ إِذَا جَارِیَةٌ تَنْغَمِسُ فِی أَنْهَارِ الْجَنَّةِ فَقُلْتُ لِمَنْ أَنْتِ یَا جَارِیَةُ فَقَالَتْ لِزَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَبَشَّرْتُهُ بِهَا حِینَ أَصْبَحْتُ وَ إِذَا بِطَیْرِهَا کَالْبُخْتِ وَ إِذَا رُمَّانُهَا مِثْلُ دُلِیِّ الْعِظَامِ وَ إِذَا شَجَرَةٌ لَوْ أُرْسِلَ طَائِرٌ فِی أَصْلِهَا مَا دَارَهَا سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلٌ إِلَّا وَ فِیهَا قُتُرٌ (2) مِنْهَا فَقُلْتُ مَا هَذِهِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذِهِ شَجَرَةُ طُوبَی قَالَ اللَّهُ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ (3) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا دَخَلْتُ الْجَنَّةَ رَجَعَتْ إِلَیَّ نَفْسِی فَسَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ عَنْ تِلْکَ الْبِحَارِ وَ هَوْلِهَا وَ أَعَاجِیبِهَا فَقَالَ هِیَ سُرَادِقَاتُ الْحُجُبِ الَّتِی احْتَجَبَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِهَا وَ لَوْ لَا تِلْکَ الْحُجُبُ لَتَهَتَّکَ نُورُ الْعَرْشِ (4) وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِیهِ (5) وَ انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَإِذَا الْوَرَقَةُ مِنْهَا تُظِلُّ أُمَّةً مِنَ الْأُمَمِ فَکُنْتُ مِنْهَا

ص: 328


1- فی المصدر: و بیوت أزواجی.
2- فی المصدر: غصن منها.
3- الرعد: 29.
4- فی نسخة امین الضرب: لتهتک عن نور العرش.
5- فی الحدیث کما تری أسرار لم یطلع علیها أحد الی الآن، و لم یکشف عنها العلوم غطاءها الی حینذاک، کقوله: سرادقات الحجب، و هتک النور، و غیرهما. و لعلّ اللّه ادخر علم تلک الاسرار الکونیة التی أفاض علمها الی أئمتنا علیهم السلام لجیل یأتی یوما ینقر العلوم نقرا، یتصفح عن الحقائق الکامنة فی جو العالم و الکرات الواقعة فی الفضاء اللایتناهی تصفحا، و الاسف أن المسلمین مع تصلبهم فی العمل، و نشاطهم فی الأمور، و تنقیرهم عن الاسرار فی زمنهم الأول أصبحوا کسالی خاملین معطلین، طائفة منهم رسخت فیهم العطالة و البطالة، و مالوا الی العزلة، و دعوا المجتمع إلیها، راجحین للانفراد علی المدنیة و الحضارة مقلدین من کان قبلهم من أصحاب الادیار و الکهوف و الغیران، و صنف منهم عکفوا إلی جمع الدرهم و الدینار، و انحازوا الی الاشر و البطر و الترف، و أراحوا انفسهم عن کد تحصیل العلوم، و تصفح الاسرار الکونیة و ما أودع اللّه علمه فی کمون ذلک العالم، و لحبهم الفسوق نسوا أنفسهم فأنساهم اللّه ما أعد فیهم من استعدادات قویة یمکنهم الاستمداد منها علی حل الاسرار و کشف ما غمض حقیقته عنا، و لتسخیر القوی الطبیعیة و استخدامها.

من بود خاک آن جا همچون مشک خوشبو بود. یک حوری را دیدم که در نهرهای بهشتی شنا می کرد، از او پرسیدم: برای چه کسی خلق شده ای؟ گفت: برای زید بن حارثه؛ و صبحگاهان، من به زید مژده و بشارت او را دادم. [در آن جا] پرندگانی همانند شتران خراسان، و انارهایی مانند دلوهای بزرگ آویخته از درختان [وجود داشت] و نیز در آن جا درختی دیدم که اگر پرنده ای هفتصد سال به دور تنه آن پرواز می کرد، باز به نقطه شروع نمی رسید؛ در هر منزلی در بهشت شاخه ای از این درخت وجود داشت. از جبرئیل پرسیدم: این چیست؟ گفت: این درخت طوبی است که خداوند فرمود: «طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ»(1) [خوشا به حالشان و خوش سرانجامی دارند].

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی وارد بهشت شدم، به خود آمدم و از جبرئیل درباره آن دریاها و بزرگی و خلقت شگفت انگیز آن­ها پرسیدم، گفت: آن­ها سراپرده های حجابی اند که خداوند به آن خود را می پوشاند، اگر آن حجاب ها نبود، نور عرش الهی همه چیز را نابود می کرد، به سدرة المنتهی رسیدم، هر برگی از آن بر امّتی سایه انداخته بود، نسبت به آن، آن گونه بودم

ص: 328


1- . رعد / 29

کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (1) فَنَادَانِی آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْتُ أَنَا مُجِیباً عَنِّی (2) وَ عَنْ أُمَّتِی وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ فَقُلْتُ (3) سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ فَقَالَ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ فَقُلْتُ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا فَقَالَ اللَّهُ لَا أُؤَاخِذُکَ فَقُلْتُ رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا فَقَالَ اللَّهُ لَا أَحْمِلُکَ فَقُلْتُ رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَعْطَیْتُکَ ذَلِکَ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَا وَفَدَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی أَحَدٌ أَکْرَمُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ سَأَلَ (4) لِأُمَّتِهِ هَذِهِ الْخِصَالَ (5) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَبِّ أَعْطَیْتَ أَنْبِیَاءَکَ فَضَائِلَ فَأَعْطِنِی فَقَالَ اللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُکَ فِیمَا أَعْطَیْتُکَ کَلِمَتَیْنِ مِنْ تَحْتِ عَرْشِی لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (6) وَ لَا مَنْجَی مِنْکَ إِلَّا إِلَیْکَ قَالَ وَ عَلَّمَتْنِی الْمَلَائِکَةُ قَوْلًا أَقُولُهُ إِذَا أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ اللَّهُمَّ إِنَّ ظُلْمِی أَصْبَحَ مُسْتَجِیراً بِعَفْوِکَ وَ ذَنْبِی أَصْبَحَ مُسْتَجِیراً بِمَغْفِرَتِکَ وَ ذُلِّی أَصْبَحَ مُسْتَجِیراً بِعِزَّتِکَ وَ فَقْرِی

ص: 329


1- تفسیر القمّیّ: 368- 375، فی المصدر بعد ذلک: و قد کتبنا ذلک فی سورة البقرة: و ما ذکره هنا فأورده المصنّف بعد ذلک.
2- فی المصدر: بعد ما ذکر الاسناد المتقدم: إن هذه الآیة مشافهة اللّه لنبیه لیلة اسری به إلی السماء، قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: انتهیت الی محل سدرة المنتهی، و إذا الورقة منها. تظل امة من الأمم فکنت من ربی کقاب قوسین أو أدنی کما حکی اللّه عزّ و جلّ، فنادانی ربی: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ، فقلت أنا مجیبا عنی إه. أقول: قوله: «فکنت من ربی» قد سمعت آنفا أنّه ذکر فی سورة الإسراء: «فکنت منها» أی سدرة المنتهی، فلعله التصحیف جاء من الرواة أو النسّاخ.
3- فی المصدر: وَ قالُوا سَمِعْنا.
4- فی نسخة: حین سأل.
5- تفسیر القمّیّ: 86.
6- فی نسخة: باللّه العلی العظیم.

که خدا می فرماید: «قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» [تا (فاصله اش) به قدر (طول) دو (انتهای) کمان یا نزدیکتر شد] خداوند مرا صدا کرد: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ» [پیامبر (خدا) بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است} و از جانب خود و امت خود پاسخ دادم: «وَالْمُؤْمِنُونَ کلٌّ آمَنَ بِاللّه وَمَلآئِکتِه وَکتُبِه وَرُسُلِه لاَ نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِه وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَک رَبَّنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ»، خداوند فرمود: «لاَ یکلِّفُ اللّه نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَها لَها مَا کسَبَتْ وَعَلَیها مَا اکتَسَبَتْ»، من گفتم: «رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا»، و خداوند فرمود: تو را بازخواست نخواهم کرد. پس گفتم: «رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَینَا إِصْرًا کمَا حَمَلْتَه عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا»، خداوند فرمود: بر دوش تو قرار نمی دهم. من گفتم: «رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِه وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»، خداوند فرمود: آن را به تو و امت تو عطا کردم.

امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ کسی کریم­تر و بزرگوارتر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نزد خدا فرستاده نشده است تا چنین خصلتی را برای امت خود بخواهد. (1)

پس پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: خدایا! به پیامبرانت فضایل و مراتبی عطا کرده ای، پس به من هم عطا کن. فرمود: دو جمله از عرش خود را به تو عطا کردم، لا حول و لا قوة إلاّ بالله، لا منجی منک إلاّ إلیک، یعنی هیچ نیرو و قدرتی جز قدرت خدا وجود ندارد و تنها مفرّ و پناه از خدا، خودِ خداوند است. و ملائکه دعاها و کلماتی به من آموختند که هر صبح و شب آن­ها را می خوانم: «خدایا! از ظلم و ستم خود به عفو و بخشش تو پناه می آورم و از گناه خود به مغفرت، و از ذلّت و پَستی خود به عزّت تو، و از فقر

ص: 329


1- . تفسیر قمی : 86

أَصْبَحَ مُسْتَجِیراً بِغِنَاکَ وَ وَجْهِیَ الْبَالِی (1) أَصْبَحَ مُسْتَجِیراً بِوَجْهِکَ الدَّائِمِ الْبَاقِی الَّذِی لَا یَفْنَی وَ أَقُولُ ذَلِکَ إِذَا أَمْسَیْتُ ثُمَّ سَمِعْتُ الْأَذَانَ فَإِذَا مَلَکٌ یُؤَذِّنُ لَمْ یُرَ فِی السَّمَاءِ قَبْلَ تِلْکَ اللَّیْلَةِ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا أَکْبَرُ (2) فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ غَیْرِی فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدِی وَ رَسُولِی أَنَا بَعَثْتُهُ وَ انْتَجَبْتُهُ فَقَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ صَدَقَ عَبْدِی وَ دَعَا إِلَی فَرِیضَتِی فَمَنْ مَشَی إِلَیْهَا رَاغِباً فِیهَا مُحْتَسِباً کَانَتْ لَهُ کَفَّارَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فَقَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَقَالَ اللَّهُ هِیَ الصَّلَاحُ وَ النَّجَاحُ وَ الْفَلَاحُ ثُمَّ أَمَمْتُ الْمَلَائِکَةَ فِی السَّمَاءِ کَمَا أَمَمْتُ الْأَنْبِیَاءَ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ ثُمَّ غَشِیَتْنِی صَبَابَةٌ فَخَرَرْتُ سَاجِداً فَنَادَانِی رَبِّی أَنِّی قَدْ فَرَضْتُ عَلَی کُلِّ نَبِیٍّ کَانَ قَبْلَکَ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ فَرَضْتُهَا عَلَیْکَ وَ عَلَی أُمَّتِکَ فَقُمْ بِهَا أَنْتَ فِی أُمَّتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَانْحَدَرْتُ حَتَّی مَرَرْتُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ فَلَمْ یَسْأَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی مُوسَی علیه السلام فَقَالَ مَا صَنَعْتَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ قَالَ رَبِّی فَرَضْتُ عَلَی کُلِّ نَبِیٍّ کَانَ قَبْلَکَ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ فَرَضْتُهَا عَلَیْکَ وَ عَلَی أُمَّتِکَ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أُمَّتَکَ آخِرُ الْأُمَمِ وَ أَضْعَفُهَا وَ إِنَّ رَبَّکَ لَا یَزِیدُهُ شَیْ ءٌ (3) وَ إِنَّ أُمَّتَکَ لَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تَقُومَ بِهَا فَارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ التَّخْفِیفَ لِأُمَّتِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی رَبِّی حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَخَرَرْتُ سَاجِداً ثُمَّ قُلْتُ فَرَضْتَ عَلَیَّ وَ عَلَی أُمَّتِی خَمْسِینَ صَلَاةً وَ لَا أُطِیقُ ذَلِکَ وَ لَا أُمَّتِی فَخَفِّفْ عَنِّی فَوَضَعَ عَنِّی عَشْراً فَرَجَعْتُ إِلَی مُوسَی فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ ارْجِعْ لَا تُطِیقُ فَرَجَعْتُ إِلَی رَبِّی فَوَضَعَ عَنِّی عَشْراً فَرَجَعْتُ إِلَی مُوسَی فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ ارْجِعْ وَ فِی کُلِّ رَجْعَةٍ أَرْجِعُ إِلَیْهِ

ص: 330


1- فی نسخة: الفانی، و فی المصدر: الفانی البالی.
2- فی الطبعة الحروفیة: أنا أکبر من کل شی ء. و المصدر و سائر النسخ خلت عن الزیادة.
3- فی المصدر: و ان ربک لا یرد علیک شیئا.

خود به غِنا و بی نیازی تو پناه می آورم و چهره فانی به چهره جاودان و ابدی تو که هیچ فنایی ندارد پناه می آورد».

سپس صدای اذان را شنیدم، ملکی در آسمان اذان می داد که پیش از آن شب هرگز دیده نشده بود. گفت: اللهُ أکبَر، اللهُ أکبَر، خداوند فرمود: بنده ام راست می گوید، من بزرگ تر و برتر هستم. گفت: أشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ الله، أشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ الله، باری تعالی فرمود: بنده ام راست می گوید، من الله هستم هیچ معبودی جز من وجود ندارد. گفت: أشهَدُ أنَّ محمّداً رسولُ الله. أشهَدُ أنَّ محمّداً رسولُ الله. خداوند فرمود: بنده ام راست می گوید، محمد، بنده و پیامبر من است، من او را انتخاب کرده و مبعوث کرده ام. سپس[فرشته مؤذّن] گفت: حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ، حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ. خداوند فرمود: بنده ام راست می گوید و همه را به سوی انجام فریضه من فرا می خواند، و هر کس با میل قلبی برای انجام نماز اقدام کند و به آن اهتمام بورزد، کفّاره گناهان او خواهد بود. سپس گفت: حَیَّ عَلَی الفَلاحِ، حَیَّ عَلَی الفَلاحِ. خداوند فرمود: نماز، صلاح و پیروزی و رستگاری است؛ پس همان طور که در بیت المقدس امام جماعت نماز پیامبران بودم در آسمان هم امام جماعت نماز ملائکه گشتم.

سپس مِهی مرا پوشاند و من به حالت سجده افتادم؛ خداوند مرا صدا کرد و گفت: من به هر پیامبری پیش از تو پنجاه نوبت نماز واجب کردم، همان را بر تو و امت تو واجب می گردانم؛ پس تو در میان امت خود به آن اقدام کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برگشتم و به ابراهیم رسیدم او چیزی از من نپرسید، پس به موسی رسیدم، گفت: ای محمد! چه کردی؟ گفتم: خداوند فرمود: به هر پیامبری که پیش از تو بود پنجاه نوبت نماز واجب کردم، همان را بر تو و امّت تو واجب گردانده ام،

موسی علیه السلام گفت: ای محمد! امّت تو آخرین امت و ضعیف ترین آن­هاست، و خداوند از آن سودی به تو نمی رساند، و امّت تو توان انجام این مقدار را ندارد، به نزد خداوند برگرد و برای امت خود در امر نماز تخفیف بخواه، به نزد خداوند برگشتم تا به سدرة المنتهی رسیدم و به سجده افتادم و عرض کرم: خدایا! بر من و امّتم پنجاه نوبت نماز واجب کرده ای، نه من و نه امتم هیچ یک توان آن را نداریم، آن را برایم سبک تر کن، ده نوبت آن را کاست، به نزد موسی برگشتم و او را از ما وقع آگاه کردم، گفت: برگرد، طاقت آن را نداری. برگشتم و دوباره از خدا خواستم از آن بکاهد و خدا ده نوبت را کم کرد، نزد موسی برگشتم و به او خبر دادم، گفت: برگرد، هر بار برمی گشتم و در محضر خدا

ص: 330

أَخِرُّ سَاجِداً حَتَّی رَجَعَ إِلَی عَشْرِ صَلَوَاتٍ فَرَجَعْتُ إِلَی مُوسَی وَ أَخْبَرْتُهُ فَقَالَ لَا تُطِیقُ فَرَجَعْتُ إِلَی رَبِّی فَوَضَعَ عَنِّی خَمْساً فَرَجَعْتُ إِلَی مُوسَی علیه السلام وَ أَخْبَرْتُهُ فَقَالَ لَا تُطِیقُ فَقُلْتُ قَدِ اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَبِّی وَ لَکِنْ أَصْبِرُ عَلَیْهَا فَنَادَانِی مُنَادٍ کَمَا صَبَرْتَ عَلَیْهَا فَهَذِهِ الْخَمْسُ بِخَمْسِینَ کُلُّ صَلَاةٍ بِعَشِیرٍ وَ مَنْ هَمَّ مِنْ أُمَّتِکَ بِحَسَنَةٍ یَعْمَلُهَا فَعَمِلَهَا کَتَبْتُ لَهُ عَشْراً وَ إِنْ لَمْ یَعْمَلْ کَتَبْتُ لَهُ وَاحِدَةً وَ مَنْ هَمَّ مِنْ أُمَّتِکَ بِسَیِّئَةٍ فَعَمِلَهَا کَتَبْتُ عَلَیْهِ وَاحِدَةً وَ إِنْ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ أَکْتُبْ عَلَیْهِ شَیْئاً فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام جَزَی اللَّهُ مُوسَی علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ خَیْراً فَهَذَا تَفْسِیرُ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ (1).

توضیح

قوله أ تسمع یا محمد الظاهر أنه بیان للصوت المذکور سابقا أنه صلی الله علیه و آله سمعه فی الطریق فکان الأظهر أن یکون هکذا قلت ثم سمعت صوتا أفزعنی فقال لی جبرئیل سمعت یا محمد و یحتمل أن یکون هذا الصوت غیر الصوت الأول فلم یبین حقیقة الأول فی الخبر و هو بعید (2) قوله کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لعل الاستشهاد بالآیة مبنی علی أن المراد بکتاب الأبرار فی الآیة أرواحهم لأنها محل العلوم و المعارف و یحتمل أن یکون ذکر الآیة للمناسبة أی کما أن أعمالهم تثبت فی علیین فکذا أرواحهم تصعد إلیها و تصفح فی الأمر نظر فیه و قال الجوهری کل شی ء کثر حتی علا و غلب فقد طم یطم یقال فوق کل طامة طامة و منه سمیت القیامة طامة انتهی.

و المشافر جمع المشفر بالکسر و هو شفة البعیر و الرضخ الدق و الکسر قوله صلی الله علیه و آله یورثن أموال أزواجهن أی یزنین و یلحقن أولاد الزنا بالأزواج فیرثون من أزواجهن و یحتمل علی بعد أن یکون المراد به زوجة یکون لها ولد من زوج آخر تعطیه أموال الزوج الأخیر و الفقرة الثانیة مؤکدة و مؤیدة للمعنی الأول.

قوله من أطباق أجسادهم أی أعضائهم مجازا أو أغشیة أجسادهم من أجنحتهم

ص: 331


1- تفسیر القمّیّ: 375 و 376.
2- و ربما یحمل علی أن السائل فی الجمیع الخازن، و لا یخلو من بعد، و الظاهر أن الخازن کان من الملائکة، و الماء و الخمر و اللبن من الجنة، أو من حیث شاء اللّه، لا من أشربة الدنیا.

سجده می کردم، خداوند متعال ده نوبت از آن می کاست تا این که به ده نوبت رسید. نزد موسی برگشتم و او را باخبر کردم، گفت: طاقت آن را نداری، نزد پروردگار برگشتم و پنج نوبت از آن کاست. نزد موسی برگشتم. گفت: طاقت آن را نداری، گفتم: من از پروردگارم شرم دارم، پس به همین مقدار صبر می کنم، منادی ندا داد، حال که بر آن صبر می کنی، من اجر این پنج نوبت را پنج برابر می افزایم، هر نمازی معادل ده نماز. هر کس از امّت تو عمل نیکی انجام دهد، آن را برایش ده برابر می نویسم و اگر قصد کند و انجام ندهد، آن را یک کار نیک انجام یافته می نویسم و اگر یکی از امّت تو قصد انجام عمل بدی را داشته و آن را انجام دهد، یک گناه و اگر انجام ندهد، هیچ چیز برایش نمی نویسم. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از جانب این امّت به موسی خیر عطا کند.

و این تفسیر آیه «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ. (1)

{منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده ایم- سیر داد، تا از نشانه های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست.} تا آخر آیه می باشد. (2)

توضیح

سخن او «أتسمع یا محمد؟» ظاهرا توضیحی برای صدایی است که پیش­تر ذکر شد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در راه شنید. آشکارتر این است که اینگونه باشد: «قلت: ثم سمعت صوتاً أفزعنی فقال لی جبرئیل سمعت یا محمد؟» و ممکن است این صدار، صدایی از صدای اول باشد که در روایت، حقیقت صدای اول تبیین نشده است و البته بعید می­نماید. سخن او: «کلا إنّ کتاب الابرار» شاید استشهاد به آیه قرآن باشد بر این اساس که مقصود از کتاب الابرار در آیه ارواح آنان باشد، زیرا محلّ علوم و معارف است. و ممکن است آمدن آیه به جهت مناسبت با مضمون روایت باشد، یعنی همانطور که اعمالشان در علیّین ثبت می­شود، ارواحشان نیز بدانجا بالا می­رود. «تصفّح فی الامر» یعنی در آن کار نگریست. جوهری گوید: هر چیزی که زیاد شود تا جایی که بالا رود و غلبه کند، «طمّ یطمّ» است. گفته می­شود: «فوق کلّ طامۀ طامۀ». و از همین معنا، قیامت «طامۀ» نامیده شده است. پایان سخن.

«المشافر» جمع مشفر با کسره میم به معنای لب شتر است. و «الرضخ» به معنای کوبیدن و شکستن است. فرموده او «یورثن اموال ازواجهنّ» یعنی زنا می­کنند و فرزندان زنا را به فرزندان زوج ملحق می­کنند و زنازاده­ها از همسرانشان ارث می­برند. و با احتمال بعید می­تواند به این معنا باشد که مقصود از آن زنی باشد که از شوهر دیگرش فرزند دارد و اموال شوهر فعلی­اش را به فرزندش می­دهد. و عبارت دوم معنای اول را تاکید و تایید می­کند.

سخن او: «من اطباق اجسادهم» به صورت مجازی به معنای اعضای بدن آن­ها است، یا پوشش­های بدن­ها است که شامل

ص: 331


1- . اسراء / 1
2- . تفسیر قمی : 375 - 376

و ریشهم قال الفیروزآبادی الطبق محرکة غطاء کل شی ء و عظم رقیق یفصل بین کل فقارین و الطابق کهاجر و صاحب العضو قوله من الملائکة الخشوع لعله جمع خاشع کرکوع و راکع و فی بعض النسخ من الملائکة و الخشوع فی المواضع و هو أصوب قوله إنه هو أی إنه الملک الذی لیس فوقه ملک أو إنه المدبر لأمور العالم بأمر الله تعالی قوله صلی الله علیه و آله کأنه من شبوة أقول شبوة أبو قبیلة و موضع بالبادیة و حصن بالیمن (1) و ذکر الثعلبی فی وصفه علیه السلام کأنه من رجال أزدشنوءة و قال الفیروزآبادی أزدشنوءة و قد تشدد الواو قبیلة سمیت لشنآن بینهم انتهی و علی التقادیر شبهه صلی الله علیه و آله بإحدی تلک الطوائف فی الأدمة و طول القامة و الشمط بیاض الرأس یخالطه سواد و خفق الطائر طار و أخفق ضرب بجناحیه.

و الزغب محرکة صغار الشعر و الریش و لینه و أول ما یبدو منهما و البخت الإبل الخراسانی و الدلی بضم الدال و کسر اللام و تشدید الیاء جمع دلو علی فعول و القتر بالضم و بضمتین الناحیة و الجانب و بالفتح و یحرک القدر قوله علیه السلام لتهتک نور العرش و کل شی ء فیه أی لو لا تلک الحجب لأحرق و هتک النور العظیم الذی خلقه الله وراء الحجب نور العرش و ما دونه و فی بعض النسخ لهتک نور العرش کل شی ء فیه فالمراد بها الحجب التی تحت العرش و أنه لولاها لأحرق و حرق نور العرش ما دونه و فی التفسیر الصغیر للمصنف لهتک نور الله العرش و ما دونه و هو یرجع إلی المعنی الأول و الصبابة رقة الشوق و حرارته.

«35»

لی، الأمالی للصدوق أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ الْمُکَتِّبُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الدَّامَغَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَرِیرٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَجْلَسَنِی عَلَی دُرْنُوکٍ مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ فَنَاوَلَنِی سَفَرْجَلَةً فَانْفَلَقَتْ بِنِصْفَیْنِ فَخَرَجَتْ مِنْهَا حَوْرَاءُ کَانَ أَشْفَارُ عَیْنِهَا (2) مَقَادِیمَ النُّسُورِ فَقَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ

ص: 332


1- هکذا فی القاموس و قال فی شرحه: شبوة بطن من القحطانیة و هو: شبوة بن ثوبان بن عبس بن شحارة ابن غالب بن عبد اللّه بن عک.
2- فی المصدر: کأن أشفار عینیها.

بال و پرهایشان است. فیروزآبادی گوید: «الطبق» با حرکت حروف، درپوش هر چیزی است. و نیز به معنای استخوان نازکی است که بین هر دو مهره را جدا می­کند. «الطابق» بر وزن هاجر و صاحب به معنای عضو بدن است. سخن او «من الملائکۀ الخشوع» شاید جمع خاشع باشد مانند «رکوع» که جمع راکع است. در برخی نسخه­ها به صورت «من الملائکۀ و الخضوع فی المواضع» آمده که صحیح­تر است. سخن او: «إنۀ هو» یعنی او فرشته­ای است که بالاتر از او فرشته نیست، یا اینکه او کسی است که امور عالم را به دستور خداوند تدبیر می­کند. فرموده او: «کأنّه من شبوۀ» می­گویم: نام قبیله­ای بزرگ است و مکانی در بادیه، و قلعه­ای در یمن است. ثعلبی در توصیف پیامبر اینگونه آورده است: «کأنّه من رجال ازدشنوءۀ» فیروزآبادی گوید: «ازدشنوءۀ» و گاهی با تشدید می­آید، اسم قبیله­ای است که به جهت وجود شنان در میان آن­ها بدین اسم نامگذاری شده است. بنا بر این تقدیرها، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را در گندمگون بودن و درازی قامت به یکی از این طایفه­ها تشبیه کرده است. «الشمط» سفیدی سر است که با سیاهی آمیخته باشد. «خفق الطائر» یعنی پرنده پرواز کرد. و «أخفق» یعنی بال­هایش را بر هم زد.

«الزغب» به حرکت حروف، مو و پرِ کوچک و نرم است. و اولین مو و پری است که ظاهر می­شود و می­روید. «البخت» شتر خراسانی است. و «الدلیّ» با ضمه دال و کسره لام و تشدید یاء جمع «دلو» بر وزن فعول است. و «القتر» با ضمه و با دو ضمه به معنای ناحیه و جانب است و با فتحه و حرکت حروف به معنای اندازه و مقدار است. سخن او: «لتهتک نور العرش و کلّ شیء فیه» یعنی اگر این حجاب­ها نمی­بود، نور بزرگی که خداوند در پشت حجاب آفریده است، نور عرش و نورهای پایین­تر از آن را سوزانده و می­درید. و در برخی از نسخه­ها «لهتک نور العرش کلّ شیء فیه» آمده است که مقصود از آن، حجاب­هایی است که در زیر عرش قرار دارد. و اگر آن حجاب­ها نمی­بود، عرش می­سوخت و نور عرش همه نورهای پایین­تر از آن را می­سوازند. و در تفسیر صغیر مصنّف آمده است: نور خداوند، عرش و چیزهای پایین­تر از آن را می­سوزاند و به معنای نخست باز می­گردد. و «الصبابۀ» به معنای لطافت و حرارت اشتیاق است.

روایت35.

امالی صدوق: رسول خدا فرمود: شبی که مرا به معراج بردند جبرئیل دستم را گرفت و به بهشتم برد و بر یکی از مسندهای بهشتم رسانید و یک دانه به من داد و چون آن را دو نیم کردم یک حوریه از آن بیرون آمد که مژگان چشمش چون پرهای جلو کرکس بود. به من گفت: درود بر تو

ص: 332

یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتِ یَرْحَمُکِ اللَّهُ قَالَتْ أَنَا الرَّاضِیَةُ الْمَرْضِیَّةُ خَلَقَنِی الْجَبَّارُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ أَسْفَلِی مِنَ الْمِسْکِ وَ أَعْلَایَ مِنَ الْکَافُورِ وَ وَسَطِی مِنَ الْعَنْبَرِ وَ عُجِنْتُ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ قَالَ الْجَلِیلُ کُونِی فَکُنْتُ خُلِقْتُ لِابْنِ عَمِّکَ وَ وَصِیِّکَ وَ وَزِیرِکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).

بیان

قال الفیروزآبادی الدرنوک بالضم ضرب من الثیاب (2) أو البسط و الطنفسة.

«36»

لی، الأمالی للصدوق الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ عَنْ عَطَاءٍ الْخُرَاسَانِیِّ رَفَعَهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِدَابَّةٍ دُونَ الْبَغْلِ وَ فَوْقَ الْحِمَارِ رِجْلَاهَا أَطْوَلُ مِنْ یَدَیْهَا خَطْوُهَا مَدَّ الْبَصَرِ فَلَمَّا أَرَادَ (3) أَنْ یَرْکَبَ امْتَنَعَتْ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّهُ مُحَمَّدٌ فَتَوَاضَعَتْ حَتَّی لَصِقَتْ بِالْأَرْضِ قَالَ فَرَکِبَ فَکُلَّمَا هَبَطَتْ ارْتَفَعَتْ یَدَاهَا وَ قَصُرَتْ رِجْلَاهَا (4) فَمَرَّتْ بِهِ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ عَلَی عِیرٍ مُحَمَّلَةٍ فَنَفَرَتِ الْعِیرُ مِنْ دَفِیفِ الْبُرَاقِ فَنَادَی رَجُلٌ فِی آخِرِ الْعِیرِ غُلَاماً لَهُ فِی أَوَّلِ الْعِیرِ یَا فُلَانُ إِنَّ الْإِبِلَ قَدْ نَفَرَتْ وَ إِنَّ فُلَانَةَ أَلْقَتْ حَمْلَهَا وَ انْکَسَرَ یَدُهَا وَ کَانَتِ الْعِیرُ لِأَبِی سُفْیَانَ قَالَ ثُمَّ مَضَی حَتَّی إِذَا کَانَ بِبَطْنِ الْبَلْقَاءِ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ قَدْ عَطِشْتُ فَتَنَاوَلَ جَبْرَئِیلُ قَصْعَةً فِیهَا مَاءٌ فَنَاوَلَهُ فَشَرِبَ ثُمَّ مَضَی فَمَرَّ عَلَی قَوْمٍ مُعَلَّقِینَ بِعَرَاقِیبِهِمْ بِکَلَالِیبَ (5) مِنْ نَارٍ فَقَالَ مَا هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ بِالْحَلَالِ فَیَبْتَغُونَ الْحَرَامَ قَالَ ثُمَّ مَرَّ عَلَی قَوْمٍ تُخَاطُ جُلُودُهُمْ بِمَخَایِطَ مِنْ نَارٍ فَقَالَ مَا هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ

ص: 333


1- أمالی الصدوق: 110 (م 34).
2- له خمل.
3- فی المصدر: فلما أراد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
4- زاد فی المصدر: و إذا صعدت ارتفعت رجلاها و قصرت یداها.
5- العرقوب: عصب غلیظ فوق العقب. و الکلالیب جمع الکلاب: حدیدة معطوفة یعلق بها اللحم و غیره.

ای احمد، ای رسول خدا، ای محمد. گفتم: خدایت مهربان باشد تو کیستی؟ گفت: منم راضیه و مرضیه، خداوند جبار مرا از سه جنس آفریده است، پائین تنم از مشک است و بالای آن از کافور و میانه ام از عنبر و با آب زندگی خمیر شدم و حضرت جلیل فرمود: باش و من بودم و آفریده شدم برای پسر عم و وصی و وزیر تو علی بن ابی طالب. (1)

توضیح

فیروزآبادی گوید: «الدرنوک» با ضمه نوعی لباس یا فرش یا بوریا است.

روایت36.

امالی صدوق: عبد الرحمن بن غُنم گفته است: جبرئیل مَرکبی کوچک تر از قاطر و بزرگ تر از الاغ آورد که پاهایش بزرگ تر از دست هایش بود با یک گام تا آن جا که چشم می دید راه می پیمود، وقتی پیامبر خواست سوار شود، اسب چموشی کرد، جبرئیل گفت: این محمد است، آن گاه مرکب آنقدر خم شد که به زمین چسبید. و پیامبر سوار شد. وقتی پایین می آمد دست هایش بلندتر و پاهایش کوتاه تر می شد و وقتی بالا می رفت پاهایش بلند و دستانش کوتاه می شد. در تاریکی شب، پیامبر بر الاغی بار زده شده برخورد، الاغ از صدای حرکت بال های بُراق رَم کرد، مردی در آخر کاروان غلامش را که در اول کاروان بود صدا کرد و گفت: فلانی الاغ رَم کرد و گریخت و فلان شتر وضع حمل کرد و دستش شکست، و آن الاغِ گریخته، مال ابوسفیان بود.

پس پیامبر، سوار بر براق به راه خود ادامه داد، وقتی به وادی بَلقاء رسید، فرمود: ای جبرئیل! من تشنه هستم. جبرئیل کاسه آبی آورد و پیامبر آن را نوشید و به راه ادامه دادند و به قومی رسید که از پی و عصب پاشنه هایشان بر قلاب هایی از آتش آویخته شده بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! اینها کیستند؟ [جبرئیل] گفت: کسانی که خدا به آنها روزی حلال داده است، اما به دنبال مال حرام رفتند. جلوتر رفتند: گروهی را دید که پوستشان با سوزن هایی از آتش دوخته می شد، فرمود: ای جبرئیل! اینها کیستند؟ گفت:

ص: 333


1- . امالی صدوق : 110

هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْخُذُونَ عُذْرَةَ النِّسَاءِ بِغَیْرِ حِلٍّ ثُمَّ مَضَی فَمَرَّ عَلَی رَجُلٍ یَرْفَعُ حُزْمَةً (1) مِنْ حَطَبٍ کُلَّمَا لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَرْفَعَهَا زَادَ فِیهَا فَقَالَ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا صَاحِبُ الدَّیْنِ یُرِیدُ أَنْ یَقْضِیَ فَإِذَا لَمْ یَسْتَطِعْ زَادَ عَلَیْهِ ثُمَّ مَضَی حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْجَبَلِ الشَّرْقِیِّ مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَجَدَ رِیحاً حَارَّةً وَ سَمِعَ صَوْتاً قَالَ مَا هَذِهِ الرِّیحُ یَا جَبْرَئِیلُ الَّتِی أَجِدُهَا وَ هَذَا الصَّوْتُ الَّذِی أَسْمَعُ قَالَ هَذِهِ جَهَنَّمُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ جَهَنَّمَ ثُمَّ وَجَدَ رِیحاً عَنْ یَمِینِهِ طَیِّبَةً وَ سَمِعَ صَوْتاً فَقَالَ مَا هَذِهِ الرِّیحُ الَّتِی أَجِدُ (2) وَ هَذَا الصَّوْتُ الَّذِی أَسْمَعُ فَقَالَ هَذِهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ قَالَ ثُمَّ مَضَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی بَابِ مَدِینَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ فِیهَا هِرَقْلُ وَ کَانَتْ أَبْوَابُ الْمَدِینَةِ تُغْلَقُ کُلَّ لَیْلَةٍ وَ یُؤْتَی بِالْمَفَاتِیحِ وَ تُوضَعُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَلَمَّا کَانَتْ تِلْکَ اللَّیْلَةُ امْتَنَعَ الْبَابُ أَنْ یَنْغَلِقَ فَأَخْبَرُوهُ فَقَالَ ضَاعِفُوا عَلَیْهَا مِنَ الْحَرَسِ قَالَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی الصَّخْرَةِ فَرَفَعَهَا فَأَخْرَجَ مِنْ تَحْتِهَا ثَلَاثَةَ أَقْدَاحٍ قَدَحاً مِنْ لَبَنٍ وَ قَدَحاً مِنْ عَسَلٍ وَ قَدَحاً مِنْ خَمْرٍ فَنَاوَلَهُ قَدَحَ اللَّبَنِ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهُ قَدَحَ الْعَسَلِ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهُ قَدَحَ الْخَمْرِ فَقَالَ قَدْ رَوِیتُ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ أَ مَا إِنَّکَ لَوْ شَرِبْتَهُ ضَلَّتْ أُمَّتُکَ وَ تَفَرَّقَتْ عَنْکَ قَالَ ثُمَّ أَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ بِسَبْعِینَ نَبِیّاً قَالَ وَ هَبَطَ مَعَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام مَلَکٌ لَمْ یَطَأِ الْأَرْضَ قَطُّ مَعَهُ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَإِنْ شِئْتَ فَکُنْ نَبِیّاً عَبْداً وَ إِنْ شِئْتَ نَبِیّاً (3) مَلِکاً فَأَشَارَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ تَوَاضَعْ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ بَلْ أَکُونُ نَبِیّاً عَبْداً ثُمَّ صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی بَابِ السَّمَاءِ اسْتَفْتَحَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالُوا مَنْ هَذَا قَالَ مُحَمَّدٌ قَالُوا نِعْمَ الْمَجِی ءُ جَاءَ فَدَخَلَ فَمَا مَرَّ عَلَی مَلَإٍ مِنَ

ص: 334


1- الحزمة: ما حزم و شد علیه الحزام من الحطب.
2- فی المصدر: أجدها.
3- فی المصدر: و إن شئت فکن نبیّا ملکا.

کسانی که با زنانی که بر آنها حلال نبودند، فعل حرام انجام داده اند. جلوتر مردی را دید که بسته ای هیزم را بلند می کند، اما موفق نمی شود، هر بار که موفق نمی شود بر آن بسته هیزم افزوده می شود، از جبرئیل درباره او پرسید گفت: این شخص مقروض و مدیون است، می خواهد وام و قرض خود را ادا کند، اما هر بار که نتواند بر میزان آن افزوده می شود. سپس رفت و در کوه شرقی بیت المقدس، حضرت باد گرمی احساس کرد و صدایی شنید، پرسید: ای جبرئیل! این صدا و این باد از کجاست؟ گفت: این جهنم است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از جهنم به خدا پناه می برم. سپس از سمت راست بادی با رایحه ای خوش، استثمام کرد و صدایی شنید، پرسید: ای جبرئیل! این بوی خوش که استشمام می کنم و این صدا که می شنوم چیست؟ گفت: این بهشت است، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از خداوند بهشت را درخواست می کنم. جلوتر رفت تا به دروازه شهر بیت المقدس رسید که در آن هِرَقل بود، هر شب دروازه های شهر بسته می شد و کلیدهای آن بالای سر او گذاشته می شد. آن شب هر چه کردند دروازه شهر بسته نشد. او را از این ماجرا با خبر کردند، گفت: تعداد نگهبان ها را بیشتر کنید. پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به بیت المقدس وارد شد. جبرئیل به سراغ سنگی رفت و آن را بلند کرد و از زیر آن سه جام و قدح بیرون آورد، قدحی از شیر، قدحی از عسل و دیگری از شراب، و قدح شیر را به پیامبر داد و حضرت آن را نوشید، و به او قدح عسل داد و حضرت نوشید، سپس خَمْر داد، فرمود: ای جبرئیل! من سیراب شدم: گفت! اگر آن را می نوشیدی، امت تو گمراه شده و از تو جدا می شدند.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در بیت المقدس امام جماعت نماز هفتاد پیامبر و نبیّ شد. همراه جبرئیل مَلَکی به زمین آمد که پیش از آن هرگز به زمین قدم نگذاشته بود؛ او کلیدهای خزائن زمین را در دست داشت و گفت: ای محمد! پروردگارت سلام می رساند و می گوید: این کلید خزائن زمین است، اگر می خواهی و مایل هستی، پیامبریْ بنده باش و اگر می خواهی پیامبریْ مَلَک شو. جبرئیل علیه السلام گفت: ای محمد! متواضع باش. حضرت فرمود: می خواهم پیامبری بنده باشم.

سپس به آسمان صعود کرد، وقتی به درهای آسمان رسید، جبرئیل از نگهبانان خواست درب ها را بگشایند، پرسیدند: این کیست؟ گفت: این محمد است. گفتند: خوب میهمانی آمده است؛ پس به هر گروه از ملائکه که گذر کرد، به او سلام دادند و برای او دعا کردند و

ص: 334

الْمَلَائِکَةِ إِلَّا سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ دَعَوْا لَهُ وَ شَیَّعَهُ مُقَرَّبُوهَا فَمَرَّ عَلَی شَیْخٍ قَاعِدٍ تَحْتَ شَجَرَةٍ وَ حَوْلَهُ أَطْفَالٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَذَا الشَّیْخُ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ قَالَ فَمَا هَؤُلَاءِ الْأَطْفَالُ حَوْلَهُ قَالَ هَؤُلَاءِ أَطْفَالُ الْمُؤْمِنِینَ حَوْلَهُ یَغْذُوهُمْ ثُمَّ مَضَی فَمَرَّ عَلَی شَیْخٍ قَاعِدٍ عَلَی کُرْسِیٍّ إِذَا نَظَرَ عَنْ یَمِینِهِ ضَحِکَ وَ فَرِحَ وَ إِذَا نَظَرَ عَنْ یَسَارِهِ حَزِنَ وَ بَکَی فَقَالَ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا أَبُوکَ آدَمُ إِذَا رَأَی مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ ضَحِکَ وَ فَرِحَ وَ إِذَا رَأَی مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ حَزِنَ وَ بَکَی ثُمَّ مَضَی فَمَرَّ عَلَی مَلَکٍ قَاعِدٍ عَلَی کُرْسِیٍّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَلَمْ یَرَ مِنْهُ مِنَ الْبِشْرِ مَا رَأَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا مَرَرْتُ بِأَحَدٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَّا رَأَیْتُ مِنْهُ مَا أُحِبُّ إِلَّا هَذَا فَمَنْ هَذَا الْمَلَکُ قَالَ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ أَمَا إِنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْ أَحْسَنِ الْمَلَائِکَةِ بِشْراً وَ أَطْلَقِهِمْ وَجْهاً فَلَمَّا جُعِلَ خَازِنَ النَّارِ اضْطَلَعَ فِیهَا اضْطِلَاعَةً (1) فَرَأَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهَا لِأَهْلِهَا فَلَمْ یَضْحَکْ بَعْدَ ذَلِکَ ثُمَّ مَضَی حَتَّی إِذَا انْتَهَی حَیْثُ انْتَهَی فُرِضَتْ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ خَمْسُونَ صَلَاةً قَالَ فَأَقْبَلَ فَمَرَّ عَلَی مُوسَی علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَمْ فُرِضَ عَلَی أُمَّتِکَ قَالَ خَمْسُونَ صَلَاةً قَالَ ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْ أُمَّتِکَ قَالَ فَرَجَعَ ثُمَّ مَرَّ عَلَی مُوسَی علیه السلام فَقَالَ کَمْ فُرِضَ عَلَی أُمَّتِکَ قَالَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَکَ أَضْعَفُ الْأُمَمِ ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْ أُمَّتِکَ فَإِنِّی کُنْتُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یَکُونُوا یُطِیقُونَ إِلَّا دُونَ هَذَا فَلَمْ یَزَلْ یَرْجِعُ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی جَعَلَهَا خَمْسَ صَلَوَاتٍ قَالَ ثُمَّ مَرَّ عَلَی مُوسَی علیه السلام فَقَالَ کَمْ فُرِضَ عَلَی أُمَّتِکَ قَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ قَالَ ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْ أُمَّتِکَ قَالَ قَدِ اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَبِّی مِمَّا أَرْجِعُ إِلَیْهِ ثُمَّ مَضَی فَمَرَّ عَلَی إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ فَنَادَاهُ مِنْ خَلْفِهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَقْرِئْ أُمَّتَکَ عَنِّی السَّلَامَ وَ أَخْبِرْهُمْ أَنَّ الْجَنَّةَ مَاؤُهَا عَذْبٌ وَ تُرْبَتُهَا طَیِّبَةٌ قِیعَانٌ بِیضٌ (2) غَرْسُهَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَمُرْ أُمَّتَکَ فَلْیُکْثِرُوا مِنْ غَرْسِهَا ثُمَ

ص: 335


1- فی نسخة من المصدر: اطلع اطلاعة. و هو الصحیح.
2- فی المصدر: فیها قیعان بیض.

ملائکه مقرّب او را همراهی نمودند تا این که به پیری رسید که زیر درختی نشسته و اطفالی اطراف او هستند: پرسید: ای جبرئیل! این شیخ کیست؟ گفت: این پدرت، ابراهیم علیه السلام است پرسید: و آن اطفال کیستند؟ گفت: فرزندان مؤمنان در اطراف او هستند، و او آنها را غذا می دهد. سپس به شیخی برخورد که بر کرسی و تختی نشسته بود، وقتی بر سمت راست خود می نگریست خوشحال و شادمان می شد و وقتی به سمت چپ خود می نگریست، غمگین و گریان می گشت. پرسید: ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: این پدرت، آدم است، وقتی ذرّیّه خود را می بیند که به بهشت رفته اند خوشحال و خندان می شود و وقتی فرزندان خود را در جهنم می بیند، غمگین و گریان می شود. جلوتر، ملکی را دید که بر کرسی نشسته بود. به او سلام داد اما آن بشاشت و شادی که در چهره ملائکه دیگر دیده بود در چهره او ندید، فرمود: ای جبرئیل! به هر مَلَکی برخوردم او را بسیار محبوب و دلنشین یافتم، به جز این ملک، این کیست؟ گفت: این مالک، خازن جهنم است. او در میان ملائکه نیکوترین و گشاده ترین چهره را داشت، ولی از وقتی به عنوان خازن و نگهبان جهنم قرار داده شد و احوال جهنم و آن چه خدا برای اهل آتش آماده کرده را دید، دیگر نخندید.

سپس جلوتر رفت و به جایی برخورد که پنجاه نماز بر او واجب شد، پس در راه برگشت با موسی علیه السلام برخورد کرد، پرسید: ای محمد! چه تعداد نماز بر امت تو واجب شد؟ فرمود: پنجاه نماز، گفت: برگرد و از پروردگارت بخواه که به امت تو تخفیف دهد، سپس دوباره موسی علیه السلام را دید، پرسید: چه تعداد نماز برای امت تو واجب شده است؟ فرمود: فلان مقدار. موسی گفت: امت توضعیف ترین امت هاست، به سوی خدا برگرد و از او بخواه از وظیفه امت تو بکاهد، من در میان بنی اسرائیل بودم آن­ها کمتر از این مقدار را تحمل می کردند.پیامبر دائماً به سوی خدا باز می گشت تا این که تعداد نمازها به پنج نوبت رسید، سپس موسی علیه السلام پرسید: چه تعداد نماز بر امت تو واجب شد؟ فرمود: پنج نوبت. گفت: برگرد و از خدا بخواه از وظیفه امت تو بکاهد: فرمود: از خداوند شرم دارم که دوباره به سوی او برگردم برای این امر. سپس به راه خود ادامه داد، ابراهیم خلیل الرحمن را دید، ابراهیم از پشت سر، او را صدا کرد و گفت: ای محمد! به امت خود از جانب من سلام برسان و به آنها بگو: آب بهشت شیرین و گوارا، خاکش خوشبو و زمین هایش صاف و هموار و سفید است، کشت نهال آن با «سُبحانَ اللهِ، وَ الحَمدُ لِلّهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکبَرُ وَ لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ» است، به امت خود امر کن که در آن جا بسیار کشت کنند. پس

ص: 335

مَضَی حَتَّی مَرَّ بِعِیرٍ یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ ثُمَّ أَتَی أَهْلَ مَکَّةَ فَأَخْبَرَهُمْ بِمَسِیرِهِ وَ قَدْ کَانَ بِمَکَّةَ قَوْمٌ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ أَتَوْا بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَأَخْبَرَهُمْ ثُمَّ قَالَ آیَةُ ذَلِکَ أَنَّهَا تَطْلُعُ عَلَیْکُمُ السَّاعَةَ عِیرٌ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ قَالَ فَنَظَرُوا فَإِذَا هِیَ قَدْ طَلَعَتْ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ بِأَبِی سُفْیَانَ وَ أَنَّ إِبِلَهُ نَفَرَتْ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ وَ أَنَّهُ نَادَی غُلَاماً لَهُ فِی أَوَّلِ الْعِیرِ یَا فُلَانُ إِنَّ الْإِبِلَ قَدْ نَفَرَتْ وَ إِنَّ فُلَانَةَ قَدْ أَلْقَتْ حَمْلَهَا وَ انْکَسَرَ یَدُهَا فَسَأَلُوا عَنِ الْخَبَرِ فَوَجَدُوهُ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله (1).

بیان

اضطلع فیها أی تمکن و توجه للعمل بما أمر فیها و الاضطلاع افتعال من الضلاعة و هی القوة یقال اضطلع بحمله أی قوی علیه و نهض به و لا یبعد أن یکون فی الأصل اطلع فیها اطلاعة (2) و القیعان جمع القاع و هی أرض سهلة مطمئنة قد انفرجت عنها الجبال و الآکام.

«37»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ حَمَلَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْبُرَاقِ فَأَتَیَا بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ مَحَارِیبَ الْأَنْبِیَاءِ وَ صَلَّی بِهَا وَ رَدَّهُ فَمَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی رُجُوعِهِ بِعِیرٍ لِقُرَیْشٍ وَ إِذَا لَهُمْ مَاءٌ فِی آنِیَةٍ وَ قَدْ أَضَلُّوا بَعِیراً لَهُمْ (3) وَ کَانُوا یَطْلُبُونَهُ فَشَرِبَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ وَ أَهْرَقَ بَاقِیَهُ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِقُرَیْشٍ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ قَدْ أَسْرَی بِی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ أَرَانِی آثَارَ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَنَازِلَهُمْ وَ إِنِّی مَرَرْتُ بِعِیرٍ لِقُرَیْشٍ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ قَدْ أَضَلُّوا بَعِیراً لَهُمْ فَشَرِبْتُ مِنْ مَائِهِمْ وَ أَهْرَقْتُ بَاقِیَ ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ قَدْ أَمْکَنَتْکُمُ الْفُرْصَةُ مِنْهُ فَاسْأَلُوهُ کَمِ الْأَسَاطِینُ فِیهَا وَ الْقَنَادِیلُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَاهُنَا مَنْ قَدْ دَخَلَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَصِفْ لَنَا کَمْ أَسَاطِینُهُ وَ قَنَادِیلُهُ وَ مَحَارِیبُهُ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَعَلَّقَ صُورَةَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ تُجَاهَ وَجْهِهِ فَجَعَلَ یُخْبِرُهُمْ

ص: 336


1- أمالی الصدوق: 269- 271.
2- و هو الصحیح کما عرفت أنّه الموجود فی نسخة.
3- فی تفسیر القمّیّ: و قد کانوا ضلوا بعیرا لهم و هو الأصحّ و کذا فیما یأتی بعد.

برگشت و در راه به کاروانی برخورد که جلوی آن شتری خاکستری رنگ در حرکت بود. وقتی به مکه رسید، از سیر شبانه اش به آن­ها خبر داد، در مکه گروهی از قریش به بیت المقدس رفته بودند، پیامبر آن­ها را از ما وقع آگاه کرد و فرمود: دلیل صدق قول من این که هم اکنون همزمان با طلوع خورشید، کاروان به این جا می رسد، در حالی که شتری خاکستری جلوی کاروان حرکت می کند. نگاه کردند و دیدند همزمان با طلوع خورشید کاروان رسید. پیامبر صلی الله علیه و آله به آن­ها فرمود: که او دیشب ابوسفیان را دیده که در پاسی از شب شترش رَم کرده و گریخته بود و او به غلامش که در ابتدای کاروان بود می گفت: شتر فرار کرده و فلان شتر وضع حمل نموده و دستش شکسته و قریش از ابوسفیان پرسیدند و دریافتند هر آن چه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است، حقیقت دارد. (1)

توضیح

«اضطلع فیها» یعنی متمکّن شد و به عمل بدان چه امر شده بود روی آورد. و «الاضطلاع» باب افتعال از «الضلاعۀ» به معنای قوّت است. گفته می­شود: «اضطلع بحمله» یعنی بر آن نیرومند شد و انجامش داد. و بعید نیست که در اصل از «اطّلع فیها اطلاعاً» باشد. و «القیعان» جمع «القاع» به معنای زمین همواری سختی است که از جنگل و کوه فاصله داشته باشد.

روایت37.

امالی صدوق: ابان بن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: شبی که خداوند پیامبر را به بیت المقدس بُرد، جبرئیل حضرت را بر بُراق سوار کرده و هر دو به بیت المقدس آمدند و جبرئیل محراب های انبیا را به حضرت نشان داد و پیامبر در آن جا نماز خواند و جبرئیل پیامبر را بازگرداند، در راه بازگشت، پیامبر با یکی از کاروان های قریش برخورد کرد، آنها در ظرفی آب داشتند و شتری را گم کرده و در جستجوی آن بودند، پیامبر از آن آب نوشید و باقیمانده آب را بر زمین ریخت، وقتی صبح شد پیامبر صلی الله علیه و آله به قریش فرمود: خداوند جلّ جَلالُه دیشب مرا به بیت المقدس برد و آثار و منزل و محراب پیامبران را به من نشان داد. من با کاروانی از قریش در فلان جا برخورد کردم، آنها شتری را گم کرده بودند، من از آب آنها نوشیدم و باقیمانده آن را ریختم. ابوجهل گفت: فرصت خوبی برایتان پیش آمده است؛ از او بپرسید تعداد ستون ها و قندیل های بیت المقدس چند تا است؟ گفتند: ای محمد! در میان ما کسی هست که به آن جا رفته است، پس بگو تعداد ستون ها و قندیل ها و محراب های آن جا چند تا است؟ جبرئیل تصویر بیت المقدس را در برابر دیدگان حضرت قرار داد و حضرت به رسول آن­ها پاسخ گفت:

ص: 336


1- . امالی صدوق : 269 - 271

بِمَا یَسْأَلُونَهُ عَنْهُ فَلَمَّا أَخْبَرَهُمْ قَالُوا حَتَّی یَجِی ءَ الْعِیرُ وَ نَسْأَلَهُمْ عَمَّا قُلْتَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَصْدِیقُ ذَلِکَ أَنَّ الْعِیرَ تَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَقْبَلُوا یَنْظُرُونَ إِلَی الْعَقَبَةِ وَ یَقُولُونَ هَذِهِ الشَّمْسُ تَطْلُعُ السَّاعَةَ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَتْ عَلَیْهِمُ الْعِیرُ حِینَ طَلَعَ الْقُرْصُ یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَوْرَقُ فَسَأَلُوهُمْ عَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَقَدْ کَانَ هَذَا ضَلَّ جَمَلٌ لَنَا فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ وَضَعْنَا مَاءً فَأَصْبَحْنَا وَ قَدْ أُهَرِیقَ الْمَاءُ فَلَمْ یَزِدْهُمْ ذَلِکَ إِلَّا عُتُوّاً.

«38»

فس، تفسیر القمی رَوَی الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: بَیْنَا أَنَا رَاقِدٌ فِی الْأَبْطَحِ (1) وَ عَلِیٌّ عَنْ یَمِینِی وَ جَعْفَرٌ عَنْ یَسَارِی وَ حَمْزَةُ بَیْنَ یَدَیَّ وَ إِذَا أَنَا بِحَفِیفِ (2) أَجْنِحَةِ الْمَلَائِکَةِ وَ قَائِلٍ یَقُولُ إِلَی أَیِّهِمْ بُعِثْتَ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ إِلَی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَیَّ وَ هُوَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ هَذَا وَصِیُّهُ وَ وَزِیرُهُ وَ خَتَنُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ وَ هَذَا عَمُّهُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ وَ هَذَا ابْنُ عَمِّهِ جَعْفَرٌ لَهُ جَنَاحَانِ خَضِیبَانِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ دَعْهُ فَلْتَنَمْ عَیْنَاهُ وَ لْتَسْمَعْ أُذُنَاهُ وَ یَعِی قَلْبُهُ وَ اضْرِبُوا لَهُ مَثَلًا مَلِکٌ بَنَی دَاراً وَ اتَّخَذَ مَأْدُبَةً وَ بَعَثَ دَاعِیاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالْمَلِکُ اللَّهُ وَ الدَّارُ الدُّنْیَا وَ الْمَأْدُبَةُ الْجَنَّةُ وَ الدَّاعِی أَنَا قَالَ ثُمَّ أَرْکَبَهُ جَبْرَئِیلُ الْبُرَاقَ وَ أَسْرَی بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ مَحَارِیبَ الْأَنْبِیَاءِ وَ آیَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَصَلَّی وَ رَدَّهُ مِنْ لَیْلَتِهِ إِلَی مَکَّةَ فَمَرَّ فِی رُجُوعِهِ بِعِیرٍ لِقُرَیْشٍ (3) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ کَمَا مَرَّ.

بیان

المأدبة بضم الدال و فتحها طعام صنع لدعوة أو عرس و الأورق من الإبل ما فی لونه بیاض إلی سواد و فی فس جمل أحمر فی الموضعین.

«39»

لی، الأمالی للصدوق السِّنَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ حُجَّةُ (4)

ص: 337


1- أمالی الصدوق: 269 (م 69).
2- فی نسخة: بالابطح.
3- الحفیف: الصوت.
4- تفسیر القمّیّ: 376، و فیه اختلاف لفظا.

سپس گفتند: صبر می کنیم کاروان بیاید و از آنها سؤال می کنیم. پیامبر صلی الله علیه و آله به آن­ها فرمود: دلیل راستی و صدق کلام من این است که کاروان، همزمان با طلوع آفتاب به این جا می رسد و شتری به رنگ خاکستری پیشاپیش کاروان حرکت می کند. فردا صبح از خانه بیرون آمده و به گردنه می نگریستند و می گفتند: خورشید هم اکنون طلوع می کند، در همان حال و همزمان با طلوع قرص خورشید کاروان از گردنه پیدا شد، در حالی که شتری خاکستری جلوی آنها حرکت می کرد، از کاروانیان درباره آن چه پیامبر فرموده بود پرسیدند، گفتند: همین طور است، در فلان جا شتری را گم کرده بودیم، آب را بر زمین گذاشتیم، وقتی صبح شد بر زمین ریخته بود. اما این خبرها تنها سرکشی و مخالفت قریش را بیشتر کرد. (1)

روایت38.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: در حالی که من در ابطح خوابیده بودم و علی در سمت راست و جعفر در سمت چپ و حمزه در مقابل من بود، به ناگاه خود را پوشیده در بال ملائکه دیدم، یکی پرسید: ای جبرئیل! تو به سوی کدام یک فرستاده شده ای؟ گفت: به سوی این – و به من اشاره کرد- پس گفت: این سرور و سیّد فرزندان آدم است، و این دیگر وصیّ و جانشین و وزیر و داماد و خلیفه او در میان امّت اوست، و این عموی او سید الشهداء، حمزه است و دیگری پسرعموی او جعفر است، دو بال خضاب شده دارد که در بهشت همراه ملائکه پرواز می کند، او را رها کن تا چشم هایش بخوابد و گوش هایش بشنوند، و قلبش اطمینان و آرامش یابد و برای او مثالی بزنید: پادشاهی که خانه و قصری می سازد و میهمانی و ضیافتی برپا می کند و یکی را به میهمانی دعوت می کند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پادشاه، خداوند است و آن سرای و قصر، دنیاست و میهمانی و ضیافت، بهشت است و آن میهمان من هستم. فرمود: سپس جبرئیل او را به سوی بُراق برد و شبانه او را به بیت المقدس برد، و محراب ها و معجزات پیامبران را به او نشان داد، و در آن جا نماز خواند و سپس همان شب او را به مکّه برگرداند، در راه بازگشت به کاروانی از قریش برخورد. (2)

و حدیث را تا پایان آن نقل می­کند.

توضیح

«المأدبۀ» با ضمه و فتحه دال: غذایی است که برای میهمانی یا عروسی درست می­شود. و «الاورق» شتری است که رنگ آن سفیدی است که به سیاهی می­گراید. و در تفسیر قمی در هر دو موضع از حدیث «احمر» آمده است.

روایت39.

امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بع علی علیه السلام فرمود: ای علی تو امام مسلمانان و امیر مؤمنان و رهبر سپیدرویان و پس از من حجت

ص: 337


1- . امالی صدوق : 269
2- . تفسیر قمی : 376

اللَّهِ بَعْدِی عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ وَصِیُّ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ مِنْهَا إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ مِنْهَا إِلَی حُجُبِ النُّورِ وَ أَکْرَمَنِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ بِمُنَاجَاتِهِ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ قَالَ إِنَّ عَلِیّاً إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورٌ لِمَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَطَاعَهُ أَطَاعَنِی وَ مَنْ عَصَاهُ عَصَانِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلَغَ مِنْ قَدْرِی حَتَّی إِنِّی أُذْکَرُ هُنَاکَ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَلِیُّ فَاشْکُرْ رَبَّکَ فَخَرَّ عَلِیٌّ علیه السلام سَاجِداً شُکْراً لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ بَاهَی بِکَ مَلَائِکَتَهُ (1).

«40»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ انْتَهَی بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ النُّورُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ (2) فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی ذَلِکَ النَّهَرِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ اعْبُرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ فَقَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ بَصَرَکَ وَ مَدَّ لَکَ أَمَامَکَ فَإِنَّ هَذَا نَهَرٌ لَمْ یَعْبُرْهُ أَحَدٌ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ غَیْرَ أَنَّ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ اغْتِمَاسَةً فِیهِ ثُمَّ أَخْرُجُ مِنْهُ فَأَنْفُضُ أَجْنِحَتِی فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ أَجْنِحَتِی إِلَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهَا مَلَکاً مُقَرَّباً لَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ وَجْهٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ لِسَانٍ کُلُّ لِسَانٍ یَلْفَظُ بِلُغَةٍ لَا یَفْقَهُهَا اللِّسَانُ الْآخَرُ فَعَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْحُجُبِ وَ الْحُجُبُ خَمْسُمِائَةِ حِجَابٍ مِنَ الْحِجَابِ إِلَی الْحِجَابِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ قَالَ تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ وَ لِمَ لَا تَکُونُ مَعِی قَالَ لَیْسَ لِی أَنْ أَجُوزَ هَذَا الْمَکَانَ فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَتَقَدَّمَ حَتَّی سَمِعَ مَا قَالَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ شَقَقْتُ اسْمَکَ مِنِ اسْمِی فَمَنْ وَصَلَکَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَکَ بَتَکْتُهُ انْزِلْ إِلَی عِبَادِی فَأَخْبِرْهُمْ

ص: 338


1- أمالی الصدوق: 180 (م 49).
2- الأنعام: 1.

خدائی بر همه خلق تو سید اوصیاء و وصی سید انبیائی. ای علی چون مرا به آسمان هفتم بالا بردند و از آنجا به سدرة المنتهی رسیدم و از آنجا به حجب نور و پروردگارم جل جلاله مرا با مناجات خود گرامی داشت. فرمود: ای محمد! گفتم: لبیک ربی و سعدیک تبارکت و تعالیت. فرمود: به درستی که علی امام اولیاء من و نور است برای هر که مرا اطاعت کرده است و کلمه ای که پرهیزگاران را بدان ملزم کرده­ام. هر که او را اطاعت کند مرا اطاعت کرده و هر که او را نافرمانی کند مرا نافرمانی کرده است، او را بدین مژده ده. علی علیه السلام عرض کرد: یا رسول اللَّه مقام من به آنجا رسیده که در آن مقام ذکر شوم. فرمود: آری علی پروردگارت را شکر کن. علی رو بر خاک نهاد و سجده کرد به شکرانه این نعمتی که خدا به او داده است، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی سر بردار که خدا به تو بر ملائکه خود مباهات دارد. (1)

روایت40.

امالی صدوق: عبایه بن ربعی از عبدالله ابن عباس روایت کرده است که گفت: هنگامی که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، شبانه به آسمان صعود داده شد، جبرئیل وی را به رودخانه ای رساند که به آ ن «نور» گویند و آن همان رودخانه و نوری است که این سخن خدای تبارک و تعالی: «جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ» بدان اشاره دارد. پس هنگامی که او را به آن رودخانه برد، جبرئیل به وی گفت: ای محمد! به برکت خدای عز و جلّ عبور کن، زیرا که خداوند، بینش و بصیرت تو را نورانی ساخت و راه­ها را برای تو هموار کرد و گسترانید. به درستی که هیچ کس از این رودخانه عبور نکرده است، نه فرشتگان مقرب درگاه خداوندی و نه پیامبران فرو فرستاده وی. ولی من هر روز یک بار در آن غوطه ور می شوم و سپس بیرون می آ یم و بال­هایم را تکان می دهم و هیچ قطره ای از بال­هایم نمی افتد، مگر این که خدای تبارک و تعالی از آن قطره فرشته ای مقرب بیافریند که دارای بیست هزار چهره و چهل هزار زبان هستند به طوری که هر زبان با زبانی سخن می گوید و زبان دیگر آن را در نمی یابد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عبور کرد تا این که به حجاب­ها رسید و تعداد حجاب­ها پانصد حجاب است. از یک حجاب تا حجاب دیگر، مسافت پانصد سال است. سپس جبرئیل علیه السلام به حضرت صلی الله علیه و آله و سلم گفت: ای محمد! به پیش رو. حضرت که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، فرمود: ای جبرئیل! چرا با من نمی آیی؟ جبرئیل گفت: اجازه عبور از این جا را ندارم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله تا جایی که خدا می خواست پیش رفت تا این که آن چه را که پروردگار تبارک و تعالی فرمود، شنید. فرمود: ای محمد! من محمودم و تو محمد هستی. اسم تو را از نام خود برگرفته ام، هر کسی که رابطه اش را با تو وصل کند، من نیز رابطه ام را با او وصل خواهم ساخت و هر که رابطه اش را با تو قطع کند، من نیز رابطه خویش را با او قطع خواهم نمود. بر بندگان من نازل شو و با آنان در مورد این

ص: 338


1- . امالی صدوق : 180

بِکَرَامَتِی إِیَّاکَ وَ أَنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَزِیراً وَ أَنَّکَ رَسُولِی وَ أَنَّ عَلِیّاً وَزِیرُکَ (1).

کتاب المحتضر، للحسن بن سلیمان مما رواه من کتاب المعراج عن الصدوق عن ابن الولید عن الصفار عن محمد بن أبی القاسم عن محمد البرقی عن خلف بن حماد مثله (2)

بیان

البتک القطع.

«41»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَقُولُ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَسْرَی بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ انْقَطَعَ أَکْلُکَ فَمَنْ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَجِدْ أَحَداً أَطْوَعَ لِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَمَنْ لِأُمَّتِکَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَجِدْ أَحَداً أَشَدَّ حُبّاً لِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَأَبْلِغْهُ أَنَّهُ رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورٌ لِمَنْ أَطَاعَنِی (3).

«42»

ج، الإحتجاج فِیمَا بَیَّنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِیَهُودِیِّ الشَّامِ مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی مُقَابَلَةِ مُعْجِزَاتِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ قَدْ سُخِّرَتْ لَهُ الرِّیَاحُ فَسَارَتْ فِی بِلَادِهِ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَ رَوَاحُهَا شَهْرٌ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ أُسْرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ مَسِیرَةَ خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَیْلَةٍ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَدَنَا بِالْعِلْمِ فَتَدَلَّی لَهُ مِنَ الْجَنَّةِ (4) رَفْرَفٌ أَخْضَرُ وَ غَشِیَ النُّورُ بَصَرَهُ فَرَأَی عَظَمَةَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِفُؤَادِهِ وَ لَمْ یَرَهَا بِعَیْنِهِ فَکَانَ

ص: 339


1- أمالی الصدوق: 213 (م 56).
2- المحتضر: 142.
3- أمالی الصدوق: 286 (م 72).
4- فی النسخة المخطوطة: فتدلی، فدلی له من الجنة. و فی المصدر: فتدلی من الجنة.

کرامتی که من به تو ارزانی داشتم، خبر ده و من پیامبری را نفرستاده ام، مگر این که برای وی یاوری (وزیری) قرار داده ام و تو رسول منی و علی علیه السلام وزیر (و یاور) تو است. (1)

کتاب محتضر از خلف بن حمّاد آن را روایت کرده است. (2)

توضیح

«البتک» یعتی بریدن.

روایت41.

امالی صدوق: اسماعیل بن جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ای محمّد! پیامبریت به پایان رسید و هنگام مرگت فرا رسید، جانشینت کیست؟ عرض کردم: پروردگارا! همه آفریدگانت را آزمودم، در میان آنها هیچ کس را ندیدم که بیش از علی فرمان پذیر من باشد. فرمود: و نیز فرمان پذیر من ای محمّد! عرض کردم: پرودگارا! همه آفریدگانت را آزمودم، در میان آنها هیچ کس را ندیدم که بیش از علی دوستدار من باشد. فرمود: و نیز دوستدار من ای محمّد! پس او را نوید ده که او بیرق هدایت و امام دوستداران من است و نوری است از برای آنان که از من فرمان می­برند. (3)

روایت42.

