ترجمه بحارالانوار جلد 17: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 3

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه بابها از جلد قبل

باب سیزدهم: وجوب اطاعت از پیامبر صلّی الله علیه و آله و دوستداری ایشان و تفویض امر به حضرتش

آیات

- قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ (1)

{بگو خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید پس اگر رویگردان شدند قطعا خداوند کافران را دوست ندارد.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (2){خدا و رسول را فرمان برید باشد که مشمول رحمت قرار گیرید.}

- لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ (3)

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ. (4){و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند وی را به باغهایی درآورد که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در آن جاودانه اند و این همان کامیابی بزرگ است، و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفت آور است.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا (5)

{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید این بهتر و نیک فرجام تر است.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً المائدة (6)

{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (7)

ص: 1

الأنفال: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(1)

(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ»(20)

التوبة: «وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ»(71)

النور: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ»(52) (إلی قوله تعالی): «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ ... فَإِنَّما عَلَیْهِ (1) ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(54)

(إلی قوله تعالی): «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(56)

الأحزاب: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً»(36)

(و قال تعالی): «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً»(71) (إلی قوله تعالی): (2) «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً *خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً* یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»(64-66)

الزخرف: (3) «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ»(33)

الفتح: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً»(17)

الحجرات: «وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً»(14)

المجادلة: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(13) (إلی قوله تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ *کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(21)

الحشر: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(4)

ص: 2

{و اطاعت خدا و اطاعت پیامبر کنید و [از گناهان] برحذر باشید پس اگر روی گرداندید بدانید که بر عهده پیامبر ما فقط رساندن [پیام] آشکار است.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (1){و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ (2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا و فرستاده او را فرمان برید و از او روی برنتابید در حالی که[سخنان او را] می شنوید}

- وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ (3) {و از خدا و پیامبرش فرمان می برند آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ * وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَّعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ * قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ * وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ * وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (4)

{و کسی که خدا و فرستاده او را فرمان برد و از خدا بترسد و از او پروا کند آنانند که خود کامیابند. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی بی شک [برای جهاد] بیرون خواهند آمد بگو سوگند مخورید اطاعتی پسندیده [بهتر است] که خدا به آنچه می کنید داناست. بگو خدا و پیامبر را اطاعت کنید پس اگر پشت نمودید [بدانید که] بر عهده اوست آنچه تکلیف شده و بر عهده شماست آنچه موظف هستید و اگر اطاعتش کنید راه خواهید یافت و بر فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار [ماموریتی] نیست. خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند. و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید.}

- وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً (5)

{و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.}

- یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیمًا(6)

}تا اعمال شما را به صلاح آورد و گناهانتان را بر شما ببخشاید و هر کس خدا و پیامبرش را فرمان برد قطعا به رستگاری بزرگی نایل آمده است{.

- إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا * خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَّا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (7)

{خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند می گویند ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ (8)

{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و از پیامبر [او نیز] اطاعت نمایید و کرده های خود را تباه مکنید.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً (9){و

هر کس خدا و پیامبر او را فرمان برد وی را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمی آورد و هر کس روی برتابد به عذابی دردناک معذبش می دارد.}

- وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً (10){و

اگر خدا و پیامبر او را فرمان برید از [ارزش] کرده هایتان چیزی کم نمی کند.}

- أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ * أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم مَّا هُم مِّنکُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَیَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَهُمْ یَعْلَمُونَ * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ * اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ * لَن تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئًا أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ * یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَی شَیْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ * اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُوْلَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ * إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ فِی الأَذَلِّینَ * کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ (11)

{آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند آنها نه از شمایند و نه از ایشان و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است راستی که چه بد می کردند. سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و [در نتیجه] برای آنان عذابی خفت آور است. در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند.]روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حق به جانب آنهاست آگاه باش که آنان همان دروغگویانند. شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند. در حقیقت کسانی که با خدا و پیامبر او به دشمنی برمی خیزند آنان در [زمره] زبونان خواهند بود. خدا مقرر کرده است که حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است.}

- ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (12)

ص: 2

(و قال تعالی): «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(7)

التغابن: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(12)

{این [عقوبت] برای آن بود که آنها با خدا و پیامبرش در افتادند و هر کس با خدا درافتد [بداند که] خدا سخت کیفر است.}

- وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (1)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (2)

{و خدا را فرمان برید و پیامبر [او] را اطاعت نمایید، و اگر روی بگردانید، بر پیامبر ما فقط پیام رسانیِ آشکار است.}

تفسیر

می گویم: تفسیر «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(3)

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} را در باب عصمت آوردیم، چنان که خواهد آمد منظور از «اولی الأمر» امامان معصوم علیهم السلام هستند. «وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا» یعنی این فرجامش نیک­تر است، و یا این تأویل بدون شک از تأویل شما نیک­تر است. «فَإِنَّما عَلَیْهِ» یعنی بر عهده پیامبر صلّی الله علیه و آله «ما حُمِّلَ» یعنی ابلاغ رسالت «وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ» یعنی گردن نهادن. «إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً» یعنی وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به کاری فرمان دهد؛ اما از برای بزرگداشت از خداوند نیز نام برده تا آگاه سازد که فرمان حضرت صلّی الله علیه و آله همان فرمان خداوند است. گفته­اند این آیه درباره زینب بنت جحش، دختر عمه پیامبر صلّی الله علیه و آله ، یعنی دختر أمیمه بنت عبدالمطلب نازل شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را برای زید بن حارثه خواستگاری کرد اما او و برادرش عبدالله سر باز زدند؛ نیز گفته شده درباره امّ کلثوم بنت عقبه نازل شده است. «وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ»(4)

{که خود را [داوطلبانه] به پیامبر بخشید.} و پیامبر صلّی الله علیه و آله او را به عقد زید درآورد. «أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ» یعنی چنین نیست که پیرامون کارشان خودشان بخواهند اختیاری بکنند، بلکه بایست اختیارشان را پیرو اختیار خداوند و رسولش قرار دهند. «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ» یعنی چهره­هایشان همچون گوشتی که بر آتش کباب می­شود از این رو به آن رو می­شود، و یا از حالتی به حالت دیگر درمی­آید. «لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ» یعنی از پاداش کرده­های آنان چیزی نمی­کاهد؛ فعل «یَلِتْکُمْ» از «لاتَ لیتاً» برگرفته شده که به معنای «کاستن» است. در «یُحَادُّونَ» نیز «محادّة» به معنای مخالفت و ضدیّت است و در «شَاقُّوا» «مشاقّة» به معنای مخالفت و دشمنی.

روایات

روایت1.

کافی: از ابی اسحاق نحوی روایت شده که وی گفت: خدمت امام جعفر صادق علیه السلام رسیدم و از ایشان شنیدم که فرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبرش را بر اساس محبت خود تربیت کرد و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(5)

{و راستی که تو را خویی والاست.} سپس امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(6)

ص: 3

وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (1) ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ فَوَّضَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ فَوَ اللَّهِ لَنُحِبُّکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ خَیْراً فِی خِلَافِ أَمْرِنَا (2).

الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمٍ مِثْلَهُ (3).

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.}

و باز فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(1)

{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} سپس پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله امر را به حضرت علی علیه السلام تفویض کرد و او را امین خود نهاد و شما سر سپردید و مردم انکار کردند؛ به خدا سوگند ما شما را بر این دوست می­داریم که چون ما سخن گفتیم سخن بگویید و چون ما دم فرو بستیم دم فرو بندید. ما واسطه میان شما و خداوند عزّ و جلّ هستیم. خداوند در خلاف امر ما برای هیچ کس خیری ننهاده است(2).

از عاصم نیز همانند این حدیث روایت شده است(3).

روایت2.

کافی: از زُراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ امر آفریدگان خود را به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد تا ببیند اطاعت آنان چگونه است، «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(4) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.}(5).

از ثعلبه نیز همانند این حدیث روایت شده است(6)،

همچنین در بصائر الدرجات از ابن عبد الجبار(7).

روایت3.

کافی: از فُضَیل بن یسار روایت شده که وی گفت: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام به یکی از یاران قیس ماصر می­فرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند؛ چون تربیت را از برای حضرتش تمام گرداند فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(8)

{و راستی که تو را خویی است والا.} سپس امر دین و امت را به ایشان تفویض کرد تا کار بندگان خدا را تدبیر کند؛ آن­گاه فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(9) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} رسول خدا صلّی الله علیه و آله ره­یافته و توفیق­مند و تأیید شده به روح القُدُس بود،

ص: 4

بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الصَّلَاةَ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ فَأَضَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الرَّکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِلَی الْمَغْرِبِ رَکْعَةً فَصَارَتْ عَدِیلَةَ الْفَرِیضَةِ لَا یَجُوزُ تَرْکُهُنَّ إِلَّا فِی سَفَرٍ وَ أَفْرَدَ الرَّکْعَةَ فِی الْمَغْرِبِ فَتَرَکَهَا قَائِمَةً فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فَصَارَتِ الْفَرِیضَةُ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً ثُمَّ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّوَافِلَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ رَکْعَةً مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ وَ الْفَرِیضَةُ وَ النَّافِلَةُ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ رَکْعَةً مِنْهَا رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ جَالِساً تُعَدُّ بِرَکْعَةٍ مَکَانَ الْوَتْرِ وَ فَرَضَ اللَّهُ فِی السَّنَةِ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْمَ شَعْبَانَ وَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْکِرَ مِنْ کُلِّ شَرَابٍ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ عَافَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْیَاءَ وَ کَرِهَهَا لَمْ یَنْهَ عَنْهَا نَهْیَ حَرَامٍ إِنَّمَا نَهَی عَنْهَا نَهْیَ عافة (2) (إِعَافَةٍ) وَ کَرَاهَةٍ ثُمَّ رَخَّصَ فِیهَا فَصَارَ الْأَخْذُ بِرُخَصِهِ وَاجِباً عَلَی الْعِبَادِ کَوُجُوبِ مَا یَأْخُذُونَ بِنَهْیِهِ وَ عَزَائِمِهِ وَ لَمْ یُرَخِّصْ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا نَهَاهُمْ عَنْهُ نَهْیَ حَرَامٍ وَ لَا فِیمَا أَمَرَ بِهِ أَمْرَ فَرْضٍ لَازِمٍ فَکَثِیرَ الْمُسْکِرِ مِنَ الْأَشْرِبَةِ نَهَاهُمْ عَنْهُ نَهْیَ حَرَامٍ لَمْ یُرَخِّصْ فِیهِ لِأَحَدٍ وَ لَمْ یُرَخِّصْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَحَدٍ تَقْصِیرَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ ضَمَّهُمَا إِلَی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ أَلْزَمَهُمْ ذَلِکَ إِلْزَاماً وَاجِباً لَمْ یُرَخِّصْ لِأَحَدٍ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا لِلْمُسَافِرِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یُرَخِّصَ مَا لَمْ یُرَخِّصْهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَافَقَ أَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَهْیُهُ نَهْیَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجَبَ عَلَی الْعِبَادِ التَّسْلِیمُ لَهُ کَالتَّسْلِیمِ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (4).

در راه تدبیر خلق هیچ لغزش و خطایی نداشت چه به آداب الهی تربیت شده بود. خداوند عزّ و جلّ دو رکعتْ دو رکعت، ده رکعت نماز واجب گردانید و رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو رکعت به دو رکعت و یک رکعت به نماز مغرب افزود و افزوده­های حضرت صلّی الله علیه و آله با واجبِ خداوند همسان گشت، چنان­که ترک آن­ها جز در سفر جایز نیست، مگر در نماز مغرب که به آن یک رکعت افزود و آن را چه در سفر و چه در حَضَر برجا گذاشت. خداوند عزّ و جلّ برای این همه به حضرت اجازه داد و این­چنین نماز واجب هفده رکعت گشت. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمازهای نافله را دو برابر نمازهای واجب، سی و چهار رکعت سنت نهاد و خداوند عزّ و جلّ برای این نیز به حضرت اجازه داد، این­گونه نماز واجب و مستحب پنجاه و یک رکعت شد که از آن جمله دو رکعت به­طور نشسته پس از عشا به جای نماز وتر است که یک رکعت به حساب می­آید. همچنین خداوند متعال روزه را در طول سال در ماه رمضان واجب ساخت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله روزه ماه شعبان و سه روز روزه از هر ماه را به عنوان سنت نهاد که دو برابر روزه واجب می­شود، و خداوند عزّ و جلّ برای این نیز به حضرت اجازه داد. باز خداوند عزّ و جلّ فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر نوشیدنیِ مست­کننده­ای را حرام گرداند، و خداوند برای این نیز به حضرت اجازه داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برخی چیزها خودداری نمود و آن­ها را مکروه داشت اما از آن­ها نهیِ تحریمی نکرد بلکه تنها از آن­ها نهی اعافه (نهی به خودداری) و نهی کراهتی کرد و درباره آن­ها رخصت داد؛ این­چنین در موارد مورد نظر حضرت صلّی الله علیه و آله اخذ به رخصت بر بندگان نیز واجب شد، به همان شکل که اخذ به نهی و غدقن در موارد مورد نظر پیامبر صلّی الله علیه و آله بر آنان واجب است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هم درباره چیزهایی که آن­ها را مورد نهی تحریمی قرار داد و هم درباره چیزهایی که آن­ها را مورد امر وجوبی و الزامی قرار داد هیچ رخصتی به بندگان نداد؛ از همین جهت بندگان را از بسیاری نوشیدنی­ها که مست کننده هستند نهی تحریمی کرد و به هیچ کس درباره آن نوشیدنی­ها رخصت نداد، همچنان­که درباره دو رکعتی که خودش به نمازهای واجب خداوند افزوده بود به هیچ کس رخصتِ تقصیر نداد بلکه بندگان را به­طور واجب بر آن­ها ملزم داشت و در مورد آن­ها برای هیچ کس رخصتی نگذاشت مگر برای مسافر؛ هیچ کس حق ندارد در مورد آن­چه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله رخصت نداده رخصت بگذارد. پس امر رسول خدا صلّی الله علیه و آله با امر خداوند عزّ و جلّ و نهی ایشان با نهی خداوند عزّ و جلّ همخوان گشته و بر بندگان واجب است که به حضرت صلّی الله علیه و آله سر بسپارند همچنان­که به خداوند تبارک و تعالی سر می­سپارند(1).

روایت4.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و وقتی ایشان را آن­چنان که می­خواست گرداند،

ص: 5

مَا أَرَادَ قَالَ (1) وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (2) فَفَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3) وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الْفَرَائِضَ (4) وَ لَمْ یَقْسِمْ لِلْجَدِّ شَیْئاً وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَطْعَمَهُ السُّدُسَ فَأَجَازَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لَهُ ذَلِکَ (5) وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هذا (6) عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (7).

یر، بصائر الدرجات الْحَجَّالُ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مِثْلَهُ (8).

فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(1) {و راستی که تو را خویی است والا.} آن­گاه دین خود را به حضرت تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(2) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند عزّ و جلّ سهم­های ارث را مقرّر گرداند و برای جدّ سهمی ننهاد، آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله یک­ششم از ارث را بهره جدّ قرار داد و خداوند عزّ و جلّ برای این به حضرت اجازه داد؛ این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(3) { این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} (4)

بصائر الدرجات: از محمد بن سنان نیز همانند این حدیث روایت شده است(5).

روایت5.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دیه چشم و دیه جان را وضع فرمود و نبیذ (شراب خرما) و هر مست­کننده دیگری را حرام کرد. مردی به امام علیه السلام عرض کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله بدون این­که در این باره دستوری آمده باشد این­ها را وضع کرد؟ امام علیه السلام فرمود: بله! تا کسانی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله اطاعت می­کنند از کسانی که از ایشان نافرمانی می­کنند مشخص شوند(6).

روایت6.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: نه! به خدا سوگند خداوند به هیچ یک از آفریدگان خود تفویضِ امر نکرد جز به رسول خود صلّی الله علیه و آله و امامان علیه السلام ، خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ»(7)

{ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی.} و این در مورد اوصیاء علیه السلام نیز جاری است(8).

روایت7.

ص: 6

عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَوَّمَهُ عَلَی مَا أَرَادَ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) فَمَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ فَقَدْ فَوَّضَهُ إِلَیْنَا (2).

کافی: از محمد بن حسن میثمی روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: خداوند عزّ و جلّ رسولش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد تا این­که ایشان را آن­چنان­که می­خواست استوار داشت، سپس امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} و خداوند هر آن­چه را به رسولش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد به ما تفویض کرده است(2).

روایت8.

کافی: از زید شحّام روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(3)

{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} پرسیدم. ایشان فرمود: خداوند به حضرت سلیمان علیه السلام مُلکی عظیم عطا فرمود، پس از آن این آیه را درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله جاری ساخت، پس ایشان حق یافت که هر چه خواست به هر که خواست عطا کند. خداوند چیزی برتر از آن­چه به حضرت سلیمان علیه السلام داده بوده به حضرت صلّی الله علیه و آله عطا فرمود زیرا که فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(4) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.}(5).

روایت9.

عیون أخبار الرضا علیه السلام : از یاسر خادم روایت شده که وی گفت: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: درباره تفویض چه می­فرمایید؟ ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی امر دینش را به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(6)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} اما آفرینش و رزق را نه. امام علیه السلام سپس فرمود: خداوند عزّ و جلّ «خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ»(7)

{آفریننده هر چیزی است.} او عزّ و جلّ می­فرماید: «الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(8) {خدا همان کسی است که شما را آفرید سپس به شما روزی بخشید آنگاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند منزه است او و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.} (9)

روایت10.

بصائر الدرجات: از قاسم بن محمد روایت شده که وی گفت: خداوند پیامبرش را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند و فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»(10)

{گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.} وقتی چنین شد خداوند نازل فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(11) {و راستی که تو را خویی والاست.} و امر دینش را به حضرت تفویض کرد و

ص: 7

أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ کَانَ یَضْمَنُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَیُجِیزُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ ذَکَرَ الْفَرَائِضَ فَلَمْ یَذْکُرِ الْجَدَّ فَأَطْعَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَهْماً فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرِهِ (2).

فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کننده­ای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. حضرت صلّی الله علیه و آله نزد خداوند بهشت را ضمانت می­کرد و خداوند این را از برای ایشان اجازه می­داد. خداوند سهم­های ارث را بیان فرمود اما برای جدّ چیزی بیان نکرد، آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهمی را بهره جدّ قرار داد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد، حال آن­که به هیچ یک از پیامبران خود جز حضرت صلّی الله علیه و آله تفویض امر نکرده بود(2).

روایت11.

بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد تا این­که وقتی ایشان را آن­چنان که می­خواست به پا داشت، به ایشان فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»(3) {گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.} وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنین کرد، خداوند ایشان را پاک گرداند و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(4) {و راستی که تو را خویی والاست.} سپس وقتی حضرت را پاک گرداند دین خود را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(5)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کننده­ای را حرام کرد و خداوند برای این به حضرت اجازه داد. خداوند حکم نماز را نازل فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله اوقات آن را تعیین کرد و خداوند برای این به حضرت اجازه داد(6).

روایت12.

الإختصاص، بصائر الدرجات: از فُضَیل بن یسار روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم: امیر مومنان علیه السلام با کسی که خَمر می­نوشید چه می­کرد؟ ایشان فرمود: او را حد می­زد. عرض کردم: اگر تکرار می­کرد؟ فرمود: او را حد می­زد. عرض کردم: اگر تکرار می­کرد؟ فرمود: برای بار سوم او را حد می­زد و اگر باز تکرار می­کرد او را می­کُشت. عرض کردم: با کسی که مست کننده می­نوشید چه می­کرد؟ فرمود: همانند همان. عرض کرئم: آیا کسی که نوشیدنی مست کننده بنوشد مانند کسی است که خَمر نوشیده؟ فرمود: «یکی است.» چون این بر من گران نمود امام علیه السلام به من فرمود: ای فضیل! این بر تو گران نیاید، خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را فقط «رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(7) {رحمتی برای جهانیان} برانگیخت و پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند، وقتی حضرت تربیت گشت امر را به ایشان تفویض نمود. این­چنین خداوند خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کننده­ای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند از برای مکه حُرمت نهاد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برای مدینه حُرمت نهاد

ص: 8

الْمَدِینَةَ فَأَجَازَ اللَّهُ کُلَّهُ لَهُ وَ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ مِنَ الصُّلْبِ فَأَطْعَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَدَّ فَأَجَازَ ذَلِکَ کُلَّهُ لَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا فُضَیْلُ حُرِّفَ وَ مَا حُرِّفَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (1).

و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند سهم­های ارث را مقرّر فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای جدّ نیز بهره نهاد و خداوند برای تمامی این­ موارد به ایشان اجازه داد. تحریف شد و این آیه تحریف نشد (و یا این آیه تحریف شد و چه تحریفی شد که مقصود تحریف معنایی آیه است ) : «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(1)

{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.}(2)

روایت13.

بصائر الدرجات: از عبدالله بن سنان نیز همانند این حدیث از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است(3).

روایت14.

بصائر الدرجات: از زُراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره اموری از نماز و دیات و سهم­های ارث و اموری همچون این­ها پرسیدم، ایشان فرمود: خداوند به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرده است(4).

روایت15.

بصائر الدرجات: از حمران نیز همانند این حدیث از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است(5).

روایت16.

بصائر الدرجات: از اسماعیل بن عبد العزیز روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: امر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله تفویض می­شد. خداوند تبارک و تعالی مُلک خود را به حضرت سلیمان علیه السلام تفویض نمود و فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(6)

{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} و به پیامبر خود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله تفویض امر نمود و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(7) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} راوی می­گوید: مردی عرض کرد: به رسول خدا صلّی الله علیه و آله فقط در کشاورزی و دامداری تفویض امر شده بوده! ناگاه امام علیه السلام خشمناک رو از آن مرد گرداند و فرمود: در همه چیز، به خدا سوگند در همه چیز(8).

روایت17.

بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را کاملا تربیت کرد و سپس امر را به ایشان تفویض نمود

ص: 9

إِلَیْهِ الْأَمْرَ وَ قَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) وَ کَانَ مِمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَرَائِضُ الصُّلْبِ وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَدِّ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ حَرَّمَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ (2).

و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} از جمله آن­چه که خداوند در کتاب خود به آن امر فرمود سهم­های ارث بود، رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای جدّ نیز سهم نهاد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند در کتاب خود فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کننده­ای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد(2).

روایت18.

بصائر الدرجات: از ثُمالی روایت شده که وی گفت: نزد امام محمد باقر علیه السلام این سخن خداوند به پیامبرش را قرائت کردم: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(3)

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} می­خواستم از امام علیه السلام درباره این آیه بپرسم که ایشان دو مرتبه فرمود: اختیار داشت. سپس فرمود: چگونه پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ اختیاری نداشت حال آن­که خداوند دینش را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(4)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} پس هر آن­چه رسول خدا صلّی الله علیه و آله حلال کرده آن حلال است و هر چه ایشان حرام کرده آن حرام است(5).

روایت19.

بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و وقتی حضرت صلّی الله علیه و آله تربیت شد به ایشان تفویض امر نمود. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(6)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} و نیز فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(7)

{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} در میان آن­چه خداوند در قرآن مقرر کرد سهم­های ارث بود، رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهم جدّ را نیز مقرر کرد و خداوند درباره امور بسیاری به ایشان اجازه داد. پس هر چه را رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرام کرده به منزله چیزی است که خداوند حرام کرده است(8).

ص: 10

إخواننا عن أبی جعفر علیه السلام مثله (1).

در بصائر الدرجات همانند این حدیث از امام محمد باقر علیه السلام باز روایت شده است(1).

روایت20.

بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند به هیچ پیامبری چیزی عطا نکرد جز آن­که آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود. خداوند به حضرت سلیمان علیه السلام فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(2)

{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} و به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(3)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} (4)

روایت21.

بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را پاک آفرید و سپس ایشان را تربیت فرمود تا این­که ایشان را آن­چنان­که می­خواست استوار داشت، آن­گاه امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(5)

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر نوشیدنی مست کننده­ای را حرام کرد، خداوند سهم­های ارث را مقرر کرد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به جدّ سهمی عطا کرد، و خداوند برای این به ایشان اجازه داد و نیز برای چیزهای دیگری از این دست(6).

روایت22.

تفسیر عیاشی: از جابر جُعفی روایت شده که وی گفت: نزد امام محمد باقر علیه السلام کلام خداوند عزّ و جلّ «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(7)

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} را قرائت کردم. ایشان فرمود: آری به خدا سوگند اختیار داشت و برای او در اختیار امور چیزی بود وچیزی وچیزی(اختیار زیادی داشت) و چنین نیست که تو پنداشته­ای. اما من اکنون تو را آگاه می­کنم: وقتی خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلّی الله علیه و آله امر کرد تا ولایت حضرت علی علیه السلام را آشکار سازد، پیامبر صلّی الله علیه و آله به دشمنی قوم خود با امام علیه السلام و شناختی که از آنان داشت اندیشید. این به خاطر همه ویژگی­های حضرت علی علیه السلام بود که خداوند با آن­ها ایشان را بر آنان برتری بخشیده بود؛ حضرت علی علیه السلام نخستین کسی بود که به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و به کسی که پیامبر صلّی الله علیه و آله را فرستاده بود ایمان آورد و بیش از همه مردم خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله را یاری کرد و بیش از همه آنان با دشمنان خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله جنگید و بیش از همه آنان با مخالفان خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله دشمن بود، خداوند به حضرت علی علیه السلام چنان دانشی عطا کرد که هیچ کس را یارای غلبه بر آن نبود

ص: 11

أَحَدٌ وَ مَنَاقِبَهُ الَّتِی لَا تُحْصَی شَرَفاً فَلَمَّا فَکَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ فِی هَذِهِ الْخِصَالِ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ عَلَیْهَا ضَاقَ عَنْ ذَلِکَ (1) فَأَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ شَیْ ءٌ إِنَّمَا الْأَمْرُ فِیهِ إِلَی اللَّهِ أَنْ یُصَیِّرَ عَلِیّاً علیه السلام وَصِیَّهُ وَ وَلِیَّ الْأَمْرِ بَعْدَهُ فَهَذَا عَنَی اللَّهُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ جَعَلَ مَا أَحَلَّ فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ قَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2).

و مناقبی به ایشان عنایت کرد که شرافتشان در حساب نمی­گنجد. پس چون پیامبر صلّی الله علیه و آله به دشمنی قوم خود با حضرت علیه السلام و حسدورزی آنان بر ایشان به خاطر این ویژگی­ها اندیشید، خاطرش رنجور شد. آن­گاه خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله خبر داد که ایشان در این امر هیچ اختیاری ندارد و این امر فقط به خداوند بازمی­گردد تا پیامبر صلّی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را وصیّ خود گردانَد و ایشان را پس از خود ولیّ امر گذارد، منظور خداوند این بود. چگونه پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ اختیاری در امر نداشت حال آن­که خداوند به ایشان تفویض امر کرد تا هر چه را ایشان حلال کرد آن حلال باشد و هر چه را حرام کرد آن حرام باشد؟ خداوند فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} (2)

روایت23.

تفسیر عیاشی: از جابر روایت شده که وی گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم این کلام خداوند متعال به پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تفسیر بفرما: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(3) {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} ایشان فرمود: خداوند این سخن را به سببی فرمود و از آن منظوری داشت. ای جابر! رسول خدا صلّی الله علیه و آله آزمند بود تا پس از خودش حضرت علی علیه السلام بر مردم ولیّ باشد حال آن­که در علم خداوند بر خلافِ خواسته رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود(4).جابر می­گوید: عرض کردم به این ترتیب آیه به چه معناست؟ امام علیه السلام فرمود: آری ، منظور خداوند از این که به رسولش صلّی الله علیه و آله فرمود: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» این بود که ای محمد! امر درباره علی علیه السلام یا غیر علی علیه السلام به من بازمی­گردد. ای محمد! مگر در آن­چه که از کتابم بر تو نازل کردم برایت تلاوت نکردم که «الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(5) {آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} تا آن­جا که «فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ»(6)

{تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.} این­چنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله امر را به خدا سپرد(7).

ص: 12

روایت24.

تفسیر عیاشی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند فرمود: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(1) {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} تا توبه آنان را بپذیری یا عذابشان کنی، چراکه آنان ستمکارند(2).

روایت25.

کشف الغمّة: از جابر روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتی خداوند آسمان­ها و زمین را آفرید آن­ها را فراخواند و آن­ها خداوند را اجابت کردند، آن­گاه نبوّت من و ولایت علی بن ابی طالب را به آن­ها عرضه داشت و آن­ها پذیرفتند، سپس خلق را آفرید و امر دین را به ما تفویض کرد، پس خوشبخت کسی است که از ما بهره­مند شود و نگون بخت کسی است که از ما بی­بهره گردد، حلالِ خداوند را ما حلال می­کنیم و حرامش را ما حرام می­سازیم(3).

می­گویم: بقیه اخبار تفویض و سخن در این باره ان شاء الله در کتاب امامت خواهد آمد.

روایت26.

علل الشرائع: از اَنََس روایت شده که وی گفت: مردی از بادیه نشینان نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و ما خوشمان می آمد که بادیه نشینی نزد پیامبر آمده و از آن حضرت سوال کند. عرض کرد: ای رسول خدا! کِی قیامت به پا می­شود؟ در آن دم هنگام وقت نماز شد. چون حضرت صلّی الله علیه و آله نمازش را به پایان رساند فرمود: کسی که درباره قیامت می­پرسید کجاست؟ عرض کرد: منم ای رسول خدا! فرمود: چه چیز برایش آماده کرده­ای؟ عرض کرد: به خدا سوگند اعمال زیادی از نماز و روزه برایش آماده نکرده­ام، اما من خدا و رسولش را دوست می­دارم. پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: انسان با کسی است که او را دوست می­دارد! انَس می­گوید: پس از اسلام هیچ­گاه ندیدم مسلمانان از چیزی بیشتر از این سخن شادمان شوند(4).

روایت27.

علل الشرائع: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: هیچ بنده­ای مومن نمی­گردد جز آن­گاه که مرا بیشتر از خودش دوست بدارد و خاندان مرا بیشتر از خاندان خودش دوست بدارد و ص: 13

أَهْلِی أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ أَهْلِهِ وَ یَکُونَ ذَاتِی أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ ذَاتِهِ (1).

اهل بیت مرا بیشتر از اهل بیت خودش دوست بدارد و ذات مرا بیشتر از ذات خودش دوست بدارد(1).

روایت28.

علل الشرائع: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردم، که نزد ایشان گرد آمده بودند، فرمود: خداوند را به خاطر آن­چه که از نعمت­هایش به شما عطا می­فرماید دوست بدارید و مرا به خاطر خداوند دوست بدارید و خاندان مرا به خاطر من دوست بدارید(2).

در باب ثواب دوست داشتن آل محمد صلّی الله علیه و آله اخبار بسیاری خواهد آمد.

روایت29.

الأمالی: امام سجاد علیه السلام از امام حسن و امام حسین علیهما السلام و ایشان از امام علی علیه السلام نقل کردند که ایشان فرمود: مردی از انصار نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! من تابِ دوری از شما را ندارم، وارد خانه­ام می­شوم و به یاد شما می­افتم، آن­گاه خانواده­ام را ترک می­کنم و به راه می­افتم تا به شما بنگرم، چراکه دوستتان می­دارم. به خاطرم افتاد که وقتی روز قیامت شد و شما به بهشت درآمدید و به اعلی علیّین فراز شدید من چگونه می­توانم به شما برسم ای رسول خدا ؟! آن­گاه نازل شد: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(3)

{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.} پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن مرد را فراخواند و این آیه را برایش قرائت فرمود و این مژده را به او داد(4).