احتجاج: از جمله معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که امیرالمؤمنین علیه السلام آن را در مقابل معجزات دیگر پیامبران برای شخص یهودی شامی تبیین نمود: یهودی به آن حضرت گفت: این سلمیان است که بادها برایش مسخر شد و در سرزمین او جریان پیدا می­کردند که رفتن آن بامداد، یک ماه، و آمدنش شبانگاه، یک ماه [راه] بود. علی علیه السلام به او فرمود: همین طور است اما آنچه به محمد صلی الله علیه و آله و سلم اعطا شده بهتر از آن است: زیرا او از مسجد الحرام در وقتی که روانه مسجد اقصی گردید و آن مسافت و سیر یک­ماه است و از آنجا سیر و عروج به ملکوت آسمان­ها که مسافت پنجاه هزار ساله بود را در اقل از یک سوم شب طی نموده تا آنکه به ساق عرش رسید. پس نزدیک به علم گردید و به آن چسبید و از آنجا او را به بهشت برده به بالای رفرف سبز مشرّف گردانیدند و چون به رفرف مشرف گردید نور آن محل چشم او را خیره گردانید پس عظمت حضرت عز و جل را به چشم دل به نظر درآورد و نه با چشم سر. و فاصله میان آنچه به نظر قلب او در آمد و میان ایشان بمقدار فاصله

ص: 339


1- . امالی صدوق : 213
2- . محتضر : 142
3- . امالی صدوق : 286

کَقَابِ قَوْسَیْنِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی (1) إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی بَابِ جَوَامِعِ الْمُعْجِزَاتِ.

«43»

ج، الإحتجاج عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیمَا احْتَجَّ عَلَی الْیَهُودِ حُمِلْتُ عَلَی جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَجَاوَزْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی حَتَّی تَعَلَّقْتُ بِسَاقِ الْعَرْشِ فَنُودِیتُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ أَنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ فَرَأَیْتُهُ بِقَلْبِی وَ مَا رَأَیْتُهُ بِعَیْنِی الْخَبَرَ (2).

«44»

لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ أَنْکَرَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ (3).

«45»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنْ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی فِی عَلِیٍّ ثَلَاثَ کَلِمَاتٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ (4).

«46»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ کَلَّمَنِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً حُجَّتِی بَعْدَکَ عَلَی خَلْقِی وَ إِمَامُ أَهْلِ طَاعَتِی مَنْ أَطَاعَهُ أَطَاعَنِی وَ مَنْ عَصَاهُ عَصَانِی فَانصِبْهُ عَلَماً لِأُمَّتِکَ یَهْتَدُونَ بِهِ بَعْدَکَ (5).

ص: 340


1- الاحتجاج: 116.
2- الاحتجاج: 28.
3- أمالی الصدوق: 177 (م 49).
4- أمالی الصدوق: 285 (م 72). أقول: الیعسوب: ذکر النحل و أمیرها. و الیعسوب أیضا: الرئیس الکبیر.
5- أمالی الصدوق: 287 (م 72).

دو کمان یا کمتر از آن بود. آن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود. (1) تا آخر آنچه در باب جوامع المعجزات گذشت.

روایت43.

احتجاج: ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: و من روی بال جبرئیل قرار گرفته تا به انتهای آسمان هفتم رسیدم، و از آنجا گذشته تا به «سدرة المنتهی» وارد شدم که در آنجا «جنّة المأوی» است، و تا آمدم از ساق عرش آویزان شوم. این ندا از آنجا در آمد که: «منم خدای یکتا که جز من خدایی نیست، منم ایمنی بخش بندگان، نگاهبان بر همه چیز، توانای بی همتا، بر همه چیره، درخور کبریا و بزرگی، دلنواز و مهربان». و خداوند را با چشم دل نه با چشم سر مشاهده کردم. (2) بخشی از روایت.

روایت44.

امالی صدوق: محمد بن عمّاره از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر کس سه چیز را انکار کند از شیعه ما نیست: معراج، سؤال در قبر و شفاعت در روز قیامت. (3)

روایت45.

امالی صدوق: منصور صیقل از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چون مرا به آسمان بردند پروردگارم در باره علی علیه السلام به من سه کلمه سفارش کرد فرمود: ای محمد! گفتم: لبیک ربی، فرمود: علی امام متقیان و پیشوای روسفیدان و سرور مؤمنان است.(4)

روایت46.

امالی صدوق: امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: چون مرا به معراج بردند پروردگارم جلّ جلاله با من سخن گفت. و فرمود: ای محمد! عرض کردم: لبیک ای پروردگارم. فرمود: علی پس از تو حجّت من بر خلق است و امام کسانی است که فرمانم می­برند. هر که از او اطاعت کند مرا اطاعت کرده و هر کس از او نافرمانی کند مرا نافرمانی کرده است، پس او را پرچمی برای امّتت قرار بده تا پس از تو به او هدایت و راهنمایی شوند. (5)

ص: 340


1- . احتجاج : 116
2- . احتجاج : 28
3- . امالی صدوق : 177
4- . امالی صدوق : 285
5- . امالی صدوق : 287
«47»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ الْقَصْرِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجُعْفِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ انْتَهَی إِلَی حَیْثُ أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَاجَاهُ رَبُّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَلَمَّا أَنْ هَبَطَ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ نَادَاهُ یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ رَبِّی قَالَ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ أُمَّتِکَ یَکُونُ مِنْ بَعْدِکَ لَکَ خَلِیفَةً قَالَ اخْتَرْ لِی ذَلِکَ فَتَکُونُ أَنْتَ الْمُخْتَارَ لِی فَقَالَ اخْتَرْتُ لَکَ خِیَرَتَکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (1).

«48»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ أُسْرِیَ بِهِ (2) لَمْ یَمُرَّ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا رَأَی مِنْهُ مَا یُحِبُّ مِنَ الْبِشْرِ وَ اللُّطْفِ وَ السُّرُورِ بِهِ حَتَّی مَرَّ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُ شَیْئاً فَوَجَدَهُ قَاطِباً عَابِساً فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا مَرَرْتُ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا رَأَیْتُ الْبِشْرَ وَ اللُّطْفَ وَ السُّرُورَ مِنْهُ إِلَّا هَذَا فَمَنْ هَذَا قَالَ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ وَ هَکَذَا خَلَقَهُ رَبُّهُ قَالَ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَطْلُبَ إِلَیْهِ أَنْ یُرِیَنِی النَّارَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَدْ سَأَلَنِی أَنْ أَطْلُبَ إِلَیْکَ أَنْ تُرِیَهُ النَّارَ قَالَ فَأَخْرَجَ لَهُ عُنُقاً (3) مِنْهَا فَرَآهَا فَلَمَّا أَبْصَرَهَا لَمْ یَکُنْ ضَاحِکاً حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (4).

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَکَشَفَ لَهُ عَنْ طَبَقٍ مِنْ أَطْبَاقِهَا

«49»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ مِنْهَا إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ مِنَ السِّدْرَةِ إِلَی حُجُبِ النُّورِ نَادَانِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ عَبْدِی

ص: 341


1- أمالی الصدوق: 352 (م 86).
2- فی الطبعة الحروفیة: حیث اسری به علی السماء.
3- أی قطعة منها.
4- أمالی الصدوق: 357 و 358 (م 87).

روایت47.

امالی صدوق: سلیمان جعفی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون پیامبر را به معراج بردند رسید بدان جا که خدای تبارک و تعالی خواست. پروردگارش جل جلاله با او مناجات کرد تا وقتی به آسمان چهارم برگشت او را ندا کرد: ای محمد! عرض کرد: لبیک پروردگارم. فرمود: کدام از امتت را برگزیدی که پس از تو خلیفه ات باشد؟ عرض کرد: تو برگزین برایم که اختیار از تو باشد فرمود من برایت علی بن ابی طالب را برگزیدم که مختار تو است. (1)

روایت48.

امالی صدوق: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا چون به معراج می­رفت به خلقی نگذشت جز آنکه همه به دلخواه خرم و شاد و مسرور بودند تا به خلقی از خلق خدا رسید که او را شاد ندید. به جبرئیل فرمود: من به خلقی نگذشتم جز آنکه شاد و خرم و مسرور بود جز این، این کیست؟ گفت: این مالک خازن دوزخ است و خدا او را چنین آفریده فرمود من دوست دارم از او بخواهی دوزخ را به من بنماید جبرئیل به او گفت: این محمد رسول خداست و از من خواسته که از تو بخواهم دوزخ را به او بنمائی. گوید: یک گوشه­ای از آن را برآورد و آن را دید و تا خدا جانش را گرفت دیگر نخندید. (2)

تفسیر عیاشی: از ابن بکیر از امام صادق علیه السلام همین حدیث روایت شده و در آن آمده است: «مالک یکی طبقه از طبقات آتش دوزخ را به او نشان داد.»

روایت49.

امالی صدوق: عبدالله بن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چون مرا به آسمان هفتم بردند و از آنجا به سدرة المنتهی رساندند و از سدرۀ تا به حجاب­های نور. پروردگارم جل جلاله مرا ندا کرد: ای محمد تو بنده منی

ص: 341


1- . امالی صدوق : 352
2- . امالی صدوق : 357 - 358

وَ أَنَا رَبُّکَ فَلِی فَاخْضَعْ وَ إِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ وَ بِی فَثِقْ فَإِنِّی قَدْ رَضِیتُ بِکَ عَبْداً وَ حَبِیباً وَ رَسُولًا وَ نَبِیّاً وَ بِأَخِیکَ عَلِیٍّ خَلِیفَةً وَ بَاباً فَهُوَ حُجَّتِی عَلَی عِبَادِی وَ إِمَامٌ لِخَلْقِی بِهِ یُعْرَفُ أَوْلِیَائِی مِنْ أَعْدَائِی وَ بِهِ یُمَیَّزُ حِزْبُ الشَّیْطَانِ مِنْ حِزْبِی وَ بِهِ یُقَامُ دِینِی وَ تُحْفَظُ حُدُودِی وَ تُنْفَذُ أَحْکَامِی وَ بِکَ وَ بِهِ وَ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ أَرْحَمُ عِبَادِی وَ إِمَائِی وَ بِالْقَائِمِ مِنْکُمْ أَعْمُرُ أَرْضِی بِتَسْبِیحِی وَ تَقْدِیسِی وَ تحلیلی (تَهْلِیلِی) وَ تَکْبِیرِی وَ تَمْجِیدِی وَ بِهِ أُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ أَعْدَائِی وَ أُورِثُهَا أَوْلِیَائِی وَ بِهِ أَجْعَلُ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِیَ السُّفْلَی وَ کَلِمَتِیَ الْعُلْیَا وَ بِهِ أُحْیِی عِبَادِی وَ بِلَادِی بِعِلْمِی وَ لَهُ أُظْهِرُ الْکُنُوزَ (1) وَ الذَّخَائِرَ بِمَشِیَّتِی وَ إِیَّاهُ أُظْهِرُ عَلَی الْأَسْرَارِ وَ الضَّمَائِرِ بِإِرَادَتِی وَ أَمُدُّهُ بِمَلَائِکَتِی لِتُؤَیِّدَهُ عَلَی إِنْفَاذِ أَمْرِی وَ إِعْلَانِ دِینِی ذَلِکَ وَلِیِّی حَقّاً وَ مَهْدِیُّ عِبَادِی صِدْقاً (2).

«50»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْکُوفِیِّ (3) عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ الْفَرَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ لِضِیَائِهِ وَ نُورِهِ وَ فِیهِ قُبَّتَانِ مِنْ دُرٍّ وَ زَبَرْجَدٍ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ هُوَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی أُمَّتِکَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا إِطَابَةُ الْکَلَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَ تَدْرِی مَا إِدَامَةُ الصِّیَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ صَامَ شَهْرَ الصَّبْرِ (4) شَهْرَ رَمَضَانَ وَ لَمْ یُفْطِرْ مِنْهُ یَوْماً أَ تَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیَالِهِ مَا یَکُفُّ بِهِ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَ تَدْرِی مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ لَمْ یَنَمْ حَتَّی

ص: 342


1- فی نسخة من المصدر: و به اظهر الکنوز.
2- أمالی الصدوق: 375 (م 92).
3- زاد فی المصدر: قال: حدّثنا أبی.
4- المصدر و تفسیر القمّیّ خالیان عن قوله: شهر الصبر.

و من پروردگار توام برای من تواضع کن و مرا بپرست و بر من توکل کن و به من اعتماد کن که من تو را به بندگی پسندیدم و حبیب و رسول و پیامبر خود ساختم، و برادرت علی را خلیفه و باب پسند کردم، اوست حجت من بر بندگانم و امام خلقم، به او دوستانم از دشمنانم شناخته شوند و به او حزب شیطان از حزب من جدا شود و به او دینم بر پا گردد و حدودم حفظ شود و احکامم اجراء گردد و به تو و به او و امامان از فرزندانش به بندگانم رحم کنم و به کنیزانم و به قائم از شما زمینم را آباد سازم، به تسبیح و تهلیل و تقدیس و تکبیر و تمجیدم و به وسیله او زمین را از دشمنان خود پاک کنم و به دوستانم ارث دهم و به او کلمه کفار به خودم را پست سازم و کلمه خود را برافرازم و به او بندگانم و بلادم را زنده کنم و گنج­ها و ذخائرش به خواست خودم عیان کنم، او را بر اسرار و درون­ها به اراده خود مطلع سازم و به فرشتگان خود کمک دهم تا او را برای اجرای امر من و اعلان دینم تایید کنند، اوست سرپرست بندگانم به درستی و رهبر بندگانم به راستی. (1)

روایت50.

امالی طوسی: علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هنگامی که (در شب معراج) مرا به آسمان بردند، وارد بهشت شدم و در آن قصری از یاقوت سرخ دیدم که بر اثر درخشش، از بیرون داخل آن و از داخل، بیرون آن دیده می شد و در آن دو گنبد از درّ و زبرجد بود. گفتم: ای جبرئیل! این قصر برای کیست؟ ایشان فرمودند: این برای کسی است که سخن نیکو بگوید و روزه دائمی بگیرد و غذا بدهد و در شب در حالی که مردم خوابند، به مناجات بپردازد. حضرت علی علیه السلام فرمودند: ای پیامبر خدا! در میان امت شما چه کسی طاقت انجام این کارها را دارد؟ ایشان فرمودند: ای علی نزدیک بیا؛ و آن حضرت نیز به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک شد. آن حضرت به او فرمود: آیا می دانی نیکو سخن راندن چیست؟ آن حضرت فرمودند: خداوند و رسولش داناترند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: کسی که بگوید: سبحان الله، و الحمد لله و لا إله إلا الله، و الله اکبر. سپس فرمودند: آیا می دانی روزه دائمی گرفتن یعنی چه؟ آن حضرت فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و یک روز آن را هم نخورد. می دانی که غذا دادن یعنی چه؟ آن حضرت فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: منظور از آن کسی است که به دنبال کسب روزی خانواده برآید و آبروی آنان را در برابر مردم حفظ کند. آیا می دانی که مناجات در شب و در هنگامی که مردم خوابند یعنی چه؟ ایشان فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: منظور از آن کسی است که نمی خوابد تا این که

ص: 342


1- . امالی صدوق : 375

یُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ النَّاسُ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ غَیْرِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ یَنَامُ بَیْنَهُمَا (1).

فس، تفسیر القمی أبی عن حماد مثله (2).

«51»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّکُونِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ دِینَارٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ جَعْفَرٍ الْأَحْمَرِ عَنْ أُمَیٍّ الصَّیْرَفِیِّ (3) عَنْ أَبِی کَثِیرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْرَی بِی رَبِّی فَأَوْحَی إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ علیه السلام بِثَلَاثٍ أَنَّهُ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ (4) وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ (5).

«52»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّمَاوِنْجِیِّ (6) عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ الشَّعِیرِیِّ عَنِ الرَّبِیعِ صَاحِبِ الْمَنْصُورِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ فِی عَلِیٍّ ثَلَاثَ کَلِمَاتٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ عَلِیّاً إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ (7) الْخَبَرَ.

«53»

مع، معانی الأخبار الْوَرَّاقُ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَزْرَقِ عَنْ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ یَعْلَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَزَوَّرِ (8) عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ أَنَّهُ

ص: 343


1- أمالی ابن الشیخ: 293. فی المصدر و النسخة: «ینام»، و الظاهر أنّه مصحف «نیام» أو «ینامون» و فی تفسیر القمّیّ: و یعنی بالناس نیام الیهود و النصاری فانهم ینامون فیما بینهما.
2- تفسیر القمّیّ: 19 و 20.
3- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: عن أخی الصیرفی.
4- فی نسخة: و سید الوصیین.
5- الخصال 1: 57.
6- فی نسخة: الناونجی، و فی المصدر: جعفر بن عبد اللّه النماونجی (الناونجی خ).
7- أمالی الصدوق: 364 (م 89). و الحدیث طویل.
8- بفتح الحاء و الزای و الواو المشددة.

نماز شام آخرش را ادا کند و یهودیان و مسیحیان ما بین این فاصله را می­خوابند. (1)

تفسیر قمی: پدرم از حمّاد همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت51.

خصال: عبدالله بن اسعد زرارۀ گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پروردگارم مرا شبی به معراج برد و در باره علی علیه السلم سه چیز وحی کرد: اینکه او پیشوای پرهیزگاران و سرور مؤمنان و رهبر آن­هایی است که دست و صورتشان سفید است. (3)

روایت52.

امالی صدوق: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چون مرا به معراج بردند پروردگارم جل جلاله در باره علی علیه السلام سه کلمه سفارش به من کرد فرمود: ای محمد! عرض کردم: لبیک پروردگارم و سعدیک. فرمود: علی امام متقیان و پیشوای روسفیدان و سرور مؤمنان است او را بدین مژده بده. (4) بخشی از روایت.

روایت53.

معانی الاخبار: اصبغ بن نباته گوید: در محضر محمّد بن حنفیّه بودیم

ص: 343


1- . امالی طوسی : 293
2- . تفسیر قمی : 19 - 20
3- . خصال 1 : 57
4- . خصال 1 : 57

ذُکِرَ عِنْدَهُ الْأَذَانُ فَقَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ وَ تَنَاهَی إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ نَزَلَ مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ لَمْ یَنْزِلْ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ قَطُّ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَا کَذَلِکَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا کَذَلِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عَبْدِی وَ أَمِینِی عَلَی خَلْقِی اصْطَفَیْتُهُ بِرِسَالاتِی ثُمَّ قَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَرَضْتُهَا عَلَی عِبَادِی وَ جَعَلْتُهَا لِی دِیناً ثُمَّ قَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَفْلَحَ مَنْ مَشَی إِلَیْهَا وَ وَاظَبَ عَلَیْهَا ابْتِغَاءَ وَجْهِی ثُمَّ قَالَ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ هِیَ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ وَ أَزْکَاهَا عِنْدِی ثُمَّ قَالَ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فَتَقَدَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَمَّ أَهْلَ السَّمَاءِ فَمِنْ یَوْمَئِذٍ تَمَّ شَرَفُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (1).

«54»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذَّنَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَلَمَّا قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ خَلَعَ الْأَنْدَادَ فَلَمَّا قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ نَبِیٌّ بُعِثَ فَلَمَّا قَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ حَثَّ عَلَی عِبَادَةِ رَبِّهِ فَلَمَّا قَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ أَفْلَحَ مَنِ اتَّبَعَهُ (2).

شی، تفسیر العیاشی عن حفص مثله (3).

«55»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی الْأَسْلَمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ الخزرمی (4) عَنْ شَدَّادٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ أَبِی رِیَاحٍ (5) عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ

ص: 344


1- معانی الأخبار: 17.
2- معانی الأخبار: 109. فی نسخة: من تبعه.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- فی النسخة المخطوطة: الخرزی.
5- هکذا فی الکتاب و مصدره ریاح بالیاء، و الصحیح رباح بالباء الموحدة، و اسم أبی رباح أسلم القرشیّ.

که از أذان سخن به میان آمد، فرمود: در معراج چون پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به آسمان­ها برده شد، به آسمان ششم که نزدیک شد فرشته ای فرود آمد که تا آن زمان هرگز فرود نیامده بود، سپس گفت: «اللَّه اکبر، اللَّه اکبر» حق تعالی فرمود: راست گفت، آری، من از آن بزرگترم که عقل مردم بتواند مرا درک کند و از همه چیز به جلالت معنوی بزرگترم، و سپس گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللَّه» خداوند فرمود: راست می گوید، من یگانه ام جز معبود بر حقّی نیست، فرشته گفت: «اشهد ان محمّدا رسول اللَّه» پروردگار فرمود: (آری) محمّد بنده و امین من است بر آفریدگانم، او را برگزیدم و جهت ابلاغ پیام به بندگانم او را پیامبر خود قرار دادم. فرشته گفت: «حیّ علی الصّلاة»، خدا فرمود: نماز را بر بندگانم واجب ساختم و با آن برای ایشان دین و تعهّدی قرار دادم. بعد گفت: «حیّ علی الفلاح» پروردگار فرمود: نماز موجب شایسته گشتن است، یعنی رستگار شد هر کس که به سوی آن گام برداشت و برای بدست آوردن خوشنودی خدا از آن غفلت نورزید. سپس گفت: «حیّ علی خیر العمل»، خداوند جلّ جلاله فرمود: نماز نزد من ارجمندترین و پاکیزه ترین کارهاست و وقتی گفت «قد قامت الصّلاة» پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله ایستاد و ساکنان آسمان به او اقتدا کردند و از این زمان شرافت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به نهایت رسید. (1)

روایت54.

معانی الاخبار: حَفص بن بَختَری، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به معراج رفت، وقت نماز رسید و جبرئیل اذان گفت، وقتی گفت: اللهُ أکبَر، اللهُ أکبَر، ملائکه گفتند: اللهُ اکبَر، اللهُ اکبَر، وقتی گفت: أشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ الله. گفتند: بت ها و الهه ها نابود شدند؛ وقتی گفت: أشهَدُ أنَّ محمَّداً رسولُ الله، گفتند: پیامبری است که مبعوث شده است؛ وقتی گفت: حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ؛ گفتند: به عبادت پروردگارش تشویق و ترغیب نمود؛ وقتی گفت: حَیَّ عَلَی الفَلاحِ؛ گفتند: هر کس از او تبعیت کند، رستگار می شود. (2)

تفسیر عیاشی: از حفص همین حدیث روایت شده است. (3)

روایت55.

معانی الاخبار: انس بن مالک

ص: 344


1- . معانی الاخبار : 17
2- . معانی الاخبار : 109
3- . تفسیر عیاشی : مخطوط

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ إِذَا أَنَا بِأُسْطُوَانَةٍ أَصْلُهَا مِنْ فِضَّةٍ بَیْضَاءَ وَ وَسَطُهَا مِنْ یَاقُوتَةٍ وَ زَبَرْجَدٍ وَ أَعْلَاهَا ذَهَبَةٌ حَمْرَاءُ (1) فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ فَقَالَ هَذَا دِینُکَ أَبْیَضُ وَاضِحٌ مُضِی ءٌ قُلْتُ وَ مَا هَذَا وَسَطُهَا قَالَ الْجِهَادُ قُلْتُ فَمَا هَذِهِ الذَّهَبَةُ الْحَمْرَاءُ قَالَ الْهِجْرَةُ وَ لِذَلِکَ عَلَا إِیمَانُ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی إِیمَانِ کُلِّ مُؤْمِنٍ (2).

«56»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبُخَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّی وَ لَا أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَوْ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ عَلَی مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ فَضَّلَنِی عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْفَضْلُ بَعْدِی لَکَ یَا عَلِیُّ وَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِکَ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَخُدَّامُنَا وَ خُدَّامُ مُحِبِّینَا یَا عَلِیُّ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ... وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِوَلَایَتِنَا یَا عَلِیُّ لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْضَ فَکَیْفَ لَا نَکُونُ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَدْ سَبَقْنَاهُمْ إِلَی مَعْرِفَةِ رَبِّنَا وَ تَسْبِیحِهِ وَ تَهْلِیلِهِ وَ تَقْدِیسِهِ لِأَنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقُ أَرْوَاحِنَا فَأَنْطَقَنَا بِتَوْحِیدِهِ وَ تَحْمِیدِهِ ثُمَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ فَلَمَّا شَاهَدُوا أَرْوَاحَنَا نُوراً وَاحِداً اسْتَعْظَمُوا أَمْرَنَا فَسَبَّحْنَا لِتَعْلَمَ الْمَلَائِکَةُ أَنَّا خَلْقٌ مَخْلُوقُونَ وَ أَنَّهُ مُنَزَّهٌ عَنْ صِفَاتِنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا وَ نَزَّهَتْهُ عَنْ صِفَاتِنَا فَلَمَّا شَاهَدُوا عِظَمَ شَأْنِنَا هَلَّلْنَا لِتَعْلَمَ الْمَلَائِکَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّا عَبِیدٌ وَ لَسْنَا بِآلِهَةٍ یَجِبُ أَنْ نُعْبَدَ مَعَهُ أَوْ دُونَهُ فَقَالُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَلَمَّا شَاهَدُوا کِبَرَ مَحَلِّنَا کَبَّرْنَا لِتَعْلَمَ الْمَلَائِکَةُ أَنَّ اللَّهَ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُنَالَ عِظَمُ الْمَحَلِّ إِلَّا بِهِ فَلَمَّا شَاهَدُوا مَا جَعَلَهُ لَنَا مِنَ الْعِزَّةِ وَ الْقُوَّةِ قُلْنَا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ لِتَعْلَمَ الْمَلَائِکَةُ أَنْ لَا حَوْلَ لَنَا وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَلَمَّا شَاهَدُوا مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْنَا وَ أَوْجَبَهُ لَنَا مِنْ فَرْضِ الطَّاعَةِ

ص: 345


1- فی المصدر: و أعلاها من ذهبة حمراء.
2- معانی الأخبار: 38 و 39.

گوید: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چون به آسمان برده شدم به ستونی رسیدم که در دو سر آن دو دایره موازی یک دیگر قرار داشت که بن آن از نقره سپید، و میانه اش از یاقوت و زبرجد و بالای آن از طلای سرخ بود، به جبرئیل گفتم: این چیست؟ گفت: این آئین تو است که سفید و آشکار و درخشان است، پرسیدم: در میانه اش چیست؟ گفت: جهاد، سؤال کردم: پس این طلای سرخ چه باشد؟ پاسخ داد: هجرت، و چون علی علیه السلام (واجد همه این­ها بود) درجه ایمان او بر ایمان همه مؤمنین برتری دارد. (1)

روایت56.

عیون الاخبار، علل الشرایع: امام رضا علیه السّلام از پدرش موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش محمد بن علی از پدرش علی بن الحسین از پدرش حسین بن علی از پدرش علی بن ابی طالب علیهم السّلام حدیث کند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند مخلوقی بهتر از من و گرامی تر از من نزد خود نیافرید، علی علیه السّلام گوید: عرض کردم ای رسول خدا شما بهترید یا جبرئیل؟ فرمود: خدای تعالی پیغمبران مرسل خود را بر فرشتگان مقرّبش برتری داده، و مرا بر تمام پیامبران و مرسلین برتری داد، و پس از من ای علی برتری مخصوص تو و امامان بعد از تو است، زیرا فرشتگان خدمت­گزاران ما و خدمت­گزار دوستان ما هستند؛ ای علی آنان که عرش (خدا) را بردارند و آنان که گرد آنند به سپاس پروردگارشان تسبیح گویند و آمرزش خواهند برای آنان که به ولایت ما ایمان آوردند، ای علی اگر ما نبودیم خداوند نه آدم، نه حوا، نه بهشت، نه جهنم، نه آسمان، نه زمین را خلق می فرمود، چگونه ما بر فرشتگان برتر نباشیم در صورتی که به توحید و شناسایی پروردگار عزّ و جل و تسبیح و تقدیس او بر ایشان پیشی جسته و سبقت گرفتیم، چون اولین چیزی که خداوند آفرید ارواح ما بود، سپس ما را به توحید و ستایش خود گویا کرد، پس از آن فرشتگان را آفرید، همین که ارواح ما را در یک نور مشاهده کردند کار ما را بزرگ دانستند. پس ما خدای را تسبیح گفتیم تا فرشتگان بدانند که ما آفریده شده ایم و خدای تعالی از صفات ما منزّه است، پس ملائکه به سبب تسبیح ما تسبیح گفتند و خدای را از صفات ما پاک و دور کردند، و همین که بزرگی ما را مشاهده کردند ما خدای را تهلیل گفتیم تا فرشتگان بدانند که پروردگاری جز خدای یگانه نیست و ما بندگان اوییم و خدایان نیستیم تا پرستش ما با او یا درجه پایین تر از او واجب باشد پس ملائکه هم گفتند: پروردگاری جز خدای یگانه نیست، و همین که بزرگی مقام ما را مشاهده کردند ما خدای را تکبیر گفتیم تا فرشتگان بدانند که خدای تعالی بزرگ­تر از آن است که کسی به عظمت مقام او برسد، مگر به وسیله او، و همین که نیرو و قدرتی که خدا برای ما قرار داده مشاهده کردند گفتیم: «لا حول و لا قوّة الّا باللَّه العلیّ العظیم» «هیچ جنبش و نیرویی جز به اراده خدای بزرگ نیست» تا فرشتگان بدانند که هیچ جنبش و قوه ای جز به اراده خدای عظیم نیست، پس فرشتگان نیز گفتند: «لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم». و همین که مشاهده نعمت­های خدا را بر ما کردند، و این که اطاعت ما را واجب کرده

ص: 345


1- . معانی الاخبار : 38 - 39

قُلْنَا الْحَمْدُ لِلَّهِ لِتَعْلَمَ الْمَلَائِکَةُ مَا یَحِقُّ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَیْنَا مِنَ الْحَمْدِ عَلَی نِعْمَتِهِ (1) فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَبِنَا اهْتَدَوْا إِلَی مَعْرِفَةِ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ تَسْبِیحِهِ وَ تَهْلِیلِهِ وَ تَحْمِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِیماً لَنَا وَ إِکْرَاماً وَ کَانَ سُجُودُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُبُودِیَّةً وَ لِآدَمَ إِکْرَاماً وَ طَاعَةً لِکَوْنِنَا فِی صُلْبِهِ فَکَیْفَ لَا نَکُونُ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَدْ سَجَدُوا لِآدَمَ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ وَ إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَذَّنَ جَبْرَئِیلُ مَثْنَی مَثْنَی وَ أَقَامَ مَثْنَی مَثْنَی ثُمَّ قَالَ لِی تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ أَتَقَدَّمُ عَلَیْکَ فَقَالَ نَعَمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ عَلَی مَلَائِکَتِهِ أَجْمَعِینَ وَ فَضَّلَکَ خَاصَّةً فَتَقَدَّمْتُ فَصَلَّیْتُ بِهِمْ وَ لَا فَخْرَ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی حُجُبِ النُّورِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ وَ تَخَلَّفَ عَنِّی فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ تُفَارِقُنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ انْتِهَاءَ حَدِّیَ الَّذِی وَضَعَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ إِلَی هَذَا الْمَکَانِ فَإِنْ تَجَاوَزْتُهُ احْتَرَقَتْ أَجْنِحَتِی بِتَعَدِّی حُدُودِ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ فَزُخَّ بِی فِی النُّورِ زَخَّةً حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی حَیْثُ مَا شَاءَ اللَّهُ مِنْ عُلُوِّ مُلْکِهِ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ عَبْدِی وَ أَنَا رَبُّکَ فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ فَإِنَّکَ نُورِی فِی عِبَادِی وَ رَسُولِی إِلَی خَلْقِی وَ حُجَّتِی عَلَی بَرِیَّتِی لَکَ وَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ خَلَقْتُ جَنَّتِی وَ لِمَنْ خَالَفَکَ خَلَقْتُ نَارِی وَ لِأَوْصِیَائِکَ أَوْجَبْتُ کَرَامَتِی وَ لِشِیعَتِهِمْ أَوْجَبْتُ ثَوَابِی فَقُلْتُ یَا رَبِّ وَ مَنْ أَوْصِیَائِی فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ أَوْصِیَاؤُکَ الْمَکْتُوبُونَ عَلَی سَاقِ عَرْشِی فَنَظَرْتُ وَ أَنَا بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَرَأَیْتُ اثْنَیْ عَشَرَ نُوراً فِی کُلِّ نُورٍ سَطْرٌ أَخْضَرُ عَلَیْهِ اسْمُ وَصِیٍّ مِنْ أَوْصِیَائِی أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمْ مَهْدِیُّ أُمَّتِی فَقُلْتُ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ أَوْصِیَائِی مِنْ بَعْدِی فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ هَؤُلَاءِ أَوْلِیَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَصْفِیَائِی وَ حُجَجِی بَعْدَکَ عَلَی بَرِیَّتِی وَ هُمْ أَوْصِیَاؤُکَ وَ خُلَفَاؤُکَ وَ خَیْرُ خَلْقِی بَعْدَکَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُظْهِرَنَّ بِهِمْ دِینِی وَ لَأُعْلِیَنَ

ص: 346


1- فی نسخة و فی العیون، علی نعمه.

گفتیم: الحمد للَّه تا فرشتگان بدانند که برای خدای تعالی بر ما حقّ است که نعمت­های او را سپاسگزاری کنیم پس فرشتگان نیز گفتند: الحمد للَّه، پس ایشان به وسیله ما به شناسایی خداوند و تسبیح و تهلیل و سپاسگزاری و تمجید او راه یافتند.

پس از آن خدای عزّ و جل آدم علیه السّلام را آفرید و ما را در صلب او به ودیعت نهاد، و فرشتگان را به سجده بر او برای تعظیم و اکرام ما دستور فرمود، و این سجده ایشان برای خدا پرستش بود و برای آدم اکرام و اطاعت بود چون ما در صلب او بودیم، پس چگونه ما برتر از فرشتگان نباشیم در حالی که همه آن­ها بر آدم سجده کردند؟ و دیگر این که آن هنگام که مرا به آسمان بالا بردند جبرئیل دو تا دو تا اذان گفت سپس گفت: ای محمد جلو به ایست، من گفتم: ای جبرئیل بر تو پیشی گیرم؟ گفت: آری، زیرا خدای تعالی پیامبرانش را بر تمامی فرشتگان برتری داده، و تو را بالخصوص برتری داده، پس جلو ایستادم و بر ایشان نماز گزاردم و این افتخاری نیست، پس همین که بر پرده های نور رسیدم جبرئیل به من گفت: قدم جلو بگذار ای محمد و از من جدا شد، گفتم: ای جبرئیل در مثل چنین مکانی از من جدا می شوی؟ گفت: ای محمد به راستی آخرین حدّی که خداوند مرا در آن نهاده اینجاست، و اگر از اینجا بگذرم به واسطه تجاوز به حریم و حدود پروردگار خود بال­هایم می سوزد، پس همین طور در نور مرا سیر دادند تا بدان جا از ملکوت خداوند که می خواست رسیدم، پس به من گفته شد: ای محمد تو بنده منی و من پروردگار توأم، پس مرا پرستش کن و بر من توکل نما، زیرا تو نور من در میان بندگانم، و فرستاده من به سوی خلق من، و حجّتم در میان آفریدگانم هستی؛ و برای پیروان تو بهشتم را آفریدم، و برای آن که تو را نافرمانی کند آتشم را خلق کردم، و برای اوصیای تو کرامت خود را فرض و لازم کرده و برای پیروانت ثواب خویش را واجب نمودم، من عرض کردم: پروردگارا اوصیاء من کیانند؟ به من ندا شد: ای محمد اوصیاء تو آنانند که بر ساق عرش نامشان نوشته شده، پس من در حالی که در حضور پروردگارم بودم نظر به ساق عرش کردم پس دوازده نور دیدم که در هر نوری خط سبزی بود و بر هر خط نام یکی از اوصیاء من نوشته بود اوّلی ایشان علی بن ابی طالب و آخرشان مهدی امّت من بود، عرض کردم: پروردگارا اینان اوصیاء من پس از من هستند؟ به من ندا شد: ای محمد اینان اولیای من و دوستان و برگزیدگان و حجتهای من پس از تو بر آفریدگانم می باشند و ایشان اوصیاء تو و جانشینانت و بهترین خلق من بعد از تو هستند، به عزّت و جلالم سوگند به دست ایشان دین خود را پیروز کنم،

ص: 346

بِهِمْ کَلِمَتِی وَ لَأُطَهِّرَنَّ الْأَرْضَ بِآخِرِهِمْ مِنْ أَعْدَائِی وَ لَأُمَکِّنَنَّهُ (1) مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ لَأُسَخِّرَنَّ لَهُ الرِّیَاحَ وَ لَأُذَلِّلَنَّ لَهُ السَّحَابَ الصِّعَابَ وَ لَأُرَقِّیَنَّهُ فِی الْأَسْبَابِ فَلَأَنْصُرَنَّهُ بِجُنْدِی وَ لَأَمُدَّنَّهُ بِمَلَائِکَتِی حَتَّی تَعْلُوَ دَعْوَتِی وَ تَجْمَعَ الْخَلْقُ عَلَی تَوْحِیدِی ثُمَّ لَأُدِیمَنَّ مُلْکَهُ وَ لَأُدَاوِلَنَّ الْأَیَّامَ بَیْنَ أَوْلِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).

إیضاح

قال الجزری فی الحدیث مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من تخلف عنها زخ به فی النار.

أی دفع و رمی یقال زخه یزخه زخا.

«57»

ع، علل الشرائع السِّنَانِیُّ وَ الدَّقَّاقُ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ زَیْنَ الْعَابِدِینَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ هَلْ یُوصَفُ بِمَکَانٍ فَقَالَ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ قُلْتُ فَلِمَ أَسْرَی بِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِیُرِیَهُ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِیهَا مِنْ عَجَائِبِ صُنْعِهِ وَ بَدَائِعِ خَلْقِهِ قُلْتُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (3) قَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَنَا مِنْ حُجُبِ النُّورِ فَرَأَی مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ ثُمَّ تَدَلَّی صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ مِنْ تَحْتِهِ إِلَی مَلَکُوتِ الْأَرْضِ حَتَّی ظَنَّ أَنَّهُ فِی الْقُرْبِ مِنَ الْأَرْضِ کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی.

«58»

ل، الخصال أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَفَّفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی صَارَتْ خَمْسَ صَلَوَاتٍ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهَا خَمْسٌ بِخَمْسِینَ (4).

«59»

ع، علل الشرائع الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ وَ الْهَمَذَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ وَ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ عَرَجَ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ مِنْهَا إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ مِنْهَا

ص: 347


1- فی نسخة: و لا ملکنه.
2- علل الشرائع: 13 و 14، عیون أخبار الرضا: 144- 146.
3- علل الشرائع: 55.
4- الخصال 1: 129 و 130.

و کلمه خود را به وسیله آن­ها بلند گردانم، و زمین را به وسیله آخرینشان از دشمنانم پاک کنم، و او را بر شرق و غرب عالم فرمانروا نمایم، بادها را برای او مسخّر کنم، و گردنهای سخت را برای او رام سازم، و او را به وسائل بلند گردانم، و به لشکر خود یاریش کنم؛ و به فرشتگانم او را مدد نمایم تا دعوت مرا آشکار کند و همه خلق را بر توحید من جمع آوری نماید، سپس سلطنت او را پایدار کنم و حکومت را به دست اولیاء خود تا روز قیامت دست به دست بچرخانم. (1)

توضیح

جزری در حدیث: «مثل اهل بیتی مثل سفینۀ نوح من تخلّف عنها زُخّ به فی النار» گوید: یعنی به آتش انداخته و پرتاب می­شود. گفته می­شود: زخّه یزخّه زخّاً.

روایت57.

علل الشرایع: ثابت بن دینار روایت کرده است که از زین العابدین، علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام پرسیدم: آیا خداوند عزّ و جلّ جا و مکان دارد؟ فرمود: نه، خداوند از این صفت ها برتر است. پرسیدم: پس چرا پیامبرش را به آسمان برد؟ فرمود: تا ملکوت آسمان ها و عجایب و شگفتی های خلقتش را به او نشان دهد. پرسیدم: پس کلام خداوند که می فرماید: «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی* فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی»(2) {سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا (فاصله اش) به قدر (طول) دو (انتهای) کمان یا نزدیکتر شد} یعنی چه؟ فرمود: منظور، رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به حجاب های نور نزدیک شد و ملکوت آسمان ها را دید، پس به پایین آورده شد و به پایین نگریست تا ملکوت زمین را ببیند تا آن جا که گمان کرد فاصله او تا زمین به اندازه دو کمان یا نزدیک تر از آن است. (3)

روایت58.

خصال: أبو الحسن ازدی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: چون خداوند به پیامبرش تخفیف داد تا پنج نماز شد، به او وحی کرد که ای محمد. پنج تا در برابر پنجاه تا. (4)

روایت59.

علل الشرایع: یونس بن عبد الرحمن روایت کرده است که از امام موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدم: چرا خداوند پیامبر خود را به آسمان و از آن جا به سدرة المنتهی و از آن جا

ص: 347


1- . علل الشرایع : 13 - 14 ، عیون الاخبار : 144 - 146
2- . نجم / 8 - 9
3- . علل الشرایع : 55
4- . خصال 1 : 129 - 130

إِلَی حُجُبِ النُّورِ وَ خَاطَبَهُ وَ نَاجَاهُ هُنَاکَ وَ اللَّهُ لَا یُوصَفُ بِمَکَانٍ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ لَا یُوصَفُ بِمَکَانٍ وَ لَا یَجْرِی عَلَیْهِ زَمَانٌ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرَادَ أَنْ یُشْرِفَ بِهِ مَلَائِکَتَهُ وَ سُکَّانَ سَمَاوَاتِهِ وَ یُکْرِمَهُمْ بِمُشَاهَدَتِهِ وَ یُرِیَهُ مِنْ عَجَائِبِ عَظَمَتِهِ مَا یُخْبِرُ بِهِ بَعْدَ هُبُوطِهِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ عَلَی مَا یَقُولُهُ الْمُشَبِّهُونَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ (1).

ید، التوحید علی بن الحسین بن الصلت عن محمد بن أحمد بن علی بن الصلت عن عمه عبد الله بن الصلت عن یونس مثله (2).

«60»

ید، التوحید لی، الأمالی للصدوق ع، علل الشرائع ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمِیمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی سَیِّدَ الْعَابِدِینَ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ أَخْبِرْنِی عَنْ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَمَرَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسِینَ صَلَاةً کَیْفَ لَمْ یَسْأَلْهُ التَّخْفِیفَ عَنْ أُمَّتِهِ حَتَّی قَالَ لَهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ التَّخْفِیفَ فَإِنَّ أُمَّتَکَ لَا تُطِیقُ ذَلِکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَقْتَرِحُ عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُرَاجِعُهُ فِی شَیْ ءٍ یَأْمُرُهُ بِهِ فَلَمَّا سَأَلَهُ مُوسَی علیه السلام ذَلِکَ فَکَانَ شَفِیعاً لِأُمَّتِهِ إِلَیْهِ لَمْ یَجُزْ لَهُ رَدُّ شَفَاعَةِ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام فَرَجَعَ إِلَی رَبِّهِ فَسَأَلَهُ التَّخْفِیفَ إِلَی أَنْ رَدَّهَا إِلَی خَمْسِ صَلَوَاتٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ فَلِمَ لَا یَرْجِعُ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْأَلُهُ (3) التَّخْفِیفَ عَنْ خَمْسِ صَلَوَاتٍ وَ قَدْ سَأَلَهُ مُوسَی علیه السلام أَنْ یَرْجِعَ إِلَی رَبِّهِ وَ یَسْأَلَهُ التَّخْفِیفَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَرَادَ صلی الله علیه و آله أَنْ یُحَصِّلَ لِأُمَّتِهِ التَّخْفِیفَ مَعَ أَجْرِ خَمْسِینَ صَلَاةً یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها (4) أَ لَا تَرَی أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنَّهَا خَمْسٌ بِخَمْسِینَ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ أَ لَیْسَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا یُوصَفُ

ص: 348


1- علل الشرائع: 55.
2- التوحید: 165 و 166 فیه: عمّا یشرکون.
3- فی نسخة و فی التوحید و الأمالی: و لم یسأله التخفیف.
4- الأنعام: 160.

به حجاب های نور عروج داد و در آن جا او را مخاطب قرار داده و با او صحبت کرد، در حالی که خداوند مکان و جا ندارد؟ امام علیه السلام فرمود: خداوند مکان و جا ندارد و زمان بر او نمی گذرد، اما خداوند می خواست او را بر ملائکه و ساکنان آسمان ها برتری دهد و با مشاهده و زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را اکرام نماید و عجایب عظمتش را به او نشان دهد که بعد از آن که پیامبر به زمین بازگشت، خبر دهد. و آن گونه که شبهه اندازان در دین می گویند نیست و خدا از آن چه آن­ها می گویند مبرّا و پاک و منزّه است. (1)

توحید: از یونس همین حدیث روایت شده است. (2)

روایت60.

توحید، امالی صدوق، علل الشرایع: زید بن علی بن حسین، روایت کرده است که گفت: از پدرم سید العابدین، امام سجاد علیه السلام پرسیدم: پدر جان! به من بگویید: وقتی جدّ ما رسول خدا صلی الله علیه و آله به آسمان عروج کرد و خداوند به او امر فرمود که پنجاه نوبت نماز بخواند، چرا حضرت خود، از خدا نخواست از مقدار آن بکاهد؟ تا این که موسی بن عمران علیه السلام به او گفت: «برگرد به نزد پروردگارت و از او بخواه از مقدار آن بکاهد؛ زیرا امت تو طاقت آن را ندارد». فرمود: فرزندم! پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی را به خدا پیشنهاد نمی کند، و اگر خدا چیزی را به او امر کند، پیامبر از آن رجوع و برگشت نمی نماید. اما وقتی موسی علیه السلام چنین کاری از او خواست و برای امت محمد صلی الله علیه و آله شفیع گشت، جایز نبود پیامبر صلی الله علیه و آله شفاعت برادرش، موسی علیه السلام را رد کند، لذا پیامبر به سوی پروردگارش برگشت و از او خواست تخفیف دهد، تا این که به پنج نوبت رسید. پرسیدم: پدر جان! چرا پیامبر برنگشت و نخواست که همین پنج نوبت را هم کم کند، در صورتی که موسی از او خواست برگردد و باز از خدا بخواهد این مقدار را هم کم کند؟ فرمود: فرزندم! پیامبر می خواست برای امت خود تخفیف بگیرد، اما اجر و پاداش پنجاه نوبت نماز را داشته باشند؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»(3) {هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن (پاداش) خواهد داشت.} همانطور که می بینی وقتی پیامبر به زمین بازگشت، جبرئیل علیه السلام بر حضرت نازل شد: ای محمد! پروردگارت سلام می رساند و می گوید: این پنج نوبت، معادل پنجاه نوبت است. «مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(4) {پیش من حکم دگرگون نمی شود و من (نسبت) به بندگانم بیدادگر نیستم.} پرسیدم: پدر جان! آیا جز این است که خداوند جا و مکان ندارد؟

ص: 348


1- . علل الشرایع : 55
2- . توحید : 165 - 166
3- . انعام / 160
4- . ق / 29

بِمَکَانٍ فَقَالَ بَلَی تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ فَقُلْتُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی علیه السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ فَقَالَ مَعْنَاهُ مَعْنَی قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ (1) وَ مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی علیه السلام وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی (2) وَ مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ (3) یَعْنِی حُجُّوا إِلَی بَیْتِ اللَّهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْکَعْبَةَ بَیْتُ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ بَیْتَ اللَّهِ فَقَدْ قَصَدَ إِلَی اللَّهِ وَ الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ اللَّهِ فَمَنْ سَعَی إِلَیْهَا فَقَدْ سَعَی إِلَی اللَّهِ وَ قَصَدَ إِلَیْهِ وَ الْمُصَلِّی مَا دَامَ فِی صَلَاتِهِ فَهُوَ وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ أَهْلَ مَوْقِفِ عَرَفَاتٍ هُمْ وُقُوفٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِقَاعاً فِی سَمَاوَاتِهِ فَمَنْ عُرِجَ بِهِ إِلَی بُقْعَةٍ مِنْهَا فَقَدْ عُرِجَ بِهِ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ (4) وَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ عِیسَی بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ (5) وَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ (6).

بیان

الاقتراح السؤال من غیر رویة قوله ما یبدل القول لدی لعل المعنی أنه کان مرادی بالخمسین أن أعطیهم ثواب الخمسین أو أنه تعالی لما قرر لهم خمسین صلاة فلو بدلها و لم یعطهم هذا الثواب لکان ظلما فی جنب عظمته و قدرته و عجز خلقه و افتقارهم إلیه ثم الغرض من هذه الاستشهادات أن هذا المعنی شائع فی الاستعمالات و قوله فهو واقف بین یدی الله استشهاد بقول الرسول صلی الله علیه و آله أو بالمعروف بین الخاص و العام.

تذییل

قال السید المرتضی رضی الله عنه فی جواب بعض الإشکالات الموردة علی هذا الخبر قلنا أما هذه الروایة فهی من طریق الآحاد التی لا توجب علما و هی

ص: 349


1- الصافّات: 99.
2- طه: 84.
3- الذاریات: 50.
4- المعارج: 4.
5- النساء: 158.
6- علل الشرائع: 55 و 56، التوحید: 167 و 168، الأمالی: 274 و 275، و الآیة فی الفاطر: 10.

فرمود: آری، خداوند از این امور بسیار برتر و بالاتر است. پرسیدم: پس معنی سخن موسی علیه السلام چیست که به پیامبر صلی الله علیه و آله گفته است: به سوی پروردگارت برگرد. فرمود: همان است که ابراهیم علیه السلام فرمود: «إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّی سَیَهْدِینِ»(1) {من به سوی پروردگارم رهسپارم، زودا که مرا راه نماید.} و همان است که موسی علیه السلام فرمود: «وَعَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی»(2) {و من ای پروردگارم! به سویت شتافتم تا خشنود شوی.} و یا خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ»(3)

{پس به سوی خدا بگریزید.} یعنی در خانه خدا، حج بجا آورید. ای فرزندم! کعبه، خانه خداست و هر کس حجّ و زیارت خانه خدا را به جا آورد، در اصل خداوند قصد و هدف اوست؛ مسجدها خانه خدا هستند و هر کس به سوی مساجد بشتابد، به سوی خدا شتافته و او را قصد کرده است، و نمازگزار مادام که در حال نماز است، در برابر و محضر خدا ایستاده است. خداوند تبارک و تعالی در آسمان ها هم اماکنی دارد که هر کس به آن بقعه ها عروج کند، در اصل به سوی خدا شتافته و او را قصد کرده است. آیا نشنیده ای خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «تَعْرُجُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ إِلَیْهِ»(4)

{فرشتگان و روح به سوی او بالا می روند} و در داستان عیسی بن مریم علیه السلام فرموده است: «بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ»(5) [بلکه خدا او را به سوی خود بالا بُرد] و یا فرموده است: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ»(6) [سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود و کار شایسته به آن رفعت می بخشد.} (7)

توضیح

«الاقتراح» بدون دقت و بینش سوال پرسید. چه بسا معنای این فرموده خداوند «ما یبدّل القول لدیّ» این باشد که مقصودم از پنجاه، این است که ثواب پنجاه رکعت به آنان می­دهم. یا اینکه از آن جهت که خداوند پنجاه نماز را برای آنان مقرّر فرمود، اگر آن را تغییر می­داد و این پاداش را به آنان عطا نمی­کرد، ستمی از جانب عظمت و قدرت خداوند، و عجز و ناتوانی مخلوقات و نیازمندیشان به او می­شد. و مقصود از این استشهادات این است که این معنا، استعمال فروان و شایع دارد، و سخن او «فهو واقف بین یدی الله» استشهاد به فرموده رسول صلی الله علیه و آله و سلم است، یا استشهاد به روایت مشهور میان خاصّه و عامّه است.

تذییل (دنباله)

سید مرتضی در جواب برخی اشکالات وارده بر این روایت گوید: گفتیم: این روایت از طریق آحادی که مستوجب عمل بدان نیست، می­باشد و علاوه بر این، روایتی تضعیف شده است.

ص: 349


1- . صافات / 99
2- . طه / 84
3- . ذاریات / 50
4- . معارج / 4
5- . نساء / 158
6- . فاطر / 10
7- . علل الشرایع : 55 - 56 ، توحید : 167 - 168 ، امالی : 274 - 275

مع ذلک مضعفة و لیس یمتنع لو کانت صحیحة أن تکون المصلحة فی الابتداء تقتضی العبادة بالخمسین من الصلوات فإذا وقعت المراجعة تغیرت المصلحة و اقتضت أقل من ذلک حتی تنتهی إلی هذا العدد المستقر و یکون النبی صلی الله علیه و آله قد أعلم بذلک فراجع طلبا للتخفیف عن أمته و التسهیل و نظیر ما ذکرناه فی تغیر المصلحة بالمراجعة و ترکها أن فعل المنذور قبل النذر غیر واجب فإذا تقدم النذر صار واجبا و داخلا فی جملة العبادات المفترضات و کذلک تسلیم المبیع غیر واجب و لا داخل فی جملة العبادات فإذا تقدم عقد البیع وجب و صار مصلحة و نظائر ذلک فی الشرعیات أکثر من أن تحصی فأما قول موسی علیه السلام له صلی الله علیه و آله إن أمتک لا تطیق فلیس ذلک بتنبیه له صلی الله علیه و آله و لیس یمتنع أن یکون النبی صلی الله علیه و آله أراد أن یسأل مثل ذلک لو لم یقله موسی علیه السلام و یجوز أن یکون قوله قوی دواعیه فی المراجعة التی کانت أبیحت له و فی الناس من استبعد هذا الموضع من حیث یقتضی أن یکون موسی علیه السلام فی تلک الحال حیا کاملا و قد قبض منذ زمان و هذا لیس ببعید لأن الله تعالی قد خبر أن أنبیاءه علیهم السلام و الصالحین من عباده فی الجنان یرزقون فما المانع من أن یجمع الله بین نبینا صلی الله علیه و آله و بین موسی علیه السلام (1).

«61»

ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ عَنْ جَبَلَةَ الْمَکِّیِّ عَنْ طَاوُسٍ الْیَمَانِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: دَخَلَتْ عَائِشَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُقَبِّلُ فَاطِمَةَ فَقَالَتْ لَهُ أَ تُحِبُّهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتِ حُبِّی لَهَا لَازْدَدْتِ لَهَا حُبّاً إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ أَذَّنَ جَبْرَئِیلُ وَ أَقَامَ مِیکَائِیلُ ثُمَّ قِیلَ لِی ادْنُ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ أَتَقَدَّمُ وَ أَنْتَ بِحَضْرَتِی یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ عَلَی مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ فَضَّلَکَ أَنْتَ خَاصَّةً (2) فَدَنَوْتُ فَصَلَّیْتُ بِأَهْلِ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ الْتَفَتُّ عَنْ یَمِینِی فَإِذَا أَنَا بِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی رَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ قَدِ اکْتَنَفَهَا جَمَاعَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ إِنِّی صِرْتُ إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ وَ مِنْهَا إِلَی السَّادِسَةِ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ نِعْمَ الْأَبُ أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ وَ نِعْمَ الْأَخُ

ص: 350


1- تنزیه الأنبیاء: 122.
2- فی المحتضر: و فضلک خاصّة علیهم أجمعین.

و اگر روایتی صحیح باشد ممتنع نیست که مصلحت در آغاز، پنجاه رکعت نماز را برای عبادت اقتضا کرده باشد. و چون حکم رجوع پیدا کرد مصلحت تغییر می­کند و کمتر از پنجاه رکعت را اقتضا می­کند تا اینکه به این تعداد رکعت معین و ثابت شده رسیده است. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این مسأله با خبر شد و برای درخواست تخفیف و تسهیل برای امّتش رجوع کرده است. و نمونه دیگری که برای تغییر و ترک مصلحت با مراجعه ذکر کردیم، این است که انجام منذور پیش از نذر واجب نیست. پس هر گاه نذر مقدم گردد، واجب شده و از جمله عبادت­های مفروض می­گردد. و همچنین تحویل مبیع واجب نیست و داخل در عبادت نمی­شود. و هرگاه عقد مبیع، مقدم گردد، واجب شده و به عنوان مصلحت به شمار می­آید. و نظیر آن در امور شرعی بیشتر از آن است که به شمارش درآید. و اما سخن موسی علیه السلام که: «امت تو توان آن را ندارند» به جهت آگاه و هشیار کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است، و هیچ بعید نیست که اگر موسی علیه السلام این عبارت را نمی­گفت، خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­خواست در این باره از خداوند بپرسد. و جایز است که انگیزه­های سخن او در مراجعه­ای که برایش مباح شده، قوی باشد. برخی از مردم، آن را بعید می­دانند از این جهت که اقتضا می­کند موسی علیه السلام در آن حال، کاملا زنده باشد، حال آنکه مدت­ها است که قبض روح شده، و این بعید نیست زیرا خداوند متعال خبر داده که پیامبران و بندگان صالحش در باغ­های بهشت هستند و روزی داده می­شوند. پس چه مانعی وجود دارد که خداوند، پیامبر ما و موسی علیهما السلام را با هم گرد آورد.

روایت61.

علل الشرایع: ابن عباس گوید: عایشه بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم وارد شد در حالی که پیامبر فاطمه را می بوسید، پس به او گفت: ای رسول خدا! آیا او را خیلی دوست می داری؟ پیامبر فرمود: آری، به خدا سوگند اگر می دانستی که چقدر او را دوست می دارم تو نیز او را بیشتر دوست می داشتی، زیرا هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان چهارم بردند، جبرئیل اذان گفت و میکائیل اقامه، آنگاه به من گفته شد: ای محمّد! جلو بیا و نماز بگزار. گفتم: ای جبرئیل! با بودن تو من چگونه جلو بایستم و نماز بگزارم؟ گفت: بله، به درستی که خداوند عزیز پیامبران مرسل خود را بر ملائکه مقرّبش فضیلت و برتری داده است و علاوه بر آن تو را نیز نسبت به ایشان، فضیلت مخصوصی عطا فرموده است. پس جلو رفتم و با ساکنان آسمان چهارم نماز گزاردم، و وقتی به طرف راست برگشتم [حضرت] ابراهیم را دیدم که در یکی از باغ­های بهشت قرار گرفته و گروهی از ملائک در اطراف ایشان اجتماع نموده اند. سپس وقتی به سوی آسمان پنجم و ششم بالا می رفتم ندایی شنیدم که گفت: ای محمّد! پدر تو ابراهیم پدری خوب

ص: 350

أَخُوکَ عَلِیٌّ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی الْحُجُبِ (1) أَخَذَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ مِنْ نُورٍ فِی أَصْلِهَا مَلَکَانِ یَطْوِیَانِ الْحُلَلَ وَ الْحُلِیَّ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ فَقَالَ هَذِهِ لِأَخِیکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هَذَانِ الْمَلَکَانِ یَطْوِیَانِ لَهُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِرُطَبٍ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ فَأَخَذْتُ رُطَبَةً فَأَکَلْتُهَا فَتَحَوَّلَتِ الرُّطَبَةُ نُطْفَةً فِی صُلْبِی فَلَمَّا أَنْ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ علیها السلام فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ فَإِذَا اشْتَقْتُ إِلَی الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ فَاطِمَةَ علیها السلام (2).

کتاب المحتضر، للحسن بن سلیمان نقلا من کتاب المعراج للصدوق رحمه الله بهذا الإسناد مثله (3).

«62»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْوَرَّاقُ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ فَاطِمَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَدْتُهُ یَبْکِی بُکَاءً شَدِیداً فَقُلْتُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ نِسَاءً مِنْ أُمَّتِی فِی عَذَابٍ شَدِیدٍ فَأَنْکَرْتُ شَأْنَهُنَّ فَبَکَیْتُ لِمَا رَأَیْتُ مِنْ شِدَّةِ عَذَابِهِنَّ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِشَعْرِهَا یَغْلِی دِمَاغُ رَأْسِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِلِسَانِهَا وَ الْحَمِیمُ یُصَبُّ فِی حَلْقِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِثَدْیَیْهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً تَأْکُلُ لَحْمَ جَسَدِهَا وَ النَّارُ تُوقَدُ مِنْ تَحْتِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً قَدْ شُدَّ رِجْلَاهَا إِلَی یَدَیْهَا وَ قَدْ سُلِّطَ عَلَیْهَا الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً صَمَّاءَ عَمْیَاءَ خَرْسَاءَ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ یَخْرُجُ دِمَاغُ رَأْسِهَا مِنْ مَنْخِرِهَا وَ بَدَنُهَا مُتَقَطِّعٌ مِنَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِرِجْلَیْهَا فِی تَنُّورٍ مِنْ نَارٍ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً تُقَطَّعُ لَحْمُ جَسَدِهَا مِنْ مُقَدَّمِهَا وَ مُؤَخَّرِهَا بِمَقَارِیضَ مِنْ نَارٍ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً تُحْرَقُ وَجْهُهَا وَ یَدَاهَا وَ هِیَ تَأْکُلُ أَمْعَاءَهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً رَأْسُهَا رَأْسُ خِنْزِیرٍ وَ بَدَنُهَا بَدَنُ الْحِمَارِ وَ عَلَیْهَا أَلْفُ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الْعَذَابِ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً

ص: 351


1- فی المحتضر: فلما وصلت إلی الحجب.
2- علل الشرائع: 72.
3- المحتضر: 135 و 136.

و برادرت علی [علیه السّلام] برادری شایسته است. هنگامی که به سراپرده ها رسیدیم جبرئیل دستم را گرفت و داخل بهشت نمود، در آنجا درختی نورانی توجه مرا جلب کرد در حالی که دو فرشته آن را به زیورهایی می آراستند، پس گفتم: ای جبرئیل! این درخت از آن چه کسی است؟ گفت: آن درخت علی بن ابی طالب است و اینها تا روز قیامت وظیفه دارند آن را زینت نمایند. وقتی کمی جلوتر رفتم با خرمایی مواجه شدم که از کره نرمتر و از مشک خوشبوتر و از عسل شیرین تر بود، من یکی از آنها را خوردم و در اثر آن نطفه ای در پشت من به هم رسید، هنگامی که به زمین برگشتم با خدیجه همبستر شدم و وی به فاطمه حامله گردید، پس فاطمه حوریّه ای انسیّه است که هر گاه اشتیاق بهشت پیدا می کنم بوی او را استشمام می نمایم. (1)

در کتاب محتضر به نقل از کتاب معراج همین حدیث را با این اسناد آورده است. (2)

روایت62.

عیون الاخبار: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: «من و فاطمه بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله داخل شدیم. او را در حالی که سخت می گریست دیدیم. گفتم: پدر و مادرم فدای شما باد ای رسول خدا! علت گریه شما چیست؟ فرمود: ای علی! شبی که مرا به آسمان بردند عدّه ای از زنان امت خودم را در عذاب شدیدی دیدم، از حال شان بسیار ناراحت شدم و از سختی شکنجه آنان گریستم. حضرت فرمود: زنی را دیدم که از موهای خود آویزان بود و مغز سرش می جوشید، دیگری را دیدم که از زبان آویزان شده و آب داغ در گلویش می ریختند، زنی را دیدم که از دو پستان معلّق است و زنی را دیدم که از گوشت بدنش می خورد و آتش در زیر او برافروخته است. زنی را دیدم که پاهایش به دست هایش بسته شده و مارها و عقرب ها بر او مسلّط شده اند، دیگری را مشاهده کردم که کر، کور و لال بود در میان تابوتی از آتش و مغز سرش از سوراخ بینی اش بیرون می آمد و بدنش از جذام و پیسی تکه تکه شده بود، زنی را دیدم که از دو پایش در تنوری از آتش آویخته شده بود، زنی را دیدم که گوشت تنش از جلو و عقب با قیچی هایی قطعه قطعه می شد، زنی را دیدم که صورت و دو دستش می سوزد و محتویات شکمش را می خورد، زنی را دیدم که سرش سر خوک و تنش تن خر و او را هزار هزار نوع عذاب فرا گرفته بود و دیدم زنی

ص: 351


1- . علل الشرایع : 72
2- . محتضر : 135 - 136

عَلَی صُورَةِ الْکَلْبِ وَ النَّارُ تَدْخُلُ فِی دُبُرِهَا وَ تَخْرُجُ مِنْ فِیهَا وَ الْمَلَائِکَةُ یَضْرِبُونَ رَأْسَهَا وَ بَدَنَهَا بِمَقَامِعَ مِنْ نَارٍ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ حَبِیبِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَخْبِرْنِی مَا کَانَ عَمَلُهُنَّ وَ سِیرَتُهُنَّ حَتَّی وَضَعَ اللَّهُ عَلَیْهِنَّ هَذَا الْعَذَابَ فَقَالَ یَا بِنْتِی (1) أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِشَعْرِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ لَا تُغَطِّی شَعْرَهَا مِنَ الرِّجَالِ وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِلِسَانِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تُؤْذِی زَوْجَهَا وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِثَدْیَیْهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تَمْتَنِعُ مِنْ فِرَاشِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِرِجْلَیْهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهَا بِغَیْرِ إِذْنِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الَّتِی کَانَتْ تَأْکُلُ لَحْمَ جَسَدِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تُزَیِّنُ بَدَنَهَا لِلنَّاسِ وَ أَمَّا الَّتِی شُدَّ یَدَاهَا (2) إِلَی رِجْلَیْهَا وَ سُلِّطَ عَلَیْهَا الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ فَإِنَّهَا کَانَتْ قَذِرَةَ الْوَضُوءِ قَذِرَةَ الثِّیَابِ وَ کَانَتْ لَا تَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ الْحَیْضِ وَ لَا تَتَنَظَّفُ وَ کَانَتْ تَسْتَهِینُ بِالصَّلَاةِ وَ أَمَّا الْعَمْیَاءُ الصَّمَّاءُ الْخَرْسَاءُ فَإِنَّهَا کَانَتْ تَلِدُ مِنَ الزِّنَا فَتُعَلِّقُهُ فِی عُنُقِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الَّتِی کَانَ (3) یُقْرَضُ لَحْمُهَا بِالْمَقَارِیضِ فَإِنَّهَا کَانَتْ تَعْرِضُ نَفْسَهَا عَلَی الرِّجَالِ وَ أَمَّا الَّتِی کَانَ یُحْرَقُ وَجْهُهَا وَ بَدَنُهَا وَ هِیَ تَأْکُلُ أَمْعَاءَهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ قَوَّادَةً وَ أَمَّا الَّتِی کَانَ رَأْسُهَا رَأْسَ خِنْزِیرٍ (4) وَ بَدَنُهَا بَدَنَ الْحِمَارِ فَإِنَّهَا کَانَتْ نَمَّامَةً کَذَّابَةً وَ أَمَّا الَّتِی کَانَتْ عَلَی صُورَةِ الْکَلْبِ وَ النَّارُ تَدْخُلُ فِی دُبُرِهَا وَ تَخْرُجُ مِنْ فِیهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ قَیْنَةً (5) نَوَّاحَةً حَاسِدَةً ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله وَیْلٌ لِامْرَأَةٍ أَغْضَبَتْ زَوْجَهَا وَ طُوبَی لِامْرَأَةٍ رَضِیَ عَنْهَا زَوْجُهَا (6).

«63»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ بَعْضِ أَهْلِ مَجْلِسِهِ فَقِیلَ عَلِیلٌ فَقَصَدَهُ عَائِداً وَ جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ فَوَجَدَهُ دَنِفاً (7) فَقَالَ لَهُ

ص: 352


1- فی النسخة المخطوطة: یا بنیتی.
2- فی المصدر: شدت یداها.
3- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: و أمّا التی کانت. و هکذا فیما یأتی بعد.
4- فی المصدر: رأس الخنزیر.
5- القینة: المغنیة. الماشطة.
6- المحتضر: 184 و 185.
7- الدنف: المریض الذی لزمه المرض.

را که به شکل سگ است و آتش از پشتش وارد می شود و از دهانش بیرون می آید و فرشتگان با عمودهای آتشین بر سر و بدنش می زنند.

حضرت زهرا علیها السلام عرض کرد: ای حبیب من و ای روشنی دلم! بفرمایید کارهای آنان در چه بوده که خداوند این عذاب ها را برای شان قرار داده است؟

حضرت فرمود: ای دخترم آن زنی که از مویش آویزان بود وی مویش را از مردان نمی پوشاند و زنی که از زبان آویخته بود او شوهرش را آزار می داد و زنی که با دو پستان معلق بود او از تن دادن به بستر شوهرش امتناع می کرد و زنی که از دو پا آویزان بود او از خانه اش بدون اجازه شوهرش بیرون می رفت و اما زنی که گوشت تنش را می خورد او بدنش را برای مردم زینت می کرد و زنی که دست هایش به پاهایش بسته شده بود و مارها و عقرب ها بر او مسلط شده بودند او وضو و لباس هایش آلوده بود و از جنابت و حیض غسل نمی کرد و خودش را پاک نمی ساخت و نمازش را سبک می گرفت و زنی که کر، کور و لال بود او از راه زنا فرزند می آورد و آن را به گردن شوهرش می افکند و زنی که گوشتش را با قیچی ها می چیدند او خودش را به مردان عرضه می کرد و اما زنی که صورت و بدنش می سوخت و محتویات شکمش را می خورد او زن و مردهای نامحرم را به هم می رساند تا زنا کنند (قوّادی می کرد) و زنی که سرش سر خوک و تنش تن خر بود او سخن چین و دروغگو بود و زنی که به شکل سگ بود و آتش از پشتش وارد می شد و از دهانش برمی آمد او آوازه خوان، نوحه گر و حسود بود. پس از آن حضرت فرمود: وای بر زنی که شوهرش را به خشم آورد و خوشا به حال زنی که شوهرش از وی خشنود باشد.» (1)

روایت63.