ص: 14

باب چهاردهم: آداب معاشرت با پیامبر صلّی الله علیه و آله و ارج نهادن و احترام گذاشتن به ایشان در زمان حیات و پس از درگذشت حضرت

آیات

- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (1)

{جز این نیست که مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبرش گرویده اند و هنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کردند تا از وی کسب اجازه نکنند نمی روند در حقیقت کسانی که از تو کسب اجازه می کنند آنانند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای برخی از کارهایشان از تو اجازه خواستند به هر کس از آنان که خواستی اجازه ده و برایشان آمرزش بخواه که خدا آمرزنده مهربان است. خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضی از خودتان به بعضی [دیگر] قرار مدهید خدا می داند [چه] کسانی از شما دزدانه [از نزد او] می گریزند پس کسانی که از فرمان او تمرد می کنند بترسند که مبادا بلایی بدیشان رسد یا به عذابی دردناک گرفتار شوند.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً * إِن تُبْدُوا شَیْئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا * لَّا جُنَاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدًا * إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً * إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً * وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا * لَئِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا * مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا * سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا * یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیبًا * إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا * خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَّا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهًا * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً (2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه برای [خوردن] طعامی به شما اجازه داده شود [آن هم] بی آنکه در انتظار پخته شدن آن باشید ولی هنگامی که دعوت شدید داخل گردید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید بی آنکه سرگرم سخنی گردید این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند و چون از زنان [پیامبر] چیزی خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید این برای دلهای شما و دلهای آنان پاکیزه تر است و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است. اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعا خدا به هر چیزی داناست. بر زنان در مورد پدران و پسران و برادران و پسران برادران و پسران خواهران و زنان [همکیش] و بردگانشان گناهی نیست [که دیده شوند] و باید از خدا پروا بدارید که خدا همواره بر هر چیزی گواه است. خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید. بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است. و کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه مرتکب [عمل زشتی] شده باشند آزار می رسانند قطعا تهمت و گناهی آشکار به گردن گرفته اند. ای پیامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوششهای خود را بر خود فروتر گیرند این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند [به احتیاط] نزدیکتر است و خدا آمرزنده مهربان است. اگر منافقان و کسانی که در دلهایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه [از کارشان] باز نایستند تو را سخت بر آنان مسلط می کنیم تا جز [مدتی] اندک در همسایگی تو نپایند. از رحمت خدا دور گردیده و هر کجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد. در باره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنت خدا [جاری بوده] است و در سنت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت. مردم از تو در باره رستاخیز می پرسند بگو علم آن فقط نزد خداست و چه می دانی شاید رستاخیز نزدیک باشد. خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند می گویند ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم. و می گویند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند. پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ. ای کسانی که ایمان آورده اید مانند کسانی مباشید که موسی را [با اتهام خود] آزار دادند و خدا او را از آنچه گفتند مبرا ساخت و نزد خدا آبرومند بود.}

-إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً * لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا (3)

{[ای پیامبر] ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهنده ای فرستادیم. تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید.}

-یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا

ص: 15

لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ *إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ *إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ*وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1-5)

المجادلة: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ* إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ *یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ *أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»(7-12)

لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ * إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ * إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ * وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید و از خدا پروا بدارید که خدا شنوای داناست. ای کسانی که ایمان آورده اید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید

مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود. کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است. کسانی که تو را از پشت اتاقها [ی مسکونی تو] به فریاد می خوانند بیشترشان نمی فهمند. و اگر صبر کنند تا بر آنان درآیی مسلما برایشان بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است}

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ * أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ * إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (2)

{آیا ندانسته ای که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است می داند هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید زیرا خدا به هر چیزی داناست. آیا کسانی را که از نجوا منع شده بودند ندیدی که باز بدانچه از آن منع گردیده اند برمی گردند و با همدیگر به [منظور] گناه و تعدی و سرپیچی از پیامبر محرمانه گفتگو می کنند و چون به نزد تو آیند تو را بدانچه خدا به آن [شیوه] سلام نگفته سلام می دهند و در دلهای خود می گویند چرا به آنچه می گوییم خدا ما را عذاب نمی کند جهنم برای آنان کافی است در آن درمی آیند و چه بد سرانجامی است. ای کسانی که ایمان آورده اید چون با یکدیگر محرمانه گفتگو می کنید به [قصد] گناه و تعدی و نافرمانی پیامبر با همدیگر محرمانه گفتگو نکنید و به نیکوکاری و پرهیزگاری نجوا کنید و از خدایی که نزد او محشور خواهید گشت پروا دارید. چنان نجوایی صرفا از [القاآت] شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند و[لی] جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آنها نمی رساند و مؤمنان باید بر خدا اعتماد کنند. ای کسانی که ایمان آورده اید چون به شما گفته شود در مجالس جای باز کنید پس جای باز کنید تا خدا برای شما گشایش حاصل کند و چون گفته شود برخیزید پس برخیزید خدا [رتبه] کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه می کنید آگاه است. ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است. آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید و از خدا و پیامبر او فرمان برید و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}

تفسیر

بیضاوی می­گوید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ» یعنی کسانی که در ایمان کامل هستند «الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» از صمیم قلب­هایشان «وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ» همچون نماز جمعه و نمازهای اعیاد و جنگ­ها و مشورت در امور «لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ» تا آن­گاه که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله کسب اجازه کنند و حضرت به آنان اجازه دهد. این معیار برای کمال ایمان بدان جهت است که حضرت صلّی الله علیه و آله همچون ملاکی است برای صحّت ایمان و مشخصه­ای است برای جداسازی مخلص از منافق؛

ص: 16

فإن دیدنه التسلل (1) و الفرار و لتعظیم الجرم فی الذهاب عن مجلسه بغیر إذنه و لذلک أعاده مؤکدا علی أسلوب أبلغ فقال إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فإنه یفید أن المستأذن مؤمن لا محالة و أن الذاهب بغیر إذن لیس کذلک فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ ما یعرض لهم من المهام و فیه أیضا مبالغة و تضییق للأمر فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ تفویض للأمر إلی رأی الرسول صلی الله علیه و آله و استدل به علی أن بعض الأحکام مفوضة إلی رأیه و من منع ذلک قید المشیة بأن تکون تابعة لعلمه بصدقه و کأن المعنی فأذن لمن علمت أن له عذرا وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ بعد الإذن فإن الاستئذان و لو لعذر قصور لأنه تقدیم لأمر الدنیا علی أمر الدین إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ لفرطات العباد رَحِیمٌ بالتیسیر علیهم لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً لا تقیسوا دعاءه إیاکم علی دعاء بعضکم بعضا فی جواز الإعراض و المساهلة فی الإجابة و الرجوع بغیر إذن فإن المبادرة إلی إجابته واجبة و المراجعة بغیر إذنه محرمة و قیل لا تجعلوا نداءه و تسمیته کنداء بعضکم بعضا باسمه و رفع الصوت (2) و النداء وراء الحجرات و لکن بلقبه المعظم مثل یا نبی الله و یا رسول الله مع التوقیر و التواضع و خفض الصوت أو لا تجعلوا دعاءه علیکم کدعاء بعضکم علی بعض فلا تبالوا بسخطه فإنه مستجاب (3) أو لا تجعلوا دعاءه لله کدعاء صغیرکم کبیرکم یجیبه مرة و یرده أخری فإن دعاءه موجب (4) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ یتسللون قلیلا قلیلا من الجماعة و نظیر تسلل تدرج (5) لِواذاً ملاوذة بأن یستتر بعضهم ببعض حتی یخرج أو یلوذ بمن یؤذن له فینطلق معه کأنه تابعة و انتصابه علی الحال فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ بترک مقتضاه و یذهبون سمتا علی خلاف سمته و عن لتضمنه معنی الإعراض أو یصدون عن أمره دون المؤمنین من خالفه عن الأمر إذا صد عنه دونه و حذف المفعول لأن المقصود بیان المخالف عنه و الضمیر لله فإن الأمر

ص: 17

چراکه عادت منافق بر مخفیانه رفتن و گریختن است. برای این­که نشان دهد خروج از مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله بدون اجازه گرفتن از ایشان جرم بزرگی است این سخن را در اسلوبی بلیغ­تر باز تکرار می­کند و می­فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» این کلام افاده می­کند کسی که اجازه می­گیرد به حتم مومن است و کسی که بی اجازه می­رود این چنین نیست. «فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ» یعنی برای انجام کارهای مهمی که برایشان روی می­دهد؛ در این­جا مبالغه و محدود کردن موارد این امر وجود دارد. «فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ» این نمونه تفویض امر به رأی رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و بر آن استدلال می­کنند که برخی احکام به رأی حضرت تفویض شده است. اما کسانی که این را رد می­کنند مشیّت و صلاح­دید پیامبر صلّی الله علیه و آله را قیدی می­دانند که به آگاهی حضرت صلّی الله علیه و آله از صداقت شخص اجازه گیرنده وابسته است، بدین ترتیب معنا چنین می­شود: به هر کس که دانستی عذری دارد اجازه بده. «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ» یعنی پس از آن­که اجازه­اش دادی، زیرا اجازه خواستن برای ترک مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله حتی اگر به سبب عذری هم باشد نوعی قصور و کوتاهی است چون این کار مقدّم داشتن امر دنیا بر امر دین است. «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ» برای کوتاهی­های بندگان، «رَحِیمٌ» با آسان گرفتن بر بندگان. «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» خطاب پیامبر صلّی الله علیه و آله به شما را با خطاب خودتان به یکدیگر در باب مجاز بودن خودداری و اهمال در اجابت و بی اجازه برگشتن مقایسه نکنید، چراکه شتافتن به اجابت پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب است و برگشتن بدون اجازه ایشان حرام است. نیز گفته­اند یعنی صدا زدن و نام بردن از پیامبر صلّی الله علیه و آله را همانند آن که یکدیگر را به اسم صدا می­زنید و صدایتان را بلند می­کنید و یکدیگر را از پشت اتاق­ها ندا می­دهید ندانید، بلکه پیامبر صلّی الله علیه و آله را با لقب­های شریف ایشان، مانند ای پیامبر خدا و ای رسول خدا، آن هم با احترام و تواضع و صدای پایین خطاب کنید. و یا یعنی دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله علیه شما و نفرین ایشان بر شما را همچون دعای خودتان علیه یکدیگر ندانید که به خشم یکدیگر اهمیت نمی­دهید، چراکه دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله مستجاب است. و یا یعنی دعا و درخواست پیامبر صلّی الله علیه و آله به درگاه خداوند را همچون دعا و درخواست کوچکتان از بزرگتان ندانید که وی یک بار او را اجابت می­کند و یک بار نمی­کند، چراکه دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله مستجاب است. «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ» یعنی کسانی که اندک اندک مخفیانه از میان جمعیت می­گریزند و قدم به قدم خارج می­شوند. «لِواذاً» یعنی با پناه گرفتن به یکدیگر، این­گونه که پشت یکدیگر پنهان می­شوند تا خارج شوند یا به کسی که اجازه خروج دارد پناه می­گیرند و همراهش به راه می­افتند انگار که دنباله او هستند. این کلمه بنا بر حال بودن منصوب آمده است. «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» کسانی که آن­چه را پیامبر صلّی الله علیه و آله طلبیده ترک می­کنند و از سمت خلاف حضرت می­روند، در این­جا حرف «عَن» را آورده چون معنای اعراض و روگردانی می­دهد، و یا یعنی جلوی مومنان را در انجام امر حضرت می­گیرند که این از «خالفه عن الأمر» به معنای «جلوی کسی را در انجام کاری گرفتن» برگرفته می­شود، که در این تقریر، مفعول حذف شده زیرا مقصود بیان چیزی بوده که از آن جلوگیری می­شود، و ضمیر به اسم جلاله الله برمی­گردد

ص: 17

له حقیقة أو للرسول فإنه المقصود بالذکر أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ محنة فی الدنیا أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فی الآخرة. (1) و قال فی قوله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ أی إلا وقت أن یؤذن لکم أو إلا مأذونا لکم إِلی طَعامٍ متعلق بیؤذن لأنه متضمن معنی یدعی للإشعار بأنه لا یحسن الدخول علی الطعام من غیر دعوة و إن أذن کما أشعر به قوله غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ غیر منتظرین وقته أو إدراکه حال (2) من فاعل لا تدخلوا أو المجرور فی لکم و قرئ بالجر صفة لطعام وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا تفرقوا و لا تمکثوا و الآیة خطاب لقوم کانوا یتحینون طعام رسول الله صلی الله علیه و آله فیدخلون و یقعدون منتظرین لإدراکه مخصوصة بهم و بأمثالهم و إلا لما جاز لأحد أن یدخل بیوته بالإذن لغیر الطعام و لا اللبث بعد الطعام لمهم وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ بعضکم (3) بعضا أو لحدیث أهل البیت بالتسمع له إِنَّ ذلِکُمْ اللبث کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ لتضییق المنزل علیه و علی أهله و اشتغاله فی ما لا یعنیه فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ من إخراجکم بقوله وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ یعنی أن إخراجکم حق فینبغی أن لا یترک حیاء کما لم یترکه الله ترک الحیی فأمرکم بالخروج وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً شیئا ینتفع به فَسْئَلُوهُنَّ المتاع مِنْ وَراءِ حِجابٍ ستر ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ من الخواطر الشیطانیة وَ ما کانَ لَکُمْ و ما صح لکم أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ أن تفعلوا ما یکرهه وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً من بعد وفاته أو فراقه إِنَّ ذلِکُمْ یعنی إیذاءه و نکاح نسائه کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً ذنبا عظیما (4) إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً لنکاحهن علی ألسنتکم أَوْ تُخْفُوهُ فی صدورکم فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً فیعلم ذلک فیجازیکم به لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَ

ص: 18

چون امر در حقیقت از برای خداوند است و یا به رسول برمی­گردد چون مقصود از این سخن ایشان است. «أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ» محنتی در دنیا «أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» در آخرت(1).

وی درباره کلام حق تعالی می­گوید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» یعنی به جز هنگامی که به شما اجازه داده شده و یا به جز این­که به شما اجازه داده شده باشد. «إِلی طَعامٍ» متعلق به «یُؤْذَنَ» است زیرا متضمن معنایی است که می­فهماند ورود به طعام بدون دعوت نیکو نیست گرچه با اجازه باشد همچنان­که ادامه سخن می­فهماند: «غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ» یعنی بدون این­که منتظر هنگامش و یا آماده شدنش بوده باشید. این عبارت حال است برای فاعل «لا تَدْخُلُوا» و یا برای مجرور «لَکُمْ»، به جر نیز به عنوان صفت برای «طَعامٍ»خوانده شده است. «وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا» پراکنده شوید و بر جا نمانید. آیه خطاب به قومی است که منتظر وقت غذای رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­شدند، پس داخل می­آمدند و در انتظار می­نشستند تا غذا برای آنان و امثال آنان فراهم شود وگرنه برای هیچ کس مجاز نبود که با اجازه گرفتن برای امری جز غذا وارد خانه­های پیامبر شود و یا پس از غذا برای کاری بر جا بماند. «وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ» یعنی سرگرم سخن گفتن با یکدیگر و یا سرگرم شنیدن سخن اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله . «إِنَّ ذلِکُمْ» این برجا ماندن «کانَ یُؤْذِی النَّبِیَ» زیرا فضای خانه را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و خاندان ایشان تنگ می­کرد و حضرت را به اموری که به ایشان مربوط نبود مشغول می­کرد. «فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ» که شما را با سخن خود بیرون کند. «وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ» یعنی بیرون کردن شما یک حق است پس بایست از روی حیا کنار گذاشته نشود همچنان­که خداوند به خاطر حیا آن را کنار نگذاشته است و این­چنین به شما امر می­کند تا خارج شوید. «وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً» یعنی چیزی که از آن بهره­ای برده می­شود، «فَسْئَلُوهُنَ» آن متاع را «مِنْ وَراءِ حِجابٍ» از پشت پرده، «ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَ» در برابر اندیشه­های شیطانی «وَ ما کانَ لَکُمْ» برایتان صحیح نیست «أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» با کاری که پیامبر صلّی الله علیه و آله را خوش نمی­آید، «وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» پس از درگذشت حضرت یا فراق ایشان، «إِنَّ ذلِکُمْ» یعنی رنجاندن حضرت یا نکاح زنان ایشان «کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً» گناهی بزرگ است، «إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً» درباره نکاح با آنان چیزی بر زبان بیاورید «أَوْ تُخْفُوهُ» یا آن را در سینه­هایتان پنهان کنید «فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً» پس آن را می­داند و به خاطرش مجازاتتان می­کند. «لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَ

ص: 18

وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ استئناف لمن لا یجب الاحتجاب عنهم

روی أنه لما نزلت آیة الحجاب قال الآباء و الأبناء و الأقارب یا رسول الله أ و نکلمهن أیضا من وراء حجاب فنزلت.

و إنما لم یذکر العم و الخال لأنهما بمنزلة الوالدین و لذلک سمی العم أبا (1) أو لأنه کره ترک الاحتجاب منهما مخافة أن یصفا لأبنائهما وَ لا نِسائِهِنَّ و لا نساء المؤمنات (2) وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ من العبید و الإماء و قیل من الإماء خاصة وَ اتَّقِینَ اللَّهَ فیما أمرتن به إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً لا تخفی علیه خافیة. (3) إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ قال الطبرسی رحمه الله معناه أن الله یصلی علی النبی و یثنی علیه بالثناء الجمیل و یبجله بأعظم التبجیل و ملائکته یصلون علیه و یثنون علیه بأحسن الثناء و یدعون له بأزکی الدعاء یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً

قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ حَدَّثَنِی السُّدِّیُّ وَ حُمَیْدُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ بُرَیْدُ بْنُ أَبِی زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ کَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا السَّلَامُ عَلَیْکَ قَدْ عَرَفْنَاهُ کَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَیْکَ (4) قَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقُلْتُ کَیْفَ صَلَاةُ اللَّهِ عَلَی رَسُولِهِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ تَزْکِیَتُهُ لَهُ فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَی فَقُلْتُ قَدْ عَرَفْتُ صَلَاتَنَا عَلَیْهِ فَکَیْفَ التَّسْلِیمُ فَقَالَ هُوَ التَّسْلِیمُ لَهُ فِی الْأُمُورِ.

فعلی هذا یکون معنی قوله وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً انقادوا لأمره و ابذلوا الجهد فی

ص: 19

وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَ» آیه استئنافی است و سخن را درباره کسانی که در حضورشان حجاب واجب نیست آغاز می­کند.

روایت شده: وقتی آیه حجاب نازل شد پدران و پسران و نزدیکان عرض کردند: ای رسول خدا آیا ما نیز باید از پشت پرده با زنان سخن بگوییم؟ آن­گاه این سخن نازل شد.

عمو و دایی را ذکر نکرده زیرا این دو به منزله پدر هستند و از همین رو عمو پدر نامیده شده است(1).

و یا بدان جهت که ترک حجاب از عمو و دایی را خوش نداشته تا مبادا آن دو برای پسرانشان تعریف کنند. «وَ لا نِسائِهِنَ» یعنی زنان مومن «وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَ» یعنی بردگان و کنیزان، نیز گفته شده فقط کنیزان. «وَ اتَّقِینَ اللَّهَ» در آن­چه به شما فرمان داده شده، «إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً» هیچ پنهانی بر خداوند پنهان نیست(2).

طبرسی می­گوید: معنای «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ» این است که خداوند بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود می­فرستد و او را به زیبایی می­ستاید و به نیکی بزرگ می­دارد، و فرشتگانش نیز بر او درود می­فرستند و با بهترین ستایش­ها او را می­ستایند و برایش بهترین دعاها را می­کنند «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً».

از کعب بن عُجره روایت شده که وی گفت: وقتی این آیه نازل شد عرض کردیم: ای رسول خدا! پیشتر سلام بر شما را آموخته بودیم، صلوات و درود بر شما چگونه است؟ حضرت فرمود: بگویید: خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست همچنان­که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی، به راستی که تو ستوده و شکوهمندی، و بر محمد و آل محمد برکت فرست همچنان­که بر ابراهیم و آل ابراهیم برکت فرستادی، به راستی که تو ستوده و شکوهمندی.

از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این آیه پرسیدم و عرض کردم درود خدا بر رسولش صلّی الله علیه و آله چگونه است؟ امام علیه السلام فرمود: ای ابا محمد! به پاکی یاد کردن از او در آسمان­های بالاست. عرض کردم: درود فرستادنمان بر ایشان را دانسته­ام اما تسلیم چگونه است؟ فرمود: تسلیم ایشان بودن در همه امور.

بر این اساس کلام حق تعالی «وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» یعنی به امر او گردن نهید و در راه اطاعت از او

ص: 19

طاعته و جمیع ما یأمرکم به و قیل معناه سلموا علیه بالدعاء أی قولوا السلام علیک یا رسول الله.

إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قیل هم المنافقون و الکافرون و الذین وصفوا الله بما لا یلیق به و کذبوا رسله و کذبوا علیه (1) و إن الله عز و جل لا یلحقه أذی و لکن لما کانت مخالفة الأمر فیما بیننا تسمی إیذاء خوطبنا بما نتعارفه (2) و قیل معناه یؤذون رسول الله فقدم ذکر الله علی وجه التعظیم إذ جعل أذی رسوله أذی له تشریفا له و تکریما لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ أی یبعدهم الله من رحمته و یحل بهم وبال نقمته بحرمان زیادات الهدی فی الدنیا و الخلود فی النار فی الآخرة وَ أَعَدَّ لَهُمْ فی الآخرة عَذاباً مُهِیناً أی مذلا و لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی أی لا تؤذوا محمدا کما آذی بنو إسرائیل موسی علیه السلام. (3) أقول قد مضی إیذاؤهم موسی علیه السلام فی کتاب النبوة.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ تُعَزِّرُوهُ أی تنصروه بالسیف و اللسان و الهاء تعود إلی النبی صلی الله علیه و آله وَ تُوَقِّرُوهُ أی تعظموه و تبجلوه وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا أی تصلوا لله بالغدوة و العشی (4) و کثیر من القراء اختاروا الوقف علی وَ تُوَقِّرُوهُ لاختلاف الضمیر فیه و فیما بعده و قیل وَ تُعَزِّرُوهُ أی و تنصروا الله وَ تُوَقِّرُوهُ أی و تعظموه و تطیعوه فتکون الکنایات متفقة (5)

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا نَزَلَتْ فِی وَفْدِ تَمِیمٍ وَ هُمْ عُطَارِدُ بْنُ حَاجِبِ بْنِ زُرَارَةَ فِی أَشْرَافٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ مِنْهُمُ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ وَ الزِّبْرِقَانُ بْنُ بَدْرٍ وَ عَمْرُو بْنُ الْأَهْتَمِ وَ قَیْسُ بْنُ عَاصِمٍ فِی وَفْدٍ عَظِیمٍ فَلَمَّا دَخَلُوا الْمَسْجِدَ نَادَوْا

ص: 20

و اطاعت از همه آن­چه که به شما امر کرده بکوشید. نیز گفته­اند یعنی با دعا بر او سلام بفرستید یعنی بگویید: سلام بر تو ای رسول خدا.

«إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» گفته­اند اینان منافقان و کافران هستند و نیز کسانی که خدا را به آن­چه که سزاوارش نیست وصف می­کنند و فرستادگانش را تکذیب می­کنند و بر او دروغ می­بندند. به خداوند عزّ و جلّ آزاری نمی­رسد اما چون مخالفت در کار در میان ما آزار نامیده می­شود ما به کلامی که برایمان متعارف است خطاب شده­ایم. نیز گفته­اند معنایش این است که «رسول خدا صلّی الله علیه و آله را آزار می­کنند» و نام خداوند از روی بزرگداشت و تعظیم پیامبر صلّی الله علیه و آله مقدم آمده است بدین­گونه که خداوند آزار رسولش را آزار خودش عنوان کرده تا این ارج و کرامتی از برای پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد. «لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» یعنی خداوند آنان را از رحمت خود دور می­دارد و با محروم کردن آنان از فزونی هدایت در دنیا و جاوان شدنشان در آتش دوزخ در آخرت، گزند عذابش را بر آنان فرود می­آورد. «وَ أَعَدَّ لَهُمْ» در آخرت «عَذاباً مُهِیناً» یعنی خفت­بار، «لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی» یعنی همچنان­که بنی اسرائیل حضرت موسی علیه السلام را آزار کردند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را آزار نکنید(1).

می­گویم: وصف آزار بنی اسرائیل به حضرت موسی علیه السلام در کتاب نبوت گذشت.

وی درباره کلام حق تعالی می­گوید: «وَ تُعَزِّرُوهُ» یعنی او را با شمشیر و زبان یاری کنید، ضمیر «ه» به پیامبر صلّی الله علیه و آله بازمی­گردد. «وَ تُوَقِّرُوهُ» یعنی او را بزرگ دارید و ارج نهید. «وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» یعنی از برای خداوند در شامگاهان و بامدادان نماز بگزارید. بسیاری از قرّاء وقف بر «وَ تُوَقِّرُوهُ» را برگزیده­ اند زیرا ضمیر در آن با ضمیر در بعد از آن تفاوت دارد. نیز گفته شده: «وَ تُعَزِّرُوهُ» یعنی خدا را یاری کنید «وَ تُوَقِّرُوهُ» یعنی خدا را بزرگ دارید و از او اطاعت کنید، این­گونه کنایات هماهنگ می­شود(2).

وی می­گوبد: کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا» درباره هیئتی از بنی تمیم نازل شد، یعنی عُطارد بن حاجب بن زراره در میان چندی از اشراف بنی تمیم از جمله اقرع بن حابس و زبرقان بن بدر و عمرو بن اهتم و قیس بن عاصم که هیئتی بزرگ بودند. آنان وقتی وارد مسجد شدند از پشت اتاق­ها رسول خدا صلّی الله علیه و آله را چنین ندا دادند

ص: 20

رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَنِ اخْرُجْ إِلَیْنَا یَا مُحَمَّدُ فَآذَی ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالُوا جِئْنَاکَ لِنُفَاخِرُکَ فَأْذَنْ لِشَاعِرِنَا وَ خَطِیبِنَا قَالَ أَذِنْتُ فَقَامَ عُطَارِدُ بْنُ حَاجِبٍ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مُلُوکاً الَّذِی لَهُ الْفَضْلُ عَلَیْنَا وَ الَّذِی وَهَبَ لَنَا أَمْوَالًا عِظَاماً نَفْعَلُ بِهَا الْمَعْرُوفَ وَ جَعَلَنَا أَعَزَّ أَهْلِ الْمَشْرِقِ وَ أَکْثَرَ عَدَداً وَ عُدَّةً فَمَنْ مِثْلُنَا فِی النَّاسِ فَمَنْ فَاخَرَنَا فَلْیَعُدَّ مِثْلَ مَا عَدَدْنَا وَ لَوْ شِئْنَا لَأَکْثَرْنَا مِنَ الْکَلَامِ وَ لَکِنَّا نَسْتَحْیِی مِنَ الْإِکْثَارِ ثُمَّ جَلَسَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ قُمْ فَأَجِبْهُ فَقَامَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ خَلْقَةً وَ قَضَی فِیهِ أَمْرَهُ (1) وَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ عِلْمَهُ وَ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ قَطُّ إِلَّا مِنْ فَضْلِهِ ثُمَّ کَانَ مِنْ فَضْلِهِ أَنْ جَعَلَنَا مُلُوکاً وَ اصْطَفَی مِنْ خَیْرِ خَلْقِهِ رَسُولًا أَکْرَمَهُ نَسَباً (2) وَ أَصْدَقَهُ حَدِیثاً وَ أَفْضَلَهُ حَسَباً فَأَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی خَلْقِهِ فَکَانَ خِیَرَةَ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ ثُمَّ دَعَا النَّاسَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ فَآمَنَ بِهِ الْمُهَاجِرُونَ مِنْ قَوْمِهِ وَ ذَوِی رَحِمِهِ أَکْرَمُ النَّاسِ أَحْسَاباً وَ أَحْسَنُهُمْ وُجُوهاً فَکَانَ (3) أَوَّلَ الْخَلْقِ إِجَابَةً وَ اسْتَجَابَ لِلَّهِ حِینَ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4) (نَحْنُ) فَنَحْنُ أَنْصَارُ رَسُولِ اللَّهِ وَ رِدْؤُهُ نُقَاتِلُ النَّاسَ حَتَّی یُؤْمِنُوا فَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَنَعَ مَالَهُ وَ دَمَهُ وَ مَنْ نَکَثَ جَاهَدْنَاهُ فِی اللَّهِ أَبَداً وَ کَانَ قَتْلُهُ عَلَیْنَا یَسِیراً أَقُولُ هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ ثُمَّ قَامَ الزِّبْرِقَانُ بْنُ بَدْرٍ یُنْشِدُ وَ أَجَابَهُ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ فَلَمَّا فَرَغَ حَسَّانُ مِنْ قَوْلِهِ قَالَ الْأَقْرَعُ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ خَطِیبُهُ أَخْطَبُ مِنْ خَطِیبِنَا وَ شَاعِرُهُ أَشْعَرُ مِنْ شَاعِرِنَا وَ

ص: 21

که ای محمد نزد ما بیرون آی! این برخورد رسول خدا صلّی الله علیه و آله را رنجاند. حضرت نزدشان آمد. عرض کردند: ما نزد تو آمده­ایم تا با تو مفاخره کنیم، اجازه بده تا شاعر ما و خطیب ما سخن گوید. فرمود: اجازه می­دهم. آن­گاه عطارد بن حاجب برخاست و گفت: حمد و سپاس خدایی را که ما را مَلِک گرداند، اوست که بر ما برتری دارد، او به ما مال و منالی هنگفت عطا فرمود و ما با عطای او کارهای نیک می­کنیم، او ما را در میان اهل مشرق عزیزترین و پُرشمارترین و مجهزترین قرار داد، در میان مردم چه کسی همانند ماست؟! هر که با ما مفاخره می­کند بایست همانند آن­چه را ما برشمردیم برشمارد گرچه اگر می­خواستیم بر سخن می­افزودیم اما از زیاده گویی آزرم داریم. او این گفت و نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ثابت بن قیس بن شمّاس فرمود: برخیز و او را پاسخ ده. او برخاست و گفت: حمد و سپاس خدایی را که آسمان­ها و زمین را آفرید آفریدنی و امر خود را در آن­ها جاری گرداند، کرسیّ او دانشش را در بر گرفته و هر چیز که هست از فضل اوست، همچنان­که از فضلش ما را مَلِک گرداند و از میان نیک­ترین بندگانش رسولی را برگزید که گرامی­ترین نَسَب و راست­ترین سخن و والاترین تبار را داشت، آن­گاه کتابی بر او نازل فرمود و او را بر خلق خود امین گرداند، پس او برگزیده خداوند بر جهانیان بود که از آن پس مردم را سوی ایمان به خدا فراخواند، از میان قوم او مهاجران و خویشاوندانش به او ایمان آوردند که در میان مردم والاترین تبار و نیک­ترین وجهه را داشتند، او – یعنی حضرت علی علیه السلام – نخستین کسی بود که از میان خلق اجابت کرد و وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله فراخواندش خداوند را اجابت گفت، و اما ما، ما انصار و پشتیبان رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستیم که با مردمان می­جنگیده­ایم تا ایمان بیاورند، هر کس به خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله ایمان آورد جان و مالش را در امان داشته و هر کس پیمان بشکند تا ابد در راه خدا با او جهاد می­کنیم و البته هلاکت او بر ما آسان است، این را می­گویم و از خداوند برای مردان و زنان باایمان آمرزش می­طلبم، و السلام علیکم. آن­گاه زبرقان بن بدر برخاست و شعری سرود و سپس حسّان بن ثابت پاسخش را گفت. چون حسّان سخن به پایان رسانید اقرع گفت: راستی که این مرد هم خطیبش از خطیب ما خطیب­تر است و هم شاعرش از شاعر ما شاعرتر!

ص: 21

أَصْوَاتُهُمْ أَعْلَی مِنْ أَصْوَاتِنَا فَلَمَّا فَرَغُوا أَجَازَهُمْ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَحْسَنَ جَوَائِزَهُمْ وَ أَسْلَمُوا عَنِ ابْنِ إِسْحَاقَ وَ قِیلَ إِنَّهُمْ نَاسٌ مِنْ بَنِی الْعَنْبَرِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصَابَ مِنْ ذَرَارِیِّهِمْ فَأَقْبَلُوا فِی فِدَائِهِمْ فَقَدِمُوا الْمَدِینَةَ وَ دَخَلُوا الْمَسْجِدَ وَ عَجَّلُوا أَنْ یَخْرُجَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ إِلَیْنَا- عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ.

بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بین الیدین عبارة عن الأمام و معناه لا تقطعوا أمرا دون الله و رسوله و لا تعجلوا به و قدم هاهنا بمعنی تقدم و هو لازم و قیل معناه لا تمکنوا أحدا یمشی أمام رسول الله صلی الله علیه و آله بل کونوا تبعا له و أخروا أقوالکم و أفعالکم عن قوله و فعله و قال الحسن نزل فی قوم ذبحوا الأضحیة قبل العید فأمرهم رسول الله صلی الله علیه و آله بالإعادة و قال ابن عباس نهوا أن یتکلموا قبل کلامه أی إذا کنتم جالسین فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله فسئل عن مسألة فلا تسبقوه بالجواب حتی یجیب النبی صلی الله علیه و آله أولا و قیل معناه لا تسبقوه بقول و لا فعل حتی یأمرکم به و الأولی حمل الآیة علی الجمیع لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ لأن فیه أحد شیئین إما نوع استخفاف به فهو الکفر و إما سوء الأدب فهو خلاف التعظیم المأمور به وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ أی غضوا أصواتکم عند مخاطبتکم إیاه و فی مجلسه فإنه لیس مثلکم إذ یجب تعظیمه و توقیره من کل وجه و قیل معناه لا تقولوا له یا محمد کما یخاطب بعضکم بعضا بل خاطبوه بالتعظیم و التبجیل و قولوا یا رسول الله أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ أی کراهة أن تحبط أو لئلا تحبط وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ أنکم أحبطتم أعمالکم بجهر صوتکم علی صوته و ترک تعظیمه إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أی یخفضون أصواتهم فی مجلسه إجلالا له أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی أی اختبرها فأخلصها للتقوی و قیل معناه أنه علم خلوص نیاتهم و قیل معناه عاملهم معاملة المختبر بما تعبدهم به من هذه العبادة فخلصوا علی الاختبار کما یخلص جید الذهب بالنار لَهُمْ مَغْفِرَةٌ من الله لذنوبهم وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ علی طاعاتهم إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ و هم

ص: 22

آوای اینان از آوای ما برتر است! وقتی مجلس را به پایان رساندند رسول خدا صلّی الله علیه و آله هدایایی نیک به آنان داد و آنان اسلام آوردند. این به روایتی از ابن اسحاق بود. همچنین گفته­اند که آنان گروهی از بنی عنبر بودند که پیامبر صلّی الله علیه و آله چندی از فرزندانشان را در اسارت داشت. آنان راهی شدند تا فدیه آزادی اسیران را بدهند. به مدینه آمدند و وارد مسجد شدند و با عجله خواستار خروج پیامبر صلّی الله علیه و آله سوی خود شدند، پس شروع کردند بگویند: ای محمد نزد ما بیرون آی! و این به روایتی از ابن عباس بود.

«بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِه» عبارت «بین یدین» به معنای روبرو است و معنای آیه این است که جلوتر از خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله امری را سپری نکنید و در آن شتاب نورزید. در این­جا « قدّمَ » به معنای «تقدّمَ » و لازم است. نیز گفته­اند معنایش این است که مگذارید کسی جلوتر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله راه برود بلکه دنباله­رو او باشید و گفتار و کردارتان را پشت گفتار و کردار او بیاورید. حسن گفته: این آیه درباره قومی نازل شد که پیش از عید قربانی کردند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان دستور داد تا دوباره قربانی کنند. این عباس گفته: مردم را از این نهی کرده که قبل از سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن بگویند، یعنی اگر در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودید و سوالی پرسیده شد، در پاسخ دادن از پیامبر صلّی الله علیه و آله پیشی نگیرید تا ابتدا ایشان پاسخ بدهد. نیز گفته­اند معنایش این است که در هیچ سخن و هیچ کاری از او پیشی نگیرید تا آن­گاه که او به شما دستور دهد. معنای نخست همه این­ها را می­رساند. «لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» چراکه در این کار یکی از این دو نهفته: یا نوعی کوچک­شمردن حضرت که این کفر است و یا بی ادبی که این نیز بر خلاف امری است که درباره احترام به حضرت به شما داده شده. «وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ» یعنی هنگام سخن گفتن با حضرت و در مجلس ایشان صدایتان را پایین بیاورید چراکه او همانند شما نیست و احترام و بزرگداشت او از هر جهت واجب است. و گفته­اند یعنی به او نگویید «ای محمد» آن­چنان که یکدیگر را صدا می­زنید، بلکه با احترام و ارج او را صدا بزنید و بگویید «ای رسول خدا» «أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ» یعنی از روی جلوگیری از باطل شدن و یا برای این­که باطل نشود، «وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» که با بلند کردن صدایتان بر صدای حضرت و ترک احترام ایشان اعمالتان را باطل کرده­اید. «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ» یعنی صدایشان را در مجلس حضرت برای احترام گذاشتن به ایشان پایین می­آورند، «أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی» یعنی دل­هایشان را آزموده و از برای پرهیزگاری خالص گردانده . نیز گفته­اند یعنی خلوص نیت دل­هایشان را دانسته. و باز گفته شده یعنی با آنان رفتاری از روی آزمایش کرد تا آنان را در عبادت بیازماید و آنان از این آزمون سربلند و بی ریا بیرون آمدند همچنان­ که طلای ناب با آتش خالص می­شود، «لَهُمْ مَغْفِرَةٌ» از سوی خداوند برای گناهانشان وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ» به خاطر طاعاتشان «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ»

ص: 22

الجفاة من بنی تمیم لم یعلموا فی أی حجرة هو فکانوا یطوفون علی الحجرات و ینادونه أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ إذ لم یعرفوا مقدار النبی صلی الله علیه و آله و لا ما استحقه من التوقیر فهم بمنزلة البهائم وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ من أن ینادوک من وراء الحجرات. (1) قوله تعالی مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ قال البیضاوی ما یقع من تناجی ثلاثة و یجوز أن یقدر مضاف أو یأول نجوی بمتناجین و یجعل ثلاثة صفة لها إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ إلا إن الله یجعلهم أربعة من حیث إنه یشارکهم فی الاطلاع علیها وَ لا خَمْسَةٍ و لا نجوی خمسة إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ و تخصیص العددین إما لخصوص الواقعة فإن الآیة نزلت فی تناجی المنافقین أو لأن الله وتر یحب الوتر و الثلاثة أول الأوتار أو لأن التشاور لا بد له من اثنین یکونان کالمتنازعین و ثالث یتوسط بینهما وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ و لا أقل مما ذکر کالواحد و الاثنین وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ یعلم ما یجری بینهم أَیْنَ ما کانُوا فإن علمه بالأشیاء لیس لقرب مکانی حتی یتفاوت باختلاف الأمکنة ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ تفضیحا لهم و تقریرا لما یستحقونه من الجزاء. (2) و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی نزلت فی الیهود و المنافقین إنهم کانوا یتناجون فیما بینهم دون المؤمنین و ینظرون إلی المؤمنین و یتغامزون بأعینهم فإذا رأی المؤمنون نجواهم قالوا ما نراهم إلا و قد بلغهم عن أقربائنا و إخواننا الذین خرجوا فی السرایا قتل أو مصیبة أو هزیمة فیقع ذلک فی قلوبهم و یحزنهم فلما طال ذلک شکوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأمرهم أن لا یتناجوا دون المسلمین فلم ینتهوا عن ذلک و عادوا إلی مناجاتهم فنزلت الآیة وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ فی مخالفة الرسول و هو قوله وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ و ذلک أنه نهاهم عن النجوی فعصوه (3) أو یوصی بعضهم بعضا بترک أمر الرسول و المعصیة له وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ و ذلک أن الیهود کانوا یأتون

ص: 23

یعنی گستاخان بنی تمیم که نمی­دانستند حضرت در کدام اتاق است و از این رو دور اتاق­ها می­چرخیدند و حضرت را صدا می­زدند، «أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» چراکه آنان قدر و منزلت پیامبر صلّی الله علیه و آله و احترامی را که برای ایشان بایسته بود درنیافته بودند و گویی همچون چهارپا بودند، «وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ» برایشان بهتر از این بود که تو را از پشت اتاق­ها صدا بزنند(1).

بیضاوی درباره کلام خداوند متعال می­گوید: «مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ» یعنی نجوای سه نفری، و می­توان مضاف را در تقدیر یا تأویل به «متناجین» یعنی نجواکنندگان حمل کرد تا «ثلاثة» برایش صفت شود. «إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ» جز این­که خداوند چهارمینِ آن­هاست چراکه خداوند در آگاهی از نجوایشان با آنان مشارکت دارد، «وَ لا خَمْسَةٍ» و نه نجوای پنج نفری «إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ» تخصیص این دو عدد یا برای خصوصیت رویداد است چراکه آیه درباره نجوای منافقان نازل شده، و یا چون خداوند فرد است فردیت را دوست می­دارد و سه را آورده که نخستین عدد فرد است و یا بدین خاطر که تبادل نظر ناگزیر میان دو نفر است که همچون دو متنازع هستند و سومی میانشان داوری می­کند. «وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ» و چه کمتر از آن­چه گفته شد مانند یک و دو «وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ» و چه بیشتر خداوند آن­چه میانشان جریان دارد را می­داند، «أَیْنَ ما کانُوا» چون علم خداوند از امور به سبب نزدیکیِ مکانی نیست که با اختلاف مکانی تغییر کند، «ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ» تا مایه رسوایی­شان گردد و تاییدی باشد بر مجازاتی که مستحقش هستند(2).

طبرسی درباره کلام خداوند متعال می­گوید: آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی» درباره یهودیان و منافقان نازل شد. آن­ها میان خود پشت سر مومنان مخفیانه نجوا می­کردند و به مومنان می­نگریستند و با چشم به یکدیگر علامت می­دادند. وقتی مومنان نجوا کردنشان را دیدند گفتند اینان به چیزی نمی­اندیشند جز این­که خویشان و برادران ما در جنگ­هایشان با آن­ها موجب مرگ و مصیبت و دردسرشان شده­اند. این مومنان را می­آزرد و غمگین­شان می­کرد. چون این کار ادامه یافت ، نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکایت کردند. حضرت به آنان دستور داد تا درباره مسلمانان مخفیانه نجوا نکنند، اما آنان دست از این کار نکشیدند و باز به نجواهای مخفیانه خود ادامه دادند. آن­گاه نازل شد: «وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» در راستای مخالفت با رسول خدا صلّی الله علیه و آله ؛ کاری که خداوند از آن چنین تعبیر فرمود: «وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ» چراکه حضرت آنان را از این نجوا منع کرد اما سرپیچی کردند، و یا به یکدیگر سفارش کردند که دستور رسول خدا صلّی الله علیه و آله را واگذارید و از او سرپیچی کنید. «وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ» از این قرار که یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله می­آمدند

ص: 23

النبی صلی الله علیه و آله فیقولون السام علیک و السام الموت و هم یوهمونه أنهم یقولون السلام علیک و کان النبی صلی الله علیه و آله یرد علی من قال ذلک و یقول و علیک وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ أی یقول بعضهم لبعض لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ أی لو کان هذا نبیا فهلا یعذبنا الله و لا یستجیب له فینا قوله علیکم (1) حَسْبُهُمْ أی کافیهم جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها یوم القیامة و یحترقون فیها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ أی فبئس المرجع و المآل جهنم وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی أی بأفعال الخیر و الطاعة و اتقاء معاصی (2) الله إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ یعنی نجوی المنافقین و الکفار لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا بتوهمهم أنها فی نکبة أصابتهم وَ لَیْسَ الشیطان أو التناجی بِضارِّهِمْ أی المؤمنین (3) شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أی بعلم الله و قیل بأمر الله لأن سببه بأمره و هو الجهاد إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا

قَالَ قَتَادَةُ کَانُوا یَتَنَافَسُونَ فِی مَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا رَأَوْا مَنْ جَاءَهُمْ مُقْبِلًا ضَنُّوا بِمَجَالِسِهِمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ یَفْسَحَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ قَالَ الْمُقَاتِلَانِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصُّفَّةِ وَ فِی الْمَکَانِ ضِیقٌ وَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکْرِمُ أَهْلَ بَدْرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَجَاءَ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ فِیهِمْ ثَابِتُ بْنُ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ وَ قَدْ سَبَقُوا فِی الْمَجْلِسِ فَقَامُوا حِیَالَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَرَدَّ عَلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَلَّمُوا عَلَی الْقَوْمِ بَعْدَ ذَلِکَ فَرَدُّوا عَلَیْهِمْ فَقَامُوا عَلَی أَرْجُلِهِمْ یَنْظُرُونَ إِلَی الْقَوْمِ فَلَمْ یَفْسَحُوا لَهُمْ (4) فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ بَدْرٍ قُمْ یَا فُلَانُ قُمْ یَا فُلَانُ بِقَدْرِ النَّفَرِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی مَنْ أُقِیمَ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ عُرِفَ الْکَرَاهِیَةُ فِی وُجُوهِهِمْ وَ قَالَ الْمُنَافِقُونَ لِلْمُسْلِمِینَ أَ لَسْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ صَاحِبَکُمْ یَعْدِلُ بَیْنَ النَّاسِ فَوَ اللَّهِ مَا عَدَلَ عَلَی هَؤُلَاءِ إِنَ

ص: 24

و می­گفتند: «السام علیک» و سام یعنی مرگ. آنان این را می­گفتند و به خیال حضرت می­انداختند که دارند می­گویند «السلام علیک». اما پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ به کسی که چنین می­گفت می­فرمود: «و علیک» یعنی و بر تو. «وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ» یعنی به یکدیگر می­گفتند «لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ» یعنی اگر این مرد پیامبر است پس چرا خداوند ما را عذاب نمی­کند و اگر به ما می­گوید «و بر شما» چرا این سخنش را مستجاب نمی­کند؟! «حَسْبُهُمْ» یعنی این برایشان کافی است: «جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها» در روز قیامت به دوزخ درآیند و در آن­جا می­سوزند، «فَبِئْسَ الْمَصِیرُ» یعنی چه بد بازگشتگاه و سرانجامی است دوزخ! «وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی» یعنی به قصد کارهای نیک و اطاعت و پرهیز از معصیت خداوند، «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ» یعنی نجوای منافقان و کافران، «لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا» چون به خیالشان می­انداخت که درباره ضربه زدن به آن­هاست، «وَ لَیْسَ» شیطان یا نجوای مخفیانه «بِضارِّهِمْ» یعنی به ضرر مومنان، «شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» یعنی به علم خدا، نیز گفته­اند یعنی به امر خدا زیرا سبب این رویداد همانا امر خداست که همان جهاد باشد. «إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا»

قتاده می­گوید: آنان در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله چشم و همچشمی می­کردند، وقتی می­دیدند کسی دارد می­آید در محل­های نشستن­شان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بخل می­ورزیدند. از این رو خداوند به آنان امر فرمود تا برای یکدیگر جا باز کنند. مقاتلان (مقاتل بن سلیمان و مقاتل بن حیان) می گویند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز جمعه در صفه بود و جا تنگ بود. حضرت صلّی الله علیه و آله پیوسته مهاجران و انصاری را که اهل بدر بودند تکریم می­کرد. آن روز گروهی از اهل بدر که ثابت بن قیس بن شمّاس نیز در میانشان بود از راه رسیدند، جلوی مجلس رفتند و پیش روی پیامبر صلّی الله علیه و آله ایستادند و عرض کردند: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای پیامبر! پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز جواب سلامشان را داد. سپس بر قوم سلام کردند و قوم نیز جوابشان را دادند. آنان روی پا ایستادند و به مردم نگریستند اما آنان برای ایشان جا باز نکردند. این بر پیامبر صلّی الله علیه و آله گران آمد و به مهاجران و انصاری که اهل بدر نبودند و کنار حضرت نشسته بودند فرمود: ای فلان و ای فلان برخیزید. یعنی به تعداد آن اهل بدری که روبروی حضرت ایستاده بودند. این بر کسانی که از جا بلند شدند گران آمد و ناخشنودی در چهره­هایشان هویدا شد. در آن دم منافقان به مسلمانان گفتند: «این شما نبودید که می­پنداشتید رفیقتان میان مردم به عدالت رفتار می­کند؟! به خدا سوگند که با اینان به عدالت رفتار نکرد!

ص: 24

قَوْماً أَخَذُوا مَجَالِسَهُمْ وَ أَحَبُّوا الْقُرْبَ مِنْ نَبِیِّهِمْ فَأَقَامَهُمْ وَ أَجْلَسَ مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ مُقَامَهُمْ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ.

و التفسح التوسع فی المجالس هو مجلس النبی صلی الله علیه و آله و قیل مجالس الذکر کلها فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ أی فتوسعوا یوسع الله مجالسکم فی الجنة وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا ارتفعوا و قوموا و وسعوا علی إخوانکم فَانْشُزُوا أی فافعلوا ذلک و قیل معناه و إذا قیل لکم انهضوا إلی الصلاة و الجهاد و عمل الخیر فَانْشُزُوا و لا تقصروا و إذا قیل لکم ارتفعوا فی المجلس و توسعوا للداخل فافعلوا أو إذا نودی للصلاة فانهضوا و قیل وردت فی قوم کانوا یطلبون (1) المکث عنده صلی الله علیه و آله فیکون کل واحد منهم یحب أن یکون آخر خارج فأمرهم الله أن یقوموا إذا قیل لهم انشزوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ قال ابن عباس یرفع الله الذین أوتوا العلم من المؤمنین علی الذین لم یؤتوا العلم درجات و قیل معناه لکی یرفع الله الذین آمنوا منکم بطاعتهم لرسول الله صلی الله علیه و آله درجة و الذین أوتوا العلم بفضل علمهم و سابقتهم درجات فی الجنة و قیل درجات فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله فأمره الله سبحانه أن یقرب العلماء من نفسه فوق المؤمنین الذین لا یعلمون لیتبین (2) فضل العلماء علی غیرهم إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً أی إذا ساررتم الرسول فقدموا قبل أن تساروه صدقة و أراد بذلک تعظیم النبی صلی الله علیه و آله و أن یکون ذلک سببا لأن یتصدقوا فیؤجروا و تخفیفا عنه صلی الله علیه و آله قال المفسرون فلما نهوا عن المناجاة حتی یتصدقوا ضن (3) کثیر من الناس فکفوا عن المسألة (4) فلم یناجه أحد إلا علی بن أبی طالب علیهما السلام قال مجاهد و ما کان إلا ساعة و قال مقاتل کان ذلک لیال (لیالی) عشرا (5) ثم نسخت بما بعدها و کانت الصدقة مفوضة إلیهم غیر مقدرة (6)

ص: 25

عده­ای سر جای خود نشسته بودند و از نزدیکی به پیامبرشان لذت می­بردند اما او آن­ها را بلند کرد و کسانی را که دیر آمده بودند جایشان نشاند.» آن­گاه این آیه نازل شد. (پایان روایت قتاده)

«تفسّح» یعنی جا باز کردن در مجالس که همان مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، و گفته شده همه مجالس را منظور دارد. «فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» یعنی جا باز کنید که خداوند جایتان را در بهشت باز می­کند. «وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا» بلند شوید و برخیزید و برای برادرانتان جا باز کنید «فَانْشُزُوا» یعنی این کار را بکنید، نیز گفته­اند یعنی وقتی به شما گفته شد سوی نماز و جهاد و کار نیک برخیزید «فَانْشُزُوا» و کوتاهی نکنید، یا هنگامی که به شما گفته شد از جا برخیزید و برای کسی که وارد شده جا باز کنید چنین کنید، یا وقتی سوی نماز ندا دادند برخیزید. نیز گفته­اند این درباره قومی است که در کنار حضرت صلّی الله علیه و آله درنگ می­کردند و هر یک از آنان دوست می­داشت آخرین نفر باشد که می­رود، پس خدا به آنان دستور داد که برخیزند و فرمود: «فَانْشُزُوا». «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» ابن عباس گفته: یعنی خداوند مومنان دانشمند را چندین درجه بر کسانی که دانش ندارند بلند می­گرداند. نیز گفته­اند یعنی خداوند در بهشت مومنانِ شما را به خاطر اطاعت از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درجه­ای بلند می­گرداند و مومنان دانشمند را به خاطر فضیلت دانش و سبقتشان چند درجه بلند می­ گرداند، و گفته­اند یعنی چندین درجه در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله ، پس خداوند متعال به پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور داده دانشمندان را بیشتر از کسانی که دانش ندارند به خود نزدیک سازد تا برتری دانشمندان بر دیگران را آشکار سازد. «إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» یعنی هرگاه با پیامبر صلّی الله علیه و آله محرمانه سخن می­گویید پیش از آن­که گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید. از این سخن بزرگداشت پیامبر صلّی الله علیه و آله را اراده کرده و خواسته این کار سبب شود آنان صدقه دهند تا پاداش گیرند و نیز موجب آسودگی پیامبر صلّی الله علیه و آله شود. مفسران گفته­اند وقتی مردم تا آن­گاه که صدقه دهند از نجوای با پیامبر صلّی الله علیه و آله منع شدند، بسیاری از مردم بخل ورزیدند و از این کار دست کشیدند، این­چنین هیچ کس با حضرت نجوا نکرد مگر علی بن ابی طالب علیه السلام . مجاهد گفته: این حکم فقط ساعتی بر جا ماند. مقاتل گفته: این حکم ده شب بر جا ماند و سپس در ادامه نسخ شد و اختیار صدقه به آنان سپرده شد و دیگر واجب نبود(1).

ص: 25

وَ قَالَ الْبَیْضَاوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ آیَةً مَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ غَیْرِی کَانَ لِی دِینَارٌ فَصَرَفْتُهُ فَکُنْتُ إِذَا نَاجَیْتُهُ تَصَدَّقْتُ بِدِرْهَمٍ.

ذلِکَ أی التصدق خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ أی لأنفسکم من الریبة و حب المال و هو یشعر بالندبیة لکن قوله فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ أی لمن لم یجد حیث رخص لنفی المناجاة بلا تصدق أدل علی الوجوب أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ أ خفتم الفقر من تقدیم الصدقة أو أ خفتم التقدیر لما یعدکم الشیطان علیه من الفقر فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ بأن رخص لکم أن لا تفعلوه و فیه إشعار بأن إشفاقهم ذنب تجاوز الله عنه لما رأی منهم مما قام مقام توبتهم و إذ علی بابها و قیل بمعنی إذا أو إن (1).

بیضاوی از امام علی علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: همانا در کتاب خدا آیه­ای هست که هیچ کس جز من به آن عمل نکرد، دیناری داشتم که آن را خُرد کردم و هرگاه با پیامبر صلّی الله علیه و آله نجوا کردم یک درهمش را صدقه دادم.

«ذلِکَ» یعنی صدقه دادن «خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ» برای جان­هایتان تا از شک و مال دوستی پاک شود که این­ها نشان دهنده استحباب است. «فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» در حق کسی که چیزی برای صدقه دادن نیافته است، به طوری که برای نفی نجوا بدون صدقه دلالت بیشتری بر وجوب دارد. «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ» آیا در دادن صدقه از فقر ترسیدید؟ یا چون شیطان درباره فقر به شما هشدار می­داد از تقدیر ترسیدید؟ «فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ» بدین سان که اجازه داد به حکم عمل نکنید. این مفهومی را می­رساند که ترس آنان گناهی بود که خداوند از آن درمی­گذرد زیرا از آنان چیزی دید که برایشان به جای توبه بود. «إِذْ» به معنای خود به کار رفته، نیز گفته شده به معنای «إذا» و یا «إن» آمده است(1).

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام خداوند متعال «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» تا آن­جا که می­فرماید «حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ» می­گوید: این آیه درباره قومی نازل شده که هرگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای امری از امور آنان را گرد می­آورد تا پی مأموریتی که در نظر داشت یا جنگی که روی داده بود بفرستد، بدون این که از حضرت اجازه بگیرند پراکنده می­شدند. خداوند عزّ و جلّ آنان را از این کار نهی فرمود. آیه «فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ» درباره حنظلة بن ابی عامر نازل شد. از این قرار که او در شبی که صبحش جنگ اُحد بود ازدواج کرد و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله اجازه خواست تا نزد همسرش بماند. آن­گاه خداوند این آیه را نازل فرمود. این چنین او نزد همسرش ماند تا این­که صبح شد و او جنب بود، اما در جنگ حضور یافت و شهید شد. آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: دیدم فرشتگان حنظله را با آب باران در ظرفی سیمین میان آسمان و زمین غسل می­دادند. این­گونه او «غسیل الملائکه» یعنی غسل شده فرشتگان نامیده شد. «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» می­فرماید آن­چنان که یکدیگر را صدا می­زنید رسول خدا صلّی الله علیه و آله را صدا نزنید. سپس فرمود «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ» یعنی مصیبت «أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» یعنی کشته شدن.

در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: کلام حق تعالی «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ

ص: 26

الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً یَقُولُ لَا تَقُولُوا یَا مُحَمَّدُ وَ لَا یَا أَبَا الْقَاسِمِ وَ لَکِنْ قُولُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَیْ یَعْصُونَ أَمْرَهُ (1).

الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» می­فرماید نگویید «ای محمد» و نه «ای ابو القاسم» بلکه بگویید «ای پیامبر خدا» و «ای رسول خدا»، خداوند فرمود: «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» یعنی کسانی که از امر پیامبر صلّی الله علیه و آله سرپیچی می­کنند(1).

روایت2.

تفسیر قمی: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ» وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله با زینب بنت جحش ازدواج کرد چون او را دوست می­داشت ولیمه داد و اصحاب خود را دعوت کرد. اصحاب حضرت وقتی غذا را خوردند دوست داشتند نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله به صحبت بنشینند اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست داشت با زینب خلوت کند. آن­گاه خداوند نازل کرد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» چراکه آنان بدون اجازه وارد می­شدند، بنابراین خداوند فرمود: «إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» تا آن­جا که «مِنْ وَراءِ حِجابٍ». نیز حق تعالی فرمود: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» این آیه از آن رو نازل شد که وقتی خداوند نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»(2) {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} و زنان پیغمبر صلّی الله علیه و آله را بر مسلمانان حرام کرد طلحه خشمگین شد و گفت: محمد زنانش را بر ما حرام می­کند حال آن­که خودش با زنان ما ازدواج می­کند؟ وقتی خداوند محمد را میراند به میان خلخال­های زنانش می­شتابیم همان­گونه که او به میان خلخال­های زنان ما شتافت. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» تا آن­جا که «کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً»، سپس به عده شناخته شده­ای اجازه داد تا بدون اجازه نزد زنان بروند و فرمود: «لا جُناحَ عَلَیْهِنَ» تا آن­جا که «عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً». سپس از فضیلت پیامبرش صلّی الله علیه و آله نزد خود سخن گفت و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ» إتا آن­جا که «تَسْلِیماً» امام علیه السلام فرمود: درود خدا بر پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد کردن از حضرت به پاکی است و نیز ستایش او از وی، و درود فرشتگان مدح آنان از حضرت است، و درود مردم دعای آنان برای حضرت و نیز تصدیق و اقرار به فضیلت ایشان، و کلام حق تعالی «وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» یعنی با پذیرش ولایت و آن­چه که حضرت آورده تسلیم ایشان شوید. کلام حق تعالی «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» درباره کسانی نازل شد که حق امیر مومنان علیه السلام را غصب کردند و حق حضرت فاطمه سلام الله علیها را ربودند و ایشان را آزردند، کسی را که پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره­اش فرمود هر که او را در زمان حیات من بیازارد همچون کسی است که او را پس از درگذشت من بیازارد و هر کس او را پس از مرگ من بیازارد همچون کسی است که او را در زمان حیات من بیازارد و هر کس او را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد خداوند را آزرده است(3).

این همان

ص: 26

قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ الْآیَةَ (1).

کلام خداوند متعال است که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ».(1)

روایت3.

تفسیر قمی: آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا» درباره هیئتی از بنی تمیم نازل شد. آنان وقتی سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند پشت در اتاق حضرت ایستادند و ندا دادند: ای محمد نزد ما بیرون آی! و وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیرون آمد پیشاپیش حضرت به راه افتادند و وقتی با حضرت سخن گفتند صدایشان را بر صدای ایشان بلند کردند و می­گفتند: ای محمد! ای محمد! درباره فلان چه می­گویی؟ درباره فلان چه می­گویی؟ درست همان­گونه که با یکدیگر سخن می­گفتند. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» تا آن­جا که «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ» یعنی بنی تمیم(2).

روایت4.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی می­گوید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ» اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزد ایشان می­آمدند و از حضرت می­خواستند تا برای آنان از خداوند درخواست کند. آنان چیزی می­خواستند که برایشان روا نبود. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ» آنان وقتی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­آمدند به ایشان می­گفتند: «أَنعم صباحاً» یعنی (صبح به خیر) و یا «أنعم مساءً» (عصر به خیر) و این تحیت اهل جاهلیت بود. پس خداوند نازل فرمود: «وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ» و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان فرمود خداوند به جای این تحیتی که می­گویید سخنی بهتر برایمان گذارده و آن «السلام علیکم» تحیت اهل بهشت است. و مقصود از این که حق تعالی فرمود: «فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» این است که: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد مسجد می­شد مردم برای ایشان به پا می­خاستند. خداوند آنان را از این که برخیزند نهی کرد و فرمود: «فَافْسَحُوا» یعنی برای حضرت جا باز کنید، «وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا» یعنی وقتی گفت برخیزید برخیزید. و سخن خداوند که فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» یعنی وقتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درخواستی کردید پیش از درخواستتان صدقه بدهید که این برای رفع نیازهایتان کارسازتر است. اما این کار را هیچ کس نکرد جز امیر مومنان علیه السلام ، ایشان دیناری صدقه داد و ده بار با رسول خدا صلّی الله علیه و آله نجوا کرد(3).

روایت5.

تفسیر قمی: از ابی بصیر روایت شده

ص: 26

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً قَالَ قَدَّمَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً ثُمَّ نَسَخَتْهَا قَوْلُهُ (1) أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ (2).

که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» پرسیدم. ایشان فرمود: علی بن ابی طالب پیش از نجوای خود با پیامبر صلّی الله علیه و آله صدقه داد. سپس این سخن حق تعالی آن سخن را نسخ کرد: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ».(1)

روایت6.

تفسیر قمی: از مُجاهد روایت شده که وی گفت: حضرت علی علیه السلام فرمود: همانا در کتاب خدا آیه­ای هست که نه پیش از من کسی به آن عمل کرده و نه پس از من نیز کسی به آن عمل می­کند. آن آیه نجوی است، من دیناری داشتم که آن را به ده درهم فروختم، آن­گاه پیش از هر نجوایی که با پیامبر صلّی الله علیه و آله کردم درهمی را صدقه دادم. آن­گاه این آیه آن آیه را نسخ کرد: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ» تا آن­جا که «وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ».(2)

روایت7.

تفسیر قمی: از سلیمان بن خالد روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال پرسیدم و عرض کردم: «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ» فرمود: نفر دوم. عرض کردم: «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ» فرمود: فلانی و فلانی و ابو فلان که امین آنان بود در آن هنگام که گرد آمدند و وارد کعبه شدند و میان خود نوشته­ای نگاشتند که اگر محمد درگذشت دیگر هرگز امر به آنان بازنگردد(3).

روایت8.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: هر کس برایش چهار پسر به دنیا آمد و بر هیچ یک از آن­ها نام مرا نگذاشت به من جفا کرده است(4).

ص: 29

روایت9.

کافی: از ابو هارون مولای (وابسته و هم پیمان) آل جعده روایت شده که وی گفت: در مدینه با امام جعفر صادق علیه السلام همنشین بودم. چند روزی مرا ندید. سپس من نزد ایشان رفتم، به من فرمود: چند روزی تو را ندیدم ای ابو هارون! عرض کردم: پسری برایم به دنیا آمد. فرمود: خداوند در او برایت برکت نهد، چه نامی بر او نهادی؟ عرض کردم: او را محمد نامیدم. ناگاه حضرت در حالی که گونه سوی زمین می­برد فرمود: محمد محمد محمد. و نزدیک بود گونه مبارکش بر زمین بساید. سپس فرمود: جان من و فرزندانم و مادرم و پدرم و همه اهل زمین فدای رسول خدا صلّی الله علیه و آله ! به پسرت دشنام مده و او را نزن و به او بد نکن و بدان که هیچ خانه­ای بر زمین نام محمد را در بر نگرفته جز آن­که هر روز تقدیس می­شود(1).

روایت10.

کافی: از صفوان روایت شده که وی گفت: نزد امام رضا علیه السلام بودم که ناگاه حضرت عطسه کرد. به ایشان عرض کردم: درود خدا بر شما باد. باز عطسه کرد. عرض کردم: درود خدا بر شما باد. باز عطسه کرد. عرض کردم: درود خدا بر شما باد. سپس عرض کردم: فدایتان شوم! وقتی کسی مثل شما عطسه کرد به همچنان که دیگران می­گویند بگوییم «یرحمک الله» (خدا رحمتت کند) یا همچنان که خود می­گوییم به او بگوییم؟ فرمود: همچنان که خود می­گوییم؛ مگر نمی­گویی درود خدا بر محمد و خاندان محمد؟ عرض کردم: بله می­گویم. فرمود: مگر نمی­گویی خداوندا بر محمد و خاندان محمد رحمت فرست؟ عرض کردم: بله می­گویم. فرمود: خداوند بر او درود و رحمت فرستاده است، درود ما بر او رحمت و قربتی برای خودمان است(2).

روایت11.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هرگاه نام پیامبر صلّی الله علیه و آله آورده شد بسیار بر او درود فرستید چراکه هر کس یک درود بر پیامبر صلّی الله علیه و آله بفرستد خداوند در میان هزار صف از فرشتگان هزار درود بر او می­فرستد و چون خداوند و فرشتگانش بر بنده خدا درود فرستاده­اند همه آن­چه خداوند آفریده بر او درود می­فرستند، پس هر که چنین آرزویی نداشته باشد به راستی که نادان و مغرور است

ص: 30

قَدْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ (1).

و خداوند و رسول او صلّی الله علیه و آله و اهل بیتش علیهم السلام از او بیزارند(1).

روایت12.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: هر که در حضورش نام من آورده شود و او فراموش کند که بر من درود بفرستد خداوند راه او را سوی بهشت بیراهه می­گرداند(2).

روایت13.

کافی: در روایت محمد بن مسلم از امام محمد باقر علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی در باب درگذشت امام حسن علیه السلام آمده که ایشان فرمود: وقتی بر پیکر پاک حضرت علیه السلام نماز خوانده شد ایشان را بر دوش آوردند و به مسجد درآوردند. چون ایشان را بر مزار رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستاندند این خبر را به عایشه رساندند و به او گفتند: آنان حسن بن علی علیه السلام را آورده­اند تا کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به خاک بسپارند. . او روی استر زین کرده ای نشست و با شتاب بیرون شد واو نخستین زنی بود که پس از اسلام بر زین نشست. آن­گاه آمد و ایستاد و گفت: پسرتان را از خانه من دور کنید! هیچ چیز در آن به خاک سپرده نمی­شود و نباید پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله دریده شود . امام حسین علیه السلام به او فرمود: پیشتر تو با پدرت پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دریدی و به خانه حضرتش کسی را درآوردی که ایشان دوست نداشت نزدیک او باشد، خداوند در این باره از تو بازخواست خواهد کرد ای عایشه! برادر من به من دستور داد تا او را نزد پدرش رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیاورم تا عهدش با او تازه شود. بدان که برادرم بیش از همگان خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله را می­شناخت و او به تأویل کتاب خدا داناتر از آن بود که پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بدرد، چراکه خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» اما تو بدون اجازه رسول خدا صلّی الله علیه و آله مردانی را به خانه ایشان آوردی، خداوند عزّ و جلّ فرموده: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» اما به جان خودم سوگند تو برای پدرت و فاروقش کنار گوش رسول خدا صلّی الله علیه و آله کلنگ­ها زدی، خداوند عزّ و جلّ فرموده: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی» به جان خودم سوگند پدر تو و فاروقش با نزدیک کردن (جسد) خودشان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را آزار دادند و حق او را در آنچه خداوند بر زبان رسولش به آنان فرموده بود رعایت نکردند: خداوند آن­چه را برای مومنان در حال حیاتشان حرام کرده پس از مرگشان نیز حرام کرده است. ای عایشه!

ص: 31

لَوْ کَانَ هَذَا الَّذِی کَرِهْتِیهِ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ علیه السلام عِنْدَ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا جَائِزاً فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَیُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ مَعْطِسُکِ (1).

أقول: سیأتی أخبار الصلاة علیه صلی الله علیه و آله فی کتاب الدعاء و آداب الزیارة فی کتاب المزار و عدم الإشراف علی قبره صلی الله علیه و آله و سائر الآداب فی سائر أبواب الکتاب لا سیما فی أحوال زوجاته صلی الله علیه و آله.

به خدا سوگند اگر خاکسپاری حسن علیه السلام نزد پدرش، که تو خوش نمی­داری، در آن­چه که میان ما و خداوند است جایز می­بود می­دیدی که او این­جا به خاک سپرده می­شد گرچه علی رغم میل تو باشد.

می­گویم: اخبار درود فرستادن بر پیامبر صلّی الله علیه و آله در کتاب دعا و آداب زیارت ایشان در کتاب مزار خواهد آمد و اخبار عدم اشراف بر مزار پیامبر صلّی الله علیه و آله و بقیه آداب در این باره در دیگر ابواب کتاب خواهد آمد به ویژه در بیان احوال همسران حضرت صلّی الله علیه و آله .

روایت14.

قاضی در الشفاء در بیان عادت صحابه در احترام به پیامبر صلّی الله علیه و آله از اُسامة بن شریک روایت کرده که وی می­گوید: نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدم و دیدم اصحاب حضرت چنان بی حرکت گرد ایشان نشسته­اند که انگار روی سرهایشان پرنده نشسته است.

عُروَة بن مسعود گفته وقتی قریشیان در «عام القضیّة» او را به سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­فرستند، او از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتار بسیاری در بزرگداشت حضرت می­بیند. از آن جمله: هرگاه او وضو می­گرفت آنان چنان سوی قطره­های وضویش می­شتافتند که نزدیک بود یکدیگر را بکشند، هرگاه آب دهان و سینه­اش را خارج می­کرد آنان با دستانشان آن آب را برمی­داشتند و به چهره­ها و بدن­های خود می­کشیدند، هرگاه تار مویی از او می­افتاد آنان به سوی آن مو می­شتافتند، هرگاه دستوری به آنان می­داد در انجامش از هم پیشی می­گرفتند، وقتی سخن می­گفت صدایشان را نزد او پایین می­آوردند، از روی احترام به او خیره نمی­شدند. وقتی او نزد قریشیان برمی­گرد می­گوید: ای قریشیان! من نزد کسری در قلمروش و نزد قیصر در قلمروش و نزد نجاشی در قلمروش رفته­ام اما به خدا سوگند هرگز هیچ پادشاهی را ندیده­ام که در میان قومش همانند محمد در میان یارانش باشد.

و از انس روایت شده: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دیدم که سلمانی داشت موهایش را کوتاه می­کرد. اصحاب حضرت صلّی الله علیه و آله گرد ایشان را گرفته بودند و هر آن­چه از موهایش می­ریخت در دست مردی قرار می­گرفت.