عیون الاخبار: از امام رضا از پدرش موسی علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: امام صادق جعفر بن محمّد علیهما السّلام روزی از حال یکی از یاران که به مجلس حاضر نشده بود پرسید، گفتند مریض است، امام عزم عیادت او فرمود و ببالین بسترش نشست و او را سخت ناراحت یافت،

ص: 352


1- . عیون الاخبار : 184 - 185

أَحْسِنْ ظَنَّکَ بِاللَّهِ قَالَ أَمَّا ظَنِّی بِاللَّهِ فَحَسَنٌ وَ لَکِنْ غَمِّی لِبَنَاتِی مَا أَمْرَضَنِی غَیْرُ غَمِّی بِهِنَّ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الَّذِی تَرْجُوهُ لِتَضْعِیفِ حَسَنَاتِکَ وَ مَحْوِ سَیِّئَاتِکَ فَارْجُهُ لِإِصْلَاحِ حَالِ بَنَاتِکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَمَّا جَاوَزْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی وَ بَلَغْتُ أَغْصَانَهَا وَ قُضْبَانَهَا رَأَیْتُ بَعْضَ ثِمَارِ قُضْبَانِهَا ثِدَاءً مُعَلَّقَةً یَقْطُرُ مِنْ بَعْضِهَا اللَّبَنُ وَ مِنْ بَعْضِهَا الْعَسَلُ وَ مِنْ بَعْضِهَا الدُّهْنُ وَ یَخْرُجُ عَنْ بَعْضِهَا شِبْهُ دَقِیقِ السَّمِیذِ وَ عَنْ بَعْضِهَا الثِّیَابُ (1) وَ عَنْ بَعْضِهَا کَالنَّبْقِ (2) فَیَهْوِی ذَلِکَ کُلُّهُ نَحْوَ الْأَرْضِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَیْنَ مَقَرُّ هَذِهِ الْخَارِجَاتِ عَنْ هَذِهِ الثِّدَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَعِی جَبْرَئِیلُ لِأَنِّی کُنْتُ جَاوَزْتُ مَرْتَبَتَهُ وَ اخْتَزَلَ دُونِی فَنَادَانِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فِی سِرِّی یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ أَنْبَتُّهَا مِنْ هَذَا الْمَکَانِ الْأَرْفَعِ لِأَغْذُوَ مِنْهَا بَنَاتِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِکَ وَ بَنِیهِمْ فَقُلْ لآِبَاءِ الْبَنَاتِ لَا تَضِیقَنَّ صُدُورُکُمْ عَلَی فَاقَتِهِنَّ فَإِنِّی کَمَا خَلَقْتُهُنَّ أَرْزُقُهُنَّ (3).

بیان

السمیذ بالمهملة و المعجمة و الثانی أفصح لباب البر و ما بیض من الطعام.

«64»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ رَجُلًا قَاعِداً رِجْلٌ لَهُ فِی الْمَشْرِقِ وَ رِجْلٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ بِیَدِهِ لَوْحٌ یَنْظُرُ فِیهِ وَ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ (4).

«65»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُوسُفَ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَصْرِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَیْلَةَ أَسْرَی بِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ رَأَیْتُ فِی بُطْنَانِ الْعَرْشِ مَلَکاً بِیَدِهِ سَیْفٌ مِنْ نُورٍ یَلْعَبُ بِهِ کَمَا یَلْعَبُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِذِی

ص: 353


1- فی المصدر: النبات.
2- النبق: دقیق حلو یخرج من لب جذع النخل. حمل شجر السدر.
3- عیون أخبار الرضا: 179 و 180.
4- عیون أخبار الرضا: 200 فیه: هذا ملک الموت.

به او فرمود: گمان خود را در باره خداوند متعال نیک گردان و نیک بیندیش، عرض کرد: امّا گمانم به خدا در باره خود البتّه نیکو است، لکن غصّه ام برای دختران بی سرپرستم می باشد، و مرا مریض نداشته مگر فکر و غم آنان، امام علیه السّلام فرمود: از همان کس که امید آن داری که حسنات تو را بیفزاید و گناهان تو را محو سازد از همان کس اصلاح کار فرزندانت را امید دار، آیا نمی دانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که از سدرة المنتهی می گذشتم و به شاخه ها و ساق­های آن رسیدم دیدم میوه های آن چون پستان­ها آویخته است. و از پاره ای از آن­ها شیر می چکید و از پاره دیگر عسل و از برخی روغن و از بعضی آرد سفید و از بعض دیگر نیشکر یا نخ و الیاف و از دیگری سدر یا دارچین که گردی است شیرین، و همه آنها به جانب زمین می ریخت، و من می پنداشتم و فکر می کردم که آیا این­ها که از این پستان­ها میریزد برای کیست و چه کسانی مستحقّ این گونه نعمت­هایند؟ جبرئیل همراه من نبود و من از مقام او گذشته بودم که ناگاه صدائی برخاست و پروردگارم عزّ و جلّ به من خطاب کرد که: ای محمّد! این شجره را در مرتفع­ترین مکان رویانیدم تا از آن کودکان: پسران و دختران امّت تو را طعام و غذا دهم، پس به پدران دختران بگو: دل نگران ایشان مباشید و از فقر و تنگدستی آنان رنج نبرید که من همان طور که آن­ها را خلق کرده ام همان گونه (رزق) روزی خواهم داد. (1)

توضیح

«السمیذ» با نقطه و بدون نقطه آمده است و با ذال فصیح­تر است و به معنای آرد خالص و طعام سفید است.

روایت64.

عیون الاخبار: به همین اسناد از آن حضرت از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: هنگامی که مرا به معراج در آسمان­ها می بردند در آسمان سوم مردی را دیدم که نشسته است و یک پایش در مشرق و پای دیگرش در مغرب است، و لوحی در دست دارد که پیوسته در آن می نگرد و سر خویش را می جنباند، به جبرئیل گفتم این کیست؟ گفت: این فرشته مرگ (عزرائیل) است. (2)

روایت65.

عیون الاخبار: حسن بن علی علیه السلام گوید: شنیدم از جدّ بزرگوارم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که می­فرمود: در شبی که پروردگار مرا به معراج برد فرشته­ای را در میانه عرش دیدم که شمشیری از نور در دست او بود و با آن شمشیر بازی می­کرد چنان که علی بن ابی طالب علیه السلام با ذو الفقار بازی می­کرد

ص: 353


1- . عیون الاخبار : 179 - 180
2- . عیون الاخبار : 200

الْفَقَارِ وَ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ إِذَا اشْتَاقُوا (1) إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ نَظَرُوا إِلَی وَجْهِ ذَلِکَ الْمَلَکِ فَقُلْتُ یَا رَبِّ هَذَا أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ ابْنُ عَمِّی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَلَکٌ خَلَقْتُهُ عَلَی صُورَةِ عَلِیٍّ یَعْبُدُنِی فِی بُطْنَانِ عَرْشِی تُکْتَبُ حَسَنَاتُهُ وَ تَسْبِیحُهُ وَ تَقْدِیسُهُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).

بیان

قال الجزری فیه ینادی مناد من بطنان العرش أی من وسطه و قیل من أصله و قیل البطنان جمع بطن و هو الغامض من الأرض یرید من دواخل العرش.

«66»

ع، علل الشرائع أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ وَ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ مُؤْمِنِ الطَّاقِ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ وَ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمْ حَضَرُوهُ فَقَالَ یَا عُمَرَ بْنَ أُذَیْنَةَ مَا تَرَی (3) هَذِهِ النَّاصِبَةُ فِی أَذَانِهِمْ وَ صَلَاتِهِمْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ أُبَیَّ بْنَ کَعْبٍ الْأَنْصَارِیَّ رَآهُ فِی النَّوْمِ فَقَالَ علیه السلام کَذَبُوا وَ اللَّهِ إِنَّ دِینَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرَی فِی النَّوْمِ (4) وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ الْعَزِیزَ الْجَبَّارَ عَرَجَ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی سَمَائِهِ (5) سَبْعاً أَمَّا أُولَاهُنَّ فَبَارَکَ عَلَیْهِ صلی الله علیه و آله وَ الثَّانِیَةَ عَلَّمَهُ فِیهَا فَرْضَهُ وَ الثَّالِثَةَ (6) أَنْزَلَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ عَلَیْهِ مَحْمِلًا مِنْ نُورٍ فِیهِ أَرْبَعُونَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ النُّورِ کَانَتْ مُحْدِقَةً حَوْلَ الْعَرْشِ عَرْشُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی

ص: 354


1- فی المصدر: إذا اشتاقوا إلی وجه علیّ بن أبی طالب.
2- عیون أخبار الرضا: 272.
3- فی المصدر: ما تروی. و فی الکافی: ما تروی فی أذانهم و رکوعهم و سجودهم.
4- فی الکافی بعد ذلک زیادة هی: قال: فقال سدیر الصیرفی: جعلت فداک فأحدث لنا من ذلک ذکرا.
5- فی نسخة: عرج بنبیه سماواته السبع، و فی الکافی: إلی سماواته السبع.
6- خلا الکافی عن قوله: «و الثالثة» بل فیه: علمه فرضه فأنزل اللّه محملا.

و فرشتگان چون مشتاق علی بن ابی طالب علیه السلام می­شدند به آن فرشته نگاه می­کردند. پس من عرض کردم: ای پروردگار این برادر مو پسرعموی من علی بن ابی طالب علیه السلام است. فرمود: ای محمد این فرشته است که آن را به صورت علی آفریده ام و در میانه عرش مرا عبادت می­کند و حسنه و تسبیح و تقدیس او برای علی بن ابی طالب علیه السلام نوشته می شود تا روز قیامت. (1)

توضیح

جزری گوید: «فیه ینادی منادی من بطنان العرش» یعنی از وسط عرش. و گفته شده: از پایه و اصل عرش. و گفته شده: «البطنان» جمع بطن به معنای زمین فرو رفته و گود است. مقصود داخل عرش است.

روایت66.

علل الشرایع: از صباح مزنی و سدیر صیرفی و محمّد بن نعمان احول و عمر بن اذینه روایت شده که این چهار نفر محضر امام صادق علیه السّلام حاضر شدند، حضرت فرمودند: ای عمر بن اذینه، نظرت در باره اذانی که این گروه ناصبی ها می گویند و نمازی که می خوانند چیست؟ عرض کرد: فدایت شوم: ایشان می گویند: ابی بن کعب انصاری خدا را در خواب دیده و او این کیفیت را به ایشان تعلیم نموده. حضرت فرمودند: به خدا سوگند دروغ می گویند، خداوند تبارک و تعالی منزّه تر از آن است که در خواب دیده شود. و نیز فرمودند: خداوند عزیز جبّار نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را هفت بار به آسمان عروج داد در مرتبه اوّل برکت و توسعه بر او داد و در بار دوّم فرائض را بر او تعلیم فرمود و در دفعه سوّم خداوند عزیز جبّار محملی از نور که در آن چهل نوع از انواع نور بود بر وی نازل فرمود این نورها اطراف عرش خداوند تبارک و تعالی می گردیدند

ص: 354


1- . عیون الاخبار : 272

تَغْشَی أَبْصَارَ النَّاظِرِینَ أَمَّا وَاحِدٌ مِنْهَا فَأَصْفَرُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ اصْفَرَّتِ الصُّفْرَةُ وَ وَاحِدٌ مِنْهَا أَحْمَرُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ احْمَرَّتِ الْحُمْرَةُ وَ وَاحِدٌ مِنْهَا أَبْیَضُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ ابْیَضَّ الْبَیَاضُ وَ الْبَاقِی عَلَی عَدَدِ سَائِرِ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْأَنْوَارِ وَ الْأَلْوَانِ فِی ذَلِکَ الْمَحْمِلِ حَلَقٌ وَ سَلَاسِلُ مِنْ فِضَّةٍ فَجَلَسَ فِیهِ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا (1) فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَی أَطْرَافِ السَّمَاءِ ثُمَّ خَرَّتْ سُجَّداً فَقَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ مَا أَشْبَهَ هَذَا النُّورَ بِنُورِ رَبِّنَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَسَکَتَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ اجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ جَاءَتْ فَسَلَّمَتْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَفْوَاجاً ثُمَّ قَالَتْ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ أَخُوکَ قَالَ بِخَیْرٍ قَالَتْ فَإِنْ أَدْرَکْتَهُ (2) فَأَقْرِئْهُ مِنَّا السَّلَامَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ تَعْرِفُونَهُ فَقَالُوا کَیْفَ لَمْ نَعْرِفْهُ وَ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِیثَاقَکَ وَ مِیثَاقَهُ مِنَّا وَ إِنَّا لَنُصَلِّی عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِ ثُمَّ زَادَهُ أَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ النُّورِ لَا یُشْبِهُ شَیْ ءٌ مِنْهُ ذَلِکَ النُّورَ الْأَوَّلَ وَ زَادَهُ فِی مَحْمِلِهِ حَلَقاً وَ سَلَاسِلَ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَلَمَّا قَرُبَ مِنْ بَابِ السَّمَاءِ تَنَافَرَتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَی أَطْرَافِ السَّمَاءِ وَ خَرَّتْ سُجَّداً وَ قَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ مَا أَشْبَهَ هَذَا النُّورَ بِنُورِ رَبِّنَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَاجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ قَالَتْ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا مَعَکَ فَقَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ قَالُوا وَ قَدْ بُعِثَ قَالَ نَعَمْ قَالَ رَسُولُ

ص: 355


1- السماء الدنیا هی السماء الأولی، و الظاهر ممّا تقدم أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان فی السماء الثالثة، فکیف عرج من السماء الثالثة إلی السماء الأولی، فالظاهر أنّه وقع تحریف او زیادة من الرواة أو النسّاخ، هذا علی نسخة العلل، و أمّا علی نسخة الکافی الذی عرفت أنّه خال عن لفظة «الثالثة» فلا یرد اشکال و لا تهافت.
2- فی الکافی: إذا نزلت فأقرأه السلام، قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: أ فتعرفونه؟ قالوا:

و دیدگان ناظرین را از فرط روشنایی می پوشاندند.

یکی از این نورها زرد بود که رنگ زردی ناشی از آن است و یکی دیگر از آن­ها قرمز بود که رنگ قرمزی از آن پدید آمد و دیگری سفید بود که سفیدی اشیاء از آن به وجود آمده و باقی نورها به عدد سایر انوار و الوانی است که حق تعالی آفریده است. در این محمل حلقه ها و زنجیرهایی از نقره بود باری حضرت بر آن محمل نشسته و به آسمان دنیا عروج کردند فرشتگان به اطراف و اکناف آسمان پراکنده شدند و سپس به سجده افتاده و گفتند: سبّوح، قدّوس ربّنا و ربّ الملائکه و الرّوح بعد اضافه کردند: چقدر این نور شبیه به نور پروردگار ما است!!

پس از این کلام، جبرئیل علیه السّلام برای نفی تشبیهی که از کلام آن­ها استفاده می شود فرمود: اللّه کبر یعنی خدا بزرگ تر است از این که احدی به او شبیه باشد. فرشتگان ساکت شدند و درب های آسمان گشوده شد و فرشتگان اجتماع نمودند سپس محضر مبارک نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم مشرّف شده و فوج فوج جلو آمده و به آن سرور سلام نمودند بعد عرضه داشتند یا محمّد، برادرت چطور است؟ حضرت فرمودند: خوب می باشد. عرض کردند: وقتی به او رسیدی از طرف ما به او سلام نما. نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: آیا او را می شناسید؟ عرضه داشتند: چگونه او را نشناسیم و حال آنکه حق تعالی پیمان تو و او را از ما گرفته و ما بر تو و او صلوات فرستاده و طلب رحمت می کنیم.

سپس چهل نوع از انواع نورها که هیچ شباهتی به نور اوّل نداشتند را حق تعالی به آن­ها افزود و به حلقه ها و زنجیرهای محمل نیز اضافه فرمود سپس حق تعالی آن حضرت را به آسمان دوّم عروج داد، زمانی که آن جناب نزدیک درب آسمان رسید فرشتگان به اطراف آسمان پراکنده شده و به سجده افتاده و گفتند: سبّوح، قدّوس، ربّ الملائکة و الرّوح، سپس افزودند: چقدر این نور شبیه به نور پروردگار ما است!! جبرئیل علیه السّلام گفت: اشهد ان لا اله الّا اللَّه، اشهد ان لا اله الّا اللَّه، پس از آن فرشتگان اجتماع کرده و درب های آسمان گشوده شد و گفتند: ای جبرئیل، این کیست که با تو می باشد؟ جبرئیل فرمود: این حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم است. فرشتگان گفتند: آیا مبعوث شده است؟ جبرئیل فرمود: بلی. رسول خدا

ص: 355

اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجُوا إِلَیَّ شِبْهَ الْمَعَانِیقِ فَسَلَّمُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا أَقْرِئْ أَخَاکَ السَّلَامَ فَقُلْتُ هَلْ تَعْرِفُونَهُ قَالُوا نَعَمْ وَ کَیْفَ لَا نَعْرِفُهُ وَ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَکَ وَ مِیثَاقَهُ وَ مِیثَاقَ شِیعَتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ عَلَیْنَا وَ إِنَّا لَنَتَصَفَّحُ وُجُوهَ شِیعَتِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ (1) خَمْساً یَعْنُونَ فِی وَقْتِ کُلِّ صَلَاةٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ زَادَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ النُّورِ لَا تُشْبِهُ الْأَنْوَارَ الْأُوَلَ وَ زَادَنِی حَلَقاً وَ سَلَاسِلَ ثُمَّ عَرَجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَی أَطْرَافِ السَّمَاءِ وَ خَرَّتْ سُجَّداً وَ قَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ مَا هَذَا النُّورُ الَّذِی یُشْبِهُ نُورَ رَبِّنَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَاجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ قَالَتْ مَرْحَباً بِالْأَوَّلِ وَ مَرْحَباً بِالْآخِرِ وَ مَرْحَباً بِالْحَاشِرِ وَ مَرْحَباً بِالنَّاشِرِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیٍّ خَیْرِ الْوَصِیِّینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلَّمُوا عَلَیَّ وَ سَأَلُونِی عَنْ عَلِیٍّ أَخِی فَقُلْتُ هُوَ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَتِی أَ وَ تَعْرِفُونَهُ فَقَالُوا نَعَمْ کَیْفَ لَا نَعْرِفُهُ وَ قَدْ نَحُجُّ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً وَ عَلَیْهِ رَقٌّ أَبْیَضُ فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ وَ شِیعَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّا لَنُبَارِکُ عَلَی رُءُوسِهِمْ بِأَیْدِینَا (2) ثُمَّ زَادَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ النُّورِ لَا تُشْبِهُ شَیْئاً مِنْ تِلْکَ الْأَنْوَارِ الْأُوَلِ وَ زَادَنِی حَلَقاً وَ سَلَاسِلَ (3) ثُمَّ عَرَجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَلَمْ تَقُلِ الْمَلَائِکَةُ شَیْئاً وَ سَمِعْتُ دَوِیّاً کَأَنَّهُ فِی الصُّدُورِ وَ اجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ فَفُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ خَرَجَتْ إِلَی مَعَانِیقَ (4) فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی

ص: 356


1- فی الکافی: فی کل یوم و لیلة خمسا.
2- فی الکافی: و انا لنبارک علیهم کل یوم و لیلة خمسا: یعنون فی وقت کل صلاة و یمسحون رءوسهم بأیدیهم.
3- زاد فی الطبعة الحروفیة: ثم زادنی حلقا و سلاسل و الکافی خال عن هذا و من «و زادنی حلقا و سلاسل».
4- فی الکافی: شبه المعانیق.

صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: فرشتگان به سرعت به طرف من آمده و سلام کرده و گفتند: به برادرت سلام ما را برسان. حضرت می فرمایند: به ایشان گفتم: آیا او را می شناسید؟ گفتند: آری، چگونه آن حضرت را نشناسیم و حال آنکه خداوند پیمان شما و او و شیعه او را تا روز قیامت از ما گرفته است و ما در هر روز پنج بار (مقصود در هر یک از اوقات نماز می باشد) به صورت های شیعیان آن حضرت نظر می افکنیم.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: سپس پروردگارم چهل نوع از انواع نور را برایم افزود که اصلا به انوار اوّلی شباهت نداشتند چنانچه حلقه ها و زنجیرهای دیگری بر آنچه قبلا یاد شد افزود. سپس مرا به آسمان سوّم عروج داد، فرشتگان این آسمان به اطراف پراکنده شده و به سجده افتاده و گفتند: سبّوح، قدّوس، ربّ الملائکة و الرّوح، سپس اضافه کردند: این چه نوری است که شبیه نور پروردگارمان است، جبرئیل پس از استماع این کلام گفت: اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه، اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه.

فرشتگان اجتماع کرده و درب های آسمان گشوده شد فرشتگان گفتند: آفرین به اوّل و ابتدائت از حیث خلقت و رتبه و آفرین به پایانت از جهت ظهور و بعثت و آفرین به کسی که زمان امّتش متّصل به حشر است و آفرین به کسی که پیش از خلق خلائق آفریده شد و تمام حسابها با او است یعنی محمّد خاتم النبیین و علی خیر الوصیین. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: به من سلام کرده و از برادرم علی علیه السّلام پرسیدند؟ گفتم: او در زمین خلیفه و جانشین من است، مگر او را می شناسید؟ گفتند: آری، چگونه او را نشناسیم و حال آنکه در هر سال یک بار بیت المعمور را زیارت کرده و بر روی آن جلد و پارچه نازک سفیدی است که اسم محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و علی و حسن و حسین و ائمه و شیعیان تا روز قیامت نوشته شده و ما با دستهایمان بر سرهای ایشان کشیده و تبرک می جوییم.

سپس پروردگارم چهل نوع از انواع نور که با هیچ یک از انوار اوّل شبیه نبود برایم افزود و حلقه ها و زنجیرها را نیز اضافه کرد. سپس مرا به آسمان چهارم عروج داد در این آسمان فرشتگان هیچ نگفتند و صدایی شنیدم از ایشان که گویا در سینه ها حبس بود، باری آن­ها اجتماع کرده و درب های آسمان گشوده شد و به سرعت به طرف من شتافتند، جبرئیل علیه السّلام گفت: حیّ علی الصّلوة، حیّ علی

ص: 356

الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ صَوْتَیْنِ مَقْرُونَیْنِ (1) بِمُحَمَّدٍ تَقُومُ الصَّلَاةُ وَ بِعَلِیٍّ الْفَلَاحُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ هِیَ لِشِیعَتِهِ أَقَامُوهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ اجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالُوا لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَیْنَ تَرَکْتَ أَخَاکَ وَ کَیْفَ هُوَ فَقَالَ لَهُمْ أَ تَعْرِفُونَهُ فَقَالُوا نَعَمْ نَعْرِفُهُ وَ شِیعَتَهُ وَ هُوَ نُورٌ حَوْلَ عَرْشِ اللَّهِ وَ إِنَّ فِی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ لَرَقّاً (2) مِنْ نُورٍ فِیهِ کِتَابٌ مِنْ نُورٍ فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ شِیعَتِهِمْ (3) لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلٌ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ إِنَّهُ لَمِیثَاقُنَا الَّذِی أُخِذَ عَلَیْنَا وَ إِنَّهُ لَیُقْرَأُ عَلَیْنَا فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ فَسَجَدْتُ لِلَّهِ شُکْراً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا أَطْنَابُ (4) السَّمَاءِ قَدْ خُرِقَتْ وَ الْحُجُبُ قَدْ رُفِعَتْ ثُمَّ قَالَ لِی طَأْطِئْ رَأْسَکَ وَ انْظُرْ مَا تَرَی فَطَأْطَأْتُ رَأْسِی فَنَظَرْتُ إِلَی بَیْتِکُمْ هَذَا- (5) وَ حَرَمِکُمْ هَذَا فَإِذَا هُوَ مِثْلُ حَرَمِ ذَلِکَ الْبَیْتِ یَتَقَابَلُ لَوْ أَلْقَیْتُ شَیْئاً مِنْ یَدِی لَمْ یَقَعْ إِلَّا عَلَیْهِ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْحَرَمُ وَ أَنْتَ الْحَرَامُ وَ لِکُلِّ مِثْلٍ مِثَالٌ ثُمَّ قَالَ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ مُدَّ یَدَکَ فَیَتَلَقَّاکَ مَا یَسِیلُ مِنْ سَاقِ عَرْشِیَ الْأَیْمَنِ فَنَزَلَ الْمَاءُ فَتَلَقَّیْتُهُ بِالْیَمِینِ (6) فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ أَوَّلُ الْوُضُوءِ بِالْیُمْنَی ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ خُذْ ذَلِکَ فَاغْسِلْ بِهِ وَجْهَکَ وَ عَلَّمَهُ غَسْلَ الْوَجْهِ فَإِنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَنْظُرَ إِلَی عَظَمَتِی وَ إِنَّکَ طَاهِرٌ ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَیْکَ الْیَمِینَ وَ الْیَسَارَ وَ عَلَّمَهُ ذَلِکَ فَإِنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَتَلَقَّی بِیَدَیْکَ کَلَامِی وَ امْسَحْ بِفَضْلِ مَا فِی یَدَیْکَ مِنَ الْمَاءِ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ إِلَی کَعْبَیْکَ وَ عَلَّمَهُ الْمَسْحَ بِرَأْسِهِ وَ

ص: 357


1- فی الکافی: صوتان مقرونان معروفان، و هو خال: عن قوله: بمحمد تقوم الصلاح، و بعلی الفلاح.
2- فی نسخة: لوحا.
3- فی الکافی: و شیعتهم إلی یوم القیامة.
4- فی الکافی: أطباق السماء.
5- فی الکافی: الی بیت مثل بیتکم هذا و حرم مثل حرم هذا البیت لو القیت اه.
6- فی الکافی: ثم أوحی اللّه الی: یا محمّد ادن من صاد فاغسل مساجدک و طهرها و صل لربک.

الصّلوة، حیّ علی الفلاح، حیّ علی الفلاح. پس از او فرشتگان با دو آواز مقرون به هم گفتند: بمحمّد تقوم الصّلوة (به حضرت ختمی مرتبت نماز قائم است) و بعلیّ الفلاح (یعنی به حضرت علوی صلوات اللَّه علیه رستگاری وابسته است). جبرئیل فرمود: قد قامت الصّلوة، قد قامت الصّلوة. فرشتگان گفتند: نماز تعلق دارد به شیعیان علی علیه السّلام که تا روز قیامت آن را بپا می دارند. سپس فرشتگان اجتماع کرده و به نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم عرض کردند: برادرت را کجا گذاردی و چطور می باشد؟ حضرت به ایشان فرمود: آیا او را می شناسید؟ عرضه داشتند: آری او و شیعیانش را می شناسیم، او (یعنی علی علیه السّلام) نوری است که اطراف عرش خدا می باشد و در بیت المعمور پارچه و جلد رقیق و نازکی از نور هست که با خط نور در آن نام محمّد و علی و حسن و حسین و ائمه و شیعیانشان بدون این که نام یکی از ایشان کم یا زیاد شده باشد نوشته شده است، میثاق و پیمان حضرتش را از ما گرفته اند و در هر روز جمعه بر ما قرائتش می نمایند، پس من به سجده شکر افتادم. حق تعالی فرمود: ای محمّد سر خود را بالا کن. من سر بالا نمودم، طبقات آسمان را دیدم که از هم شکافته و پرده ها برداشته شده است، سپس به من فرمود: سر پایین کن و ببین چه می بینی. من سرم را پایین کرده نظرم به بیت و حرم شما افتاد که مانند بیت المأموری که در آن بودم می باشد، بیت المأمور دقیقا مقابل بیت و حرم شما قرار داشت به طوری که اگر من چیزی را از دستم می انداختم در حرم و بیت می افتاد باری حق تعالی به من فرمود: ای محمّد! این حرم است و تو حرام می باشی، یعنی احترام بیت به خاطر حرمت تو است و برای هر مثلی، مثالی می باشد یعنی هر چیزی در زمین مثالی در آسمان دارد.

پس از آن به من فرمود: ای محمّد، دستت را دراز کن پس برخورد می کنی با آبی که از طرف راست عرش جاری است، پس آب فرو ریخت و من با دست راست با آن برخورد نمودم از این جهت است که اوّلین فعل در وضوء برداشتن آب با دست راست می باشد، سپس پروردگارم فرمود: آب را بگیر و با آن صورتت را بشوی (امام صادق علیه السّلام فرمود: البته حق تعالی شستن صورت را در وضوء همان جا به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تعلیم فرمود) زیرا تو می خواهی با این دو دستت با کلام من مواجه شوی. سپس با رطوبت زیادی در دو دستت سر و پاس خود را تا روی برآمدگی پاها مسح کن امام صادق علیه السّلام فرمود: البته حق تعالی مسح سر و پاها را همان جا به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تعلیم نمود و فرمود: من می خواهم که تو سرت را مسح کنی و باقی بدارمت و امّا مسح

ص: 357

رِجْلَیْهِ وَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَمْسَحَ رَأْسَکَ وَ أُبَارِکَ عَلَیْکَ فَأَمَّا الْمَسْحُ عَلَی رِجْلَیْکَ فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُوطِئَکَ مَوْطِئاً لَمْ یَطَأْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یَطَؤُهُ أَحَدٌ غَیْرُکَ فَهَذَا عِلَّةُ الْوُضُوءِ وَ الْأَذَانِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اسْتَقْبِلِ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ وَ هُوَ بِحِیَالِی وَ کَبِّرْنِی بِعَدَدِ حُجُبِی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ التَّکْبِیرُ سَبْعاً لِأَنَّ الْحُجُبَ سَبْعَةٌ وَ افْتَتِحِ الْقِرَاءَةَ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْحُجُبِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ الِافْتِتَاحُ سُنَّةً وَ الْحُجُبُ مُطَابِقَةً ثَلَاثاً بِعَدَدِ النُّورِ الَّذِی نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلِذَلِکَ کَانَ الِافْتِتَاحُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَانَ التَّکْبِیرُ سَبْعاً وَ الِافْتِتَاحُ ثَلَاثاً (1) فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّکْبِیرِ وَ الِافْتِتَاحِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْآنَ وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ السُّورَةِ ثُمَّ قَالَ لَهُ احْمَدْنِی فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی نَفْسِهِ شُکْراً فَقَالَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ قَطَعْتَ حَمْدِی فَسَمِّ بِاسْمِی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ فِی الْحَمْدِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مَرَّتَیْنِ فَلَمَّا بَلَغَ وَ لَا الضَّالِّینَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ شُکْراً فَقَالَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ قَطَعْتَ ذِکْرِی فَسَمِّ بِاسْمِی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بَعْدَ الْحَمْدِ فِی اسْتِقْبَالِ السُّورَةِ الْأُخْرَی فَقَالَ لَهُ اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ کَمَا أَنْزَلْتُ فَإِنَّهَا نِسْبَتِی وَ نَعْتِی ثُمَّ طَأْطِئْ یَدَیْکَ وَ اجْعَلْهُمَا عَلَی رُکْبَتَیْکَ فَانْظُرْ إِلَی عَرْشِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرْتُ إِلَی عَظَمَةٍ ذَهَبَتْ لَهَا نَفْسِی وَ غُشِیَ عَلَیَّ فَأُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ لِعِظَمِ مَا رَأَیْتُ فَلَمَّا قُلْتُ ذَلِکَ تَجَلَّی الْغَشْیُ عَنِّی حَتَّی قُلْتُهَا سَبْعاً أُلْهِمَ ذَلِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی نَفْسِی کَمَا کَانَتْ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ فِی الرُّکُوعِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ (2)

ص: 358


1- فی الکافی: و الحجب متطابقة بینهن بحار النور، و ذلک النور الذی أنزله اللّه علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله فمن أجل ذلک صار الافتتاح ثلاث مرّات لافتتاح الحجب ثلاث مرّات.
2- فی الکافی: ثم أوحی اللّه إلیه: اقرأ یا محمّد نسبة ربک تبارک و تعالی: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و ساق السورة إلی آخرها، ثمّ قال: ثم امسک عنه الوحی، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

بر پاهایت، به خاطر آن است که می خواهم قدم هایت را جایی بگذارم که نه پیش از تو و نه بعد از تو کسی آن جا قدم نگذاشته و نخواهد گذاشت. تا اینجا حدیث علّت وضوء و اذان را شرح و توضیح داد.

سپس حقّ عزّ و جل فرمود: ای محمّد رو به حجر الاسود که در مقابلم هست نما و به عدد حجابهایم (تعداد آن­ها هفت تا است) مرا با گفتن تکبیر به بزرگی یاد نما و از اینجاست که تکبیرات افتتاحیه هفت تا است چه آنکه حجابها همان طوری که اشاره شد هفت تا می باشند و پس از انقطاع حجب قرائت را شروع نما و از اینجا است که افتتاح سنّت شده و حجبی که طبق طبق روی هم قرار گرفته اند سه تا بوده به عدد نوری که بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نازل گردید، یعنی سه مرتبه از این رو افتتاح سه مرتبه بوده و تکبیر هفت مرتبه می باشد. و وقتی از تکبیر و افتتاح فارغ شده خداوند عزّ و جل فرمود: آلان به من رسیدی پس اسم مرا یاد کن: حضرت فرمود: بسم اللَّه الرحمن الرحیم و به همین خاطر در اوّل هر سوره گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مشروع گردید سپس حق تعالی به آن حضرت فرمود: مرا ستایش کن. حضرت عرضه داشت: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: شکرا. بلافاصله حق تعالی فرمود: ای محمّد، حمد و ستایش مرا با گفتن (شکرا) قطع کردی پس دوباره اسم مرا ببر و به همین خاطر در سوره حمد عبارت «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» دو مرتبه گفته می شود و وقتی به «و لا الضّالّین» رسید نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ شکرا (یعنی در مقام شکر این عبارت را فرمود) خدای عزیز جبار فرمود: ذکر مرا قطع کردی پس اسمم را یاد کن. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: بسم اللَّه الرحمن الرحیم و به خاطر همین بعد از حمد ابتداء سوره بعدی گفتن بسم اللَّه الرحمن الرحیم مشروع گردید، پس از آن حق تعالی به حضرت فرمود: بخوان: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ تا آخر به همان نحوی که نازل گردیده چه آنکه این سوره نسبت و نعت و اوصاف مرا بیان می کند. سپس دو دستت را پایین آور و بر دو کاسه زانوهایت قرار بده و پس از آن به عرش من بنگر. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می فرماید: به بزرگی عرش نگریستم روحم طیران کرد و حالت غش بر من عارض شد پس الحام شدم به این که بگویم: سبحان ربی العظیم و بحمده، به خاطر آن عظمتی که دیده بودم، باری وقتی این کلام را گفتم حالت غش از من بطرف شد تا جایی که آن را هفت بار گفتم (البته نسبت به هفت بار نیز الحام شدم) باری به نفس و روحم مراجعه نموده و همان طوری که قبلا بودم، گردیدم و به همین جهت گفتن سبحان ربی العظیم و بحمده در رکوع مشروع گردید.

بعد حق عزّ و جلّ فرمود: سر را بردار من سر برداشتم نظرم به چیزی افتاد که عقل از سرم پرید پس بلافاصله با صورت و دو دست به زمین رفته و الحام شدم که بگویم: سبحان ربی الاعلی و بحمده و این به خاطر علو و بلندی چیزی بود که دیدم: ذکر مزبور را هفت بار گفتم و هر بار که می گفتم اندکی به حال آمده و حالت غش از من دور می شد باری پس از اتمام هفت بار نشستم، پس در سجود گفتن: سبحان ربی الاعلی و بحمده و نیز نشستن بین دو سجده که حضرت آن را به منظور استراحت از غش و علو و بزرگی آنچه دیده بودند انجام دادند مشروع گردید.

ص: 358

فَقَالَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَنَظَرْتُ إِلَی شَیْ ءٍ ذَهَبَ مِنْهُ عَقْلِی فَاسْتَقْبَلْتُ الْأَرْضَ بِوَجْهِی وَ یَدَیَّ فَأُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ لِعُلُوِّ مَا رَأَیْتُ فَقُلْتُهَا سَبْعاً فَرَجَعْتُ إِلَی نَفْسِی کُلَّمَا قُلْتُ وَاحِدَةً فِیهَا تَجَلَّی عَنِّی الْغَشْیُ فَقَعَدْتُ فَصَارَ السُّجُودُ فِیهِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ وَ صَارَتِ الْقَعْدَةُ بَیْنَ السَّجْدَتَیْنِ اسْتِرَاحَةً مِنَ الْغَشْیِ وَ عُلُوِّ (1) مَا رَأَیْتُ فَأَلْهَمَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَالَبَتْنِی نَفْسِی أَنْ أَرْفَعَ رَأْسِی فَرَفَعْتُ فَنَظَرْتُ إِلَی ذَلِکَ الْعُلْوِ فَغُشِیَ عَلَیَّ فَخَرَرْتُ لِوَجْهِی وَ اسْتَقْبَلْتُ الْأَرْضَ بِوَجْهِی وَ یَدَیَّ وَ قُلْتُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ فَقُلْتُهَا سَبْعاً ثُمَّ رَفَعْتُ رَأْسِی فَقَعَدْتُ قَبْلَ الْقِیَامِ لِأُثَنِّیَ النَّظَرَ فِی الْعُلْوِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَتْ سَجْدَتَیْنِ وَ رَکْعَةً وَ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ الْقُعُودُ قَبْلَ الْقِیَامِ قَعْدَةً خَفِیفَةً ثُمَّ قُمْتُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأِ الْحَمْدَ فَقَرَأْتُهَا مِثْلَ مَا قَرَأْتُهَا أَوَّلًا ثُمَّ قَالَ لِی اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فَإِنَّهَا نِسْبَتُکَ وَ نِسْبَةُ أَهْلِ بَیْتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ رَکَعْتُ فَقُلْتُ فِی الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ مِثْلَ مَا قُلْتُ أَوَّلًا (2) وَ ذَهَبْتُ أَنْ أَقُومَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اذْکُرْ مَا أَنْعَمْتُ عَلَیْکَ وَ سَمِّ بِاسْمِی فَأَلْهَمَنِی اللَّهُ أَنْ قُلْتُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی کُلُّهَا لِلَّهِ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ صَلِّ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ فَقُلْتُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی وَ قَدْ فَعَلَ ثُمَّ الْتَفَتُّ فَإِذَا أَنَا بِصُفُوفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ

ص: 359


1- هکذا فی المصدر أیضا، و الکافی خال عنه، و سیأتی من المصنّف احتمال فی تصحیحه. و یحتمل أن یکون عطفا علی قوله: من الغشی، أی استراحة من الغشی، و استراحة من علوما رأیت، أی ممّا دخلنی من علو ما رأیت.
2- زاد فی الکافی: ثم سجد سجدة واحدة فلما رفع رأسه تجلت له العظمة فخر ساجدا من تلقاء نفسه، لا لامر امر به فسبح ایضا، ثمّ أوحی اللّه إلیه: ارفع رأسک یا محمد، ثبتک ربک، فلما ذهب لیقوم قیل: یا محمّد اجلس، فجلس فأوحی اللّه إلیه: یا محمّد إذا ما انعمت علیک فسم باسمی فالهم ان قال.

سپس پروردگارم به من الهام فرمود و خواست که سر را بالا کنم، پس سر را بالا کرده و آن علو و بلندمرتبگی را که دیدم حالت غش به من دست داد پس به رو افتاده و صورت و دستهایم را رو به زمین قرار داده و گفتم سبحان ربی الاعلی و بحمده، این ذکر را هفت بار گفتم و سپس سر را بلند کرده و پیش از آنکه بایستم نشستم تا دو باره به علو و بلندمرتبگی حضرتش نظر افکنم، و به خاطر همین دو سجده از یک رکعت جعل گردید و نیز به همین جهت نشستن خفیف پیش از برخاستن مشروع شد.

پس از آن ایستادم، حق عزّ و جل فرمود: یا محمّد سوره حمد را بخوان، پس آن را به همان نحوی که اوّل خوانده بودم، خواندم، پس از آن فرمود: بخوان: إِنَّا أَنْزَلْناهُ ... زیرا این سوره نسبت تو و اهل بیت تو تا روز قیامت را بیان می کند، پس از آن به رکوع رفتم و در رکوع و سجودش همان ذکرهایی را که اوّل گفته بودم، گفتم و پس از آن خواستم که برخیزم پروردگار متعال فرمود: ای محمّد نعمت هایی که به تو دادم را به یاد آور و اسم مرا ببر حق تبارک و تعالی به من الهام نمود که بگویم: بسم اللَّه، لا اله الّا اللَّه، و الاسماء الحسنی کلّها للَّه. پس به من فرمود: یا محمّد بعد از این درود بر خود و اهل بیتت بفرست. من گفتم: صلّی اللَّه علیّ و علی اهل بیتی، و خداوند هم خواسته مرا انجام داد یعنی رحمت بر من و اهل بیتم فرستاد سپس ملتفت شدم خود را در صفوف فرشتگان ص: 359

وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ سَلِّمْ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَنَا السَّلَامُ وَ التَّحِیَّةُ وَ الرَّحْمَةُ وَ الْبَرَکَاتُ أَنْتَ وَ ذُرِّیَّتُکَ ثُمَّ أَمَرَنِی رَبِّیَ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ أَنْ لَا أَلْتَفِتَ یَسَاراً وَ أَوَّلُ سُورَةٍ (1) سَمِعْتُهَا بَعْدَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَانَ السَّلَامُ مَرَّةً وَاحِدَةً تُجَاهَ الْقِبْلَةِ وَ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ التَّسْبِیحُ فِی السُّجُودِ وَ الرُّکُوعِ شُکْراً وَ قَوْلُهُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ سَمِعْتُ ضَجَّةَ الْمَلَائِکَةِ فَقُلْتُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَتِ الرَّکْعَتَانِ الْأَوَّلَتَانِ کُلَّمَا حَدَثَ فِیهَا حَدَثٌ کَانَ عَلَی صَاحِبِهَا إِعَادَتُهَا (2) وَ هِیَ الْفَرْضُ الْأَوَّلُ وَ هِیَ أَوَّلُ مَا فُرِضَتْ عِنْدَ الزَّوَالِ یَعْنِی صَلَاةَ الظُّهْرِ (3).

کا، الکافی علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عنه علیه السلام مثله (4)

بیان

قوله فیه أربعون نوعا من أنواع النور یحتمل أن یکون المراد الأنوار الصوریة أو الأعم منها و من المعنویة و أما نفرة الملائکة فلغلبة النور علی أنوارهم و عجزهم عن إدراک الکمالات المعنویة التی أعطاها الله تعالی نبینا صلی الله علیه و آله و یؤیده

قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِی مَعَ اللَّهِ وَقْتٌ لَا یَسَعُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.

و یؤید المعنویة قول الملائکة ما أشبه هذا النور بنور ربنا و علی تقدیر أن یکون المراد الصوریة فالمعنی ما أشبه هذا النور بنور خلقه الله فی العرش و علی التقدیرین لما کان کلامهم و فعلهم موهما لنوع من التشبیه قال جبرئیل الله أکبر لنفی تلک المشابهة أی أکبر من أن یشبهه أحد أو یعرفه.

و قال الجزری سبوح قدوس یرویان بالضم و الفتح أقیس و الضم أکثر

ص: 360


1- فی الکافی: و اول آیة سمعها بعد قل هو اللّه أحد و انا أنزلناه آیة أصحاب الیمین و أصحاب الشمال.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره الضمائر کلها مفردة، و فی الکافی کلها مثناة.
3- علل الشرائع: 112 و 113.
4- فروع الکافی 1: 135- 137.

و انبیاء یافتم، پروردگارم فرمود: یا محمّد، سلام بده گفتم: السّلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته. حق تعالی فرمود: ای محمّد من محققا سلام و تحیّت بوده و رحمت و برکات تو و ذریّه تو می باشد، پس از آن امر فرمود که به سمت چپ توجه نکنم.

و اوّلین سوره ای که بعد از قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ شنیدم، إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بود، باری به خاطر آنچه گفته شد سلام را یک بار می دهند و در آن حال صورت باید به طرف قبله باشد و نیز به جهت آنچه ذکر شد تسبیح و در رکوع و سجود به عنوان شکر بجا آورده می شود.

و امّا «سمع اللَّه لمن حمده» گفتم آن به خاطر این جهت مشروع گردید که نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند از رکوع که سر برداشتم صدای ضجّه و ناله فرشتگان را شنیدم، گفتم: سمع اللَّه لمن حمده بالتسبیح و التهلیل و به جهت کلّ آنچه بیان داشتیم است که هر گاه در دو رکعت اوّل و دوّم نماز حدثی حادث شود و خللی اتّفاق بیفتد مصلّی باید نمازش را اعاده کند و این دو رکعت فرض اوّل محسوب می شود و آن در وقت زوال یعنی نماز ظهر واجب گردید. (1)

کافی: ابن اذینه از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (2)

توضیح

«فیه اربعون نوعا من انواع النور» ممکن است مقصود، نورهای مادی یا چیزی عام­تر از نورهای مادی و نورهای معنوی باشد. و اما پراکنده شدن فرشتگان به سبب غلبه پیدا کردن آن نور بر نورهای آنان، و ناتوانی­شان از درک کمالات معنوی­ای است که خداوند متعال به پیامبرمان عطا فرمود. این فرموده خداوند آن را تایید می­کند: «من همراه با خدا اوقاتی دارم که هیچ فرشته مقرّ و هیچ پیامبر مرسل و هیچ بنده مؤمنی که خداوند قلب او را به ایمان آزموده است، تاب و تحمل آن را ندارد.» و این سخن فرشتگان که گفتند: این نور چقدر شبیه نور پروردگار ما است. معنوی بودن آن را تایید می­کند. و با یک تقدیر می­توان مقصود از آن را نورهای مادی در نظر گرفت، و معنایش به این صورت است که: این نور چقدر شبیه نوری است که خداوند در عرش خلق کرده است. بنا بر دو تقدیر، از سخن فرشتگان، گمان تشبیه برداشت نمی­شود. جبرئیل برای نفی این مشابهت گفت: الله اکبر. یعنی خداوند بزرگ­تر از آن است که کسی شبیه او باشد یا کسی او را بشناسد.

جزری گوید: «سبّوح قدّوس» با ضمه روایت شده­اند اما با فتحه قیاسی­تر است و با ضمه

ص: 360


1- . علل الشرایع : 112 - 113
2- . فروع کافی 1 : 135 - 137

استعمالا و هو من أبنیة المبالغة و المراد بهما التنزیه و قال فیه فانطلقنا إلی الناس معانیق أی مسرعین و قال الفیروزآبادی المعناق الفرس الجید العنق و الجمع المعانیق انتهی.

أقول: العنق بالتحریک ضرب من سیر الدابة و هو سیر مسبطر و هو المراد هنا و التشبیه من الإسراع قوله بالأول أی خلقا و رتبة قوله بالآخر أی بعثة و قد مر تفسیر الحاشر و الناشر مثله أو المراد به ناشر العلوم و الخیرات و الرق بالفتح و الکسر جلد رقیق یکتب فیه و الصحیفة البیضاء و دوی الریح و الطائر و النحل صوتها قوله مقرونین أی متقاربین فی المعنی فإن الصلاة سبب للفلاح و یحتمل أن تکون الفقرتان اللتان بعدها تفسیرا للاقتران و فی الکافی صوتان مقرونان و هو أظهر و الضمیر فی قوله لشیعته راجع إلی الرسول صلی الله علیه و آله أو إلی علی علیه السلام و الأخیر أظهر فالمراد أن صلاة غیر الشیعة غیر متقبلة قوله أطناب السماء لعله کنایة عن الأطباق و الجوانب.

قال الجزری فیه ما بین طنبی المدینة أحوج منی إلیها أی ما بین طرفیها و الطنب أحد أطناب الخیمة فاستعاره للطرف و الناحیة انتهی.

و فی الکافی أطباق السماء.

أقول: یحتمل أن یکون خرق الأطناب و الحجب من تحته صلی الله علیه و آله (1) أو من فوقه أو منهما معا و أن یکون هذا فی السماء الرابعة أو بعد عروجه إلی السابعة و الأخیر أوفق بما بعده فعلی الأول خرق الحجب من تحته لینظر إلی الکعبة و علی الثانی لینظر إلی الکعبة و إلی البیت المعمور معا فوجدهما متحاذیین متطابقین متماثلین و لذا قال و لکل مثل مثال أی کل شی ء فی الأرض له مثال فی السماء فعلی الثانی یحتمل أن یکون الصلاة تحت العرش محاذیا للبیت المعمور أو بعد نزوله فی البیت المعمور و علی التقدیرین استقبال الحجر مجاز أی استقبل ما یحاذیه أو یشاکله قوله و أنت الحرام أی المحترم المکرم و لعله إشارة إلی أن حرمة البیت إنما هی لحرمتک.

ص: 361


1- سیأتی فی الحدیث 77: أن الحجب انخرقت حتّی نظر الی الأرض و کلم مع علیّ علیه السلام فاعلمه أنّه خلیفته من عند اللّه عزّ و جلّ.

استعمال بیشتری دارند و از وزن­های مبالغه بود و مقصود از آن منزّه گردانیدن است. و گوید: «و انطلقتا الی الناس معانیق» یعنی شتابان. و فیروزآبادی گوید: «المعناق» اسبی است که گردن خوبی دارد و جمع آن «المعانیق» است. پایان سخن.

می­گویم: «العنَق» با حروف متحرک نوعی از راه رفتن چهارپا است و آن حرکت شتابان است. و همین معنی در اینجا مدّ نظر است و وجه شبه در شتافتن است. سخن او: «بالاولّ» یعنی از لحاظ آفرینش و مرتبه. «بالآخر» یعنی از نظر بعثت. پیش­تر معنای «الحاشر» بیان شد و «الناشر» نیز مانند آن است و مقصود از آن: پخش کننده علوم و خیرات است. «الرقّ» با فتحه و کسره: پوست نازکی است که بر آن می­نویسند. و به معنای صفحه سفید نیز می­باشد. «دویّ الریح و الطائر و النحل» یعنی صدای باد و پرنده و زنبور. «مقرونین» یعنی در معنا نزدیک به هم­اند زیرا نماز موجب رستگاری است. و ممکن است دو عبارت پس از آن تفسیر و توضیحی برای مقرون بودن آن نماز و رستگاری باشد. در کافی «صوتان مقرونان» آمده که آشکارتر است. و مرجع ضمیر در «لشیعته» رسول صلی الله علیه و آله و سلم، یا علی علیه السلام است که وجه آشکار، معنای دوم است. پس مقصود این است که نماز غیر شیعه قبول نمی­شود. سخن او: «اطناب السماء» شاید کنایه از طبقات و کرانه­های آسمان باشد.

جزری گوید: «فیه ما بین طنبی المدینۀ احوج منّی الیها» یعنی ما بین دو طرف مدینه. و «الطنب» یکی از طناب­های خیمه است که برای طرف و ناحیه استعاره شده است. پایان سخن.

در کافی «اطباق السماء» آمده است.

می­گویم: ممکن است پاره شدن کرانه­ها و حجاب­های آسمان از زیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا از بالا، یا هم از زیر و هم از بالای آن حضرت باشد. و این امر در آسمان چهارم، یا پس از بالا رفتنش از آسمان چهارم باشد، که معنای دوم با ما بعد آن دقیق­تر است. بر اساس معنای اول، حجاب­ها از زیر آن حضرت پاره شده است تا به کعبه بنگرد، و بنا بر معنای دوم، تا پیامبر همزمان به کعبه و بیت معمور بنگرد. و دید که آن­ها روبه رو و مطابق و شبیه به یکدیگر هستند. و از این جهت فرمود: برای هر چیز مثالی است، یعنی هر چیز در زمین مثالی در آسمان دارد. و بر اساس معنای دوم ممکن است نماز در زیر عرش مساوی با بیت معمور باشد یا پس از آنکه به بیت معمور پایین آمد. و بنا بر دو تقدیر، رو کردن به حجر مجاز است یعنی: به سوی چیزی که روبه رو (مساوی) یا مشابه حجر است، رو کرد. «انت الحرام» یعنی محترم و مُکَرّم. و شاید اشاره به این دارد که حرمت بیت، به خاطر حرمت توست.

ص: 361

أقول: فی الکافی هنا زیادة هکذا فرفعت رأسی فإذا أطباق السماء قد خرقت و الحجب قد رفعت ثم قیل لی طأطئ رأسک انظر ما تری فطأطأت رأسی فنظرت إلی بیت مثل بیتکم هذا و حرم مثل حرم هذا البیت لو ألقیت شیئا من یدی لم یقع إلا علیه فقیل لی یا محمد إن هذا الحرم و أنت الحرام و لکل مثل مثال ثم أوحی الله إلی یا محمد ادن من صاد و اغسل مساجدک و طهرها و صل لربک فدنا رسول الله صلی الله علیه و آله من صاد و هو ماء یسیل من ساق العرش الأیمن فتلقی رسول الله صلی الله علیه و آله الماء بیده الیمنی فمن أجل ذلک صار الوضوء بالیمین ثم ساق الحدیث إلی أن قال و الحجب متطابقة بینهن بحار النور و ذلک النور الذی أنزله الله تعالی علی محمد صلی الله علیه و آله فمن أجل ذلک صار الافتتاح ثلاث مرات لافتتاح الحجب ثلاث مرات فصار التکبیر سبعا و الافتتاح ثلاثا.

أقول: الظاهر أن المراد بالحجب غیر السماوات و أن ثلاثة منها ملتصقة ثم بعد ذلک بحار الأنوار ثم اثنان منها ملتصقان ثم تفصل بینهما بحار النور ثم اثنان ملتصقان فلذا استحب التوالی بین ثلاث من التکبیرات ثم الفصل بالدعاء ثم بین اثنتین ثم الفصل بالدعاء ثم اثنتین فکل شروع فی التکبیر ابتداء افتتاح.

قوله قطعت ذکری لعله لما کانت سورة الفاتحة بالوحی فلما انقطع الوحی عند تمامها حمد الله من قبل نفسه فأوحی إلیه لما قطعت القرآن بالحمد فاستأنف البسملة فالمراد بالذکر القرآن قوله و علو ما رأیت لعله منصوب بنزع الخافض أی لعلو ما رأیت قعدت لأنظر إلیه مرة أخری و لعله کان فی الأصل و عودا إلی ما رأیت قوله إنی أنا السلام و التحیة لعل التحیة معطوفة علی السلام تفسیرا له قوله و الرحمة مبتدأ أی المراد بالرحمة أنت و البرکات ذریتک علی اللف و النشر أو المراد أن کلا منهم رحمة و برکة فالمعنی سلام الله و تحیته أو رحمته و شفاعة محمد و أهل بیته صلوات الله علیهم و هدایتهم و إعانتهم علیکم أی لکم.

قوله عند الزوال (1) لعل المعنی أن هذه الصلاة التی فرضت و علمها نبیه فی

ص: 362


1- و فی الکافی: فهذا الفرض الأول فی صلاة الزوال یعنی صلاة الظهر انتهی فعلیه لا أشکال.

می­گویم: در کافی این عبارات به حدث اضافه شده است: سرم را برداشتم به ناگاه دیدم طبقات آسمان شکافته شده و پرده های حجاب به کنار رفته است، سپس به من گفت: سرت را پایین بینداز! چه می بینی؟ سرم را پایین انداختم، خانه ای همانند کعبه دیدم و حرمی شبیه به حرم خانه کعبه؛ اگر چیزی از دستم می افتاد، حتماً بر روی همان خانه می افتاد. گفته شد: ای محمد! این حرم و تو مُحرِم هستی، هر مثلی تمثالی دارد. سپس خداوند به من وحی کرد: ای محمد! به صاد نزدیک شو و اعضای سجده خود را بشوی و مطهّر گردان و برای پروردگارت نماز بگزار. پیامبر به صاد نزدیک شد، صاد نام آبی است که از طرف راست عرش جاری است، پیامبر صلی الله علیه و آله با دست راست آبی برداشت، به همین خاطر وضو با دست راست آغاز می شود، و ادامه حدیث را آورده تا اینجا که گفته است: و آن حجاب ها با هم مساوی و بر هم مطابق اند و میان آن­ها دریاهایی از نور وجود دارد و این همان نوری است که خدا به محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد. و از این جهت سه بار افتتاح سنت شد.

می­گویم: به ظاهر، مقصود از حجاب­ها، آسمان­ها نیست. و سه تا از این حجاب­ها به هم متصل­اند، و بعد از آن دریاهای نور است، و بعد دو حجاب به هم متصل­ است سپس میان آن­ها دریاهای نور قرار دارد و بعد دو حجاب متصل قرار دارد. از این جهت مستحب است که سه تکبیر پشت­سر هم گفته شود و بعد از آن با دعا خواندن فاصله انداخته و دو بار تکبیر و بعد فاصله با دعا، و سپس دو تکبیر دیگر خوانده شود. پس هر شروعی در تکبیر آغاز افتتاحی است.

این فرموده: «قطعت ذکری» شاید از این جهت باشد که سوره فاتحه با وحی نازل شد و پس از پایان این سوره وحی قطع نشد و پیامبر بدین سبب از پیش خود، خداوند را حمد و سپاس گفت. پس خداوند به او وحی کرد که با حمد قرآن قطع نمی­گردد، پس بسم الله را دوباره از سر بگیر. بنابراین مقصود از «الذکر» قرآن است. «و علوّ ما ریات» شاید منصوب به نزع خافض باشد یعنی به خاطر علوّ و بلند مرتبگی، ندیدم و نشستم تا دوباره بدان بنگرم. و شاید در اصل «و عوداً الی ما رأیت» بوده است. در عبارت «إنّی انا السلام و التحیۀ» چه بسا تحیۀ معطوف بر سلام بوده و به عنوان توضیح و تفسیری برای آن باشد. «الرحمۀ مبتدء» یعنی: مقصود از رحمت تو، و مقصود از برکات، ذرّیّه توست بنا بر صنعت لفّ و نشر. یا مقصود این است که همه آن­ها رحمت و برکت هستند. پس بدین معنا است: سلام و تحیّت خداوند، یا رحمت و شفاعت محمد و اهل بیت او علیهم السلام، و هدایت و اعانت آن­ها بر شما است. یعنی برای شما.

در عبارت «عند الزوال» چه بسا مقصود این باشد: نمازی که فرض شد و آن را در آسمان به پیامبرش تعلیم داد، در ابتدا در زمین در هنگام زوال، واجب شد. پس لازم نمی­گردد که فرض شدن آن

ص: 362

السماء إنما فرضت و أوقعت أولا فی الأرض عند الزوال فلا یلزم أن یکون إیقاعها فی السماء عند الزوال مع أنه صلی الله علیه و آله یحتمل أن یکون محاذیا فی ذلک الوقت لموضع یکون فی الأرض وقت الزوال لکنه بعید لأن الظاهر من الخبر أنها أوقعت فی موضع کان محاذیا لمکة و یحتمل أن یکون بعض المعارج فی الیوم و هذا وجه جمع بین الأخبار المختلفة الواردة فی المعراج.

أقول: فی الخبر علی ما رواه فی الکافی مخالفة کثیرة لما هنا و شرح هذا الخبر یحتاج إلی مزید بسط فی الکلام لا یسعه المقام و سیأتی بعض الکلام فیه فی أبواب الصلاة إن شاء الله تعالی.

«67»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ قَالَ: سَأَلَ نَافِعٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (1) مَنْ ذَا الَّذِی سَأَلَهُ مُحَمَّدٌ وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِیسَی خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ قَالَ فَتَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا (2) فَکَانَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی أَرَاهَا اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حَیْثُ أَسْرَی بِهِ (3) إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَنَّهُ حَشَرَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَأَذَّنَ شَفْعاً وَ أَقَامَ شَفْعاً وَ قَالَ فِی إِقَامَتِهِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ تَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِالْقَوْمِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا (4) مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی مَا تَشْهَدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ أُخِذَتْ عَلَی ذَلِکَ عُهُودُنَا وَ مَوَاثِیقُنَا فَقَالَ نَافِعٌ صَدَقْتَ یَا بَا جَعْفَرٍ الْخَبَرَ (5).

ص: 363


1- الزخرف: 45.
2- الإسراء: 1.
3- فی المصدر: حین اسری به.
4- فی نسخة: فصلی بالقوم، فلما انصرف قال اللّه له: سل یا محمّد من أرسلنا.
5- تفسیر القمّیّ: 610 و 611، و الحدیث طویل أخرج مثله قبلا عن الکافی تحت رقم 1.

در آسمان باشد. به علاوه اینکه ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن وقت در روبه­روی مکانی باشد که در زمین هنگام زوال است. اما این معنا بعید است زیرا ظاهر روایت می­رساند که آن نماز در مکانی روبه روی مکه افتاد و واجب شد، و ممکن است دسته­ای از معراج­های پیامبر در روز باشد و این توجیهی است که اخبار مختلفی را که در باره معراج وارد شده، با هم جمع می­کند.

می­گویم: در روایتی که در کافی نقل شده، با آنچه در اینجا بیان شد، اختلاف بسیاری است و شرح این روایت نیاز به تفسیر و بسط بیشتری در کلام دارد که در این مبحث نمی­گنجد و ان شاء الله در ادامه در باب نماز اندکی در باره آن سخن می­گوییم.

روایت67.

تفسیر قمی: ابو ربیع گوید: نافع از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خداوند: «واسْأَل مَنْ أَرْسَلنَا مِن قَبْلکَ مِن رُّسُلنَا أَجَعَلنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلهَةً یعْبَدُونَ»(1) {و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟} پرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از چه کسی سئوال کرد؟ حال آن که فاصله زمانی ایشان با حضرت عیسی علیه السلام پانصد سال بوده است؟ امام محمد باقر علیه السلام این آیه را خواند: «سُبْحَانَ الذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لیلا مِّنَ المَسْجِدِ الحَرَامِ إِلی المَسْجِدِ الأَقْصَی الذِی بَارَکْنَا حَولهُ لنُرِیهُ مِنْ آیاتِنَا»(2) {منزه است آن (خدایی) که بنده اش را شبانگاهان از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا نشانه های خود را به او بنمایانیم} یکی از نشانه هایی که خداوند در هنگام اسراء از مکه به بیت المقدس به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشان داد، این بود که همه پیامبران و انبیاء را گرد هم آورد. سپس به جبرئیل دستور داد تا اذان بگوید و نماز برپا کند. (جبرئیل در اذانش گفت: حی علی خیرالعمل.) سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امامت نماز را به عهده گرفت. زمانی که نماز به پایان رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آن­ها پرسید: به چه چیز شهادت می دهید؟ و چه چیزی را می پرستیدید؟ پاسخ دادند: شهادت می دهیم که جز الله خدایی نیست. او تنها و بی شریک است و تو پیامبر خدا هستی و بر این اساس از ما عهد و پیمان گرفته شده است. نافع گفت: ای ابو جعفر! راست گفتی. بخشی از روایت. (3)

ص: 363


1- . زخرف / 45
2- . اسراء / 1
3- . تفسیر قمی : 610 - 611
«68»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ عَائِشَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَائِشَةُ إِنِّی لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَأَدْنَانِی جَبْرَئِیلُ مِنْ شَجَرَةِ طُوبَی وَ نَاوَلَنِی مِنْ ثِمَارِهَا فَأَکَلْتُهُ فَحَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ مَاءً فِی ظَهْرِی فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَمَا قَبَّلْتُهَا قَطُّ إِلَّا وَجَدْتُ رَائِحَةَ شَجَرَةِ طُوبَی مِنْهَا (1).

«69»

ج، الإحتجاج فِی أَجْوِبَةِ الزِّنْدِیقِ الْمُنْکِرِ لِلْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا (2) فَهَذَا مِنْ بَرَاهِینِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله الَّتِی آتَاهُ اللَّهُ إیَّاهَا وَ أَوْجَبَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَی سَائِرِ خَلْقِهِ لِأَنَّهُ لَمَّا خَتَمَ بِهِ الْأَنْبِیَاءَ وَ جَعَلَهُ اللَّهُ رَسُولًا إِلَی جَمِیعِ الْأُمَمِ وَ سَائِرِ الْمِلَلِ خَصَّهُ بِالارْتِقَاءِ إِلَی السَّمَاءِ عِنْدَ الْمِعْرَاجِ وَ جَمَعَ لَهُ یَوْمَئِذٍ الْأَنْبِیَاءَ فَعَلِمَ مِنْهُمْ مَا أُرْسِلُوا بِهِ وَ حَمَلُوا (3) مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ وَ آیَاتِهِ وَ بَرَاهِینِهِ وَ أَقَرُّوا أَجْمَعِینَ (4) بِفَضْلِهِ وَ فَضْلِ الْأَوْصِیَاءِ وَ الْحُجَجِ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِ وَ فَضْلِ شِیعَةِ وَصِیِّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الَّذِینَ سَلَّمُوا لِأَهْلِ الْفَضْلِ فَضْلَهُمْ وَ لَمْ یَسْتَکْبِرُوا عَنْ أَمْرِهِمْ وَ عَرَفَ مَنْ أَطَاعَهُمْ وَ عَصَاهُمْ مِنْ أُمَمِهِمْ وَ سَائِرِ مَنْ مَضَی وَ مَنْ غَبَرَ (5) أَوْ تَقَدَّمَ أَوْ تَأَخَّرَ (6).

«70»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَقَالَ لِی یَا حَبِیبُ لَا تَقْرَأْ هَکَذَا اقْرَأْ ثُمَّ دَنَا فَتَدَانَی فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ (7) أَوْ أَدْنَی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی عَبْدِهِ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا

ص: 364


1- تفسیر القمّیّ: 341 و 342.
2- تقدم الایعاز إلی موضع الآیة آنفا و فی صدر الباب.
3- فی المصدر: و حملوه.
4- فی المصدر: و أقروا أجمعون.
5- غبر: مضی. و بقی فهو من الاضداد.
6- الاحتجاج: 131.
7- زاد فی نسخة: فی القرب.

روایت68.

تفسیر قمی: ابو عبیده از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، فاطمه سلام الله علیها را بسیار می بوسید. عایشه از این کار خشمگین شد و گفت: ای رسول خدا! تو فاطمه را زیاد می بوسی. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای عایشه! من زمانی که به معراج رفتم و وارد بهشت شدم، جبرئیل مرا به درخت طوبی نزدیک کرد و از میوه آن به من خوراند؛ من آن را خوردم و زمانی که به زمین فرود آمدم، خداوند آن میوه را به آبی در پشت من تبدیل کرد و سپس با خدیجه، همبستر شدم و او فاطمه را حامله شد و من هر وقت، فاطمه را می بوسم، عطر درخت طوبی را در او استشمام می کنم. (1)

روایت69.

احتجاج: امیر المؤمنین در جواب شخصی که منکر قرآن بود، فرمود: اما این فرموده خداوند: «واسْأَل مَنْ أَرْسَلنَا مِن قَبْلکَ مِن رُّسُلنَا» یکی از براهین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند آن را به ایشان اعطا کرده و به وسیله آن محبت را بر سایر مخلوقاتش واجب گردانده بود. زیرا زمانی که خداوند او را خاتم پیامبران و پیامبری برای همه ملت ها قرار داد، او را در هنگام معراج به آسمان برد و در آن روز پیامبران را برایش گرد هم آورد. او از آن­ها آیات، براهین و پیمان های الهی را که پیامبران جهت تبلیغ آن­ها فرستاده شده اند شنید. همه پیامبران به فضیلت و برتری او و اوصیا و حجت های روی زمین پس از او و سایر گذشتگان و آیندگان، کسانی را که از آن حجت ها پیروی خواهند کرد یا نافرمان خواهند بود، شناخت. (2)

روایت70.

علل الشرایع: حبیب سجستانی گوید: از امام باقر علیه السّلام راجع به آیه شریفه: ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی، پرسیدم: حضرت فرمودند: ای حبیب این آیه را این گونه قرائت مکن، بلکه بخوان: ثمّ دنی، فتدانا، فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ فی القرب أَوْ أَدْنی، فَأَوْحی اللَّه الی عبده یعنی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله

ص: 364


1- . تفسیر قمی : 341 - 342
2- . احتجاج : 131

أَوْحَی (1) یَا حَبِیبُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ أَتْعَبَ نَفْسَهُ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الشُّکْرِ لِنِعَمِهِ فِی الطَّوَافِ بِالْبَیْتِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ فَلَمَّا غَشِیَهُمُ اللَّیْلُ انْطَلَقَا إِلَی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ یُرِیدَانِ السَّعْیَ قَالَ فَلَمَّا هَبَطَا مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَةِ وَ صَارَا فِی الْوَادِی دُونَ الْعَلَمِ الَّذِی رَأَیْتَ غَشِیَهُمَا مِنَ السَّمَاءِ نُورٌ فَأَضَاءَتْ لَهُمَا جِبَالُ مَکَّةَ وَ خَشَعَتْ أَبْصَارُهُمَا قَالَ فَفَزِعَا لِذَلِکَ فَزَعاً شَدِیداً قَالَ فَمَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی ارْتَفَعَ عَنِ الْوَادِی وَ تَبِعَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا هُوَ بِرُمَّانَتَیْنِ عَلَی رَأْسِهِ قَالَ فَتَنَاوَلَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُحَمَّدٍ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهَا مِنْ قِطْفِ الْجَنَّةِ فَلَا یَأْکُلْ مِنْهَا إِلَّا أَنْتَ وَ وَصِیُّکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ إِحْدَاهُمَا وَ أَکَلَ عَلِیٌّ الْأُخْرَی ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا أَوْحَی قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا حَبِیبُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی یَعْنِی عِنْدَهَا وَافَی بِهِ جَبْرَئِیلُ حِینَ صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی مَحَلِّ السِّدْرَةِ وَقَفَ جَبْرَئِیلُ دُونَهَا وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذَا مَوْقِفِیَ الَّذِی وَضَعَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ وَ لَنْ أَقْدِرَ عَلَی أَنْ أَتَقَدَّمَهُ وَ لَکِنِ امْضِ أَنْتَ أَمَامَکَ إِلَی السِّدْرَةِ فَوَقَفَ عِنْدَهَا قَالَ فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السِّدْرَةِ وَ تَخَلَّفَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّمَا سُمِّیَتْ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی لِأَنَّ أَعْمَالَ أَهْلِ الْأَرْضِ تَصْعَدُ بِهَا الْمَلَائِکَةُ الْحَفَظَةُ إِلَی مَحَلِّ السِّدْرَةِ وَ الْحَفَظَةُ الْکِرَامُ الْبَرَرَةُ دُونَ السِّدْرَةِ یَکْتُبُونَ مَا تَرْفَعُ إِلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ مِنْ أَعْمَالِ الْعِبَادِ فِی الْأَرْضِ قَالَ فَیَنْتَهُونَ بِهَا إِلَی مَحَلِّ السِّدْرَةِ قَالَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ فَرَأَی أَغْصَانَهَا تَحْتَ الْعَرْشِ وَ حَوْلَهُ قَالَ فَتَجَلَّی لِمُحَمَّدٍ نُورُ الْجَبَّارِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا غَشِیَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله النُّورُ شَخَصَ بِبَصَرِهِ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ قَالَ فَشَدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ قَلْبَهُ وَ قَوَّی لَهُ بَصَرَهُ حَتَّی رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ مَا رَأَی وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ

ص: 365


1- و الظاهر أنّه علیه السلام بصدد بیان معنی الآیة و تفسیرها، لا أنّه أراد أن الألفاظ نزلت هکذا فیکون من التحریف الذی لا یقول به الشیعة الإمامیّة: هذا مضافا الی أنّه خبر واحد لا یوجب علما و لا عملا.