و در روایت قَیله آمده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دیدم که که در حالت چمپاتمه نشسته بود از هیبت حضرت و عظمت ایشان از بیم به خود لرزیدم.

و در روایت مُغیره آمده: اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله با ناخن­هایشان در خانه ایشان را می­زدند.

و بَراء بن عازب گفته: می­خواستم از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره موضوعی سوال کنم اما از هیبت حضرت صلّی الله علیه و آله سال­ها آن را به تاخیر انداختم. بدان که حرمت و احترام و بزرگداشت پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از درگذشت حضرت همچون زمان حیات ایشان لازم است و آن به هنگامی است که از حضرت صلّی الله علیه و آله و یا از حدیث و سنت ایشان یاد شود و یا سخن از اسم و سیرت ایشان شنیده شود و یا تعاملی با خاندان و عترت ایشان صورت گیرد و تعظیم اهل بیت و صحابه پیامبر نیز لازم است .

از ابن حمید روایت شده: منصور در مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله داشت با مالک بحث می­کرد. مالک به او گفت:

ص: 32

لَهُ مَالِکٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَا تَرْفَعْ صَوْتَکَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ قَوْماً فَقَالَ لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ الْآیَةَ وَ مَدَحَ قَوْماً فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ الْآیَةَ وَ ذَمَّ قَوْماً فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ (1) وَ إِنَّ حُرْمَتَهُ مَیِّتاً کَحُرْمَتِهِ حَیّاً.

وَ قَالَ مُصْعَبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ مَالِکٌ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَرَی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ کَانَ کَثِیرَ الدُّعَابَةِ وَ َ التَّبَسُّمِ فَإِذَا ذُکِرَ عِنْدَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اصْفَرَّ وَ مَا رَأَیْتُ یُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا عَلَی طَهَارَةٍ وَ قَدْ کُنْتُ أَخْتَلِفُ (2) إِلَیْهِ زَمَاناً فَمَا کُنْتُ أَرَاهُ إِلَّا عَلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا مُصَلِّیاً وَ إِمَّا صَامِتاً وَ إِمَّا یَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ لَا یَتَکَلَّمُ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ وَ کَانَ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْعُبَّادِ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

ای امیر المومنین! در این مسجد صدایت را بلند نکن، چراکه خداوند عزّ و جلّ قومی را ادب آموخت و فرمود: «لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» و قومی را ستود و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ» و قومی را نکوهید و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ»؛ همانا حرمت پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از درگذشت حضرت همانند حرمت ایشان در زمان حیاتش است.

از مالک روایت شده که وی گفت: می­دیدم که امام جعفر صادق علیه السلام با این­که بسیار مزاح می­کرد و تبسم بر لب داشت، وقتی در حضورش از پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد می­شد رنگش زرد می­گشت. هرگز ندیدم ایشان جز با وضو درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن گوید. من مدت زمانی نزد ایشان رفت و آمد می­کردم و همواره ایشان را در سه حال می­دیدم: یا در نماز بود یا ساکت بود و یا قرآن می­خواند. درباره مطلبی که به ایشان مربوط نبود سخن نمی­گفت و از جمله عالمان و عابدانی بود که از خداوند عزّ و جلّ پروا دارند(1).

روایت14.

و 15. عیون أخبار الرضا علیه السلام : از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: شنیدم پدرم علیه السلام از پدر بزرگوار خود از جدّ بزگوار ایشان علیه السلام از جابر بن عبدالله نقل می­فرمود که وی گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در سایه­بانی از پوست نشسته بود. دیدم بلال حبشی از نزد ایشان بیرون آمد و باقی­مانده آب وضوی پیامبر صلّی الله علیه و آله را با خود آورد. در آن دم مردم شتافتند و هر کس مقداری از آب به وی می­رسید چهره­اش را با آن مسح می­کرد و هر که چیزی به او نمی­رسید از آب دستان دوستش می­گرفت و چهره خود را با آن مسح می­کرد. با باقی مانده آب وضوی امیرمومنان علیه السلام نیز همین کار را می­کردند(2).

روایت16.

طب الأئمة علیهم السلام : امام جعفر صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل کرد که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگز به دردی مبتلا نشد جز این­که سوی حجامت پناه می­برد.

و ابو ظَبیه می­گوید: من رسول خدا صلّی الله علیه و آله را حجامت کردم و حضرت دیناری به من داد. من خون ایشان را نوشیدم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نوشیدی ؟! عرض کردم: بله. فرمود: چرا این کار را کردی؟ عرض کردم: از آن تبرّک جستم. فرمود: از همه دردها و مرض­ها و فقر و تنگدستی امان یافتی، به خدا سوگند هرگز آتش تو را لمس نخواهد کرد(3).

ص: 33

باب پانزدهم: عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله و تأویل برخی از آن­چه خلافش را به گمان می­اندازد

آیات

- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ (1)

{و چنانچه پس از آن علمی که تو را حاصل شد باز از هوسهای آنان پیروی کنی در برابر خدا سرور و یاوری نخواهی داشت.}

- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ (2)

{و پس از علمی که تو را [حاصل] آمده اگر از هوسهای ایشان پیروی کنی در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود.}

- الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (3)

{حق از جانب پروردگار توست پس مبادا از تردیدکنندگان باشی.}

- الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (4)

{حق از جانب پروردگار تو است پس از تردیدکنندگان مباش.}

لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ (5)

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند.}

- إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیمًا * وَاسْتَغْفِرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا * وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّانًا أَثِیمًا * یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطًا * هَاأَنتُمْ هَ-ؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً * وَمَن یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِیمًا * وَمَن یَکْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَی نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا * وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیمًا (6)

{ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی و زنهار جانبدار خیانتکاران مباش. و از خدا آمرزش بخواه که خدا آمرزنده مهربان است. و از کسانی که به خویشتن خیانت می کنند دفاع مکن که خداوند هر کس را که خیانتگر و گناه پیشه باشد دوست ندارد. [کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند و[لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست او با آنان است و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد. هان شما همانان هستید که در زندگی دنیا از ایشان جانبداری کردید پس چه کسی روز رستاخیز از آنان در برابر خدا جانبداری خواهد کرد یا چه کسی حمایتگر [و مدافع] آنان تواند بود. و هر کس کار بدی کند یا بر خویشتن ستم ورزد سپس از خدا آمرزش بخواهد خدا را آمرزنده مهربان خواهد یافت. و هر کس گناهی مرتکب شود فقط آن را به زیان خود مرتکب شده و خدا همواره دانای سنجیده کار است. و هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکاری بر دوش کشیده است. و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود طایفه ای از ایشان آهنگ آن داشتند که تو را از راه به در کنند و[لی] جز خودشان [کسی] را گمراه نمی سازند و هیچ گونه زیانی به تو نمی رسانند و خدا کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.}

- وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ (7)

{و اگر اعراض کردن آنان [از قرآن] بر تو گران است اگر می توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان بجویی تا معجزه ای [دیگر] برایشان بیاوری [پس چنین کن] و اگر خدا می خواست قطعا آنان را بر هدایت گرد می آورد پس زنهار از نادانان مباش.}

- وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ * وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (8)

ص: 34

الأعراف: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(200)

الأنفال: «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ* لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(67-68)

التوبة: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ»(43)

یونس: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ* وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ»(94-95)

هود: «فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ»(109) (إلی قوله): «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(112)

الرعد: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ»(37)

الإسراء: «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا»(22) (و قال تعالی): «وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً»(39)

(و قال سبحانه): «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا* وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا* إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً»(73-75) (و قال تعالی): «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا* إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً»(86-87)

الحج: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ* لِیَجْعَلَ ما

ص: 35

{و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند در حالی که خشنودی او را می خواهند مران از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. و بدین گونه ما برخی از آنان را به برخی دیگر آزمودیم تا بگویند آیا اینانند که از میان ما خدا بر ایشان منت نهاده است آیا خدا به [حال] سپاسگزاران داناتر نیست.}

- وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1)

{و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد به خدا پناه ببر زیرا که او شنوای داناست.}

- ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (2)

{هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند شما متاع دنیا را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد و خدا شکست ناپذیر حکیم است. اگر در آنچه گرفته اید از جانب خدا نوشته ای نبود قطعا به شما عذابی بزرگ می رسید.}

- عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ (3)

{خدایت ببخشاید چرا پیش از آنکه [حال] راستگویان بر تو روشن شود و دروغگویان را بازشناسی به آنان اجازه دادی.}

- فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ * وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (4)

{و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی] می خواندند بپرس قطعا حق از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است پس زنهار از تردیدکنندگان مباش. و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش که از زیانکاران خواهی بود.}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلاَ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ * وَإِنَّ کُ-لاًّ لَّمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَکَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَلاَ تَرْکَنُواْ إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِیَاء ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ (5)

{و به حقیقت ما به موسی کتاب [آسمانی] دادیم پس در مورد آن اختلاف شد و اگر از جانب پروردگارت وعده ای پیشی نگرفته بود قطعا میان آنها داوری شده بود و بی گمان آنان در باره آن در شکی بهتان آمیزند. و قطعا پروردگارت [نتیجه] اعمال هر یک را به تمام [و کمال] به آنان خواهد داد چرا که او به آنچه انجام می دهند آگاه است. پس همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند] و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست. و به کسانی که ستم کرده اند متمایل مشوید که آتش [دوزخ] به شما می رسد و در برابر خدا برای شما دوستانی نخواهد بود و سرانجام یاری نخواهید شد.}

- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ (6)

{اگر پس از دانشی که به تو رسیده [باز] از هوسهای آنان پیروی کنی در برابر خدا هیچ دوست و حمایتگری نخواهی داشت.}

- لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا (7)

{معبود دیگری با خدا قرار مده تا نکوهیده و وامانده بنشینی.}

- وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً (8)

{و با خدای یگانه معبودی دیگر قرار مده و گرنه حسرت زده و مطرود در جهنم افکنده خواهی شد.}

- وَإِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا * وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا * إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً (9)

{و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند. و اگر تو را استوار نمی داشتیم قطعا نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی. در آن صورت حتما تو را دو برابر [در] زندگی و دو برابر [پس از] مرگ [عذاب] می چشانیدیم آنگاه در برابر ما برای خود یاوری نمی یافتی.}

- وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا * إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً (10)

{و اگر بخواهیم قطعا آنچه را به تو وحی کرده ایم می بریم آنگاه برای [حفظ] آن در برابر ما برای خود مدافعی نمی یابی. مگر رحمتی از جانب پروردگارت [به تو برسد] زیرا فضل او بر تو همواره بسیار است.}

- وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ * لِیَجْعَلَ ما

ص: 35

یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ* وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(52-54)

الشعراء: «فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ»(213)

القصص: «وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ* وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ»(86-88)

الأحزاب: «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ»(37)

سبأ: «قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ»(50)

الزمر: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»(65) حمعسق: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ»(24)

الزخرف: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(45) (و قال تعالی): «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ»(81)

الجاثیة: «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ- (1) إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً»(18-19)

الفتح: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(2)

النجم: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی»(2-3)

التحریم: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1)

ص: 36

یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ * وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1)

{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت مینمود شیطان در تلاوتش القای [شبهه] میکرد پس خدا آنچه را شیطان القا میکرد محو میگردانید سپس خدا آیات خود را استوار می­ساخت و خدا دانای حکیم است. تا آنچه را که شیطان القا میکند برای کسانی که در دلهایشان بیماری است و [نیز] برای سنگدلان آزمایشی گرداند و ستمگران در ستیزهای بس دور و درازند. و تا آنان که دانش یافتهاند بدانند که این [قرآن] حق است [و] از جانب پروردگار توست و بدان ایمان آورند و دلهایشان برای او خاضع گردد و به راستی خداوند کسانی را که ایمان آوردهاند به سوی راهی راست راهبر است.}

- فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (2)

{پس با خدا خدای دیگر مخوان که از عذاب شدگان خواهی شد.}

- وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ * وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ * وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ (3)

{و تو امیدوار نبودی که بر تو کتاب القا شود بلکه این رحمتی از پروردگار تو بود پس تو هرگز پشتیبان کافران مباش. و البته نباید تو را از آیات خدا بعد از آنکه بر تو نازل شده است باز دارند و به سوی پروردگارت دعوت کن و زنهار از مشرکان مباش. و با خدا معبودی دیگر مخوان خدایی جز او نیست.}

- وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ (4)

{و آنگاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود و تو [نیز] به او نعمت داده بودی می گفتی همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا بدار و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی.}

- قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ (5)

{بگو اگر گمراه شوم فقط به زیان خود گمراه شده ام و اگر هدایت یابم [این از برکت] چیزی است که پروردگارم به سویم وحی می کند که اوست شنوای نزدیک.}

- وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (6)

{و قطعا به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد.}

- أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ (7)

{آیا می گویند بر خدا دروغی بسته است پس اگر خدا بخواهد بر دلت مهر می نهد.}

- وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ(8)

{و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابر [خدای] رحمان خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرر داشته ایم.}

- قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (9)

{بگو اگر برای [خدای] رحمان فرزندی بود خود من نخستین پرستندگان بودم.}

- ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ * إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً (10)

{سپس تو را در طریقه آیینی [که ناشی] از امر [خداست] نهادیم پس آن را پیروی کن و هوسهای کسانی را که نمی دانند پیروی مکن. آنان هرگز در برابر خدا از تو حمایت نمی کنند [و به هیچ وجه به کار تو نمی آیند].}

- لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ (11)

{تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.}

- وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (12)

{و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.}

- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (13)

ص: 36

عبس: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی* أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی* وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی* أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری* أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی* فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی *وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی* وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی* وَ هُوَ یَخْشی* فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی* کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ *فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ»(1-12)

{ای پیامبر چرا برای خشنودی همسرانت آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام می کنی خدا[ست که] آمرزنده مهربان است.}

- عَبَسَ وَ تَوَلَّی * أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی * وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی * أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری * أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی * فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی * وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی * وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی * وَ هُوَ یَخْشی * فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی * کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ * فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ (1)

{چهره در هم کشید و روی گردانید. که آن مرد نابینا پیش او آمد. و تو چه دانی شاید او به پاکی گراید. یا پند پذیرد و اندرز سودش دهد. اما آن کس که خود را بی نیاز می پندارد. تو بدو می پردازی. با آنکه اگر پاک نگردد بر تو [مسؤولیتی] نیست. و اما آن کس که شتابان پیش تو آمد. در حالی که [از خدا] می ترسید. تو از او به دیگران می پردازی. زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است. تا هر که خواهد از آن پند گیرد.}

تفسیر

کلام خداوند متعال «لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ» شرطیه است و نافیِ عصمت حضرت صلّی الله علیه و آله نیست، چون جمله شرطیه با استحاله مقدم (شرط) نیز تأیید می­شود. و منظور از آیه ، ناامید کردن آنان است از این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله از هوس­های باطل آنان پیروی کند و می­خواهد آرزوهای آنان در این باره را ناکام کند و از بدحالی و شدت عذابی که در انتظارشان است به آنان هشدار دهد، چون پیامبر صلّی الله علیه و آله با غایت تقرّبی که به درگاه خداوند متعال دارد اگر این کار را انجام دهد حالش چنین خواهد بود دیگر چه رسد به کسان دیگر!

همچنان که روایت شده قرآن بر اساس «به در می­گوید تا دیوار بشنود» نازل شده است.

بیضاوی درباره کلام حق تعالی می­گوید: «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ» یعنی کسانی که شک دارند این سخنان از جانب پروردگار تو باشد و یا در حالی که خود حقیقت را می­دانند آن را پنهان می­کنند، منظور از این کلام، نهی حضرت رسول صلّی الله علیه و آله از شک کردن در این باره نیست چراکه این اصلا از ایشان انتظار نمی­رود، بلکه منظورش محقق بودن این امر است به گونه ای که هیچ بیننده­ای در آن شک نمی­کند و یا بر وجه رساتر، منظورش امر کردن امت است به آموزش معارفی که شک را از بین می­برد(2).

وی می­گوید: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» یعنی جای اعتراض، «أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ» عطف است به «أَوْ یَکْبِتَهُمْ»(3) {یا آنان را خوار سازد.} بدین معنا که خداوند صاحب امر آنان است یا هلاکشان می­کند یا خوارشان می­سازد یا توبه­شان را می­پذیرد اگر اسلام آورند یا عذابشان می­کند اگر ادامه دهند، و درباره امر آنان تو هیچ اختیاری نداری، تو تنها بنده­ای هستی که برای هشدار دادن و جهاد کردن با اینان مامور شده­ای. همچنین محتمل است که با اِضمار «أن» به «الْأَمْرِ» و یا به «شَیْ ءٌ» عطف شده باشد، یعنی درباره امر آنان یا پذیرش توبه­شان یا عذاب کردنشان تو هیچ اختیاری نداری، و یا بدین معنا که تو درباره امر آنان، این­که توبه­شان پذیرفته شود یا عذاب شوند، اختیاری نداری، و یا «أَوْ» به معنای «إلا أن» (جز این­که) است که بدین ترتیب یعنی تو درباره امر آنان هیچ اختیاری نداری جز این­که یا توبه­شان را می­پذیرد و تو از این بابت خشنود می­شوی و یا عذابشان می­کند و تو انتقام خود را می­گیری.

روایت شده که عتبة بن ابی وقاص در جنگ بدر ضربه­ای به پیامبر صلّی الله علیه و آله زد و دندان حضرت شکست و پیامبر خون را از چهره مبارک پاک می کرد ومی فرمود: قومی که چهره پیامبرشان را به خون آغشته می­کننند چگونه رستگار می­شوند؟! آن­گاه این آیه نازل شد.

نیز گفته­اند که پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست آنان را نفرین کند اما خداوند چون می­دانست در میان آنان کسانی هستند که ایمان می­آورند حضرت را از این کار نهی کرد «فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ» به خاطر ستمگریشان مستحق عذاب شده­اند(4).

ص: 37

أقول: کون الأمر فی الإهلاک و التعذیب و قبول التوبة إلی الله تعالی لا ینافی عصمته صلی الله علیه و آله بوجه و أما الخبران فغیر ثابتین و مع ثبوتهما أیضا لا ینافی العصمة لأن الدعاء علیهم لم یکن منهیا عنه قبل ذلک و إنما أمره تعالی بالکف لنوع من المصلحة و بعد النهی لم یدع علیهم و قد أثبتنا فی باب وجوب طاعته صلی الله علیه و آله الأخبار الواردة فی تأویل تلک الآیة.

قوله تعالی بِما أَراکَ اللَّهُ قال الرازی فی تفسیره أی بما أعلمک الله و سمی ذلک العلم بالرؤیة لأن العلم الیقینی المبرأ عن جهات الریب یکون جاریا مجری الرؤیة فی القوة و الظهور قال المحققون هذه الآیة تدل علی أنه صلی الله علیه و آله ما کان یحکم إلا بالوحی و النص و اتفق المفسرون علی أن أکثر الآیات فی طعمة (1) سرق درعا فلما طلبت الدرع منه رمی واحدا من الیهود بتلک السرقة و لما اشتدت الخصومة بین قومه و بین قوم الیهود جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله و طلبوا منه أن یعینهم علی هذا المقصود و أن یلحق هذه الخیانة بالیهودی فهم الرسول صلی الله علیه و آله بذلک فنزلت الآیة.

وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً أی لا تکن لأجل الخائنین مخاصما لمن کان بریئا عن الذنب یعنی لا تخاصم الیهود لأجل المنافقین قال الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام دلت هذه الآیة علی صدور الذنب من الرسول صلی الله علیه و آله فإنه لو لا أن الرسول صلی الله علیه و آله أراد أن یخاصم لأجل الخائن و یذب عنه لما ورد النهی عنه و الجواب أنه صلی الله علیه و آله کان لم یفعل ذلک و إلا لم یرد النهی عنه (2) بل ثبت فی الروایة أن قوم طعمة لما التمسوا من الرسول صلی الله علیه و آله أن یذب عن طعمة و أن یلحق السرقة بالیهودی توقف و انتظر الوحی فنزلت هذه الآیة و کان الغرض من هذا النهی تنبیه النبی صلی الله علیه و آله علی أن طعمة کذاب و أن الیهودی بری ء عن ذلک الجرم.

فإن قیل الدلیل علی أن ذلک الجرم قد وقع من النبی صلی الله علیه و آله قوله بعد هذه الآیة

ص: 38

می­گویم: این که امر درباره هلاک کردن یا عذاب کردن یا قبول توبه به خداوند متعال برمی­گردد به هیچ وجه منافیِ عصمت حضرت صلّی الله علیه و آله نیست. و این دو خبر؛ ثابت نیستند و با فرض ثبوت باز با عصمت منافات ندارند زیرا پیش از آن پیامبر صلّی الله علیه و آله از نفرین کردن نهی نشده بوده و خداوند تنها به سبب نوعی مصلحت امر کرده که حضرت دست نگه دارد و پس از نهی دیگر پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را نفرین نکرده است. ما در باب وجوب اطاعت از پیامبر صلّی الله علیه و آله اخبار وارده درباره تأویل این آیه را آورده­ایم.

رازی در تفسیر خود درباره کلام حق تعالی می­گوید: «بِما أَراکَ اللَّهُ» یعنی با آن­چه خداوند به تو آموخته است، در این­جا از علم به رؤیت تعبیر شده زیرا علم یقینی و مبرّا از انواع شک، در توانایی و آشکاری همچون رؤیت است. محققان گفته­اند این آیه دلالت دارد که همه احکام پیامبر صلّی الله علیه و آله بر اساس وحی و نصّ بوده است و مفسران همه اتفاق کرده­اند که بیشتر این آیات درباره طعمة بن ابیرق(1)

است. او زره­ای دزدید و وقتی زره را از او خواستند یکی از یهودیان را به این سرقت متهم کرد. وقتی خصومت میان قوم او و قوم یهود بالا گرفت آنان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتند و از ایشان خواستند تا آنان را در این ماجرا یاری کند و این خیانت را به آن یهودی منسوب کند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواست چنین کند که این آیه نازل شد.

«وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً» یعنی به نفع خیانتکاران با کسی که مبرای از گناه است نزاع نکن، یعنی با یهودیان به نفع منافقان نزاع نکن. کسانی که عصمت پیامبران را رد می­کنند می­گویند این آیه بر صدور گناه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله دلالت دارد، زیرا اگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمی­خواست به نفع آن خائن نزاع کند و از او دفاع کند از این کار نهی نمی­شد. پاسخ این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را نکرده بود و الا از آن نهی نمی­شد، افزون بر آن در روایت آمده است

که وقتی قوم طعمة بن ابیرق به رسول خدا صلّی الله علیه و آله متوسل شدند تا از طعمه دفاع کند و سرقت را به آن یهودی منسوب کند، حضرت درنگ کرد و منتظر وحی ماند، آن­گاه این آیه نازل شد. غرض از این نهی تذکر به پیامبر صلّی الله علیه و آله بوده که طعمه دروغ می­گوید و مرد یهودی از این جرم مبرّا است.

و اگر گفته شود دلیل این­که این خطا از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر زده ادامه کلام حق تعالی است که فرموده:

ص: 38

وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً فلما أمره الله تعالی بالاستغفار دل علی سبق الذنب فالجواب من وجوه الأول لعله مال طبعه إلی نصرة طعمة بسبب أنه کان ظاهرا من المسلمین فأمر بالاستغفار لهذا القدر و حسنات الأبرار سیئات المقربین.

الثانی أن القوم لما شهدوا علی سرقة الیهودی و علی براءة طعمة من تلک السرقة و لم یظهر للرسول صلی الله علیه و آله ما یوجب القدح فی شهادتهم هم أن یقضی بالسرقة علی الیهودی ثم لما أطلعه الله علی کذب هؤلاء الشهود عرف أن ذلک القضاء لو وقع کان خطاء (1) و استغفاره کان بسبب أنه هم بذلک الحکم الذی لو وقع لکان خطاء فی نفسه و إن کان معذورا عند الله فیه.

الثالث قوله وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ یحتمل أن یکون المراد و استغفر الله لأولئک الذین یذبون عن طعمة و یریدون أن یظهروا براءته عن السرقة (2) و المراد بالذین یختانون أنفسهم طعمة و من عاونه من قومه ممن علم کونه سارقا و الاختیان الخیانة و إنما قال یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ لأن من أقدم علی المعصیة فقد حرم نفسه الثواب و أوصلها إلی العقاب فکان ذلک منه خیانة مع نفسه مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً أی طعمة حیث خان فی الدرع و أثم فی نسبة الیهودی إلی تلک السرقة. (3) قوله تعالی وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ أی لو لا أن الله خصک بالفضل و هو النبوة و بالرحمة و هی العصمة لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ أی یلقونک فی الحکم الباطل الخطاء وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ بسبب تعاونهم علی الإثم و العدوان و شهادتهم بالزور و البهتان وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ فیه وجهان أحدهما ما یضرونک من شی ء فی المستقبل فوعده تعالی فی هذه الآیة إدامة العصمة لما یریدون (4) من إیقاعه فی الباطل.

ص: 39

«وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً» پس چون خداوند متعال به ایشان امر به استغفار کرده این دلالت دارد که گناهی صورت پذیرفته، پاسخ از چند وجه است: اول این­که شاید طبع پیامبر صلّی الله علیه و آله به یاری کردن طعمه متمایل شده بوده چون او در ظاهر از جمله مسلمانان بوده است و امر به استغفار برای همین قدر بوده و کارهای نیک نیکوکاران کارهای بد مقرّبان است.

دوم این­که وقتی آن قوم بر سرقت مرد یهودی و برائت طعمه از آن سرقت شهادت دادند و چیزیدر نظر رسول خدا صلّی الله علیه و آله ننمود که موجب ردّ شهادت آنان باشد، حضرت خواست حکم به سرقت مرد یهودی دهد، سپس چون خداوند پیامبرش صلّی الله علیه و آله را از دروغگویی آن شهود باخبر کرد حضرت دریافت که آن حکم اگر صادر شده بود خطا می­بود و استغفار حضرت به این خاطر بوده که ایشان خواسته حکمی دهد که اگر صادر می­شد خطا می­بود هرچند باز حضرت در این باره نزد خداوند معذور می­بود.

سوم این­که محتمل است منظور از کلام حق تعالی «وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ» این باشد که برای کسانی که از طعمه دفاع کردند و خواستند برائت وی از سرقت را ثابت کنند آمرزش بخواه، و منظور از «الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ» طعمه بوده و نیز کسانی از میان قومش که می­دانستند او این سرقت را کرده اما باز یاری­اش می­کردند. «اختیان» همان خیانت است و بدان خاطر فرموده «یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ» که اگر کسی به معصیتی دست یازد خودش را از پاداش محروم کرده و خودش را به عذاب درانداخته است و از این رو این کار او خیانتی به خودش بوده است «مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً» یعنی طعمه، زیرا درباره زره خیانت کرد و در متهم کردن آن یهودی به آن سرقت گناه کرد(1). حق تعالی فرمود: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ» یعنی اگر نبود که خداوند تو را به فضل خود ویژه گرداند یعنی نبوت و نیز به رحمت که همان عصمت است «لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ» یعنی آن­ها تو را در حکمی باطل و خطا می­انداختند «وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ» به دلیل همکاری آنان در ارتکاب گناه و ستیزه­گری و شهادتشان به تقلب و بهتان «وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ» در این باره دو وجه هست: یکی این­که اینان در آینده هیچ زیانی به تو نمی­رسانند که بر این اساس خداوند متعال در این آیه به پیامبر صلّی الله علیه و آله وعده داده که حضرت در برابر خواسته آنان برای به خطا انداختن ایشان، بر عصمت باقی خواهد ماند.

ص: 39

و الثانی المعنی أنهم و إن سعوا فی إلقائک فی الباطل فأنت ما وقعت فی الباطل لأنک بنیت الأمر علی ظاهر الحال و أنت ما أمرت إلا ببناء الأحکام علی الظواهر وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ فعلی الأول المعنی لما أنزل علیک الکتاب و الحکمة و أمرک بتبلیغ الشریعة إلی الخلق فکیف یلیق بحکمته أن لا یعصمک عن الوقوع فی الشبهات و الضلالات و علی الثانی المعنی أنزل علیک الکتاب و الحکمة و أوجب فیهما بناء أحکام الشرع علی الظاهر فکیف یضرک بناء الأمر علی الظاهر وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً فیه وجهان الأول أن یکون المراد ما یتعلق بالدین أی أنزل الله علیک الکتاب و الحکمة و أطلعک علی سرائرهما (1) و أوقفک علی حقائقهما مع أنک ما کنت قبل ذلک عالما بشی ء منها فکذلک یفعل بک فی مستأنف أیامک ما لا یقدر أحد من المنافقین علی إضلالک و إزلالک. (2) الثانی أن یکون المراد و علمک ما لم تکن تعلم من أخبار الأولین فکذلک یعلمک من حیل المنافقین و وجوه کیدهم ما تقدر علی الاحتراز عن وجوه کیدهم و مکرهم انتهی ملخص کلامه (3) و سیأتی شرح تلک القصة فی باب ما جری بینه صلی الله علیه و آله و بین المنافقین و أهل الکتاب.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ أی عظم و شق إِعْراضُهُمْ عنک و عن الإیمان بما جئت به فَإِنِ اسْتَطَعْتَ إلی قوله بِآیَةٍ أی منفذا تنفذ فیه إلی جوف الأرض فتطلع لهم آیة أو مصعدا تصعد إلی السماء فتنزل منها آیة و جواب الشرط الثانی محذوف تقدیره فافعل و الجملة هو جواب الأول و المقصود بیان حرصه البالغ علی إسلام قومه و أنه لو قدر أن یأتیهم بآیة من تحت الأرض أو من فوق السماء لأتی بها رجاء إیمانهم وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی بأن یأتیهم بآیة ملجئة و لکن لم یفعل لخروجه عن الحکمة فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ بالحرص علی ما لا یکون و الجزع فی

ص: 40

دوم این­که آنان گرچه کوشیدند تو را به باطل دراندازند، تو در باطل نمی­افتادی زیرا امر را بر ظاهر حال بیان می­کردی و تو دستور داری که احکام را فقط بر ظواهر حال بنا کنی، «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» بر اساس معنای نخست ایه یعنی وقتی خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرده و به تو امر کرده تا شریعت را به خلق ابلاغ کنی، حال چگونه این با حکمت خداوند سازگار است که تو را از درافتادن به شبهات و گمراهی­ها معصوم ندارد؟! و بر اساس معنای دوم ایه یعنی خداوند کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و در این دو بنای احکام شرع را بر ظاهر واجب ساخت، پس چگونه بنای امر بر ظاهر به تو ضرر می­رساند؟! «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً» در این باره نیز دو وجه هست: اول این­که مسائل مربوط به دین را منظور دارد، یعنی خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرد و تو را بر اسرار آن دو آگاه ساخت و بر حقایقشان مسلّطت گرداند با این­که تو پیشتر چیزی از آن­ها را نمی­دانستی، پس همچنان در روزهای پیش رویت نیز با تو همین­گونه رفتار می­کند و بدین سان هیچ یک از منافقان نمی­تواند تو را گمراه کند و بلغزاند. دوم این­که منظورش این است که تو را از اخبار پیشینیان آگاه ساخت که پیشتر نمی­دانستی، پس به همین گونه تو را از حیله­های منافقان و ابعاد نیرنگ­هایشان چنان آگاه می­سازد که خواهی توانست از گونه­های مکر و فریبشان در امان بمانی(1).

این بود خلاصه کلام فخر رازی، شرح این ماجرا در باب رویدادهای میان پیامبر صلّی الله علیه و آله و منافقان و اهل کتاب خواهد آمد.

بیضاوی درباره کلام حق تعالی می­گوید: «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ» یعنی اگر بر تو گران و سنگین آمد «إِعْراضُهُمْ» رویگردانی آنان از تو و از ایمان به آن­چه آورده­ای «فَإِنِ اسْتَطَعْتَ» تا آن­جا که می­فرماید «بِآیَةٍ» یعنی اگر می­توانی دریچه­ای پیدا کن و از آن به دل زمین نفوذ کن و برای آنان نشانه­ای آشکار ساز و یا نردبانی بجو و به آسمان فراز شو تا نشانه­ای از آن نازل کنی! در این­جا جواب شرط دوم محذوف است و تقدیرش «فافعَلْ» (پس این کار را بکن!) است، و آن جمله، جواب شرط اول است. مقصود از این کلام بیان آزمندیِ افزون پیامبر صلّی الله علیه و آله به اسلام آوردن قوم خود است و می­گوید اگر حضرت می­توانست برای آنان از زیر زمین یا از فراز آسمان نشانه­ای بیاورد تا ایمان بیاورند، هر آینه به این امید چنین می­کرد. «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی» به این ترتیب که برایشان نشانه­ای اضطراری می­فرستاد اما این کار را نکرد چون از حکمت خارج است، «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» با آزمندی به چیزی که رخ نمی­دهد و بی­تابی در جایی ص: 40

مواطن الصبر فإن ذلک من دأب الجهلة. (1) و قال الرازی المقصود من أول الآیة أن یقطع الرسول صلی الله علیه و آله طمعه عن إیمانهم و أن لا یتأذی بسبب إعراضهم عن الإیمان و قوله فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ هذا النهی لا یقتضی إقدامه علی مثل تلک الحالة کما أن قوله وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ لا یدل علی أنه صلی الله علیه و آله أطاعهم قبل (2) بل المقصود أنه لا ینبغی أن یشتد تحسرک علی تکذیبهم و لا یجوز أن تحزن (3) من إعراضهم عنک فإنک إن فعلت ذلک قرب حالک من حال الجاهل (4) و قال فی قوله تعالی وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ

رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ: مَرَّ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ صُهَیْبٌ وَ خَبَّابٌ وَ بِلَالٌ وَ عَمَّارٌ وَ غَیْرُهُمْ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُسْلِمِینَ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَ رَضِیتَ بِهَؤُلَاءِ عَنْ قَوْمِکَ أَ فَنَحْنُ نَکُونُ تَبَعاً لِهَؤُلَاءِ اطْرُدْهُمْ عَنْ بَیْتِکَ فَلَعَلَّکَ إِنْ طَرَدْتَهُمْ اتَّبَعْنَاکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالُوا فَأَقِمْهُمْ عَنَّا إِذَا جِئْنَا فَإِذَا قُمْنَا فَأَقْعِدْهُمْ مَعَکَ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ نَعَمْ طَمَعاً فِی إِیمَانِهِمْ.

رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ قَالَ لَهُ لَوْ فَعَلْتَ ذَلِکَ حَتَّی نَنْظُرَ إِلَی مَا یَصِیرُونَ (5) ثُمَّ أَلَحُّوا وَ قَالُوا لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله اکْتُبْ بِذَلِکَ کِتَاباً فَدَعَا بِالصَّحِیفَةِ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ (6) وَ اعْتَذَرَ عُمَرُ مِنْ مَقَالَتِهِ فَقَالَ سَلْمَانُ وَ خَبَّابٌ فِینَا نَزَلَتْ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهُ یَقْعُدُ مَعَنَا وَ نَدْنُو مِنْهُ حَتَّی یَمَسَّ رُکَبُنَا رُکْبَتَهُ وَ کَانَ یَقُومُ عَنَّا إِذَا أَرَادَ الْقِیَامَ فَنَزَلَ قَوْلُهُ وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ فَتَرَکَ الْقِیَامَ عَنَّا إِلَی أَنْ نَقُومَ عَنْهُ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی أَمَرَنِی أَنْ أَصْبِرَ نَفْسِی مَعَ قَوْمٍ مِنْ أُمَّتِی مَعَکُمُ الْمَحْیَا وَ مَعَکُمُ الْمَمَاتُ.

ثم قال احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء بهذه الآیة من وجوه.

ص: 41

که باید صبر کرد، زیرا این از عادات جاهلان است(1).

و اما رازی می­گوید: مقصود از اول آیه این است که رسول خدا از ایمان آوردن آنان قطع امید کند و به خاطر رویگردانیشان از ایمان خود را آزار ندهد، نهی در کلام حق تعالی «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» اقتضا نمی­کند که حضرت بر این کار اقدام کرده باشد، همان­گونه که این کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ»(2)

{ای پیامبر از خدا پروا بدار و کافران و منافقان را فرمان مبر.} بر این دلالت ندارد که حضرت پیشتر از آنان اطاعت کرده، بلکه منظور این است که شایسته نیست افسوس تو بر تکذیب آنان فزونی گیرد و روا نیست به خاطر رویگردانی­شان از تو بی­تاب باشی، زیرا اگر چنین کنی حال تو به حالت جاهلان نزدیک می­شود(3).

وی درباره کلام حق تعالی «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم» می­گوید: از عبدالله بن مسعود روایت شده که وی گفت: جماعتی از قریشیان بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله گذر کردند حال آن­که صُهَیب و خبّاب و بلال و عمار و چندی دیگر از مسلمانان تهیدست نزد حضرت بودند. قریشیان گفتند: ای محمد! آیا از میان قومت به اینان راضی شده­ای؟ آیا ما باید پیرو این­ها باشیم؟ این­ها را از خانه­ات بران که اگر چنین کنی شاید ما پیروی­ات کنیم. حضرت فرمود: «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ»(4)

{و من طردکننده مؤمنان نیستم.} گفتند: پس هرگاه ما آمدیم از حضور ما بلندشان کن و وقتی ما رفتیم اگر خواستی آن­ها را نزد خود بنشان. و پیامبر صلّی الله علیه و آله به امید این­که ایمان آورند پذیرفت.

و روایت شده که عمر به حضرت عرض کرد: کاش چنین می­کردی تا ببینیم چه می­کنند. سپس اصرار کردند و به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردند این را در نگاشته­ای بنویس. حضرت کاغذ خواست. آن­گاه این آیه نازل شد و عمر به خاطر سخنانش پوزش خواست. سلمان و خبّاب می­گویند: این آیه درباره ما نازل شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله با ما همنشین می­شد و ما آن­قدر به ایشان نزدیک می­شدیم که زانوهایمان زانوی حضرت را لمس می­کرد و هرگاه می­خواست از نزد ما برمی­خاست، تا این­که نازل شد «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ»(5)

{شکیبایی پیشه کن.} این­چنین د1یگر از نزد ما برنخواست تا آن­گاه که ما برخیزیم، و فرمود: حمد و سپاس خدایی را که مرا نمیراند تا این­که فرمانم داد نزد برخی از امتم شکیبایی پیشه کنم، زندگی با شما و مرگ با شما خوش است.

وی می­گوید: کسانی که به عصمت پیامبران ایراد می­گیرند از چند وجه به این آیه استدلال کرده­اند:

ص: 41

الأول أنه صلی الله علیه و آله طردهم و الله تعالی نهاه عن ذلک الطرد و کان ذلک الطرد ذنبا.

و الثانی أنه تعالی قال فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ و قد ثبت أنه طردهم فیلزم أن یقال إنه کان من الظالمین.

و الثالث أنه تعالی حکی عن نوح علیه السلام أنه قال وَ ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ (1) ثم إنه تعالی أمر محمدا صلی الله علیه و آله بمتابعة الأنبیاء فی جمیع الأعمال الحسنة أنه قال (2) أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ (3) و بهذا الطریق وجب علی محمد صلی الله علیه و آله أن لا یطردهم فلما طردهم کان ذلک ذنبا.

الرابع أنه تعالی ذکر هذه الآیة فی سورة الکهف فزاد فیها فقال تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (4) ثم إنه تعالی نهاه عن الالتفات إلی زینة الحیاة الدنیا فی آیة أخری فقال وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (5) فکان ذلک ذنبا.

و الخامس نقل أن أولئک الفقراء کلما دخلوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله بعد هذه الواقعة فکان صلی الله علیه و آله یقول مرحبا بمن عاتبنی ربی فیهم أو لفظا هذا معناه و ذلک یدل أیضا علی الذنب.

و الجواب عن الأول أنه صلی الله علیه و آله ما طردهم لأجل الاستخفاف بهم و الاستنکاف من فقرهم و إنما عین (6) لجلوسهم وقتا معینا سوی الوقت الذی کان یحضر فیه أکابر قریش

ص: 42

می­گویند اول این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را از خود رانده و خداوند متعال او را از این کار نهی کرده و این کار او گناه بوده است.

دوم این­که خداوند فرموده «فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ» و ثابت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را رانده پس لازم می­شود بگوییم او از ظالمین بوده.

سوم این­که خداوند متعال از قول نوح حکایت کرد و فرمود: «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ»(1)

{و من طردکننده مؤمنان نیستم.} نیز به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله امر کرده که در همه اعمال نیک از پیامبران پیروی کند و فرموده: «أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ»(2)

{اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است پس به هدایت آنان اقتدا کن.} بنابراین بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله واجب بوده که آنان را از خود نراند، پس چون آنان را طرد کرده این گناه بوده است.

چهارم این­که حق تعالی این آیه را در سوره کهف آورد و بر آن افزود و فرمود: «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا»(3)

{که زیور زندگی دنیا را بخواهی.} خداوند در آیه دیگری نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله را از توجه به زیور دنیا نهی کرد و فرمود: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا»(4)

{و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم دیدگان خود مدوز.}

پنجم این­که نقل شده پس از آن رویداد هرگاه آن فقیران به محضر رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­رسیدند ایشان می­فرمود: مرحبا به کسانی که پروردگارم مرا به خاطر آنان سرزنش کرد. و یا لفظ دیگری با همین معنا که این نیز بر گناه دلالت دارد.

پاسخ این است: درباره مورد اول، پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را از خود طرد نکرد تا کوچکشان شمارد و فقرشان را ننگ بداند، بلکه برای حضور آنان زمان مشخصی را تعیین کرد جدا از زمانی که بزرگان قریش حضور می­یافتند،

ص: 42

و کان غرضه صلی الله علیه و آله منه التلطف و إدخالهم فی الإسلام و لعله صلی الله علیه و آله کان یقول هؤلاء الفقراء لا یفوتهم بسبب هذه أمرهم فی الدنیا و فی الدین و هؤلاء الکفار فإنهم یفوتهم الدین و الإسلام و کان ترجیح هذا الجانب أولی فأقصی ما یقال إن هذا الاجتهاد وقع خطأ إلا أن الخطاء فی الاجتهاد مغفور.

أما قوله ثانیا إن طردهم یوجب کونه صلی الله علیه و آله من الظالمین فجوابه أن الظلم عبارة عن وضع الشی ء فی غیر موضعه و المعنی أن أولئک الفقراء کانوا یستحقون التعظیم من الرسول صلی الله علیه و آله فإذا طردهم عن ذلک المجلس فکان ذلک ظلما إلا أنه من باب ترک الأولی و الأفضل لا من باب ترک الواجبات و کذا الجواب عن سائر الوجوه فإنا نحمل کل هذه الوجوه علی ترک الأفضل و الأکمل و الأولی و الأحری انتهی کلامه. (1)

و أقول: جملة القول فی تلک الآیة أنها لا تدل علی وقوع الطرد عنه صلی الله علیه و آله و لعله صلی الله علیه و آله بعد ما ذکروا ذلک انتظر الوحی فنهاه الله تعالی عن ذلک و الأخبار الدالة علی ذلک غیر ثابتة فلا یحکم بها مع معارضة الأدلة العقلیة و النقلیة الدالة علی عصمته صلی الله علیه و آله و قد تقدم بعضها فی باب عصمة الأنبیاء صلوات الله علیهم و لو سلم أنه وقع منه ما ذکروه فلعله کان مأذونا فی إیقاع کل ما یراه موجبا لهدایة الخلق و ترغیبهم فی الإسلام و لما أظهروا أنهم یسلمون عند وقوع المناوبة فعله صلی الله علیه و آله رغبة فی إسلامهم و لما علم الله أنهم لا یسلمون بذلک و إنما غرضهم فی ذلک الإضرار بالمسلمین نهاه الله تعالی عن ذلک فصار بعد النهی حراما و إنما بین تعالی أنه لو ارتکب ذلک بعد النهی یکون من الظالمین لا قبله و إنما أکد ذلک لقطع أطماع الکفار عن مثل ذلک و لبیان الاعتناء بشأن فقراء المؤمنین و أما قول نوح علیه السلام ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ فلعل المراد الطرد بالکلیة أو علی غیر جهة المصلحة و من غیر وعد لإسلام الکافرین معلقا علیه أو یقال إنه علیه السلام لعله نهاه الله عن ذلک و لما لم ینه النبی صلی الله علیه و آله بعد کان یجوز له ذلک و أما قوله تعالی فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ فلیس المراد الاقتداء فی جمیع الأمور لاختلاف الشرائع بل المراد الاقتداء بهم فی الأمور التی

ص: 43

و غرض حضرت از این کار نرم­خویی و درآوردن قریشیان به اسلام بود. چه بسا پیامبر صلّی الله علیه و آله می­گفته آن تهیدستان به خاطر این موضوع چیزی از دین و دنیای خود را از دست نمی­دهند اما آن کافران دین و اسلام را از دست می­دهند و بنابراین ترجیح این جانب بر جانب اول اولویت دارد،و نهایت این است که گفته شود این اجتهاد بر خطا واقع شده اما در هر حال خطای در اجتهاد آمرزیده است.

و اما درباره سخن دوم که راندن آنان موجب می­شود پیامبر صلّی الله علیه و آله از جمله ظالمین باشد پاسخ این است که ظلم عبارت است از قرار دادن چیزی در غیر جایگاهش و معنای این ادعا چنین می­شود که آن تهیدستان مستحقّ بزرگداشت از طرف رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوده­اند و حال که حضرت آنان را از آن مجلس رانده این ظلم بوده است. اما این قضیه از باب ترک اولی و افضل بوده و نه از باب ترک واجبات؛ پاسخ دیگر وجوه نیز به همین ترتیب است و ما همه این­ها را بر ترک افضل و اکمل و اولی و احری حمل می­کنیم(1).

می­گویم: سخنِ مذکور در این آیه دلالت نمی­کند که فعل طرد از رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرزده باشد. چه بسا پس از آن­که آن­ها این سخن را گفته­اند پیامبر صلّی الله علیه و آله منتظر وحی مانده و خداوند ایشان را از این کار نهی کرده است. اخبار دلالتگر بر این موضوع غیر ثابت هستند و با وجود معارضه با ادله عقلی و نقلی دالّ بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله بر اساس این اخبار حکم داده نمی­شود، پیشتر در باب عصمت پیامبران برخی از این ادله ذکر شد. اگر هم آن­چه آنان ذکر می­کنند درست باشد و این از پیامبر صلّی الله علیه و آله سرزده باشد چه بسا حضرت اجازه داشته به هرچه موجب هدایت خلق و ترغیب آنان به اسلام می­شده عمل کند، و وقتی آن­ها اظهار کرده­اند که اگر مجلس نوبتی شود اسلام می­آورند پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را به امید مسلمان شدن آنان انجام داده است، و چون خداوند می­دانسته که آنان با این کار هم ایمان نمی­آورند و فقط می­خواهند به مسلمانان ضرر بزنند، پیامبرش صلّی الله علیه و آله را از این کار نهی کرده است و این کار پس از نهی حرام شده است، و خداوند متعال بیان کرده که اگر حضرت پس از این نهی مرتکب آن عمل بشود از جمله ظالمین خواهد بود و نه پیش از آن، و بر این معنا تاکید کرده تا امید کافران از چنین ماجرایی قطع شود و اظهار کند که باید به جایگاه مومنان تهیدست اعتنا شود. و اما سخن حضرت نوح علیه السلام که «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ»، چه بسا منظور از طرد، طرد کلی باشد و یا طرد بدون مصلحت و بدون این که وعده اسلام آوردن کافران به آن وابسته باشد، و یا می­توان می­گفت شاید خداوند حضرت نوح را از این کار نهی کرده و چون پیامبر صلّی الله علیه و آله را نهی نکرده بوده این برای حضرت جائز بوده است. و اما در کلام حق تعالی «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ» به سبب اختلاف شریعت­ها منظور اقتدا در همه امور نیست بلکه منظور اقتدا به آنان در اموری است

ص: 43

لا تختلف باختلاف الملل و الشرائع.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ أی ینخسنک منه نخس أی وسوسة تحملک علی خلاف ما أمرت به کاعتراء غضب و فکر. (1) و قال الرازی احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام بهذه الآیة و قالوا لو لا أنه یجوز من الرسول الإقدام علی المعصیة و الذنب لم یقل له ذلک.

و الجواب عنه من وجوه الأول أن حاصل هذا الکلام أنه تعالی قال إن حصل فی قلبک من الشیطان نزغ و لم یدل ذلک علی الحصول کما أنه تعالی قال لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (2) و لم یدل ذلک علی أنه أشرک و قال لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (3) و لم یدل ذلک علی أنه حصل فیهما آلهة.

الثانی هب أنا سلمنا أن الشیطان یوسوس إلی الرسول صلی الله علیه و آله إلا أن هذا لا یقدح فی عصمته صلی الله علیه و آله إنما القادح فی عصمته لو قبل الرسول صلی الله علیه و آله وسوسته و الآیة لا تدل علی ذلک

وَ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ إِنْسَانٍ إِلَّا وَ مَعَهُ شَیْطَانٌ قَالُوا وَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ أَنَا لَکِنَّهُ أَسْلَمَ بِعَوْنِ اللَّهِ وَ لَقَدْ أَتَانِی فَأَخَذْتُ بِحَلْقِهِ وَ لَوْ لَا دَعْوَةُ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَأُصْبِحَنَّ فِی الْمَسْجِدِ طَرِیحاً.

و هذا کالدلالة علی أن الشیطان یوسوس إلی الرسول صلی الله علیه و آله.

الثالث هب أنا سلمنا أن الشیطان یوسوس إلیه و أنه صلی الله علیه و آله یقبل أثر وسوسته إلا أنا نخص هذه الحالة بترک الأفضل و الأولی

قَالَ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهُ لَیُرَانُ (4) عَلَی قَلْبِی وَ إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ سَبْعِینَ مَرَّةً.

انتهی. (5)

ص: 44

که بر اساس اختلاف ملت­ها و شریعت­ها متفاوت نمی­شود.

بیضاوی درباره کلام حق تعالی گفته: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» یعنی اگر چیزی از جانب او تو را تحریک کرد، یعنی وسوسه­ای که تو را به انجام خلاف آن­چه دستور داری گرایش داد مانند غلبه خشم یا اندیشه­ای(1).

رازی می­گوید کسانی که به عصمت پیامبران ایراد می­گیرند به این آیه استدلال کرده­اند و گفته­اند اگر جایز نبود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از روی معصیت و گناه عمل کند چنین سخنی به او گفته نمی­شد.

پاسخ این سخن از وجوه اول این است که این کلام در مجموع می­گوید «اگر در قلبت از سوی شیطان وسوسه­ای افتد.» و این سخن دلالت بر وقوع این امر ندارد، همان­گونه که حق تعالی فرموده: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» و این دلالت نمی­کند که پیامبر صلّی الله علیه و آله شرک ورزیده است، و فرموده: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا»(2) {اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} و این دلالت نمی­کند که در آن­ها خدایانی وجود داشته است.

دوم این­که فرض کن ما پذیرفتیم که شیطان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را وسوسه می­کند، اما این فرض به عصمت ایشان خللی وارد نمی­کند، خلل در عصمت حضرت فقط به این است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسوسه او را پذیرفته باشد که البته آیه بر این دلالت ندارد.

شعبی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان فرمود: هر انسانی شیطانی به همراه دارد. عرض کردند: ای رسول خدا شما هم؟! فرمود: من هم! اما او به یاری خدا اسلام آورد و نزد من آمد، من گلویش را گرفتم و اگر نبود دعایی که سلیمان علیه السلام کرده بود، هر آینه او را بر زمین می­زدم.

و این همانند دلالت بر این است که شیطان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را وسوسه می­کند.

سوم این­که فرض کن ما پذیرفتیم شیطان پیامبر صلّی الله علیه و آله را وسوسه می­کند و حضرت از وسوسه او تاثیر می­پذیرد، اما ما این حالت را به ترک افضل و اولی اختصاص می­دهیم.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: گاه قلب من فرو پوشیده می­شود و من شبانه روز هفتاد مرتبه استغفار می­طلبم(3).

ص: 44

أقول: علی أنه یحتمل أن یکون من قبیل الخطاب العام أو یکون الخطاب متوجها إلیه صلی الله علیه و آله و المراد به أمته کما مر مرارا و سیأتی تأویل قوله تعالی ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری فی باب قصة بدر.

قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ قال الرازی فی تفسیره احتج بعضهم بهذه الآیة علی صدور الذنب عن الرسول صلی الله علیه و آله من وجهین.

الأول أنه تعالی قال عَفَا اللَّهُ عَنْکَ و العفو یستدعی سابقة الذنب.

و الثانی أنه تعالی قال لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ و هذا استفهام بمعنی الإنکار فدل هذا علی أن ذلک الإذن کان معصیة.

و الجواب عن الأول لا نسلم أن قوله عَفَا اللَّهُ عَنْکَ یوجب الذنب و لم لا یجوز أن یقال إن ذلک یدل علی مبالغة الله تعالی فی تعظیمه و توقیره کما یقول الرجل لغیره إذا کان معظما عنده عفا الله عنک ما صنعت فی أمری و رضی الله عنک ما جوابک عن کلامی و عافاک الله لا عرفت حقی فلا یکون غرضه من هذا الکلام إلا مزید التبجیل و التعظیم و قال علی بن الجهم فیما یخاطب به المتوکل و قد أمر بنفیه.

عفا الله عنک أ لا حرمة یجوز. بفضلک عن أبعدا.

و الجواب عن الثانی أن نقول لا یجوز أن یکون المراد بقوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ (1) الإنکار لأنا نقول إما أن یکون صدر عن الرسل ذنب فی هذه الواقعة أو لم یصدر عنه ذنب فإن قلنا إنه ما صدر عنه امتنع علی هذا التقدیر أن یکون قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ إنکارا علیه و إن قلنا إنه کان قد صدر عنه ذنب فقوله عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ یدل علی حصول العفو عنه و بعد حصول العفو عنه یستحیل أن یتوجه الإنکار علیه فثبت أن علی جمیع التقادیر یمتنع أن یقال إن قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ یدل علی کون الرسول صلی الله علیه و آله مذنبا و هذا جواب شاف قاطع و عند هذا یحمل قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ

ص: 45

می­گویم: احتمال دارد این آیه از قبیل خطاب عام باشد و یا خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد اما منظورش امت ایشان باشد، همچنان­که بارها چنین بود. تأویل کلام حق تعالی «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری»(1)

{هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد.} در باب ماجرای بدر خواهد آمد.

رازی در تفسیرش درباره کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» می­گوید: برخی از آنان پیرامون صدور گناه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله از دو جهت به این آیه استدلال کرده­اند:

اول این­که خداوند فرموده: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» و عفو اقتضای گناه پیش از آن دارد.

دوم این­که حق تعالی فرموده: «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» و این استفهام به معنای انکار است و این دلالت دارد که آن اجازه دادن، معصیت بوده است.

پاسخ مورد اول این است که ما نمی­پذیریم کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» موجب گناه باشد، و چرا نمی­توان گفت این سخن دلالت بر مبالغه خداوند متعال بر بزرگداشت و ارج نهادن به پیامبر صلّی الله علیه و آله دارد همان­طور که اگر کسی نزد انسان مقامی والا داشته باشد او به وی می­گوید: «خدایت ببخشاید، چه لطفی به من کردی!» یا «خدا از تو راضی باشد، چه خوب پاسخی به من دادی!» یا «خدا سلامتت بدارد، قدر مرا دانستی!» و غرض وی از این سخنان بسیار ارج نهادن و احترام است. وقتی متوکل فرمان داد علی بن جهم را تبعید کنند ابن جهم خطاب به او گفت: شعر:

- خدا تو را ببخشاید نیست حرمتی که جایز باشد به لطف تو من تبعید شوم.

و پاسخ مورد دوم این است که جایز نیست منظور از کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» انکار باشد، زیرا ما می­گوییم در آن ماجرا یا گناهی از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر زده و یا گناهی از او سر نزده، اگر بگوییم سر نزده بر اساس این برداشت «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» نمی­تواند انکار بر پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، و اگر بگوییم گناهی از او سر زده کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» دلالت بر حصول عفو برای پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از آن دارد و پس از حصول عفو ممکن نیست که انکار متوجه پیامبر شود، پس ثابت شد که بر هر تقدیر منتفی است که بگوییم کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» دلالت بر گناهکار بودن رسول خدا صلّی الله علیه و آله دارد و این پاسخی گویا و قاطع است. در این هنگام «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ»

ص: 45

علی ترک الأولی و الأکمل لا سیما و هذه الواقعة کانت من أحسن ما یتعلق بالحروب و مصالح الدنیا انتهی. (1) و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب تنزیه الأنبیاء أما قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ فلیس یقتضی وقوع معصیة و لا غفران عقاب و لا یمتنع أن یکون المقصد (2) به التعظیم و الملاطفة فی المخاطبة لأن أحدنا قد یقول لغیره إذا خاطبه أ رأیت رحمک الله و غفر الله لک و هو لا یقصد إلی الاستصفاح له عن عقاب ذنوبه بل ربما لم یخطر بباله أن له ذنبا و إنما الغرض الإجمال فی المخاطبة و استعمال ما قد صار فی العادة علما علی تعظیم المخاطب و توقیره و أما قوله تعالی لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ فظاهره الاستفهام و المراد به التقریر و استخراج ذکر علة إذنه و لیس بواجب حمل ذلک علی العتاب لأن أحدنا قد یقول لغیره لم فعلت کذا و کذا تارة معاتبا و أخری مستفهما و تارة مقررا فلیست هذه اللفظة خاصة للعتاب و الإنکار و أکثر ما یقتضیه و غایة ما یمکن أن یدعی فیها أن تکون دالة علی أنه صلی الله علیه و آله ترک الأولی و الأفضل و قد بینا أن ترک الأولی لیس بذنب و إن کان الثواب ینقص معه فإن الأنبیاء علیهم السلام یجوز أن یترکوا کثیرا من النوافل و قد یقول أحدنا لغیره إذا ترک الندب لم ترکت الأفضل و لم عدلت عن الأولی و لا یقتضی ذلک إنکارا و لا قبیحا (3) انتهی کلامه زید إکرامه.

أقول: یجوز أن یکون إذنه صلی الله علیه و آله لهم حسنا موافقا لأمره تعالی و یکون العتاب متوجها إلی المستأذنین الذین علم الله من قبلهم النفاق أو إلی جماعة حملوا النبی صلی الله علیه و آله علی ذلک کما مر مرارا و من هذا القبیل قوله تعالی یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ (4) و لا تنافی بین کون استیذانهم حراما و إذنه صلی الله علیه و آله بحسب ما یظهرونه من الأعذار ظاهرا واجبا أو مباحا أو ترکا للأولی.

ص: 46

حمل بر ترک اولی و اکمل می­شود و علی الخصوص این­که این رویداد از بهترین موارد مربوط به جنگ و مصالح دنیاست(1).

سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء می­گوید: کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» نه وقوع معصیت را اقتضا می­کند و نه آمرزش گناه را، و ممتنع نیست که منظورش بزرگداشت یا دلجویی در خطاب باشد، زیرا یکی از ما گاه در خطاب به دیگری می­گوید: خداوند تو را رحمت کند و بیامرزد، که منظور وی در این سخن طلب چشم­پوشی از مجازات گناه مخاطبش نیست، چه بسا اصلا در ذهنش این نباشد که او گناهی دارد، بلکه منظورش زیباسازی خطاب است و می­خواهد کلامی را به کار گیرد که در عُرف اصطلاحی برای بزرگداشت و ارج نهادن به مخاطب شده است. و اما کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ»، ظاهر این آیه استفهام است و منظور از آن تقریر است و می­خواهد علت اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله روشن شود، واجب نیست این سخن را بر سرزنش حمل کنیم زیرا گاه یکی از ما به دیگری می­گوید: «چرا این کار را کردی؟» که گاهی می­تواند برای سرزنش باشد و گاهی برای پرسش و بار دیگر برای تقریر، پس این لفظ مخصوص سرزنش و انکار نیست، بیشترین اقتضای سخن و نهایت امکان این است که گفته شود این سخن دلالت می­کند که پیامبر صلّی الله علیه و آله ترک اولی و افضل کرده و پیشتر بیان کردیم که ترک اولی گناه نیست گرچه از ثواب بکاهد، پس مجاز است که پیامبران بسیاری از مستحبات را واگذارند، اگر یکی از ما کار مستحبی را واگذارد ممکن است کسی به او بگوید: «چرا افضل را واگذاشتی و از اولی روی گرداندی؟» و این سخن نه اقتضای انکار می­کند و نه ناپسند است(2).

می­گویم: ممکن است اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنان کاری نیک و موافق با امر خداوند متعال باشد و سرزنش متوجه کسانی باشد که اجازه خواسته­اند، چون خدا از نفاق آنان آگاه بوده، و یا متوجه جماعتی باشد که پیامبر صلّی الله علیه و آله را به دادن این اجازه واداشتند، همچنان­که بارها چنین شد، از آن جمله این کلام حق تعالی: «یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ»(3) {ای عیسی پسر مریم آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید.} و بر اساس عذرهایی که آنان در ظاهر امر می­آورند، میان حرام بودن اجازه­خواهی آنان و اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله ، به طور واجب یا مباح یا ترک اولی، منافاتی وجود ندارد.

ص: 46

قوله تعالی فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ قال الرازی فی تفسیره اختلف المفسرون فی أن المخاطب بهذا الخطاب من هو فقیل هو النبی صلی الله علیه و آله و قیل غیره فأما من قال بالأول فاختلفوا فیه علی وجوه.

الأول أن الخطاب مع النبی صلی الله علیه و آله فی الظاهر و المراد غیره کقوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ (1) و کقوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ (2) و کقوله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (3) و کقوله لعیسی علیه السلام أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ (4) و من الأمثلة المشهورة إیاک أعنی و اسمعی یا جاره و الذی یدل علی صحة ما ذکرناه وجوه الأول قوله تعالی فی آخر السورة یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی (5) فبین أن المذکور فی أول الآیة علی سبیل الرمز هم المذکورون فی هذه الآیة علی سبیل التصریح.

و الثانی أن الرسول لو کان شاکا فی نبوة نفسه لکان شک غیره فی نبوته أولی و هذا یوجب سقوط الشریعة بالکلیة.

و الثالث أن بتقدیر أن یکون شاکا فی نبوة نفسه فکیف تزول ذلک الشک بإخبار أهل الکتاب عن نبوته مع أنهم فی الأکثر کانوا کفارا و إن حصل فیهم من کان مؤمنا إلا أن قوله لیس بحجة لا سیما و قد تقرر أن ما فی أیدیهم من التوراة و الإنجیل مصحف محرف فثبت أن الحق هو أن هذا الخطاب و إن کان فی الظاهر مع الرسول إلا أن المراد هو الأمة و مثل هذا معتاد فإن السلطان الکبیر إذا کان له أمیر و کان تحت رایة ذلک الأمیر جمع فإذا أراد أن یأمر الرعیة بأمر مخصوص فإنه لا یوجه خطابه علیهم بل یوجه ذلک الخطاب علی ذلک الأمیر الذی أمره علیهم (6) لیکون

ص: 47

رازی در تفسیرش درباره کلام حق تعالی «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ» می­گوید: مفسران در این که مخاطب این خطاب کیست، اختلاف کرده­اند؛ گفته­اند پیامبر صلّی الله علیه و آله و نیز گفته­اند جز ایشان، و اما درباره قول اول بر چند وجه اختلاف کرده­اند:

اول این­که خطاب در ظاهر به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظور جز ایشان است، مانند این سخن حق تعالی «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ»(1)

{ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید...} و یا مانند «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ»(2) {ای پیامبر از خدا پروا بدار و کافران و منافقان را فرمان مبر.} و یا مانند «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ»(3)

{اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه خواهد شد.} و یا مانند سخن خداوند به حضرت عیسی علیه السلام «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ»(4) {آیا تو به مردم گفتی}. از مَثَل­های مشهور این است که «به در می­گویم تا دیوار بشنود.» آن­چه که بر درستی سخن پیشین ما دلالت می­کند چند وجه است : اول کلام حق تعالی در آخر سوره است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی»(5)

{ای مردم اگر در دین من تردید دارید...} که بیان می کند آنان که در اول ایه به صورت رمز آمده اند همان هایی هستند که به صراحت در اخر سوره آمده اند.

دوم این­که اگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله در نبوت خودش شک داشت شک کسان دیگر در نبوت او ناگزیر بود و این موجب سقوط کلی شریعت می­شد.

سوم این­که به فرض شک داشتن پیامبر صلّی الله علیه و آله به نبوت خودش، چگونه این شک با اخبار اهل کتاب درباره نبوت حضرت از بین می­رفت با این­که آنان اکثرا کافر بودند و یا اگر هم کسی در میانشان مومن بود سخنش حجت نبود، به خصوص این­که مشخص شد تورات و انجیلی که در دسترس آنان بود نگاشته­ای تحریف شده بود. پس ثابت شد حق این است که این خطاب گرچه در ظاهر رو به رسول خدا صلّی الله علیه و آله دارد اما منظورش امت هستند که این روشی معمول است، وقتی پادشاهی بزرگ امیری داشته باشد و به زیر بیرق آن امیر جمعیتی باشند، وقتی پادشاه بخواهد رعیت خود را به امری مخصوص فرمان دهد، وی خطاب خود را متوجه آنان نمی­کند بلکه آن خطاب را متوجه آن امیری می­کند که او را بر آنان به امارت گذاشته تا این­گونه

ص: 47

ذلک أقوی تأثیرا فی قلوبهم.

الثانی أنه تعالی علم أن الرسول لم یشک فی ذلک إلا أن المقصود أنه متی سمع هذا الکلام فإنه یصرح و یقول یا رب لا أشک و لا أطلب الحجة من قول أهل الکتاب بل یکفینی ما أنزلته علی من الدلائل الظاهرة و نظیره قوله تعالی للملائکة أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ (1) و کما قال لعیسی علیه السلام أَ أَنْتَ قُلْتَ (2) و المقصود منه أن یصرح عیسی علیه السلام بالبراءة من ذلک فکذا هنا و الثالث هو أن محمدا صلی الله علیه و آله کان من البشر و کان حصول الخواطر المشوشة و الأفکار المضطربة فی قلبه من الجائزات و تلک الخواطر لا تندفع إلا بإیراد الدلائل و تقریر البینات فهو تعالی أنزل هذا النوع من التقریرات حتی أن بسببها یزول (3) عن خاطره تلک الوسواس و نظیره قوله تعالی فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ (4) و أقول تمام التقریر فی هذا الباب أن قوله إن کنت (5) فی شک فافعل کذا و کذا قضیة شرطیة و القضیة الشرطیة لا إشعار فیها البتة بأن الشرط وقع أو لم یقع و لا بأن الجزاء وقع أو لم یقع بل لیس فیها إلا بیان أن ماهیة ذلک الشرط مستلزمة لماهیة ذلک الجزاء فقط فالفائدة فی إنزال هذه الآیة تکثیر الدلائل و تقویتها بما یزید فی قوة الیقین و طمأنینة النفس و سکون الصدر و لهذا السبب أکثر الله فی کتابه من تقریر دلائل التوحید و النبوة.

الرابع أن المقصود استمالة قلوب الکفار و تقریبهم من قبول الإیمان و ذلک لأنهم طالبوه مرة بعد أخری بما یدل علی صحة نبوته و کأنهم استحیوا من تلک المعاودات و المطالبات فصار مانعا لهم من قبول الإیمان (6) فقال تعالی و إن کنت فی شک من نبوتک فتمسک بالدلیل الفلانی یعنی أن أولی الناس أن لا یشک فی نبوته هو نفسه ثم مع هذا إن طلب هو من نفسه دلیلا علی نبوة نفسه بعد ما سبق من الدلائل الباهرة

ص: 48

خطابش تاثیر بیشتری در دل­های آنان داشته باشد.

دوم این­که خداوند متعال می­دانست که رسولش صلّی الله علیه و آله در این باره شک نمی­کند اما مقصود این بوده که پیامبر صلّی الله علیه و آله با شنیدن این کلام تصریح کند و بگوید پروردگارا من شک ندارم و از گفتار اهل کتاب حجتی نمی­طلبم، بلکه همان دلایل آشکاری که بر من نازل کرده­ای برایم کافی است، همانند این کلام سخن حق تعالی به فرشتگان است: «أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ»(1)

{آیا اینها بودند که شما را می پرستیدند.} همچنان­که به حضرت عیسی علیه السلام فرمود: «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ»(2)

{آیا تو به مردم گفتی} و مقصودش این بود که حضرت عیسی علیه السلام به برائت از چنین موضوعی تصریح کند. پس این­جا نیز به همین گونه است.