ما اوحی. ای حبیب، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هنگامی که مکّه را فتح نمودند نفس شریف خود را در عبادت حقّ تعالی و شکر نعمت هایش با طواف کردن بیت به تعب و رنج انداختند و امیر المؤمنین علی علیه السّلام نیز با آن حضرت همراه بودند سپس امام علیه السّلام فرمودند: زمانی که تاریکی شب اهل مکّه را در خود گرفت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السّلام به قصد سعی به صفا و مروه رفتند و وقتی از صفا به مروه فرود آمدند و در وادی نزدیک نشانه ای که دیدی قرار گرفتند نوری از آسمان تابید و آن دو بزرگوار را در خود گرفت، کوههای مکّه روشن شده، دیدگان آن دو حضرت خشوع پیدا کرد پس هر دو فزع شدیدی نموده است.

سپس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سر به سوی آسمان بلند کردند ناگهان بر سر مبارک دو انار دیدند، حضرت آن دو را تناول فرمودند، حقّ عزّ و جلّ وحی نمود: ای محمد این دو انار از میوه های بهشت بوده پس از آن دو فقط تو و وصیّ تو علی بن ابی طالب بخورید، پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله یکی از آن دو را خورده و علی علیه السّلام دیگری را تناول فرمودند، سپس خداوند به پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله وحی فرمود آنچه را که وحی نمود.

امام باقر علیه السّلام فرمودند: ای حبیب یک بار دیگر در سدرة المنتهی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله جبرئیل علیه السّلام را مشاهده فرمود در نزد سدرة المنتهی بهشتی است که جایگاه متّقیان می باشد، یعنی هنگامی که رسول خدا به آسمان بالا رفتند جبرئیل در سدرة المنتهی به آن جناب رسید، زمانی که سیر و حرکت جبرئیل به محل سدرة منتهی شد همان جا ایستاد و به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عرض کرد: ای محمد این جا محلّ توقف و ایستادن من و جایی است که خدای عزّ و جلّ مرا در آن قرار داده و هرگز قدرت ندارم جلوتر بروم ولی شما بگذرید و به جلو بروید تا به سدره برسید سپس در آنجا توقف نمایید، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به طرف سدره جلو رفتند و جبرئیل ایستاد و توقف نمود.

امام باقر علیه السّلام فرمودند: چون فرشتگان نگهبان اعمال اهل زمین را به محلّ سدره بالا برده و آنجا می نهند این مکان به سدرة المنتهی موسوم گردیده است باری اعمال وقتی به آنجا برده شد فرشتگان نگهبان که جملگی کرام و برره هستند آن­ها را می نویسند. امام علیه السّلام فرمودند: فرشتگان اعمال بندگان را به محل سدره می رسانند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نظر می اندازند شاخه های این درخت (سدره) را می بینند که زیر عرش و اطراف آن می باشند. پس از آن امام علیه السّلام فرمودند: نور جبّار عزّ و جلّ به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله تجلّی کرده و آن حضرت را فرا می گیرد در این هنگام از شدّت نور و عظمت آن چشمان مبارک حضرت باز مانده به طوری که لحظه ای به هم نیامده و شانه های مبارکش به لرزه می آید. پس از آن فرمودند: خدای متعال قلب رسولش را محکم و نور دیدگانش را قوی نمود تا از آیات پروردگار دید آنچه را که دید و همین است معنای فرموده حقّ عزّ و جلّ:

ص: 365

رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی قَالَ یَعْنِی الْمُوَافَاةَ قَالَ فَرَأَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مَا رَأَی بِبَصَرِهِ مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری یَعْنِی أَکْبَرَ الْآیَاتِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ إِنَّ غِلَظَ السِّدْرَةِ بِمَسِیرَةِ مِائَةِ عَامٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ إِنَّ الْوَرَقَةَ مِنْهَا تُغَطِّی أَهْلَ الدُّنْیَا وَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَةً وَکَّلَهُمْ بِنَبَاتِ الْأَرْضِ مِنَ الشَّجَرِ وَ النَّخْلِ فَلَیْسَ مِنْ شَجَرَةٍ وَ لَا نَخْلَةٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکٌ یَحْفَظُهَا وَ مَا کَانَ فِیهَا وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعَهَا مَنْ یَمْنَعُهَا لَأَکَلَهَا السِّبَاعُ وَ هَوَامُّ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا ثَمَرُهَا قَالَ وَ إِنَّمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَضْرِبَ أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَلَاهُ تَحْتَ شَجَرَةٍ أَوْ نَخْلَةٍ قَدْ أَثْمَرَتْ لِمَکَانِ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا قَالَ وَ لِذَلِکَ یَکُونُ لِلشَّجَرِ وَ النَّخْلِ أُنْساً إِذَا کَانَ فِیهِ حَمْلُهُ لِأَنَّ الْمَلَائِکَةَ تَحْضُرُهُ (1).

بیان

قطف الثمرة قطعها و القطف بالکسر العنقود و اسم للثمار المقطوفة و شخص الرجل بصره فتح لا یطرف و الفریصة لحمة بین جنبی الدابة و کتفها لا تزال ترعد قوله یعنی الموافاة أی المراد بقوله رَآهُ رؤیة النبی صلی الله علیه و آله جبرئیل بعد مفارقته عند السدرة و موافاته له فاللام للعهد أی الموافاة التی مرت الإشارة إلیه.

«71»

ع، علل الشرائع حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ یُجْهَرُ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ سَائِرُ الصَّلَوَاتِ مِثْلِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ لَا یُجْهَرُ فِیهَا وَ لِأَیِّ عِلَّةٍ صَارَ التَّسْبِیحُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ أَفْضَلَ مِنَ الْقُرْآنِ (2) قَالَ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ کَانَ أَوَّلُ صَلَاةٍ فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ صَلَاةَ الظُّهْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَضَافَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةَ تُصَلِّی خَلْفَهُ وَ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یَجْهَرَ بِالْقِرَاءَةِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَضْلَهُ ثُمَّ افْتَرَضَ عَلَیْهِ الْعَصْرَ وَ لَمْ یُضِفْ إِلَیْهِ أَحَداً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُخْفِیَ الْقِرَاءَةَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ وَرَاءَهُ أَحَدٌ ثُمَّ افْتَرَضَ عَلَیْهِ الْمَغْرِبَ ثُمَّ أَضَافَ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةَ فَأَمَرَهُ بِالْإِجْهَارِ وَ کَذَلِکَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ فَلَمَّا کَانَ قُرْبُ الْفَجْرِ افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ

ص: 366


1- علل الشرائع: 102.
2- فی نسخة: من القراءة.

«وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی» منظور موافات و رسیدن آن حضرت است به سدرة المنتهی و پس از رسیدن حضرتش دیدند آنچه را که با چشم ملاحظه کردند یعنی آیات بزرگ الهی را که مقصود بزرگ ترین آیات پروردگار می باشد با چشم دیدند. حضرت ابو جعفر علیه السّلام فرمودند: قطر و ضخامت سدره به مقدار صد سال راه از ایّام دنیا بوده و هر برگی از آن اهل دنیا را می پوشاند و حقّ تعالی فرشتگانی دارد که آن­ها را موکّل درخت و نخل خرما قرار داده، لذا هیچ درخت و نخلی نیست مگر آنکه با آن فرشته ای است که او را نگهداری می کند و اگر چنین نمی بود سباع و حشرات زمین تمام آن­ها را در حالی که میوه داشتند می خوردند. سپس امام علیه السّلام فرمودند: و سرّ این که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از تخلّی نمودن زیر درخت یا نخل میوه دار نهی فرمودند آن است که فرشتگان موکّل آنجا هستند و به خاطر همین است که درخت نخل وقتی در آن میوه هست مأنوس می باشند چه آن که فرشتگان در آنجا حاضر هستند. (1)

توضیح

«قطف الثمرۀ» یعنی چیدن و بریدن. و «القطف» با کسره به معنای خوشه است و اسم برای میوه­های چیده شده است. «شخص الرجل بصره» یعنی چشمش را گشود و پلک نزد. «الفریصۀ» گوشت میان دو پهلو و کتف حیوان است که همیشه می­لرزد. مقصود از سخن او: «الموافاۀ» این است که منظور از «رآه» این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جبرئیل را دید پس از آنکه در سدرۀ از او جدا شد و به نزدش آمد. پس لام در این کلمه برای عهد است، یعنی موافاتی که بدان اشاره شد.

روایت71.

علل الشرایع: محمد بن حمزه روایت کرده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چرا نماز صبح و مغرب و عشا با صدای بلند خوانده می شود، اما بقیه نمازها مثل نماز ظهر و عصر با صدای بلند خوانده نمی شود؟ و چرا ذکر تسبیح در دو رکعت آخر نماز از خواندن [حمد و سوره] بهتر و افضل است؟ امام علیه السلام فرمود: زیرا وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به آسمان عروج کرد، اولین نمازی که خدا بر او واجب کرد، نماز ظهر روز جمعه بود، سپس خداوند عزّ و جلّ به ملائکه امر کرد پشت سر حضرت نماز بگزارند و به پیامبرش امر کرد نماز را با صدای بلند قرائت کند تا فضل و مرتبت او برای ملائکه آشکار شود، سپس نماز عصر را بر او واجب کرد، اما هیچ یک از ملائکه را به همراهی او امر نکرد و به پیامبر امر کرد حمد و سوره نماز را با صدای آرام قرائت کند؛ زیرا کسی در پشت سر حضرت نبود. سپس نماز مغرب را بر او واجب کرد و ملائکه را با او همراه کرد و به او امر کرد با صدای بلند حمد و سوره را قرائت کند و همین طور نماز عشا را. وقتی فجر نزدیک شد، خدا نماز صبح را بر پیامبر واجب کردپص: 366


1- . علل الشرایع : 102

الْفَجْرَ (1) وَ أَمَرَهُ بِالْإِجْهَارِ لِیُبَیِّنَ لِلنَّاسِ فَضْلَهُ کَمَا بَیَّنَ لِلْمَلَائِکَةِ فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ یُجْهَرُ فِیهَا فَقُلْتُ لِأَیِّ شَیْ ءٍ صَارَ التَّسْبِیحُ فِی الْأَخِیرَتَیْنِ أَفْضَلَ مِنَ الْقِرَاءَةِ قَالَ لِأَنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی الْأَخِیرَتَیْنِ ذَکَرَ مَا یَظْهَرُ مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَدَهِشَ وَ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَلِذَلِکَ الْعِلَّةِ صَارَ التَّسْبِیحُ أَفْضَلَ مِنَ الْقِرَاءَةِ (2).

«72»

ع، علل الشرائع مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام کَیْفَ صَارَتِ الصَّلَاةُ رَکْعَةً وَ سَجْدَتَیْنِ وَ کَیْفَ إِذَا صَارَتْ سَجْدَتَیْنِ لَمْ تَکُنْ رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ إِذَا سَأَلْتَ عَنْ شَیْ ءٍ فَفَرِّغْ قَلْبَکَ (3) لِتَفْهَمَ إِنَّ أَوَّلَ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا صَلَّاهَا فِی السَّمَاءِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قُدَّامَ عَرْشِهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ وَ صَارَ عِنْدَ عَرْشِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ یَا مُحَمَّدُ ادْنُ مِنْ صَادٍ فَاغْسِلْ مَسَاجِدَکَ وَ طَهِّرْهَا وَ صَلِّ لِرَبِّکَ فَدَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی حَیْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَتَوَضَّأَ فَأَصْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْجَبَّارَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَائِماً فَأَمَرَهُ بِافْتِتَاحِ الصَّلَاةِ فَفَعَلَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ إِلَی آخِرِهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ نِسْبَةَ رَبِّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ ثُمَّ أَمْسَکَ عَنْهُ الْقَوْلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ فَقَالَ قُلْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ فَأَمْسَکَ عَنْهُ الْقَوْلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ اللَّهُ رَبِّی کَذَلِکَ اللَّهُ رَبِّی (4) فَلَمَّا قَالَ ذَلِکَ قَالَ ارْکَعْ یَا مُحَمَّدُ لِرَبِّکَ فَرَکَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ وَ هُوَ رَاکِعٌ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ ارْفَعْ رَأْسَکَ

ص: 367


1- و ذلک حین نزل إلی الأرض.
2- علل الشرائع: 115.
3- أی خل قلبک عن کل شی ء.
4- فی نسخة زاد مرة أخری.

و به او امر کرد آن را با صدای بلند بخواند تا فضل و مرتبت او برای مردم آشکار شود، همان گونه که برای ملائکه آشکار شد. به همین علت نماز صبح با صدای بلند خوانده می شود. پرسیدم: چرا در دو رکعت آخر نماز تسبیح از قرائت [حمد و سوره] افضل و بهتر است؟ فرمود: زیرا وقتی پیامبر در دو رکعت آخر نماز بود، عظمت متجلّی شده پروردگار را به یاد آورد و متحیّر شد و گفت: سُبحانَ اللهِ وَ الحَمدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَ اللهُ أکبَر. به همین خاطر ذکر تسبیح از قرائت بهتر است. (1)

روایت72.

علل الشرایع: از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که از امام ابو الحسن موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدم: چرا نماز یک رکعت و دو سجده دارد؟ و چگونه است وقتی دو سجده شد دو رکعت نشد؟ فرمود حال که درباره امری سؤالی کردی، خوب دقت کن تا جواب را نیک بفهمی.

اولین نمازی که پیامبر صلی الله علیه و آله خواند، در آسمان و در محضر خداوند تبارک و تعالی و جلوی عرش الهی بود. وقتی خداوند پیامبر را به معراج برد و وقتی حضرت به عرش خداوند رسید، خداوند فرمود: ای محمد! به صاد نزدیک شو و مواضع و جوارح سجده خود را بشوی و پاکیزه گردان و برای پروردگارت نماز بگزار. پیامبر به آن جا که خدا امر کرده بود رفت و وضو گرفت، وقتی وضویش کامل شد به سوی خداوند تبارک و تعالی برگشت و ایستاد، خدا به او امر کرد شروع (افتتاح) نماز را بخواند و حضرت چنین کرد، سپس خداوند فرمود: ای محمد! بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ* الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» {به نام خداوند رحمتگر مهربان* ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است} تا آخر سوره حمد، و حضرت چنین کرد سپس امر کرد که نسبتِ پروردگار متعالش را بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ* قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ* اللَّهُ الصَّمَدُ» {به نام خداوند رحمتگر مهربان* بگو: اوست خدای یگانه* خدای صمد (ثابت متعالی).} سپس خداوند وحی را قطع کرد و پیامبر خواند: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ* اللَّهُ الصَّمَدُ» و خداوند فرمود: بگو: «لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ* وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدٌ». سپس وحی قطع شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پروردگارِ من، الله، چنین است، پروردگار من، الله، چنین است؛

سپس خداوند فرمود: ای محمد! برای پروردگارت رکوع کن. و پیامبر رکوع کرد، و خداوند در حال رکوع او به آن حضرت فرمود: بگو: سُبحانَ ربّی العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ، و حضرت سه بار این جمله را تکرار کرد، خداوند فرمود: ای محمد! سرت را بلند کن.

ص: 367


1- . علل الشرایع : 115

یَا مُحَمَّدُ فَفَعَلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ مُنْتَصِباً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ فَقَالَ اسْجُدْ یَا مُحَمَّدُ لِرَبِّکَ فَخَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاجِداً فَقَالَ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً فَقَالَ لَهُ اسْتَوِ جَالِساً یَا مُحَمَّدُ فَفَعَلَ فَلَمَّا اسْتَوَی جَالِساً ذَکَرَ جَلَالَ رَبِّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَخَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاجِداً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَا لِأَمْرٍ أَمَرَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَسَبَّحَ أَیْضاً ثَلَاثاً فَقَالَ انْتَصِبْ قَائِماً فَفَعَلَ فَلَمْ یَرَ مَا کَانَ رَأَی مِنْ عَظَمَةِ رَبِّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ لَهُ اقْرَأْ یَا مُحَمَّدُ وَ افْعَلْ کَمَا فَعَلْتَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فَفَعَلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ ذَکَرَ جَلَالَةَ رَبِّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (1) فَخَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاجِداً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَا لِأَمْرٍ أَمَرَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَسَبَّحَ أَیْضاً ثُمَّ قَالَ لَهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ ثَبَّتَکَ اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ (2) وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ فَفَعَلَ فَقَالَ سَلِّمْ یَا مُحَمَّدُ وَ اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَجْهَهُ مُطْرِقاً فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ فَأَجَابَهُ الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا مُحَمَّدُ بِنِعْمَتِی قَوَّیْتُکَ عَلَی طَاعَتِی وَ بِعِصْمَتِی إِیَّاکَ اتَّخَذْتُکَ نَبِیّاً وَ حَبِیباً ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ إِنَّمَا کَانَتِ الصَّلَاةُ الَّتِی أُمِرَ بِهَا رَکْعَتَیْنِ وَ سَجْدَتَیْنِ وَ هُوَ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ عَمَّا أَخْبَرْتُکَ مِنْ تَذَکُّرِهِ لِعَظَمَةِ رَبِّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرْضاً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا صَادٌ الَّذِی أُمِرَ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنْهُ فَقَالَ عَیْنٌ تَنْفَجِرُ مِنْ رُکْنٍ مِنْ أَرْکَانِ الْعَرْشِ یُقَالُ لَهُ مَاءُ الْحَیَاةِ وَ هُوَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صلی الله علیه و آله وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ إِنَّمَا أَمَرَهُ أَنْ یَتَوَضَّأَ وَ یَقْرَأَ وَ یُصَلِّیَ (3).

«73»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ

ص: 368


1- فی المصدر: ذکر جلالة ربّه تبارک و تعالی الثانیة.
2- فی نسخة: اللّهمّ تقبل شفاعته فی امته.
3- علل الشرائع: 119.

پیامبر صلی الله علیه و آله سربرداشت و راست در مقابل خداوند عزّ و جلّ ایستاد. خداوند فرمود: ای محمد! برای پروردگارت سجده کن. پیامبر به زمین افتاد و سجده کرد، خداوند فرمود: بگو: سُبحانَ ربّی الأعلَی وَ بِحَمدِهِ، و پیامبر صلی الله علیه و آله چنین گفت. خداوند فرمود: ای محمد! برخیز و صاف بنشین، حضرت نشست؛ وقتی آرام گرفت، جلال عظمت و خداوند عزّ و جلّ را به یاد آورد و به میل خود بدون آن که خداوند به او امر کند به سجده رفت و سه بار جمله تسبیح را تکرار کرد.

خداوند فرمود: برخیز و بنشین، و حضرت چنین کرد، و دیگر آن عظمت و تجلّی پروردگار را ندید، خداوند به او فرمود: ای محمد! بخوان: و همان کار را که در رکعت اول انجام دادی دوباره تکرار کن. پیامبر چنان کرد و وقتی به سجده رفت و سربرداشت، دوباره جلال و عظمت پروردگار را به یاد آورد و با میل خود بی آن که خدا به او امر کند به سجده رفت و تسبیح را خواند.

خداوند به او فرمود: سرت را بلند کن، خداوند به تو آرامش و استقرار داده است و گواهی بده که هیچ معبودی جز الله نیست و محمد پیامبر و فرستاده خداست و قیامت حتماً واقع خواهد شد بی هیچ شک و تردیدی، و خداوند هر کس را که در قبرها باشد محشور می گرداند، خداوندا! بر محمد و آل او درود فرست و بر محمد و آل محمد رحم کن، هم چنان که بر ابراهیم و آل او درود فرستادی و بر آن­ها رحم کردی و برکت دادی. تو ستوده صفت و صاحب مجد و عظمت هستی، خدایا! شفاعت محمد در حقّ امتش را بپذیر و درجه و مقام او را بالا ببر. حضرت چنین گفت. خداوند فرمود: ای محمد! سلام بده. پیامبر صلی الله علیه و آله رویش را به خدای تبارک و تعالی کرد و سر به زیر انداخت و گفت: اَلسَّلامُ عَلَیکَ. خداوند در جواب او فرمود: و سلام بر تو- ای محمد!- با نعمت من بر طاعت من نیرو یافتی و به خاطر رحمتم تو را به عنوان پیامبر و دوست خود برگزیدم. پس امام علیه السلام فرمود: «نمازی که خدا به پیامبر امر فرمود که بخواند دو رکعت بود با دو سجده، و پیامبر صلی الله علیه و آله همانطور که برایت گفتم در هر رکعت دو سجده به جا آورد؛ زیرا عظمت پروردگارش را به یاد آورد و خداوند، آن را برای او واجب گرداند. پرسیدم: فدایتان شوم! صاد چیست که خدا به پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور داد با آن خود را بشوید و وضو بگیرد؟ فرمود: صاد چشمه ای است که از یکی از ارکان عرش می جوشد، به آن آب حیات گفته می شود، و آن چشمه همان است که خداوند فرمود: «ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ» [صاد، سوگند به قرآن پُر اندرز] و خدا به پیامبر امر کرد که وضو بگیرد و نماز بگزارد. (1)

روایت73.

علل الشرایع:

ص: 368


1- . علل الشرایع : 119

عَنْ عِکْرِمَةَ بْنِ عَبْدِ الْعَرْشِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ عِلَّةِ الصَّلَاةِ کَیْفَ صَارَتْ رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ أَلَا کَانَتْ رَکْعَتَیْنِ وَ سَجْدَتَیْنِ فَذَکَرَ نَحْوَ حَدِیثِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یَزِیدُ اللَّفْظَ وَ یَنْقُصُ (1).

«74»

ید، التوحید أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ بَلَغَ بِی جَبْرَئِیلُ مَکَاناً لَمْ یَطَأْهُ جَبْرَئِیلُ قَطُّ فَکَشَفَ لِی فَأَرَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ مَا أَحَبَّ (2).

«75»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِأَیِّ عِلَّةٍ صَارَ التَّکْبِیرُ فِی الِافْتِتَاحِ سَبْعُ تَکْبِیرَاتٍ أَفْضَلَ وَ لِأَیِّ عِلَّةٍ یُقَالُ فِی الرُّکُوعِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ وَ یُقَالُ فِی السُّجُودِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ قَالَ یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ سَبْعاً وَ الْأَرَضِینَ سَبْعاً وَ الْحُجُبَ سَبْعاً فَلَمَّا أَسْرَی بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مِنْ رَبِّهِ کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی (3) رُفِعَ لَهُ حِجَابٌ مِنْ حُجُبِهِ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ یَقُولُ الْکَلِمَاتِ الَّتِی تُقَالُ فِی الِافْتِتَاحِ فَلَمَّا رُفِعَ لَهُ الثَّانِی کَبَّرَ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی بَلَغَ سَبْعَ حُجُبٍ وَ کَبَّرَ سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ فَلِذَلِکَ الْعِلَّةِ تُکَبَّرُ لِلِافْتِتَاحِ فِی الصَّلَاةِ سَبْعُ تَکْبِیرَاتٍ فَلَمَّا ذَکَرَ مَا رَأَی مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ فَانْبَرَکَ (4) عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ أَخَذَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ فَلَمَّا اعْتَدَلَ مِنْ رُکُوعِهِ قَائِماً نَظَرَ إِلَیْهِ فِی مَوْضِعٍ أَعْلَی مِنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ خَرَّ عَلَی وَجْهِهِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ فَلَمَّا قَالَ سَبْعَ مَرَّاتٍ سَکَنَ ذَلِکَ الرُّعْبُ فَلِذَلِکَ جَرَتْ بِهِ السُّنَّةُ (5).

ص: 369


1- علل الشرائع: 118 و 119.
2- التوحید: 96.
3- قد عرفت قبل ذلک أن المراد بالقرب کلما استعمل فی هذه الأحادیث هو القرب المعنوی، لا الجسمانی الذی لا یتصور فی حقه تعالی و تقدس.
4- فی المصدر: فابترک.
5- علل الشرائع: 118 و 119.

هشام بن حکم می گوید: از امام صادق علیه السّلام راجع به علّت نماز سؤال کرده و عرضه داشتم: باستثنای مواردی که نماز دو رکعت و دو سجده می باشد چگونه دو رکعت و چهار سجده گردیده است؟ پس امام علیه السّلام نظیر آنچه در حدیث اسحاق بن عمّار از حضرت ابی الحسن علیه السّلام نقل شد را فرمودند منتهی با زیاد و کم کردن الفاظ. (1)

روایت74.

توحید: بزنطی از امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که مرا به معراج بردند، جبرئیل مرا به مکانی رسانید که هرگز خود پایش به آنجا باز نشده بود. پس پرده در مقابل من برداشته شد و خداوند از نور عظمت خویش آنچه که دوست داشتم برایم نمایان کرد و به من نشان داد. (2)

روایت75.

علل الشرایع: هِشام بن حَکَم روایت کرده است که از امام ابو الحسن موسی کاظم علیه السلام پرسیدم: چرا تعداد هفت تکبیر در شروع نماز بهتر است؟ چرا در رکوع سُبحانَ رَبّی العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ و در سَجده، سُبحانَ رَبّی الأعلَی وَ بِحَمدِهِ گفته می شود؟ فرمود: ای هِشام! خداوند تبارک و تعالی آسمان ها و زمین را در هفت طبقه آفرید و هفت حجاب خلق نمود؛ وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت و آن گاه که فاصله او از خداوند به اندازه (طول) دو (انتهای) کمان یا نزدیکتر بود، یکی از حجاب ها کنار رفت؛ رسول خدا تکبیر گفت و جملاتی را که در افتتاح گفته می شود، خواند. وقتی دومین حجاب کنار رفت، حضرت تکبیر گفت و جملاتی را که در افتتاح گفته می شود، خواند. وقتی سومین حجاب کنار رفت، حضرت تکبیر گفت: و همین طور ادامه یافت تا این که هفت حجاب کنار رفت و پیامبر صلی الله علیه و آله هفت بار تکبیر گفت؛ به همین دلیل در ابتدا و شروع نماز هفت بار تکبیر گفته می شود. سپس وقتی عظمت خدا را به یاد آورد بسیار ترسید و بر زانوهایش خم شد و گفت: سُبحانَ ربّی العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ. وقتی از رکوع سر برداشت و راست ایستاد خداوند را برتر و با عظمت تر یافت، بر سجده افتاد در حالی که می گفت: سُبحانَ ربّی الأعلَی وَ بِحَمدِهِ. وقتی هفت بار این قول را گفت ترس او آرام گرفت و این قول سنت شد. (3)

ص: 369


1- . علل الشرایع : 118 - 119
2- . توحید : 96
3- . علل الشرایع :
«76»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ أَحْرَمَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الشَّجَرَةِ (1) وَ لَمْ یُحْرِمْ مِنْ مَوْضِعٍ دُونَهُ قَالَ لِأَنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ صَارَ بِحِذَاءِ الشَّجَرَةِ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَأْتِی إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ بِحِذَاءِ الْمَوَاضِعِ الَّتِی هِیَ مَوَاقِیتُ سِوَی الشَّجَرَةِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی بِحِذَاءِ الشَّجَرَةِ نُودِیَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ أَ لَمْ أَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَیْتُ وَ وَجَدْتُکَ ضَالًّا فَهَدَیْتُ (2) قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ فَلِذَلِکَ أَحْرَمَ مِنَ الشَّجَرَةِ دُونَ الْمَوَاضِعِ کُلِّهَا (3).

«77»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَعْطَانِی اللَّهُ تَعَالَی خَمْساً وَ أَعْطَی عَلِیّاً خَمْساً أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أَعْطَی عَلِیّاً جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَهُ وَصِیّاً وَ أَعْطَانِی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ السَّلْسَبِیلَ وَ أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَ أَعْطَاهُ الْإِلْهَامَ وَ أَسْرَی بِی إِلَیْهِ وَ فَتَحَ لَهُ أَبْوَابَ السَّمَاءِ وَ الْحُجُبَ حَتَّی نَظَرَ إِلَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ قَالَ ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهُ مَا یُبْکِیکَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ أَوَّلَ مَا کَلَّمَنِی بِهِ أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْ تَحْتَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی الْحُجُبِ قَدِ انْخَرَقَتْ وَ إِلَی أَبْوَابِ السَّمَاءِ قَدْ فُتِحَتْ وَ نَظَرْتُ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ رَافِعٌ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَکَلَّمَنِی وَ کَلَّمْتُهُ وَ کَلَّمَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِمَ کَلَّمَکَ رَبُّکَ قَالَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنِّی جَعَلْتُ عَلِیّاً وَصِیَّکَ وَ وَزِیرَکَ وَ خَلِیفَتَکَ مِنْ بَعْدِکَ فَأَعْلِمْهُ فَهَا هُوَ یَسْمَعُ کَلَامَکَ فَأَعْلَمْتُهُ وَ أَنَا بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لِی قَدْ قَبِلْتُ وَ أَطَعْتُ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَفَعَلَتْ فَرَدَّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ وَ رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ یَتَبَاشَرُونَ بِهِ وَ مَا مَرَرْتُ بِمَلَائِکَةٍ مِنْ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ إِلَّا هَنَّئُونِی وَ قَالُوا لِی یَا مُحَمَّدُ

ص: 370


1- فی المصدر: من مسجد الشجرة.
2- فی النسخة: و وجدتک عائلا فأغنیتک، و المصدر خال عنه.
3- علل الشرائع: 149.

روایت76.

علل الشرایع: حسین بن ولید، از کسی که ذکرش نموده، راوی می گوید: محضر مبارک امام صادق علیه السلام عرض کردم: برای چه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم از مسجد شجره محرم شدند نه از غیر آن؟ امام علیه السّلام فرمودند: زیرا وقتی حضرتش را به آسمان حرکت دادند و روی آسمان به موازی مسجد شجره رسیدند فرشتگان به بیت المعمور که می آمدند از محاذی همه مواقیت عبور می کردند به استثناء مسجد شجره، هنگامی که نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به محاذی این مسجد رسیدند نداء آمد: ای محمّد صلّی اللَّه علیه و آله. حضرت عرضه داشت: لبیک. خداوند فرمود: آیا تو را یتیم نیافتم پس مکانت دادم و گمشده نیافتم پس راه را نشانت دادم؟ نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم عرض کرد: حمد و نعمت و سلطنت تمام از آن تو است، شریک و همتایی نداری، لبیک، از این رو از مسجد شجرة احرام بستند نه سایر مواقیت. (1)

روایت77.

امالی طوسی: ابو صالح از عبد الله بن عبّاس روایت کرده است که او گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: خداوند متعال پنج چیز به من و پنج چیز به علی علیه السلام عطا فرمود؛ به من جوامع کلام را و به علی علیه السلام جوامع علم را عطا فرمود؛ مرا نبیّ و علی علیه السلام را وصیّ کرد؛ به من کوثر را و به علی علیه السلام سلسبیل را عطا فرمود؛ به من وحی را و به علی علیه السلام الهام را عطا فرمود؛ مرا شبانه سوی خود روانه داشت و درهای آسمان را برای علی علیه السلام گشود و پرده­ها را برگرفت تا این که او به من نگریست و من به او نگریستم. در آن دم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به گریه افتاد. به ایشان عرض کردم: چه چیز شما را به گریه انداخت؟ پدر و مادرم به فدایت! فرمود: ای ابن عبّاس! نخستین سخنی که خداوند با من گفت، این بود که فرمود: ای محمّد! به زیر خود بنگر. من به پرده­ها نگریستم و دیدم شکافته شده­اند و به درهای آسمان نگریستم و دیدم گشوده شده­اند و به علی علیه السلام نگریستم و او را دیدم که سر به سوی من بلند کرده است. او با من سخن گفت و من با او سخن گفتم و پروردگارم - که یادش بلند مرتبه و با شکوه باد - با من سخن گفت. عرض کردم: ای رسول خدا! پروردگارت چه فرمود؟ ایشان فرمود: به من فرمود: ای محمّد! من علی را وصیّ و وزیر و جانشین تو پس از تو قرار داده­ام، پس او را آگاه کن، این اوست که سخنت را می­شنود. من در حالی که در حضور پروردگارم عزّ و جلّ بودم، او را آگاه کردم. او گفت: پذیرفتم و اطاعت کردم.

آن گاه خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان فرمان داد تا بر او سلام کنند و آن­ها چنین کردند و او سلامشان را پاسخ گفت. من فرشتگان را دیدم که درباره علی علیه السلام به یکدیگر مژده می­دادند و بر هر فرشته­ای از فرشتگان آسمان که گذر می­کردم، شادباش گویان به من می­گفتند: ای محمّد!

ص: 370


1- . علل الشرایع : 149

وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَقَدْ دَخَلَ السُّرُورُ عَلَی جَمِیعِ الْمَلَائِکَةِ بِاسْتِخْلَافِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ ابْنَ عَمِّکَ وَ رَأَیْتُ حَمَلَةَ الْعَرْشِ قَدْ نَکَسُوا رُءُوسَهُمْ إِلَی الْأَرْضِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَ نَکَسَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ رُءُوسَهُمْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا مِنْ مَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَّا وَ قَدْ نَظَرَ إِلَی وَجْهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ اسْتِبْشَاراً بِهِ مَا خَلَا حَمَلَةَ الْعَرْشِ فَإِنَّهُمُ اسْتَأْذَنُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَأَذِنَ لَهُمْ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَنَظَرُوا إِلَیْهِ فَلَمَّا هَبَطْتُ جَعَلْتُ أُخْبِرُهُ بِذَلِکَ وَ هُوَ یُخْبِرُنِی بِهِ فَعَلِمْتُ أَنِّی لَمْ أَطَأْ مَوْطِئاً إِلَّا وَ قَدْ کُشِفَ لِعَلِیٍّ عَنْهُ حَتَّی نَظَرَ إِلَیْهِ الْخَبَرَ (1).أقول: روی بعض هذا الخبر فی موضع آخر بهذا السند- المفید عن أحمد بن الولید عن أبیه عن سعد عن عبد الله بن هارون عن محمد بن عبد الرحمن (2)- و رواه الحسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر عن الصدوق عن أبیه عن سعد (3).

«78»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکِ بْنِ الأبرر (الْأَبْرَدِ) النَّخَعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ الضَّبِّیِّ عَنْ مَالِکٍ (4) الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی أُوقِفْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ قَالَ قَدْ بَلَوْتُ خَلْقِی فَأَیَّهُمْ وَجَدْتَ أَطْوَعَ لَکَ قَالَ قُلْتُ رَبِّ عَلِیّاً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَهَلِ اتَّخَذْتَ لِنَفْسِکَ خَلِیفَةً یُؤَدِّی عَنْکَ وَ یُعَلِّمُ عِبَادِی مِنْ کِتَابِی مَا لَا یَعْلَمُونَ قَالَ قُلْتُ اخْتَرْ لِی فَإِنَّ خِیَرَتَکَ خَیْرٌ لِی قَالَ قَدِ اخْتَرْتُ لَکَ عَلِیّاً فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِکَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً وَ نحتله (نَحَلْتُهُ) عِلْمِی وَ حِلْمِی وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً لَمْ یَنَلْهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَا أَحَدٌ بَعْدَهُ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ نُورُ أَوْلِیَائِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ

ص: 371


1- أمالی ابن الشیخ: 64.
2- أمالی ابن الشیخ: 118.
3- المحتضر: 107 و 108.
4- فی المصدر: عن غالب الجهنیّ، و هو الصحیح کما یأتی فی المتن.

سوگند به او که تو را بر حق به پیامبری برانگیخت، بدان خاطر که خداوند عزّ و جلّ پسر عمویت را جانشینت کرد، شادی تمام فرشتگان را فرا گرفت. در آن دم حاملان عرش را دیدم که سر سوی زمین فرود آورده­اند. گفتم: ای جبرئیل! چرا حاملان عرش سر فرود آورده­اند؟ گفت: ای محمّد! همه فرشتگان به جز حاملان عرش به رخسار علی علیه السلام نگریسته­اند تا از او دلشاد شوند. حاملان عرش نیز اکنون از خداوند عزّ و جلّ اجازه خواستند و او به آنان اجازه داد تا به علی علیه السلام بنگرند و ایشان به او نگریستند. چون بر زمین فرود آمدم، او را از این امر خبر دادم و او نیز همین خبر به من داد و این گونه دانستم که بر هیچ قدمگاهی پا ننهاده­ام، مگر آن که از برای علی علیه السلام آشکار گردیده تا به آن بنگرد. (1)

می­گویم: مفید این روایت را در جای دیگر با این سند از محمد بن عبدالرحمان روایت کرده است. (2)

و حسن بن سلیمان در کتاب محتضر از صدوق از پدرش از سعد آن را روایت کرده است. (3)

روایت78.

امالی طوسی: از امام باقر علیه السلام از پدرانش، از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که آن حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: زمانی که مرا به معراج بردند و به سدرة المنتهی رسیدم. مرا در محضر پروردگار قرار دادند. خداوند به من فرمود: ای محمد! عرض کردم: بله ای پروردگار من! خداوند فرمود: تو بندگان مرا آزموده ای. کدام یک از آن­ها بیش از دیگران از تو اطاعت می کند؟ عرض کردم: خدایا! علی بیش از همه از من فرمانبرداری می کند. خداوند فرمود: آری! ای محمد! راست می گویی! آیا برای خودت جانشینی تعیین کرده ای تا پس از تو دینت را تبلیغ کند و به بندگانم از کتابم آن چه را نمی دانند، یاد دهد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خیر! خدایا تو آن را برایم انتخاب کن. زیرا انتخاب تو برایم بهتر است. خداوند فرمود: من علی علیه السلام را برای جانشینی تو انتخاب کرده ام. پس او را به عنوان جانشین و وصی خودت قرار بده. من علم و بردباری خودم را به او ارزانی داشته ام. او به حق امیرالمؤمنین است. قبل از او هیچ کس به این جایگاه دست نیافته و پس از او نیز احدی بدان دست نخواهد یافت. ای محمد! علی پرچم هدایت و امام همه کسانی است که از من اطاعت می کنند و نور اولیای من و کلمه ای است که آن را بر متقین واجب گردانیده ام.

ص: 371


1- . امالی طوسی : 64
2- . امالی طوسی : 118
3- . محتضر : 107 - 108

أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَبِّ فَقَدْ بَشَّرْتُهُ فَقَالَ عَلِیٌّ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ فِی قَبْضَتِهِ إِنْ یُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی لَمْ یَظْلِمْنِی شَیْئاً وَ إِنْ یُتِمَّ لِی مَا وَعَدَنِی فَاللَّهُ أَوْلَی بِی فَقَالَ اللَّهُمَّ أَخْلِ قَلْبَهُ (1) وَ اجْعَلْ رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ بِکَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهِ یَا مُحَمَّدُ غَیْرَ أَنِّی مُخْتَصُّهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْبَلَاءِ لَمْ أَخْتَصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ أَوْلِیَائِی قَالَ قُلْتُ رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی قَالَ إِنَّهُ قَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِی أَنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ لَمْ یُعْرَفْ أَوْلِیَائِی (2) وَ لَا أَوْلِیَاءُ رُسُلِی.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَالِکٍ فَلَقِیتُ نَصْرَ بْنَ مُزَاحِمٍ الْمِنْقَرِیَّ فَحَدَّثَنِی عَنْ غَالِبٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ سَوَاءً- قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَالِکٍ فَلَقِیتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَذَکَرْتُ لَهُ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ حَدَّثَنِی بِهِ أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (3)- کتاب المحتضر، للحسن بن سلیمان نقلا من کتاب المعراج عن الصدوق عن محمد بن عمر الحافظ البغدادی عن محمد بن هارون مثله (4).

«79»

فس، تفسیر القمی خَالِدٌ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ (5) عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْأَزْدِیِّ (6) عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَاعِداً وَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی نَاحِیَةٍ (7) فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ مَرَّةً وَ إِلَی الْکَعْبَةِ مَرَّةً ثُمَّ قَالَ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ

ص: 372


1- فی المصدر: اللّهمّ اجل قلبه. و هو الموجود أیضا فی نسخة.
2- فی النسخة: لم یعرف ولاء أولیائی. و فی المصدر: لم یعرف حزبی و لا أولیائی.
3- أمالی ابن الشیخ: 218 و 219.
4- المحتضر: 147.
5- فی نسخة: محمّد بن یسار.
6- فی نسخة: الأسدی.
7- فی المصدر: و أبو جعفر علیه السلام حاضر.

هر کس او را دوست داشته باشد، در حقیقت مرا دوست داشته است و هر کس از او بیزار باشد یا نسبت به او کینه در دل داشته باشد، در واقع نسبت به من کینه داشته است. این مژده را به او بده. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: این مژده را به علی دادم. او گفت: من بنده خداوند و تحت اراده و فرمان او هستم. اگر مرا به خاطر گناهانم عذاب دهد، در حقیقت به من ظلم نکرده است. او سزاوار آن است که آن چه را به من وعده داده است به طور کامل به من بدهد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدایا قلبش را پاک و بهره او را ایمان به خودت قرار بده. خداوند فرمود: ای محمد! تو این امر را به او اطلاع دادی، اما او را به مشکلات و مصائبی دچار می کنم که هیچ کدام از اولیای خودم را بدان گرفتار نمی نمایم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: عرض کردم: آیا با برادر و دوست من چنین می کنی؟ خداوند فرمود: آری! در علم من چنین حکم شده است که او دچار آزمایش خواهد شد و گروهی نیز به وسیله او دچار آزمایش می شوند. اگر علی نبود، اولیای من و اولیای پیامبرم شناخته نمی شدند.

محمد بن مالک گوید: با نصر بن مزاحم منقری ملاقات کردم و برای من حدیث کرد از غالب جهنی از امام باقر از علی بن حسین از پدرش از جدّش از علی علیهم السلام که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که به معراج رفتم.. و همین حدیث را روایت کرده است.

محمد بن مالک گوید: با علی بن موسی بن جعفر علیه السلام ملاقات کردم و این حدیث را برایش ذکر کردم. و او فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر و او از پدرش از جدش از حسین بن علی برایم بازگو کرد که علی علیهم السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که به معراج رفتم، و از آنجا از آسمانی به آسمان دیگر و سپس به سدرۀ المنتهی رسیدم .. و کل حدیث را بازگو نمود. (1)

در کتاب محتضر به نقل از معراج صدوق از محمد ابن عمر حافظ بغدادی از محمد بن هارون همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت79.

تفسیر قمی: اسماعیل جعفی گوید: در مسجد الحرام نشسته بودم و حضرت امام محمّد باقر علیه السلام نیز در گوشه­ای نشسته بود، ایشان سربلند کرد و نگاهی به آسمان و نگاهی به کعبه کرد و فرمود: «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ»(3) {منزه است آن (خدایی) که بنده اش را شبانگاهی

ص: 372


1- . امالی طوسی : 218 - 219
2- . محتضر : 147
3- . اسراء / 1

لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی وَ کَرَّرَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ أَهْلُ الْعِرَاقِ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَا عِرَاقِیُّ قُلْتُ یَقُولُونَ أُسْرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ (1) إِلَی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ فَقَالَ لَیْسَ هُوَ کَمَا یَقُولُونَ وَ لَکِنَّهُ أُسْرِیَ بِهِ مِنْ هَذِهِ إِلَی هَذِهِ (2) وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ مَا بَیْنَهُمَا حَرَمٌ قَالَ فَلَمَّا انْتُهِیَ بِهِ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی تَخَلَّفَ عَنْهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ أَ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ تَخْذُلُنِی فَقَالَ تَقَدَّمْ أَمَامَکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ بَلَغْتَ مَبْلَغاً لَمْ یَبْلُغْهُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ قَبْلَکَ فَرَأَیْتُ رَبِّی (3) وَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ السُّبْحَةُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا السُّبْحَةُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَوْمَأَ بِوَجْهِهِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ جَلَالٌ رَبِّی جَلَالٌ رَبِّی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا رَبِّ قَالَ فِیمَ اخْتَصَمَ الْمَلَأُ الْأَعْلَی قَالَ قُلْتُ سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لِی إِلَّا مَا عَلَّمْتَنِی قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ (4) بَیْنَ ثَدْیَیَّ فَوَجَدْتُ بَرْدَهَا بَیْنَ کَتِفَیَّ قَالَ فَلَمْ یَسْأَلْنِی عَمَّا مَضَی وَ لَا عَمَّا بَقِیَ إِلَّا عَلِمْتُهُ (5) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ فِیمَ اخْتَصَمَ الْمَلَأُ الْأَعْلَی قَالَ قُلْتُ یَا رَبِّ فِی الدَّرَجَاتِ وَ الْکَفَّارَاتِ وَ الْحَسَنَاتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ انْقَطَعَ أَکْلُکَ فَمَنْ وَصِیُّکَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَرَ فِیهِمْ مِنْ خَلْقِکَ أَحَداً أَطْوَعَ لِی مِنْ عَلِیٍّ فَقَالَ وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَرَ مِنْ خَلْقِکَ أَحَداً أَشَدَّ حُبّاً لِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَبَشِّرْهُ بِأَنَّهُ رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورٌ لِمَنْ أَطَاعَنِی وَ الْکَلِمَةُ الْبَاقِیَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَنِی مَعَ مَا أَنِّی أَخُصُّهُ بِمَا لَمْ أَخُصَّ بِهِ أَحَداً (6) فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی

ص: 373


1- فی نسخة: إلی المسجد الاقصی. فی المصدر: إلی المسجد الاقصی الی البیت المقدس.
2- أراد علیه السلام أن اسراءه لم یکن مقصورا علی ذلک، بل کان من الأرض الی السماء، فکان اسراؤه أولا إلی المسجد الاقصی، ثمّ منه الی السماء.
3- فی نسخة: فرأیت من نور ربی. و فی المصدر: فرأیت نور ربی، و فیه: التسبیحة بدل السبحة، و لعله مصحف.
4- فی نسخة و فی المصدر: أی ید القدرة.
5- فی المصدر: أعلمته.
6- أی من البلاء کما تقدم فی الخبر السابق.

از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد.} و این آیه را سه بار بازگفت، سپس رو سوی من کرد و فرمود: ای عراقی! عراقیان درباره این آیه چه می­گویند؟ عرض کردم: می­گویند ایشان را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی بیت المقدس سیر داد. حضرت علیه السلام فرمود: چنین که می­گویند نیست، بلکه ایشان را شبانگاه از این جا به این جا سیر داد، و با دست خود به آسمان اشاره کرد، سپس فرمود: بین این دو جا، حرم است. چون ایشان به سدرة المنتهی رسید، جبرئیل از همراهی­اش بازماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! آیا در چنین جایی مرا تنها می­گذاری؟ جبرئیل عرض کرد: تو پیش رو که به خدا سوگند! به جایی رسیده­ای که هیچ کس از آفریدگان خدا، پیش از تو به آن نرسیده است. این جا بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نور پروردگارم را دیدم و سبحه بین من و او فاصله انداخته بود.

عرض کردم: فدایت شوم! سُبحه چیست؟ حضرت با چهره خود اشاره به زمین و با دست خود اشاره به آسمان کرد و سه بار فرمود: بزرگی پروردگارم، بزرگی پروردگارم. سپس حضرت علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خطاب آمد: ای محمّد! عرض کردم: پروردگارا! گوش به فرمانم. فرمود: آسمانیان بر سر چه چیز مشاجره می­کنند؟ عرض کردم: خداوندا! پاک و منزّهی، من دانشی جز آن چه تو به من آموخته­ای ندارم. پس خداوند متعال دستش- یعنی دست قدرت- را میان سینه­هایم گذاشت و من خنکی آن را میان شانه­هایم احساس کردم. از آن پس هر آن چه درباره گذشته و آینده از من پرسید، پاسخش را می­دانستم. فرمود: ای محمّد! آسمانیان بر سر چه چیز مشاجره می­کنند؟ عرض کردم: پروردگارا! بر سر درجات و کفّارات و حسنات. فرمود: ای محمّد! پیامبریت به پایان رسید و هنگام مرگت فرا رسید، جانشینت کیست؟ عرض کردم: پروردگارا! همه آفریدگانت را آزمودم، در میان آن­ها هیچ کس را ندیدم که بیش از علی فرمان پذیر من باشد. فرمود: و نیز فرمان پذیر من ای محمّد! عرض کردم: پرودگارا! همه آفریدگانت را آزمودم، در میان آن­ها هیچ کس را ندیدم که بیش از علی دوستدار من باشد. فرمود: و نیز دوستدار من ای محمّد! پس او را نوید ده که او بیرق هدایت و امام دوستداران من است و نوری است از برای آنان که از من فرمان می­برند و کلمه­ایست که پرهیزکاران را به آن ملزم کرده­ام. هر که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هر که او را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است. همچنین من ویژگی­هایی را به او اختصاص داده­ام که به هیچ کس دیگر نداده­ام. عرض کردم: پروردگارا! او برادر و همدم

ص: 373

وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی فَقَالَ إِنَّهُ أَمْرٌ قَدْ سَبَقَ أَنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ مَعَ مَا أَنِّی قَدْ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ أَرْبَعَةُ أَشْیَاءَ عَقَدَهَا بِیَدِهِ وَ لَا یُفْصِحْ بِهَا عَقْدُهَا (1).

بیان

قوله علیه السلام من هذه إلی هذه أی المراد بالمسجد الأقصی البیت المعمور لأنه أقصی المساجد و لا ینافی ذهابه أولا إلی بیت المقدس قوله فرأیت ربی أی بالقلب أو عظمته و یحتمل أن یکون رأیت بمعنی وجدت و قوله و حال حالا (2) أی ألفیته و قد حیل بینی و بینه و فی بعض النسخ من نور ربی و لعل المراد بالسبحة تنزهه و تقدسه (3) تعالی أی حال بینی و بینه تنزهه عن المکان و الرؤیة و إلا فقد حصل غایة ما یمکن من القرب.

قال الجزری سبحات الله جلاله و عظمته و هی فی الأصل جمع سبحة و قیل أضواء وجهه (4) و قیل سبحات الوجه محاسنه انتهی و إیماؤه إلی الأرض و حط رأسه کان خضوعا لجلاله تعالی و وضع الید کنایة عن غایة اللطف و الرحمة و إفاضة العلوم و المعارف علی صدره الأشرف و البرد عن الراحة و السرور و فی بعض النسخ یده أی ید القدرة.

قوله تعالی فیم اختصم الملأ الأعلی إشارة إلی قوله تعالی ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ (5) قال الطبرسی رحمه الله یعنی ما ذکر من قوله إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً (6) إلی آخر القصة أی فما علمت ما کانوا فیه إلا بوحی من الله تعالی.

ص: 374


1- تفسیر القمّیّ: 572 و 573.
2- هکذا فی النسخ، و الموجود فی الخبر: و حال بینی و بینه السبحة و لعلّ المراد أن جملة.
3- بل جلاله و عظمته و کبریاؤه.
4- أضواء وجهه، هی مظاهر نوره و مخلوقاته العالیة التی استفاضت من فیوضاته و کمالاته أکثر من غیرها کالملائکة و الأنبیاء علیهم السلام، أو مطلق مخلوقاته، لانهم استفاضوا منه کل بحسبه و استعداده و ظرفیته.
5- ص: 70.
6- البقرة: 30.

و وزیر و وارث من است. فرمود: این امریست که از پیش رقم خورده است. او آزموده شده و مردم به وسیله او آزموده می­شوند و همچنین من به او عطا کرده­ام و عطا کرده­ام و عطا کرده­ام. من چهار چیز به او عطا کرده­ام که گره آن­ها به دست اوست و او هرگز آن­ها را فاش نمی­کند. (1)

توضیح

فرموده پیامبر «من هذه الی هذه» یعنی مقصود از مسجد الاقصی، بیت معمور است زیرا دورترین مساجد است. و با رفتن پیامبر به بیت المقدس در ابتدا، منافاتی ندارد. «فرأیت ربّی» یعنی با قلب خدا را دیدم، یا اینکه عظمت خداوند را دیدم. و ممکن است «رأیت» به معنای «وجدت» باشد. و عبارت «و حال حالً» یعنی خداوند را یافتم در حالی که میان من و خدا حائل و مانعی ایجاد شده بود. و در برخی نسخه­ها «من نور ربّی» آمده است. و شاید مقصود زا «السبحۀ» تنزیه و تقدیس خداوند متعال است. یعنی میان من و خداوند پیراسته­بودن خدا از مکان و رؤیت، حائل و مانع شد. در غیر این صورت نهایت قرب و نزدیکی حاصل می­شد.

جزری گوید: «سبحان الله» جلال و عظمت خداوند است. و در اصل جمع «سبحۀ» می­باشد. و گفته شده: نورهای ذات خداوند است. و گفته شده: «سبحات الوجه» محاسن آن است. پایان سخن. اشاره کردن به زمین و به زیر افکندن سرش، به نشانه خضوع در برابر جلال و شکوه خداوند متعال است. دست گذاشتن کنایه از نهایت لطف و رحمت، و افاضه علوم و معارف بر سینه گرامی و بزرگ پیامبر است و «البرد» کنایه از آسایش و شادمانی است. و در برخی نسخه­ها «یده» به معنای دست قدرت آمده است.

فرموده خداوند «فیم اختصم الملأ الأعلی» اشاره به این فرموده خداوند متعال دارد: «ما کان لی من علم بالملأ الاعلی اذ یختصمون»(2)

{مرا در باره ملإِ اعلی هیچ دانشی نبود آن گاه که مجادله می کردند.}

طبرسی گوید: یآنچه در فرموده خداوند آمده است: «انّی جاعل فی الارض خلیفۀ» تا پایان داستان. یعنی آنچه در این باره بود نمی­دانستم جز با وحی از جانب خداوند متعال.

ص: 374


1- . تفسیر قمی : 572 - 573
2- . ص / 70

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ لِی رَبِّی أَ تَدْرِی فِیمَ یَخْتَصِمُ الْمَلَأُ الْأَعْلَی فَقُلْتُ لَا قَالَ اخْتَصَمُوا فِی الْکَفَّارَاتِ وَ الدَّرَجَاتِ فَأَمَّا الْکَفَّارَاتُ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ (1) وَ نَقْلُ الْأَقْدَامِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ أَمَّا الدَّرَجَاتُ فَإِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ الصَّلَاةُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ انْتَهَی.

(2) و قوله عقدها ثانیا تأکید للأول أو مصدر فاعل لقوله یفصح و الأصوب أنه تصحیف قوله بما عقدها و فاعل عقد الرسول صلی الله علیه و آله.

«80»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قیعان (قِیعَاناً) بَیْضَاءَ (3) وَ رَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَةً یَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا لَکُمْ رُبَّمَا بَنَیْتُمْ وَ رُبَّمَا أَمْسَکْتُمْ فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ فَقُلْتُ لَهُمْ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ فَقَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا أَمْسَکَ أَمْسَکْنَا (4).

«81»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام احْتَمَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی بِهِ إِلَی مَکَانٍ مِنَ السَّمَاءِ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ قَالَ مَا وَطِئَ نَبِیٌّ قَطُّ مَکَانَکَ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ وَ أَنَا بِمَکَّةَ فَقَالَ قُمْ یَا مُحَمَّدُ فَقُمْتُ مَعَهُ وَ خَرَجْتُ إِلَی الْبَابِ فَإِذَا جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فَأَتَی جَبْرَئِیلُ بِالْبُرَاقِ وَ کَانَ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ خَدُّهُ کَخَدِّ الْإِنْسَانِ وَ ذَنَبُهُ کَذَنَبِ الْبَقَرِ وَ عُرْفُهُ کَعُرْفِ الْفَرَسِ وَ قَوَائِمُهُ کَقَوَائِمِ الْإِبِلِ عَلَیْهِ رَحْلٌ مِنَ الْجَنَّةِ وَ لَهُ جَنَاحَانِ مِنْ فَخِذَیْهِ خَطْوُهُ مُنْتَهَی طَرْفِهِ

ص: 375


1- السبرات جمع سبرة بسکون الباء، و هی شدة البرد.
2- مجمع البیان 8: 485.
3- فی المصدر: فرأیتها قیعان یقق. أقول: فرأیتها مصحف فرأیت فیها کما تقدم مکرّرا، قوله: یقق أی شدید البیاض.
4- تفسیر القمّیّ: 413.

ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که به من فرمود: آیا می دانی مخاصمه و گفتگوی فرشتگان چه بوده است؟ گفتم نمی دانم، فرمود: درباره کفارات و درجات گفتگو می کردند، که کفارات عبارت است از: رنگین کردن وضو در بامدادان سرد و برداشتن گام­ها برای حاضر شدن در جماعات و انتظار نماز پس از نماز. و اما درجات عبارت است از: آشکار گفتن سلام و اطعام طعام و خواندن نماز در شب هنگامی که مردم در خوابند. (1)

و سخن او «عقدها ثانیۀ» تاکید برای عبارت اول، یا مصدری است که فاعل برای «یفصح» می­باشد. و درست­تر این است که تصحیف شده «بما عقدها» باشد و فاعل «عقد» پیامبر باشد.

روایت80.

تفسیر قمی: جمیل از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هنگامی که (در شب معراج) مرا به آسمان بردند، وارد بهشت شدم و دیدم که زمین آن سفید خالص است و دیدم که فرشتگان گاهی با خشتی از زر و خشتی از نقره می سازند و گاهی باز می ایستند. به ایشان گفتم: شما را چه شده است؟ گاهی می سازید و گاهی دست نگه می دارید؟ ایشان گفتند: صبر می کنیم تا خرجی ما برسد. گفتم: خرجی شما چیست؟ گفتند: این که انسان مؤمن بگوید: سبحان الله، و الحمد لله، و لا إله إلا الله، و الله أکبر، و هرگاه بگوید می سازیم و هرگاه از گفتن دست کشد، ما هم دست می کشیم. (2)

روایت81.

قصص الانبیاء: ابو بصیرگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: جبرئیل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را حمل کرد تا اینکه به جایی از آسمان رسانید سپس او را ترک کرد و گفت: هیچ پیامبری به این مکانی که تو هست، پا ننهاده است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در حالی که من در مکه بودم جبرئیل به نزد من آمد و گفت: ای محمد برخیز. من برخاستم و به سمت در بیرون رفتم که به ناگاه جبرئیل راه به همراه میکائیل و اسرافیل دیدم. جبرئیل براق را برای من آورد که از الاغ بلندتر و از قاطر کوتاه­تر بود. صورتش همچون صورت انسان بود و دُمش شبیه دم گاو بود و یالش شبیه یال اسب و دست و پایش شبیه شتر بود. زینی از بهشت بر آن بود و در ران­هایش دو بال قرار داشت و گام­هایش در شعاع دیدگانش قرار داشتند.

ص: 375


1- . مجمع البیان 8 : 485
2- . تفسیر قمی : 413

فَقَالَ ارْکَبْ فَرَکِبْتُ وَ مَضَیْتُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ لَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ إِذَا الْمَلَائِکَةُ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ بِالْبِشَارَةِ وَ الْکَرَامَةِ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ صَلَّیْتُ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ فِی بَعْضِهَا بَشَّرَنِی إِبْرَاهِیمُ فِی رَهْطٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ وَصَفَ مُوسَی وَ عِیسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا ثُمَّ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی إِلَی الصَّخْرَةِ فَأَقْعَدَنِی عَلَیْهَا فَإِذَا مِعْرَاجٌ إِلَی السَّمَاءِ (1) لَمْ أَرَ مِثْلَهَا حُسْناً وَ جَمَالًا فَصَعِدْتُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ رَأَیْتُ عَجَائِبَهَا وَ مَلَکُوتَهَا وَ مَلَائِکَهَا یُسَلِّمُونَ عَلَیَّ ثُمَّ صُعِدَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ (2) فَرَأَیْتُ بِهَا یُوسُفَ علیه السلام ثُمَّ صَعِدْتُ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَرَأَیْتُ فِیهَا إِدْرِیسَ علیه السلام ثُمَّ صُعِدَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ فَرَأَیْتُ فِیهَا هَارُونَ علیه السلام ثُمَّ صُعِدَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ فَإِذَا فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ یَمُوجُ بَعْضُهُمْ فِی بَعْضٍ وَ فِیهَا الْکَرُوبِیُّونَ قَالَ ثُمَّ صُعِدَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَأَبْصَرْتُ فِیهَا خَلْقاً وَ مَلَائِکَةً.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ مُوسَی علیه السلام وَ رَأَیْتُ فِی السَّابِعَةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ جَاوَزْنَا مُتَصَاعِدَیْنِ إِلَی أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ وَصَفَ ذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ کَلَّمَنِی رَبِّی وَ کَلَّمْتُهُ وَ رَأَیْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ رَأَیْتُ الْعَرْشَ وَ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی ثُمَّ قَالَ رَجَعْتُ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ حَدَّثْتُ بِهِ النَّاسَ فَأَکْذَبَنِی أَبُو جَهْلٍ وَ الْمُشْرِکُونَ وَ قَالَ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیٍّ أَ تَزْعُمُ أَنَّکَ سِرْتَ مَسِیرَةَ شَهْرَیْنِ فِی سَاعَةٍ أَشْهَدُ أَنَّکَ کَاذِبٌ ثُمَّ قَالَتْ قُرَیْشٌ أَخْبِرْنَا عَمَّا رَأَیْتَ فَقَالَ مَرَرْتُ بِعِیرِ بَنِی فُلَانٍ وَ قَدْ أَضَلُّوا بَعِیراً لَهُمْ وَ هُمْ فِی طَلَبِهِ وَ فِی رَحْلِهِمْ قَعْبٌ مِنْ مَاءٍ مَمْلُوٍّ فَشَرِبْتُ الْمَاءَ فَغَطَّیْتُهُ کَمَا کَانَ فَسَأَلُوهُمْ هَلْ وَجَدُوا الْمَاءَ فِی الْقَدَحِ قَالُوا هَذِهِ آیَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَرَرْتُ بِعِیرِ بَنِی فُلَانٍ فَنَفَرَ بَعِیرُ فُلَانٍ فَانْکَسَرَتْ یَدُهُ فَسَأَلُوهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَقَالُوا هَذِهِ آیَةٌ أُخْرَی قَالُوا فَأَخْبِرْنَا عَنْ عِیرِنَا قَالَ مَرَرْتُ بِهَا بِالتَّنْعِیمِ وَ بَیَّنَ لَهُمْ أَحْوَالَهَا وَ هَیْئَاتِهَا قَالُوا هَذِهِ آیَةٌ أُخْرَی (3).

ص: 376


1- فی نسخة: إلی سماء.
2- لعل تفصیل العروج الی السماء الثانیة قد سقط عن قلم النسّاخ، و تقدم فی خبر هشام بن سالم أنّه رأی فی السماء الثانیة یحیی و عیسی علیهما السلام و تقدم فی غیره ما رأی فیها من العجائب.
3- قصص الأنبیاء: مخطوط.

گفت: سوار شو. سوار شدم و به راه افتادم تا به بیت المقدس رسیدم. هنگامی که بدانجا رسیدم فرشتگان از آسمان با مژده و کرامت از نزد پروردگار صاحب عزّت فرود آمدند. و در بیت المقدس نماز گزاردم. - در برخی نسخه­ها آمده است: ابراهیم در میان گروهی از پیامبران به من مژده و بشارت داد، سپس موسی و عیسی علیهما السلام را وصف کرد. - سپس جبرئیل دستم را گرفت و بر صخره نشاند. در این هنگام به آسمانی عروج کردم که در زیبایی و نیکویی چیزی مانند آن ندیده بودم. پس به آسمان دنیا بالا رفتم و شگفتی­ها و ملکوت آن را مشاهده کردم و فرشتگان آن، بر من سلام می­دادند. سپس مرا به آسمان سوم (1)

بردند و در آنجا یوسف علیه السلام را ملاقات کردم. سپس مرا به آسمان چهارم بردند و در آنجا ادریس علیه السلام را دیدم. سپس مرا آسمان پنجم بردند و در آنجا هارون علیه السلام را ملاقات کردم و بعد مرا به آسمان ششم بردند و در آنجا مخلوقات بسیاری را دیدم که در کنار هم در جنب و جوش بودند، و در آنجا کروبی­ها (مقربان درگاه الهی) نیز بودند. فرمود: بعد مرا به آسمان هفتم بالا بردند و در آنجا مخلوقات و فرشتگانی را مشاهده کردم.

در روایت دیگری آمده است: پیامبر فرمود در آسمان ششم موسی علیه السلام را دیدم و در آسمان هفتم ابراهیم علیه السلام را ملاقات کردم. سپس فرمود: همراه با جبرئیل به بالاترین علیین صعود کردیم - و آنجا را توصیف نمود - تا اینجا که فرمود: سپس خدوند با من سخن گفت و با او سخن گفتم و بهشت و دوزخ را دیدم و عرش و سدرۀ المنتهی را مشاهده کردم. سپس فرمود: به مکه بازگشتم. چون صبح کردم ماجرای معراج را برای مردم بازگو نمودم. ابوجهل و مشرکان مرا تکذیب نمودند. و مطعم بن عدیّ گفت: گمان می­کنی مسیر دو ماهه را در یک ساعت پیموده­ای؟ گواهی می­دهم که تو دروغ­گویی. قریش گفتند: ما را از آنچه دیدی با خبر کن. پیامبر فرمود: کارون فلان قبیله را دیدم که شتری را گم کرده­ بودند و به دنبال شتر می­گشتند. و در بار و بنه آن­ها کاسه بزرگی پر از آب بود و من از آب نوشیدم و به همان صورت اول آن را پوشاندم. از آنان بپرسید آیا آب در کاسه یافتند. گفتند: این یک نشانه است. فرمود: بر کاروان فلان قبیله گذر کردم که یکی از شتران رمید و دستش شکست، پس در این باره از آنان سوال کنید. گفتند: این نشانه دیگری است. گفتند: از کاروان ما خبر بده. فرمود: در منطقه تنعیم بر آن کاروان گذر کردم، و احوال و کیفیت و ویژگی کاروان را برای آنان توضیح داد. گفتند: این نشانه دیگری است. (2)

ص: 376


1- . شاید تفصیل عروج به آسمان دوم از قلم نسخه­نویسان افتاده باشد و پیش­تر در روایت هشام بن سالم ذکر شد که پیامبر در آسمان دوم با یحیی و عیسی علیهما السالم ملاقات کرد.
2- . قصص النبیاء : مخطوط
بیان

قوله علیه السلام خطوه منتهی طرفه أی کان یضع کل خطوة منه علی منتهی مد بصره.

«82»

یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَسْرَی بِی رَبِّی فَأَوْحَی إِلَیَّ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَوْحَی وَ کَلَّمَنِی وَ کَانَ مِمَّا کَلَّمَنِی أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ الْأَوَّلُ وَ عَلِیٌّ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ فَقَالَ یَا رَبِّ أَ لَیْسَ ذَلِکَ أَنْتَ (1) قَالَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لِیَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لِی مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْأَوَّلُ وَ لَا شَیْ ءَ قَبْلِی وَ أَنَا الْآخِرُ فَلَا شَیْ ءَ بَعْدِی وَ أَنَا الظَّاهِرُ فَلَا شَیْ ءَ فَوْقِی وَ أَنَا الْبَاطِنُ فَلَا شَیْ ءَ تَحْتِی وَ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ الْأَوَّلُ أَوَّلُ مَنْ أَخَذَ مِیثَاقِی مِنَ الْأَئِمَّةِ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ الْآخِرُ آخِرُ مَنْ أَقْبِضُ رُوحَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ هِیَ الدَّابَّةُ الَّتِی تُکَلِّمُهُمْ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ الظَّاهِرُ أُظْهِرُ عَلَیْهِ جَمِیعَ مَا أَوْحَیْتُهُ (2) إِلَیْکَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَکْتُمَ مِنْهُ شَیْئاً یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ الْبَاطِنُ أَبْطَنْتُهُ سِرِّیَ الَّذِی أَسْرَرْتُهُ إِلَیْکَ فَلَیْسَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ سِرٌّ أَزْوِیهِ (3) یَا مُحَمَّدُ عَنْ عَلِیٍّ مَا خَلَقْتُ مِنْ حَلَالٍ أَوْ حَرَامٍ إِلَّا وَ عَلِیٌّ عَلِیمٌ بِهِ (4).

«83»

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمَّا بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِتَعْلِیمِ الْأَذَانِ أَتَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْبُرَاقِ (5) فاسْتَعْصَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَی بِدَابَّةٍ یُقَالُ لَهَا بَرْقَةُ فاسْتَعْصَتْ (6) فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِیلُ اسْکُنِی بَرْقَةُ فَمَا رَکِبَکِ

ص: 377


1- أی أ لیس أنت المتصف بهذه الصفات فقط؟.
2- فی المصدر: جمیع ما أوصیته إلیک.
3- أی أمنعه عنه.
4- بصائر الدرجات: 151.
5- الحدیث متفرد بهذا التفصیل. و فی المصدر: براقة.
6- فی نسخة: فاستصعبت، و کذا فیما بعده. و یأتی فی بعض الأحادیث: فامتنعت.

توضیح

«خطوه منتهی طرفه» یعنی گام­هایش در شعاع دیدگانش بود.

روایت82.

بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان روایت کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی فرمود: خداوند مرا به معراج برد و از پشت حجاب به من وحی کرد و با من سخن گفت و فرمود: ای محمد! من الله هستم که جز من خدایی نیست. من آگاه مطلق به عالم غیب و عالم شهادت و مهربان و بخشنده هستم. من الله هستم که جز من هیچ خدایی وجود ندارد. من پادشاهی قدّوس، سلام، مؤمن، مهیمن، عزیز، جبار و متکبر هستم. خداوند از آن چه آنان شرک می ورزند، پاک و منزه است. ای محمد! همانا من الله هستم که هیچ خدایی جز من نیست. من خالق، آفریننده و مصوّر هستم. اسماء حسنی از آن من است. هر چه در آسمان و زمین است، تسبیح گوی من است و من، عزیز حکیم هستم. ای محمد! من الله هستم که جز من خدایی نیست. من اول هستم و قبل از من هیچ چیز وجود نداشته است. من آخر هستم و پس از من هیچ چیز وجود نخواهد داشت. من ظاهر هستم. یعنی هیچ چیز برتر از من وجود ندارد. من باطن هستم و جز من چیزی وجود نخواهد داشت. من الله هستم و جز من هیچ خدایی نیست. من از همه چیز کاملا آگاه هستم. ای محمد! علی علیه السلام اولین کسی است که از میان ائمه از او عهد و پیمان می گیرم. ای محمد! از میان ائمه، علی علیه السلام آخرین کسی است که روح او را می گیرم. او همان جنبنده ای است که با مردم سخن می گوید. ای محمد! علی علیه السلام را بر همه آن چه به تو وحی گردیده است غلبه می دهم. تو نباید هیچ چیزی را از او پنهان کنی. ای محمد! آن رازهایی را که به تو گفتم، مخفیانه به او بگو. من و تو رازی نداریم که آن را از او پنهان کنیم. ای محمد! علی علیه السلام به همه حلال و حرام هایی که آفریده ام آگاه است. (1)

روایت83.

صحیفه امام رضا: با اسناد نقل شده امام رضا علیه السلام از پدرانش فرمود، که علی علیه السلام فرمود: هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم تعلیم اذان را شروع فرمود، جبرئیل با براق بر حضرتش نازل شد، ولی براق در برابر حضرت سرکشی کرد. در این حال جبرئیل به براق گفت:

ص: 377


1- . بصائر الدرجات : 151

أَحَدٌ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْهُ (1) قَالَ صلی الله علیه و آله فَرَکِبْتُهَا حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْحِجَابِ الَّذِی یَلِی الرَّحْمَنَ عَزَّ وَ جَلَّ فَخَرَجَ مَلَکٌ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ قَالَ صلی الله علیه و آله قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا الْمَلَکُ قَالَ وَ الَّذِی أَکْرَمَکَ بِالنُّبُوَّةِ مَا رَأَیْتُ هَذَا الْمَلَکَ قَبْلَ سَاعَتِی هَذِهِ فَقَالَ الْمَلَکُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا أَکْبَرُ أَنَا أَکْبَرُ قَالَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا أَرْسَلْتُ مُحَمَّداً رَسُولًا قَالَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی وَ دَعَا إِلَی عِبَادَتِی قَالَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی وَ دَعَا إِلَی عِبَادَتِی فَقَالَ الْمَلَکُ (2) قَدْ أَفْلَحَ مَنْ وَاظَبَ عَلَیْهَا قَالَ صلی الله علیه و آله فَیَوْمَئِذٍ أَکْمَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَ الشَّرَفَ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ (3).

«84»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْبُرَاقِ وَ هُوَ أَصْغَرُ مِنَ الْبَغْلِ وَ أَکْبَرُ مِنَ الْحِمَارِ مُضْطَرِبُ الْأُذُنَیْنِ عَیْنَاهُ فِی حَوَافِرِهِ خُطَاهُ مَدَّ بَصَرِهِ (4) لَهُ جَنَاحَانِ یَحْفِزَانِهِ مِنْ خَلْفِهِ (5) عَلَیْهِ سَرْجٌ مِنْ یَاقُوتٍ فِیهِ مِنْ کُلِّ لَوْنٍ أَهْدَبُ الْعُرْفِ الْأَیْمَنِ فَوَقَّفَهُ عَلَی بَابِ خَدِیجَةَ وَ دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَرِحَ الْبُرَاقُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ اسْکُنْ فَإِنَّمَا یَرْکَبُکَ خَیْرُ الْبَشَرِ أَحَبُّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَیْهِ فَسَکَنَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَکِبَ لَیْلًا وَ تَوَجَّهَ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَاسْتَقْبَلَ شیخا (شَیْخٌ) فَقَالَ (6) هَذَا أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ فَثَنَّی رِجْلَهُ وَ هَمَّ بِالنُّزُولِ

ص: 378


1- فی المصدر بعد ذلک: فسکنت.
2- المصدر: خال عن قوله: فقال الملک.
3- صحیفة الرضا: 19 و 20.
4- فی المصدر: خطاء مد البصر.
5- فی المصدر: یجریانه.
6- فی المصدر: فاستقبل شیخ فقال جبرئیل.

آرام باش ای براق، زیرا کسی بر تو سوار نشده است که عزیزتر و گرامی تر از پیامبر در نزد خدای متعال باشد، پس از این کلام براق آرام گرفت. پیامبر فرمودند: من بر براق سوار شدم تا زمانی که به حجابی رسیدم، که میان من و خدای عزّ و جلّ حایل بود. در این حال از آن سوی حجاب ملکی خارج شد و گفت: اللَّه اکبر، اللَّه اکبر. پیامبر فرمود: جبرئیل را گفتم، این فرشته کیست؟ جبرئیل گفت: قسم به کسی که تو را به مقام نبوت کرامت بخشیده، تا به حال من این فرشته را ندیده ام. سپس فرشته گفت: اللَّه اکبر، اللَّه اکبر. از آن سوی حجاب فریاد بر آمد، راست گفت بنده من، من بزرگترم، من بزرگترم. پیامبر فرمود: سپس فرشته گفت: شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست، گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست. از آن سوی حجاب صدا آمد که، راست گفت بنده من، خدایی جز من نیست. پیامبر (ص) فرمود: فرشته گفت: گواهی می دهم که محمد فرستاده خداست. شهادت می دهم که محمد فرستاده خداست. از آن سوی حجاب ندا آمد که راست گفت بنده من، من محمد را به رسالت فرستادم. پیامبر فرمود: سپس فرشته: گفت بشتابید به سوی نماز، بشتابید به سوی نماز. از آن سوی حجاب فریاد برآمد که، راست گفت بنده من و- مردم را- به عبادت من فرا خواند. پیامبر فرمود: سپس فرشته گفت: بشتابید به سوی رستگاری، بشتابید به سوی رستگاری. از آن سوی حجاب ندا آمد که، راست گفت بنده من و- مردم را- به عبادت من فراخواند، به تحقیق رستگار شد هر کس که به اقامه نماز مواظبت داشته باشد. پیامبر فرمود: پس در آن هنگام خدای عز و جل شرافت و کرامت مرا بر آفریدگان نخستین و آخرین کامل ساخت. (1)

روایت84.

خرائج: امام باقرعلیه السّلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که به معراج رفتم جبرئیل براق را آورد و براق کوچک­تر از قاطر و بزرگ­تر از الاغ بود و گوشهایش را تکان می داد و چشمان خود را به پاهایش دوخته بود. و گام­هایش در شعاع دیدگانش قرار داشتند. و در ران­هایش دو بال قرار داشت که او را به جلو می راند. زینی از یاقوت در پشت او بود. و تمام رنگ­ها در آن وجود داشت و یالش به طرف راست آویزان بود. و او را بر در خانه خدیجه بست. وقتی جبرئیل بر حضرت وارد شد، براق خیلی خوشحالی می کرد. جبرئیل گفت: آرام باش! بهترین خلق خدا می خواهد بر تو سوار شود. براق ساکت شد. بعد، پیامبر بیرون آمد و شبانه سوار او شد و به طرف بیت المقدس روانه شدند. پیامبر پیرمردی را دید از جبرئیل پرسید: این شخص کیست؟ جواب داد: پدرت ابراهیم است. پیامبر پایش را خم کرد و خواست فرود آید.

ص: 378


1- . صحیفه امام رضا : 19 - 29

فَقَالَ جَبْرَئِیلُ کَمَا أَنْتَ فَجَمَعَ مَا شَاءَ اللَّهُ مِنْ أَنْبِیَائِهِ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ فَأَذَّنَ جَبْرَئِیلُ فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِهِمْ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءُ الَّذِینَ جُمِعُوا فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ (1) قَالَ فَلَمْ یَشُکَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَسْأَلْ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّ الْبُرَاقَ لَمْ یَکُنْ یَسْکُنُ لِرُکُوبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا بَعْدَ شَرْطِهِ أَنْ یَکُونَ مَرْکُوبَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).

توضیح

قال الجزری الحفز الحث و الإعجال و منه حدیث البراق و فی فخذیه جناحان یحفز بهما رجلیه قوله أهدب العرف أی طویله و کثیره مرسلا من الجانب الأیمن و المرح شدة الفرح و النشاط.

«85»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ لَمَّا کَانَ بَعْدَ ثَلَاثِ سِنِینَ مِنْ مَبْعَثِهِ صلی الله علیه و آله أُسْرِیَ بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ عُرِجَ بِهِ مِنْهُ إِلَی السَّمَاءِ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَلَمَّا أَصْبَحَ مِنْ لَیْلَتِهِ حَدَّثَ قُرَیْشاً بِخَبَرِ مِعْرَاجِهِ فَقَالَ جُهَّالُهُمْ مَا أَکْذَبَ هَذَا الْحَدِیثَ وَ قَالَ أَمْثَالُهُمْ (3) یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَبِمَ نَعْلَمُ أَنَّکَ صَادِقٌ فِی قَوْلِکَ هَذَا قَالَ أُخْبِرُکُمْ وَ قَالَ مَرَرْتُ بِعِیرِکُمْ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ قَدْ ضَلَّ لَهُمْ بَعِیرٌ فَعَرَّفْتُهُمْ مَکَانَهُ وَ صِرْتُ إِلَی رِحَالِهِمْ وَ کَانَتْ لَهُمْ قِرَبٌ مَمْلُوَّةٌ فَصُبَّتْ (4) قِرْبَةٌ وَ الْعِیرُ تُوَافِیکُمْ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مِنْ هَذَا الْمَوْضِعِ (5) مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فِی أَوَّلِ الْعِیرِ جَمَلٌ أَحْمَرُ وَ هُوَ جَمَلُ فُلَانٍ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ خَرَجُوا إِلَی بَابِ مَکَّةَ لِیَنْظُرُوا صِدْقَ مَا أَخْبَرَ بِهِ مُحَمَّدٌ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَهُمْ کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَتِ الْعِیرُ عَلَیْهِمْ بِطُلُوعِ الشَّمْسِ فِی أَوَّلِهَا الْجَمَلُ الْأَحْمَرُ وَ سَأَلُوا الَّذِینَ کَانُوا مَعَ الْعِیرِ فَقَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ فِی إِخْبَارِهِ عَنْهُمْ فَقَالُوا أَیْضاً هَذَا مِنْ سِحْرِ مُحَمَّدٍ.

ص: 379


1- یونس: 94، و فی الآیة اختصار، و تمامها: لقد جاءک الحق فلا تکونن من الممترین.
2- الخرائج: 188.
3- لعله مصحف: أمثلهم.
4- الظاهر أنّه مصحف: صببت.
5- فی المصدر: من هذا الیوم.

جبرئیل گفت: بر هین حالت باش. و خداوند تمام انبیا را در بیت المقدس جمع کرد و جبرئیل اذان گفت. حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله جلو رفت و همه انبیا به امامت او نماز خواندند.

سپس امام باقر در باره این فرموده خداوند: «فإن کنت فی شکّ مما انزلنا الیک فاسأل الذین یقرؤون الکتاب من قبلک»{و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی، از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی] می خواندند بپرس»} فرمود: آن پیامبرانی بودند که گرد آمدند. «فلا تکونن من الممترین»(1) {پس زنهار از تردیدکنندگان مباش.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هیچ شک نداشت و از این رو سؤال نکرد.

در روایت دیگری آمده است: براق آرام نگرفت تا اینکه شرط کرد که مرکب پیامبر در قیامت نیز باشد. (2)

توضیح

جزری گوید: «الحفز» تحریک و برانگیختن است. و از همین کلمه حدیث براق است: «و فی فخذیه جناحان یحفز بهما رجلیه» «اهدب العرف» یعنی یال دراز و بسیار که از طرف راست آویزان شده است. «المرح» نهایت خوشحالی و شادمانی است.

روایت85.

خرائج: از علی علیه السّلام روایت شده که فرمود: سه سال از بعثت پیامبر می گذشت. در شب معراج، خداوند او را از مکّه به بیت المقدس برد و از آنجا به آسمان­ها عروج داد. وقتی که صبح شد و آن حضرت خبر معراج خود را به قریش نقل کرد، بعضی جاهلان گفتند: چه دروغ بزرگی می گوید! بعضی از آن­ها نیز گفتند: ای ابا القاسم! از کجا بدانیم تو راست می گویی؟ حضرت فرمود: «در فلانجا به کاروان شما عبور کردم و شترشان گم شده بود. آن­ها را به محل شتر، راهنمایی کردم. و پیش بارهای آن­ها رفتم، مشک­هایشان پر بود. آب یک مشک آن­ها را هم ریختم. و کاروان در روز سوم، موقع طلوع خورشید، اینجا می رسد. در جلو کاروان، شتر سرخ مویی است و آن، شتر فلان شخص است». در روز سوم، مردم قبل از طلوع خورشید، به دروازه مکّه رفتند تا بینند محمّد صلّی اللَّه علیه و آله راست می گوید. یا نه. منتظر بودند که با طلوع خورشید، کاروان نیز نمایان شد و در پیشاپیش کاروان، شتر سرخ مویی حرکت می کرد. از دیدن این منظره تعجب کردند و از سرگذشت کاروانیان پرسیدند، آنان نیز گفته پیامبر را تکرار کردند. و نیز گفتند: این از سحر محمّد است.

ص: 379


1- . یونس / 94
2- . خرائج : 188
«86»

قب، المناقب لابن شهرآشوب اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی الْمِعْرَاجِ فَالْخَوَارِجُ یُنْکِرُونَهُ وَ قَالَتِ الْجَهْمِیَّةُ عُرِجَ بِرُوحِهِ دُونَ جِسْمِهِ عَلَی طَرِیقِ الرُّؤْیَا وَ قَالَتِ الْإِمَامِیَّةُ (1) وَ الزَّیْدِیَّةُ وَ الْمُعْتَزِلَةُ بَلْ عُرِجَ بِرُوحِهِ وَ بِجِسْمِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ لِقَوْلِهِ تَعَالَی إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی وَ قَالَ آخَرُونَ بَلْ عُرِجَ بِرُوحِهِ وَ بِجِسْمِهِ إِلَی السَّمَاوَاتِ رُوِیَ ذَلِکَ- عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ جَابِرٍ وَ حُذَیْفَةَ وَ أَنَسٍ وَ عَائِشَةَ وَ أُمِّ هَانِئٍ وَ نَحْنُ لَا نُنْکِرُ ذَلِکَ إِذَا قَامَتِ الدَّلَالَةُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ مِعْرَاجَ مُوسَی علیه السلام إِلَی الطُّورِ وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ (2) وَ لِإِبْرَاهِیمَ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ (3) وَ لِعِیسَی علیه السلام إِلَی الرَّابِعَةِ بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ (4) وَ لِإِدْرِیسَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ رَفَعْناهُ مَکاناً (5) عَلِیًّا وَ مُحَمَّدٍ فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ (6) وَ ذَلِکَ لِعُلُوِّ هِمَّتِهِ فَلِذَلِکَ یُقَالُ الْمَرْءُ یَطِیرُ بِهِمَّتِهِ فَتَعَجَّبَ اللَّهُ مِنْ عُرُوجِهِ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ وَ أَقْسَمَ بِنُزُولِهِ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی فَیَکُونُ عُرُوجُهُ وَ نُزُولُهُ بَیْنَ تَأْکِیدَیْنِ- السُّدِّیُّ وَ الْوَاقِدِیُّ (7) الْإِسْرَاءُ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسِتَّةِ أَشْهُرٍ بِمَکَّةَ فِی السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةَ السَّبْتِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ مِنْ دَارِ أُمِّ هَانِئٍ بِنْتِ أَبِی طَالِبٍ وَ قِیلَ مِنْ بَیْتِ خَدِیجَةَ وَ رُوِیَ مِنْ شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ

ص: 380


1- قد عرفت سابقا أن الإمامیّة قائلون بان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد عرج فی حال الیقظة بجسمه و روحه من مکّة الی بیت المقدس، و منه إلی السماوات؛ خلافا لمن ینکر المعراج رأسا أو یقول بانه فی النوم، أو یقول بروحانیته، أو بانه من مکّة الی بیت المقدس فقط، و الاخبار المتواترة التی تقدمت و تأتی أیضا موافقة لذلک، فعلیه فما تری من مصنف المناقب و هم ظاهر، و لعله ممن اختصر کتاب المناقب لا من ابن شهرآشوب، فالصحیح عد الإمامیّة من الطائفة الرابعة و هم قائلون بان معراجه صلّی اللّه علیه و آله کان من مکّة إلی بیت المقدس، و منه إلی الملاء الأعلی بجسمه و روحه فی حال الیقظة.
2- القصص: 46.
3- الأنعام: 75. أقول: لم یکن ذلک من إبراهیم علیه السلام فی السماء الدنیا، بل أراه اللّه ملکوت السماوات و هو فی الأرض.
4- النساء: 158.
5- مریم: 57.
6- النجم: 9.
7- أی قال السدی و الواقدی و کذا فیما یأتی.

روایت86.

مناقب: مردم در باره معراج اختلاف نظر دارند: خوارج آن را انکار می­کنند و فرقه جهمیّه بر این باورند که روح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خواب به معراج رفت نه جسم آن حضرت. و شیعه امامی (1)

و زیدی، و معتزلی­ها معتقدند که پیامبر با روج و جسم به بیت المقدس عروج کرد. بنابراین فرموده خداوند: «الی المسجد الاقصی» و دیگران گفته­اند: پیامبر با روح و جسم به آسمان­ها عروج پیدا کرد. و این قول از ابن عباس و ابن مسعود و جابر و حذیفه و انس و عائشه و امّ هانی روایت شده است، و ما آن را انکار نمی­کنیم وقتی دلیل بر اثبات آن وجود دارد. و خداوند معراج موسی علیه السلام را به سوی طور قرار داد: «و ما کنت بجانب الطور»(2) {تو در جانب طور نبودی.} و برای ابراهیم به آسمان دنیا: «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض»(3) {و این گونه، ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم.} و برای عیسی علیه السلام به آسمان چهارم: «بل رفعه الله الیه»(4) {بلکه خدا او را به سوی خود بالا بُرد.} و برای ادریس به بهشت: «و رفعناه مکاناً علیّاً»(5) {و [ما] او را به مقامی بلند ارتقا دادیم.} و برای محمد صلی الله علیه و آله و سلم «فکان قاب قوسین»(6) {تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد.} قرار داد. و این مقام پیامبر به جهت علوّ و بلندی همّت آن حضرت بود و از این روی گفته می­شود: «المرء یطیر بهمّته» (انسان بر اساس همّتش به پرواز درمی­آید) پس خداوند از عروج او اظهار شگفتی کرد و فرمود: «سبحان الذی اسری بعبده» و به فرود آمدنش سوگند یاد کرد: «و النجم اذا هوی» پس فراز رفتن و فرود آمدن پیامبر با دو تاکید همراه بوده است.

سدی و واقدی گویند: معراج، شش سال پیش از هجرت در مکه، در هفدهم ماه رمضان شب شنبه پس از تاریکی شب از خانه امّ هانیء دختر ابو طالب رخ داد. و گفته شده: از خانه خدیجه آغاز شد و روایت شده که معراج از شعب ابو طالب صورت گرفت.

ص: 380


1- . پیش­تر دانستی که شیعه امامی بر این باورند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در بیداری با جسم و روح از مکّه به بیت المقدس و از آنجا به آسمان­ها رفت.
2- . قصص / 46
3- . انعام / 75
4- . نساء / 158
5- . مریم / 57
6- . نجم / 9

- الْحُسَیْنُ (1) وَ قَتَادَةُ کَانَ مِنْ نَفْسِ الْمَسْجِدِ- ابْنُ عَبَّاسٍ هِیَ لَیْلَةُ الْإِثْنَیْنِ فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ بَعْدَ النُّبُوَّةِ بِسَنَتَیْنِ فَالْأَوَّلُ مِعْرَاجُ الْعَجَائِبِ وَ الثَّانِی مِعْرَاجُ الْکَرَامَةِ.

ابْنُ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ إِنَّ رَبِّی بَعَثَنِی إِلَیْکَ وَ أَمَرَنِی أَنْ آتِیَهُ بِکَ فَقُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُکْرِمُکَ کَرَامَةً لَمْ یُکْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلَکَ وَ لَا بَعْدَکَ فَأَبْشِرْ وَ طِبْ نَفْساً فَقَامَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا هُوَ بِمِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَبَشَّرُوهُ فَإِذَا مَعَهُمْ دَابَّةٌ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ خَدُّهُ کَخَدِّ الْإِنْسَانِ وَ قَوَائِمُهُ کَقَوَائِمِ الْبَعِیرِ وَ عُرْفُهُ کَعُرْفِ الْفَرَسِ وَ ذَنَبُهُ کَذَنَبِ الْبَقَرِ رِجْلَاهَا أَطْوَلُ مِنْ یَدَیْهَا وَ لَهَا جَنَاحَانِ مِنْ فَخِذَیْهِ خُطْوَتُهَا مَدَّ الْبَصَرِ وَ إِذَا عَلَیْهَا لِجَامٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَرْکَبَ امْتَنَعَتْ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّهُ مُحَمَّدٌ فَتَوَاضَعَتْ حَتَّی لَصِقَتْ بِالْأَرْضِ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِلِجَامِهَا وَ مِیکَائِیلُ بِرِکَابِهَا فَرَکِبَ فَلَمَّا هَبَطَتْ (2) ارْتَفَعَتْ یَدَاهَا وَ إِذَا صَعِدَتْ ارْتَفَعَتْ رِجْلَاهَا فَنَفَرَتِ الْعِیرُ مِنْ دَفِیفِ الْبُرَاقِ یُنَادِی رَجُلٌ فِی آخِرِ الْعِیرِ أَنْ یَا فُلَانُ إِنَّ الْإِبِلَ قَدْ نَفَرَتْ وَ إِنَّ فُلَانَةَ أَلْقَتْ حَمْلَهَا وَ انْکَسَرَ یَدُهَا فَلَمَّا کَانَ بِبَطْنِ الْبَلْقَاءِ عَطِشَ فَإِذَا لَهُمْ مَاءٌ فِی آنِیَةٍ فَشَرِبَ مِنْهُ وَ أَلْقَی الْبَاقِیَ فَبَیْنَا هُوَ فِی مَسِیرِهِ إِذْ نُودِیَ عَنْ یَمِینِ الطَّرِیقِ یَا مُحَمَّدُ عَلَی رِسْلِکَ ثُمَّ نُودِیَ عَنْ یَسَارِهِ عَلَی رِسْلِکَ فَإِذَا هُوَ بِامْرَأَةٍ اسْتَقْبَلَتْهُ وَ عَلَیْهَا مِنَ الْحُسْنِ وَ الْجَمَالِ مَا لَمْ یُرَ لِأَحَدٍ وَ قَالَتْ قِفْ مَکَانَکَ حَتَّی أُخْبِرَکَ فَفَسَّرَ لَهُ إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ علیه السلام لَمَّا رَآهُ جَمِیعَ ذَلِکَ فَقَالَ مُنَادِی الْیَمِینِ دَاعِیَةُ الْیَهُودِ فَلَوْ أَجَبْتَهُ لَتَهَوَّدَتْ أُمَّتُکَ وَ مُنَادِی الْیَسَارِ دَاعِیَةُ النَّصَارَی فَلَوْ أَجَبْتَهُ لَتَنَصَّرَتْ أُمَّتُکَ وَ الْمَرْأَةُ الْمُتَزَیِّنَةُ هِیَ الدُّنْیَا تَمَثَّلَتْ لَکَ لَوْ أَجَبْتَهَا لَاخْتَارَتْ أُمَّتُکَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ (3) فَرَفَعَهَا فَأَخْرَجَ مِنْ تَحْتِهَا ثَلَاثَةَ أَقْدَاحٍ قَدَحاً مِنْ لَبَنٍ وَ قَدَحاً مِنْ عَسَلٍ وَ قَدَحاً مِنْ خَمْرٍ فَنَاوَلَهُ قَدَحَ اللَّبَنِ فَشَرِبَ ثُمَ

ص: 381


1- فی المصدر: الحسن، و هو الحسن البصری.
2- فی المصدر: إذا هبطت.
3- هکذا فی النسخ و المصدر، و استظهر فی هامش نسخة أن الصحیح: إلی صخرة بیت المقدس أقول: تقدم فی الروایة 36: فجاء جبرئیل إلی الصخرة فرفعها.

حسین و قتاده گویند: از خود مسجد، معراج اتفاق افتاد. ابن عباس گوید: معراج در شب دو شنبه ماه ربیع الاول در سال دوم نبوّت بود. و معراج اول، معراج عجائب، و معراج دوم، معراج کرامت بود.

ابن عباس در روایتی گوید: جبرئیل به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: پروردگارم مرا به سوی تو فرستاده است و به من دستور داد تو را ا نزد او ببرم. پس برخیز که خداوند کرامتی به تو عطا فرموده که نه پیش از تو و نه پس از تو به کسی عطا نکرده است. پس مژده بده و شادمان باشد. پیامبر برخاست و دو رکعت نماز خواند. که به ناگاه میکائیل و اسرافیل را دید که همراه با هر یک از آن دو، هفتاد هزار فرشته بود. پس بر آنان سلام داد، و فرشتگان به او مژده و بشارت دادند و همراه با آنان مرکبی بود که بلندتر از الاغ و کوتاه­تر از قاطر بود. صورتش چون صورت انسان، و دست و پایش شبیه شتر، و یالش شبیه اسب و دُمش به مانند گاو و پاهایش از دست­هایش درازتر بود و و در ران­هایش دو بال قرار داشت و گام­هایش در شعاع دیدگانش قرار داشتند. بر آن لگامی از یاقوت سرخ بود. چون پیامبر خواست سوار شود، امتناع کرد. جبرئیل گفت: او محمّد است. پس پایین آمد تا به زمین چسبید. جبرئیل افسار آن و میکائیل رکابش را گرفت. پیامبر سوار شد و هنگامی که به زمین فرو نشست دستانش را بلند می­کرد و چون بلند می­شد پاهایش را بلند می­کرد. پس کاروان از صدای حرکت بال­های براق رَم کرد. مردی در آخر کاروان صدا کرد: فلانی! شتر رَم کرد و فلان شتر وضع حمل کرد و دستش شکست.

وقتی پیامبر به وادی بلقاء رسید تشنه شد، کاسه آبی برایشان آوردند و از آن نوشید و باقی مانده آب را انداخت. در حالی که در مسیرش در حال حرکت بود، از طرف راس مسیر صدا آمد: ای محمد آهسته­تر. بعد از چپ صدا آمد: آهسته­تر. و به ناگاه در مقابل زنی قرار گرفت که حسن و جمالی داشت که کس تا حال ندیده بود. و آن زن گفت: سر جایت بایست تا تو را با خبر کنم. ابراهیم خلیل علیه السلام با دیدن این اتفاقات، برای پیامبر اینگونه تفسیر کرد: شخصی که از سمت راست صدا کرد، داعی یهودیان بود که اگر پاسخش می­دادی امّتت را یهودی می­کردی. و شخصی که از سمت چپ صدا کرد داعی مسیحیان بود که اگر پاسخش می­دادی امّتت را مسیحی می­کردی. و آن زن آراسته و زیبا، دنیا بود که برایت به تصویر درآمد، اگر پاسخش می­دادی امّتت، دنیا را بر آخرت ترجیج داده و انتخاب می­کردند. سپس جبرئیل به (صخره) بیت المقدس آمد و آن را برداشت و در زیر آن سه کاسه بیرون آورد: کاسه­ای از شیر، کاسه­ای از عسل و کاسه­ای از شراب. و کاسه شیر را به پیامبر داد و حضرت آن را نوشید،

ص: 381

نَاوَلَهُ قَدَحَ الْعَسَلِ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهُ قَدَحَ الْخَمْرِ فَقَالَ قَدْ رَوِیتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ أَمَا إِنَّکَ لَوْ شَرِبْتَهُ ضَلَّتْ أُمَّتُکَ.

ابْنُ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ وَ هَبَطَ مَعَ جَبْرَئِیلَ مَلَکٌ لَمْ یَطَأِ الْأَرْضَ قَطُّ مَعَهُ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَإِنْ شِئْتَ فَکُنْ نَبِیّاً عَبْداً وَ إِنْ شِئْتَ فَکُنْ نَبِیّاً مَلِکاً فَقَالَ بَلْ أَکُونُ نَبِیّاً عَبْداً فَإِذَا سُلَّمٌ مِنْ ذَهَبٍ قَوَائِمُهُ مِنْ فِضَّةٍ مُرَکَّبٌ بِاللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ یَتَلَأْلَأُ نُوراً وَ أَسْفَلُهُ عَلَی صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَأْسُهُ فِی السَّمَاءِ فَقَالَ لِیَ اصْعَدْ یَا مُحَمَّدُ فَلَمَّا صَعِدَ السَّمَاءَ (1) رَأَی شَیْخاً قَاعِداً تَحْتَ الشَّجَرَةِ وَ حَوْلَهُ أَطْفَالٌ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا أَبُوکَ آدَمُ إِذَا رَأَی مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ ضَحِکَ وَ فَرِحَ وَ إِذَا رَأَی مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ حَزِنَ وَ بَکَی وَ رَأَی مَلَکاً بَاسِرَ الْوَجْهِ وَ بِیَدِهِ لَوْحٌ مَکْتُوبٌ بِخَطٍّ مِنَ النُّورِ وَ خَطٍّ مِنَ الظُّلْمَةِ فَقَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ ثُمَّ رَأَی مَلَکاً قَاعِداً عَلَی کُرْسِیٍّ فَلَمْ یَرَ مِنْهُ مِنَ الْبِشْرِ مَا رَأَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ کَانَ طَلْقاً بِشْراً فَلَمَّا اطَّلَعَ عَلَی النَّارِ لَمْ یَضْحَکْ بَعْدُ فَسَأَلَهُ أَنْ یَعْرِضَ عَلَیْهِ النَّارَ فَرَأَی فِیهَا مَا رَأَی ثُمَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ رَأَی مَا فِیهَا وَ سَمِعَ صَوْتاً آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ هَؤُلَاءِ سَحَرَةُ فِرْعَوْنَ وَ سَمِعَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ قَالَ هَؤُلَاءِ الْحُجَّاجُ وَ سَمِعَ التَّکْبِیرَ قَالَ هَؤُلَاءِ الْغُزَاةُ وَ سَمِعَ التَّسْبِیحَ قَالَ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءُ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَانْتَهَی إِلَی الْحُجُبِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ لِی أَنْ أَجُوزَ هَذَا الْمَکَانَ وَ لَوْ دَنَوْتُ أَنْمُلَةً لَاحْتَرَقْتُ.

أَبُو بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ احْتَمَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی بِهِ إِلَی مَکَانٍ مِنَ السَّمَاءِ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ قَالَ لَهُ مَا وَطِئَ نَبِیٌّ قَطُّ مَکَانَکَ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ رَأَی فِی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ عِیسَی وَ یَحْیَی وَ فِی الثَّالِثَةِ یُوسُفَ وَ فِی الرَّابِعَةِ إِدْرِیسَ وَ فِی الْخَامِسَةِ هَارُونَ وَ فِی السَّادِسَةِ الْکَرُوبِیِّینَ وَ فِی السَّابِعَةِ خَلْقاً وَ مَلَائِکَةً.

وَ فِی حَدِیثِ أَبِی هُرَیْرَةَ رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ مُوسَی وَ فِی السَّابِعَةِ إِبْرَاهِیمَ.

ابْنُ عَبَّاسٍ وَ رَأَی مَلَائِکَةَ الْحُجُبِ یَقْرَءُونَ سُورَةَ النُّورِ وَ خُزَّانَ الْکُرْسِیِّ یَقْرَءُونَ

ص: 382


1- فی المصدر: فلما صعد إلی السماء.

و به او کاسه عسل داد و حضرت نوشید، سپس خَمْر داد، فرمود: ای جبرئیل! من سیراب شدم: گفت! اگر آن را می نوشیدی، امت تو گمراه می­شدند.

ابن عباس در روایتی گوید: همراه با جبرئیل فرشته­ای فرود آمد که هرگز به زمین نیامده بود، و کلیدهای گنجینه­های بهشت با او بود. گفت: ای محمد پروردگارت بر تو سلام می­دهد و می­گوید: این کلیدهای گنجینه­های بهشت است، اگر می­خواهی پیامبری عبد (فقیر) باش و اگر می­خواهی پیامبری پادشاه (ثروتمند) باش. فرمود: البته می­خواهم پیامبری عبد و فقیر باشم. پس به ناگاه نردبانی از طلا که پایه­های آن از نقره بود و به مروارید و یاقوت آمیخته شده بود و از نور می­درخشید و پایین آن بر صخره بیت المقدس، و بالای آن در آسمان بود، ظاهر شد. به من گفت: ای محمد بالا برو. چون به آسمان بالا رفت، پیرمردی را دید که زیر درختی نشسته بود و در اطرافش کودکانی بودند. جبرئیل گفت: این شخص پدرت آدم است، که هر گاه یکی از نوادگانش را می­بیند که وارد بهشت می­شود می­خندد و شادمان می­گردد و چون یکی از نوادگانش را ببیند که وارد دوزخ می­شود اندوهگین شده و می­گرید. و فرشته­ای دید که چهره در هم کشیده و لوحی مکتوب با خطّی از نور و خطّی از ظلمت در دست داشت. فرمود: این فرشته مرگ است. سپس فرشته­ای را دید که بر کرسیّ نشسته است و شادابی گشاده­روی دیگر فرشتگان را در او ندید. جبرئیل گفت: این مالک، خازن و نگهبان دوزخ است. او پیش­تر گشاده­رو و شاداب بود و هنگامی که عهده­دار نگهبانی از آتش دوزخ شد، دیگر نخندید. پیامبر از او خواست که آتش دوزخ را به او بنمایاند. پس در آتش دید آنچه را که دید. سپس پیامبر وارد بهشت شد و چیزهایی را که در آن بود مشاهده کرد و صدایی شنید که می­گفت: به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم. جبرئیل گفت: این ساحران و جادوگران فرعون­اند. و «لبیک اللهم لبیک» شنید. گفت: این حاجیان­اند. و «الله اکبر» شنید. گفت: این مجاهدان­اند. و «سبحان الله» شنید. گفت: این پیامبران­اند. وقتی به سدرۀ المنتهی رسید و به حجاب­ها رسید، جبرئیل گفت: ای رسول خدا جلو برو، چرا که من اجازه ندارم از این مکان جلوتر بروم و اگر به اندازه یک سر انگشت نزدیک شوم، یقیناً می­سوزم.

ابو بصیر گوید: شیدم که می­فرمود: جبرئیل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را حمل کرد تا به جایی از آسمان رساند. سپس او را رها کرد و به او گفت: هیچ پیامبری هرگز به این مکانی که تو هستی، پا ننهاده است.

و روایت شده که آن حضرت در آسمان دوم عیسی و یحیی علیهما السلام را ملاقات کرد و در آسمان سوم، یوسف علیه السلام، و در آسمان چهارم ادریس علیه السلام، و در آسمان پنجم هارون علیه السلام، و در آسمان ششم کروبی­ها (مقربان درگاه الهی)، و در آسمان هفتم شماری از مخلوقات و دسته­ای از فرشتگان را دید.

در حدیث ابو هریرۀ آمده است که پیامبر فرمود: در آسمان ششم موسی، و در آسمان هفتم ابراهیم علیهما السلام را دیدم.

ابن عباس گوید: آن حضرت فرشتگانِ حجاب­ها را دید که سوره نور را قرائت می­کنند، و نگاهبانان کُرسی،

ص: 382

آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ یَقْرَءُونَ حم الْمُؤْمِنَ قَالَ فَلَمَّا بَلَغْتُ قَابَ قَوْسَیْنِ نُودِیتُ بِالْقُرْبِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ نُودِیتُ أَلْفَ مَرَّةٍ بِالدُّنُوِّ وَ فِی کُلِّ مَرَّةٍ قُضِیَتْ لِی حَاجَةٌ ثُمَّ قَالَ لِی سَلْ تُعْطَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ اتَّخَذْتَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمْتَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَعْطَیْتَ سُلَیْمَانَ مُلْکاً عَظِیماً فَمَا ذَا أَعْطَیْتَنِی فَقَالَ اتَّخَذْتُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ اتَّخَذْتُکَ حَبِیباً وَ کَلَّمْتُ مُوسَی تَکْلِیماً عَلَی بِسَاطِ الطُّورِ وَ کَلَّمْتُکَ عَلَی بِسَاطِ النُّورِ وَ أَعْطَیْتُ سُلَیْمَانَ مُلْکاً فَانِیاً وَ أَعْطَیْتُکَ مُلْکاً بَاقِیاً فِی الْجَنَّةِ.

وَ رُوِیَ أَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ شَقَقْتُ اسْمَکَ مِنِ اسْمِی فَمَنْ وَصَلَکَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَکَ بَتَلْتُهُ انْزِلْ إِلَی عِبَادِی فَأَخْبِرْهُمْ بِکَرَامَتِی إِیَّاکَ وَ أَنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَزِیراً وَ أَنَّکَ رَسُولِی وَ أَنَّ عَلِیّاً وَزِیرُکَ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا بَلَغَ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ نُودِیَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ لَتَمْشِی فِی مَکَانٍ مَا مَشَی عَلَیْهِ بَشَرٌ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً الْآیَةَ فَقَالَ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا السُّورَةَ (1) فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ ثُمَّ قَالَ مَنْ خَلَّفْتَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ:

وَ یُقَالُ أَعْطَاهُ اللَّهُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ أَرْبَعَةً رَفَعَ عَنْهَا عِلْمَ الْخَلْقِ فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ وَ الْمُنَاجَاةَ فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ وَ السِّدْرَةَ إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ وَ إِمَامَةَ عَلِیٍّ علیه السلام.

و قالوا المعراج خمسة أحرف فالمیم مقام الرسول عند الملک الأعلی و العین عزه عند شاهد کل نجوی و الراء رفعته عند خالق الوری و الألف انبساطه مع عالم السر و أخفی و الجیم جاهه فی ملکوت العلی.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ فَقَدَهُ أَبُو طَالِبٍ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ فَلَمْ یَزَلْ یَطْلُبُهُ وَ وَجَّهَ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ هُوَ یَقُولُ یَا لَهَا مِنْ عَظِیمَةٍ إِنْ لَمْ أَرَ رَسُولَ اللَّهِ إِلَی الْفَجْرِ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی بَابِ أُمِّ هَانِئٍ فَقَالَ لَهُ انْطَلِقْ مَعِی فَأُدْخِلَ بَیْنَ یَدَیْهِ الْمَسْجِدَ

ص: 383


1- البقرة: 285، إلی آخر السورة.

آیۀ الکرسی، و حاملان عرش، سوره حم (المؤمن) را قرائت می­کنند. فرمود: هنگامی که به «قاب قوسین» رسیدم، بر من ندا آمد که نزدیک شو.

در روایتی آمده است: هزار بار بر من ندای قرب و نزدیکی آمد و در هر بار خواسته­ای از خواسته­هایم برآورده شد. سپس خداوند به من فرمود: درخواست کن به تو عطا می­شود. عرض کردم: ای پروردگار ابراهیم را به عنوان خلیل برگزیدی و با موسی آشکارا سخن گفتی و به سلیمان ملک و پادشاهی بزرگی بخشیدی، پس به من چه چیز عطا می­کنی؟ فرمود: ابراهیم را به عنوان خلیل اما تو را به عنوان حبیب برگزیدم، با موسی بر بساط طور سخن گفتم اما با تو بر بساط نور سخن می­گویم و به سلیمان ملکی فنا پذیر ببخشیدم اما به تو ملکی جاویدان در بهشت می­بخشم.

و روایت شده: من محمود، و تو محمد هستی، اسمت را از اسم من مشتق کردی و بر گرفتی. پس هر کس تو را پیوند دهد او را پیوند می­دهم، و هر کس تو را قطع کند، قطعش می­کنم. به نزد بندگانم فرود آی و آنان را از کرامتی که به تو بخشیدم با خبر کن، و من هیچ پیامبری نفرستاده­ام مگر اینکه برایش وزیری قرار دهم، و تو فرستاده منی و علیّ وزیر توست.

و روایت شده آنسان که پیامبر به آسمان هفتم رسید ندا آمد: ای محمد! تو در جایی قدم می­نهی که بشری بر آن قدم ننهاده است. پس خداوند با او سخن گفت و فرمود: «آمن الرسول بما انزل الیه من ربّه» پیامبر فرمود: آری ای پروردگارم. «و المؤمنون کلّ آمن بالله». خداوند فرمود:«لا یکلّف الله نفساً الا وسعها» پیامبر فرمود: «ربّنا لا تواخذنا» تا پایان آیه.(1)

خداوند فرمود: این خواسته­ات برآورده شد. سپس فرمود: چه کسی را در میان امّتت بعد از خود جانشنین کردی؟ گفت: خداوند آگاه­تر است. فرمود: علی بن ابی طالب امیر المؤمنین است.

و گفته می­شود: خداوند در آن شب، چهار چیز به پیامبر داد: علم خلق را از آن برداشت «فکان قاب قوسین». و مناجات «فأوحی الی عبده» و سدرۀ «اذ یغشی السدرۀ» و امامت علی علیه السلام.

و گفته­اند: معراج پنج حرف است: میم مقام و جایگاه رسول در نزد ملک اعلی، عین عزّتش در نزد خداوند دانای هر نجوا، راء رفعت و بلندمرتبگی او در نزد آفریننده جهانیان، الف شادمان شدن او با عالم سرّ و نهان، و جیم جاه و منزلت او در ملکوت اعلی است.

و روایت شده که در آن شب ابو طالب پیامبر را گم کرد و همچنان به دنبال او می­گشت و رو به سوی بنی هاشم نمود و می­گفت: چه مصیبت بزرگی می­شود اگر تا صبح پیامبر را نبینم. در این اثناء پیامبر که از آسمان به خانه امّ هانی فرود آمده بود، با او ملاقات کرد و به او فرمود: با من بیا، پس در مقابل پیامبر وارد مسجد شد.

ص: 383


1- . بقره / 286

فَدَخَلَ بَنُو هَاشِمٍ فَسَلَّ أَبُو طَالِبٍ سَیْفَهُ عِنْدَ الْحِجْرِ ثُمَّ قَالَ أَخْرِجُوا مَا مَعَکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ أَرَهُ مَا بَقِیَ مِنْکُمْ عَیْنٌ تَطْرِفُ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ لَقَدْ رَکِبْتَ مِنَّا عَظِیماً وَ أَصْبَحَ صلی الله علیه و آله یُحَدِّثُهُمْ بِالْمِعْرَاجِ فَقِیلَ لَهُ صِفْ لَنَا بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ بِصُورَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ تُجَاهَ وَجْهِهِ فَجَعَلَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا یَسْأَلُونَهُ عَنْهُ فَقَالُوا أَیْنَ بَیْتُ فُلَانٍ وَ مَکَانُ کَذَا فَأَجَابَهُمْ فِی کُلِّ مَا سَأَلُوهُ عَنْهُ فَلَمْ یُؤْمِنْ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (1).

بیان

الباسر العابس.

«87»

شی، تفسیر العیاشی لَقَدْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ انْطَلَقَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْبُرَاقِ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی وَادِی السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ وَ هُوَ یُرِیدُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَسْجِدُ أَبِیکَ آدَمَ علیه السلام وَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ فَانْزِلْ فَصَلِّ فِیهِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ فَصَلَّی ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَصَلَّی ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ (2).

«88»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ أُسْرِیَ بِهِ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ قَدْ ظَفِرْتُمْ بِهِ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَیْلَةَ قَالَ فَسَأَلُوهُ عَنْهَا قَالَ فَأَطْرَقَ وَ مَکَثَ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ رَفَعَ لَکَ أَیْلَةَ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ کُلَّ مُنْخَفِضٍ مِنَ الْأَرْضِ فَارْتَفَعَ وَ کُلَّ مُرْتَفِعٍ فَانْخَفَضَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَإِذَا أَیْلَةُ قَدْ رُفِعَتْ لَهُ قَالَ فَجُعِلَتْ یَسْأَلُونَهُ وَ یُخْبِرُهُمْ وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَلَامَةَ ذَلِکَ عِیرٌ لِأَبِی سُفْیَانَ یَحْمِلُ نِدّاً (3) یَقْدُمُهَا جَمَلٌ أَحْمَرُ یَدْخُلُ غَداً مَعَ الشَّمْسِ فَأَرْسَلُوا الرُّسُلَ وَ قَالُوا لَهُمْ حَیْثُ مَا لَقِیتُمُ الْعِیرَ فَاحْبِسُوهَا لِیُکَذِّبُوهُ بِذَلِکَ قَالَ فَضَرَبَ اللَّهُ وُجُوهَ الْإِبِلِ فَأَقَرَّتْ (4) عَلَی السَّاحِلِ وَ أَصْبَحَ النَّاسُ فَأَشْرَفُوا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا رُئِیَتْ مَکَّةُ قَطُّ أَکْثَرَ مُشْرِفاً وَ لَا مُشْرِفَةً

ص: 384


1- مناقب آل أبی طالب 1: 135- 156. و الآیة فی سورة یونس: 101.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- فی نسخة: قدا.
4- فی نسخة: فنفرت.

و بنی هاشم وارد شدند. ابوطالب شمشیرش را در کنار حجر بیرون کشید و گفت: ای بنی هشام شمشیرهایتان را بیرون بکشید. سپس رو به سوی قریش کرد و گفت: سوگند به خدا اگر او را دیگر نمی­دیدم، چشمی از شما باقی نمی­ماند که پلک بزند (شما را می­کشتم). قریش گفتند: کاری بس بزرگ انجام داده­ای.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در هنگام صبح در باره معراج برای آنان سخن گفت. به آن حضرت گفتند: بیت المقدس را برای ما توصیف کن. جبرئیل تصویر بیت المقدس را در مقابل چهره پیامبر آورد و او در باره آن هر چه می­خواستند به آنان خبر می­داد. گفتند: فلان خانه و فلان جا کجاست؟ پیامبر در باره هر چه پرسیدند به آنان پاسخ گفت، اما جز شمار اندکی به او ایمان نیاوردند. و این مصداق سخن خداوند است که می­فرماید: «و ما تغنی الآیات و النذر عن قوم لا یؤمنون»(1) {و [لی] نشانه ها و هشدارها، گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد.} (2)

توضیح

«الباسر» یعنی عبوس و چهره درهم کشیده.

روایت87.

تفسیر عیاشی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد کوفه نماز خواند و جبرئیل او را از همان جا سوار بر بُراق نمود تا به بیت المقدس ببرد. وقتی به دار السلام، یعنی پشت کوفه رسید، جبرییل به حضرت گفت: ای محمد! این جا مسجد پدرت، آدم و مصلاّی پیامبران است. پس از براق پیاده شو و در آن جا نماز بخوان. رسول خدا پیاده شد و در آن جا نماز خواند. سپس او را به بیت المقدس برد و در آن جا نماز خواند و آن گاه او را به آسمان برد. (3)

روایت88.

تفسیر عیاشی: هِشام بن حَکَم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به قریش فرمود: دیشب به معراج رفته بودم، به همدیگر گفتند: بهترین فرصت برای غلبه بر او به دست آمده است، از او درباره شهر اَیْله بپرسید. آن­ها درباره آن شهر از پیامبر پرسیدند، پیامبر سر به زیر انداخت و مَکث و درنگ کرد؛ جبرئیل علیه السلام نزد حضرت آمد و گفت: ای رسول خدا! سرت را بلند کن، خداوند شهر اَیله را برای تو آشکار کرده است، و به هر درّه ای و گودالی امر کرده تا برآید و هر کوه و تپّه ای امر کرده است فرو رود. پیامبر سرش را بلند کرد و شهر ایله را دید که برای او مرتفع و آشکار شده است، آن­ها از حضرت سؤال کردند و حضرت پاسخ آن­ها را می داد، در حالی که به آن شهر می نگریست، سپس فرمود: علامت و نشانه صدق کلام من این است که کاروانی از آنِ ابوسفیان که بار گندم دارد و شتری کاملاً سرخ رنگ در جلوی آن حرکت می کند، فردا همزمان با طلوع آفتاب به شهر وارد می شود. قریش افرادی را فرستادند و به آن­ها گفتند: هرکجا کاروان را دیدید همان جا نگه دارید تا سخن پیامبر دروغ از آب درآید و به درستی تعبیر نشود، خداوند سر قافله را به سمت ساحل برگرداند. مردم صبحگاه از خانه بیرون آمده بودند. امام فرمود: تا به آن روز، مکه هرگز ندیده بود آنقدر زن و مرد

ص: 384


1- . یونس / 101
2- . مناقب آل ابی طالب 1 : 135 - 156
3- . تفسیر عیاشی : مخطوط

مِنْهَا یَوْمَئِذٍ لِیَنْظُرُوا مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَتِ الْإِبِلُ مِنْ نَاحِیَةِ السَّاحِلِ فَکَانَ یَقُولُ قَائِلٌ الْإِبِلُ الشَّمْسُ الشَّمْسُ الْإِبِلُ قَالَ فَطَلَعَتَا جَمِیعاً (1).

بیان

قال الفیروزآبادی إیلیاء بالکسر و یقصر و یشدد فیهما و إلیاء بیاء واحدة و یقصر مدینة القدس و أیلة جبل بین مکة و المدینة قرب ینبع و بلد بین ینبع و مصر و إیلة بالکسر قریة بباحوز (2) و موضعان آخران انتهی.

أقول: لعله کان إیلیا علی وفق الأخبار الأخر فصحف و الند طیب معروف و یکسر أو هو العنبر و فی بعض النسخ قدا و هو بالفتح جلد السخلة و بالکسر إناء من جلد و السوط و السیر یقد من جلد غیر مدبوغ و کان یحتمل بزا أی متاعا.

«89»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ صَلَّی الْفَجْرَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی أُسْرِیَ بِهِ بِمَکَّةَ (3).

«90»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ حَدَّثَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی فَحِینَ رَجَعْتُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ فَقَالَ حَاجَتِی أَنْ تَقْرَأَ عَلَی خَدِیجَةَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنِّی السَّلَامَ وَ حَدَّثَنَا عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهَا قَالَتْ حِینَ لَقِیَهَا نَبِیُّ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهَا الَّذِی قَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَتْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّلَامُ وَ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَلَی جَبْرَئِیلَ السَّلَامُ (4).

«91»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلَّامٍ الْحَنَّاطِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسَاجِدِ الَّتِی لَهَا الْفَضْلُ فَقَالَ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ قُلْتُ وَ الْمَسْجِدُ الْأَقْصَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ ذَاکَ فِی السَّمَاءِ إِلَیْهِ أُسْرِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّهُ بَیْتُ الْمَقْدِسِ فَقَالَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ أَفْضَلُ مِنْهُ (5).

«92»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ

ص: 385


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
2- فی نسخة: بباخور، و فی القاموس: بباخرز.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
5- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.

از خانه بیرون آیند، تا آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود را ببینند. ناگاه شتری از سوی ساحل پیدا شد. کسی گفت: شتر، آفتاب است، آفتاب، شتر است. حضرت فرمود: آفتاب و شتر هر دو با هم در آن شهر طلوع کردند (نمایان شدند) (1)

توضیح

فیروزآبادی گوید: «ایلیاء» با کسره و به صورت مقصود و شدّد، و «الیاء» با یک «یاء» و به صورت مقصور: شهر قدس است. و «ایلۀ» کوهی میان مکه و مدینه در نزدیکی ینبع، و شهری میان ینبع و مصر است. و «ایلۀ» با کسره روستایی در منطقه باحوز است. و نام دو مکان دیگری نیز می­باشد. پایان سخن.

می­گویم: بر طبق روایت دیگر، شاید در اصل «ایلیا» بوده که تصحیف شده است. و «الندّ» عود معروفی است. و با کسره است. یا اینکه به معنای عنبر است. و در برخی نسخه­ها «قدّاً» با فتحه آمده که به معنای پوست سلاخی شده است. و با کسره به معنای کاسه پوستین است. و به معنای تازیانه نیز می­باشد. و «السیر» پاره­ای است از پوست دباغی نشده است. و ممکن است «بزّاً» به معنای کالا باشد.

روایت89.

تفسیر عیاشی: هِشام بن حَکَم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نماز عِشاء آخر، و نماز فجر را در شبی که به معراج رفته بود، در مکه خواند. (2)

روایت90.

تفسیر عیاشی: زُراره و حُمران بن اَعیَن و محمد بن مُسلِم از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: ابو سعید خُدری گفته است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل در شب معراج همراه من بود، وقتی برگشتم، گفتم: ای جبرئیل! آیا امر و خواسته ای داری؟ گفت: خواسته من آن است که از جانب من و خدا به خدیجه سلام برسانی و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله خدیجه را دید و کلام جبرئیل را برایش گفت.خدیجه در پاسخ گفت: خداوند، خود سلام است و سلام از اوست و به اوست، و بر جبرئیل سلام و درود باد. (3)

روایت91.

تفسیر عیاشی: سالم حَنّاط از مردی روایت کرده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: کدام مساجد فضیلت بیشتری دارند؟ فرمود: مسجد الحرام و مسجد النّبی. پرسیدم: مسجد الاقصی چطور؟ فدایتان شوم! فرمود: آن در آسمان است، رسول خدا به سوی آن شبانه به معراج رفت. عرض کردم: مردم می گویند: آن در بیت المقدس است؟ فرمود: فضیلت مسجد کوفه از آن بیشتر است. (4)

روایت92.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: شبی

ص: 385


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . تفسیر عیاشی : مخطوط
4- . تفسیر عیاشی : مخطوط

بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَانْتَهَی إِلَی مَوْضِعٍ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ قِفْ فَإِنَّ رَبَّکَ یُصَلِّی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا کَانَ صَلَاتُهُ فَقَالَ کَانَ یَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی (1).

«93»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ رَفَعَهُ جَبْرَئِیلُ بِإِصْبَعَیْهِ وَ وَضَعَهُمَا فِی ظَهْرِهِ حَتَّی وَجَدَ بَرْدَهُمَا فِی صَدْرِهِ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ أَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ (2) قَالَ نَعَمْ إِنَّ هَذَا الْمَوْضِعَ لَمْ یَطَأْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یَطَؤُهُ أَحَدٌ بَعْدَکَ قَالَ وَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْعَظَمَةِ مِثْلَ سَمِّ الْإِبْرَةِ فَرَأَی مِنَ الْعَظَمَةِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (3).

«94»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، مِنْ کِفَایَةِ الطَّالِبِ لِلْحَافِظِ الشَّافِعِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَرْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ إِذَا أَنَا بِمَلَکٍ جَالِسٍ عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ نُورٍ وَ الْمَلَائِکَةُ تَحْدِقُ بِهِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا الْمَلَکُ فَقَالَ ادْنُ مِنْهُ فَسَلِّمْ عَلَیْهِ فَدَنَوْتُ مِنْهُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا أَنَا بِأَخِی وَ ابْنِ عَمِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَبَقَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَقَالَ لَا یَا مُحَمَّدُ وَ لَکِنِ الْمَلَائِکَةُ شَکَتْ حُبَّهَا لِعَلِیٍّ فَخَلَقَ اللَّهُ هَذَا الْمَلَکَ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ وَ صُورَةِ (4) عَلِیٍّ فَالْمَلَائِکَةُ تَزُورُهُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ سَبْعِینَ مَرَّةً (5) وَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ تَعَالَی وَ یُقَدِّسُونَهُ وَ یُهْدُونَ ثَوَابَهُ لِمُحِبِّ عَلِیٍّ علیه السلام.

وَ مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ لِلْخُوَارَزْمِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ سُئِلَ بِأَیِّ لُغَةٍ خَاطَبَکَ رَبُّکَ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَقَالَ خَاطَبَنِی بِلُغَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَلْهَمَنِی أَنْ قُلْتُ یَا رَبِّ أَ خَاطَبْتَنِی أَنْتَ أَمْ عَلِیٌّ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ أَنَا شَیْ ءٌ لَیْسَ کَالْأَشْیَاءِ وَ لَا أُقَاسُ بِالنَّاسِ وَ لَا أُوصَفُ بِالْأَشْیَاءِ خَلَقْتُکَ مِنْ نُورِی وَ خَلَقْتُ عَلِیّاً مِنْ نُورِکَ فَاطَّلَعْتُ عَلَی سَرَائِرِ قَلْبِکَ فَلَمْ أَجِدْ عَلَی قَلْبِکَ (6) أَحَبَّ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَخَاطَبْتُکَ بِلِسَانِهِ کَیْمَا

ص: 386


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
2- أی أ فی هذا الموضع تترکنی؟.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- فی المصدر: و علی صورة علی.
5- فی المصدر: فالملائکة تزوره فی کل لیلة جمعة و یوم جمعة سبعین ألف مرة.
6- فی المصدر: الی قلبک.

که پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت به جایی رسیدند که جبرئیل گفت: بایست که پروردگارت نماز می خواند. پرسیدم: فدایتان شوم! نماز خدا چگونه است؟! فرمود: می فرمود: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ المَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ، سَبَقَت رَحمَتِی غَضَبِی» (پاک و منزّه و مقدّس است پروردگارِ ملائکه و روح، رحمت من بر غضب من پیشی گرفته است.) (1)

روایت93.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: شبی که پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت، جبرئیل با دو انگشت خود او را بلند کرد و دو انگشت را بر پشت حضرت قرار داد، چنان بود که حضرت سردی آن­ها را در سینه خود احساس کرد و چیزی در سینه حضرت وارد شد، فرمود: ای جبرئیل! آیا در این مکان است؟ گفت: آری، این مکانی است که پیش از تو هرگز کسی در آن جا گام نگذاشته بود و بعد از تو نیز گام نخواهد گذاشت. خداوند به اندازه سر سوزنی از عظمت خود را به حضرت نمایاند و او آن چه خدا اراده کرده بود از آن عظمت باری تعالی را دید، و جبرئیل به او گفت: بایست، ای محمد! و دقیقاً همان چه در حدیث پیشین آمده بیان کرده است. (2)

روایت94.

ارشاد القلوب: انس بن مالک گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در شبی که به آسمان (و معراج) برده شدم، مرور می کردم، ناگاه فرشته ای را بر منبری از نور دیدم و فرشتگان دیگر به دورش حلقه زده بودند، از جبرئیل پرسیدم: این فرشته کیست؟ گفت: به او نزدیک شو و سلام کن، من نیز به او نزدیک شدم و سلام کردم دیدم او برادر و فرزند عمویم، علی علیه السّلام است، از جبرئیل پرسیدم: علی علیه السّلام به آسمان چهارم از من پیشی گرفت؟ گفت: نه ای محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرشتگان به علت علاقه ای که به علی علیه السّلام داشتند از خدا خواستند و خدا این فرشته را از نور به شکل علی علیه السّلام آفرید، لذا فرشتگان در هر شب و روز جمعه به دیدار او می آیند و هفتاد هزار بار خدا را تسبیح و تقدیس می گویند و ثواب آن را به دوستدار علی علیه السّلام هدیه می کنند.

در کتاب مناقب خوارزمی از عبد اللَّه عمر روایت شده که گفت: از پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شنیدم در پاسخ کسی که از او پرسید، خدا در شب معراج با چه زبانی با تو سخن گفت؟ فرمود: با زبان علی علیه السّلام، سپس به من الهام شد و گفتم: خدایا مرا خطاب ساختی یا علی علیه السّلام را؟ فرمود: ای احمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم من شیئی هستم نه چون اشیاء و با مردم مقایسه نمی گردم و به اشیاء توصیف نمی شوم، (ولی) تو را از نور خویش و علی علیه السّلام را از نور تو آفریدم و به رازهای دلت نگاه کردم، دیدم محبوب تر از علی علیه السّلام در دلت نیست، لذا با زبان او مخاطبت ساختم،

ص: 386


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط

یَطْمَئِنَّ قَلْبُکَ (1).

«95»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بَدْءُ الْأَذَانِ وَ قِصَّةُ الْأَذَانِ فِی إِسْرَاءِ النَّبِیِّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی السِّدْرَةِ الْمُنْتَهَی قَالَ فَقَالَتِ السِّدْرَةُ الْمُنْتَهَی مَا جَازَنِی مَخْلُوقٌ قَبْلَکَ قَالَ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی قَالَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ أَصْحَابَ الشِّمَالِ قَالَ وَ أَخَذَ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ بِیَمِینِهِ فَفَتَحَهُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ فَإِذَا فِیهِ أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ قَالَ فَقَالَ لَهُ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا قَالَ فَقَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا (2) إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ ثُمَّ طَوَی الصَّحِیفَةَ فَأَمْسَکَهَا بِیَمِینِهِ وَ فَتَحَ صَحِیفَةَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ فَإِذَا فِیهَا أَسْمَاءُ أَهْلِ النَّارِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (3) قَالَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ مُنَاجَاةِ رَبِّهِ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ قَصَّ قِصَّةَ الْبَیْتِ وَ الصَّلَاةَ فِیهِ ثُمَّ نَزَلَ وَ مَعَهُ الصَّحِیفَتَانِ فَدَفَعَهُمَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (4).

«96»

ع، علل الشرائع ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عُرِجَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ مِائَةً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً مَا مِنْ مَرَّةٍ إِلَّا وَ قَدْ أَوْصَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِالْوَلَایَةِ لِعَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَکْثَرَ مِمَّا أَوْصَاهُ بِالْفَرَائِضِ (5).

ص: 387


1- إرشاد القلوب 2: 28 و 29.
2- البقرة: 285، الی آخر السورة.
3- الزخرف: 89.
4- بصائر الدرجات: 52.
5- علل الشرائع: 149، الخصال 2: 23.

تا دلت آرام گیرد. (1)

روایت95.

بصائر الدرجات: عبد الصمد بن بشیر گوید: در نزد امام صادق علیه السلام در باره آغاز اذان و داستان اذان در معارج پیامبر تا اینکه به «سدرة المنتهی» رسید، سخن به میان آمد، آن حضرت فرمود: سدرة المنتهی گفت: هیچ مخلوقی پیش از تو از من عبور نکرده است، سپس به راه افتاد و نزدیک آمد و سرازیر شد و در فاصله ای به اندازه دو انتهای قاب کمان و یا نزدیکتر از خدا قرار داشت، و خداوند آیات قرآن را به بنده اش وحی کرد- فرمود - به او دو کتاب بده: کتاب اصحاب یمین را در دست راستش و کتاب اصحاب شمال را در دست چپش قرار بده، کتاب اصحاب یمین را با دست راستش برداشت و گشود و در آن نظر افکند، و دید که در آن نام بهشتیان و نام پدران و قبایل ایشان نوشته شده است. فرمود: پس خداوند فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیه مِن رَّبِّه»، فرمود: و پیامبر صلی الله علیه و آله به خداوند عرض کرد: «وَالْمُؤْمِنُونَ کلٌّ آمَنَ بِاللّه وَمَلآئِکتِه وَکتُبِه وَرُسُلِه لاَ نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِه». فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا» فرمود: خداوند فرمود: این را انجام داده ام. فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: «رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِه وَاعْفُ عَنَّا» تا آخر سوره. (2) و خداوند در تمام این موارد فرمود: انجام داده ام. سپس کتاب (نوشته) را پیچید و در دست راست خود گرفت و دیگری را گشود، کتاب اصحاب شمال را، و دید که در آن نام جهنّمیان و نام پدران و قبایلشان نوشته شده بود، فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اینان مردمی هستند که ایمان نیاورده اند. خداوند فرمود: ای محمّد! «فَاصْفَحْ عَنْهمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ»(3) {(و خدا فرمود:) از ایشان روی برتاب و بگو: به سلامت. پس زودا که بدانند.} فرمود: هنگامی که از مناجات با پروردگار خود فارغ شد به بیت معمور بازگشت. سپس داستان بیت و نماز خواندن در آنجا را بازگو کرد. سپس پایین آمد در حالی که دو کتاب به همراه داشت، آن دو را به امیر المؤمنین علیه السلام داد. (4)

روایت96.

علل الشرایع، خصال: صبّاح المزنی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک صد و بیست مرتبه به آسمان عروج کرد و هیچ مرتبه ای نبود مگر اینکه خداوند متعال در آن او را به ولایت علی علیه السلام و ائمّه علیه السلام توصیه کرد بیشتر از آنکه او را به واجبات توصیه می فرماید. (5)

ص: 387


1- . ارشاد القلوب 2 : 28 - 29
2- . بقره / 286
3- . زخرف / 89
4- .بصائر الدرجات : 52
5- . علل الشرایع : 149 ، خصال 2 : 23

یر، بصائر الدرجات علی بن محمد بن سعید عن حمدان بن سلیمان عن عبد الله بن محمد الیمانی عن منیع مثله.

«97»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُوسَوِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ تَلَقَّتْنِی الْمَلَائِکَةُ بِالْبِشَارَاتِ فِی کُلِّ سَمَاءٍ حَتَّی لَقِیَنِی جَبْرَئِیلُ فِی مَحْفِلٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ لَوِ اجْتَمَعَتْ أُمَّتُکَ عَلَی حُبِّ عَلِیٍّ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَشْهَدَکَ (1) مَعِی فِی سَبْعَةِ مَوَاطِنَ حَتَّی آنَسْتُ بِکَ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَلَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَیْنَ أَخُوکَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی فَقَالَ ادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا مِثَالُکَ مَعِی وَ إِذَا الْمَلَائِکَةُ وُقُوفٌ صُفُوفاً فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یُبَاهِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَدَنَوْتُ فَنَطَقْتُ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الثَّانِیَةُ حِینَ أُسْرِیَ بِی إِلَی ذِی الْعَرْشِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ أَیْنَ أَخُوکَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی فَقَالَ ادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا مِثَالُکَ مَعِی وَ کُشِطَ (2) لِی عَنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ حَتَّی رَأَیْتُ سُکَّانَهَا وَ عُمَّارَهَا وَ مَوْضِعَ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهَا وَ الثَّالِثَةُ حَیْثُ بُعِثْتُ إِلَی الْجِنِّ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَیْنَ أَخُوکَ فَقُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی فَقَالَ ادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا أَنْتَ مَعِی فَمَا قُلْتُ لَهُمْ شَیْئاً وَ لَا رَدُّوا عَلَیَّ شَیْئاً إِلَّا سَمِعْتُهُ وَ وَعَیْتُهُ وَ الرَّابِعَةُ خَصَّصْنَا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ أَنْتَ مَعِی فِیهَا وَ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِنَا وَ الْخَامِسَةُ نَاجَیْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِثَالُکَ مَعِی فَسَأَلْتُ فِیکَ (3) فَأَجَابَنِی إِلَیْهَا إِلَّا

ص: 388


1- أی أحضرک.
2- أی کشف لی، و رفع الحجاب عنها.
3- فی المصدر: فسألت فیک خصالا أجابنی.

روایت97.

امالی طوسی: از ابو بصیر، از ابو عبد الله جعفر بن محمد، از پدرانش، از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود: ای علی! وقتی من به آسمان عروج کردم ملائکه در هر آسمان به من بشارت و مژده خیر دادند تا این که جبرئیل همراه گروهی از ملائکه مرا ملاقات کرد و گفت: ای محمد! اگر همه امت حُبّ علی [در دل] داشتند، خداوند عزّ و جلّ جهنم را نمی آفرید. ای علی! خداوند در هفت مکان تو را با من همراه کرد تا قلبم به وجود تو آرام گرفت. اول: شبی که به معراج رفتم، جبرئیل به من گفت: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم، گفت: دعا کن خدا او را با تو همراه کند، و من دعا کردم و از خدا خواستم، ناگهان دیدم مثال تو همراه من است، و ملائکه صف به صف ایستاده اند؛ از جبرئیل پرسیدم: اینها کیستند؟ گفت: خداوند روز قیامت به خاطر تو به آن­ها مباهات می کند؛ من نزدیک تر رفتم و از آن چه بوده و هست و تا قیامت خواهد بود برای آن­ها سخن گفتم.

دوم: وقتی به نزد صاحب عرش و جلال و جبروت عروج یافتم، جبرئیل از من پرسید: ای محمد! برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم، گفت: دعا کن تا خدا او را با تو همراه کند، و من دعا کردم و ناگهان مثال تو را دیدم که خدا آن را با من همراه کرد، حجاب از آسمان های هفتگانه کنار رفت و من ساکنان و اهل آسمان ها را دیدم و هر مَلَکی را در جای خود.

سوم: وقتی به سوی جنّ مبعوث شدم، جبرئیل پرسید: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم؛ گفت: از خدای عزّ و جلّ درخواست کن او را با تو همراه کند، و من دعا کردم و ناگهان تو را همراه خود یافتم، و هر چه به جنیّان گفتم و هر چه آن­ها پاسخ دادند، همه را تو شنیدی و درک کردی.