سوم این­که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از جنس بشر بود و گذر خیال­های مشوّش و افکار مضطرب در دل ایشان جایز بوده و این خیال­ها تنها با ابراز دلایل و تقریر مسائل آشکار از میان می­روند، پس حق تعالی چنین تقریراتی را نازل فرمود تا با آن­ها آن وسواس را از خاطر حضرت بزداید، همچون کلام دیگر حق تعالی «فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ»(3) {و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی.} و کلّ تقریر در این باب این است که سخن حق تعالی که اگر شک داشتی پس چنین و چنین کن، قضیه­ای شرطی است و البته قضیه شرطی این را نمی­رساند که شرط واقع شده یا نشده همچنان­که نمی­رساند جزای شرط واقع شده یا نشده، و در این قضایا فقط این بیان هست که ماهیت آن شرط مستلزم ماهیت آن جزاء است، پس فایده در نزول این آیه همان افزون­سازی و تقویت دلایل است با آن­چه که بر قوت یقین و اطمینان نفس و آرامش دل می­افزاید، به همین سبب است که خداوند در کتابش سخن برای تقریر دلایل توحید و نبوت بسیار آورده است.

چهارم این­که مقصودش به دست آوردن دل کافران است و نزدیک کردن آنان به پذیرش ایمان، زیرا آنان پی در پی از پیامبر صلّی الله علیه و آله نشانه­ای دال بر صحت نبوت حضرت می­خواستند و گویا دیگر از آن حرف­های تکراری و مطالبات قبلی خجالت می­کشیدند و این نزدشان مانع از پذیرش ایمان شده بود، پس حق تعالی فرمود اگر در نبوتت شکی داری از فلانی دلیل بخواه، یعنی پیش از همه مردم این خود پیامبر صلّی الله علیه و آله است که به نبوتش شک ندارد اما با این حال اگر پس از آن همه دلایل درخشان

ص: 48

فإنه لیس فیه عیب و لا یحصل بسببه نقصان فإذا لم یستقبح ذلک منه فی حق نفسه فلأن لا یستقبح من غیره طلب الدلائل کان أولی فثبت أن المقصود بهذا الکلام استمالة القوم و إزالة الحیاء عنهم فی تکثیر المناظرات.

الخامس أن یکون التقدیر أنک لست بشاک البتة و لو کنت شاکا لکان لک طرق کثیرة فی إزالة ذلک الشک کقوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (1) و المعنی لو فرض ذلک الممتنع واقعا لزم منه المحال الفلانی و کذلک هاهنا لو فرضنا وقوع هذا الشک فارجع إلی التوراة و الإنجیل لتعرف بهما أن هذا الشک زائل و هذه الشبهة باطلة.

السادس قال الزجاج إن الله تعالی خاطب الرسول صلی الله علیه و آله و هو یتناول الخلق کقوله إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ قال القاضی هذا بعید لأنه متی قیل الرسول داخل تحت هذا الخطاب فقد عاد السؤال. (2) السابع أن لفظ إن للنفی یعنی لا نأمرک بالسؤال لأنک شاک لکن لتزداد یقینا کما ازداد إبراهیم علیه السلام بمعاینة إحیاء الموتی یقینا و أما الوجه الثانی و هو أن یقال هذا الخطاب لیس مع الرسول و تقریره أن الناس فی زمانه کانوا فرقا ثلاثة المصدقون به و المکذبون له و المتوقفون فی أمره (3) فخاطبهم الله تعالی بهذا الخطاب فقال فإن کنت أیها الإنسان فی شک مما أنزلنا إلیک من الهدی علی لسان محمد صلی الله علیه و آله فاسأل أهل الکتاب لیدلوک علی صحة نبوته و إنما وحد الله تعالی و هو یرید الجمع

ص: 49

او باز از خودش دلیلی بر نبوت خودش بخواهد این عیبی ندارد و موجب نقصان نمی­شود، پس حال که او این مطالبه را در حق خود ناپسند نمی­داند بنابراین حتمی است که مطالبه دلیل از طرف دیگران را نیز ناپسند نمی­شمارد. پس ثابت شد که منظور از این کلام دلجویی آن قوم است و زدودن خجالتی که به خاطر گفتگوهای بسیار داشتند.

پنجم این­که تقدیر کلام بر این باشد که البته تو شک نداری اما اگر شک داشتی راه­های بسیاری برای از بین بردن آن شک داشتی، مانند آن­جا که حق تعالی می­فرماید: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا»(1)

{اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} بدین معنا که اگر فرض شود آن امر محال رخ دهد فلان امر محال نیز باید رخ دهد، این­جا نیز به همین­گونه: اگر فرض کنیم این شک اتفاق بیافتد پس به تورات و انجیل رجوع کن تا با آن دو دریابی که این شک از میان رفتنی است و این شبهه باطل است.

ششم این­که زجاج گفت: خداوند متعال در این­جا در حالی­که همه خلق را مدّ نظر داشته رسول خود صلّی الله علیه و آله را خطاب کرده، همچون آن­جا که فرموده: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ»(2)

{ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید...}. قاضی گفت: این بعید است، زیرا اگر گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز مشمول این خطاب است، سوال تکرار شده است.

هفتم این­که لفظ «إِنْ» برای نفی باشد، یعنی ما به خاطر این که شک داری تو را به پرسیدن امر نمی­کنیم بلکه این کار برای این است که بر یقینت افزوده شود، همان­طور که ابراهیم با دیدن زنده شدن مردگان بر یقینش افزوده شد.

و اما وجه دوم و آن این­که بگوییم این خطاب رو به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ندارد، از این قرار که مردم در زمان حضرت سه گروه بودند: کسانی که پیامبر را تایید می­کردند، کسانی که حضرت را تکذیب می­کردند و کسانی که در امر ایشان مردد بودند، لذا خداوند متعال با این سخن آنان را خطاب کرد و فرمود ای انسان اگر در هدایتی که ما بر زبان محمد صلّی الله علیه و آله به سویت نازل کرده­ایم شک داری، از اهل کتاب بپرس تا تو را به صحت نبوت او راهنمایی کنند، پس خداوند خطاب را مفرد آورده و جمع را اراده کرده است،

ص: 49

کما فی قوله یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ (1) و یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ (2) و لما ذکر لهم (3) ما یزیل ذلک الشک عنهم حذرهم من أن یلتحقوا بالقسم الثانی و هم المکذبون فقال وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (4) ثم اختلفوا فی أن المسئول عنه من هم فقال المحققون هم الذین آمنوا من أهل الکتاب کعبد الله بن سلام و عبد الله بن صوریا و تمیم الداری و کعب الأحبار لأنهم هم الذین یوثق بخبرهم و منهم من قال الکل سواء کانوا من المسلمین أو الکفار لأنهم إذا بلغوا عدد التواتر ثم قرءوا آیة من التوراة و الإنجیل و تلک الآیة دالة علی البشارة بمحمد صلی الله علیه و آله فقد حصل الغرض.

فإن قیل إذا کان مذهبکم أن هذه الکتب قد دخلها التحریف و التغییر فکیف یمکن التعویل علیها قلت إنما حرفوها بسبب إخفاء الآیات الدالة علی نبوة محمد صلی الله علیه و آله فإن بقیت فیها آیات دالة علی نبوته صلی الله علیه و آله کان ذلک من أقوی الدلائل علی صحة نبوته لأنها لما بقیت مع توفر دواعیهم علی إزالتها دل ذلک علی أنها کانت فی غایة الظهور و أما أن المقصود من ذلک السؤال معرفة أی الأشیاء ففیه قولان الأول أنه القرآن و معرفة نبوة الرسول صلی الله علیه و آله.

و الثانی أنه رجع ذلک إلی قوله تعالی فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ (5) و الأول أولی لأنه هو الأهم و الحاجة إلی معرفته أتم.

و اعلم أنه تعالی لما بین هذا الطریق قال بعده لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ و المعنی ثبت عندک بالآیات و البراهین القاطعة أن ما أتاک هو

ص: 50

همچنان­که فرموده: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ»(1)

{ای انسان چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته.} و یا «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ»(2)

{ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود بسختی در تلاشی.} به این ترتیب چون برای آنان سخنی گفت که شک­شان را از بین می­برد، آنان را از این که به قسم دوم یعنی به تکذیب کنندگان بپیوندند بر حذر داشت و فرمود: «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ» مسئله دیگر که نزد مفسران جای اختلاف بوده این است که آیه می­گوید از چه کسانی بپرس؟ محققان می­گویند از آن اهل کتابی که ایمان آورده بودند همچون عبدالله بن سلام و عبدالله بن صوریا و تمیم داری و کعب الاحبار، زیرا فقط به خبر اینان می­توان اطمینان کرد. برخی نیز می­گویند فرقی ندارد که از مسلمانان باشند یا از کافران، زیرا وقتی به تعداد تواتر رسیدند و سپس آیه­ای از تورات و انجیل خواندند که از ظهور محمد مژده می­داد، غرض حاصل شده است. حال اگر گفته شود شما که باور دارید این کتب دستخوش تحریف و تغییر شده­اند پس چگونه می­توان بر آن­ها تکیه کرد؟ خواهم گفت آن­ها این کتب را برای پنهان کردن نشانه­های دال بر نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله تحریف کردند، پس اگر در این کتب آیاتی باقی مانده باشد که بر نبوت حضرت دلالت کند این از قویترین دلایل بر صحت نبوت ایشان می­باشد، چون وقتی این نشانه­ها علی رغم انگیزه­های افزون آنان برای زدودنشان بر جا مانده، این نشان می­دهد که مژده نبوت حضرت در نهایت آشکاری آمده است. و اما درباره این­که مقصود از این سوال شناخت چه چیز است، دو قول وجود دارد، اول قرآن و شناخت نبوت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و دوم رجوع به این سخن حق تعالی: «فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ»(3)

{پس به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم برای آنان حاصل شد.} که قول نخست اولویت دارد چون مهمتر است و نیاز به شناختش بیشتر است.

و بدان وقتی خداوند متعال این راه را نمایاند سپس فرمود: «لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ» یعنی با نشانه­ها و برهان­های قاطع برایت ثابت شد که آن­چه به تو داده شده

ص: 50

الحق الذی لا مدخل فیه للمریة فلا تکونن من الممترین وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ أی أثبت و دم علی ما أنت علیه من انتفاء المریة عنک و انتفاء التکذیب و یجوز أن یکون ذلک علی سبیل التهییج و إظهار التسدد و لذلک قال صلی الله علیه و آله عند نزوله لا أشک و لا أسأل أشهد أنه الحق انتهی. (1) و ذکر الطبرسی رحمه الله أکثر تلک الوجوه و قال بعد إیراد الوجه الأول من الوجوه الذی ذکره الرازی و روی عن الحسن و قتادة و سعید بن جبیر أنهم قالوا إن النبی صلی الله علیه و آله لم یشک و لم یسأل و هو المروی أیضا عن أبی عبد الله علیه السلام و قال بعد إیراد الوجوه فی سؤال أهل الکتاب و قال الزهری إن هذه الآیة نزلت فی السماء فإن صح ذلک فقد کفی المئونة (2) و رواه أصحابنا أیضا عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل أیضا إن المراد بالشک الضیق و الشدة بما یعاینه من تعنتهم و أذاهم أی إن ضقت ذرعا بما تلقی من أذی قومک فاسأل الذین یقرءون الکتاب من قبلک کیف صبر الأنبیاء علی أذی قومهم فاصبر کذلک. (3) قوله تعالی فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ أی فی شک و قد مر الکلام فی أن النهی عن المریة لا یدل علی حصولها مع إمکان الخطاب العام أو توجه الخطاب واقعا إلی الغیر مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ أنه باطل و أن مصیر من یعبدهم إلی النار ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ أی من جهة التقلید بلا حجة وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ من العذاب غَیْرَ مَنْقُوصٍ أی علی مقدار ما یستحقونه فآیسهم سبحانه بهذا القول عن العفو و المغفرة فَاسْتَقِمْ أی علی الوعظ و الإنذار و التمسک بالطاعة و الأمر بها و الدعاء إلیها کَما أُمِرْتَ فی القرآن و غیره وَ مَنْ تابَ مَعَکَ أی و لیستقم من تاب معک من الشرک کما أمروا أو من رجع إلی الله و إلی نبیه و قیل استقم أنت علی الأداء و لیستقیموا علی القبول وَ لا تَطْغَوْا أی لا تجاوزوا أمر الله بالزیادة و النقصان فتخرجوا عن حد الاستقامة.

ص: 51

حق است و هیچ جای تردیدی در آن نیست، پس مبادا از تردید کنندگان باشی، «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ» یعنی استوار باش و بر رویه­ای که تردید و تکذیب را نزدت می­زداید بر جا باش. جایز است که این سخن در راستای برانگیختن و اظهار درستیِ راه باشد، از همین رو پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نزول این آیه فرمود من شک ندارم و نمی­پرسم و شهادت می­دهم که این حق است(1).

طبرسی اکثر این وجوه را می­آورد و پس از ذکر وجه اول از وجوهی که رازی برشمرد می­گوید: از حسن و قتاده و سعید بن جبیر روایت شده که گفتند: پیامبر صلّی الله علیه و آله شک نکرد و نپرسید. این از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت شده است. وی پس از ذکر وجوه درباره پرسش از اهل کتاب می­گوید زهری گفته این آیه در آسمان نازل شد. اگر این درست باشد دیگر زحمت کم می­شود(2).

این را اصحاب ما از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت کرده­اند. همچنین گفته شده منظور از شک، رنج و دشواری است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیره­سری و آزارهای آنان می­دید، یعنی اگر از آزار قومت به تنگ آمدی از کسانی که کتاب پیامبران پیش از تو را می­خوانند بپرس که پیامبران چگونه بر آزار قومشان صبر پیشه کردند، پس تو نیز صبر کن(3).

کلام حق تعالی «فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ» یعنی در شک. پیشتر گفته شد که نهی از شک دلالت بر وقوع شک ندارد چراکه امکان خطاب عام و یا توجه خطاب به دیگران هست. «مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ» که باطل است و سرانجام هر کس آن­ها را بپرستد به سوی آتش دوزخ است، «ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ» یعنی فقط از روی تقلید و بدون هیچ حجتی، «وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ» از عذاب، «غَیْرَ مَنْقُوصٍ» یعنی به همان اندازه که مستحق هستند، خداوند سبحان با این سخن آنان را از عفو و آمرزش ناامید می­کند، «فَاسْتَقِمْ» بر موعظه و هشدار دادن و بر تمسک به طاعت الهی و فرمان دادن و فراخواندن به آن، «کَما أُمِرْتَ» در قرآن و جز آن، «وَ مَنْ تابَ مَعَکَ» امر به استواری همچنین به کسانی است که با همراهی و ایمان به تو از شرک توبه کردند همچنان­که مامور به آن بودند، و یا به کسانی که سوی خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله بازگشتند، نیز گفته شده یعنی تو بر ادای رسالت استوار باش و آنان بر پذیرش استوار باشند، «وَ لا تَطْغَوْا» یعنی با زیاده­روی و کوتاهی کردن از امر خدا درنگذرید که از مرز استقامت خارج می­شوید.

ص: 51

قال الطبرسی رحمه الله قال ابن عباس ما نزل علی رسول الله صلی الله علیه و آله آیة کانت أشد علیه و لا أشق من هذه الآیة و لذلک قال لأصحابه حین قالوا له أسرع إلیک الشیب یا رسول الله شیبتنی هود و الواقعة. (1) قوله تعالی وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ قد مر الکلام فی مثله فلا نعیده قال الطبرسی رحمه الله خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به الأمة مِنْ وَلِیٍّ أی ناصر یعینک (2) علیه و یمنعک من عذابه وَ لا واقٍ یقیک منه قوله تعالی لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ قال الرازی قال المفسرون هذا فی الظاهر خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و لکن المعنی (3) عام لجمیع المکلفین و یحتمل أیضا أن یکون الخطاب للإنسان کأنه قیل أیها الإنسان لا تجعل مع الله إلها آخر و هذا الاحتمال عندی أولی لأنه تعالی عطف علیه قوله وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ إلی قوله إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما و هذا لا یلیق بالنبی صلی الله علیه و آله لأن أبویه ما بلغا الکبر عنده فعلمنا أن المخاطب بهذا هو نوع الإنسان و أما قوله فَتَقْعُدَ ففیه وجوه.

الأول أن معناه المکث أی فتمکث فی الناس مَذْمُوماً مَخْذُولًا و هذا معنی شائع لهذا اللفظ فی عرف العرب و الفرس. (4) الثانی أن من شأن المذموم المخذول أن یقعد نادما متفکرا علی ما فرط منه الثالث أن المتمکن من تحصیل الخیرات یسعی فی تحصیلها و السعی إنما یتأتی بالقیام و أما العاجز عن تحصیلها فإنه لا یسعی بل یبقی جالسا قاعدا عن الطلب (5)

ص: 52

طبرسی می­گوید: ابن عباس گفته هیچ آیه­ای سخت­تر و گران­تر از این آیه بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل نشد، به همین سبب وقتی اصحاب به حضرت عرض کردند: پیری سویتان شتافته ای رسول خدا! ایشان فرمود: هود و واقعه مرا پیر کرد(1).

درباره کلام حق تعالی «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ» پیشتر دو آیه مشابه­اش سخن به میان آمد و دیگر تکرار نمی­کنیم. طبرسی می­گوید: خطابش به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظورش امت است، «مِنْ وَلِیٍ» یعنی یاوری که تو را در این راه یاری کند و عذابش را از سرت باز کند، «وَ لا واقٍ» و تو را در برابر عذابش حمایت کند(2).

رازی درباره کلام حق تعالی «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» می­گوید: مفسران گفته­اند این آیه در ظاهر خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است اما معنایش برای همه مکلفین و عام است، نیز محتمل است که خطابش به انسان باشد، انگار می­گوید ای انسان معبود دیگری با خدا قرار مده، و نزد من این احتمال قوی­تر است زیرا حق تعالی به آن این سخن را عطف کرده: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ» {و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید.} تا آن­جا که «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما»(3) {اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها [حتی] اوف مگو.} و این درخور پیامبر صلّی الله علیه و آله نیست زیرا والدین حضرت در کنار ایشان به سالخوردگی نرسیدند، پس دریافتیم که مخاطب این سخن نوع انسان است. و اما درباره کلام حق تعالی «فَتَقْعُدَ» وجوهی هست:

اول این­که معنای برجاماندن می­دهد یعنی تا در میان مردم بر جا بمانی نکوهیده و وامانده و این معنا برای این لفظ (قعود) در عُرف عرب و فارس شایع است.

دوم این­که حال انسان نکوهیده و وامانده چنین است که به خاطر خطایی که از او سر زده پشیمان و اندیشناک بر جا بنشیند.

سوم این­که هر کس توانایی کسب نیکی داشته باشد، در راستای کسب آن می­کوشد و کوشش تنها از قیام و برخاستن برمی­آید، اما کسی که از کسب نیکی ناتوان است کوششی نمی­کند بلکه برجا و نشسته باقی می­ماند و طلب نمی­کند،

ص: 52

فالقعود کنایة عن العجز و الضعف انتهی. (1) و الکلام فی الآیة الثانیة کالکلام فی الأولی.

قوله مَدْحُوراً أی مطرودا مبعدا عن رحمة الله.

قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ قال الطبرسی رحمه الله فی سبب نزوله أقوال أحدها أن قریشا قالت للنبی صلی الله علیه و آله لا ندعک تستلم الحجر حتی تلم (2) بآلهتنا فحدث نفسه و قال ما علی فی أن ألم بها و الله یعلم أنی لها لکاره و یدعوننی أستلم الحجر فنزلت عن ابن جبیر.

و ثانیها أنهم قالوا کف عن شتم آلهتنا و تسفیه أحلامنا و اطرد هؤلاء العبید و السقاط الذین رائحتهم رائحة الضأن حتی نجالسک و نسمع منک فطمع فی إسلامهم فنزلت.

ثالثها أن رسول الله صلی الله علیه و آله أخرج الأصنام من المسجد فطلبت إلیه قریش أن یترک صنما کان علی المروة فهم بترکه ثم أمر بکسره (3) فنزلت و رواه العیاشی بإسناده.

و رابعها أنها نزلت فی وفد ثقیف قالوا نبایعک علی أن تعطینا ثلاث خصال لا تنحنی یعنون الصلاة (4) و لا تکسر أصنامنا بأیدینا و تمتعنا باللات سنة فقال صلی الله علیه و آله لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود فأما کسر أصنامکم بأیدیکم فذاک لکم و أما الطاغیة اللات (5) فإنی غیر ممتعکم بها و قام رسول الله صلی الله علیه و آله و توضأ فقال عمر ما بالکم آذیتم رسول الله صلی الله علیه و آله إنه لا یدع الأصنام فی أرض العرب فما زالوا به حتی أنزل الله هذه الآیات عن ابن عباس.

و خامسها أن وفد ثقیف قالوا أجلنا سنة حتی نقبض ما یهدی لآلهتنا فإذا

ص: 53

پس قعود و نشستن کنایه از ناتوانی و ضعف است(1).

سخن در آیه بعدی نیز همچون همین آیه است. کلام حق تعالی «مَدْحُوراً» یعنی مطرود و دور مانده از رحمت خدا.

طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ» می­گوید: درباره سبب نزول این آیه اقوالی هست: یکی این­که از ابن جبیر روایت شده قریشیان به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کردند: به تو اجازه نمی­دهیم به حجر الاسود دست بکشی تا آن­گاه که به خدایان ما نظر کنی! پیامبر صلّی الله علیه و آله با خود گفت: چه ایرادی دارد من به آن­ها نظر کنم با این­که خداوند می­داند من از آن­ها بسیار بیزارم تا اجازه دهند من به حجر دست بکشم. آن­گاه این آیه نازل شد.

دوم این­که آنان گفتند: دست از نکوهش خدایان ما و نادان خواندن خردمندان ما بکش و این بردگان و فرومایگان را که بوی میش می­دهند از خود بران تا ما با تو همنشین شویم و به تو گوش دهیم. حضرت صلّی الله علیه و آله امیدوار شد که آنان اسلام بیاورند آن­گاه این آیه نازل شد.

سوم این­که عیاشی روایت کرده وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بت­ها را از مسجد بیرون کرد، قریشیان از حضرت خواستند بتی را که بر مروه بود رها کند. ایشان خواست چنین کند اما سپس دستور داد آن را بشکنند. آن­گاه این آیه نازل شد.

چهارم این­که از ابن عباس روایت شده که این آیه درباره هیئتی از بنی ثقیف نازل شد که گفتند: ما به سه شرط با تو بیعت می­کنیم، ما را به نماز خواندن وانداری، نخواهی بت­هایمان را با دست خود بشکنیم و یک سال ما را از پرستش لات برخوردار سازی. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در دینی که رکوع و سجود ندارد هیچ خیری نیست، و اما شکستن بت­هایتان به دست خودتان، این به عهده خودتان، و اما پرستش لات، من شما را از این برخوردار نمی­سازم. آن­گاه حضرت برخاست و وضو گرفت. عمر به آنان گفت: چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله را اذیت می­کنید؟! او بت­ها را در سرزمین عرب رها نمی­کند. اما آنان همچنان اصرار کردند تا این­که این آیه نازل شد.

پنجم این­که از کلبی روایت شده هیئتی از بنی ثقیف گفتند به ما یک سال فرصت بده تا هدایای که برای خدایانمان می­آید را دریافت کنیم،

ص: 53

قبضنا ذلک کسرناها و أسلمنا فهم بتأجیلهم فنزلت عن الکلبی فقال وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ إن مخففة عن الثقیلة و المعنی أن المشرکین هموا و قاربوا أن یزیلوک و یصرفوک عن حکم القرآن لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ أی لتخترع علینا غیر ما أوحیناه إلیک و المعنی لتحل محل المفتری لأنک تخبر أنک لا تنطق إلا عن وحی فإذا اتبعت أهواءهم أوهمت أنک تفعله بأمر الله فکنت کالمفتری وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا أی لتولوک و أظهروا صداقتک (1) وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ أی ثبتنا قلبک علی الحق و الرشد بالنبوة و العصمة و المعجزات و قیل بالألطاف الخفیة لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا أی لقد قاربت أن تسکن إلیهم بعض السکون یقال کدت أفعل کذا أی قاربت أن أفعله و لم أفعله

وَ قَدْ صَحَّ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ وُضِعَ عَنْ أُمَّتِی مَا حَدَّثَتْ بِهِ نَفْسَهَا مَا لَمْ یَعْمَلْ بِهِ أَوْ یَتَکَلَّمْ.

قال ابن عباس یرید حیث سکت عن جوابهم و الله أعلم بنیته ثم توعده سبحانه علی ذلک لو فعله فقال إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ أی لو فعلت ذلک لعذبناک ضعف عذاب الحیاة و ضعف عذاب الممات (2) لأن ذنبک أعظم و قیل المراد بالضعف العذاب المضاعف ألمه قال ابن عباس رسول الله صلی الله علیه و آله معصوم و لکن هذا تخفیف لأمته لئلا یرکن أحد من المؤمنین إلی أحد من المشرکین فی شی ء من أحکام الله و شرائعه ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً أی ناصرا ینصرک. (3) و قال الرازی احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام بهذه الآیة بوجوه

ص: 54

وقتی آن­ها را دریافت کردیم بت­ها را می­شکنیم و اسلام می­آوریم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواست به آنان فرصت دهد که این آیه نازل شد و فرمود: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» این­جا «إن» مخفّفه از ثقیله است و معنایش این است که مشرکان کوشیدند و این را نزدیک کردند که تو را از حکم قرآن بازدارند و منصرف کنند، «لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ» یعنی به اسم ما چیزی را از خود بسازی غیر از آن­چه به تو وحی کرده­ایم، یعنی تا خود را در موضع افترا زدن قرار دهی، زیرا تو خبر داده­ای که جز از سوی وحی سخن نمی­گویی، پس اگر از هوس­های آنان پیروی کنی خیال می­کنند تو این کار را به امر خدا کرده­ای و این­گونه همچون کسی می­شوی که افترا زده است، «وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا» یعنی تو را به دوستی بگیرند و صداقتت را تأیید کنند، «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» یعنی ما قلب تو را بر حق استوار داشته­ایم و با نبوت و عصمت و معجزات تو را بر راه راست استوار داشته­ایم، نیز گفته­اند با الطاف پنهان، «لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا» یعنی نزدیک بود کمی به آنان اعتماد کنی، می­گویند «کدتُ أفعل» یعنی نزدیک بود که فلان کنم اما نکردم.

در حدیثی صحیح از پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده که ایشان فرمود: از امت من مسؤولیت آن­چه نفسشان با آن­ها می­گوید برداشته شده مادامی­که به آن عمل نکرده­اند و بر زبانش نیاورده­اند.

ابن عباس می­گوید: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ به آنان سکوت کرد، از آن­جا که خداوند نیت حضرت را می­دانست ایشان را تهدید کرد و فرمود که اگر آن کار را می­کردی «إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ» یعنی اگر آن کار را می­کردی بی شک دو برابر عذاب مشرکان در زندگی و دو برابر عذابشان پس از مرگ تو را عذاب می­کردیم، زیرا گناه تو بزرگتر بود. نیز گفته­اند منظور از «ضِعْفَ» عذابی است با درد مضاعف. ابن عباس گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله معصوم است اما به عنوان تخفیفی برای امت، خطاب به ایشان شده تا هیچ یک از مومنان در هیچ یک از احکام الهی و شرعی به هیچ یک از مشرکان اعتماد نکند. «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً» یعنی یاوری که تو را یاری کند(1).

رازی می­گوید: کسانی که به عصمت پیامبران ایراد می­گیرند به این آیه در وجوهی استدلال کرده­اند:

ص: 54

الأول أنها دلت علی أنه صلی الله علیه و آله قرب من أن یفتری علی الله و الفریة علی الله من أعظم الذنوب.

الثانی أنها تدل علی أنه لو لا أن الله تعالی ثبته و عصمه لقرب أن یرکن إلی دینهم.

الثالث أنه لو لا سبق جرم و جنایة لم یحتج إلی ذکر هذا الوعید الشدید.

و الجواب عن الأول أن کاد معناه المقاربة فکان معنی الآیة أنه قرب وقوعه فی الفتنة و هذا لا یدل علی الوقوع.

و عن الثانی أن کلمة لو لا تفید انتفاء الشی ء لثبوت غیره تقول لو لا علی لهلک عمر و معناه أن وجود علی علیه السلام منع من حصول الهلاک لعمر فکذلک هاهنا فقوله وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ معناه لو لا حصل تثبیت الله لک یا محمد فکان تثبیت الله مانعا من حصول ذلک الرکون.

و عن الثالث أن التهدید علی المعصیة لا یدل علی الإقدام علیها و الدلیل علیه آیات منها قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (1) الآیات و قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ (2) و قوله وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ (3) انتهی (4) و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ یعنی القرآن و معناه أنی أقدر أن آخذ ما أعطیتک کما منعته غیرک و لکن دبرتک بالرحمة لک فأعطیتک ما تحتاج إلیه و منعتک ما لا تحتاج إلی النص علیه (5) ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا أی ثم لو فعلنا ذلک لم تجد علینا وکیلا یستوفی ذلک منا. (6)

ص: 55

اول این­که آیه دلالت دارد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به افترا زدن به خداوند نزدیک شده و افترا به خداوند از بزرگترین گناهان است.

دوم این­که دلالت دارد که اگر خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را استوار نمی­داشت و ایشان را محفوظ نمی­داشت نزدیک بود که ایشان به دین آن­ها اعتماد کند.

سوم این­که اگر هیچ جرم و جنایتی پیشتر سر نزده بود احتیاجی به ذکر چنین تهدید شدیدی نبود.

پاسخ مورد اول این است که معنای «کادَ» مقاربه و نزدیکی وقوع فعل است، پس معنای آیه چنین است که وقوع پیامبر صلّی الله علیه و آله در فتنه نزدیک بوده و این دلالت بر وقوع این اتفاق نمی­کند.

و اما مورد دوم، «لولا» انتفای چیزی را برای ثبوت چیزی دیگر افاده می­کند، می­گویی «لولا علیُّ لهَلکَ عمر» یعنی اگر علی نبود عمر هلاک می­شد، پس وجود علی مانعی است برای وقوع هلاکت عمر، این­جا نیز به همین­گونه است، کلام حق تعالی «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» یعنی اگر نبود استوارسازی خداوند برای تو ای محمد! پس استوارسازی خداوند مانعی از وقوع آن اعتماد است.

اما در مورد سوم، تهدید بر معصیت دلالت بر ارتکاب معصیت ندارد، دلیل این سخن آیاتی است از جمله: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ * لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ»(1)

{و اگر [او] پاره ای گفته ها را بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم.} و یا «لَئِنْ أَشْرَکْتَ»(2)

{اگر شرک ورزی} و نیز «وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ» (3) {و کافران را فرمان مبر.} (4)

طبرسی درباره کلام حق تعالی می­گوید: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» قرآن را، یعنی من می­توانم چیزی را که به تو عطا کردم بگیرم همان­طور که آن را از جز تو بازداشتم، اما من در مورد تو با رحمتم بر تو تدبیر کردم و آن­چه را نیاز داشتی به تو عطا کردم و چیزی را که نیاز به تصریحش نداشتی از تو بازداشتم، «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا» یعنی اگر آن کار را می­کردیم آن­گاه در برابر ما مدافعی برای خود نمی­یافتی تا آن را از ما پس بگیرد(5).

ص: 55

قوله تعالی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ قال الرازی ذکر المفسرون فی سبب نزول هذه الآیة أن الرسول لما رأی إعراض قومه عنه شق علیه ما رأی من مباعدتهم عما جاءهم به تمنی فی نفسه أن یأتیهم من الله ما یقارب بینه و بین قومه و ذلک لحرصه علی إیمانهم فجلس ذات یوم فی ناد (1) من أندیة قریش کثیر أهله و أحب یومئذ أن لا یأتیه من الله شی ء ینفروا عنه و تمنی ذلک فأنزل تعالی سورة النَّجْمِ (2) إِذا هَوی فقرأها رسول الله صلی الله علیه و آله حتی بلغ أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری ألقی الشیطان علی لسانه تلک الغرانیق (3) العلی. منها الشفاعة ترتجی. فلما سمعت قریش فرحوا و مضی رسول الله صلی الله علیه و آله فی قراءته و قرأ السورة کلها فسجد المسلمون لسجوده و سجد جمیع من فی المسجد من المشرکین فلم یبق فی المسجد مؤمن و لا کافر إلا سجد سوی الولید بن المغیرة و سعید بن العاص فإنهما أخذا حفنة (4) من البطحاء و رفعاها إلی جبهتیهما و سجدا علیها لأنهما کانا شیخین کبیرین لم یستطیعا السجود و تفرقت قریش و قد سرهم ما سمعوا و قالوا قد ذکر محمد آلهتنا بأحسن الذکر فلما أمسی رسول الله صلی الله علیه و آله أتاه جبرئیل علیه السلام فقال ما ذا صنعت تلوت علی الناس ما لم آتک به عن الله و قلت ما لم أقل

ص: 56

رازی می­گوید: مفسران درباره سبب نزول این آیه آورده­اند که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله رویگردانی امتش از ایشان را دید، این برایش گران آمد که می­دید آن­ها از آن­چه برایشان آورده دوری می­گزینند. از این رو در دلش آرزو کرد که از سوی خدا چیزی برای آنان بیاید که میان او و قومش را نزدیک کند و این از حرصی بود که حضرت برای ایمان آوردن آن­ها داشت. روزی حضرت در یکی از مجالس قریش که جمعیتی انبوه داشت، نشسته بود و دوست می­داشت خداوند کلامی نفرستد که آنان را از او برماند و این را آرزو کرد. آن­گاه خداوند سوره «النَّجْمِ إِذا هَوی»(1)

{سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید.} را نازل فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را برایشان قرائت کرد تا این که رسید به «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری»(2) {به من خبر دهید از لات و عزی، و منات آن سومین دیگر.} آن­گاه شیطان بر زبان حضرت غرانیق (یعنی این جملات) را القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود! وقتی قریشیان این جملات را شنیدند خوشحال شدند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله قرائتش ادامه داد و کل سوره را خواند. در آن دم همه مسلمانان با سجده پیامبر صلّی الله علیه و آله سجده کردند و همه کسانی که در مسجد بودند، چه مومن و چه کافر، به سجده رفتند جز ولید بن مُغیره و سعید بن عاص که این دو مشتی از خاک بطحاء را برداشتند و آن را سوی پیشانی خود بالا آوردند و بر آن سجده کردند، زیرا آن دو بسیار سالخورده بودند و نمی­توانستند سجده کنند. قریشیان پراکنده شدند و حال آن­که از آن­چه شنیده بودند شادمان بودند و می­گفتند محمد با بهترین کلام از خدایان ما یاد کرد. چون شب شد جبرئیل نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: چه کردی؟! بر مردم چیزی را تلاوت کردی که من از جانب خدا نیاورده­ام و سخنی گفتی که من نگفتم.