چهارم: ما برای شب قدر برگزیده شدیم و تو همراه من بودی و هیچ کس جز ما نبود.

پنجم: با خداوند عزّ و جلّ مناجات می کردم و مثال تو همراه من بود،

ص: 388

النُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ قَالَ خَصَّصْتُهَا بِکَ وَ خَتَمْتُهَا بِکَ وَ السَّادِسَةُ لَمَّا طُفْتُ بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ کَانَ مِثَالُکَ مَعِی وَ السَّابِعَةُ هَلَاکُ الْأَحْزَابِ عَلَی یَدِی وَ أَنْتَ مَعِی یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَشْرَفَ إِلَی الدُّنْیَا (1) فَاخْتَارَنِی عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّانِیَةَ فَاخْتَارَکَ عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّالِثَةَ فَاخْتَارَ فَاطِمَةَ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الرَّابِعَةَ فَاخْتَارَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهَا (2) عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ یَا عَلِیُّ إِنِّی رَأَیْتُ اسْمَکَ مَقْرُوناً بِاسْمِی فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فَآنَسْتُ بِالنَّظَرِ إِلَیْهِ إِنِّی لَمَّا بَلَغْتُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فِی مَعَارِجِی إِلَی السَّمَاءِ وَجَدْتُ عَلَی صَخْرَتِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ وَزِیرِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَجَدْتُ مَکْتُوباً (3) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَنَا وَحْدِی وَ مُحَمَّدٌ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ وَزِیرِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا جَاوَزْتُ السِّدْرَةَ وَ انْتَهَیْتُ إِلَی عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَی قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَنَا وَحْدِی (4) مُحَمَّدٌ حَبِیبِی وَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ أَخِیهِ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَانِی فِیکَ سَبْعَ خِصَالٍ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُّ الْقَبْرُ عَنْهُ (5) وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَقِفُ مَعِی عَلَی الصِّرَاطِ فَتَقُولُ لِلنَّارِ خُذِی هَذَا فَهُوَ لَکِ وَ ذَرِی هَذَا فَلَیْسَ هُوَ لَکِ وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی إِذَا کُسِیتُ وَ یَجِی ءُ إِذَا جِئْتُ (6) وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَقِفُ مَعِی عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَقْرَعُ مَعِی بَابَ الْجَنَّةِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَسْکُنُ مَعِی عِلِّیِّینَ

ص: 389


1- فی المصدر: أشرف علی الدنیا.
2- أی من ولد فاطمة علیها السلام. و فی نسخة: من ولدهما. و لعله مصحف، أو نسب بعض الأئمّة علیهم السلام الی الحسن علیه السلام من طرف الام.
3- فی المصدر: مکتوبا علیها.
4- فی المصدر: أنا اللّه لا إله إلّا أنا وحدی و هو الصحیح.
5- فی المصدر: من ینشق القبر عنه معی.
6- فی المصدر: و یحیی إذا حییت.

من از خدا برای تو صفات و ویژگی هایی مسئلت کردم که خدا همه را به تو عطا کرد جز پیامبری و نبوّت را، و خدا فرمود: نبوّت را مخصوص تو گردانده ام و با تو پیامبری را به پایان بردم.

ششم: وقتی بیت المعمور را طواف می کردم مثال تو همراه من بود.

هفتم: هلاکت احزاب به دست من و تو بود. ای علی! خداوند بر دنیا نظر کرد و مرا بر همه مردان جهانیان برتری داد، پس بار دوم نظر کرد، تو را بر همه مردان جهانیان برتری داد. و بار سوم که نظر کرد، فاطمه را بر همه زنان جهانیان برتری داد و بار چهارم که نظر کرد، حسن و حسین و امامان از نسل حسین را بر مردان جهانیان برتری داد. ای علی! من در چهار جا اسم تو را مقرون و همراه اسم خود یافتم و با نگاه به آن آرامش یافتم: در شب معراجم به آسمان وقتی به بیت المقدس رسیدم در آن جا دیدم که بر روی سنگی نوشته شد: لا إلهَ إلاّ الله، محمَّداً رسولُ اللهِ، هیچ معبودی جز الله نیست، محمد رسول و پیامبر اوست، و من او را با وزیر و وصیّ اش یاری و مساعدت می رسانم، پرسیدم: ای جبرئیل! وزیر من کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام. وقتی به سدرة المنتهی رسیدم مکتوبی را دیدم که بر آن نوشته شده بود: هیچ معبودی جز الله نیست، من تنها و یگانه هستم و محمّد برگزیده من از میان خلقم است، او را با وزیر و وصیّ اش یاری و مساعدت رساندم. گفتم: ای جبرئیل! وزیر من کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب؛ وقتی از سدرة المنتهی گذشتم و به عرش پروردگار جهانیان رسیدم، در یکی از ستون های عرش مکتوبی آویخته دیدم که بر آن نوشته شده بود: من الله هستم، هیچ معبودی جز من، به تنهایی، وجود ندارد، محمد، حبیب و برگزیده من از میان خلقم است، من او را با وزیر و برادرش یاری کردم.

ای علی! خداوند عزّ و جلّ هفت صفت و فضیلت در مورد تو

به من عطا کرده است: اولین کسی که از قبر بیرون می آید من هستم و تو همراه من هستی، تو اولین کسی هستی که همراه من بر پل صراط می ایستی و به آتش می گویی: بگیر این را، آن سهم توست و این برای تو نیست، آن گاه که من پوشانده می شوم تو اولین کسی هستی که پوشانده می شوی؛ و آن گاه که زنده شوم، تو اولین کسی هستی که زنده می شوی و اولین کسی هستی که همراه من در سمت راست عرش الهی می ایستی و اولین کسی هستی که همراه من، درِ بهشت را می کوبی و اولین کسی هستی که همراه من در اعلی علّیّین ساکن می شوی

ص: 389

وَ أَوَّلُ مَنْ یَشْرَبُ مَعِی مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ الَّذِی خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ (1).

بیان

یحتمل أن یکون المراد بالأحزاب أحزاب الأمم السالفة الذین کذبوا الرسل (2) أو الأحزاب فی الرجعة و یحتمل أن یکون إشارة إلی غزوة الأحزاب.

«98»

شف، کشف الیقین مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ مَرْوَانَ الثِّقَةُ فِی کِتَابِ الْمُعْتَمَدِ عَلَیْهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ قَالَ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ الْکُوفِیُّ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الطُّهْرِیِّ (3) عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَخْرَةَ عَنِ الرِّعْلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ عَجْلَانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُنْتُ نَائِماً فِی الْحِجْرِ إِذْ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَحَرَّکَنِی تَحْرِیکاً لَطِیفاً ثُمَّ قَالَ لِی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ یَا مُحَمَّدُ قُمْ وَ ارْکَبْ فَفِدْ إِلَی رَبِّکَ فَأَتَانِی بِدَابَّةٍ دُونَ الْبَغْلِ وَ فَوْقَ الْحِمَارِ خَطْوُهَا مَدَّ الْبَصَرِ لَهُ جَنَاحَانِ مِنْ جَوْهَرٍ یُدْعَی الْبُرَاقَ قَالَ فَرَکِبْتُ حَتَّی طَعَنْتُ فِی الثَّنِیَّةِ (4) إِذْ أَنَا بِرَجُلٍ قَائِمٍ مُتَّصِلٍ شَعْرُهُ إِلَی کَتِفَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آخِرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَاشِرُ قَالَ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ رُدَّ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ فَلَمَّا أَنْ جُزْتُ الرَّجُلَ فَطَعَنْتُ فِی وَسَطِ الثَّنِیَّةِ إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ أَبْیَضِ الْوَجْهِ جَعْدِ الشَّعْرِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ سَلَّمَ مِثْلَ تَسْلِیمِ الْأَوَّلِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ رُدَّ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ احْتَفِظْ بِالْوَصِیِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الْمُقَرَّبِ مِنْ رَبِّهِ قَالَ فَلَمَّا جُزْتُ الرَّجُلَ وَ انْتَهَیْتُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً

ص: 390


1- مجالس الشیخ: 50 و 51.
2- بعید جدا، و الأظهر هو الاحتمال الثالث.
3- فی المصدر: الطهروی.
4- أی حتّی ذهبت فیها.

و اولین کسی هستی که همراه من از رحیق مختوم که ختامش مشک است می نوشی؛ و در این موارد اگر می توانند پس با تو رقابت کنند.

توضیح

ممکن است مقصود از «الاحزاب» احزاب امت­های گذشته باشد کسانی که پیامبران را تکذیب کردند، یا مقصود احزاب در رجعت باشد. و ممکن است اشاره به غزوه احزاب داشته باشد.

روایت98.

یقین: محمد بن عجلان و زید بن علی گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من در حجر خوابیده بودم که جبرئیل به نزدم آمد و مرا به آرامی تکان داد. سپس به من گفت: خداوند تو را عفو کند ای محمد برخیز و سوار شو و به سوی پروردگارت برو. پس مرکبی برای من آورد که کوتاه­تر از قاطر و بلندتر از الاغ بود، گام­هایش در شعاع چشمانش بود، دو بال از گوهر داشت و نامش براق بود. فرمود: سوار شدم تا به ثنیّه (وادی) رسیدم که ناگاه مردی را دیدم که ایستاده بود و موهایش به دو کتفش متصل بود. وقتی به من نگاه کرد گفت: سلام بر تو ای اوّل، سلام بر تو ای آخر، سلام بر تو ای حاشر. فرمود: جبرئیل به من گفت: ای محمد جواب سلامش را بده. من نیز گفتم: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. فرمود: وقتی از آن مرد گذشتیم و به میانه ثنیّه (وادی) رفتم مردی را دیدم که چهره­ای سفید و موهایی مجعّد داشت. وقتی به من نگریست همانند آن شخص اول به من سلام داد. پس جبرئیل به من گفت: ای محمد جواب سلامش را بده. گفتم: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.

پیامبر فرمود: جبرئیل سه بار به من گفت: ای محمد بر وصیّ علی بن ابی طالب که مقرّب درگاه الهی است، محافظت کن. فرمود: هنگامی که از آن مرد گذشتم و به بیت المقدس رسیدم مردی را دیدم که از همه مردمان زیباروی­تر بود

ص: 390

وَ أَتَمِّ النَّاسِ جِسْماً وَ أَحْسَنِ النَّاسِ بَشَرَةً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بُنَیَّ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلُ مِثْلَ تَسْلِیمِ الْأَوَّلِ قَالَ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ رُدَّ عَلَیْهِ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ احْتَفِظْ بِالْوَصِیِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الْمُقَرَّبِ مِنْ رَبِّهِ الْأَمِینِ عَلَی حَوْضِکَ صَاحِبِ شَفَاعَةِ الْجَنَّةِ قَالَ فَنَزَلْتُ عَنْ دَابَّتِی عَمْداً قَالَ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْمَسْجِدَ فَخَرَقَ بِی الصُّفُوفَ وَ الْمَسْجِدُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ (1) قَالَ فَإِذَا بِنِدَاءٍ مِنْ فَوْقِی تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَقَدَّمَنِی جَبْرَئِیلُ فَصَلَّیْتُ بِهِمْ قَالَ ثُمَّ وُضِعَ لَنَا مِنْهُ سُلَّمٌ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا مِنْ لُؤْلُؤٍ فَأَخَذَ بِیَدِی جَبْرَئِیلُ فَرَقِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً قَالَ فَقَرَعَ جَبْرَئِیلُ الْبَابَ فَقَالُوا لَهُ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا جَبْرَئِیلُ قَالُوا مَنْ مَعَکَ قَالَ مَعِی مُحَمَّدٌ قَالُوا وَ قَدْ أُرْسِلَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَفَتَحُوا لَنَا ثُمَّ قَالُوا مَرْحَباً بِکَ مِنْ أَخٍ وَ مِنْ خَلِیفَةٍ فَنِعْمَ الْأَخُ وَ نِعْمَ الْخَلِیفَةُ وَ نِعْمَ الْمُخْتَارُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ ثُمَّ وُضِعَ لَنَا مِنْهَا سُلَّمٌ مِنْ یَاقُوتٍ مُوَشَّحٍ بِالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ قَالَ فَصَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَقَرَعَ جَبْرَئِیلُ الْبَابَ فَقَالُوا مِثْلَ الْقَوْلِ الْأَوَّلِ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ مِثْلَ الْقَوْلِ الْأَوَّلِ فَفُتِحَ لَنَا ثُمَّ وُضِعَ لَنَا سُلَّمٌ مِنْ نُورٍ مَحْفُوفٌ حَوْلَهُ بِالنُّورِ قَالَ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ تَثَبَّتْ وَ اهْتَدِ هُدِیتَ ثُمَّ ارْتَفَعْنَا إِلَی الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ السَّادِسَةِ وَ السَّابِعَةِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا بِصَوْتٍ وَ صَیْحَةٍ شَدِیدَةٍ قَالَ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الصَّوْتُ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَذَا صَوْتُ طُوبَی قَدِ اشْتَاقَتْ إِلَیْکَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَغَشِیَنِی عِنْدَ ذَلِکَ مَخَافَةٌ شَدِیدَةٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ تَقَرَّبْ إِلَی رَبِّکَ فَقَدْ وَطِئْتُ الْیَوْمَ مَکَاناً بِکَرَامَتِکَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَطِئْتُهُ قَطُّ وَ لَوْ لَا کَرَامَتُکَ لَأَحْرَقَنِی هَذَا النُّورُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیَّ قَالَ فَتَقَدَّمْتُ فَکُشِفَ لِی عَنْ سَبْعِینَ حِجَاباً قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَخَرَرْتُ سَاجِداً وَ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبَّ الْعِزَّةِ لَبَّیْکَ قَالَ فَقِیلَ لِی یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ حَبِیبِی وَ صَفِیِّی وَ رَسُولِی إِلَی خَلْقِی وَ أَمِینِی فِی عِبَادِی مَنْ خَلَّفْتَ فِی قَوْمِکَ حِینَ وَفَدْتَ إِلَیَّ قَالَ فَقُلْتُ

ص: 391


1- غص المکان بهم: امتلأ و ضاق علیهم.

و اندامی کامل­تر و چهره­ای شاداب­تر داشت. چون به من نگاه کرد، گفت: سلام بر تو ای پسرم، سلام بر تو ای اول، و مانند شخص اول به من سلام داد. جبرئیل به من گفت: ای محمد سلامش را جواب بده. گفتم: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. فرمود: جبرئیل سه مرتبه به من گفت: ای محمد بر وصیّ، علی بن ابی طالب که مقرب درگاه پروردگارش، و امانت بر حوض تو، و صاحب شفاعت بهشت است محافظت کن. فرمود: پس من از روی عمد از چهارپایم پایین آمدم. فرمود: جبرئیل دستم را گرفت و مرا وارد مسجد کرد و در حالی که مسجد مملوء از مردم بود مرا از میان صف­های نماز عبور داد. فرمود: ناگاه ندائی از بالای من آمد که: ای محمد جلو برو و امامت کن. فرمود: جبرئیل مرا به جلو برد و من نماز را برای آنان خواندم. سپس از آن مسجد نربانی از مروارید به سوی آسمان دنیا برایم گذاشته شد. جبرئیل دستم را گرفت و مرا به آسمان برد، و آن را پر از نگهبانان توانا و تیرهای شهاب یافتیم. فرمود: جبرئیل در را کوبید. گفتند: کیستی؟ گفت: من جبرئیل هستم. گفتند: چه کسی همراه توست؟ گفت: محمد همراه من است. گفتند: آیا مبعوث شده؟ گفت: آری. فرمود: در را برای ما گشودند. سپس گفتند: مرحبا به تو که برادر و خلیفه­ای. چه خوب برادر و چه خوبی خلیفه­ای و چه خوب برگزیده­ای هستی، خاتم پیامبرانی که هیچ پیامبری پس از او نیست. سپس برای ما نردبانی از یاقوت آراسته به زمرّد سبز گذاشتند. گفت: پس به آسمان دوم بالا رفتیم و جبرئیل در را کوبید. و فرشتگان همانند فرشتگان آسمان دنیا سوالاتی پرسیدند. و جبرئیل به مانند بار اول آنان را پاسخ داد. پس در برای ما گشوده شد سپس برای ما نربانی از نور که به نور احاطه شده بود آوردند.

فرمود: جبرئیل به من گفت: ای محمد! ثابت قدم باش و به راهت ادامه بده که هدایت شده­ای. سپس به اذن خداوند به آسمان سوم و چهارم و پنجم و ششم و هفتم بالا رفتیم که با ناگاه صدا و فریادی بلند شنیدم. فرمود: گفتم: ای جبرئیل این صدا چیست؟ به من گفت: ای محمد این صدای طوبی است که مشتاق دیدار تو شده است. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در این هنگام ترس و هراسی شدید مرا فرا گرفت. فرمود: سپس جبرئیل به من گفت: ای محمد به پروردگارت نزدیک بشو، چرا که امروز به خاطر کرامتی که در نزد خداوند داری، پا بر مکانی نهاده­ای که هر گز کسی به آن پا ننهاده است و اگر مقام بزرگ و کرامت تو نبود، این نوری که در مقابلم هست مرا می­سوازند. فرمود: من جلو رفتم و هفتاد حجاب برایم مکشوف گردید. فرمود: خداوند به من فرمود: ای محمد. من سجده کنان بر خاک افتادم و گفتم: لبیک ربّ العزۀ لبّیک. فرمود: به من گفته شد: ای محمد سرت را بلند کن و درخواست کن تا به تو داده شود، و شفاعت کن تا شفاعتت پذیرفته شود. ای محمد تو حبیب و برگزیده و فرستاده من به سوی مخلوقاتم هستی، و امین من در میان بندگانم می­باشی. هنگامی که به سوی من آمدی، چه کسی را در میان قومت جانشین کردی. فرمود:

ص: 391

مَنْ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی وَ نَاصِرِی وَ وَزِیرِی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی (1) وَ مُنْجِزُ عِدَاتِی قَالَ فَقَالَ لِی رَبِّی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ جُودِی وَ مَجْدِی وَ قُدْرَتِی عَلَی خَلْقِی لَا أَقْبَلُ الْإِیمَانَ بِی وَ لَا بِأَنَّکَ نَبِیٌّ إِلَّا بِالْوَلَایَةِ لَهُ یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ قَالَ فَقُلْتُ رَبِّی وَ کَیْفَ لِی بِهِ وَ قَدْ خَلَّفْتُهُ فِی الْأَرْضِ قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ قَالَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ إِذَا أَنَا بِهِ (2) مَعَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ مِمَّا یَلِی السَّمَاءَ الْأَعْلَی قَالَ فَضَحِکْتُ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذِی قَالَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ الْیَوْمَ قَرَّتْ عَیْنِی قَالَ ثُمَّ قِیلَ لِی یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ ذَا الْعِزَّةِ لَبَّیْکَ قَالَ إِنِّی أَعْهَدُ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ عَهْداً فَاسْمَعْهُ قَالَ قُلْتُ مَا هُوَ یَا رَبِّ فَقَالَ عَلِیٌّ رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ الْأَبْرَارِ وَ قَاتِلُ الْفُجَّارِ وَ إِمَامُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ أَوْرَثْتُهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ ثُمَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ فَقَالَ لِی یَقُولُ اللَّهُ لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ تَقَدَّمْ بَیْنَ یَدَیَّ یَا مُحَمَّدُ فَتَقَدَّمْتُ فَإِذَا أَنَا بِنَهَرٍ حَافَتَاهُ (3) قِبَابُ الدُّرِّ وَ الْیَوَاقِیتِ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الْفِضَّةِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ قَالَ فَضَرَبْتُ بِیَدِی فَإِذَا طِینَةٌ مِسْکَةٌ ذَفِرَةٌ قَالَ فَأَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ أَیُّ نَهَرٍ هَذَا قَالَ قُلْتُ أَیُّ نَهَرٍ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ (4) قَالَ هَذَا نَهَرُکَ وَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ إِلَی مَوْضِعِ الْأَبْتَرُ (5) عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ هُوَ الْأَبْتَرُ قَالَ ثُمَّ الْتَفَتُّ فَإِذَا أَنَا بِرِجَالٍ یُقْذَفُ بِهِمْ فِی نَارِ جَهَنَّمَ قَالَ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لِی هَؤُلَاءِ الْمُرْجِئَةُ وَ الْقَدَرِیَّةُ وَ الْحَرُورِیَّةُ وَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ النَّوَاصِبُ لِذُرِّیَّتِکَ

ص: 392


1- العیبة: ما تجعل فیه الثیاب کالصندوق. أی و مخزن علمی.
2- أی بمثاله کما تقدم فی الاخبار المتقدمة، و یأتی فی آخر الخبر.
3- الحافة: الجانب و الطرف.
4- هکذا فی النسخ، و المعنی: فأتانی جبرئیل فقال لی: أ تدری ای نهر هذا؟ قال قلت لا أدری أی نهر هذا اه.
5- الکوثر: 1- 3 و فی المصدر: الی قوله: «الْأَبْتَرُ».

من گفتم: کسی که تو از من به او آگاه­تری، برادر و پسر عمو و وزیر و مخزن علمم را جانشین کردم کسی که به وعده­های من جامه عمل می­پوشاند.

فرمود: پس پروردگارم فرمود: سوگند به عزت و جلال و بخشش و مجد و قدرم بر مخلوقات، ایمان به خودم و به اینکه تو پیامبر هستی را جز با ولایت او نمی­پذیرم. ای محمد! آیا می­خواهی او را در ملکوت آسمان ببینی؟ فرمود: گفتم: پروردگارم! چگونه می­توانم او را ببینم در حالی که او را در زمین به جا گذاشته­ام؟ فرمود: پروردگار فرمود: ای محمد سرت را بلند کن. فرمود: سرم را بلند کردم و به ناگاه دیدم که او همراه با فرشتگان مقرب در آسمان بعد از آسمان اعلی است. فرمود: خندیدم به نحوی که دندان­های آسیابم پیدا شد. فرمود: پس گفتم: ای پروردگارم امروز چشمانم روشن شد. فرمود: سپس به من گفته شد: ای محمد! گفتم: لبّیک ذا العزّۀ لبیک. فرمود: من در باره علی عهد و پیمانی از تو می­گیرم، پس گوش بسپار. فرمود: گفتم: آن عهد چیست ای پروردگارم؟ فرمود: علیّ پرچم هدایت، و امام نیکان و قاتل بدکاران و پیشوای کسانی است که از من اطاعت می­کنند و او کلمه­ای است که پرهیزگاران را بدان ملزم کردم، و دانش و درک خودم را برایش به ارث گذاشتم. پس هر کس او را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر کس او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است، او آزموده شده و مردم به وسیله او آزموده می­شوند. پس ای محمد او را به این مژده بده.

فرمود: سپس جبرئیل به نزدم آمد و گفت: خداوند به تو می­گوید: ای محمد «و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت، و [در واقع] آنان به [رعایت] آن [آرمان] سزاوارتر و شایسته [اتّصاف به] آن بودند» ولایت علی بن ابی طالب است. ای محمد جلو بیا. من جلو آمدم و نهری دیدم که دو لبه آن از مروارید و یاقوت بود، و از نقره سفیدتر، از عسل شیرین­تر و از مشک پخش شده، خوش­بوتر بود. فرمود: دستم را بر آن زدم و گِل آن را همچون مشک ذفرۀ (نام گیاهی) یافتم. فرمود: جبرئیل به نزدم آمد و گفت: ای محمد این نهر چیست؟ فرمود: گفتم: این چه نهری است ای جبرئیل؟ گفت: این نهر و چشمه توست، و همان چشمه­ای است که خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «انّا اعطیناک الکوثر» تا اینجا که می­فرماید: «الابتر» و عمرو بن عاص، ابتر و بی­تبار است.

فرمود: سپس توجه کردم و مردانی را دیدم که به آتش دوزخ انداخته می­شوند. فرمود: گفتم: اینان چه کسانی هستند ای جبرئیل؟ به من گفت: اینان مرجئه و قدرّیه و حروریّه و بنی امیّه و ناصبی­هایی هستند که با ذریّه و خاندان تو دشمنی کردند.

ص: 392

الْعَدَاوَةَ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ لَا سَهْمَ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی أَ رَضِیتَ عَنْ رَبِّکَ بِمَا قَسَمَ لَکَ قَالَ فَقُلْتُ سُبْحَانَ رَبِّی اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَعْطَی سُلَیْمَانَ مُلْکاً عَظِیماً وَ کَلَّمَنِی رَبِّی وَ اتَّخَذَنِی خَلِیلًا وَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ أَمْراً عَظِیماً یَا جَبْرَئِیلُ مَنِ الَّذِی لَقِیتُ فِی أَوَّلِ الثَّنِیَّةِ قَالَ ذَاکَ أَخُوکَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلُ فَکُنْتَ مُبَشِّراً (1) أَوَّلَ الْبَشَرِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آخِرُ فَأَنْتَ تُبْعَثُ آخِرَ النَّبِیِّینَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَاشِرُ فَأَنْتَ عَلَی حَشْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ فَمَنِ الَّذِی لَقِیتُ فِی وَسَطِ الثَّنِیَّةِ قَالَ ذَاکَ أَخُوکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یُوصِیکَ بِأَخِیکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّهُ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ قَالَ فَمَنِ الَّذِی لَقِیتُ عِنْدَ الْبَابِ بَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ ذَاکَ أَبُوکَ آدَمُ یُوصِیکَ بِوَصِیِّکَ بِابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام خَیْراً وَ یُخْبِرُکَ أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ قَالَ فَمَنِ الَّذِی صَلَّیْتُ بِهِمْ قَالَ أُولَئِکَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَلَائِکَةُ علیهم السلام کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ أَکْرَمَکَ (2) یَا مُحَمَّدُ ثُمَّ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ فَدَعَاهُ فَلَمَّا جَاءَهُ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ادْعُ عَلِیّاً فَأَتَاهُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أُبَشِّرُکَ قَالَ بِمَا ذَا قَالَ أَخُوکَ مُوسَی وَ أَخُوکَ عِیسَی وَ أَبُوکَ آدَمُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَکُلُّهُمْ یُوصِی بِکَ قَالَ فَبَکَی عَلِیٌّ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْنِی عِنْدَهُ مَنْسِیّاً ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَ لَا أُبَشِّرُکَ قَالَ قُلْتُ بَشِّرْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ نَظَرْتُ بِعَیْنِی إِلَی عَرْشِ رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ فَرَأَیْتُ مِثْلَکَ فِی السَّمَاءِ الْأَعْلَی وَ عَهِدَ إِلَیَّ فِیکَ عَهْداً قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ وَ کُلُّ ذَلِکَ کَانُوا یَذْکُرُونَ إِلَیْکَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ الْمَلَأَ الْأَعْلَی لَیَدْعُونَ لَکَ وَ إِنَّ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارَ لَیَرْغَبُونَ إِلَی رَبِّهِمْ جَلَّ وَ عَزَّ أَنْ یَجْعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَی النَّظَرِ

ص: 393


1- فی المصدر: فأنت مبشر.
2- فی المصدر: اکرمک بها و فیه ثمّ هبط بی إلی الأرض.

این پنج گروه سهم و بهره­ای از اسلام ندارند.

فرمود: سپس به من گفت: آیا بدان چه پروردگارت برایت قسمت کرده، راضی هستی. فرمود: گفتم: پاک و منزه است خداوندی که ابراهیم را به عنوان خلیل برگزید و آشکارا با موسی سخن گفت، و به سلیمان ملک و پادشاهی بزرگی بخشید، و پروردگارم که با من سخن گفت و مرا به عنوان خلیل برگزید، و در باره علیّ، امری بزرگ و مهم به من عطا کرد. ای جبرئیل آن شخصی که در ابتدای ثنیّۀ (وادی) دیدم که بود؟ گفت: او برادرت موسی بن عمران علیه السلام بود. فرمود: سلام بر تو باد ای اوّل، تو اولین مبشّر بودی. و سلام بر تو ای آخر، که تو به عنوان آخرین پیامبر مبعوث شد، و سلام بر تو ای حاشر که تو گواه بر حشر این امّت هستی. فرمود: آن شخصی که در میانه وادی دیدم که بود؟ گفت: او برادرت عیسی بن مریم علیه السلام بود که تو را به برادرت علی بن ابی طالب علیه السلام سفارش می­کند چرا که او رهبر بزرگان و سپیدرویان، و امیر مؤمنان است، و تو سرور فرزندان آدم هستی. فرمود: پس آن شخصی که در کنار در- در بیت المقدس - دیدم که بود؟ گفت: او پدرت آدم بود که تو را به وصیّ تو، به پسرش علیّ بن ابی طالب، سفارش خیر می­نماید و به تو خبر می­دهد که او امیر مؤمنان و سرور مسلمانان و رهبر بزرگان و سپیدرویان است. فرمود: آن افرادی که به عنوان پیش­نماز برایشان نماز گزاردم که بودند؟ گفت: آنان پیامبران و فرشتگان علیهم السلام بودند و این مقام، کرامتی بود که خداوند به تو اعطاء فرمود. سپس به زمین فرود آمد.

فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صبح درآمد، کسی را به دنبال انس بن مالک فرستاد و او را فراخواند. چون به نزدش آمد پیامبر به او گفت: علیّ را صدا کن، پس به نزد پیامبر آمد. فرمود: ای علیّ! تو را بشارت می­دهم. فرمود: به چه چیزی؟ فرمود: برادرت موسی و برادرت عیسی و پدرت آدم صلی الله علیهم، همه آنان سفارش تو را به من کردند. گوید: علی علیه السلام گریست و فرمود: سپاس برای خداوندی که مرا در نزد خود فراموش نکرده است. سپس پیامبر فرمود: ای علی آیا تو را بشارت و مژده ندهم؟ فرمود: عرض کردم: ای رسول خدا به من بشارت بده. فرمود: ای علی! با چشمانم به عرش پروردگارم جلّ و عزّ نگاه کردم و مثال تو را در آسمان اعلی دیدم، و خداوند در باره تو عهدی از من گرفت. فرمود: پدر و مادرم فدایتان گردد ای رسول خدا، آیا آنان در باره همه این­ها برای تو ذکر کرده­اند؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! انبوه فرشتگان عالم بالا برای تو دعا می­کنند و برگزیده­شدگانِ انتخاب شده عالم بالا از درگاه پروردگارشان جلّ و عزّ درخواست می­کنند که راهی برایشان قرار دهد تا به تو بنگرند،

ص: 393

إِلَیْکَ وَ إِنَّکَ لَتَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الْأُمَمَ کُلَّهُمْ مَوْقُوفُونَ عَلَی حَرْفِ (1) جَهَنَّمَ قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنِ الَّذِی کَانُوا یُقْذَفُ بِهِمْ فِی نَارِ جَهَنَّمَ قَالَ أُولَئِکَ الْمُرْجِئَةُ وَ الْحَرُورِیَّةُ وَ الْقَدَرِیَّةُ وَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ مُنَاصِبُکَ الْعَدَاوَةَ یَا عَلِیُّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ (2).

«99»

شف، کشف الیقین مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ قَدِ احْتَبَی (3) بِحَمَائِلِ سَیْفِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ فِی الْقُرْآنِ آیَةً قَدْ أَفْسَدَتْ عَلَیَّ دِینِی وَ شَکَّکَتْنِی فِی دِینِی قَالَ وَ مَا ذَلِکَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (4) فَهَلْ کَانَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ نَبِیٌّ غَیْرُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَسْأَلُهُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اجْلِسْ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا فَکَانَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ الَّتِی أَرَاهَا مُحَمَّداً أَنَّهُ انْتَهَی بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ هُوَ الْمَسْجِدُ الْأَقْصَی فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ أَتَی جَبْرَئِیلُ عَیْناً فَتَوَضَّأَ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ تَوَضَّأْ ثُمَّ قَامَ جَبْرَئِیلُ فَأَذَّنَ ثُمَّ قَالَ لِلنَّبِیِّ تَقَدَّمْ فَصَلِّ وَ اجْهَرْ بِالْقِرَاءَةِ فَإِنَّ خَلْفَکَ أُفُقاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَا یَعْلَمُ عِدَّتَهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ هُودٌ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ کُلُّ نَبِیٍّ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُنْذُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ إِلَی أَنْ بَعَثَ مُحَمَّداً فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِهِمْ غَیْرَ هَائِبٍ وَ لَا مُحْتَشِمٍ فَلَمَّا انْصَرَفَ أَوْحَی إِلَیْهِ کَلَمْحِ الْبَصَرِ سَلْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا

ص: 394


1- الحرف من کل شی ء: طرفه و شفیره و حده و جانبه. و فی المصدر: الجرف بالجیم، و هو بمعناه.
2- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 83- 87.
3- احتبی بالثوب: اشتمل به. جمع بین ظهره و ساقیه بعمامة و نحوها.
4- قد مضت الإشارة إلی موضع الآیة مکرّرا.

و تو در روز قیامت در حالی که همه امّت­ها بر لبه دوزه ایستاده­اند، شفاعت­ شده­ای. فرمود: علی علیه السلام فرمود: یا رسول الله! آنان چه کسانی هستند که به آتش دوزخ انداخته می­شوند؟ فرمود: آنان فرقه­های مرجئه و قدریّه و بنی امیّه و ناصبی­­های که با تو دشمنی کردند، ای علی این پنج گروه هیچ بهره و نصیبی از اسلام ندارند. (1)

روایت99.

یقین: حضرمیّ از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مردی به خدمت امیر المؤمنین آمد در حالی که آن حضرت در مسجد کوفه بود و بند شمشیرش را به دور خود پیجانده بود. گفت: ای امیر المؤمنین در قرآن آیه­ای است که دینم را تباه و مرا در امر دینم به شکّ و تردید انداخته است. فرمود: آن آیه کدام است؟ گفت: این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(2) {و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟} آیا در آن زمان پیامبری غیر از محمد صلی الله علیه و آله و سلم بود که از او بپرسد؟ امیر المؤمنین به او فرمود: بنشین ان شاء الله تو را از آن با خبر می­کنم.

همانا خداوند عزّ و جلّ در کتابش می­فرماید: « سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا»(3)

{منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده ایم- سیر داد، تا از نشانه های خود به او بنمایانیم.} از جمله آیات و نشانه­هایی که خداوند به محمد صلی الله علیه و آله و سلم نمایاند این بود که جبرئیل آن حضرت را به بیت معمور یعنی مسجد الاقصی برد. هنگامی که به آنجا نزدیک شد، جبرئیل چشمه آبی آورد و از آن وضو گرفت. سپس گفت: ای محمد! وضو بگیر. سپس جبرئیل برخاست و اذان گفت. و بعد به پیامبر گفت: پیش­نماز شو و قرآن را با صدای بلند بخوان چرا که در پشت سر تو افقی از فرشتگان ایستاده­اند که شمار آن­ها را جز خداوند عزّ و جلّ کسی نمی­داند، و در صفّ اول، آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و همه پیامبرانی ایستاده­اند که خداوند تبارک و تعالی از زمان آفرینش آسمان­ها و زمین تا زمان بعثت محمد به سوی مردم فرستاده است. پس پیامبر جلو رفت و پیش­نماز شد و بدون ترس و شرم بر آنان نماز گزارد.

هنگامی که پیامبر بازگشت، همچون چشم برهم زدنی به او وحی شده که: ای محمد از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم

ص: 394


1- . الیقین فی امرۀ امیر المؤمنین : 83 - 87
2- . زخرف / 45
3- . اسراء / 1

أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِجَمِیعِهِ فَقَالَ بِمَ تَشْهَدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّکَ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ أُخِذَتْ عَلَی ذَلِکَ مَوَاثِیقُنَا لَکُمَا بِالشَّهَادَةِ فَقَالَ الرَّجُلُ أَحْیَیْتَ قَلْبِی وَ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

«100»

شف، کشف الیقین مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی إِلَی قَوْلِهِ إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی (2) فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی رَبِّهِ جَلَّ وَ عَزَّ قَالَ وَقَفَ بِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عِنْدَ شَجَرَةٍ عَظِیمَةٍ لَمْ أَرَ مِثْلَهَا عَلَی کُلِّ غُصْنٍ مِنْهَا (3) وَ عَلَی کُلِّ وَرَقَةٍ مِنْهَا مَلَکٌ وَ عَلَی کُلِّ ثَمَرَةٍ مِنْهَا مَلَکٌ وَ قَدْ کَلَّلَهَا نُورٌ مِنْ نُورِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذِهِ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَی کَانَ یَنْتَهِی الْأَنْبِیَاءُ مِنْ قَبْلِکَ إِلَیْهَا ثُمَّ لَا یُجَاوِزُونَهَا وَ أَنْتَ تَجُوزُهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لِیُرِیَکَ مِنْ آیَاتِهِ الْکُبْرَی فَاطْمَئِنَّ أَیَّدَکَ اللَّهُ بِالثَّبَاتِ حَتَّی تَسْتَکْمِلَ کَرَامَاتِ اللَّهِ وَ تَصِیرَ إِلَی جِوَارِهِ ثُمَّ صَعِدَ بِی حَتَّی صِرْتُ تَحْتَ الْعَرْشِ فَدُلِّیَ لِی رَفْرَفٌ أَخْضَرُ مَا أُحْسِنُ أَصِفُهُ فَرَفَعَنِی الرَّفْرَفُ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی رَبِّی فَصِرْتُ عِنْدَهُ وَ انْقَطَعَ عَنِّی أَصْوَاتُ الْمَلَائِکَةِ وَ دَوِیُّهُمْ وَ ذَهَبَتْ عَنِّی الْمَخَاوِفُ وَ الرَّوْعَاتُ (4) وَ هَدَأَتْ نَفْسِی وَ اسْتَبْشَرْتُ وَ ظَنَنْتُ أَنَّ جَمِیعَ الْخَلَائِقِ قَدْ مَاتُوا أَجْمَعِینَ وَ لَمْ أَرَ عِنْدِی أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ فَتَرَکَنِی مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ رَدَّ عَلَیَّ رُوحِی فَأَفَقْتُ فَکَانَ تَوْفِیقاً مِنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ غَمَّضْتُ عَیْنِی وَ کَلَّ بَصَرِی وَ غَشِیَ عَنِّی النَّظَرُ فَجَعَلْتُ أُبْصِرُ بِقَلْبِی کَمَا أُبْصِرُ بِعَیْنِی بَلْ أَبْعُدُ وَ أَبْلُغُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری (5) وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَرَی فِی مِثْلِ

ص: 395


1- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 87 و 88.
2- تقدمت الإشارة الی موضع الآیة فی صدر الباب و غیره.
3- فی المصدر: علی کل غصن منها ملک.
4- فی المصدر: و النزعات. و لعلها مصحفة.
5- أشرنا فی صدر الباب و غیره إلی موضع الآیة.

جویا شو آیا در برابرِ خدای رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رو به سوی همه آنان کرد و فرمود: به چه چیز گواهی می­دهید؟ گفتند: گواهی می­دهیم که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و همتایی ندارد، و تو فرستاده خدائی و علیّ امیر مؤمنان وصیّ توست، و تو فرستاده خدا سرور پیامبران، و علیّ سرور اوصیاء است. بر ما عهد گرفتند که بر این مطلب برای شما گواهی دهیم. آن مرد گفت: قلبم را زنده کردی و مرا رهانیدی و شادمانم کردی ای امیر المؤمنین. (1)

روایت100.

یقین: عیسی بن داود، از امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدرش، از جدش، از امام علی علیه السلام که در باره آیه «ذو مرّۀ فاستوی» تا این فرموده: «إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی» فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شبانه به نزد پروردگارش برده شد، فرمود: جبرئیل علیه السلام مرا نزدیک درخت بزرگی نگاه داشت. درختی که مانند آن را ندیده بودم. بر روی هر شاخه ای از آن فرشته ای بود، و بر روی هر برگ آن نیز فرشته ای و بر روی هر میوه ای از آن فرشته ای. نوری از انوار خداوند عز و جل آن را روشن ساخته بود. آن گاه جبرئیل گفت: این سدرة المنتهی است. پیامبران قبل از تو تا این جا بیشتر نمی آمدند. اما اگر خدا بخواهد، تو می توانی از آن عبور کنی تا برخی از نشانه ها و آیات بزرگ خود را به تو نشان بدهد. مطمئن باش که خداوند متعال به وسیله ثبات و استواری، تو را تأیید می کند تا کرامات او را به طور کامل دریافت کنی و در کنار او قرار بگیری. سپس جبرئیل مرا به زیر عرش برد و قالیچه سبز رنگی نزد من آمد که خوب نمی توانم آن را توصیف کنم، و با اذن پروردگارم مرا بالا برد و من به خدا نزدیک شدم. صداهای فرشتگان و هیاهوی آن­ها قطع شد. ترس ها و لرز ها از من دور شد و جانم آرام گرفت و خوشحال شدم و سراسر سرور و شادمانی شدم به حدی که پنداشتم همه مخلوقات مرده اند و به جز خودم هیچ یک از موجودات عالم را نمی دیدم. پس خداوند هر چقدر که می خواست مرا در آن حالت رها کرد و سپس روح را به من بازگرداند و بیدار شدم و این موفقیتی از جانب خداوند بود که چشمانم بسته شد و بینایی من کند گردید و از دیدن باز ماند، و من آن چنان را که قبلاً با چشمم می دیدم، اکنون با قلبم مشاهده می­کردم، بلکه دورتر و بیشتر و بهتر می دیدم، و این است که خداوند متعال می فرماید: «مَا زَاغَ البَصَرُ ومَا طَغَی * لقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الکُبْرَی» و از سوراخ بسیار ریزی مانند سوراخ سوزن، نوری را بین خودم و خدای خودم می دیدم

ص: 395


1- . الیقین فی امرۀ امیر المؤمنین : 87 - 88

مَخِیطِ الْإِبْرَةِ وَ نُورٍ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی لَا تُطِیقُهُ الْأَبْصَارُ فَنَادَانِی رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی لَبَّیْکَ قَالَ هَلْ عَرَفْتَ قَدْرَکَ عِنْدِی وَ مَنْزِلَتَکَ وَ مَوْضِعَکَ قُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَلْ عَرَفْتَ مَوْقِفَکَ مِنِّی وَ مَوْضِعَ ذُرِّیَّتِکَ قُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ فَهَلْ تَعْلَمُ یَا مُحَمَّدُ فِیمَا اخْتَصَمَ الْمَلَأُ الْأَعْلَی فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَنْتَ أَعْلَمُ وَ أَحْکَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ قَالَ اخْتَصَمُوا فِی الدَّرَجَاتِ وَ الْحَسَنَاتِ فَهَلْ تَدْرِی مَا الدَّرَجَاتُ وَ الْحَسَنَاتُ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ یَا سَیِّدِی وَ أَحْکَمُ قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی الْمَکْرُوهَاتِ (1) وَ الْمَشْیُ عَلَی الْأَقْدَامِ إِلَی الْجُمُعَاتِ مَعَکَ وَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ إِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قَالَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ وَ أَغْفِرُ لَهُمْ وَ قُلْتُ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (2) قَالَ ذَلِکَ لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ رَبِّی وَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی قَالَ أَسْأَلُکَ عَمَّا أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکَ مَنْ خَلَّفْتَ فِی الْأَرْضِ بَعْدَکَ قُلْتُ خَیْرَ أَهْلِهَا لَهَا أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی وَ نَاصِرُ دِینِکَ یَا رَبِّ وَ الْغَاضِبُ لِمَحَارِمِکَ إِذَا اسْتَحَلَّتْ وَ لِنَبِیِّکَ غَضِیبُ النَّمِرِ إِذَا جَدَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ بَعَثْتُکَ بِالرِّسَالَةِ وَ امْتَحَنْتُ عَلِیّاً بِالْبَلَاغِ وَ الشَّهَادَةِ إِلَی أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُهُ حُجَّةً فِی الْأَرْضِ مَعَکَ وَ بَعْدَکَ وَ هُوَ نُورُ أَوْلِیَائِی وَ وَلِیُّ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ یَا مُحَمَّدُ وَ زَوْجَتُهُ فَاطِمَةُ وَ إِنَّهُ وَصِیُّکَ وَ وَارِثُکَ وَ وَزِیرُکَ وَ غَاسِلُ عَوْرَتِکَ وَ نَاصِرُ دِینِکَ وَ الْمَقْتُولُ عَلَی سُنَّتِی وَ سُنَّتِکَ یَقْتُلُهُ شَقِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَمَرَنِی رَبِّی بِأُمُورٍ وَ أَشْیَاءَ أَمَرَنِی أَنْ أَکْتُمَهَا وَ لَمْ یُؤْذَنْ لِی فِی إِخْبَارِ أَصْحَابِی بِهَا ثُمَّ هَوَی بِیَ الرَّفْرَفُ فَإِذَا

ص: 396


1- فی روایات أخر: فی السبرات. و تقدم معناها. کما أن فیها: الدرجات و الحسنات و الکفّارات. راجع ما تقدم.
2- أی سورة البقرة.

که چشم ها تحمل دیدن آن را نداشتند.

آن گاه پروردگارم مرا صدا زد و فرمود: ای محمد! گفتم: بلی، بفرمایید، ای پروردگار من و ای سرور من و ای خدای من. فرمود: آیا فهمیدی که ارزش تو در پیش من چقدر است و جایگاه و منزلت تو کجاست؟ گفتم: بلی ای سرور من! فرمود: ای محمد! جایگاه خودت را و جایگاه خاندان خودت را در پیش من می دانی؟ گفتم: بلی ای سرور من! فرمود: ای محمد! آیا می دانی آن گروه بالا نشین که در ملأ اعلی نشسته اند در چه چیزی با هم دشمنی می کنند؟ گفتم: پروردگارا! تو داناتری و بهتر قضاوت می کنی. و تو پنهانی ها را خوب می دانی. فرمود: در باره رتبه ها و نیکی ها با من جنگ و جدال می کنند. آیا می دانی رتبه ها و نیکی ها چه هستند؟ گفتم: تو داناتری ای سرور من و بهتر قضاوت می کنی. فرمود: عبارت است از وضوی کامل گرفتن هنگام ادای واجبات و پیاده رفتن به سوی نماز جماعت به همراه تو و همراه امامانی که از فرزندان تو می باشند و در انتظار نماز ماندن از پی هر نمازی و پیش دستی کردن در سلام گفتن و اطعام غذا و بیدار ماندن در شب آن گاه که مردمان در خوابند. فرمود: «آمَنَ الرَّسُول بِمَا أُنزِل إِلیْهِ مِن رَّبِّهِ» گفتم: «والمُؤْمِنُونَ کُل آمَنَ بِاللهِ ومَلآئِکَتِهِ وکُتُبِهِ ورُسُلهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلهِ وقَالواْ سَمِعْنَا وأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وإِلیْکَ المَصِیرُ» [پیامبر (خدا) بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب­ها و فرستادگانش ایمان آورده اند (و گفتند:) (میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم) و گفتند: (شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوی تو است.) فرمود: راست گفتی ای محمد! «لاَ یُکَلفُ اللهُ نَفْسًا إِلاَّ وسْعَهَا لهَا مَا کَسَبَتْ و عَلیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ» و گفتم: «رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَو أَخْطَأْنَا رَبَّنَا ولاَ تَحْمِل عَلیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلتَهُ عَلی الذِینَ مِن قَبْلنَا رَبَّنَا ولاَ تُحَمِّلنَا مَا لاَ طَاقَةَ لنَا بِهِ واعْفُ عَنَّا واغْفِرْ لنَا وارْحَمْنَآ أَنتَ مَولاَنَا فَانصُرْنَا عَلی القَومِ الکَافِرِین»(1)

{خداوند، هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آن چه (از خوبی) به دست آورده به سود او، و آن چه (از بدی) به دست آورده به زیان اوست. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا! هیچ بار گرانی بر (دوش) ما مگذار؛ همچنان که بر (دوش) کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آن چه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما در گذر؛ و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.}

فرمود: ای محمد! این رتبه و درجه از آن تو و ذریّه تو می باشد. گفتم: لبیک ای پروردگار من و بسیار خوشوقتم ای سرور من و ای خدای من. فرمود: از تو سئوال می کنم در باره چیزی که خودم از تو بهتر می دانم و آن این است که چه کسی را پس از خودت جانشین خود در روی زمین قرار داده ای؟ گفتم: بهترین فرد اهل زمین، برادرم و پسر عمویم، و یاور دین تو. آن کسی که وقتی محرمات دین تو حلال می شود، به خاطر پیامبر تو به خشم و غضب می آید مانند خشم و غضب پلنگ عصبانی. منظورم علی بن ابی طالب علیه السلام است. فرمود: درست گفتی ای محمد! من تو را به پیامبری برگزیدم و تو را برای انجام رسالت مبعوث گردانیدم و علی را با ابلاغ دین تو و شهادت بر امت تو امتحان نمودم و او را حجت زمین با تو و پس از تو گردانیدم. او نور اولیا من است. او ولی و سرپرست کسی است که از من اطاعت کند. او کلمه ای است که بر پرهیزکاران واجب گرداندم. ای محمد! فاطمه سلام الله علیها را به ازدواج او درآور، زیرا او جانشین و وارث و وزیر تو است. او کسی است که عورت تو را می شوید و به دین تو کمک می کند و به خاطر سنت من و سنت تو کشته می شود، او را پلیدترین فرد این امت می کُشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سپس پروردگارم به من دستور داد که کارها و چیزهایی را انجام بدهم و دستور داد که آن­ها را پنهان نگه دارم و اجازه نداد که آن­ها را به یارانم بگویم. سپس آن قالیچه مرا پایین آورد. ناگهان

ص: 396


1- . بقره / 256 - 258

أَنَا بِجَبْرَئِیلَ فَتَنَاقَلَنِی مِنْهُ حَتَّی صِرْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَوَقَفَ بِی تَحْتَهَا ثُمَّ أَدْخَلَنِی إِلَی جَنَّةِ الْمَأْوَی فَرَأَیْتُ مَسْکَنِی وَ مَسْکَنَکَ یَا عَلِیُّ فِیهَا فَبَیْنَا جَبْرَئِیلُ یُکَلِّمُنِی إِذْ تَجَلَّی لِی نُورٌ مِنْ نُورِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَنَظَرْتُ إِلَی مِثْلِ مَخِیطِ الْإِبْرَةِ إِلَی مِثْلِ مَا کُنْتُ نَظَرْتُ إِلَیْهِ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی فَنَادَانِی رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی قَالَ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ أَنْتَ مُقَرَّبِی مِنْ خَلْقِی وَ أَنْتَ أَمِینِی وَ حَبِیبِی وَ رَسُولِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ لَقِیَنِی جَمِیعُ خَلْقِی یَشُکُّونَ فِیکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَوْ یُبْغِضُونَ صَفْوَتِی مِنْ ذُرِّیَّتِکَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ نَارِی وَ لَا أُبَالِی یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أَبُو السِّبْطَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ جَنَّتِی الْمَقْتُولَیْنِ ظُلْماً ثُمَّ حَرَّضَ عَلَی الصَّلَاةِ (1) وَ مَا أَرَادَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قَدْ کُنْتُ قَرِیباً مِنْهُ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی مِثْلَ مَا بَیْنَ کَبِدِ الْقَوْسِ إِلَی سِیَتِهِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ ذَکَرَ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی فَقَالَ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی یَعْنِی مَا غَشِیَ السِّدْرَةَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ عَظَمَتِهِ (2).

بیان

قال الجوهری الرفرف ثیاب خضر تتخذ منها المحابس (3) الواحدة رفرفة و الرفرف أیضا کسر الخباء و جوانب الدرع و ما تدلی منها.

أقول- روی هذا الخبر الشیخ حسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر من تفسیر محمد بن العباس مثله سواء (4).

«101»

شف، کشف الیقین عَنْ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ بَابَوَیْهِ بِرِجَالِ الْمُخَالِفِینَ رَوَیْنَاهُ مِنْ کِتَابِهِ کِتَابِ أَخْبَارِ الزَّهْرَاءِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ خَلَفِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی (5) الصَّنْعَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی

ص: 397


1- أی حث علیها.
2- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 89- 91.
3- جمع محبس و هو ستر الفراش و فی اللسان «یتخذ منها للمجالس» و الصحیح أن المراد بالرفرف هاهنا الطائر.
4- لم نجد الحدیث فی المحتضر و قد ذکر فیه روایات فی المعراج لا یوافقه بالفاظه راجع ص 148- 150. و قبله.
5- فی النسخة المخطوطة: محمّد بن عبد الأعلی.

جبرئیل علیه السلام مرا گرفت و نزدیک سدرة المنتهی قرار گرفتم. آن گاه مرا در زیر آن نگاه داشت و سپس مرا وارد جنة المأوی گردانید و آن گاه ای علی! محل سکونت خودم و خودت را در آن جا دیدم. در آن هنگام که جبرئیل داشت با من صحبت می کرد، ناگهان نوری از نور خدا مرا بالا برد و از سوراخ ریزی مانند سوراخ سوزن نگاه کردم، همچنان که بار اول مانند آن را انجام داده بودم. پروردگار عظیم الشأن مرا صدا زد و گفت: ای محمد! گفتم: بلی ای پروردگار من! و ای خدا من و ای سرور من! فرمود: رحمت من در باره تو و ذریه تو، بر خشم و غضبم پیشی گرفته است. تو برگزیده خلق من هستی. تو امین من و دوست من و فرستاده من هستی. به عزت و عظمت خودم قسم، اگر همه مخلوقاتم به نزد من بیایند و یک لحظه از تو شکوه و گلایه کنند و یا از تو و یا از کسانی که من آن­ها را از میان ذریه تو برگزیده ام، عیب و ایراد بگیرند، همه آن­ها را داخل آتش جهنم می گردانم و اصلاً برای من مهم نیست. ای محمد! علی علیه السلام امیر مؤمنان و سرور فرستادگان است. او در پیشاپیش انسان های شریف و اصیل برای رفتن به بهشت پر نعمت خداوند قرار دارد. او پدر نوه های تو است. آن دو نفری که سرور جوانان بهشت من هستند که در راه من مظلومانه کشته می­شوند. سپس نماز را بر من واجب گردانید و آن چه را که خداوند تبارک و تعالی اراده فرموده بود و من بار اول به او نزدیک بودم، به همان اندازه که وتر کمان به چوب دو طرف کمان نزدیک است. این است منظور خداوند که می فرماید: به اندازه دو سر کمان و یا نزدیک تر از آن. سپس در باره سدرۀ المنتهی سخن گفت و فرمود: « وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی *عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی * إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَی * لَقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَی»(1)

{و قطعاً بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرة المنتهی. در همان جا که جنّة المأوی است. آن گاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود، پوشیده بود. دیده [اش] منحرف نگشت و [از حدّ] درنگذشت. به راستی که [برخی] از آیات بزرگِ پروردگار خود را بدید.} یعنی آنچه از نور و عظمت خداوند که سدرۀ را پوشانده بود. (2)

توضیح

جوهری گوید: «الرفرف» لباس­های سبزی هستند که از آن پارچه بساط درست می­کنند. و مفرد آن «رفرفۀ» است و «الرفرف» به معنای تاخوردگی کنار خیمه و گوشه­های نیزه و آنچه از زره که بر پشت انداخته می­شود و آویزان می­شود.

می­گویم: این حدیث را حسن بن سلیمان در کتاب محتضر از تفسیر محمد بن عباس روایت کرده است.

روایت101.

ص: 397


1- . نجم / 5 - 18
2- . الیقین فی امرۀ المؤمنین : 89 - 91

عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام فَاطِمَةَ تَحَدَّثْنَ نِسَاءُ قُرَیْشٍ وَ غَیْرُهُنَّ وَ عَیَّرَتْهَا وَ قُلْنَ زَوَّجَکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عَائِلٍ لَا مَالَ لَهُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ اطِّلَاعَةً إِلَی الْأَرْضِ فَاخْتَارَ مِنْهَا رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَبُوکِ وَ الْآخَرُ بَعْلُکِ یَا فَاطِمَةُ کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ نُوراً (1) بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ مُطِیعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ آدَمَ قَسَمَ ذَلِکَ النُّورَ بِجُزْءَیْنِ جُزْءٌ أَنَا وَ جُزْءٌ عَلِیٌ ثُمَّ إِنَّ قُرَیْشاً تَکَلَّمَتْ فِی ذَلِکَ وَ فَشَا الْخَبَرُ فَبَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ بِلَالًا فَجَمَعَ النَّاسَ وَ خَرَجَ إِلَی مَسْجِدِهِ وَ رَقِیَ مِنْبَرَهُ یُحَدِّثُ النَّاسَ مَا خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْکَرَامَةِ وَ بِمَا خَصَّ بِهِ عَلِیّاً علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ إِنَّهُ بَلَغَنِی مَقَالَتُکُمْ وَ إِنِّی مُحَدِّثُکُمْ حَدِیثاً فَعُوهُ وَ احْفَظُوا مِنِّی وَ اسْمَعُوهُ (2) فَإِنِّی مُخْبِرُکُمْ بِمَا خَصَّ اللَّهُ بِهِ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ بِمَا خَصَّ بِهِ عَلِیّاً مِنَ الْفَضْلِ وَ الْکَرَامَةِ وَ فَضَّلَهُ عَلَیْکُمْ فَلَا تُخَالِفُوهُ فَتَنْقَلِبُوا عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ قَدِ اخْتَارَنِی مِنْ خَلْقِهِ فَبَعَثَنِی إِلَیْکُمْ رَسُولًا وَ اخْتَارَ لِی عَلِیّاً خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً (3) مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی لَمَّا أُسْرِیَ (4) بِی إِلَی السَّمَاءِ فَمَا مَرَرْتُ بِمَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فِی سَمَاءٍ مِنَ السَّمَاوَاتِ إِلَّا سَأَلُونِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی الدُّنْیَا فَأَقْرِئْ عَلِیّاً وَ شِیعَتَهُ مِنَّا السَّلَامَ فَلَمَّا وَصَلْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ تَخَلَّفَ عَنِّی جَمِیعُ مَنْ کَانَ مَعِی مِنْ مَلَائِکَةِ السَّمَاوَاتِ وَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ (5) وَ وَصَلْتُ إِلَی حُجُبِ رَبِّی دَخَلْتُ سَبْعِینَ أَلْفَ حِجَابٍ بَیْنَ کُلِّ حِجَابٍ إِلَی حِجَابٍ مِنْ حُجُبِ الْعِزَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَ الْبَهَاءِ وَ الْکَرَامَةِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ النُّورِ وَ الظُّلْمَةِ وَ الْوَقَارِ (6) حَتَّی وَصَلْتُ إِلَی حِجَابِ الْجَلَالِ

ص: 398


1- فی المصدر: نورین.
2- فی المحتضر: و أبلغوه عنی، فانی مخبرکم بما خصنا اللّه به.
3- فی نسخة: و اختار لی علیا، فجعل لی أخا و خلیفة و وصیا.
4- فی المحتضر: انه لما اسری بی.
5- فی المحتضر: و الملائکة المقربون.
6- فی نسخة زاد: و الکمال.

یقین: ابن عباس گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فاطمه علیها السلام را به ازدواج علی علیه السلام درآورد، زنان قریش و دیگر زنان در این باره سخن گفتند و بر او عیب گرفتند و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تو را به ازدواج مردی درآورده که هیچ مال و ثروتی ندارد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: ای فاطمه آیا راضی هستی؟ همانا خداوند به زمین توجهی کرد و دو مرد را برگزید: یکی پدرت و دیگری شوهرت. ای فاطمه من و علی نوری بودیم نزد خداوند، چهارده هزار پیش از آنکه آدم را خلق کند. چون آدم را آفرید این نور را دو قسمت کرد یک جزء من شدم جزء دیگر علی. قریش در این باره سخن گفتند و خبر پخش شد. خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. پس به بلال امر فرمود که مردم را جمع کند. مردم جمع شدند و پیامبر به سوی مسجد رفت و بر منبرش بالا رفت و در باره کرامتی که خداوند متعال مخصوص او و علی و فاطمه گردانده با مردم سخن گفت و فرمود: ای مردم گفته­های شما به من رسید. من برای شما سخنانی می­گویم پس آن را دریابید و به خاطر بسپارید و گوش فرا دهید. من شما را از آنچه خداوند به اهل بیتش اختصاص داده، خبر می­دهم و به فضل و کرامتی که به علی اختصاص داده و بر شما برتری داده، خبر می­دهم پس با آن مخالفت نکنید که از عقیده خود باز می­گردید و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.

ای مردم! همانا خداند مرا از میان مخلوقاتش برگزید و به سوی شما فرستاد و و علیّ را به عنوان خلیفه و وصیّ برگزید.

ای مردم! هنگامی که به معراج آسمان رفتم بر هیچ یک از فرشتگان آسمان­ها نمی­گذشتم مگر اینکه در باره علی بن ابی طالب از من پرسیدند و گفتند: ای محمد وقتی به دنیا بازگشتی سلام ما را به علیّ و پیروان او برسان. چون به آسمان هفتم رسیدم و همه فرشتگان آسمان که همراهم بودند و جبرئیل و فرشتگان مقرب از من جا ماندند و به حجاب­های پروردگارم رسیدم وارد هفتاد هزار حجاب شدم که بین هر حجاب تا حجاب دیگر، حجاب عزّت و قدرت و بهاء و کرامت و کبریاء و عظمت و نور و ظلمت و وقار بود،

ص: 398

فَنَاجَیْتُ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیَّ عَزَّ ذِکْرُهُ بِمَا أَحَبَّهُ وَ أَمَرَنِی بِمَا أَرَادَ وَ لَمْ أَسْأَلْهُ لِنَفْسِی شَیْئاً وَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام (1) إِلَّا أَعْطَانِی وَ وَعَدَنِی الشَّفَاعَةَ فِی شِیعَتِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ ثُمَّ قَالَ لِیَ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ مَنْ تُحِبُّ مِنْ خَلْقِی قُلْتُ أُحِبُّ الَّذِی تُحِبُّهُ أَنْتَ یَا رَبِّی فَقَالَ لِی جَلَّ جَلَالُهُ فَأَحِبَّ عَلِیّاً فَإِنِّی أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ أَحَبَّ مَنْ یُحِبُّهُ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً مُسَبِّحاً شَاکِراً لِرَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ وَلِیِّی وَ خِیَرَتِی بَعْدَکَ مِنْ خَلْقِی اخْتَرْتُهُ لَکَ أَخاً وَ وَصِیّاً وَ وَزِیراً وَ صَفِیّاً وَ خَلِیفَةً وَ نَاصِراً لَکَ عَلَی أَعْدَائِی یَا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یُنَاوِی عَلِیّاً جَبَّارٌ إِلَّا قَصَمْتُهُ وَ لَا یُقَاتِلُ عَلِیّاً عَدُوٌّ مِنْ أَعْدَائِی إِلَّا هَزَمْتُهُ وَ أَبَدْتُهُ (2) یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ عَلَی قُلُوبِ عِبَادِی فَوَجَدْتُ عَلِیّاً أَنْصَحُ خَلْقِی لَکَ وَ أَطْوَعُهُمْ لَکَ فَاتَّخِذْهُ أَخاً وَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً وَ زَوِّجْهُ ابْنَتَکَ فَإِنِّی سَأَهِبُ لَهُمَا غُلَامَیْنِ طَیِّبَیْنِ طَاهِرَیْنِ تَقِیَّیْنِ نَقِیَّیْنِ فَبِی حَلَفْتُ وَ عَلَی نَفْسِی حَتَمْتُ إِنَّهُ لَا یَتَوَلِّیَنَّ عَلِیّاً وَ زَوْجَتَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُمَا أَحَدٌ مِنْ خَلْقِی إِلَّا رَفَعْتُ (3) لِوَاءَهُ إِلَی قَائِمَةِ عَرْشِی وَ جَنَّتِی وَ بُحْبُوحَةِ (4) کَرَامَتِی وَ سَقَیْتُهُ (5) مِنْ حَظِیرَةِ قُدْسِی وَ لَا یُعَادِیهِمْ أَحَدٌ أَوْ یَعْدِلُ عَنْ وَلَایَتِهِمْ یَا مُحَمَّدُ إِلَّا سَلَبْتُهُ وُدِّی وَ بَاعَدْتُهُ مِنْ قُرْبِی وَ ضَاعَفْتُ عَلَیْهِمْ عَذَابِی وَ لَعْنَتِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ رَسُولِی إِلَی جَمِیعِ خَلْقِی وَ إِنَّ عَلِیّاً وَلِیِّی وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی ذَلِکَ أَخَذْتُ مِیثَاقَ مَلَائِکَتِی وَ أَنْبِیَائِی وَ جَمِیعِ خَلْقِی وَ هُمْ أَرْوَاحٌ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً فِی سَمَائِی وَ أَرْضِی مَحَبَّةً مِنِّی لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِعَلِیٍّ وَ لِوُلْدِکُمَا وَ لِمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ کَانَ مِنْ شِیعَتِکُمَا وَ لِذَلِکَ خَلَقْتُهُ مِنْ طِینَتِکُمَا فَقُلْتُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی فَاجْمَعِ الْأُمَّةَ فَأَبَی عَلَیَّ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ الْمُبْتَلَی وَ الْمُبْتَلَی بِهِ وَ إِنِّی جَعَلْتُکُمْ مِحْنَةً لِخَلْقِی أَمْتَحِنُ بِکُمْ جَمِیعَ عِبَادِی وَ خَلْقِی فِی سَمَائِی وَ أَرْضِی وَ مَا فِیهِنَّ لِأُکْمِلَ الثَّوَابَ

ص: 399


1- فی المحتضر: و لعلی.
2- أی أهلکته، و فی المصدر: أبرته. و المعنی واحد.
3- فی المحتضر: الا رفعته.
4- بحبوحة الدار: وسطها. و بحبوحة العیش: رغده و خیاره.
5- فی المحتضر: و أسکنته.

تا اینکه به حجاب جلال رسیدم. پس خداوند تبارک و تعالی با من مناجات کرد و در مقابل او ایستادم، و پروردگارم عزّ ذکره هر آنچه که دوست داشت، به من تقدیم کرد و مرا به آنچه اراده کرده بود، امر فرمود، و من چیزی برای خودم و علیّ نخواستم مگر اینکه به من عطا کرد و وعده شفاعت پیروان و دوستان او را به من داد.

سپس خداوند جلیل جلّ ذکره به من فرمود: ای محمد از مخلوقات من چه کسی را دوست داری؟ گفتم: کسی را دوست دارم که تو دوست می­داری ای پروردگارم. خداوند جلّ جلاله به من فرمود: علیّ را دوست بدار چرا که من او را دوست می­دارم و کسی را که او را دوست بدارد دوستش دارم، و کسی را که دوستدار او را دوست دارد، دوست دارم. من سجده کنان بر زمین افتادم و تسبیح و شکر پروردگار تبارک و تعالی را به جای آوردم. پس به من فرمود: ای محمد، علیّ، ولیّ من است و بهترین بندگانم بعد از توست. او را برادر و وصیّ و وزیر و برگزیده و خلیفه و یاورت بر دشمنان انتخاب کن. ای محمد! هیچ ستمگری با علی رویاروی نمی­شود مگر اینکه او را درهم شکنم و هیچ یک از دشمنانم با او جنگ نمی­کند مگر اینکه او را شکست داده و نابودش می­کنم. ای محمد! من بر قلب بندگانم آگاه شدم و علی را ناصح­ترین و فرمان­بردار ترین مخلوقات نسبت به تو یافتم. پس او را به عنوان برادر و خلیفه و وصیّ برگزین و دخترت را به ازدواج او درآور، که من دو پسر پاک و طاهر و پاکیزه و مطهر به آن­ها عطا می­کنم. به خود سوگند یاد کردم و بر خود محتوم گردانیدم که هر کس از بندگانم علیّ و همسرش و ذریّه آن­ها را دوست بدارد، قطعا پرچمش را به پایه عرش و بهشت و وسط کرامتم بلند می­گردانم و او را از آب بهشت سیراب می­کنم. و ای محمد هر کس با آنان دشمنی کند یا از ولایتشان عدول کند، یقینا محبتم را از او سلب می­کنم و او را از قُربم دور می­کنم و عذاب و نفرینم را بر آنان دو چندان می­کنم، ای محمد! تو فرستاده منی به سوی همه مخلوقات، و علیّ ولیّ من و امیر المؤمنین است. و بر این امر از فرشتگان و پیامبران و همه مخلوقاتم عهد و میثاق گرفتم. و آنان روح­هایی بودند پیش از آنکه مخلوقی را در آسمان و زمینم بیافرینم، و ای محمد این به خاطر محبّتی است که من به تو و علی و فرزندان شما و کسانی است که شما را دوست می­دارند و از پیروان شما می­گردند و به همین خاطر او را سرشت شما آفریدم. گفتم: پروردگارم! و سرورم! امّت را بر یک امر جمع کن. اما خداوند از من نپذیرفت. و فرمود: ای محمد! او آزموده شده و مردم به وسیله او آزموده می­شوند و من شما را مایه آزمایش مخلوقاتم قرار دام و با شما همه بندگان و مخلوقاتم را در آسمان و زمینم و آنچه در آن­ها است، می­آزمایم تا پاداش

ص: 399

لِمَنْ أَطَاعَنِی فِیکُمْ وَ أُحِلَّ عَذَابِی وَ لَعْنَتِی عَلَی مَنْ خَالَفَنِی فِیکُمْ وَ عَصَانِی وَ بِکُمْ أُمَیِّزُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ یَا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاکَ مَا خَلَقْتُ آدَمَ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِأَنِّی بِکُمْ أَجْزِی الْعِبَادَ یَوْمَ الْمَعَادِ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ بِعَلِیٍّ وَ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ أَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی فِی دَارِ الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیَّ الْمَصِیرُ لِلْعِبَادِ وَ الْمَعَادِ (1) وَ أُحَکِّمُکُمَا (2) فِی جَنَّتِی وَ نَارِی فَلَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ لَکُمَا عَدُوٌّ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ لَکُمَا وَلِیٌّ وَ بِذَلِکَ أَقْسَمْتُ عَلَی نَفْسِی ثُمَّ انْصَرَفْتُ فَجَعَلْتُ لَا أَخْرُجُ مِنْ حِجَابٍ مِنْ حُجُبِ رَبِّی ذِی الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ إِلَّا سَمِعْتُ النِّدَاءَ مِنْ وَرَائِی یَا مُحَمَّدُ أَحْبِبْ عَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ أَکْرِمْ عَلِیّاً (3) یَا مُحَمَّدُ قَدِّمْ عَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ اسْتَخْلِفْ عَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ أَوْصِ إِلَی عَلِیٍّ یَا مُحَمَّدُ وَاخِ عَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ أَحِبَّ مَنْ یُحِبُّ عَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ اسْتَوْصِ بِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ خَیْراً فَلَمَّا وَصَلْتُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ جَعَلُوا یُهَنِّئُونِّی فِی السَّمَاوَاتِ وَ یَقُولُونَ هَنِیئاً لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَرَامَةً (4) لَکَ وَ لِعَلِیٍّ مَعَاشِرَ النَّاسِ عَلِیٌّ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وَصِیِّی وَ أَمِینِی عَلَی سِرِّی وَ سِرِّ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی لَا یَتَقَدَّمُهُ أَحَدٌ غَیْرِی وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ بَعْدِی وَ لَقَدْ أَعْلَمَنِی رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَّهُ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِی وَ وَارِثُ النَّبِیِّینَ وَ وَصِیُّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ مِنْ شِیعَتِهِ وَ أَهْلُ وَلَایَتِهِ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ بِأَمْرِ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَبْعَثُهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَقَاماً مَحْمُوداً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ بِیَدِهِ لِوَائِی لِوَاءُ الْحَمْدِ یَسِیرُ بِهِ أَمَامِی وَ تَحْتَهُ آدَمُ وَ جَمِیعُ مَنْ وُلِدَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ حَتْماً مِنَ اللَّهِ مَحْتُوماً مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَعْدٌ وَعَدَنِیهِ رَبِّی فِیهِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدَیْنِ (5).