ص: 56

لک فحزن رسول الله صلی الله علیه و آله حزنا شدیدا و خاف من الله خوفا عظیما حتی نزل قوله وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ الآیة هذا روایة عامة المفسرین الظاهریین و أما أهل التحقیق فقد قالوا هذه الروایة باطلة موضوعة و احتجوا بالقرآن و السنة و المعقول أما القرآن فوجوه.

أحدها قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ (1) و ثانیها قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ (2) و ثالثها قوله وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (3) فلو أنه قرأ عقیب هذه الآیة تلک الغرانیق العلی لکان قد أظهر (4) کذب الله تعالی فی الحال و ذلک لا یقول به مسلم.

و رابعها قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ (5) و کاد معناه قرب أن یکون الأمر کذلک مع أنه لم یحصل.

و خامسها قوله وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ (6) و کلمة لو لا تفید انتفاء الشی ء لانتفاء غیره فدل علی أن الرکون القلیل لم یحصل.

و سادسها قوله کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ (7) و سابعها قوله سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی (8)

ص: 57

رسول خدا صلّی الله علیه و آله بسیار غمگین شد و به شدت از خدا ترسید، تا این­که نازل شد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ». این روایت از عامه مفسرین ظاهری است، اما اهل تحقیق گفته­اند این روایت ساختگی و باطل است و به قرآن و سنت و عقل استدلال کرده­اند. و اما استدلالشان به قرآن، وجوهی دارد:

اول کلام حق تعالی «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ»(1)

{و اگر [او] پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم.} دوم: «قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ»(2)

{بگو مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم، جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم.} و سوم: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی»(3)

{و از سر هوس سخن نمی گوید، این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.} اگر حضرت در ادامه این آیه آن غرانیق را قرائت کرده بود کذب خداوند متعال فی الحال آشکار می­شد و این سخنی است که مسلمان هرگز نمی­گوید.

چهارم: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ» و «کادَ» یعنی نزدیک بود که چنین شود اما نشد.

پنجم: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» و کلمه «لولا» انتفای چیزی را برای انتفای چیز دیگر افاده می­کند، پس دلالت می­کند که حتی اعتماد اندک هم به وقوع نپیوست.

ششم: «کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ»(4)

{تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم.} و هفتم «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی»(5)

ص: 57

و أما السنة فهی أنه روی عن محمد بن إسحاق بن (1) خزیمة أنه سئل عن هذه القصة قال هذا من وضع الزنادقة و صنف فیه کتابا.

و قال الإمام أبو بکر البیهقی هذه القصة غیر ثابتة من جهة النقل ثم أخذ یتکلم فی أن رواة هذه القصة مطعونون و أیضا فقد روی البخاری فی صحیحه أنه صلی الله علیه و آله قرأ سورة و النجم و سجد فیها المسلمون و المشرکون و الإنس و الجن و لیس فیه حدیث الغرانیق (2) و روی هذا الحدیث من طرق کثیرة و لیس فیها البتة حدیث الغرانیق.

و أما المعقول فمن وجوه أحدها أن من جوز علی الرسول صلی الله علیه و آله تعظیم الأوثان فقد کفر لأن من المعلوم بالضرورة أن أعظم سعیه صلی الله علیه و آله کان فی نفی الأوثان.

و ثانیها أنه صلی الله علیه و آله ما کان یمکنه فی أول الأمر أن یصلی و یقرأ القرآن عند الکعبة آمنا لأذی المشرکین له حتی کانوا ربما مدوا أیدیهم إلیه و إنما کان یصلی إذا لم یحضروها لیلا أو فی أوقات خلوة و ذلک یبطل قولهم.

و ثالثها أن معاداتهم للرسول صلی الله علیه و آله کانت أعظم من أن یقروا بهذا القدر من القراءة دون أن یقفوا علی حقیقة الأمر فکیف أجمعوا علی أنه عظم آلهتهم حتی خروا سجدا مع أنه لم یظهر عندهم موافقته لهم.

و رابعها قوله فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ و ذلک أن إحکام (3) الآیات بإزالة تلقیة الشیطان عن الرسول أقوی من نسخه بهذه الآیات التی تنتفی الشبهة (4) معها فإذا أراد الله تعالی إحکام الآیات لئلا یلتبس ما لیس بقرآن قرآنا فبأن یمنع الشیطان من ذلک أصلا أولی.

و خامسها و هو أقوی الوجوه أنا لو جوزنا ذلک ارتفع الأمان عن شرعه و جوزنا

ص: 58

{ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند تا فراموش نکنی.}

و اما استدلال به سنت؛ روایت شده که از محمد بن اسحاق بن خزیمه درباره این ماجرا پرسیدند وی گفت: این از ساخته­های زنادیق است. او در این باره کتابی نوشته است.

و امام ابوبکر بیهقی گفته: این ماجرا از جهت نقل غیر ثابت است. وی در ادامه توضیح داده که راویان این قصه محل تردید هستند. بخاری نیز در کتاب صحیح گفته: پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره نجم را قرائت فرمود و در آن دم همه مسلمانان و مشرکان و انس و جن سجده کردند. و در روایت وی حرفی از غرانیق در میان نیست. این روایت از طرق بسیاری روایت شده و البته در آن­ها نیز حرفی از غرانیق در میان نیست.

و اما استدلال به عقل وجوهی دارد، اول این­که هر کس احترام به بت­ها را بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله جایز بشمرد کفر ورزیده است، زیرا ضرورتا معلوم است که بیشتر سعی پیامبر صلّی الله علیه و آله در راستای نفی بت پرستی بوده است.

دوم این­که برای پیامبر صلّی الله علیه و آله در آغاز امر امکان نداشته که در کنار کعبه نماز بگزارد و قرآن بخواند و از آزار مشرکین در امان باشد تا شاید آنان سوی حضرت دست دراز کنند، بلکه ایشان در شب و یا در خلوت کعبه وقتی نماز می­خوانده که مشرکان حضور نداشته­اند و این سخن آنان را باطل می­کند.

سوم این­که دشمنی آنان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیشتر از آن بوده که به همین اندازه از قرائت اقرار کنند بدون این­که از حقیقت ماجرا آگاه شوند، حال چگونه اجماع کرده­اند که پیامبر صلّی الله علیه و آله خدایانشان را بزرگ داشته تا به سجده بیافتند با این­که موافقت پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان برایشان آشکار نشده بوده است.

چهارم این­که حق تعالی می­فرماید: «فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ»(1)

{پس خدا آنچه را شیطان القا میکرد محو میگردانید سپس خدا آیات خود را استوار می­ساخت.} و استوارسازی آیات با زدودن القای شیطان از رسول خدا صلّی الله علیه و آله قویتر از آن است که با این آیات نسخ شود، آن هم با آیاتی که در کنارشان شبهه منتفی می­شود. پس وقتی خداوند متعال استوارسازی آیات را اراده کرده تا چیزی که قرآن نیست با قرآن اشتباه نشود، این که شیطان را بالاصل از این کار بازدارد اولی است.

وجه پنجم که قوی­ترین وجه است این­که اگر ما چنین اتفاقی را جایز بدانیم امنیت از شرع رخت برمی­بندد و در واقع ما این ماجرا را درباره ص: 58

فی کل واحد من الأحکام و الشرائع أن یکون کذلک و یبطل قوله تعالی بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (1) فإنه لا فرق بین النقصان عن الوحی و بین الزیادة فیه فبهذه الوجوه عرفنا علی سبیل الإجمال أن هذه القصة موضوعة أکثر ما فی الباب أن جمعا من المفسرین ذکروها لکنهم ما بلغوا حد التواتر و خبر الواحد لا یعارض الدلائل العقلیة و النقلیة المتواترة و لنشرع الآن فی التفصیل فنقول التمنی جاء فی اللغة لأمرین أحدهما تمنی القلب و الثانی القراءة قال الله تعالی وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ (2) أی إلا قراءة لأن الأمی لا یعلم القرآن من المصحف و إنما یعلمه قراءة و قال حسان

تمنی کتاب الله أول لیلة و آخرها لاقی الحمام المقادر

فأما إذا فسرنا بالقراءة (3) ففیه قولان:

الأول أنه تعالی أراد بذلک ما یجوز أن یسهو الرسول فیه و یشتبه علی القاری دون ما رووه من قوله تلک الغرانیق العلی.

الثانی المراد فیه وقوع هذه الکلمة فی قراءته ثم اختلف القائلون بهذا علی وجوه. الأول أن النبی صلی الله علیه و آله لم یتکلم بقوله تلک الغرانیق العلی و لا الشیطان تکلم به و لا أحد تکلم به لکنه صلی الله علیه و آله لما قرأ سورة النجم اشتبه الأمر علی الکفار فحسبوا بعض ألفاظه ما رووه و ذلک علی حسب ما جرت العادة به من توهم بعض الکلمات علی غیر ما یقال و هو ضعیف لوجوه:

أحدها أن التوهم فی مثل ذلک إنما یصح فیما قد جرت العادة بسماعه فأما غیر المسموع فلا یقع ذلک فیه.

و ثانیها أنه لو کان کذلک لوقع هذا التوهم لبعض السامعین دون البعض فإن العادة

ص: 59

هر یک از احکام و شرائع جایز دانسته­ایم و این نافیِ کلام خداوند متعال است: «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(1)

{آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.} و هیچ فرقی میان کاستن از وحی با افزودن بر آن وجود ندارد. بنا بر این وجوه به طور خلاصه دریافتیم که این داستان ساختگی است و دست بالا گروهی از مفسران آن را ذکر کرده­اند اما به حد تواتر نرسیده­اند و خبر واحد با دلایل عقلی و نقلی متواتر معارضت نمی­کند.

اکنون تفصیل بحث را آغاز می­کنیم و می­گوییم «تمنّی» در لغت برای دو معنا آمده، یکی تمنای دل و دومی قرائت، خداوند متعال فرموده: «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَ» {و [بعضی] از آنان بی سوادانی هستند که کتاب [خدا] را جز خیالات خامی نمی دانند.} یعنی به جز قرائت، زیرا فرد اُمّی قرآن را از مصحف نمی­آموزد بلکه از قرائت می­آموزد. حسان نیز گفته:

تمنی کتاب الله أول لیلة و آخرها لاقی الحمام المقادر

«در اول شب کتاب خدا را قرائت کرد و در آخر با شب مرگ ملاقات کرد.»

حال اگر «تمنّی» را به قرائت تفسیر کنیم دو قول وجود دارد:

اول این­که خداوند متعال با این سخن محلی را اراده کرده که در آن جایز است رسولش صلّی الله علیه و آله سهو کند و کلام بر قاری مشتبه شود، اما نه این­که از قول او «تلک الغرانیق العلی»را روایت کنند.

دوم این­که منظورش وقوع این کلام در قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، که البته قائلین به این قول بر وجوهی اختلاف کرده­اند: وجه اول: نه پیامبر صلّی الله علیه و آله «تلک الغرانیق العلی» را بر زبان آورده و نه شیطان به آن­ها زبان گشوده و نه هیچ کس دیگری گفته، بلکه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره نجم را قرائت می­کرده امر بر کافران مشتبه شده و برخی از الفاظ سوره را آن­چنان که خود روایت کرده­اند پنداشته­اند آن هم بر اساس این اتفاق معمول که گاه بعضی از کلمات به گونه­ای متفاوت از چیزی که گفته شده شنیده می­شوند. این سخن از وجوهی ضعیف است: اولا چنین پندارهایی در مورد سخنانی رخ می­دهد که به گوش آشنا بوده باشند، اما در مورد سخنانی که شنیده نشده این اتفاق نمی­افتد. ثانیا اگر این­گونه می­بود چنین پنداشتی برای برخی از شنوندگان و نه همه آنان به وجود می­آمد، زیرا عادت،

ص: 59

مانعة من اتفاق الجمع العظیم فی الساعة الواحدة علی حال واحدة (1) فی المحسوسات.

و ثالثها لو کان کذلک لم یکن مضافا إلی الشیطان.

الوجه الثانی قالوا إن ذلک الکلام کلام شیطان الجن و ذلک بأن تکلم بکلام من تلقاء نفسه أوقعه فی درج تلک التلاوة (2) لیظن أنه من جنس الکلام المسموع من الرسول قالوا و الذی یؤکده أنه لا خلاف أن الجن (3) و الشیطان متکلمون فلا یمتنع أن یأتی الشیطان بصوت مثل صوت الرسول صلی الله علیه و آله فیتکلم بهذه الکلمات فی أثناء کلام الرسول صلی الله علیه و آله و عند سکوته فإذا سمع الحاضرون ظنوا أنه کلام الرسول (4) ثم لا یکون هذا قادحا فی النبوة لما لم یکن فعلا له و هذا أیضا ضعیف فإنک إذا جوزت أن یتکلم الشیطان فی أثناء کلام الرسول صلی الله علیه و آله بما یشتبه علی السامعین کونه کلاما للرسول بقی هذا الاحتمال فی کل ما یتکلم به الرسول فیفضی إلی ارتفاع الوثوق عن کل الشرع. (5) فإن قیل هذا الاحتمال قائم فی الکل لکنه لو وقع لوجب فی حکمة الله أن یشرح الحال فیه کما فی هذه الواقعة إزالة للتلبیس.

قلنا لا یجب علی الله إزالة الاحتمالات کما فی المتشابهات و إذا لم یجب علی الله ذلک یمکن الاحتمال فی الکل.

الوجه الثالث أن یقال المتکلم بذلک بعض شیاطین الإنس و هم الکفرة فإنه صلی الله علیه و آله لما انتهی فی قراءة هذه السورة إلی هذا الموضع و ذکر أسماء آلهتهم و قد علموا من عادته أنه یعیبها فقال بعض من حضر تلک الغرانیق العلی فاشتبه الأمر علی القوم لکثرة لغط (6) القوم و کثرة صیاحهم و طلبهم تغلیطه و إخفاء قراءته و لعل

ص: 60

مانع از آن است که یک جمعیت انبوه در یک دم همگی نسبت به محسوسات به یک حالت دچار شوند. ثالثا اگر این­گونه می­بود به شیطان نسبت داده نمی­شد.

وجه دوم: گفته­اند این کلام، سخن شیطان جن است، بدین ترتیب که او کلامی را از جانب خودش به زبان آورده و آن را در میان آن تلاوت انداخته است تا گمان شود این سخن نیز از جنس کلامی است که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده می­شود. و گفته­اند چیزی که این ادعا را تاکید می­کند این است که بی شک جن و شیطان سخن می­گویند و این ممتنع نیست که شیطان صدایی همچون صدای رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورده باشد و در میان کلام حضرت و هنگام سکوتش این کلمات را رانده باشد، و حاضرین با شنیدن آن کلمات پنداشته­اند این کلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله است، که این تعبیر در نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله خللی وارد نمی­کند چون این فعل از ایشان سر نزده است. این وجه نیز ضعیف است، زیرا اگر جایز دانستی که شیطان در میان کلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخنانی براند که بر شنوندگان به جای کلام حضرت مشتبه شود، این احتمال در همه سخنان پیامبر صلّی الله علیه و آله باقی می­ماند و به سلب اعتماد از کل شرع می­انجامد. حال اگر گفته شود این احتمال در همه موارد وجود دارد، اگر چنین می­بود در حکمت خداوند واجب بود که حال را همچون این واقعه شرح دهد تا اشتباه بر طرف شود. گفتیم بر طرف کردن احتمالات همچون­ متشابهات بر خداوند واجب نیست، و اگر این بر خداوند واجب نباشد آن احتمال در همه موارد ممکن می­شود.

وجه سوم: این­که گفته شود گوینده آن جملات یکی از شیاطین انس بوده که کافران باشند، زیرا وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در قرائت این سوره به این­جا رسیده و اسامی خدایان آنان را ذکر کرده، چون آنان می­دانسته­اند عادت پیامبر صلّی الله علیه و آله این است که بتان را سرزنش کند، یکی از حاضرین «تلک الغرانیق العلی» را بر زبان آورده و امر بر بقیه مشتبه شده زیرا در میان آن جمع همهمه زیاد بوده آنان سر و صدا می­کرده­اند و می­خواستند پیامبر صلّی الله علیه و آله را به اشتباه بیاندازند و قرائت ایشان را پنهان کنند،

ص: 60

ذلک فی صلاته لأنهم کانوا یقربون منه فی حال صلاته و یسمعون قراءته و یلغون فیها و قیل إنه صلی الله علیه و آله کان إذا تلا القرآن علی قریش توقف فی فصول الآیات فألقی بعض الحاضرین ذلک الکلام فی تلک الوقفات فتوهم القوم أنه من قراءة الرسول صلی الله علیه و آله ثم أضاف الله ذلک إلی الشیطان لأنه بوسوسته یحصل أولا أو لأنه سبحانه جعل ذلک المتکلم نفسه شیطانا و هذا أیضا ضعیف لوجهین (1) أحدهما أنه لو کان کذلک لکان یجب علی الرسول صلی الله علیه و آله إزالة الشبهة و تصریح الحق و تبکیت ذلک القائل و إظهار أن هذه الکلمة منه صدرت و لو فعل ذلک (2) کان ذلک أولی بالنقل.

فإن قیل إنما لم یفعل الرسول صلی الله علیه و آله ذلک لأنه کان قد أدی السورة بکمالها إلی الأمة دون هذه الزیادة فلم یکن ذلک مؤدیا إلی التلبیس کما لم یؤد سهوه فی الصلاة بعد أن وصفها إلی اللبس.

قلنا إن القرآن لم یکن مستقرا علی حالة واحدة فی زمن حیاته لأنه کان تأتیه الآیات فیلحقها بالسور فلم یکن تأدیة تلک السورة بدون هذه الزیادة سببا لزوال اللبس و أیضا فلو کان کذلک لما استحق العقاب (3) من الله علی ما رواه القوم.

الوجه الرابع و هو أن المتکلم بهذا هو الرسول صلی الله علیه و آله ثم إن هذا یحتمل ثلاثة أوجه فإنه إما أن یکون قال هذه الکلمة سهوا أو قسرا أو اختیارا أما الأول فکما یروی عن قتادة و مقاتل أنه صلی الله علیه و آله کان یصلی عند المقام (4) فسها و جری علی لسانه هاتان الکلمتان (5) فلما فرغ من السورة سجد و سجد کل من فی المسجد و فرح المشرکون مما سمعوا فأتاه جبرئیل علیه السلام فاستقرأه فلما انتهی إلی الغرانیق قال

ص: 61

و چه بسا این در هنگام نماز پیامبر صلّی الله علیه و آله بوده، زیرا وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در حال نماز بوده آن­ها به حضرت نزدیک می­شده­اند و قرائت ایشان را می­شنیده­اند و در میانش حرف­های پوچ می­زده­اند. نیز گفته شده پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگاه برای قریشیان قرآن تلاوت می­فرموده در فاصله­های آیات توقف می­کرده، در آن هنگام یکی از حاضرین در میان وقفه­ها آن کلام را القا کرده و جمعیت آن را از جمله قرائت رسول خدا صلّی الله علیه و آله پنداشته­اند، سپس خداوند این کار را به شیطان نسبت داده چون با وسوسه او انجام پذیرفته و یا چون خداوند سبحان خود شخص گوینده را شیطان نامیده است. این نیز به دو جهت ضعیف است، یکی این­که اگر چنین می­بود بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله واجب بود که شبهه را بزداید و حقیقت را تبیین کند و آن گوینده را ساکت سازد و آشکار نماید که این سخنان از او صادر شده است که البته اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین کرده بود برخورد ایشان برای نقل و روایت اولویت داشت.

و اگر گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه و آله این کار را نکرده چون ایشان سوره را به طور کامل و بدون این زیاده به امت ارائه کرده و لذا این موجب مشتبه شدن امر نمی­شده همچنان­که سهو حضرت در نماز پس از آن­که وصفش فرمود موجب اشتباه نشد، در این صورت خواهیم گفت قرآن در زمان حیات پیامبر صلّی الله علیه و آله بر یک حالت استقرار نداشته و آیات به حضرت می­رسیده و ایشان آن­ها را به سوره­ها ملحق می­ساخته، بنابراین ارائه آن سوره بدون این زیاده ضرورتا سبب سقوط اشتباه نمی­شود، همچنین اگر این­گونه بود ایشان برای آن­چه آن قوم روایت کرده­اند مستحق عذاب نمی­شد.

وجه چهارم: این­که خود پیامبر صلّی الله علیه و آله این کلمات را گفته باشد که این سه احتمال را در پی دارد: یا این سخن را به سهو گفته یا به اجبار و یا به اختیار. اما احتمال نخست، همچنان­که از قتاده و مقاتل روایت شده حضرت صلّی الله علیه و آله کنار مقام نماز می­خواند که سهو کرد و آن دو سخن بر زبانش جاری شد، وقتی نمازش به پایان رسید به سجده رفت و همه حاضران در مسجد نیز سجده کردند و مشرکان از آن­چه شنیدند شادمان شدند، آن­گاه جبرئیل آمد و از حضرت خواست سوره را قرائت کند، وقتی ایشان به غرانیق رسید ص: 61

لم آتک بهذا فحزن رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أن نزلت هذه الآیة و هذا أیضا ضعیف من وجوه أحدها أنه لو جاز هذا السهو لجاز فی سائر المواضع و حینئذ تزول الثقة عن الشرع.

و ثانیها أن الساهی لا یجوز أن یقع منه مثل هذه الألفاظ المطابقة لوزن السورة و طریقتها و معناها فإنا نعلم بالضرورة أن واحدا لو أنشد قصیدة لما جاز أن یسهو حتی یتفق منه بیت شعر فی وزنها و معناها و طریقتها.

و ثالثها هب أنه تکلم بذلک سهوا فکیف لم ینتبه (1) لذلک حین قرأها علی جبرئیل علیه السلام و ذلک ظاهر.

و أما الوجه الثانی فهو أنه صلی الله علیه و آله تکلم قسرا بذلک فهو الذی قال قوم إن الشیطان أجبر النبی صلی الله علیه و آله علی التکلم به و هذا أیضا فاسد لوجوه.

أحدها أن الشیطان لو قدر علی ذلک فی حق النبی صلی الله علیه و آله لکان اقتداره علینا أکثر فوجب أن یزیل الشیطان الناس عن الدین و لجاز فی أکثر ما یتکلم به الواحد منا أن یکون ذلک بإجبار الشیطان.

و ثانیها أن الشیطان لو قدر علی هذا الإجبار لارتفع الأمان عن الوحی لقیام هذا الاحتمال.

و ثالثها أنه باطل بدلالة قوله تعالی حاکیا عن الشیطان وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ (2) و قال تعالی إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ (3) و قال إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (4) و لا شک أنه صلی الله علیه و آله کان سید المخلصین.

و أما الوجه الثالث و هو أنه صلی الله علیه و آله تکلم بذلک اختیارا و هاهنا وجهان:

ص: 62

جبرئیل گفت: من این را برایت نیاورده­ام، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله غمگین شد تا این­که این آیه نازل شد. این نیز از وجوهی ضعیف است، یکی این­که اگر این سهو جایز بود در موارد دیگر نیز جایز می­بود و این­گونه از شرع سلب اعتماد می­شد. دوم این­که ممکن نیست چنین کلماتی مطابق با وزن و شیوه و معنای سوره از روی سهو از کسی سر بزند همان­طور که ضرورتا می­دانیم اگر کسی قصیده­ای بسراید ممکن نیست از روی سهو بیتی از او سر بزند که با وزن و معنا و شیوه شعر هماهنگ باشد. سوم این­که فرض کن پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی سهو چنین کلماتی را گفته باشد، اما چگونه وقتی آن را برای جبرئیل خوانده و مسئله آشکار شده باز متوجه نشده است؟! اما احتمال دوم، اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی اجبار این کلمات را گفته باشد و این همان سخن گروهی است که می­گویند شیطان پیامبر صلّی الله علیه و آله را بر ادای این کلمات مجبور کرد، این نیز بر وجوهی نادرست است، یکی این­که اگر شیطان نسبت به پیامبر صلّی الله علیه و آله بر این کار توانا بوده توانایی­اش بر ما بیشتر می­بود و این واجب می­ساخت که شیطان مردم را از دین بیرون آورد و جایز می­شد که اغلب سخنان امثال ما به اجبار شیطان باشد. دوم این­که اگر شیطان بر این اجبار توانا بود با تاثیر این احتمال امنیت از وحی سلب می­شد. سوم این­که چنین سخنی بنا به دلالت حکایت حق تعالی از قول شیطان باطل است: «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ»(1)

{و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید.} همچنین بنا به این کلام حق تعالی: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ»(2)

{چرا که او را بر کسانی که ایمان آوردهاند و بر پروردگارشان توکل میکنند تسلطی نیست. تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمیگیرند.} و نیز «إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»(3)

{مگر بندگان خالص تو از میان آنان را.} و شکی نیست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرور مخلصین است. و اما احتمال سوم و آن این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی اختیار این کلمات را گفته باشد، این­جا نیز دو وجه هست،

ص: 62

أحدهما أن نقول إن هذه الکلمة باطلة.

و الثانی أن نقول إنها لیست کلمة باطلة أما علی الوجه الأول فذکروا فیه طریقین:

الأول:

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی رِوَایَةِ عَطَاءٍ إِنَّ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْأَبْیَضُ أَتَاهُ عَلَی صُورَةِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ أَلْقَی عَلَیْهِ هَذِهِ الْکَلِمَةَ فَقَرَأَهَا فَسَمِعَ الْمُشْرِکُونَ ذَلِکَ وَ أَعْجَبَهُمْ فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ اسْتَعْرَضَهُ فَقَرَأَ السُّورَةَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی تِلْکَ الْکَلِمَةِ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَا مَا جِئْتُکَ بِهَذِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ أَتَانِی آتٍ عَلَی صُورَتِکَ فَأَلْقَاهُ (1) عَلَی لِسَانِی.

الطریق الثانی:

قال بعض الجهال إنه صلی الله علیه و آله لشدة حرصه علی إیمان القوم أدخل هذه الکلمة من عند نفسه ثم رجع عنها و هذان القولان لا یرغب فیهما مسلم البتة لأن الأول یقتضی أنه صلی الله علیه و آله ما کان یمیز بین الملک المعصوم و الشیطان الخبیث.

و الثانی یقتضی أنه کان خائنا فی الوحی و کل واحد منهما خروج عن الدین.

و أما الوجه الثانی و هو أن هذه الکلمة لیست باطلة فههنا أیضا طرق الأول أن یقال الغرانیق هم الملائکة و قد کان ذلک قرآنا منزلا فی وصف الملائکة فلما توهم المشرکون أنه یرید آلهتهم نسخ الله تلاوته.

الثانی أن یقال إن المراد منه الاستفهام علی سبیل الإنکار فکأنه قال أ شفاعتهن ترتجی.

الثالث أنه تعالی ذکر الإثبات و أراد النفی کقوله تعالی یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا (2) أی لا تضلوا کما یذکر النفی و یرید به الإثبات کقوله تعالی قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ (3) و المعنی أن تشرکوا و هذان الوجهان الأخیران یعترض علیهما بأنه لو جاز ذلک بناء علی هذا التأویل فلم لا یجوز أن یظهروا کلمة الکفر فی جملة القرآن أو فی الصلاة بناء علی التأویل و لکن الأصل فی الدین أن

ص: 63

یکی این­که بگوییم این کلمات باطل است و دوم این­که بگوییم باطل نیست. بنا بر وجه اول دو قول ذکر شده است، یکی

ابن عباس در روایت عطا گفته: شیطانی به نام ابیض به شکل جبرئیل نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و این کلمات را بر ایشان القا کرد. حضرت نیز آن­ها را قرائت کرد و مشرکان شنیدند و خوششان آمد. آن­گاه جبرئیل آمد و از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست سوره را بخواند. وقتی ایشان به آن کلمات رسید جبرئیل گفت: من این­ها را برایت نیاورده­ام. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی به شکل تو این­ها را برایم آورد و بر زبانم القا کرد.

قول دوم این­که برخی جاهلان گفته­اند پیامبر صلّی الله علیه و آله به خاطر حرص شدیدی که بر ایمان آوردن آن قوم داشت این کلمات را از جانب خودش درآورد و سپس آن­ها را نفی کرد. البته که فرد مسلمان به این دو قول نمی­گراید، زیرا قول اول اقتضا می­کند پیامبر صلّی الله علیه و آله میان فرشته معصوم و شیطان ناپاک تمایز قائل نشود و قول دوم اقتضا می­کند ایشان در وحی خیانت کرده باشد، که این دو سخن هر دو خروج از دین است. اما وجه دوم و آن این­که این کلمات باطل نیست، در این باره نیز اقوالی هست: اول این­که می­گویند غرانیق همان فرشتگان هستند و آن کلمات از قرآن بوده و در وصف فرشتگان نازل شده، اما وقتی مشرکان پنداشتند خدایان آنان را منظور داشته، خداوند تلاوت این کلمات را نسخ کرد. دوم این­که می­گویند منظور از این کلمات استفهام انکاری است، انگار که می­گوید: آیا به شفاعت آنان امید می­رود؟! سوم این­که خداوند متعال کلام را به شکل اثبات آورده و نفی را اراده کرده است، مانند آن­جا که فرموده: «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا»(1) {خدا برای شما توضیح می دهد تا مبادا گمراه شوید.} یعنی تا گمراه نشوید. همچنان که کلام را به شکل نفی آورده و اثبات را اراده کرده است مانند: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ» {بگو بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم چیزی را با او شریک قرار مدهید.} که یعنی شریک قرار دهید. دو وجه اخیر چنین نقد می­شود که اگر چنین جملاتی بر پایه تأویل جایز باشد، چرا جایز نیست که در قرآن و یا در نماز بنا بر تأویل سخن کفر بگویند؟! اما اصل در دین این است که این سخنان

ص: 63

لا نجوز علیهم شیئا من ذلک (1) لأن الله تعالی قد نصبهم حجة و اصطفاهم للرسالة فلا یجوز علیهم ما یطعن فی ذلک أو ینفر و مثل ذلک فی النفر أعظم من الأمور التی جنبه الله تعالی (2) کنحو الکتابة و الفظاظة و قول الشعر فهذه الوجوه المذکورة فی قوله تلک الغرانیق العلی و قد ظهر علی القطع کذبها فهذا کله إذا فسرنا التمنی بالتلاوة أما إذا فسرناها بالخاطر و تمنی القلب فالمعنی أن النبی صلی الله علیه و آله متی تمنی بعض ما یتمناه من الأمور وسوس الشیطان إلیه بالباطل و یدعوه إلی ما لا ینبغی ثم إن الله تعالی ینسخ ذلک و یبطله و یهدیه إلی ترک الالتفات إلی وسوسته ثم اختلفوا فی کیفیة تلک الوسوسة علی وجوه:

أحدها أنه ما یتقرب به إلی المشرکین من ذکر آلهتهم (3) قالوا إنه صلی الله علیه و آله کان یحب أن یتألفهم و کان یتردد (4) ذلک فی نفسه فعند ما لحقه النعاس زاد تلک الزیادة من حیث کانت فی نفسه و هذا أیضا خروج عن الدین و بیانه ما تقدم.

و ثانیها ما قال مجاهد من أنه صلی الله علیه و آله کان یتمنی إنزال الوحی علیه علی سرعة دون تأخیر فنسخ الله ذلک بأن عرفه أن إنزال ذلک بحسب المصالح فی الحوادث و النوازل و غیرها.

و ثالثها یحتمل أنه صلی الله علیه و آله عند نزول الوحی کان یتفکر فی تأویله إذا کان محتملا (5) فیلقی الشیطان فی جملته ما لم یرده فبین تعالی أنه ینسخ ذلک بالإبطال و یحکم ما أراده بأدلته و آیاته.

و رابعها معنی الآیة إذا تمنی أراد فعلا تقربا إلی الله (6) ألقی الشیطان فی ذکره (7)

ص: 64

هرگز بر آنان جایز نیست، زیرا خداوند متعال آنان را به عنوان حجت بر پا داشته و از برای رسالت برگزیده است، پس سخنانی که محل سوء تعبیر یا کراهت باشد بر آنان جایز نیست. چنین امر کراهت برانگیزی بسیار بزرگ­تر از اموری است که خداوند متعال پیامبرش را از آنان بازداشته، اموری مانند کتابت و درشت گویی و سرودن شعر. پس کذب وجوه مذکور پیرامون غرانیق به قطع آشکار است. این همه در صورتی بود که «تمنّی» را به معنای قرائت تفسیر کنیم. اما اگر آن را به میل و تمنای دل تفسیر کنیم معنا چنین می­شود که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله چیزهایی را در دل خود تمنا کرد، شیطان حضرت را به سوی باطل وسوسه کرد و ایشان را به کار ناشایست فراخواند، سپس خداوند متعال آن را نسخ کرد و باطل فرمود و پیامبر صلّی الله علیه و آله را به ترک اعتنا به وسوسه خود هدایت نمود. در این تفسیر پیرامون کیفیت آن وسوسه بر وجوهی اختلاف کرده­اند: یکی این­که آن وسوسه همان نزدیکی جویی به مشرکان از راه ذکر خدایانشان بوده است. می­گویند پیامبر صلّی الله علیه و آله دوست می­داشت با آنان مأنوس شود و این در دل حضرت جریان داشت، پس وقتی چُرت ایشان را فرا گرفته آن زیاده را چون در دلش بوده، افزوده است که این سخن نیز خروج از دین است و توضیحش پیشتر آمد. دوم، سخن مجاهد است که گفته پیامبر صلّی الله علیه و آله تمنا داشته که وحی به سرعت و بدون تأخیر بر ایشان نازل شود، اما خداوند آن را نسخ فرموده تا به ایشان بفهماند که نازل کردن وحی بر حسب مصلحت­های حوادث و رویدادها و جز آن­هاست. سوم این­که احتمالا پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نزول وحی داشته به تأویل آن­چه مُجمَل بوده می­اندیشیده، آن­گاه شیطان در کلام حضرت چیزی را القا کرده که ایشان اراده نکرده بوده، و خداوند متعال تبیین فرموده که آن را با ابطال نسخ می­کند و آن­چه را خود اراده کرده با ادله و آیاتش محکم می­گرداند. چهارم، معنای آیه چنین باشد که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله تمنا کرد که کاری برای تقرّب به خدا انجام دهد، شیطان در کلام ایشان چیزی القا کرد که با خواسته ص: 64

ما یخالفه فیرجع إلی الله فی ذلک و هو کقوله إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ (1) و کقوله تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ (2) و من الناس من قال لا یجوز حمل الأمنیة علی تمنی القلب لأنه لو کان کذلک لم یکن ما یخطر ببال رسول الله صلی الله علیه و آله فتنة للکفار و ذلک یبطله قوله لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و الجواب لا یبعد أنه إذا قوی التمنی اشتغل الخاطر به فحصل به السهو فی الأفعال الظاهرة بسببه فیصیر ذلک فتنة للکفار انتهی کلامه (3) و قال السید المرتضی قدس الله روحه فی التنزیه بعد نقل بعض الروایات السابقة قلنا أما الآیة فلا دلالة فی ظاهرها علی هذه الخرافة التی قصوا بها (4) و لیس یقتضی الظاهر إلا أحد أمرین إما أن یرید بالتمنی التلاوة کما قال حسان (5) أو تمنی القلب فإن أراد التلاوة کان المراد أن من أرسل قبلک من الرسل کان إذا تلا ما یؤدیه إلی قومه حرفوا علیه و زادوا فیما یقوله و نقصوا کما فعلت الیهود فی الکذب علی نبیهم علیه السلام فأضاف ذلک إلی الشیطان لأنه یقع بوسوسته و غروره ثم بین أن الله تعالی یزیل ذلک و یدحضه (6) بظهور حججه و ینسخه و یحسم (7) مادة الشبهة به و إنما خرجت الآیة علی هذا الوجه مخرج التسلیة له صلی الله علیه و آله لما کذب المشرکون علیه و أضافوا إلی تلاوته من مدح آلهتهم ما لم یکن فیها و إن کان المراد تمنی القلب فالوجه فی الآیة أن الشیطان متی تمنی بقلبه (8) بعض ما یتمناه من الأمور یوسوس إلیه بالباطل و یحدثه

ص: 65

حضرت مخالف بود، آن­گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله در این باره به خدا پناه برد و این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(1)

{در حقیقت کسانی که [از خدا] پروا دارند چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند.} و نیز: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ»(2) {و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد به خدا پناه بر.} برخی کسان می­گویند جایز نیست «امنیة» را به معنای تمنای دل بگیریم زیرا اگر چنین باشد، چیزی که به ذهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیده، آزمایشی از برای کفار نبود و این را کلام خداوند متعال باطل می­کند: «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ»(3)

{تا آنچه را که شیطان القا میکند برای کسانی که در دلهایشان بیماری است آزمایشی گرداند.} پاسخ این است که بعید نیست وقتی تمنای دل قوی شود، فکر آدمی به آن مشغول شود و موجب سهو در افعال ظاهری گردد، پس این آزمایشی از برای کافران است(4).