کتاب المحتضر، للحسن بن سلیمان مما رواه من کتاب المعراج عن الصدوق عن

ص: 400


1- فی المحتضر: إلی المصیر للعباد فی المعاد.
2- حکمه: ولاه و اقامه حاکما. حکمه فی الامر: فوض إلیه الحکم فیه.
3- قد سقط عن المصدر قوله: یا محمّد احبب علیا، یا محمّد أکرم علیا.
4- فی نسخة: کرامة اللّه. و فی أخری و فی المصدر: بکرامة لک.
5- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 157- 160.

کسانی را که به خاطر شما از من اطاعت می­کند کامل گردانم و عذاب و نفرینم را بر کسانی که به خاطر شما با من مخالفت کرده و از من سرکشی می­کنند، جایز و حلال گردانم. و به واسطه شما پلید را از پاک متمایز می­کنم. ای محمد سوگند به عزّت و جلالم اگر تو نبودی، آدم را نمی­آفریدم و اگر علیّ نبود بهشت را خلق نمی­کرم زیرا به واسطه شما پاداش و کیفر بندگانم را در روز قیامت می­دهم و با علی و امامان پس از او از دشمنانم در سرای دنیا انتقام می­گیرم. سپس سرنوشت و بازگشت بندگان به سوی من است و تو و علی را حاکم و داور بهشت و جهنم خود قرار می­دهم و کسی که دشمن شما باشد وارد بهشت نمی­شود و کسی که دوستدار شما باشد وارد دوزخ نمی­گردد و بر این امور بر خودم سوگند یاد کردم.

سپس بازگشتم و هر بار که از یکی از حجاب­های پروردگار صاحب جلال و کرامتم بیرون می­آمدم صدایی از پشت خودم می­شنیدم که: ای محمد علیّ را دوست بدار، ای محمد علیّ را اکرام کن، ای محمد علی را مقدّم بشمار، ای محمد علی را جانشین کن، ای محمد به علی سفارش کن، ای محمد با علی برادری کن، ای محمد هر کسی که علیّ را دوست می­دارد، دوست بدار، ای محمد به علیّ و پیروانش سفارش و وصیّت خیر کن. هنگامی که به نزد فرشتگان رسیدم در آسمان­ها به من تبریک عرض می­کردند و می­گفتند: مبارکت باد ای رسول خدا، کرامتی که خداوند به تو و علیّ داد.

ای مردم! علی برادر من در دنیا و آخرت، و وصیّ و امانت­دار من بر رازم و راز پروردگار جهانیان، و وزیر و خلیفه من بر شما در زمان زندگی و پس از مرگم است. کسی جز من بر او مقدّم نیست و بهترین کسی است که بعد از من جانشین می­شود. و پروردگار تبارک و تعالی مرا آگاه کرده که او سرور مسلمانان و پیشوای متقیان و امیر مؤمنان و وارث من و وارث پیامبران، و وصیّ رسول پروردگار جهانیان، و رهبر شیعیان سپید روی، و اهل ولایتش به امر پروردگار جهانیان است به سوی باغ­های پرنعمت بهشت. خداوند در روز قیامت جایگاهی نیکو برایش قرار می­دهد که پسینیان و پیشینان به حال او غبطه می­خورند. پرچم من - پرچم حمد - در دست اوست که در مقابل من حرکت می­کند و آدم و همه فرزندانش از پیامبران و شهداء و صالحین در زیر این پرچم به سوی باغ­های پر نعمت بهشت می­روند. و این، امری قطعی و محتوم از جانب پروردگار جهانیان است، وعده­ای است که پروردگارم در باره آن به من ووعده داده است و خداوند هرگز خلف وعده نمی­کند و من بر آن گواه و شاهدم. (1)

در کتاب محتضر حسن بن سلیمان به نقل از کتاب معراج صدوق

ص: 400


1- . الیقین فی امره امیر المؤمنین : 157 - 160

الحسن بن محمد بن سعید مثله (1).

«102»

شف، کشف الیقین مُحَمَّدُ بْنُ (2) أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَرَّاحُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهَا الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ حَدَّثَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا دَخَلْتُ الْجَنَّةَ رَأَیْتُ فِیهَا شَجَرَةً تَحْمِلُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ أَسْفَلُهَا خَیْلٌ بُلْقٌ وَ أَوْسَطُهَا حُورٌ عِینٌ وَ فِی أَعْلَاهَا الرِّضْوَانُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ قَالَ هَذِهِ لِابْنِ عَمِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِذَا أَمَرَ اللَّهُ بِدُخُولِ الْجَنَّةِ یُؤْتَی بِشِیعَةِ عَلِیٍّ حَتَّی یَنْتَهِیَ بِهِمْ إِلَی هَذِهِ الشَّجَرَةِ فَیَلْبَسُونَ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ وَ یَرْکَبُونَ الْخَیْلَ الْبُلْقَ (3) وَ یُنَادِی مُنَادٍ هَؤُلَاءِ شِیعَةُ عَلِیٍّ صَبَرُوا فِی الدُّنْیَا عَلَی الْأَذَی فَحُبُوا (4) فِی هَذَا الْیَوْمَ بِهَذَا (5).

«103»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ الْخَصَائِصِ الْعَلَوِیَّةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَتْحِ (6) عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ جَعْفَرٍ الْأَحْمَرِ عَنْ هِلَالٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی کَثِیرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ انْتُهِیَ بِی إِلَی قَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ فِرَاشُهُ مِنْ ذَهَبٍ یَتَلَأْلَأُ فَأَوْحَی اللَّهُ

ص: 401


1- المحتضر: 143- 146. و فیه اختلافات ذکرت بعضها.
2- فیه وهم، لان ابن طاوس لا یروی عن ابن شاذان بلا واسطة، بل رواه علی ما فی المصدر عن موفق بن أحمد الخوارزمی، عنه. و فی روایة الخوارزمی، عن ابن شاذان علی ما فی المصدر وهم لانه أیضا یروی عنه بواسطة نجم الدین ابی منصور محمّد بن الحسین بن محمّد بن الحسین بن محمّد البغدادیّ، و الحسن بن أحمد العطار، عن الشریف نور الهدی أبی طالب الحسین بن محمّد الزینبی عنه.
3- البلق جمع الأبلق: ما کان فی لونه سواد و بیاض.
4- حباء کذا و بکذا: أعطاه إیّاه بلا جزاء.
5- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 21.
6- وصفه فی المصدر: بالکاتب المعروف بالنطنزی.

از حسن بن محمد بن سعید همین حدث روایت شده است. (1)

روایت102.

یقین: علی بن ابی طالب علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: هنگامی که وارد بهشت شدم درختی در آنجا دیدم که آراسته به زیورهایی بود، پایین آن اسبان ابلق و در وسط آن حوریان چشم درشت و در بالای آن رضوان بود. گفتم: ای جبرئیل این درخت برای چه کسی است؟ گفت: این برای پسرعمویت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب است. هنگامی که خداوند دستور به وارد شدن به بهشت می­دهد شیعه علی آورده می­شوند تا به این درخت برسند، و بعد جامه­های از زیور به تن می­کنند و بر اسبان ابلق سوار می­شوند و شخصی ندا سر می­دهد: اینان شیعیان علی هستند که در دنیا بر آزار و اذیت صبر پیشه کردند و امروز این عطا و بخشش نصیبشان شد. (2)

روایت103.

یقین: اسعد بن زرارۀ از پدرش روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آنسان که مرا به معراج آسمان بردند مرا به کاخی از مروارید رساندند که بساط آن از طلای درخشان بود. پس خداوند به من وحی کرد

ص: 401


1- . محتضر : 143 - 146
2- . الیقین فی امره امیر المؤمنین : 21

إِلَیَّ أَنَّهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ أَوْحَی إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ بِثَلَاثِ خِصَالٍ أَنَّهُ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ (1).

بشا، بشارة المصطفی محمد بن علی بن عبد الصمد عن أبیه عن جده عن محمد بن القاسم الفارسی عن أحمد بن مروان الضبی عن محمد بن أحمد عن ابن البلخی عن محمد بن علی بن خلف عن نصر بن مزاحم عن جعفر الأحول عن هلال بن مقلاص عن عبد الله بن أسعد عن أبیه مثله (2).

«104»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ (3) تَأْلِیفِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الطَّبِیبِ الشَّافِعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ مَعَدِّ بْنِ زِیَادٍ عَنْ هِلَالٍ الْوَزَّانِ عَنْ أَبِی کَثِیرٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ (4) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْتَهَیْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السِّدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ أُوحِیَ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ ثَلَاثٌ أَنَّهُ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (5).

«105»

شف، کشف الیقین عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الطَّبِیبِ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَمَّا کَانَ لَیْلَةُ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ إِذَا قَصْرٌ أَحْمَرُ مِنْ یَاقُوتٍ یَتَلَأْلَأُ فَأُوحِیَ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ أَنَّهُ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ (6).

«106»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ بِالْأَبْطَحِ بِالْبُرَاقِ أَصْغَرَ مِنَ الْبَغْلِ وَ أَکْبَرَ مِنَ الْحِمَارِ عَلَیْهِ أَلْفُ أَلْفِ مِحَفَّةٍ مِنْ نُورٍ فشَمَسَ الْبُرَاقُ (7) حِینَ أَدْنَاهُ مِنْهُ لِیَرْکَبَهُ فَلَطَمَهُ جَبْرَئِیلُ علیها السلام لَطْمَةً

ص: 402


1- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 179 و 180، و أخرجه من کتاب الخصائص بطریق أخر عن أسعد فی ص 179، و عن کتاب کفایة الطالب فی ص 177.
2- بشارة المصطفی: 204. و فیه اختلاف لفظی راجعه.
3- فی المصدر: مناقب أهل البیت.
4- الظاهر أن لفظة «عن أبیه» سقطت عن الکتاب و مصدره.
5- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 185.
6- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 185 و 186.
7- أی أبی و لا یمکن أن یرکبه.

که این کاخ برای علی علیه السلام است و در باره علی سه چیز به من وحی کرد: او سرور مسلمانان و پیشوای متقیان و رهبر سپید رویان (بزرگان) است. (1)

بشاره المصطفی: عبدالله بن اسعد ا زپدرش همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت104.

یقین: عبدالله بن اسعد زرارۀ گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شب معراج به سدرۀ المنتهی رسیدم و در باره علیّ سه چیز به من وحی شد: او امام متقیان و سرور مسلمانان و رهبر سپید رویان به سوی باغ­های پر نعمت بهشت است. (3)

روایت105.

یقین: علی بن محمد بن طبیب با اسنادش گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در شبی که به معراج آسمان رفتم کاخ سرخی از یاقوت درخشان دیدم. پس خداوند در باره علی به من وحی کرد که او سرور مسلمانان و امام متقیان و رهبر سپید رویان است. (4)

روایت106.

تفسیر عیاشی: عبد الصمد بن بشیر گفت: شنیدم که ابو عبد الله علیه السلام می فرمود: جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و او در صحرا با بُراق بود که کوچکتر از قاطر است، و بزرگتر از الاغ، و بر روی آن هزاران هزار کجاوه از نور، قرار داشت. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن نزدیک شد تا سوار آن شود، براق امتناع کرد. جبرئیل سیلی ای بر صورت او زد، سیلی ای که از آن براق

ص: 402


1- . الیقین فی امره امیر المؤمنین : 179 - 180 خصائص : 179 ، کفایۀ الطالب : 177
2- . بشاره المصطفی : 204
3- . الیقین فی امره امیر المؤمنین : 185
4- . الیقین فی امره امیر المؤمنین : 185 - 186

عَرِقَ الْبُرَاقُ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ اسْکُنْ فَإِنَّهُ مُحَمَّدٌ ثُمَّ رَفَّ بِهِ مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی السَّمَاءِ فَتَطَایَرَتِ الْمَلَائِکَةُ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ عَبْدٌ مَخْلُوقٌ (1) قَالَ ثُمَّ لَقُوا جَبْرَئِیلَ فَقَالُوا یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا قَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ رَفَّ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَتَطَایَرَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ عَبْدٌ مَخْلُوقٌ فَلَقُوا جَبْرَئِیلَ فَقَالُوا مَنْ هَذَا فَقَالَ مُحَمَّدٌ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ فِی سَمَاءٍ سَمَاءٍ ثُمَّ أَتَمَّ الْأَذَانَ ثُمَّ صَلَّی بِهِمْ رَسُولُ اللَّهِ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ أَمَّهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ مَضَی بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام حَتَّی انْتَهَی بِهِ إِلَی مَوْضِعٍ فَوَضَعَ إِصْبَعَهُ عَلَی مَنْکِبِهِ ثُمَّ رَفَعَهُ فَقَالَ لَهُ امْضِ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ تَدَعُنِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ لِی أَنْ أَجُوزَ هَذَا الْمَقَامَ وَ لَقَدْ وَطِئْتَ مَوْضِعاً مَا وَطِئَهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یَطَؤُهُ أَحَدٌ بَعْدَکَ قَالَ فَفَتَحَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْعَظِیمِ مَا شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ قَالَ مُحَمَّدٌ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (2) قَالَ قَالَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ مَنْ لِأُمَّتِکَ بَعْدَکَ (3) فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَانَتْ وَلَایَتُهُ إِلَّا مِنَ اللَّهِ مُشَافَهَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4).

«107»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ احْتَمَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَتَی بِهِ إِلَی مَکَانٍ مِنَ السَّمَاءِ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ قَالَ لَهُ مَا وَطِئَ

ص: 403


1- هکذا فی الکتاب، و الظاهر أن فی الحدیث سقط و تصحیف، یعلم ذلک ممّا سبق، و لعلهم قالوا ذلک عقیب قوله: أشهد أن محمّدا رسول اللّه.
2- راجع آخر سورة البقرة.
3- فی نسخة: من بعدک؟.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

خیس عرق شد، سپس گفت: سر جای خود بایست، او محمد صلی الله علیه و آله است. سپس با سرعت او را از بیت المقدس به آسمان برد، فرشتگان از کنار درب های آسمان به پرواز درآمدند و از آن جا دور شدند، جبرئیل گفت: الله أکبر، الله أکبر، فرشتگان گفتند: بنده ای مخلوق است. فرمود: سپس جبرئیل را دیدند و گفتند: ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: این محمد است، پس بر او درود فرستادند. سپس او را به آسمان دوم برد، فرشتگان از آنجا پرواز کردند و دور شدند. جبرئیل گفت: أشهد أن لا إله إلا الله، أشهد أن لا إله إلا الله، فرشتگان گفتند: بنده ای مخلوق است، سپس جبرئیل را دیدند و گفتند: ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: این محمد است. پس بر او درود فرستادند. همچنان آسمان به آسمان وضع این گونه بود، سپس اذان را کامل کرد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در آسمان هفتم بر آنان به جماعت ایستاد و پیشنماز شد، سپس جبرئیل او را با خود برد تا این که او را به جایگاهی رساند، انگشتش را روی شانه اش قرار داد و سپس او را هُل داد، و به او گفت: به جلو برو ای محمّد! پس به او گفت: ای جبرئیل مرا در این موقعیت قرار می دهی؟ و جبرئیل به او گفت: ای محمد! من اجازه ندارم از این جایگاه عبور کنم، و تو بر جایگاهی قدم گذارده ای که پیش از تو هیچ کسی پا بر آن نگذاشته و هیچ کسی هم بعد از تو بر آن قدم نخواهد گذاشت، فرمود: خداوند هر قدر که می خواست به او مقام بزرگ و والا بخشید. - فرمود:- و خداوند با او سخن گفت: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیه مِن رَّبِّه»،

پیامبر عرض کرد: آری، ای پروردگار! «وَالْمُؤْمِنُونَ کلٌّ آمَنَ بِاللّه وَمَلآئِکتِه وَکتُبِه وَرُسُلِه لاَ نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِه وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَک رَبَّنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ»، خداوند تبارک و تعالی فرمود: «لاَ یکلِّفُ اللّه نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَها لَها مَا کسَبَتْ وَعَلَیها مَا اکتَسَبَتْ»، محمد صلی الله علیه و آله عرض کرد: «رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَینَا إِصْرًا کمَا حَمَلْتَه عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِه وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»، فرمود: خداوند فرمود: ای محمد! بعد از تو چه کسی برای امت تو خواهد بود؟ عرض کرد: خداوند داناتر است. خداوند فرمود: علی، امیر المؤمنین. گفت: ابو عبد الله علیه السلام فرمود: به خداوند سوگند ولایت او نبود مگر مکالمه خداوند با محمد صلی الله علیه و آله و سلم. (1)

روایت107.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: جبرئیل، پیامبر صلی الله علیه و آله را همراهی کرد تا در آسمان به نقطه ای رسیدند که جبرئیل او را رها کرد و گفت: هرگز هیچ کس تا به آن جا که تو ایستاده ای

ص: 403


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط

نَبِیٌّ قَطُّ مَکَانَکَ (1).

«108»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذَّنَ وَ أَقَامَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ تَقَدَّمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ تَقَدَّمْ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ إِنَّا لَا نَتَقَدَّمُ الْآدَمِیِّینَ مُنْذُ أُمِرْنَا بِالسُّجُودِ لآِدَمَ علیه السلام (2).

«109»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا هَارُونُ کَمْ بَیْنَ مَنْزِلِکَ وَ بَیْنَ الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ فَقُلْتُ قَرِیبٌ قَالَ یَکُونُ مِیلًا فَقُلْتُ أَظُنُّهُ أَقْرَبَ (3) فَقَالَ فَمَا تَشْهَدُ الصَّلَاةَ کُلَّهَا فِیهِ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ رُبَّمَا شُغِلْتُ فَقَالَ لِی أَمَا إِنِّی لَوْ کُنْتُ بِحَضْرَتِهِ مَا فَاتَتْنِی فِیهِ صَلَاةٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ مَا مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ لَا عَبْدٍ صَالِحٍ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ کُوفَانَ حَتَّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِهِ مَرَّ بِهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَسْجِدُ کُوفَانَ فَقَالَ اسْتَأْذِنْ لِی حَتَّی أُصَلِّیَ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَاسْتَأْذَنَ لَهُ فَهَبَطَ بِهِ وَ صَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَنْ یَمِینِهِ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ عَنْ یَسَارِهِ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ فِیهِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ وَ النَّافِلَةَ خَمْسَمِائَةِ صَلَاةٍ وَ الْجُلُوسَ فِیهِ مِنْ غَیْرِ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ عِبَادَةٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِإِصْبَعِهِ فَحَرَّکَهَا مَا بَعْدَ الْمَسْجِدَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ مَسْجِدِ کُوفَانَ (4).

«110»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی یَقُولُ مَا ضَلَّ فِی عَلِیٍّ وَ مَا غَوَی وَ ما یَنْطِقُ فِیهِ عَنِ الْهَوی وَ مَا کَانَ مَا قَالَ فِیهِ إِلَّا بِالْوَحْیِ الَّذِی أُوحِیَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی ثُمَّ أَذِنَ لَهُ فَوَفَدَ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی وَ کَانَ بَیْنَ لَفْظِهِ وَ بَیْنَ سَمَاعِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا بَیْنَ وَتَرِ الْقَوْسِ وَ عُودِهَا فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَسُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ

ص: 404


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- فی نسخة: لکنه أقرب.
4- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.

گام نگذاشته است. (1)

روایت108.

تفسیر عیاشی: هشام از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که حضرت فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت و وقت نماز فرا رسید، جبرئیل اذان داد و برای نماز ایستاد و گفت: ای محمد! جلوتر بایست. حضرت فرمود: تو جلوتر بایست، ای جبرئیل! جبرئیل گفت: از وقتی که به ما امر شد به آدم سجده کنیم، هرگز بر انسان و آدمی پیش دستی نمی­کنیم. (2)

روایت109.

تفسیر عیاشی: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: ای هارون! فاصله خانه تو از مسجد جامع چقدر است؟ عرض کردم: نزدیک است، فرمود: یک میل است؟ عرض کردم: شاید از آن هم نزدیک تر؛ پرسید: آن وقت تو همه نمازها را در آن جا نمی خوانی؟ عرض کردم: به خدا سوگند! نه، فدایتان شوم! چه بسا بعضی وقت ها از آن غافل می شوم، فرمود: اگر من نزدیک مسجد بودم، همه نمازها را در آن جا می خواندم. سپس در حالی که دست خود را حرکت می داد فرمود: هر مَلَک مقرّب و هر پیامبر و بنده صالحی در مسجد کوفان [کوفه] نماز خوانده است، حتی وقتی محمد صلّی الله علیه و آله به معراج می رفت، جبرئیل او را از این مسجد عبور داد و گفت: ای محمد! این مسجدِ کوفان است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من اجازه بده تا دو رکعت در این مسجد نماز بخوانم، و جبرئیل به او اذن داد و حضرت پایین آمد و در آن جا دو رکعت نماز خواند. سپس امام فرمود: آیا نمی دانی در طرف راست آن مسجد یکی از باغ های بهشت و در طرف چپ آن هم یکی از باغ های بهشت قرار دارد و نماز واجبی که در آن جا خوانده می شود، معادل هزار رکعت نماز در جای دیگر، و نماز نافله در آن جا معادل پانصد نماز در جای دیگر است و نشستن در آن جا بدون این که قرآن خوانده شود، عبادت محسوب می شود؟! سپس انگشت اشاره خود را تکان داد و فرمود: بعد از مسجد الحرام و مسجدالنّبی هیچ مسجدی با فضیلت تر از مسجدِ کوفان نیست. (3)

روایت110.

تفسیر قمی: حسن بن عباس از امام باقر علیه السلام روایت کرده که در باره این فرموده خداوند متعال «ما ضلّ صاحبکم و ما غوی» می­فرمود: در باره علیّ گمراه نشد و در نادانی نماند. «و ما ینطق» در باره او «عن الهوی» و چیزی در باره او بر زبان نیاورده مگر با وحی­ای که بر او وحی شده است. سپس فرمود: «علّمه شدید القوی» سپس به او اذن داد پس به آسمان رفت. و فرمود: «ذو مرّۀ فاستوی و هو بالافق الاعلی * ثمّ دنا فتدلّی * فکان قاب قوسین أو أدنی» یعنی فاصله بین کلام خداوند تا گوش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اندازه فاصله زه کمان تا چوب کمان بود. «فأوحی الی عبده ما أوحی» از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد که آن وحی چه بود؟

ص: 404


1- . تفسیر عیاشی : مخطوط
2- . تفسیر عیاشی : مخطوط
3- . تفسیر عیاشی : مخطوط

الْوَحْیِ فَقَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَوَّلُ خَلِیفَةٍ یَسْتَخْلِفُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ (1).

«111»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ بَشَّارٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ بُرَیْدَةَ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ مَعَهُ إِذْ قَالَ یَا عَلِیُّ أَ لَمْ أُشْهِدْکَ مَعِی سَبْعَ مَوَاطِنَ حَتَّی ذَکَرَ الْمَوْطِنَ الرَّابِعَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أُرِیتُ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضُ رُفِعَتْ لِی حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی مَا فِیهَا فَاشْتَقْتُ إِلَیْکَ فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَإِذَا أَنْتَ مَعِی فَلَمْ أَرَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ رَأَیْتَ (2).

«112»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ (3) قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَشْهَدَکَ مَعِی فِی سَبْعِ مَوَاطِنَ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَلَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَیْنَ أَخُوکَ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی قَالَ ادْعُ اللَّهَ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ وَ إِذَا مِثَالُکَ مَعِی وَ إِذَا الْمَلَائِکَةُ وُقُوفٌ صُفُوفٌ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ هُمُ الَّذِینَ یُبَاهِیهِمُ اللَّهُ بِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَدَنَوْتُ فَنَطَقْتُ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الثَّانِی حِینَ أُسْرِیَ بِی فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَیْنَ أَخُوکَ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی قَالَ ادْعُ اللَّهَ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَإِذَا مِثَالُکَ مَعِی فَکُشِطَ لِی عَنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ حَتَّی رَأَیْتُ سُکَّانَهَا وَ عُمَّارَهَا وَ مَوْضِعَ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهَا وَ الثَّالِثُ حِینَ بُعِثْتُ إِلَی الْجِنِّ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَیْنَ أَخُوکَ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ وَرَائِی فَقَالَ ادْعُ اللَّهَ فَلْیَأْتِکَ بِهِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَإِذَا أَنْتَ مَعِی فَمَا قُلْتُ لَهُمْ شَیْئاً وَ لَا رَدُّوا عَلَیَّ شَیْئاً إِلَّا سَمِعْتَهُ

ص: 405


1- تفسیر القمّیّ: 561.
2- بصائر الدرجات: 30 و 31.
3- هکذا فی الکتاب و مصدره، و الظاهر أنّه مصحف بریدة الاسلمی کما تقدم فی الحدیث السابق، و یأتی. و لم نجد فی التراجم أبا بردة الاسلمی بل الموجود أبا برزة بالزای و هو نضلة بن عبید، صحابی أسلم قبل الفتح، و الرجل المذکور فی الأحادیث الثلاثة واحد و هو بریدة الاسلمی بقرینة راویه: أبی داود.

فرمود: به من وحی شد که علیّ علی السلام سید و سرور مؤمنان و امام پرهیزگاران و رهبر بزرگان و سپید رویان است، و او اولین خلیفه­ای است که خاتم پیامبران او را جانشین خود ساخته است. (1)

روایت111.

بصائر الدرجات: بریده گوید: من همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودم و علی علیه السلام نیز با آن حضرت بود. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! آیا هفت جایگاه را همراه خودم به تو نشان ندادم؟ تا اینکه جایگاه چهارم را ذکر کرد: شب جمعه، ملکوت آسمان و زمین را به من نشان دادند و برای من برداشته شد تا اینکه به هر آنچه در آن بود نگریستم. پس مشتاق تو شدم و به درگاه خدا دعا کردم و به ناگاه دیدم تو همراه منی. و من چیزی از آن را ندیدم مگر اینکه تو نیز مشاهده کردی. (2)

روایت112.

تفسیر قمی: ابو بَرزه اَسلَمی روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمود: ای علی! خداوند تبارک و تعالی در هفت جا تو را با من همراه نمود. اول: در شبی که به معراج رفتم، جبرئیل از من پرسید: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم، گفت: از خدا بخواه او را برایت حاضر کند، و من دعا کردم، ناگهان مثال و شبیه تو را همراه خود یافتم و دیدم ملائکه صف به صف ایستاده اند، گفتم: ای جبرئیل! اینها کیستند؟ گفت: آن­ها کسانی اند که خداوند روز قیامت به واسطه تو به آنها مباهات می کند. من نزدیک شدم و درباره آن چه بوده و تا قیامت خواهد بود برایشان صحبت کردم.

دوم: وقتی برای بار دوم به معراج رفتم، جبرئیل به من گفت: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم، گفت: از خدا بخواه او را با تو همراه کند، و من دعا کردم، خدا مثال تو را برایم حاضر کرد و حجاب ها از آسمان های هفتگانه برایم کنار رفت و من همه ساکنان و اهل آسمان را دیدم، هر ملکی را در جای خودش.

سوم: وقتی به سوی جنّ فرستاده شدم، جبرئیل گفت: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم گفت: از خدا بخواه او را با تو همراه کند، و من دعا کردم، و ناگهان تو را همراه خود یافتم، و هر چه من به آنها گفتم و هر پاسخی که آنها دادند، همه را تو شنیدی.

ص: 405


1- . تفسیر قمی : 561
2- . بصائر الدرجات : 30 - 31

وَ الرَّابِعُ خُصِّصْنَا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِنَا وَ الْخَامِسُ دَعَوْتُ اللَّهَ فِیکَ وَ أَعْطَانِی (1) فِیکَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِلَّا النُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ قَالَ خَصَّصْتُکَ بِهَا وَ خَتَمْتُهَا بِکَ وَ أَمَّا السَّادِسُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ جَمَعَ اللَّهُ لِیَ النَّبِیِّینَ فَصَلَّیْتُ بِهِمْ وَ مِثَالُکَ خَلْفِی وَ السَّابِعُ هَلَاکُ الْأَحْزَابِ بِأَیْدِینَا (2).

«113»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی دَاوُدَ السَّبِیعِیِّ عَنْ بُرَیْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَشْهَدَکَ مَعِی سَبْعَ مَوَاطِنَ حَتَّی ذَکَرَ الْمَوْطِنَ الثَّانِیَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَأُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ أَیْنَ أَخُوکَ فَقُلْتُ وَدَعْتُهُ خَلْفِی قَالَ فَقَالَ فَادْعُ اللَّهَ یَأْتِیکَ بِهِ قَالَ فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَإِذَا أَنْتَ (3) مَعِی فَکُشِطَ لِی عَنِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ حَتَّی رَأَیْتُ سُکَّانَهَا وَ عُمَّارَهَا وَ مَوْضِعَ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهَا فَلَمْ أَرَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ رَأَیْتَهُ کَمَا رَأَیْتُهُ (4).

«114»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجَبٍ الْأَنْصَارِیِّ (5) عَنْ خَلَفِ بْنِ دُرُسْتَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ هَارُونَ عَنْ سَهْلِ بْنِ سُفْیَانَ عَنْ هَمَّامٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَنَوْتُ (6) مِنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَابُ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ تُحِبُّ مِنَ الْخَلْقِ قُلْتُ یَا رَبِّ عَلِیّاً قَالَ الْتَفِتْ یَا مُحَمَّدُ فَالْتَفَتُّ عَنْ یَسَارِی فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (7).

ص: 406


1- فی المصدر: فأعطانی.
2- تفسیر القمّیّ: 111.
3- أی مثالک کما تقدم.
4- بصائر الدرجات: 30.
5- فی المصدر: الأنباری.
6- المراد بالدنو: الدنو المعنوی، و هو عروجه صلّی اللّه علیه و آله الی الملکوت العلیا و الی مقام المصطفین الأخیار.
7- أمالی ابن الشیخ: 225.

چهارم: ما برای لیلة القدر برگزیده شدیم و تو همراه من بودی، و هیچ کس جز ما نبود.

پنجم: برای تو دعا کردم و خدا هر چه به من عطا کرده بود به تو هم بخشید، به جز نبوّت را که خداوند فرمود: ای محمد! تو را به پیامبری برگزیدم و با تو پیامبری به پایان می رسد.

ششم: وقتی به آسمان عروج کردم خداوند همه پیامبران را برای من جمع کرد و من برایشان نماز خواندم، در حالی که مثال تو پشت سر من بود.

هفتم: هلاکت احزاب به دست ما بود. (1)

روایت113.

بصائر الدرجات: بریدۀ اسلمی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! خداوند تبارک و تعالی در هفت جا تو را با من همراه نمود. تا اینکه جایگاه دوم را ذکر کرد و فرمود: جبرئیل مرا به معراج آسمان برد. و گفت: برادرت کجاست؟ گفتم: او را در زمین باقی گذاشتم، گفت: از خدا بخواه او را با تو همراه کند، و من دعا کردم، خدا مثال تو را برایم حاضر کرد و حجاب ها از آسمان های هفتگانه برایم کنار رفت و من همه ساکنان و اهل آسمان را دیدم، و هر فرشته­ای را در جای خودش مشاهده کردم و چیزی را که دیدم تو نیز مشاهده کردی. (2)

روایت114.

امالی طوسی: انس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که به آسمان برده شدم، به خداوند عز و جل نزدیک شدم، تا آن جا که فاصله بین من و او به اندازه دو سر کمان و یا کمتر بود. به من گفت: ای محمد! از مردم چه کسی را دوست داری؟ گفتم: پروردگارا! علی را. گفت: ای محمد! نگاه کن. به سمت چپ خود نگاه کردم، ناگهان علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم. (3)

ص: 406


1- . تفسیر قمی : 111
2- . بصائر الدرجات : 30
3- . امالی طوسی : 225
«115»

ع، علل الشرائع الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ حَمَلَنِی جَبْرَئِیلُ عَلَی کَتِفِهِ الْأَیْمَنِ فَنَظَرْتُ إِلَی بُقْعَةٍ بِأَرْضِ الْجَبَلِ حَمْرَاءَ أَحْسَنَ لَوْناً مِنَ الزَّعْفَرَانِ وَ أَطْیَبَ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ فَإِذَا فِیهَا شَیْخٌ عَلَی رَأْسِهِ بُرْنُسٌ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ مَا هَذِهِ الْبُقْعَةُ الْحَمْرَاءُ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ لَوْناً مِنَ الزَّعْفَرَانِ وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ قَالَ بُقْعَةُ شِیعَتِکَ وَ شِیعَةُ وَصِیِّکَ عَلِیٍّ فَقُلْتُ مَنِ الشَّیْخُ صَاحِبُ الْبُرْنُسِ قَالَ إِبْلِیسُ قُلْتُ فَمَا یُرِیدُ مِنْهُمْ قَالَ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّهُمْ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی الْفِسْقِ وَ الْفُجُورِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ أَهْوِ بِنَا إِلَیْهِمْ فَأَهْوَی بِنَا إِلَیْهِمْ أَسْرَعَ مِنَ الْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ الْبَصَرِ اللَّامِحِ فَقُلْتُ قُمْ یَا مَلْعُونُ فَشَارِکْ أَعْدَاءَهُمْ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ أَوْلَادِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ فَإِنَّ شِیعَتِی وَ شِیعَةَ عَلِیٍّ لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ فَسُمِّیَتْ قُمْ (1).

«116»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ لَمْ یَحْفَظْ إِسْنَادَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ سَقَطَ مِنْ عَرَقِی فَنَبَتَ مِنْهُ الْوَرْدُ فَوَقَعَ فِی الْبَحْرِ فَذَهَبَ السَّمَکُ لِیَأْخُذَهَا وَ ذَهَبَ الدُّعْمُوصُ لِیَأْخُذَهَا فَقَالَتِ السَّمَکَةُ هِیَ لِی وَ قَالَ الدُّعْمُوصُ هِیَ لِی فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمَا مَلَکاً یَحْکُمُ بَیْنَهُمَا فَجَعَلَ نِصْفَهَا لِلسَّمَکَةِ وَ جَعَلَ نِصْفَهَا لِلدُّعْمُوصِ (2).

قال الصدوق رحمه الله: قال أبی رضی الله عنه و تری أوراق الورد تحت جلناره و هی خمسة اثنتان منها علی صفة السمک و اثنتان منها علی صفة الدعموص و واحدة منها نصفها علی صفة السمک و نصفها علی صفة الدعموص.

بیان

المراد بأوراق الورد الأوراق الخضر الملتصقة بالأوراق الحمر المحیطة بها قبل انفتاحها فاثنتان منها لیس علی طرفیهما ریشة علی مثال ذنب الدعموص و اثنتان منها علی طرفیهما ریاش علی مثال ذنب السمک و واحدة منها علی أحد طرفیها ریاش دون الطرف

ص: 407


1- علل الشرائع: 191.
2- علل الشرائع: 200.

روایت115.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم، از جدّم، از پدرش علیهم السّلام نقل کردند که فرمودند: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمودند: هنگامی که مرا به آسمان سیر و عروج دادند جبرئیل مرا بر کتف راستش حمل می کرد پس چشمم در زمین به بقعه ای سرخ که رنگش از زعفران زیباتر و بویش از مشک معطّرتر بود افتاد، در آن بقعه شیخی و پیر مردی که بر سرش کلاه بلندی نهاده بود دیدم، به جبرئیل گفتم: این بقعه سرخ رنگی که رنگش از زعفران زیباتر و بویش از مشک معطّرتر است چیست؟ جبرئیل عرضه داشت: اینجا مکان شیعیان شما و پیروان وصیّ شما علی علیه السّلام است. به جبرئیل گفتم: این شیخ و پیر مردی که کلاه بلند بر سر دارد کیست؟ جبرئیل عرض کرد: این ابلیس است. به او گفتم: او از این شیعیان چه می خواهد؟ جبرئیل عرضه داشت: می خواهد ایشان را از ولایت و دوستی امیر المؤمنین علیه السّلام باز دارد و آن­ها را به فسق و فجور دعوت می کند. به او گفتم: ای جبرئیل، به سوی ایشان فرود آییم، پس با سرعتی سریعتر از برق جهنده و تیزتر از شعاع چشم خود را به ایشان رسانیدیم، به ابلیس گفتم: قم یا ملعون (بایست ای مطرود درگاه حق) و در اموال و اولاد و زنان دشمنان شیعیانم شرکت کن نه در اموال و اولاد و زنان ایشان زیرا بر شیعه من و علی تو را دستی نیست و سلطه ای بر ایشان نخواهی داشت، از این رو این سرزمین به نام «قم» موسوم گشت. (1)

روایت116.

علل الشرایع: پدرم رحمة اللَّه علیه از محمّد بن یحیی عطّار از محمّد بن الحسن الصفّار که اسناد حدیث را ضبط و حفظ نکرده، وی می گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمودند: وقتی مرا به آسمان بردند یک قطره از عرق من چکید و از آن گلی رویید و در دریا افتاد. ماهی ها رفتند تا آن را بگیرند و دعموص نیز برای گرفتن آن رفت، ماهی گفت: این مال من است. دعموص هم گفت: این مال من است، خداوند متعال فرشته ای را نزد آن­ها فرستاد تا بینشان حکم کند، فرشته نصف از آن را برای ماهی و نیم دیگرش را برای دعموص قرار داد.

صدوق گوید: برگ­های گل در زیر گلنار پنج تا است که به این هیئت دیده می شوند: دو عدد به شکل ماهی و دو تا به صفت دعموص و یکی دیگر نصفش به شکل ماهی و نصف دیگرش به شکل دعموص است. (2)

توضیح

مقصود از برگ­های گل، برگ­های سبز چسبیده به برگ­های سرخی است که پیش از شگفته­شدن دور آن را گرفته است. دو تا از آن، پَری شبیه دُم دعموس در دو طرفشان است و دو تا از آن، در دو طرفشان پرهایی شبیه دُم ماهی دارند. و یکی از آن­ها، در یک طرفش پرهایی کوتاه­تر از طرف دیگر است، و

ص: 407


1- . علل الشرایع : 191
2- . علل الشرایع : 200

الآخر فنصفها یشبه السمک و نصفها یشبه الدعموص و الدعموص دویبة أو دودة سوداء تکون فی الغدران إذا نشت ذکره الفیروزآبادی.

«117»

ع، علل الشرائع مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْبُنْدَارُ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی سَالِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْفَضْلِ الْوَرَّاقِ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: فُرِضَتْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِهِ الصَّلَاةُ خَمْسِینَ ثُمَّ نُقِصَتْ فَجُعِلَتْ خَمْساً ثُمَّ نُودِیَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ لَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ فَإِنَّ لَکَ بِهَذِهِ الْخَمْسِ خمسون (خَمْسِینَ) (1).

«118»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِفَاطِمَةَ إِنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَی صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ وَ مَنْ وَزِیرِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَیْهَا أَنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی مُحَمَّدٌ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی (2) أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ وَ مَنْ وَزِیرِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا جَاوَزْتُ السِّدْرَةَ انْتَهَیْتُ إِلَی عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَی کُلِّ قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا مُحَمَّدٌ حَبِیبِی أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ فَلَمَّا دَخَلْتُ الْجَنَّةَ رَأَیْتُ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةَ طُوبَی أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ وَ مَا فِی الْجَنَّةِ قَصْرٌ وَ لَا مَنْزِلٌ إِلَّا وَ فِیهَا فِتْرٌ (3) مِنْهَا وَ أَعْلَاهَا أَسْفَاطٌ (4) حُلَلٌ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ یَکُونُ لِلْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ أَلْفُ أَلْفِ سَفَطٍ فِی کُلِّ سَفَطٍ مِائَةُ أَلْفِ حُلَّةٍ مَا فِیهَا حُلَّةٌ یُشْبِهُ الْأُخْرَی عَلَی أَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ هِیَ ثِیَابُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَسَطُهَا ظِلٌّ مَمْدُودٌ عَرْضُ الْجَنَّةِ کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِی ذَلِکَ الظِّلِّ مَسِیرَةَ مِائَةِ عَامٍ

ص: 408


1- لم نجد الحدیث فی علل الشرائع، لکنه موجود فی کتاب الخصال 1: 129، و لعل (ع) مصحف (ل).
2- فی نسخة: و فی المصدر: محمّد حبیبی.
3- فی نسخة: قتر، و فی أخری: قنو. و تقدم فی خبر هشام بن سالم: و فیها قتر منها.
4- السفط: وعاء کالقفة أو الجوالق. ما یعبأ فیه الطیب و ما أشبهه من أدوات النساء.

نصف آن شبیه دعموس است. و «الدعموص» کِرم کوچک سیاه رنگی است که در ته آبگیرها و برکه­ها به هنگام خشک شدن آب پدید می­آید.

روایت117.

علل الشرایع: انس گوید شبی که پیامبر را به معراج بردند نماز شبانه روزی پنجاه بر او فرض شد سپس کم شد و پنج گردید و ندا شد ای محمد به راستی گفتار من دو تا نشود که این پنج به پنجاه محسوب شوند. (1)

روایت118.

تفسیر قمی: پدرم از برخی اصحابش به صورت مرفوع روایت کرده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه فرمود: هنگامی که به آسمان برده می شدم. نوشته ای بر صخره بیت المقدس دیدم که در آن آمده بود: خدایی جز خدای یکتا نیست، محمد فرستاده خدا است، او را با وزیرش مورد تأیید قرار داده ام و با وزیرش یاری کرده ام. به جبرئیل گفتم: وزیر من کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب. و وقتی به سدرة المنتهی رسیدم، دیدم که بر آن نوشته شده است: من آن خدایی هستم که جز من خدایی نیست، محمّد، برگزیده من در میان خلق من است، با وزیرش از او حمایت کرده ام و با وزیرش او را یاری نموده ام. پس به جبرئیل گفتم: وزیر من کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب. وقتی از سدرة المنتهی گذشتم و به عرش خداوند جهانیان رسیدم، دیدم که بر هر ستونی از ستون های عرش نوشته شده است: من آن خدای یکتا هستم، هیچ خدایی جز من نیست، محمد دوست من است، با وزیرش از او پشتیبانی کردم و با وزیرش او را یاری نمودم.

وقتی وارد بهشت شدم، در بهشت، درخت طوبی را دیدم که ریشه آن در خانه علی بود و در بهشت هیچ خانه و هیچ قصری نبود، مگر این که شاخه ای از آن درخت در آن بود و در بالای آن بقچه هایی برای لباس از جنس سندس و استبرق قرار داشت. و هر بنده مؤمنی مالک یک میلیون از آن بقچه ها می باشد و در هر یک از بقچه ها، یک میلیون لباس است. در آن لباسی نیست که شبیه لباس دیگر باشد؛ همه با هم فرق دارند و دارای رنگ های مختلف می باشند و آن لباس اهل بهشت است. بهشتی که در وسط آن یک سایه بسیار گسترده قرار دارد. پهنای بهشت به اندازه پهنای آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، آماده شده است. سواره اگر صد سال در آن سایه حرکت کند

ص: 408


1- . خصال 1 : 129

فَلَا یَقْطَعُهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ (1) وَ أَسْفَلُهَا ثِمَارُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ طَعَامُهُمْ متدلی (مُتَدَلٍ) فِی بُیُوتِهِمْ یَکُونُ فِی الْقَضِیبِ مِنْهَا مِائَةُ لَوْنٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ مِمَّا رَأَیْتُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا (2) وَ مِمَّا لَمْ تَرَوْهُ وَ مَا سَمِعْتُمْ بِهِ وَ مَا لَمْ تَسْمَعُوا مِثْلَهَا وَ کُلَّمَا یُجْتَنَی مِنْهَا شَیْ ءٌ نَبَتَتْ مَکَانَهَا أُخْرَی لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ وَ تَجْرِی نَهَرٌ فِی أَصْلِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ تَنْفَجِرُ (3) مِنْهَا الْأَنْهَارُ الْأَرْبَعَةُ نَهَرٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ نَهَرٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ نَهَرٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ نَهَرٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی الْخَبَرَ (4).

«119»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی نُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ اسْتَوْصِ بِعَلِیٍّ خَیْراً فَإِنَّهُ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (5).

«120»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قِیعَانَ یَقَقٍ وَ رَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَةً یَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا بَالُکُمْ رُبَّمَا بَنَیْتُمْ وَ رُبَّمَا أَمْسَکْتُمْ فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ فَقُلْتُ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ فَقَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا أَمْسَکَ أَمْسَکْنَا (6).

«121»

وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَسْرَی بِی رَبِّی إِلَی سَبْعِ سَمَاوَاتِهِ أَخَذَ بِیَدِی جَبْرَئِیلُ فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ فَأَجْلَسَنِی عَلَی دُرْنُوکٍ مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ فَنَاوَلَنِی سَفَرْجَلَةً فَانْفَلَقَتْ نِصْفَیْنِ فَخَرَجَتْ مِنْ بَیْنِهَا حَوْرَاءُ فَقَامَتْ بَیْنَ یَدَیَّ فَقَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکِ السَّلَامُ مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ

ص: 409


1- الواقعة: 30.
2- فی نسخة: من ثمار الدنیا.
3- فی المصدر: یتفجر.
4- تفسیر القمّیّ: 653.
5- أمالی ابن الشیخ: 121.
6- تفسیر القمّیّ: 20.

نمی تواند آن را بپیماید؛ و این کلام خداوند است که می فرماید: «وظِل مَّمْدُودٍ»(1)

{و سایه ای پایدار.} در پایین آن میوه های اهل بهشت قرار دارد و غذایشان در خانه هایشان آویزان است و بر هر شاخه ای از آن هزار جور میوه وجود دارد، چه آن­ها که در دنیا دیده اید و چه آن­هایی که ندیده اید و چه آن­هایی که شنیده اید و چه آن­هایی که مانند آن را نشنیده اید، و هر گاه از آن میوه ای چیده شود، میوه دیگری به جای آن می روید. از میوه هایی که نه تحریم شده است و نه ممنوع. نهری در زیر ریشه آن درخت جاری است که از آن، نهرهای چهارگانه منشعب می شود: نهری از آبی که نمی گندد و متعفن نمی شود، و نهری از شیر که مزه اش تغییر نکرده، و نهری از شراب که مایه لذت کسانی است که آن را می نوشند، و نهری از عسل پاکیزه. بخشی از روایت.(2)

روایت119.

امالی طوسی: جعفر بن محمد از پدرش از جدّش علیهم السلام روایت کدره که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چون مرا به آسمان بردند پروردگارم در باره علی علیه السلام به من سه کلمه سفارش کرد فرمود: ای محمد!

گفتم: لبیک ربی، فرمود: علی امام متقیان و پیشوای روسفیدان و سرور مؤمنان است. (3)

روایت120.

تفسیر قمی: حمّاد از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می­کند که ایشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هنگامی که (در شب معراج) مرا به آسمان بردند، وارد بهشت شدم و دیدم که زمین آن سفید خالص است و دیدم که فرشتگان گاهی با خشتی از زر و خشتی از نقره می­سازند و گاهی باز می­ایستند. به ایشان گفتم: شما را چه شده است؟ گاهی می­سازید و گاهی دست نگه می­دارید؟ ایشان گفتند: صبر می­کنیم تا خرجی ما برسد. گفتم: خرجی شما چیست؟ گفتند: این که انسان مؤمن بگوید: سبحان الله، و الحمد لله، و لا إله إلا الله، و الله أکبر، و هرگاه بگوید می­سازیم و هرگاه از گفتن دست کشد، ما هم دست می­کشیم. (4)

روایت121.

تفسیر قمی: رسول خدا فرمود: شبی که مرا به معراج بردند جبرئیل دستم را گرفت و به بهشتم برد و بر یکی از مسندهای بهشتم رسانید و یک دانه به من داد و چون آن را دو نیم کردم یک حوریه از آن بیرون آمد که مژگان چشمش چون پرهای جلو کرکس بود. به من گفت: درود بر تو ای احمد، ای رسول خدا، ای محمد. گفتم: خدایت مهربان باشد تو کیستی؟ گفت:

ص: 409


1- . واقعه / 30
2- . تفسیر قمی : 653
3- . امالی طوسی : 121
4- . تفسیر قمی : 20

أَنَا الرَّاضِیَةُ الْمَرْضِیَّةُ خَلَقَنِی الْجَبَّارُ (1) مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ أَسْفَلِی مِنَ الْمِسْکِ وَ وَسَطِی مِنَ الْعَنْبَرِ وَ أَعْلَایَ مِنَ الْکَافُورِ وَ عُجِنْتُ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ ثُمَّ قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ لِی کُونِی فَکُنْتُ لِأَخِیکَ وَ وَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (2).

بیان

قال الجزری الیقق المتناهی فی البیاض یقال أبیض یقق و قد تکسر القاف الأولی أی شدید البیاض.

«122»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَقَالَ أَدْنَی اللَّهُ مُحَمَّداً مِنْهُ فَلَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ إِلَّا قَنَصُ لُؤْلُؤٍ فِیهِ فِرَاشٌ (3) یَتَلَأْلَأُ فَأُرِیَ صُورَةً فَقِیلَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ أَ تَعْرِفُ هَذِهِ الصُّورَةَ فَقَالَ نَعَمْ هَذِهِ صُورَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ زَوِّجْهُ فَاطِمَةَ وَ اتَّخِذْهُ وَصِیّاً (4).

أَقُولُ سَیَأْتِی خَبَرٌ طَوِیلٌ فِی وَصْفِ الْمِعْرَاجِ فِی بَابِ جَوَامِعِ الْآیَاتِ النَّازِلَةِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَکْثَرُ أَخْبَارِهَا مَبْثُوثَةٌ عَلَی الْأَبْوَابِ السَّابِقَةِ وَ اللَّاحِقَةِ.

باب 4 الهجرة إلی الحبشة و ذکر بعض أحوال جعفر علیه السلام و النجاشی رحمه الله

الآیات

(5)

آل عمران: «وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ

ص: 410


1- فی نسخة: جعلنی اللّه. و فی المصدر: خلقنی اللّه.
2- تفسیر القمّیّ: 20.
3- فی المصدر: فیه: فراش من ذهب.
4- کنز جامع الفوائد: 314.
5- قال الفیروزآبادی: النجاشیّ بتشدید الیاء و بتخفیفها أفصح، و بکسر نونها، أو هو أفصح أصحمة ملک الحبشة انتهی و قال الجزریّ: فیه ذکر النجاشیّ فی غیر موضع، و هو اسم ملک الحبشة و الیاء مشددة، و قیل: الصواب تخفیفها.

منم راضیه و مرضیه، خداوند جبار مرا از سه جنس آفریده است، پائین تنم از مشک است و بالای آن از کافور و میانه ام از عنبر و با آب زندگی خمیر شدم و حضرت جلیل فرمود: باش و من بودم و آفریده شدم برای پسر عم و وصی و وزیر تو علی بن ابی طالب. (1)

توضیح

قال الجزری الیقق المتناهی فی البیاض یقال أبیض یقق و قد تکسر القاف الأولی أی شدید البیاض.

روایت122.

کنز الفوائد: حمران بن اعین نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام در باره آیات «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلی * فَکَانَ قَابَ قَوسَیْنِ أَو أَدْنَی» پرسیدم. حضرت فرمود: خداوند، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به خودش نزدیک گردانید تا جایی که فاصله بین او و محمد به اندازه یک قفس از جنس مروارید بود که در داخل آن قفس، فرشی از طلا بود و می درخشید. آن گاه تصویری به او نشان داده شد و سپس به او گفته شد: ای محمد! آیا این تصویر را می شناسی؟ جواب داد: بلی، این عکس علی بن ابی طالب علیه السلام است و آن گاه خداوند به او وحی کرد که فاطمه سلام الله علیها را به ازدواج او در آورد و او را جانشین خود گرداند. (2) می­گویم: در ادامه در باب نشانه­های جامع در باره امیر المؤمنین علیه السلام، روایتی طولانی را در باره توصیف معراج می­آوریم. و بیشتر اخبار مربوط به آن در باب­های پیشین و باب­های بعدی به صورت پراکنده آمده است.

باب چهارم : هجرت به حبشه و بیان برخی احوال جعفر علیه السلام و نجاشی رحمه الله

آیات

- وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَمَن یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَیْکُمْ وَمَآ أُنزِلَ إِلَیْهِمْ خَاشِعِینَ لِلّهِ لاَ یَشْتَرُونَ بِآیَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ. (3)

{و البته از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و بدانچه به سوی شما نازل شده و به آنچه به سوی خودشان فرود آمده ایمان دارند، در حالی که در برابر خدا خاشعند، و آیات خدا را به بهای ناچیزی نمی فروشند. اینانند که نزد پروردگارشان پاداش خود را خواهند داشت. آری! خدا زود شمار است.}

ص: 410


1- . تفسیر قمی : 20
2- . کنز الفوائد : 314
3- . آل عمران / 199

إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ»(199)

المائدة: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ* وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ* وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ* فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(82-85)

تفسیر

قوله تعالی وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ

قال الطبرسی رحمه الله اختلفوا فی نزولها فقیل نزلت فی النجاشی ملک الحبشة و اسمه أصحمة و هو بالعربیة عطیة و ذلک أنه لما مات نعاه جبرئیل لرسول الله صلی الله علیه و آله فی الیوم الذی مات فیه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اخرجوا فصلوا علی أخ لکم مات بغیر أرضکم قالوا و من هو قال النجاشی فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله إلی البقیع و کشف له من المدینة إلی أرض الحبشة فأبصر سریر النجاشی و صلی علیه.

فقال المنافقون انظروا إلی هذا یصلی علی علج نصرانی حبشی لم یره قط و لیس علی دینه فأنزل الله هذه الآیة- عن جابر بن عبد الله و ابن عباس و أنس و قتادة.

و قیل نزلت فی أربعین رجلا من أهل نجران من بنی الحارث بن کعب و اثنین و ثلاثین من أرض الحبشة و ثمانیة من الروم کانوا علی دین عیسی علیه السلام فآمنوا بالنبی صلی الله علیه و آله عن عطاء و قیل نزلت فی جماعة من الیهود کانوا أسلموا منهم عبد الله بن سلام و من معه عن ابن جریح و ابن زید و ابن إسحاق و قیل نزلت فی مؤمنی أهل الکتاب کلهم لأن الآیة قد نزلت علی سبب و تکون عامة فی کل ما یتناوله عن مجاهد. (1) و قال رحمه الله فی قوله وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً قال (2) المفسرون ائتمرت قریش أن یفتنوا المؤمنین عن دینهم فوثبت کل قبیلة علی من فیها من المسلمین یؤذونهم

ص: 411


1- مجمع البیان 2: 561.
2- زاد فی المصدر قبل ذلک نزلت فی النجاشیّ و أصحابه.

- لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِّلَّذِینَ آمَنُواْ الْیَهُودَ وَالَّذِینَ أَشْرَکُواْ وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَّوَدَّةً لِّلَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ قَالُوَاْ إِنَّا نَصَارَی ذَلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لاَ یَسْتَکْبِرُونَ * وَإِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ * وَمَا لَنَا لاَ نُؤْمِنُ بِاللّهِ وَمَا جَاءنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَن یُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ * فَأَثَابَهُمُ اللّهُ بِمَا قَالُواْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاء الْمُحْسِنِینَ. (1)

{مسلّماً یهودیان و کسانی را که شرک ورزیده اند، دشمن ترین مردم نسبت به مؤمنان خواهی یافت و قطعاً کسانی را که گفتند: «ما نصرانی هستیم»، نزدیکترین مردم در دوستی با مؤمنان خواهی یافت، زیرا برخی از آنان دانشمندان و رهبانانی اند که تکبر نمی ورزند. و چون آنچه را به سوی این پیامبر نازل شده، بشنوند، می بینی بر اثر آن حقیقتی که شناخته اند، اشک از چشمهایشان سرازیر می شود. می گویند: پروردگارا، ما ایمان آورده ایم پس ما را در زمره گواهان بنویس. و برای ما چه [عذری] است که به خدا و آنچه از حقّ به ما رسیده، ایمان نیاوریم و حال آنکه چشم داریم که پروردگارمان ما را با گروه شایستگان [به بهشت] درآورد؟ پس به پاس آنچه گفتند، خدا به آنان باغهایی پاداش داد که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه می مانند، و این پاداش نیکوکاران است.}

تفسیر

طبرسی در باره آیه «و إنّ من اهل الکتاب» گفته است: در نزول آیه اختلاف است: گفته اند: درباره نجاشی پادشاه حبشه است. و اسم او «اصحمه» بود که در زبان عربی به معنای بخشش و عطیّه است. که در روز مرگش جبرئیل خبر وفات او را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد. پرسول خدا فرمود: بیرون شوید و بر برادر خود که در غیر سرزمین شما فوت شده نماز گزارید. گفتند: او کیست؟ فرمود: نجاشی. پس رسول خدا خود به بقیع رفت و از مدینه زمین حبشه بر او مکشوف شد و تابوت نجاشی را دید و بر آن نماز خواند.

منافقان گفتند: به این مرد بنگرید که بر مردی حبشی و نصرانی که هرگز او را ندیده نماز می­گزارد. پس خداوند این آیه فرستاد. (از جابر و ابن عباس و انس) و گفته اند: درباره چهل تن از مردان نجرانی از بنی حرث بن کعب و سی و دو نفر از سرزمین حبشه و هشت تن از رومیان نازل شده که مسیحی بودند و مسلمان شدند. (از عطاء) و گفته اند: درباره جمعی از یهود آمده که مسلمان شده اندف از جمله آن­ها: عبد اللَّه سلام و یارانش بودند. (از ابن جریح و ابن اسحاق) و گفته اند: درباره همه مؤمنان اهل کتاب است زیرا آیه بر سببی نازل شده اما مفهومش عام است. (از مجاهد). (2)

و طبرسی در باره این فرموده خداوند «و لتجدنّ اقربهم مودۀ» گوید: مفسران گویند: قریش تصمیم گرفتند که مسلمانان را در امر دینشان در فشار گذارند. از این رو قرار بر این شد که هر قبیله ای افراد مسلمان خود را مورد آزار و شکنجه قرار دهد.

ص: 411


1- . مائده / 82 - 85
2- . مجمع البیان 2 : 561

و یعذبونهم فافتتن من افتتن و عصم الله منهم من شاء و منع الله رسوله بعمه أبی طالب فلما رأی رسول الله ما بأصحابه و لم یقدر علی منعهم و لم یؤمر بعد بالجهاد أمرهم بالخروج إلی أرض الحبشة و قال إن بها ملکا صالحا لا یظلم و لا یظلم عنده أحد فاخرجوا إلیه حتی یجعل الله عز و جل للمسلمین فرجا و أراد به النجاشی و اسمه أصحمة (1) و إنما النجاشی اسم الملک کقولهم کسری و قیصر فخرج إلیها سرا أحد عشر رجلا و أربع نسوة و هم عثمان بن عفان و امرأته رقیة بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و الزبیر بن العوام و عبد الله بن مسعود و عبد الرحمن بن عوف و أبو حذیفة بن عتبة و امرأته سهلة بنت سهیل بن عمرو و مصعب بن عمیر و أبو سلمة بن عبد الأسد و امرأته أم سلمة بنت أبی أمیة و عثمان بن مظعون و عامر بن ربیعة و امرأته لیلی بنت أبی خیثمة و حاطب بن عمرو و سهیل بن بیضاء فخرجوا إلی البحر و أخذوا سفینة إلی أرض الحبشة بنصف دینار و ذلک فی رجب فی السنة الخامسة من مبعث رسول الله و هذه هی الهجرة الأولی ثم خرج جعفر بن أبی طالب رضی الله عنه و تتابع المسلمون إلیها و کان جمیع من هاجر من المسلمین إلی الحبشة اثنین و ثمانین رجلا سوی النساء و الصبیان فلما علمت قریش بذلک وجهوا عمرو بن العاص و صاحبه عمارة بن الولید بالهدایا إلی النجاشی و إلی بطارقته (2) لیردوهم إلیهم و کان عمارة بن الولید شابا حسن الوجه و أخرج عمرو بن العاص أهله معه فلما رکبوا السفینة شربوا الخمر فقال عمارة لعمرو بن العاص قل لأهلک تقبلنی فأبی فلما انتشی (3) عمرو دفعه عمارة فی الماء و نشب (4) عمرو فی صدر السفینة و أخرج من الماء و ألقی الله بینهما العداوة فی مسیرهما قبل أن یقدما إلی النجاشی ثم وردا علی النجاشی فقال عمرو بن العاص أیها الملک إن قوما خالفونا فی دیننا و سبوا آلهتنا و صاروا إلیک فردهم إلینا فبعث النجاشی إلی جعفر فجاء و قال أیها الملک سلهم أ نحن عبید لهم فقال لا بل أحرار فقال سلهم أ لهم علینا دیون یطالبوننا بها قال لا ما لنا

ص: 412


1- زاد فی المصدر بعد ذلک: و هو بالحبشیة عطیة.
2- البطریق: القائد من قوّاد الجیش.
3- أی سکر.
4- أی علق.

گروهی از مسلمانان گرفتار شدند و گروهی از خطر رستند. خداوند پیامبر را به وسیله عمویش ابو طالب حفظ کرد. هنگامی که پیامبر احساس کرد که مسلمانان در فشار هستند و هنوز به جهاد مأمور نشده است، آن­ها را مامور کرد که به سرزمین حبشه بروند. فرمود: در آنجا پادشاهی صالح است که ستمش به کسی نمی رسد و در قلمرو او کسی را یاری ستمگری نیست. به آنجا بروید، تا خداوند برای مسلمانان فرج و برون­رفتی از این ماجرا فراهم آورد. مقصود پیامبر از «پادشاه صالح» نجاشی است که نامش «اصحمه» یعنی «عطیه» بود. نجاشی لقب پادشاهان حبشه بود مثل «خسرو» برای ساسانیان و «قیصر» برای امپراطوران رومی. بر طبق این دستور یازده مرد و چهار زن مسلمان، مخفیانه رهسپار حبشه شدند عثمان و همسرش رقیه دختر پیامبر، زبیر بن عوام، عبد الله بن مسعود، عبد الرحمن بن عوف، ابو حذیفه بن عتبه و همسرش سهله، سهل بن عمرو، مصعب بن عمیر، ابو سلمه و همسرش ام سلمه، عثمان بن مظعون، عامر بن ربیعه و همسرش لیلی دختر ابی خیثمه، حاطب بن عمرو و سهل بن بیضاء. این عده به کنار دریا رفتند و از آنجا به وسیله کشتی که به نیم دینار کرایه کردند رهسپار حبشه شدند. این مهاجرت، در ماه رجب سال پنجم، بعثت، اتفاق افتاد و برای اولین بار بود. پس از آن جعفر بن ابی طالب، عازم آن دیار شد و بدنبال او مسلمانان راه حبشه را پیش گرفتند و سرانجام هشتاد و دو تن مسلمان - به جز زنان و کودکان - در کشور نجاشی پناهنده شدند. قریش، از این ماجرا اطلاع یافتند. عمرو بن عاص و عمارة بن ولید را با هدایایی به سوی نجاشی و درباریانش فرستادند، به امید اینکه پناهندگان مسلمان را از پادشاه حبشه، تحویل بگیرند. عماره، جوانی زیبا بود. و عمرو بن عاص همسرش را با خود برده بود. هنگامی که در کشتی نشستند شراب نوشیدند. در این وقت عماره به عمرو بن عاص گفت: به خانمت بگو تا مرا بوسه زند. عمرو زیر بار نرفت. همین که کاملا مست شد، عماره او را به دریا افکند. عمرو خود را به کشتی چسبانید و از غرق نجات یافت. بدین ترتیب، خداوند در مسیر حرکت آنان پیش از رسیدن به حبشه، آتش کینه و دشمنی در میان آن­ها روشن شد. سپس آن دو نزد نجاشی رفتند. عمرو عاص به نجاشی گفت: پادشاها، گروهی به مخالفت دین ما برخاسته، به خدایان ما توهین کردند و به کشور تو آمدند. آن­ها را به ما بازگردان. نجاشی جعفر را احضار کرد. جعفر گفت: پادشاها، از این ها سؤال کن. آیا ما برده آن­هاییم؟ عمرو گفت: نه. جعفر گفت: از آن­ها بپرس، آیا طلبی از ما دارند؟ عمرو گفت: نه. از شما طلبی نداریم.

ص: 412

علیکم دیون قال فلکم فی أعناقنا دماء تطالبوننا بها قال عمرو لا قال فما تریدون منا آذیتمونا فخرجنا من دیارکم ثم قال أیها الملک بعث الله فینا نبیا أمرنا بخلع الأنداد و ترک الاستقسام بالأزلام و أمرنا بالصلاة و الزکاة و العدل و الإحسان و إیتاء ذی القربی و نهانا عن الفحشاء و المنکر و البغی فقال النجاشی بهذا بعث الله عیسی علیه السلام ثم قال النجاشی لجعفر هل تحفظ مما أنزل الله علی نبیک شیئا قال نعم فقرأ سورة مریم (1) فلما بلغ قوله وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا (2) قال هذا و الله هو الحق فقال عمرو إنه مخالف لنا فرده إلینا فرفع النجاشی یده و ضرب وجه عمرو قال اسکت و الله إن ذکرته بسوء لأفعلن بک و قال أرجعوا إلی هذا هدیته و قال لجعفر و أصحابه امکثوا فإنکم سیوم و السیوم الآمنون و أمر لهم بما یصلحهم من الرزق فانصرف عمرو و أقام المسلمون هناک بخیر دار و أحسن جوار إلی أن هاجر رسول الله صلی الله علیه و آله و علا أمره و هادن قریشا و فتح خیبر

فوافی جعفر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بجمیع من کانوا معه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لا أدری أنا بفتح خیبر أسر أم بقدوم جعفر و وافی جعفر و أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فی سبعین رجلا منهم اثنان و ستون من الحبشة و ثمانیة من أهل الشام فیهم بحیرا الراهب فقرأ علیهم رسول الله صلی الله علیه و آله سورة یس (3) إلی آخرها فبکوا حین سمعوا القرآن و آمنوا و قالوا ما أشبه هذا بما کان ینزل علی عیسی علیه السلام فأنزل الله فیهم هذه الآیات.

و قال مقاتل و الکلبی کانوا أربعین رجلا اثنان و ثلاثون من الحبشة (4) و ثمانیة رومیون من أهل الشام لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ وصف الیهود و المشرکین بأنهم أشد الناس عداوة للمؤمنین لأن الیهود ظاهروا المشرکین علی المؤمنین مع أن المؤمنین یؤمنون بنبوة موسی و التوراة التی أتی بها فکان ینبغی أن یکونوا إلی من وافقهم فی الإیمان بنبیهم و کتابهم أقرب و إنما

ص: 413


1- السورة: 19.
2- الآیة: 25.
3- السورة: 36.
4- فی المصدر: و ثمانیة من أهل الشام، و قال عطاء کانوا ثمانین رجلا أربعون من أهل نجران من بنی الحارث بن کعب، و اثنان و ثلاثون من الحبشة، و ثمانیة رومیون من أهل الشام.

جعفر گفت: آیا در میان شما مرتکب قتلی شده ایم، که به تعقیب ما پرداخته اید؟ عمرو گفت: نه. جعفر گفت: بنابراین از جان ما چه می­خواهید؟ شما به آزار و اذیت ما پرداختید و ما ناچار شدیم از سرزمین شما خارج شویم! سپس گفت: پادشاها، خداوند در میان ما پیامبری برگزیده است که ما را از شرک و قمار منع، و به نماز و زکات و عدل و احسان و صله رحم و ترک فحشا و منکر و زنا، امر می کند. نجاشی گفت: خداوند عیسی را هم برای همین دستورات، مبعوث کرد. سپس رو به جعفر کرده، گفت: آیا از آیاتی که خداوند بر پیامبر نازل کرده است، چیزی به یاد داری؟! جعفر گفت: آری. آن گاه سوره مریم را قرائت کرد، تا رسید به آیه: «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا»(1)

{و تنه درخت خرما را به طرف خود [بگیر و] بتکان، تا بر تو خرمای تازه می ریزد.} نجاشی گفت: به خدا این مطالب، همه حق است! عمرو گفت: او مخالف ماست. او را به ما تحویل ده، نجاشی دستش را بلند کرد و بر صورت عمرو زد و گفت: خاموش باش. اگر بعد از این نام او را به بدی یاد کنی، تو را به کیفر می رسانم. سپس گفت: هدیه اش را به او پس دهید. آن گاه رو به جعفر و همراهانش کرده، گفت: شما در کشور حبشه (سیوم) در امان هستید. پادشاه دستور داد که وسائل رفاه آن­ها را فراهم سازند. عمرو با حالت یأس، به مکه بازگشت و مسلمانان در جوار پادشاه حبشه، اقامت کردند، تا وقتی که پیامبر به مدینه مهاجرت کرد و کارش بالا گرفت و با قریش جنگید و خیبر را فتح کرد. جعفر با همه همراهانش در روز فتح خیبر، وارد مدینه شد. پیامبر فرمود: نمی­دانم، آیا به فتح خیبر خوشحال تر باشم یا به قدوم جعفر؟! جعفر با هفتاد نفر که شصت و دو نفر از حبشه و هشت نفر آن­ها از شام بودند و «بحیرای» راهب در میان آن­ها بود، به حضور پیامبر گرامی رسیدند. پیامبر سوره «یس» را برای آن­ها تلاوت کرد. آن­ها با شنیدن قرآن گریه کردند و ایمان آوردند و گفتند: چقدر این آیات، شبیه است به آنچه بر عیسی علیه السلام نازل شده است! به همین مناسبت خداوند، این آیات را درباره ایشان نازل کرد. مقاتل و کلبی گویند: آن­ها چهل نفر بودند. سی و دو نفر از حبشه و هشت نفر از شام. عطا گوید: هشتاد نفر بودند چهل نفر از اهل نجران و سی و دو نفر از حبشه و هشت نفر از رومیان شام. «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا» یهودیان و مشرکان را به عنوان بدترین دشمنان مسلمین معرفی می کند، زیرا یهود، برای شکست مسلمانان، با مشرکین همکاری می کردند. با اینکه مردم مسلمان به موسی و تورات او ایمان داشتند. و سزاوار بود که یهودیان با کسانی که پیامبر و کتابشان را قبول داشتند نزدیک تر و مهربانتر باشند. بدیهی است که اینکار را از روی حسد می کردند. «وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری» مقصود نجاشی و اطرافیان اوست. یا مقصود کسانی است که همراه جعفر آمدند و مسلمان شدند. منظور از «قسّیسین» عابدان و علما هستند. «رهباناً» یعنی اصحاب کلیساها. «وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ» این مسیحیانی که اسلام آوردند، مثل یهود و بت پرستان از پیروی و اطاعت حق، تکبر نمی ورزند. «فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ» یعنی محمد و امتش که گواه حق­اند.

ص: 413


1- . مریم / 25

فعلوا ذلک حسدا للنبی صلی الله علیه و آله وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ إلی قوله إِنَّا نَصاری یعنی النجاشی و أصحابه أو الذین جاءوا مع جعفر مسلمین قِسِّیسِینَ أی عبادا أو علماء وَ رُهْباناً أی أصحاب الصوامع وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ عن اتباع الحق و الانقیاد له مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ أی لمعرفتهم أن المتلو علیهم کلام الله تعالی و أنه الحق مَعَ الشَّاهِدِینَ أی مع محمد و أمته الذین یشهدون بالحق و قیل مع الذین یشهدون بالإیمان وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ معناه لأی عذر لا نؤمن بالله و هذا جواب لمن قال لهم من قومهم تعنیفا لهم لم آمنتم أو عن سؤال مقدر (1).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا اشْتَدَّتْ قُرَیْشٌ فِی أَذَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ آمَنُوا بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَخْرُجُوا إِلَی الْحَبَشَةِ وَ أَمَرَ جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَنْ یَخْرُجَ مَعَهُمْ فَخَرَجَ جَعْفَرٌ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی رَکِبُوا الْبَحْرَ فَلَمَّا بَلَغَ قُرَیْشاً خُرُوجُهُمْ بَعَثُوا عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ عُمَارَةَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی النَّجَاشِیِّ لِیَرُدَّهُمْ إِلَیْهِمْ وَ کَانَ عَمْرٌو وَ عُمَارَةُ مُتَعَادِیَیْنِ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ کَیْفَ نَبْعَثُ رَجُلَیْنِ مُتَعَادِیَیْنِ فَبَرِئَتْ بَنُو مَخْزُومٍ مِنْ جِنَایَةِ عُمَارَةَ وَ بَرِئَتْ بَنُو سَهْمٍ مِنْ جِنَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَخَرَجَ عُمَارَةُ وَ کَانَ حَسَنَ الْوَجْهِ شَابّاً مُتْرَفاً فَأَخْرَجَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَهْلَهُ مَعَهُ فَلَمَّا رَکِبُوا السَّفِینَةَ شَرِبُوا الْخَمْرَ فَقَالَ عُمَارَةُ لِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قُلْ لِأَهْلِکَ تُقَبِّلُنِی فَقَالَ عَمْرٌو أَ یَجُوزُ (2) سُبْحَانَ اللَّهِ فَسَکَتَ عُمَارَةُ فَلَمَّا انْتَشَی عَمْرٌو وَ کَانَ عَلَی صَدْرِ السَّفِینَةِ فَدَفَعَهُ عُمَارَةُ وَ أَلْقَاهُ فِی الْبَحْرِ فَتَشَبَّثَ عَمْرٌو بِصَدْرِ السَّفِینَةِ وَ أَدْرَکُوهُ وَ أَخْرَجُوهُ فَوَرَدُوا عَلَی النَّجَاشِیِّ وَ قَدْ کَانُوا حَمَلُوا إِلَیْهِ هَدَایَا فَقَبِلَهَا مِنْهُمْ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ قَوْماً مِنَّا خَالَفُونَا فِی دِینِنَا وَ سَبُّوا آلِهَتَنَا وَ صَارُوا إِلَیْکَ فَرُدَّهُمْ إِلَیْنَا فَبَعَثَ النَّجَاشِیُّ إِلَی جَعْفَرٍ فَجَاءَ فَقَالَ یَا جَعْفَرُ مَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ فَقَالَ جَعْفَرٌ أَیُّهَا الْمَلِکُ وَ مَا یَقُولُونَ قَالَ یَسْأَلُونَ أَنْ أَرُدَّکُمْ إِلَیْهِمْ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ سَلْهُمْ أَ عَبِیدٌ نَحْنُ لَهُمْ قَالَ عَمْرٌو لَا بَلْ أَحْرَارٌ

ص: 414


1- مجمع البیان 3: 233 و 234.
2- فی المصدر: أ یجوز هذا؟.

برخی گفته اند: یعنی با کسانی که به ایمان شهادت می دهند. «وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ» به چه عذری به خدا ایمان نیاوریم؟! این مطلب را در جواب کسانی می گفتند که آن­ها را بر ایمانشان ملامت می کردند. یا جواب سؤال مقدّری است. (1)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: سبب نزول این آیه، این بود که وقتی سخت گیری قریش بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران وی که قبل از هجرت در مکه به او ایمان آورده بودند، شدت گرفت، رسول الله صلی الله علیه و آله به آن­ها دستور داد که مکه را ترک کنند و به حبشه بروند. آن حضرت به جعفر بن ابی طالب فرمان داد که ایشان را همراهی کند. پس جعفر نیز به همراه هفتاد تن از مردان مسلمانان، آن جا را ترک گفت، تا سوار بر کشتی شوند. هنگامی که خبر خارج شدن ایشان به قریش رسید، عمرو بن عاص و عمَارة بن ولید را به سوی نجّاشی فرستادند تا آن­ها را بازگردانند. بین عمرو و عماره دشمنی وجود داشت. سران قریش گفتند: چگونه دو مردی را که با یکدیگر دشمنی و خصومت دارند، بفرستیم؟ پس طایفه بنی مخزوم از جنایت عماره و طائفه بنی سَهْم از جنایت عمرو بن عاص گذشتند. عماره که جوانی خوش سیما و صاحب تجمل و مرفه بود به همراه عمرو بن عاص که همسرش را نیز به همراه داشت، آن جا را ترک گفتند. چون بر کشتی سوار شدند، شراب نوشیدند و عماره به عمرو بن عاص گفت: به همسرت بگو که مرا ببوسد. عمرو گفت: آیا این جائز است، سبحان الله؟! عماره ساکت شد . عمرو در جلوی کشتی قرار داشت و هنگامی که مست شد، عماره او را به دریا انداخت. عمرو بدنه پیشین کشتی را گرفت و وی را گرفتند و بیرون کشیدند. آن گاه نزد نجاشی رفتند و هدایایی تقدیم او کردند. وی هدایا را از آن­ها قبول کرد. عمرو بن عاص گفت: پادشاها! گروهی از ما در دینمان با ما مخالفت کرده اند و خداوندگارِ ما را دشنام داده اند و به سوی شما شده اند؛ پس آن­ها را به ما بازگردان. پادشاه نجاشی شخصی را به دنبال جعفر بن ابی طالب فرستاد. وی نزد او آمد، پادشاه گفت: ای جعفر! اینان چه می گویند؟ جعفر بن ابی طالب رضی الله عنه گفت: چه می گویند؟ پادشاه گفت: از من می خواهند که شما را به آن­ها بازگردانم. جعفر بن ابی طالب گفت: ای پادشاه! از آن­ها بپرس: آیا ما برده آن­ها هستیم؟ عمرو گفت: نه، بلکه آزادگان

ص: 414


1- . مجمع البیان 3 : 234 - 234

کِرَامٌ قَالَ فَاسْأَلْهُمْ أَ لَهُمْ عَلَیْنَا دُیُونٌ یُطَالِبُونَنَا بِهَا فَقَالَ لَا مَا لَنَا عَلَیْکُمْ دُیُونٌ قَالَ فَلَکُمْ فِی أَعْنَاقِنَا دِمَاءٌ تُطَالِبُونَنَا بِذُحُولٍ فَقَالَ عَمْرٌو لَا قَالَ فَمَا تُرِیدُونَ مِنَّا آذَیْتُمُونَا فَخَرَجْنَا مِنْ بِلَادِکُمْ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَیُّهَا الْمَلِکُ خَالَفُونَا فِی دِینِنَا وَ سَبُّوا آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدُوا شُبَّانَنَا وَ فَرَّقُوا جَمَاعَتَنَا فَرُدَّهُمْ إِلَیْنَا لِنَجْمَعَ أَمْرَنَا فَقَالَ جَعْفَرٌ نَعَمْ أَیُّهَا الْمَلِکُ خَالَفْنَاهُمْ بَعَثَ اللَّهُ فِینَا نَبِیّاً أَمَرَنَا بِخَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ تَرْکِ الِاسْتِقْسَامِ بِالْأَزْلَامِ وَ أَمَرَنَا بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ حَرَّمَ الظُّلْمَ وَ الْجَوْرَ وَ سَفْکَ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا وَ الزِّنَا وَ الرِّبَا وَ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ أَمَرَنَا بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ نَهَانَا عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ فَقَالَ النَّجَاشِیُّ بِهَذَا بَعَثَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ النَّجَاشِیُّ یَا جَعْفَرُ هَلْ تَحْفَظُ مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّکَ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَقَرَأَ عَلَیْهِ سُورَةَ مَرْیَمَ (1) فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً (2) فَلَمَّا سَمِعَ النَّجَاشِیُّ بِهَذَا بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْحَقُّ وَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ هَذَا مُخَالِفٌ لَنَا فَرُدَّهُ إِلَیْنَا فَرَفَعَ النَّجَاشِیُّ یَدَهُ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَ عَمْرٍو ثُمَّ قَالَ اسْکُتْ وَ اللَّهِ لَئِنْ ذَکَرْتَهُ بِسُوءٍ لَأَفْقِدَنَّکَ نَفْسَکَ فَقَامَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِهِ وَ الدِّمَاءُ تَسِیلُ عَلَی وَجْهِهِ وَ هُوَ یَقُولُ إِنْ کَانَ هَذَا کَمَا تَقُولُ أَیُّهَا الْمَلِکُ فَإِنَّا لَا نَتَعَرَّضُ لَهُ وَ کَانَتْ عَلَی رَأْسِ النَّجَاشِیِّ وَصِیفَةٌ لَهُ تَذُبُّ عَنْهُ فَنَظَرَتْ إِلَی عُمَارَةَ بْنِ الْوَلِیدِ وَ کَانَ فَتًی جَمِیلًا فَأَحَبَّتْهُ فَلَمَّا رَجَعَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ إِلَی مَنْزِلِهِ قَالَ لِعُمَارَةَ لَوْ رَاسَلْتَ (3) جَارِیَةَ الْمَلِکِ فَرَاسَلَهَا فَأَجَابَتْهُ فَقَالَ عَمْرٌو قُلْ لَهَا تَبْعَثُ إِلَیْکَ مِنْ طِیبِ الْمَلِکِ شَیْئاً فَقَالَ لَهَا فَبَعَثَتْ إِلَیْهِ فَأَخَذَ عَمْرٌو مِنْ ذَلِکَ الطِّیبِ وَ کَانَ الَّذِی فَعَلَ بِهِ عُمَارَةُ فِی قَلْبِهِ حِینَ أَلْقَاهُ فِی الْبَحْرِ فَأَدْخَلَ الطِّیبَ عَلَی النَّجَاشِیِّ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ حُرْمَةَ الْمَلِکِ عِنْدَنَا وَ طَاعَتَهُ عَلَیْنَا عَظِیمٌ وَ یَلْزَمُنَا إِذَا دَخَلْنَا بِلَادَهُ وَ نَأْمَنُ فِیهِ أَنْ لَا نَغُشَّهُ وَ لَا نُرِیبَهُ وَ إِنَّ صَاحِبِی هَذَا الَّذِی مَعِی قَدْ رَاسَلَ إِلَی حُرْمَتِکَ وَ خَدَعَهَا وَ بَعَثَتْ إِلَیْهِ مِنْ طِیبِکَ ثُمَ

ص: 415


1- السورة: 19.
2- الآیة: 25 و 26.
3- راسله: بعث إلیه رسالة.

شریف و با اصالتی هستند. جعفر گفت: از آن­ها بپرس که آیا وامی به آن­ها داریم که ما را به خاطر آن می خواهند؟ عمرو گفت: نه، هیچ وامی به ما ندارید. جعفر گفت: آیا خونی بر گردن ما است که شما به خاطر آن، ما را می خواهید؟ عمرو در پاسخ گفت: نه. جعفر گفت: پس چه از ما می خواهید؟ ما را اذیت کردید، ما هم از سرزمینتان خارج شدیم. عمرو بن عاص گفت: پادشاها! با ما در دینمان مخالفت ورزیدند، به خداوندگار ما دشنام دادند، جوانان ما را به فساد و تباهی کشانیدند و در بین جامعه ما تفرقه افکندند. آن­ها را به ما بازگردان تا به کار خودمان فیصله دهیم و تفرقه را از میان ببریم. جعفر گفت: آری ای پادشاه! ما را خدای یکتا آفرید و سپس برای ما پیامبری فرستاد که ما را به ترک بتان و ترک بهره جویی از راه قمار و اقامه نماز و دادن زکات فرمان داد و ظلم و جور و ریختن خون به ناحق و زنا و ربا و مردارخواری و خون و گوشت خوک را بر ما حرام کرد و ما را به عدل و نیکی و احسان و کمک به خویشان دستور داد و از فحشا و منکر و ظلم و بی عدالتی نهی کرد. پادشاه نجّاشی گفت: خداوند، عیسی بن مریم علیه السلام را به خاطر همین امور فرستاد. سپس ادامه داد: ای جعفر! آیا از آن چه که خداوند بر پیامبرت نازل کرده، چیزی به خاطر داری؟ گفت: بله. سپس سوره مریم را برای او خواند تا جایی که به این سخن خداوند رسید: «وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْع النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ علَیْکِ رُطَباً جَنِیّاً * فَکُلِی وَاشْرَبِی وَقَرِّی عیْناً»(1) {و تنه درخت خرما را به طرف خود (بگیر و) بتکان بر تو خرمای تازه می ریزد * و بخور و بنوش و دیده روشن دار. پس اگر کسی از آدمیان را دیدی، بگوی: من برای (خدای) رحمان روزه نذر کرده ام و امروز مطلقاً با انسانی سخن نخواهم گفت.} هنگامی که نجّاشی این را شنید، به شدّت گریست و گفت: به خدای یگانه قسم، که این همان حق است. عمرو بن عاص گفت: پادشاها! او با ما مخالفت ورزیده، او را به ما بازگردان. نجّاشی دستش را بلند کرد و آن را به صورت عمرو زد. سپس گفت: ساکت باش؛ به خداوند یگانه قسم، اگر از او به بدی یاد کنی، حتماً تو را خواهم کشت. عمرو بن عاص از نزد پادشاه برخاست در حالی که اشک بر چهره اش جاری بود و می گفت: پادشاها! اگر چنین است، هر آن چه تو فرمان کنی، همان است و ما متعرض آنان نمی شویم. بر فراز سر نجاشی کنیزی بود که حشرات را از او دور می کرد. این کنیز به عمارة بن ولید که جوانِ زیبایی بود، نگاهی کرد و عاشق او شد. هنگامی که عمرو بن عاص به خانه بازگشت، به عماره گفت: ای کاش برای کنیزک پادشاه نامه ای ارسال می کردی. عمرو چنین کرد و کنیزک نیز جوابش را داد. عمرو به عماره گفت: به او بگو مقداری از عطر پادشاه را برای تو بفرستد. عماره به کنیزک گفت و او نیز فرستاد. عمرو بن عاص آن را گرفت و هنوز کاری که عماره با او کرده بود و او را به دریا افکنده بود، در دل داشت. از همین روی، عمرو بن عاص آن عطر را تحویل نجّاشی داد و گفت: پادشاها! همانا احترام پادشاه و اطاعت کردن از او برای ما امری مهم است و بر ما فرض است که چون وارد کشورش شدیم و در آن در امان بودیم، به او نیرنگ نزنیم و از راه فریب در نیاییم. این دوست من، کسی که همراه من است، به کنیزک تو نامه ای نوشته و او را فریفته است و او از عطر تو برایش فرستاده است.

ص: 415


1- . مریم / 25 - 26

وَضَعَ الطِّیبَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَغَضِبَ النَّجَاشِیُّ وَ هَمَّ بِقَتْلِ عُمَارَةَ ثُمَّ قَالَ لَا یَجُوزُ قَتْلُهُ فَإِنَّهُمْ دَخَلُوا بِلَادِی بِأَمَانٍ فَدَعَا النَّجَاشِیُّ السَّحَرَةَ فَقَالَ لَهُمُ اعْمَلُوا بِهِ شَیْئاً أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنَ الْقَتْلِ فَأَخَذُوهُ وَ نَفَخُوا فِی إِحْلِیلِهِ الزِّئْبَقَ فَصَارَ مَعَ الْوَحْشِ یَغْدُو وَ یَرُوحُ وَ کَانَ لَا یَأْنَسُ بِالنَّاسِ فَبَعَثَتْ قُرَیْشٌ بَعْدَ ذَلِکَ فَکَمَنُوا لَهُ فِی مَوْضِعٍ حَتَّی وَرَدَ الْمَاءَ مَعَ الْوَحْشِ فَأَخَذُوهُ فَمَا زَالَ یَضْطَرِبُ فِی أَیْدِیهِمْ وَ یَصِیحُ حَتَّی مَاتَ وَ رَجَعَ عَمْرٌو إِلَی قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ جَعْفَراً فِی أَرْضِ الْحَبَشَةِ فِی أَکْرَمِ کَرَامَةٍ فَلَمْ یَزَلْ بِهَا حَتَّی هَادَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً وَ صَالَحَهُمْ وَ فَتَحَ خَیْبَرَ أَتَی بِجَمِیعِ مَنْ مَعَهُ (1) وَ وُلِدَ لِجَعْفَرٍ بِالْحَبَشَةِ مِنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ وُلِدَ لِلنَّجَاشِیِّ ابْناً فَسَمَّاهُ النَّجَاشِیُّ مُحَمَّداً وَ کَانَتْ أُمُّ حَبِیبٍ بِنْتُ أَبِی سُفْیَانَ تَحْتَ عَبْدِ اللَّهِ فَکَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی النَّجَاشِیِّ یَخْطُبُ أُمَّ حَبِیبٍ فَبَعَثَ إِلَیْهَا النَّجَاشِیُّ فَخَطَبَهَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَجَابَتْهُ فَزَوَّجَهَا مِنْهُ وَ أَصْدَقَهَا أَرْبَعَمِائَةِ دِینَارٍ وَ سَاقَهَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ إِلَیْهَا بِثِیَابٍ وَ طِیبٍ کَثِیرٍ وَ جَهَّزَهَا وَ بَعَثَهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِمَارِیَةَ الْقِبْطِیَّةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِثِیَابٍ وَ طِیبٍ وَ فَرَسٍ وَ بَعَثَ ثَلَاثِینَ رَجُلًا مِنَ الْقِسِّیسِینَ فَقَالَ لَهُمُ انْظُرُوا إِلَی کَلَامِهِ وَ إِلَی مَقْعَدِهِ (2) وَ مَشْرَبِهِ وَ مُصَلَّاهُ فَلَمَّا وَافَوُا الْمَدِینَةَ دَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْإِسْلَامِ وَ قَرَأَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ إِلَی قَوْلِهِ فَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ (3) فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بَکَوْا وَ آمَنُوا وَ رَجَعُوا إِلَی النَّجَاشِیِّ وَ أَخْبَرُوهُ خَبَرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَءُوا عَلَیْهِ مَا قَرَأَ عَلَیْهِمْ فَبَکَی النَّجَاشِیُّ وَ بَکَی الْقِسِّیسُونَ وَ أَسْلَمَ النَّجَاشِیُّ وَ لَمْ یُظْهِرْ لِلْحَبَشَةِ إِسْلَامَهُ وَ خَافَهُمْ عَلَی نَفْسِهِ وَ خَرَجَ مِنْ بِلَادِ الْحَبَشَةِ یُرِیدُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا عَبَرَ الْبَحْرَ تُوُفِّیَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ إِلَی قَوْلِهِ وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ.

ص: 416


1- فی المصدر: فوافی بجمیع من معه.
2- فی المصدر: و الی مطعمه و مشربه.
3- المائدة: 110.

و آن گاه، عطر را پیش روی پادشاه گذاشت. نجّاشی عصبانی شد و تصمیم گرفت که عماره را به قتل برساند. اما گفت: کشتن او جائز نیست. چرا که آنان با امانِ من به کشورم وارد شدند. پس نجاشی، جادوگران را فراخواند و به آن­ها گفت: با او کاری کنید که از کشتن بدتر و شدیدتر باشد. آن­ها او را گرفتند و در آلت تناسلی اش جیوه تزریق کردند و این گونه شد که صبح و شام را در میان حیوانات وحشی می گذراند و با مردم نمی نشست و از آنان دوری می کرد. اندکی بعد، قریش به دنبال او فرستادند و در موضعی که وی برای نوشیدن آب به همراه حیوانات وحشی آمده بود، در کمین او نشستند و او را گرفتند. وی آن قدر به خود پیچید و در دستانشان فریاد کشید تا این که هلاک شد.

عمرو به سوی قریش بازگشت و آنان را از این که جعفر در حبشه در بالاترین سطح عزّت و منزلت قرار دارد، باخبر کرد. جعفر در حبشه ماند تا آن که رسول الله صلی الله علیه و آله با قریش مصالحه کرد و خیبر را فتح کرد و او با همه همراهانش بازگشت. جعفر در حبشه از اسماء، دختر عمیس، صاحب فرزندی شد که همان عبدالله بن جعفر است. نجّاشی نیز صاحب پسری شد که او را محمّد نام نهاد. ام حبیبه دختر ابوسفیان در عقد عبدالله بود. پیامبر صلی الله علیه و آله نامه ای به نجاشی نوشت و در آن ام حبیبه را از نجاشی خواستگاری کرد. نجاشی به سوی ام حبیبه فرستاد و از او برای پیامبر صلی الله علیه و آله خواستگاری نمود. ام حبیبه این امر را پذیرفت و نجاشی او را به عقد پیامبر در آورد. نجاشی به او چهارصد دینار از طرف رسول الله صلی الله علیه و آله مهریه داد. نجاشی برای او لباس و عطر های زیادی فرستاد و به او جهیزیّه داد و او را به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد. نجاشی، ماریه قب-ط-یه، «امّ ابراهیم» را نیز به همراه لباس و اس-ب و سی تن ک-شیش ب-ه سوی رسول الله صلی الله علیه و آله فرستاد و به آن­ها گفت: به سخن رسول الله صلی الله علیه و آله، شیوه نشستن، روش غذا خوردن و نوشیدن و طریقت نماز او بنگرید. هنگامی که به مدینه رسیدند، رسول الله صلی الله علیه و آله آن­ها را به اسلام دعوت کرد و برایشان قرآن خواند: «إِذْ قَالَ اللّهُ یَا عیسی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعمَتِی علَیْکَ وَعلَی وَالِدَتِک» {(یاد کن) هنگامی را که خدا فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور.} تا این جای سخن خداوند: «فَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْهُمْ إِنْ هَ-ذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِین»(1) {پس کسانی از آنان که کافر شده بودند، گفتند: این(ها چیزی) جز افسونی آشکار نیست.}

هنگامی که آن را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدند، گریستند و ایمان آوردند و به سوی نجاشی بازگشتند و او را از رسول الله صلی الله علیه و آله باخبر ساختند و آن چه را که پیامبر برایشان خواند، برای نجاشی باز گفتند. پس نجاشی و آن کشیش ها گریستند و نجّاشی اسلام آورد. ولی از بیم اهالی حبشه، اسلام خویش را ابراز نکرد و کشور حبشه را به سوی رسول الله صلی الله علیه و آله ترک گفت. او هنگام عبور از دریا وفات یافت. خداوند به رسولش صلی الله علیه و آله فرمود «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عدَاوَةً لِّلَّذِینَ آمَنُواْ الْیَهُودَ» تا این جای آیه: «وَذَلِکَ جَزَاء الْمُحْسِنِینَ». (2)

ص: 416


1- . مائده / 110
2- . مائده / 82

عم، إعلام الوری لَمَّا اشْتَدَّ قُرَیْشٌ فِی أَذَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قَوْلِهِ فَسَمَّاهُ مُحَمَّداً وَ سَقَتْهُ أَسْمَاءُ مِنْ لَبَنِهَا (1).

بیان

المترف الذی أترفته النعمة و سعة العیش أی أطغته و أبطرته و الانتشاء أول السکر و الذحل الوتر و طلب المکافاة بجنایة (2) جنیت علیه من قتل أو جرح و المهادنة المصالحة و عبد الله زوج أم حبیب هو عبد الله بن جحش الأسدی کان قد هاجر إلی الحبشة مع زوجته فتنصر هناک و مات.

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أُسَامَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: أَرْسَلَ النَّجَاشِیُّ مَلِکُ الْحَبَشَةِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابِهِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی بَیْتٍ لَهُ جَالِسٌ عَلَی التُّرَابِ وَ عَلَیْهِ خُلْقَانُ الثِّیَابِ قَالَ فَقَالَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَأَشْفَقْنَا مِنْهُ حِینَ رَأَیْنَاهُ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ فَلَمَّا رَأَی مَا بِنَا وَ تَغَیُّرَ وُجُوهِنَا قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَصَرَ مُحَمَّداً وَ أَقَرَّ عَیْنِی بِهِ أَ لَا أُبَشِّرُکُمْ فَقُلْتُ بَلَی أَیُّهَا الْمَلِکُ فَقَالَ إِنَّهُ جَاءَنِی السَّاعَةَ مِنْ نَحْوِ أَرْضِکُمْ عَیْنٌ مِنْ عُیُونِی هُنَاکَ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَرَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَهْلَکَ عَدُوَّهُ وَ أُسِرَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ قُتِلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (3) الْتَقَوْا بِوَادٍ یُقَالُ لَهُ بَدْرٌ کَأَنِّی (4) أَنْظُرُ إِلَیْهِ حَیْثُ کُنْتُ أَرْعَی لِسَیِّدِی (5) هُنَاکَ وَ هُوَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی ضَمْرَةَ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ أَیُّهَا الْمَلِکُ الصَّالِحُ مَا لِی أَرَاکَ جَالِساً عَلَی التُّرَابِ وَ عَلَیْکَ هَذِهِ الْخُلْقَانُ (6) فَقَالَ یَا جَعْفَرُ إِنَّا نَجِدُ فِیمَا أُنْزِلَ (7) عَلَی عِیسَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ أَنَّ مِنْ حَقِّ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ أَنْ یُحْدِثُوا لِلَّهِ تَوَاضُعاً عِنْدَ مَا یُحْدِثُ لَهُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَلَمَّا أَحْدَثَ اللَّهُ تَعَالَی لِی نِعْمَةً بِنَبِیِّهِ

ص: 417


1- إعلام الوری 53- 55 ط 2 و ما بین العلامتین لا یوجد فی النسختین المطبوعتین.
2- فی نسخة: لجنایة.
3- فی المصدر: کرره ثلاثا، و کذا ما قبله.
4- فی المصدر: لکأنی. و فی الکافی: یقال له: بدر، کثیر الاراک، لکأنی.
5- لعله من کلام الجاسوس.
6- الخلق: البالی. و الجمع خلقان.
7- فی المصدر و الکافی: فیما أنزل اللّه.

اعلام الوری: وقتی سخت گیری قریش بر رسول خدا صلی الله علیه و آله شدت گرفت. تا این عبارت: پس او را محمد نام نهاد و اسماء از شیرش به او داد. (1)

توضیح

«المترف» کسی است که نعمت و فراخی زندگی او را مترف یعنی سرکش و مغرور می­کند. «الانتشاء» ابتدای مستی است. و «الذحل» انتقام و طلب مجازات به خاطر جنایتی همچون قتل و جراحت مرتکب شده است. و «المهادنۀ» به معنای صلح و آتش­بس است. و عبدالله شوهر امّ حبیب، عبدالله بن جحش اسدی است. که همراه همسرش به حبشه هجرت کرد و در آنجا مسیحی شد و مُرد.

روایت2.

امالی طوسی: مسعدة بن صدقه از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: نجاشی به سوی جعفر بن ابی طالب و رفقای او که در حبشه بودند فرستاد و ایشان را طلبید؛ پس بر او داخل شدند و دیدند که در حجره ای از حجره های خویش بر روی خاک نشسته و جامه های کهنه پوشیده است. حضرت فرمود: جعفر علیه السلام گفت: ما از نجاشی ترسیدیم، در هنگامی که او را بر این حالت دیدیم؛ پس چون دید که به ما چه رسید و روی های ما متغیّر گردید و رنگ های ما زرد شد، گفت: ستایش از برای خدایی که محمد را یاری کرد و چشم او را روشن گردانید. آیا نمی خواهید که شما را مژده دهم؟ من گفتم: بلی، ای پادشاه! ما را مژده ده. نجاشی گفت که: در این ساعت جاسوسی از جاسوس های من، از جانب زمین شما که در آنجا می بود به نزد من آمد و مرا خبر داد که خدای عز و جل پیامبر خود، محمد صلی الله علیه و آله، را یاری نمود، و دشمنان او را هلاک گردانید، و فلان و فلان اسیر و دستگیر شدند، و در وادی ای به هم رسیدند که آن را بدر می گویند و اراک بسیاری در آن جاست. نجاشی گفت: به خدا سوگند که گویا من به آن موضع نظر می کنم و الحال آن را می بینم؛ زیرا که من در آنجا برای سیّد خود شبانی می کردم و گوسفند می چرانیدم. و سیّد من مردی از بنی ضمره بود. جعفر با نجاشی گفت: ای پادشاه! پس مرا چه می شود که تو را می بینم که بر روی خاک نشسته ای و این جامه های کهنه را پوشیده ای؟ گفت: ای جعفر! به درستی که ما در آن چه خدا بر حضرت عیسی علیه السلام فرو فرستاده می یابیم: از جمله حقِّ خدا بر بندگان خویش آن است که در نزد نعمتی که برای ایشان تازه پدید می آورد، برای آن جناب فروتنی را اظهار کنند. و چون خدای عز و جل برای من این نعمت را به

ص: 417


1- . اعلام الوری : 53 - 55

مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَحْدَثْتُ لِلَّهِ هَذَا التَّوَاضُعَ قَالَ فَلَمَّا بَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ الصَّدَقَةَ تَزِیدُ صَاحِبَهَا کَثْرَةً فَتَصَدَّقُوا یَرْحَمْکُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ التَّوَاضُعَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ رِفْعَةً فَتَوَاضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ الْعَفْوَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ عِزّاً فَاعْفُوا یُعِزَّکُمُ اللَّهُ (1).

کا، الکافی علی عن أبیه عن هارون مثله (2).

«3»

ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِنَعْیِ (3) النَّجَاشِیِّ بَکَی بُکَاءَ حَزِینٍ عَلَیْهِ وَ قَالَ إِنَّ أَخَاکُمْ أَصْحَمَةَ وَ هُوَ اسْمُ النَّجَاشِیِّ مَاتَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الْجَبَّانَةِ (4) وَ کَبَّرَ سَبْعاً فَخَفَضَ اللَّهُ لَهُ کُلَّ مُرْتَفِعٍ حَتَّی رَأَی جِنَازَتَهُ وَ هُوَ بِالْحَبَشَةِ (5).

«4»

عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام قَالَ أَبُو طَالِبٍ یَحُضُّ النَّجَاشِیَّ عَلَی نُصْرَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَتْبَاعِهِ وَ أَشْیَاعِهِ:

تَعَلَّمْ مَلِیکَ الْحَبَشِ أَنَّ مُحَمَّداً*** نَبِیٌّ کَمُوسَی وَ الْمَسِیحِ ابْنِ مَرْیَمَ

أَتَی بِالْهُدَی مِثْلَ الَّذِی أَتَیَا بِهِ*** وَ کُلٌّ بِحَمْدِ اللَّهِ یَهْدِی وَ یَعْصِمُ (6)

وَ أَنَّکُمْ تَتْلُونَهُ فِی کِتَابِکُمْ***بِصِدْقِ حَدِیثٍ لَا حَدِیثِ الْمُرَجَّمِ (7)

وَ لَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ نِدّاً وَ أَسْلِمُوا*** فَإِنَّ طَرِیقَ الْحَقِّ لَیْسَ بِمُظْلَمٍ (8)

«5»

عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِیمَا رَوَاهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَمْرَو بْنَ أُمَیَّةَ الضَّمْرِیَّ إِلَی النَّجَاشِیِّ فِی شَأْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابِهِ وَ کَتَبَ مَعَهُ کِتَاباً بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی النَّجَاشِیِّ الْأَصْحَمِ صَاحِبِ

ص: 418


1- أمالی ابن الشیخ: 9.
2- أصول الکافی 2: 121.
3- النعی خبر الموت.
4- الجبانة: المقبرة. الصحراء.
5- الخصال 2: 11، عیون أخبار الرضا: 154، فی الخصال: و صلی علیه و کبر سبعا.
6- فی إعلام الوری: بامر اللّه.
7- حدیث مرجم: لا یوقف علی حقیقته.
8- إعلام الوری: 30، ط 1، قصص الأنبیاء مخطوط.

محمد صلی الله علیه و آله احداث فرمود، این تواضع را برای خدا احداث نمودم؛ پس در هنگامی که این خبر به حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله رسید، به اصحاب خویش فرمود: به درستی که صدقه مال صاحب خود را می افزاید و بیش از پیش می کند؛ پس صدقه بدهید تا خدا شما را رحم کند. و به درستی که تواضع، رفعتِ صاحبش را زیاد می گرداند؛ پس تواضع کنید تا خدا شما را بلند گرداند. و عفو، عزّتِ صاحب خود را زیاد می سازد؛ پس عفو کنید تا خدا شما را عزیز سازد. (1)

کافی: هارون همین حدیث را روایت کرده است. (2)

روایت3.

خصال ، عیون الاخبار: محمد بن علی از پدرش و او از امام رضا علیه السلام و او از پدرانش از علی علیه السلام نقل می کند که چون جبرئیل خبر مرگ نجاشی را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد، آن حضرت گریه اندوهگینانه ای کرد و فرمود: برادر شما اصحمة (نام نجاشی) از دنیا رفت، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به «جبانه» (محلی در مدینه) رفت و به او نماز (میت) خواند و هفت تکبیر گفت و خداوند هر بلندی را برای او پایین آورد تا جنازه او را که در حبشه بود مشاهده کرد. (3)

روایت4.

اعلام الوری، قصص الانبیاء: ابو طالب نجاشی را به یاری پیامبر تحریض می­کرد و در این مورد سرود:

پادشاه حبشه می­داند که محمّد، پیامبری است همچون موسی و عیسی بن مریم.

هدایتی مانند هدایت آن دو آورد و همه آنان با حمد و سپاس خداوند هدایت و محافظت می­شوند.

و شما در کتابتان آن را تلاوت می­کنید، و آن را سخن راست می­دانید نه سخنی که بی اساس باشد.

و برای خداوند شریکانی قرار ندهید و اسلام بیاورید، چرا که راه حقّ، تاریک نیست.

روایت5.

اعلام الوری، قصص الانبیاء: محمد بن اسحاق گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله عمرو بن امیه ضمیری را نزد نجاشی فرستاد تا در باره جعفر بن ابی طالب و یاران او با وی مذاکره کند، و نامه ای هم در این باره برای ملک حبشه نوشت و متن آن نامه از این قرار است: به نام خداوند بخشاینده مهربان، این نامه ای است از محمد رسول پروردگار برای نجاشی پادشاه

ص: 418


1- . امالی طوسی : 9
2- . اصول کافی 2 : 121
3- . خصال 2 : 11 ، عیون اخبار الرضا : 154

الْحَبَشَةِ (1) سَلَامٌ عَلَیْکَ إِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ (2) الْمَلِکَ الْقُدُّوسَ الْمُؤْمِنَ الْمُهَیْمِنَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ الْبَتُولِ الطَّیِّبَةِ الْحَصِینَةِ فَحَمَلَتْ بِعِیسَی فَخَلَقَهُ مِنْ رُوحِهِ وَ نَفَخَهُ کَمَا خَلَقَ آدَمَ بِیَدِهِ وَ نَفَخَهُ فِیهِ وَ إِنِّی أَدْعُوکَ إِلَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ الْمُوَالاةِ عَلَی طَاعَتِهِ وَ أَنْ تَتَّبِعَنِی وَ تُؤْمِنَ بِی وَ بِالَّذِی جَاءَنِی فَإِنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمُ ابْنَ عَمِّی جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ مَعَهُ نَفَرٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِذَا جَاءُوکَ فَاقْرِهِمْ (3) وَ دَعِ التَّجَبُّرَ فَإِنِّی أَدْعُوکَ وَ جِیرَتَکَ (4) إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ بَلَّغْتُ وَ نَصَحْتُ فَاقْبَلُوا نَصِیحَتِی وَ السَّلَامُ عَلَی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی فَکَتَبَ إِلَیْهِ النَّجَاشِیُّ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ مِنَ النَّجَاشِیِّ الْأَصْحَمِ بْنِ أبحر (أَبْجَرَ) سَلَامٌ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مِنَ اللَّهِ (5) وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِی هَدَانِی إِلَی الْإِسْلَامِ وَ قَدْ بَلَغَنِی کِتَابُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِیمَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ عِیسَی فَوَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ عِیسَی مَا یَزِیدُ عَلَی مَا ذَکَرْتَ وَ قَدْ عَرَفْنَا مَا بَعَثْتَ بِهِ إِلَیْنَا وَ قَدْ قَرَیْنَا ابْنَ عَمِّکَ وَ أَصْحَابَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صَادِقاً مُصَدَّقاً (6) وَ قَدْ بَایَعْتُکَ وَ بَایَعْتُ ابْنَ عَمِّکَ وَ أَسْلَمْتُ عَلَی یَدَیْهِ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرِیحَا بْنَ الْأَصْحَمِ بْنِ أبحر (أَبْجَرَ) فَإِنِّی لَا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی إِنْ شِئْتَ أَنْ آتِیَکَ فَعَلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّ مَا تَقُولُ حَقٌّ ثُمَّ بَعَثَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ هَدَایَا (7) وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِمَارِیَةَ الْقِبْطِیَّةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِثِیَابٍ وَ طِیبٍ کَثِیرٍ وَ فَرَسٍ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِثَلَاثِینَ رَجُلًا مِنَ الْقِسِّیسِینَ لِیَنْظُرُوا إِلَی کَلَامِهِ

ص: 419


1- فی المصدر: ملک الحبشة.
2- فی نسخة: انی مهدیّ إلیک سلام اللّه.
3- من قری الضیف: أضافه، أو من أقر فلانا فی المکان: ثبته و سکنه فیه. و فی المصدر:
4- فی المصدر: و جنودک.
5- المصدر خال من «من اللّه».
6- فی المصدر: صادق مصدق.
7- فی المصدر: بهدایا.

حبشه، سلام بر شما، من اینک خدای را برای شما وصف می­کنم: خداوند مالک و مقتدر که از هر عیب و نقصی پاک و مبراست خداوندی که همگان را در پرتو عنایت خود از هر آسیبی نگاه می­دارد، و به همه موجودات غالب و فرمان­روا و همه چیز را در تحت قدرت خود دارد. گواهی می­دهم که عیسی بن مریم روح خداوند و کلمه اوست که به مریم بتول القاء فرموده، و مریم از هر گونه زشتی و ناروائی پاک و دامنش از هر آلودگی منزه است، مریم در اثر اراده پروردگار به عیسی حامله شد، و خداوند وی را از روحی که مورد عنایتش بود آفرید همان طور که آدم را آفرید و از آن روح در وی دمید. اینک من شما را به خداوند یگانه دعوت میک­نم، و از شما می­خواهم که از خداوند اطاعت کنید، و هم چنین از من که فرستاده او هستم پیروی کنی و به من و آنچه بر من نازل می­گردد تصدیق نمائی، من رسول پروردگار هستم و اینک پسر عموی خود، جعفر را نزد شما فرستاده ام و عده ای از مسلمین هم با وی همراه هستند، هنگامی که آنان نزد شما آمدند به رسالت من اقرار کن و کبر و بزرگی را از خود دور نما، من شما و لشکریان شما را به سوی خداوند دعوت می­کنم، من اینک تبلیغ رسالت کردم و شما نیز وظیفه دارید از من بپذیرید، سلام بر کسانی که راه درست و صحیح می­روند.

هنگامی که نامه حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به پادشاه حبشه رسید وی نیز نامه ای برای پیامبر نوشت که متن آن از قرار ذیل است: به نام خداوند بخشاینده مهربان این نامه ای است برای محمد رسول خدا از نجاشی اصحمه، سلام بر شما ای پیامبر خدا رحمت خداوند بر شما باد پروردگاری که جز وی خدائی نیست و مرا به اسلام هدایت کرد، یا رسول اللَّه نامه شما به من رسید مطالبی که در باره عیسی بن مریم ذکر کرده بودی بسیار بزرگ و با اهمیت بود، به پروردگار سوگند که عیسی غیر از گفتار شما چیزی نفرموده. ما از پسر عموی شما پذیرائی کردیم و از یاران او محافظت نمودیم، و از گفته های شما اطلاع حاصل کردیم، اکنون گواهی می­دهم که شما پیامبر راستگو هستید. و من اینک با شما توسط پسر عمت بیعت می­کنم، و دین اسلام را قبول می­نمایم، و اکنون اریجان بن اصحمه را خدمت شما می­فرستم، و اگر میل داشته باشی خودم نیز خدمت می­رسم زیرا که من جز نفس خود، مالک دیگری نیستم. یا رسول اللَّه من گواهی می­دهم که گفته های شما حق است.

پس از این نجاشی هدایائی برای حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرستاد که از آن جمله «ماریه قبطیه» مادر ابراهیم فرزند رسول خدا بود، و مقداری البسه و عطریات و چند عدد اسب هم حضور حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روانه کرد. و هم چنین سی نفر از کشیشان و علمای مسیحی را فرستاد تا با آن حضرت مذاکره کنند

ص: 419

وَ مَقْعَدِهِ وَ مَشْرَبِهِ فَوَافَوُا الْمَدِینَةَ وَ دَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْإِسْلَامِ فَآمَنُوا وَ رَجَعُوا إِلَی النَّجَاشِیِّ (1).

«6»

عم، إعلام الوری وَ فِی حَدِیثِ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی عَلَی النَّجَاشِیِّ (2).

«7»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَوْماً تُوُفِّیَ أَصْحَمَةُ رَجُلٌ صَالِحٌ مِنَ الْحَبَشَةِ فَقُومُوا وَ صَلُّوا عَلَیْهِ فَکَانَ کَذَلِکَ.

«8»

یج، الخرائج و الجرائح وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: بَعَثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَرْضِ النَّجَاشِیِّ وَ نَحْنُ ثَمَانُونَ رَجُلًا وَ مَعَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ بَعَثَ قُرَیْشٌ خَلْفَنَا عُمَارَةَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ مَعَ هَدَایَا فَأَتَوْهُ بِهَا فَقَبِلَهَا وَ سَجَدُوا لَهُ وَ قَالُوا إِنَّ قَوْماً مِنَّا رَغِبُوا عَنْ دِینِنَا وَ هُمْ فِی أَرْضِکَ فَابْعَثْ إِلَیْنَا فَقَالَ لَنَا جَعْفَرٌ لَا یَتَکَلَّمُ أَحَدٌ مِنْکُمْ أَنَا خَطِیبُکُمُ الْیَوْمَ فَانْتَهَیْنَا إِلَی النَّجَاشِیِّ فَقَالَ عَمْرٌو وَ عُمَارَةُ إِنَّهُمْ لَا یَسْجُدُونَ لَکَ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَیْهِ زَبَرَنَا (3) الرُّهْبَانُ أَنِ اسْجُدُوا لِلْمَلِکِ فَقَالَ لَهُمْ جَعْفَرٌ لَا نَسْجُدُ إِلَّا لِلَّهِ فَقَالَ النَّجَاشِیُّ وَ مَا ذَلِکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ فِینَا رَسُولَهُ وَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ بِهِ عِیسَی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَأَمَرَنَا أَنْ نَعْبُدَ اللَّهَ وَ لَا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ أَنْ نُقِیمَ الصَّلَاةَ وَ أَنْ نُؤْتِیَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرَنَا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَانَا عَنِ الْمُنْکَرِ فَأَعْجَبَ النَّجَاشِیَّ قَوْلُهُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَمْرٌو قَالَ أَصْلَحَ اللَّهُ الْمَلِکَ إِنَّهُمْ یُخَالِفُونَک فِی ابْنِ مَرْیَمَ فَقَالَ النَّجَاشِیُّ مَا یَقُولُ صَاحِبُکَ فِی ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ یَقُولُ فِیهِ قَوْلَ اللَّهِ هُوَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَخْرَجَهُ مِنَ الْعَذْرَاءِ الْبَتُولِ الَّتِی لَمْ یَقْرَبْهَا بَشَرٌ فَتَنَاوَلَ النَّجَاشِیُّ عُوداً مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْقِسِّیسِینَ وَ الرُّهْبَانِ مَا یَزِیدُ هَؤُلَاءِ عَلَی مَا تَقُولُونَ فِی ابْنِ مَرْیَمَ مَا یَزِنُ (4) هَذَا ثُمَّ قَالَ النَّجَاشِیُّ لِجَعْفَرٍ أَ تَقْرَأُ شَیْئاً مِمَّا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ اقْرَأْ وَ أَمَرَ الرُّهْبَانَ أَنْ یَنْظُرُوا فِی کُتُبِهِمْ فَقَرَأَ جَعْفَرٌ کهیعص (5) إِلَی آخِرِ قِصَّةِ عِیسَی علیه السلام (6) فَکَانُوا

ص: 420


1- إعلام الوری: 31 و 32. قصص الأنبیاء مخطوط.
2- إعلام الوری: 31.
3- أی زجرنا.
4- زنه بکذا: اتهمه، و فی نسخة: ما یزید هذا.
5- هو سورة مریم.
6- و هو آیة: 35.

و اخلاق و اطوار و معاشرت او را از نزدیک مشاهده نمایند، این اشخاص به مدینه آمدند، حضرت ابتداء آنان را به اسلام دعوت کرد و آن­ها هم ایمان آوردند و نزد نجاشی بازگشتند. (1)

روایت6.

اعلام الوری: و در حدیث جابر بن عبد اللَّه آمده که: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بر نجاشی نماز گزاردند. (2)

روایت7.

خرئج: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روزی فرمود: اصحمۀ که مردی صالح از حبشه بود، وفات یافت، پس برخیزید و بر او نماز بگزارید. و آنان نماز خواندند.

روایت8.

خرائج: ابن مسعود می گوید: هشتاد نفر بودیم که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ما را به سرزمین نجاشی فرستاد. و جعفر بن ابی طالب نیز با ما بود. قریش هم عمارة بن ولید و عمرو بن عاص را با هدایای زیادی برای برگرداندن ما فرستادند. نجاشی هدایای آن­ها را قبول کرد و آنان نیز به او سجده کردند و گفتند: عدّه ای از همشهریان ما از دین پدران خود برگشته اند و اکنون در کشور شما به سر می برند. نجاشی ما را طلبید؛ جعفر گفت: امروز سخنگوی شما من هستم و غیر از من کسی سخن نخواهد گفت. وقتی که به حضور نجاشی رسیدیم، عماره و عمرو به نجاشی گفتند: آن­ها به شما سجده نکردند. در این هنگام راهبان بانگ زدند: سجده کنید. جعفر گفت: ما جز در برابر خداوند، سجده نمی کنیم. نجاشی گفت: شما چه می گویید؟ جعفر گفت: خدا در میان ما پیامبری را مبعوث کرد و او همان کسی است که عیسی علیه السّلام از آمدنش خبر داده و اسمش احمد است. و ما را به عبادت خدا دستور می دهد و از شرک ورزی به او، نهی می نماید. و دستور می دهد که نماز را به پا داریم و زکات بدهیم و ما را امر به معروف و نهی از منکر می نماید. نجاشی سخنان جعفر را پسندید. هنگامی که عمرو عاص، وضع را این گونه دید، گفت: خدا حکومت شما را پایدار کند، آن­ها در مورد عیسی با شما مخالفت دارند. نجاشی به جعفر گفت: پیامبر شما در باره عیسی علیه السّلام چه می گوید: جعفر گفت: سخن او در باره عیسی علیه السّلام سخن خداست. او روح خدا و کلمه اوست. و او را از مریم باکره که هیچ بشری با او نزدیکی نکرده بود، متولد کرد. در این هنگام نجاشی چوب دستی را برداشت و گفت: ای گروه کشیش­ها و راهبان! اختلاف ما و آن­ها در مورد عیسی علیه السّلام بیش از وزن این چوب نیست! بعد از آن نجاشی به جعفر گفت: برخی از مطالبی که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله آورده است قرائت کن: و به راهبان نیز دستور داد به کتاب­های خود نگاه کنند. جعفر شروع به خواندن سوره مریم کرد. و تا آخر داستان عیسی علیه السّلام را خواند و همه آن­ها ص: 420


1- . اعلام الوری : 31 - 32 ، قصص الانبیاء : مخطوط
2- . اعلام الوری : 31

یَبْکُونَ ثُمَّ قَالَ النَّجَاشِیُّ مَرْحَباً بِکُمْ وَ بِمَنْ جِئْتُمْ مِنْ عِنْدِهِ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّهُ الَّذِی بَشَّرَ بِهِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ لَوْ لَا مَا أَنَا فِیهِ مِنَ الْمُلْکِ لَأَتَیْتُهُ حَتَّی أَحْمِلَ نَعْلَیْهِ اذْهَبُوا أَنْتُمْ سُیُومٌ أَیْ آمِنُونَ وَ أَمَرَ لَنَا بِطَعَامٍ وَ کِسْوَةٍ وَ قَالَ رُدُّوا عَلَی هَذَیْنِ هَدِیَّتَهُمَا وَ کَانَ عَمْرٌو قَصِیراً وَ عُمَارَةُ جَمِیلًا وَ شَرِبَا فِی الْبَحْرِ (1) فَقَالَ عُمَارَةُ لِعَمْرٍو قُلْ لِامْرَأَتِکَ تُقَبِّلُنِی وَ کَانَتْ مَعَهُ فَلَمْ یَفْعَلْ عَمْرٌو فَرَمَی بِهِ عُمَارَةُ فِی الْبَحْرِ فَنَاشَدَهُ حَتَّی خَلَّاهُ فَحَقَدَ عَلَیْهِ عَمْرٌو فَقَالَ لِلنَّجَاشِیِّ إِذَا خَرَجْتَ خَلَفَ عُمَارَةُ فِی أَهْلِکَ فَنَفَخَ فِی إِحْلِیلِهِ فَطَارَ (2) مَعَ الْوَحْشِ (3).

«9»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِجَعْفَرٍ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَحْبُوکَ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ یُعْطِیهِ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَتَشَرَّفَ (4) النَّاسُ لِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِنِّی أُعْطِیکَ شَیْئاً إِنْ أَنْتَ صَنَعْتَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَانَ خَیْراً لَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ إِنْ صَنَعْتَهُ بَیْنَ یَوْمَیْنِ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا (5) أَوْ کُلَّ جُمْعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا فَعَلَّمَهُ صَلَاةَ جَعْفَرٍ.

عَلَی مَا سَیَأْتِی فِی أَخْبَارٍ کَثِیرَةٍ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ.

«10»

ین، (6) کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ بِسْطَامَ الزَّیَّاتِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْحَبَشَةِ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُحَدِّثُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ دَخَلْتُ عَلَی النَّجَاشِیِّ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ وَ هُوَ فِی غَیْرِ مَجْلِسِ الْمُلْکِ وَ فِی غَیْرِ رِیَاشِهِ (7) وَ فِی غَیْرِ

ص: 421


1- فی المصدر: و شربا فی البحر الخمر.
2- فی نسخة فصار.
3- الخرائج: 186، و قد اختصر الراوندیّ قصة عمرو و عمارة، و تقدمت مفصلا.
4- أی تطلع إلیه.
5- فروع الکافی 1: 129 و 130، و فی ذیل الخبر تفصیل صلاة التسبیح.
6- فی نسخة یر، و الحدیث غیر موجود فی البصائر، و فی نسختی المخطوطة من کتاب المؤمن و لعله من کتاب الزهد لان (ین) رمز الی کتاب المؤمن و الزهد معا، و کتاب الزهد مخطوط لا یوجد عندی.
7- فی نسخة: فی غیر رئاسة. و کذا فیما یأتی.

گریه می کردند. نجاشی گفت: آفرین به شما و آنچه که از طرف او آوردید! من گواهی می دهم که او فرستاده خداست و همان فردی است که عیسی علیه السّلام از آمدنش خبر داده است. اگر مملکت داری مانع من نبود، می آمدم و کفش­های او را جفت می کردم! سپس به ما گفت: بروید، شما در امان هستید و دستور داد به ما غذا و لباس دادند. و دستور داد هدایای آن دو نفر را به خودشان بر گرداندند. عمرو عاص شخصی کوتاه قد و عماره جمیل و زیبا بود. وقتی که روی دریا با کشتی حرکت می کردند، این دو شراب نوشیدند. پس عماره به عمرو که همسرش همراهش بود، گفت: به همسرت بگو تا مرا ببوسد. اما عمرو ابا کرد و عماره عمرو را گرفت و به دریا انداخت. عمرو، عماره را قسم داد تا اینکه عماره از او دست برداشت. اما عمرو که کینه عماره را به دل داشت لذا به نجاشی گفت: وقتی که تو بیرون می روی، عماره نزد همسرت می رود. از این رو، نجاشی دستور داد در آلت او سیماب (جیوه) فرو کردند، در نتیجه دیوانه شد و به حیوانات وحشی پیوست.(1)

روایت9.

کافی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به جعفر فرمود: ای جعفر! گفت: لبّیک یا رسول اللَّه فرمود: آیا جایزه ای به تو ندهم؟ آیا بخششی به تو نداشته باشم؟ آیا به تو هدیّه ای ندهم؟ جعفر گفت: آری یا رسول اللَّه. مردم گمان کردند که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به او طلا یا نقره ای می بخشد. فرمود: چیزی را به تو می بخشم که اگر هر روز آن را به جای آوری، برای تو از دنیا و آنچه در آن است بهتر است، و اگر هر دو روز یک بار بدان عمل کنی، خداوند گناه بین آن دو روزت را می آمرزد. و یا هر جمعه، یا هر ماه، یا هر سال، آن را انجام دهی، خداوند گناه بین آن­ها را می بخشد. (2)

پس نماز جعفر را که در روایت­های زیادی در کتاب نماز می­آید، به او آموخت.

روایت10.

کتاب حسین بن سعید: بسطام بن زیّات از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که جعفر بن ابی طالب از حبشه برگشت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: ای رسول خدا برای شما بازگو می­کنم که یکی از روزها به نزد نجاشی رفتم در حالی که او در مجلس پادشاهی­اش نبود و لباس ریاست و پادشاهی بر تن نداشت.

ص: 421


1- . خرائج : 186
2- . فروع کافی 1 : 129 - 130

زِیِّهِ قَالَ فَحَیَّیْتُهُ بِتَحِیَّةِ الْمَلِکِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا أَیُّهَا الْمَلِکُ مَا لِی أَرَاکَ فِی غَیْرِ مَجْلِسِ الْمَلِکِ وَ فِی غَیْرِ رِیَاشِهِ وَ فِی غَیْرِ زِیِّهِ فَقَالَ إِنَّا نَجِدُ فِی الْإِنْجِیلِ مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِنِعْمَةٍ فَلْیَشْکُرِ اللَّهَ وَ نَجِدُ فِی الْإِنْجِیلِ أَنْ لَیْسَ مِنَ الشُّکْرِ لِلَّهِ شَیْ ءٌ یَعْدِلُهُ مِثْلُ التَّوَاضُعِ وَ أَنَّهُ وَرَدَ عَلَیَّ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ أَنَّ ابْنَ عَمِّکَ محمد (مُحَمَّداً) قَدْ أَظْفَرَهُ اللَّهُ بِمُشْرِکِی أَهْلِ بَدْرٍ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْکُرَ اللَّهَ بِمَا تَرَی.

«11»

أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی، مِنْ جُمْلَةِ مَا کَانَ فِی السَّنَةِ الْخَامِسَةِ الْهِجْرَةُ إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا ظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ لَمْ یُنْکِرْ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ فَلَمَّا سَبَّ آلِهَتَهُمْ أَنْکَرُوا وَ بَالَغُوا فِی أَذَی الْمُسْلِمِینَ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْخُرُوجِ إِلَی الْحَبَشَةِ فَخَرَجَ قَوْمٌ وَ سَتَرَ الْبَاقُونَ إِسْلَامَهُمْ فَخَرَجَ فِی الْهِجْرَةِ الْأُولَی أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا وَ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ مُتَسَلِّلِینَ (1) سِرّاً فَصَادَفَ وُصُولُهُمْ إِلَی الْبَحْرِ سَفِینَتَیْنِ لِلتُّجَارِ فَحَمَلُوهُمْ فِیهَا (2) إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ وَ کَانَ مَخْرَجُهُمْ فِی رَجَبٍ فِی الْخَامِسَةِ وَ خَرَجَتْ قُرَیْشٌ فِی آثَارِهِمْ فَفَاتُوهُمْ فَأَقَامُوا عِنْدَ النَّجَاشِیِّ آمِنِینَ فَأَقَامُوا شَعْبَانَ وَ رَمَضَانَ وَ قَدِمُوا فِی شَوَّالٍ فَلَمْ یَدْخُلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ مَکَّةَ إِلَّا بِجَوَازٍ إِلَّا ابْنُ مَسْعُودٍ فَإِنَّهُ مَکَثَ قَلِیلًا ثُمَّ رَجَعَ إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ فَسَطَتْ (3) بِهِمْ عَشَائِرُهُمْ وَ آذُوهُمْ فَأَذِنَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْخُرُوجِ مَرَّةً أُخْرَی إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ فَخَرَجَ خَلْقٌ کَثِیرٌ.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ جَمِیعُ مَنْ لَحِقَ بِأَرْضِ الْحَبَشَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ سِوَی أَبْنَائِهِمُ الَّذِینَ خَرَجُوا بِهِمْ صِغَاراً أَوْ وُلِدُوا بِهَا نَیِّفٌ وَ ثَمَانُونَ رَجُلًا وَ مِنَ النِّسَاءِ إِحْدَی عَشْرَةَ فَلَمَّا سَمِعُوا بِمُهَاجَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ رَجَعَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا وَ ثَمَانُ نِسْوَةٍ فَمَاتَ مِنْهُمْ رَجُلَانِ بِمَکَّةَ وَ حُبِسَ مِنْهُمْ سَبْعَةٌ وَ شَهِدَ بَدْراً مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ (4).

ص: 422


1- تسلل: انطلق فی استخفاء.
2- أی فی سفینة منهما.
3- سطا به و علیه: وثب علیه و قهره.
4- المنتقی فی مولود المصطفی: 40، الفصل الثانی فیما کان فی السنة الخامسة من نبوّته.

گفت: پس درودی همچون درود پادشاهان بر او دادم. و به او گفتم: ای پادشاه چرا شما را در مجلس و لباس پادشاهی نمی­بینم؟ گفت: ما در انجیل می­خوانیم که هر کس خداوند به او نعمتی ببخشد باید خداوند را شکرگذار باشد و در انجیل می­خوانیم که هیچ شکری با تواضع برابر نمی­کند. و امشب در خواب دیده­ام که خداوند پسر عمویت محمد را بر مشرکان اهل بدر پیروز گردانیده است و مناسب دیدم و دوست داشتم که خداوند را اینگونه که می­بنینی شکر و سپاس گویم.

روایت11.

می­گویم: در منتقی آمده است: از جمله قضایایی که در سال پنجم هجری اتفاق افتاد، هجرت به سرزمین حبشه بود. و از این قرار بود: آنسان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ظهور کرد، قریش او را انکار نمی­کردند. هنگامی که خدایانشان را دشنام داد او را انکار کرده و نهایت تلاش را در آزار و اذیت مسلمانان به کار گرفتند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان دستور داد که به سوی حبشه بیرون بروند. گروهی خارج شده و گروهی اسلامشان را پنهان کردند. در هجرت اول یازده مرد و چهار زن مخفیانه هجرت کردند. چون به دریا رسیدند با دو کشتی از کشتی­های تجّار برخورد کردند و آن تاجران، آن­ها را سوار بر کشتی کرده و به سمت حبشه بردند. و خروح آنان به سمت حبشه در ماه رجب سال پنجم نبوّت بود. و قریش نیز به دنبال آنان بیرون رفتند اما به آنان نرسیدند، و مسلمانان سالم به نزد نجاشی رسیدند.

ماه شعبان و رمضان در آنجا ماندند و همه مسلمانان در ماه شوال در جوار و زینهار کسی به مکه آمدند جز ابن مسعود که اندکی درنگ کرد، و سپس به سرزمین حبشه بازگشت. بعد از آن طایفه­های هر یک از مسلمانان بر آنان حمله برده و آزارشان دادند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بار دیگر به آنان اجازه خروج به سمت حبشه را داد و شمار بسیاری از مسلمانان خارج شدند.

محمد بن اسحاق گوید: شمار مسلمانانی که به حبشه رسیدند غیر از کودکان خردسالی که با خود بردند، و بچه­هایی که در حبشه به دنیا آمدند، هشتاد و چند نفر مرد و یازده زن بودند. هنگامی که شنیدند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه مهاجرت فرموده است، سی و سی مرد و هشت زن از آنان بازگشتند. و دو مرد از آنان در مکه فوت شد و هفت نفر زندانی شدند. و بیست و چهار نفر از آنان در جنگ بدر شرکت کردند. (1)

ص: 422


1- . منتقی فی مولد مصطفی : 40 . فصل دوم در احوال سال پنجم از نبوّت پیامبر.

کلمة المصحّح رحمه اللّه

بسمه تعالی و تقدّس

نحمد اللّه و نشکره علی توفیقه لتصحیح الکتاب و تخریجه و تنمیقه، و إخراجه بهذه الصورة البهیّة الموشّحة.

اعتمدنا فی مقابلة قطعة منه و تصحیحها علی نسخة المصنّف- قدسّ سرّه- الثمینة الفریدة التی أوعزت إلی مزایاها فی المجلّدات السابقة تفضّل بإرسالها العالم العامل حجّة الإسلام الحاجّ السیّد مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ صاحب الوعظ و إمام الجماعة فی عاصمة طهران و هی ممّا ورثه من أبیه الفقید السعید الخطیب المشهور الحاجّ السیّد صدر الدین العاملیّ رحمة اللّه علیه. و قطعة أخری منه إلی آخر باب المعراج علی نسخة مخطوطة کانت علیها البلاغات و کان فی آخرها: بلغ قبالًا فی مجالس عدیدة آخرها یوم الأربعاء السادس و العشرون من شوّال المکرّم من شهور سنة ستّ و عشرین و مأتین و ألف من الهجرة النبویّة المصطفویّة و أنا الفقیر الحقیر ابن أبی تراب محمّد محسن الشهیر بآقا بابا عفی اللّه عن جرائمهما بمحمّد و آله صّلی الّله علی محمّد و آله و الحمد للّه أوّلًا و آخراً.

و من باب الهجرة إلی الحبشة إلی آخر الکتاب علی نسخة مخطوطة کتبه نعمة اللّه بن محمّد مهدیّ الإصطهباناتیّ یوم الثامن من شهر رجب سنة 1278 و هاتان النسختان تفضّل بهما الفاضل البارع الأستاد المعظّم السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث أدام اللّه توفیقاته و راجعنا أیضا الطبعة المعروفة بطبعة أمین الضرب و الطبعة الحروفیّة و اعتمدنا فی تخریجه علی کتب تقدّم ذکر بعضها فی صدر المجلّدات السابقة و سیأتی الإیعاز إلی سائرها فی المجلّدات الآتیة.

نسأل اللّه تعالی لنا و لإخواننا الذین وازرونا فی مشروعنا هذا المقدّس التوفیق و التسدید، إنّه خیر موفّق و معین، و الحمد له أوّلًا و آخراً.

قم المشرّفة مهبط علوم أهل البیت: خادم العلم و الشریعة عبد الرحیم الربّانیّ الشیرازیّ عفی عنه و عن والدیه من لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب السلامیة

ص: 423

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

کلمة المصحّح رحمه اللّه

ص: 423

تصویر

صورة فتوغرافیّة من نسخة المؤلّف (قده) و هی الصحیفة التی یبتدء بها هذا الجزء

ص: 424

ص: 424

فهرست ما فی هذا الجزءمن الأبواب

الموضوع/ الصفحه

تتمة أبواب معجزاته صلی الله علیه و آله 1

الباب 6 معجزاته فی استجابة دعائه فی إحیاء الموتی و التکلّم معهم و شفاء المرضی و غیرها زائداً عمّا تقدّم فی باب الجوامع 1- 23

الباب 7 و هو من الباب الأوّل و فیه ما ظهر من إعجازه صّلی الّله علیه و آله فی برکة أعضائه الشریفة و تکثیر الطعام و الشراب 23- 45

الباب 8 معجزاته صّلی الّله علیه و آله فی کفایة شرّ الأعداء 45- 75

الباب 9 معجزاته صّلی الّله علیه و آله فی استیلائه علی الجنّ و الشیاطین و إیمان بعض الجنّ 76- 91

الباب 10 و هو الباب من الأوّل فی الهواتف من الجنّ و غیرهم بنبوّته صّلی الّله علیه و آله 91- 105

الباب 11 معجزاته فی إخباره صّلی الّله علیه و آله بالمغیبات. و فیه کثیر ممّا یتعلق بباب إعجازالقرآن 105- 144

الباب 12 فیما أخبر بوقوعه بعده صّلی الّله علیه و آله 144- 147

أبواب أحواله صّلی الّله علیه و آله من البعثة إلی نزول المدینة

الباب 1 المبعث و إظهار الدعوة و ما لقی صّلی الّله علیه و آله من القوم و ما جری بینه و بینهم و جمل أحواله إلی دخول الشعب و فیه إسلام حمزة رضی اللّه عنه و أحوال کثیر من أصحابه و أهل زمانه 148- 243

الباب 2 فی کیفیّة صدور الوحی و نزول جبرئیل علیه السلام و علّة احتباس الوحی و بیان أنّه صّلی الّله علیه و آله هل کان قبل البعثة متعبّداً بشریعة أم لا 244- 281

باب 3 إثبات المعراج و معناه و کیفیّته و صفته و ما جری فیه و وصف البراق 282- 409

الباب 4 الهجرة إلی الحبشة و ذکر بعض أحوال جعفر والنجاشی رحمهما اللّه 410- 422

ص: 425

فهرست ما فی هذا الجزءمن الأبواب

ص: 425

جدول الخطأ و الصواب

أصلحو هذه الألفاظ:

الصفحة 28 السطر 14 الخطاء ودّیة الصواب ودیّة

الصفحة 30 السطر 10 الخطاء إ الصواب إلّا

الصفحة 40 السطر 11 الخطاء «فیاطب ما عینی و یا طیب ما یدی» هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المناقب الطبعة الحروفیّة الحدیثة «فیاطیب ما عین و یا طیب ما ید»

الصفحة 48 السطر 9 الخطاء فنن الصواب کأنه مصحف فیتن

الصفحة 63 السطر 19 الخطاء ما مکث الناس: الصواب کذا فی النسخ و الصحیح کما فی مجمع البیان ج 4 ص 528: مالت الناس، فراجع حتّی تعرف تفصیل ذاک الاختصار المخلّ.

الصفحة 291 الخطاء «عدم دلیل الامتناع» الصواب کذا فی النسخ و الظاهر دلیل عدم الامتناع

ص: 426

جدول الخطأ و الصواب

ص: 426

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).

ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 427

رموز الکتاب

ص: 427

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109