سید مرتضی در التنزیه پس از نقل چندی از روایات پیشین می­گوید: در ظاهر این آیه هیچ دلالتی بر این خرافه­ای که آنان می­بافند وجود ندارد، و ظاهر فقط دو امر را اقتضا می­کند: یکی این­که «تمنیّ» را به معنای تلاوت آورده، همچنان­که حسّان نیز گفته، و دوم این­که آن را به معنای تمنای دل آورده، اگر تلاوت را اراده کرده باشد منظور این می­شود که رسولان پیش از تو وقتی کلامی را که آورده بودند برای قومشان تلاوت می­کردند، آن­ها آن را تحریف می­کردند و بر آن می­افزودند و از آن می­کاستند همچنان­که یهودیان کردند و بر پیامبرشان علیه السلام دروغ بستند، و خداوند این را به شیطان نسبت داده زیرا با وسوسه و تحریک او انجام پذیرفته است، سپس بیان می­دارد که خداوند متعال آن را برمی­اندازد و با ظهور حجت­های خود آن را باطل و منسوخ می­کند و ریشه شبهه را برمی­کند. و هنگامی که مشرکان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله دروغ بستند و بر تلاوت حضرت جملاتی را در مدح خدایانشان افزودند که در کلام ایشان نبود، این آیه برای آرامش دادن به حضرت به این شکل بیان شد. حال اگر منظور از «تمنی» تمنای دل باشد، وجه آیه چنین می­شود که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله چیزهایی را در دل خود تمنا کرد، شیطان حضرت را به سوی باطل وسوسه کرد و درباره معصیت با ایشان سخن گفت

ص: 65

بالمعاصی و یغریه (1) بها و یدعوه إلیها و أن الله تعالی ینسخ ذلک و یبطله بما یرشده إلیه من مخالفة الشیطان و عصیانه و ترک استماع غروره فأما الأحادیث المرویة فی هذا الباب فلا یلتفت إلیها من حیث تضمنت ما قد نزهت العقول الرسل علیهم السلام عنه هذا لو لم تکن فی أنفسها مطعونة مضعفة (2) عند أصحاب الحدیث بما یستغنی عن ذکره و کیف یجیز ذلک علی النبی صلی الله علیه و آله من یسمع الله یقول کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ (3) یعنی القرآن و قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا (4) الآیات و قوله تعالی سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی (5) علی أن من یجیز السهو علی الأنبیاء علیهم السلام یجب أن لا یجیز ما تضمنته هذه الروایة المنکرة لما فیه (6) من غایة التنفیر عن النبی صلی الله علیه و آله لأن الله تعالی قد جنب نبیه صلی الله علیه و آله من الأمور الخارجة عن باب المعاصی کالغلظة و الفظاظة و قول الشعر و غیر ذلک مما هو دون مدح الأصنام المعبودة دون الله تعالی علی أنه صلی الله علیه و آله لا یخلو و حوشی مما قرف به (7) من أن یکون تعمد ما حکوه و فعله قاصدا أو فعله ساهیا و لا حاجة بنا إلی إبطال القصد فی هذا الباب و العمد لظهوره و إن کان فعله ساهیا فالساهی لا یجوز أن یقع منه مثل هذه الألفاظ المطابقة لوزن السورة و طریقتها ثم بمعنی ما تقدمها من الکلام لأنا نعلم ضرورة أن شاعرا لو أنشد قصیدة لما جاز أن یسهو حتی یتفق منه بیت شعر فی وزنها و فی معنی البیت الذی تقدمه و علی الوجه الذی یقتضیه فائدته و هو مع ذلک یظن أنه من القصیدة التی ینشدها و هذا ظاهر فی بطلان هذه الدعوی علی النبی صلی الله علیه و آله (8) علی أن بعض أهل العلم قد قال یمکن أن یکون وجه التباس الأمر أن رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 66

و ایشان را به انجامش برانگیخت و فراخواند. سپس خداوند متعال حضرت را به مخالفت با شیطان و نافرمانی از او و ترک گوش دادن به فریب­های او ره می­نماید و این­گونه آن را نسخ و باطل می­کند. اما احادیثی که در این باره روایت شده­اند جای اعتنا نیستند زیرا حرف­هایی را در بردارند که عقل، پیامبران را از آن­ها منزه می­دارد، و این در حالتی است که این احادیث به خودی خود نزد اصحاب حدیث محل تردید و ضعف نباشند. چگونه انسان چنین اتفاقی را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز می­شمارد اگر شنیده باشد خداوند متعال فرموده: «کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ»(1) {تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم.} یعنی به وسیله قرآن، و نیز فرموده: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ»(2)

{و اگر [او] پاره ای گفته ها را بر ما بسته بود ...} تا آن­جا که «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی»(3)

{ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند تا فراموش نکنی.} کسی که سهو را بر پیامبران جایز می­شمارد هم نباید مضمون این روایت باطل را که با پیامبر صلّی الله علیه و آله در غایت ناسازگاری است، جایز بشمارد، زیرا خداوند متعال پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را از امور خارجی در باب معصیت همچون درشت خویی و درشت گویی و سرودن شعر بازداشته و حال آن­که این­ها پایین­تر از مدح بت­هایی است که به جای خداوند متعال پرستیده می­شده­اند. پیامبر صلّی الله علیه و آله به دور است از اتهامی که آنان حکایت می­کنند و می­گویند ایشان آن کار را عمدا و یا سهوا انجام داده است. در این باره به دلیل آشکاری موضوع نیازی نیست ما به ابطال انجام عمدی این کار بپردازیم، اما درباره انجام سهوی گفتنی است که ممکن نیست سهوا از کسی چنین الفاظی مطابق با وزن و شیوه و معنای پیشینیِ سوره سر بزند، زیرا ما ضرورتا می­دانیم وقتی شاعری قصیده­ای می­سراید ممکن نیست از روی سهو بیتی بسراید که با وزن شعر و معنای پیشینی و شیوه مقتضی فایده هماهنگ باشد و آن­گاه پنداشته شود که این بیت نیز از همان قصیده­ایست که وی سروده! این نکته در راستای یطلان این اتهام بر پیامبر صلّی الله علیه و آله آشکار است. برخی از اهل علم گفته­اند ممکن است وجه التباس امر این باشد که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله

ص: 66

لما تلا هذه السورة فی ناد غاص بأهله (1) و کان أکثر الحاضرین من قریش المشرکین فانتهی إلی قوله تعالی أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی و علم من قرب من مکانه من قریش أنه سیورد بعدها ما یقدح فیهن قال کالمعارض (2) له و الراد علیه تلک الغرانیق العلی و إن شفاعتهن لترجی فظن کثیر من حضر (3) أن ذلک من قوله صلی الله علیه و آله و اشتبه علیه (4) الأمر لأنهم کانوا یلفظون (5) عند قراءته صلی الله علیه و آله و یکثر کلامهم و ضجاجهم طلبا لتغلیطه و إخفاء قراءته و یمکن أن یکون هذا أیضا فی الصلاة لأنهم کانوا یقربون منه فی حال صلاته عند الکعبة و یسمعون قراءته و یلغون فیها و قیل أیضا إنه صلی الله علیه و آله کان إذا تلا القرآن علی قریش توقف فی فصول الآیات و أتی بکلام علی سبیل الحجاج لهم فلما تلا أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری قال صلی الله علیه و آله تلک الغرانیق العلی و منها الشفاعة ترتجی علی سبیل الإنکار علیهم و أن الأمر بخلاف ما ظنوه من ذلک و لیس یمتنع أن یکون هذا فی صلاة لأن الکلام فی الصلاة حینئذ کان مباحا و إنما نسخ من بعد و قیل إن المراد بالغرانیق الملائکة و قد جاء مثل هذا فی بعض الحدیث فتوهم المشرکون أنه یرید آلهتهم و قیل إن ذلک کان قرآنا منزلا فی وصف الملائکة تلاه الرسول صلی الله علیه و آله فلما ظن المشرکون أن المراد به آلهتهم نسخت تلاوته و کل هذا یطابق ما ذکرناه من تأویل قوله تعالی إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ لأن بغرور الشیطان و وسوسته أضیف إلی تلاوته صلی الله علیه و آله ما لم یرده بها و کل هذا واضح بحمد الله (6) انتهی.

و قال القاضی عیاض فی الشفاء بعد توهین الحدیث و القدح فی سنده بوجوه شتی

ص: 67

این سوره را در مجلسی مملوّ از جمعیت که بیشترشان قریشیان مشرک بوده­اند تلاوت کرده و به این­جا رسیده که «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی» یکی از قریشیانی که نزدیک پیامبر صلّی الله علیه و آله نشسته بوده و می­دانسته بعد از این آیه آیه­ای می­آید که بتان را می­کوبد، برای معارضه و پاسخ دادن به چنین آیه­ای گفته: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود! آن­گاه بیشتر حاضران آن را از جمله سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله پنداشته­اند و امر بر آنان مشتبه شده، زیرا آنان هنگام قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله حرف می­زده­اند و زیاد سر و صدا می­کرده­اند تا حضرت را به اشتباه بیاندازند و صدای قرائت ایشان را پنهان کنند. همچنین ممکن است این به هنگام نماز پیامبر صلّی الله علیه و آله رخ داده باشد، زیرا وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله کنار کعبه به نماز می­ایستاده آنان به حضرت نزدیک می­شده­اند و قرائت ایشان را می­شنیده­اند و در میانش حرف­های پوچ می­زده­اند. نیز گفته شده وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله برای قریشیان قرآن تلاوت می­فرموده در فاصله­های آیات توقف می­کرده و سخنی در راستای حجت آوری برایشان ذکر می­کرده، این­چنین وقتی تلاوت کرده: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» فرموده: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود؟! و این را به شیوه انکاری برایشان گفته و ماجرا بر خلاف چیزی بوده که آنان پنداشته­اند، بعید هم نیست که این در نماز رخ داده باشد زیرا در آن هنگام سخن میان نماز مباح بوده و سپس­ نسخ شده است. همچنین گفته شده منظور از غرانیق فرشتگان بوده که در حدیث نیز چنین سخنی آمده است، اما مشرکان پنداشته­اند خدایان آنان را منظور داشته است. و گفته شده این جملات از قرآن و در وصف فرشتگان بوده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله تلاوت کرده اما وقتی مشرکان گمان کرده­اند منظورش خدایان آنان است تلاوتش نسخ شده است. همه این اقوال مطابق است با آن­چه که درباره تأویل این کلام حق تعالی ذکر کردیم: «إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ»(1)

زیرا با فریب و وسوسه شیطان، به تلاوت حضرت صلّی الله علیه و آله چیزی افزوده شده که ایشان اراده نکرده که به حمد الله همه این­ها واضح است.

قاضی عیاض نیز در الشفاء پس از ضعیف شمردن این روایت و رد کردن سندش به وجوه گوناگون گفته:

ص: 67

و قد قررنا بالبرهان و الإجماع عصمته صلی الله علیه و آله من جریان الکفر علی قلبه أو لسانه لا عمدا و لا سهوا أو أن یتشبه علیه ما یلقیه الملک مما یلقی الشیطان أو أن یکون للشیطان علیه سبیل أو أن یتقول علی الله لا عمدا و لا سهوا ما لم ینزل علیه ثم قال و وجه ثان و هو استحالة هذه القصة نظرا و عرفا و ذلک أن الکلام لو کان کما روی لکان بعید الالتیام متناقض الأقسام (1) ممتزج المدح بالذم متخاذل التألیف و النظم و لما کان النبی صلی الله علیه و آله و لا من بحضرته من المسلمین و صنادید قریش من المشرکین (2) ممن یخفی علیه ذلک و هذا لا یخفی (3) علی أدنی متأمل فکیف بمن رجح حلمه (4) و اتسع فی باب البیان و معرفة فصیح الکلام علمه.

و وجه ثالث أنه قد علم من عادة المنافقین و معاندی المشرکین و ضعفة القلوب و الجهلة من المسلمین نفورهم لأول وهلة و تخلیط العدو علی النبی صلی الله علیه و آله لأقل فتنة و ارتداد من فی قلبه مرض ممن أظهر الإسلام لأدنی شبهة و لم یحک أحد فی هذه القصة شیئا سوی هذه الروایة الضعیفة الأصل و لو کان ذلک لوجدت قریش (5) علی المسلمین الصولة و لأقامت بها الیهود علیهم الحجة کما فعلوه مکابرة فی قضیة الإسراء حتی کانت فی ذلک لبعض الضعفاء ردة و کذلک ما روی فی قصة القضیة و لا فتنة أعظم من هذه البلیة لو وجدت و لا تشغیب (6) للمعادی حینئذ أشد من هذه الحادثة لو أمکنت فما روی عن معاند فیها کلمة و لا عن مسلم بسببها شبهة (7) فدل علی بطلها و اجتثاث أصلها ثم ذکر أکثر الوجوه التی ذکرها السید و الرازی. (8)

ص: 68

ما با برهان و اجماع ثابت کردیم که پیامبر صلّی الله علیه و آله از این­که کفر بر قلب و زبانش، چه عمدی و چه سهوی، جریان یابد و یا القای فرشته با القای شیطان بر ایشان مشتبه شود و یا شیطان راهی برای نفوذ در حضرت داشته باشد و یا ایشان، چه عمدی و چه سهوی، کلامی را که نازل نشده به خداوند ببندد، از همه این­ها معصوم بوده است. وی در ادامه می­گوید: و اما وجه دوم این است که این داستان از حیث نظری و عُرفی غیرممکن است، زیرا اگر کلام مطابق با این داستان می­بود بی شک این سوره بسیار ناهماهنگ بود و اجزایش تناقض داشت و مدح و ذم را در هم آمیخته بود و تألیفی سست و نظمی ناهمخوان داشت و این نه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله پنهان می­ماند و نه بر مسلمانان و نه بر بزرگان کفرپیشه قریشی که حاضر بوده­اند، این مطلب بر کسی که اندک اندیشه­ای داشته باشد هم پنهان نیست چه رسد به کسی که حلمی والا داشته باشد و در باب بیان و شناخت فصاحت کلام دانشی گسترده داشته باشد.

وجه سوم این است که می­دانیم عادت منافقان و مشرکان ستیزه­جو و سست دلان و مسلمانان نادان چنین بوده که در اولین فرصت می­رمیده­اند و با کوچکترین فتنه­ای علیه پیامبر صلّی الله علیه و آله سرسام به پا می­کرده­اند و آنان که در ظاهر اسلام آورده بوده­اند اما در دلهایشان مرض بوده، با کوچکترین شبهه­ای ارتداد پیشه می­کرده­اند، اما با این حال هیچ کس درباره این داستان هیچ سخنی نگفته جز این روایت که اصلی ضعیف دارد. اگر این داستان واقعیت داشت قریش به این بهانه علیه مسلمانان شورش به راه می­انداختند و یهودیان با چنین دستاویزی علیه مسلمانان حجت به پا می­کردند همچنان­که با ستیزه­گری در ماجرای اسراء کردند و این سبب شد برخی سست دلان مرتد شوند، در داستان مذکور نیز به همین منوال، اگر این ماجرا رخ داده بود هیچ فتنه­ای بزگتر از این مصیبت نمی­شد و اگر این حادثه روی می­داد هیچ زمینه­ای شدیدتر از آن برای بلوای ستیزه­جویان فراهم نمی­شد، حال آن­که در این باره نه از هیچ ستیزه­جویی کلامی روایت شده و نه از هیچ مسلمانی شبهه­ای. این بر بطلان این داستان دلالت دارد و ریشه­اش را برمی­کند. وی در ادامه بیشتر وجوهی را که سید و رازی آورده­اند ذکر می­کند(1).

ص: 68

و قال الطبرسی رحمه الله بعد نقل ملخص کلام السید و قال البلخی و یجوز أن یکون النبی صلی الله علیه و آله سمع هاتین الکلمتین من قومه و حفظهما فلما قرأها ألقاهما الشیطان فی ذکره فکاد أن یجریها علی لسانه فعصمه الله و نبهه و نسخ وسواس الشیطان و أحکم آیاته بأن قرأها النبی صلی الله علیه و آله محکمة سلیمة مما أراد الشیطان و الغرانیق جمع غرنوق و هو الحسن الجمیل یقال شاب غرنوق و غرانق إذا کان ممتلیا ریانا ثم یحکم آیاته أی یبقی آیاته و دلائله و أوامره محکمة لا سهو فیها و لا غلط لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ إلی قوله وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ أی لیجعل ذلک تشدیدا فی التعبد و امتحانا علی الذین فی قلوبهم شک و علی الذین قست قلوبهم من الکفار فیلزمهم الدلالة علی الفرق بین ما یحکمه الله و بین ما یلقیه الشیطان لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ أی فی معاداة و مخالفة بعیدة عن الحق وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ بالله و توحیده و حکمته أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ أی أن القرآن حق لا یجوز علیه التغییر و التبدیل فَیُؤْمِنُوا بِهِ أی فیثبتوا علی إیمانهم و قیل یزدادوا إیمانا (1) فتخبت له قلوبهم أی تخشع و تتواضع لقوة إیمانهم. (2) و قال رحمه الله فی قوله تعالی فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ المراد به سائر المکلفین و إنما أفرده بالخطاب لیعلم أن العظیم الشأن إذا أوعد فمن دونه کیف حاله و إذا حذر هو فغیره أولی بالتحذیر. (3) قوله تعالی وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا قال الرازی فی کلمة إلا وجهان: أحدهما أنها للاستثناء ثم قال صاحب الکشاف هذا کلام محمول علی المعنی کأنه قیل و ما ألقی إلیک الکتاب إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ و یمکن أیضا إجراؤه علی ظاهره أی و ما کنت ترجو إلا أن یرحمک الله رحمة فینعم علیک بذلک أی و ما کنت ترجو إلا علی هذا الوجه و الثانی أن إلا بمعنی لکن أی و لکن رحمة من ربک ألقی إلیک ثم إنه کلفه بأمور أحدها أن لا یکون مظاهرا للکفار. (4)

ص: 69

طبرسی پس از نقل خلاصه کلام سید می­گوید: و بلخی گفته: ممکن است پیامبر صلّی الله علیه و آله آن دو جمله را از قوم خود شنیده باشد و آن­ها را حفظ کرده باشد، بعد وقتی سوره را قرائت می­کرده شیطان آن­ها را در میان سخن حضرت القا کرده و نزدیک بوده که آن­ها را بر زبان ایشان جاری کند. اما خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را محفوظ داشته و ایشان را آگاه ساخته و وسوسه شیطان را نسخ کرده و آیات خود را محکم و استوار داشته و پیامبر صلّی الله علیه و آله آیات را استوار و به دور از خواسته شیطان قرائت فرموده است. و «غرانیق» جمع «غرنوق» است به معنای خوبروی زیبا. به جوانی که اندام و چهره­ای نیک داشته باشد می­گویند «جوان غرنوق». و این­که خداوند آیاتش را محکم و استوار می­دارد یعنی آیات و دلایل و اوامر خداوند محکم و استوار بر جا می­ماند بدون این­که سهو و یا خطایی در آن­ها روی دهد. «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ» تا آن­جا که «وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی تا آن را وسیله­ای برای سختگیری در تعبّد گرداند و امتحانی برای کسانی که در دلهایشان شک هست و نیز برای کافرانی که دل­هایشان سنگ شده است، پس بر آنان بایسته فرمود تا میان آن­چه خداوند استوار می­دارد و آن­چه شیطان القا می­کند فرق بگذارند، «لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ» یعنی در دشمنی و مخالفتی که از حق به دور است، «وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» علم به خداوند و توحید و حکمت او، «أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ» یعنی قرآن حقی است که تغییر و تبدیل در آن روا نیست، «فَیُؤْمِنُوا بِهِ» یعنی بر ایمان خود استوار مانند، نیز گفته شده یعنی بر ایمانشان افزوده شود، «فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» یعنی دل­هایشان با قدرت ایمانشان خاضع و متواضع گردد(1).

وی درباره کلام حق تعالی «فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ» می­گوید: بقیه مکلفین را منظور دارد اما پیامبر صلّی الله علیه و آله را به­طور مفرد خطاب کرده تا همگان بدانند وقتی پیامبر والامقام صلّی الله علیه و آله تهدید می­شود حال دیگران چگونه خواهد بود و اگر به ایشان هشدار داده می­شود پس دیگران به این هشدار اولی هستند(2).

رازی درباره کلام حق تعالی «وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا» می­گوید: درباره کلمه «إِلَّا» دو وجه هست: یکی این­که برای استثناء است. صاحب الکشاف گفته: در این­جا کلام حمل بر معنا شده، انگار گفته شده: کتاب بر تو القا نشده «إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» نیز می­توان آن را بر ظاهرش جریان داد، یعنی تو به چیزی امیدوار نبودی جز این­که خداوند بر تو رحمت فرستد و تو را از رحمت خود برخوردار سازد، یعنی تو امیدوار نبودی جز به این شیوه. دوم این­که «إِلَّا» به معنای «لکن» (بلکه) باشد، یعنی بلکه رحمت پروردگارت آن را بر تو القا کرد. سپس در ادامه حضرت صلّی الله علیه و آله را به اموری مکلف می­دارد: اول این­که پشتیبان کافران نباشد.

ص: 69

و ثانیها (1) وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ قال الضحاک و ذلک حین دعوه إلی دین آبائه لیزوجوه و یقاسموه شطرا من مالهم أی لا تلتفت إلی هؤلاء و لا ترکن إلی قولهم فیصدک عن اتباع آیات الله.

و ثالثها قوله وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ أی إلی دین ربک و أراد التشدید فی الدعاء للکفار و المشرکین (2) فلذلک قال وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ لأن من رضی بطریقتهم أو مال إلیهم کان منهم.

و رابعها قوله وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ و هذا و إن کان واجبا علی الکل إلا أنه تعالی خاطبه به خصوصا لأجل التعظیم فإن قیل الرسول کان معلوما منه أن لا یفعل شیئا من ذلک البتة فما الفائدة فی هذا النهی.

قلت لعل الخطاب معه و لکن المراد غیره و یجوز أن یکون المعنی لا تعتمد علی غیر الله و لا تتخذ غیره وکیلا فی أمورک فإنه من وکل بغیر الله (3) فکأنه لم یکمل طریقه فی التوحید انتهی. (4) و قال البیضاوی هذا و ما قبله للتهییج و قطعه أطماع المشرکین عن مساعدته لهم. (5) أقول سیأتی تأویل قوله تعالی وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ فی باب تزویج زینب إن شاء الله.

و قال الطبرسی رحمه الله: قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ عن الحق کما تدعون فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی أی فإنما یرجع وبال ضلالی علی لأنی مأخوذ به دون غیری وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی أی فبفضل ربی حیث أوحی إلی فله المنة بذلک علی دون خلقه إِنَّهُ سَمِیعٌ لأقوالنا قَرِیبٌ منا فلا یخفی علیه المحق و المبطل. (6)

ص: 70

دوم این­که «وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ» ضحاک گفته: این هنگامی بود که آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را به دین پدرانش فراخواندند تا به او زن دهند و بخشی از اموالشان را با او تقسیم کنند. یعنی به آنان اعتنا نکن و به حرف­هایشان اعتماد نکن که این کار تو را از پیروی از آیات خداوند بازمی­دارد. سوم این­که «وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ» یعنی به سوی دین پروردگارت، می­خواهد درباره دعوت کافران و مشرکان تأکید کند و از این رو می­فرماید: «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» زیرا هر کس به طریقت آنان راضی شود یا به آنان متمایل گردد از خودشان است. چهارم این­که «وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» این گرچه بر همگان واجب است اما خداوند متعال برای بزرگداشت حضرت به­طور ویژه ایشان را در این کلام مخاطب ساخته است. حال اگر گفته شود البته هویداست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگز چنین نمی­کند پس فایده این نهی چیست؟ خواهم گفت: چه بسا خطاب به ایشان است اما دیگران را منظور دارد. نیز ممکن است بدین معنا باشد که به کسی جز خدا اعتماد نکن و در امورت بر کسی جز او توکل نکن زیرا هر که به غیر از خدا توکل کند گویا رویّه­اش در توحید کامل نشده است(1).

بیضاوی می­گوید: این کلام و ما قبلش برای برانگیختن و قطع امید مشرکان از همکاری پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان است(2).

می­گویم: تأویل کلام حق تعالی «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ» ان شاء الله در باب ازدواج با زینب خواهد آمد.

طبرسی می­گوید: «قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ» از راه حق همچنان­که شما دعوت می­کنید، «فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی» یعنی بی شک بلای گمراهی­ام گریبان­گیر خودم می­شود، زیرا من به خاطرش عقوبت خواهم شد نه دیگری، «وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی» یعنی این به فضل پروردگارم است چراکه بر من وحی می­فرستد و بدین خاطر بر من منت دارد نه بر بقیه آفریدگانش، «إِنَّهُ سَمِیعٌ» سخنان ما را می­شنود «قَرِیبٌ» به ما نزدیک است پس کسی که بر حق است و کسی که بر باطل است بر او پنهان نیست(3).

ص: 70

قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ قال السید رضی الله عنه قد قیل (1) فی هذه الآیة أن الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به أمته و قد روی عن ابن عباس أنه قال نزل القرآن علی إیاک (2) أعنی و اسمعی یا جاره و جواب آخر أن هذا خبر یتضمن الوعید و لیس یمتنع أن یتوعد الله علی العموم و علی سبیل الخصوص من یعلم أنه لا یقع منه ما تناوله الوعید لکنه لا بد أن یکون مقدورا له و جائزا بمعنی الصحة لا بمعنی الشک و لهذا یجعل جمیع وعید القرآن عاما لمن یقع منه ما تناوله الوعید و لمن علم الله تعالی أنه لا یقع منه و لیس قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ علی سبیل التقدیر و الشرط بأکثر من قوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (3) لأن استحالة وجود ثان معه إذا لم یمنع من تقدیر ذلک و بیان حکمه فأولی أن یسوغ تقدیر وقوع الشرک الذی هو مقدور ممکن و بیان حکمه.

و الشیعة لها فی هذه الآیة جواب تتفرد به و هو أن النبی صلی الله علیه و آله لما نص علی أمیر المؤمنین علیه السلام بالإمامة فی ابتداء الأمر (4) جاءه قوم من قریش فقالوا له یا رسول الله إن الناس قریبو عهد بالإسلام و لا یرضون أن تکون النبوة فیک و الخلافة فی ابن عمک (5) فلو عدلت بها إلی غیره لکان أولی فقال لهم النبی صلی الله علیه و آله ما فعلت ذلک برأیی فأتخیر فیه لکن الله تعالی أمرنی به و فرضه علی فقالوا له فإذا لم تفعل ذلک مخافة الخلاف علی ربک تعالی فأشرک معه فی الخلافة رجلا من قریش تسکن الناس إلیه لیتم لک أمرک و لا یخالف الناس علیک فنزلت الآیة و المعنی فیها لَئِنْ أَشْرَکْتَ فی الخلافة مع أمیر المؤمنین علیه السلام غیره لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ و علی هذا التأویل السؤال قائم لأنه إذا کان

ص: 71

سید درباره کلام حق تعالی «لَئِنْ أَشْرَکْتَ» می­گوید: درباره این آیه گفته­اند که خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و امت ایشان را منظور دارد. از ابن عباس روایت شده که وی گفته: قرآن به شیوه «به در می­گویم تا دیوار بشنود» نازل شده است. پاسخ دیگر این است که این آیه خبری است که متضمّن تهدید است و ایرادی ندارد که خداوند هم عموم را تهدید کند و هم به طور ویژه کسی را که می­داند از او کاری سر نمی­زند که مشمول این تهدید شود، اما این باید برای او نیز مقدور و جایز به معنای صحت باشد و نه به معنای شک. از این رو همه تهدیدهای قرآن به­طور عام واقع می­شود هم برای کسی که عمل مشمول تهدید از او سر می­زند و هم برای کسی که خداوند متعال می­داند چنین کارهایی از او سر نمی­زند. کلام حق تعالی «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» به شیوه تقدیر و شرط بالاتر از آن­جا نیست که فرموده «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا»(1)

{اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} زیرا محال بودن وقوع جمله دوم را با خود به همراه دارد، پس وقتی تقدیر این معنا و بیان حکم ممتنع نیست پس به طریق اولی وقوع شرکی که مقدور و ممکن است را با بیان حکم همراه ساخته است.

درباره این آیه شیعیان پاسخی دارند که ویژه ایشان است و آن این­که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در ابتدای امر خود امیرمومنان علیه السلام را به امامت تعیین کرد، گروهی از قریشیان آمدند و به حضرت عرض کردند: ای رسول خدا! مردم به تازگی مسلمان شده­اند و نمی­پسندند که نبوت در شما باشد و خلافت در پسر عمه شما، اگر این حکم را به سوی کس دیگری بازگردانی بهتر است. پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنان فرمود: من این کار را به رأی خودم نکرده­ام تا در آن مخیّر باشم، بلکه خداوند متعال مرا به این کار امر کرده و آن را بر من واجب ساخته. آن­ها گفتند: اگر این کار را از ترس مخالفت با پروردگارت نمی­کنی، پس یکی از قریشیان را که مردم به او اعتماد دارند، با او در خلافت شریک گردان تا هم امر شما کاملا انجام گیرد و هم مردم با شما مخالفت نکنند. آن­گاه این آیه نازل شد و معنای «لَئِنْ أَشْرَکْتَ» چنین است که اگر با امیرمومنان علیه السلام دیگری را در خلافت شریک گردانی «لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ». اما با این تأویل هم هنوز آن سوال برجاست، ص: 71

قد علم الله تعالی أنه صلی الله علیه و آله لا یفعل ذلک و لا یخالف أمره لعصمته فما الوجه فی الوعید (1) فلا بد من الرجوع إلی ما ذکرنا. (2) و قال البیضاوی أَمْ یَقُولُونَ بل أ یقولون افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً افتری محمد بدعوی النبوة و القرآن (3) فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ استبعاد للافتراء عن مثله بالإشعار علی أنه إنما یجترئ علیه من کان مختوما علی قلبه جاهلا بربه فأما من کان ذا بصیرة و معرفة فلا فکأنه قال إن یشإ الله خذلانک یختم علی قلبک لتجترئ بالافتراء علیه و قیل یختم علی قلبک یمسک القرآن و الوحی عنه فکیف تقدر علی أن تفتری أو یربط علیه بالصبر فلا یشق علیک أذاهم. (4) قوله تعالی وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا قال الرازی و الطبرسی أی أمم من أرسلنا و المراد مؤمنو أهل الکتاب فإنهم سیخبرونک أنه لم یرد فی دین أحد من الأنبیاء عبادة الأصنام و إذا کان هذا متفقا علیه بین کل الأنبیاء و الرسل وجب أن لا یجعلوه سبب بغض محمد صلی الله علیه و آله و الخطاب و إن توجه إلی النبی صلی الله علیه و آله فالمراد به الأمة. (5) و القول الثانی قال عطاء عن ابن عباس لما أسری بالنبی صلی الله علیه و آله إلی المسجد الأقصی بعث الله تعالی له آدم علیه السلام و جمیع المرسلین من ولده علیه السلام فأذن جبرئیل ثم أقام و قال یا محمد تقدم فصل بهم فلما فرغ رسول الله صلی الله علیه و آله من الصلاة قال له جبرئیل علیه السلام سل یا محمد مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا الآیة فقال صلی الله علیه و آله لا أسأل لأنی لست شاکا فیه.

و القول الثالث أن ذکر السؤال فی موضع لا یمکن السؤال فیه یکون المراد منه

ص: 72

زیرا وقتی خداوند متعال می­داند که پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین نمی­کند و به خاطر عصمتش با امر خدا مخالفا نمی­کند، پس دیگر دلیل تهدید چیست؟ که در این صورت باید به آن­چه گفتیم بازگشت(1).

بیضاوی می­گوید: «أَمْ یَقُولُونَ» یعنی آیا می­گویند «افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» یعنی محمد با ادعای نبوت و قرآن بر خدا دروغ بسته، «فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ» این سخن چنین افترایی را محال برمی­شمرد و آگاه می­سازد که فقط کسی جرأت چنین کاری را دارد که بر دلش مهر نهاده شده و نسبت به پروردگارش جاهل است، اما کسی که بصیرت و معرفت دارد چنین نمی­کند. انگار می­گوید: اگر خداوند بخواهد تو خوار شوی، بر دلت مهر می­نهد تا جرأت کنی بر او دروغ ببندی. نیز گفته­اند بر دلت مهر می­نهد و قرآن و وحی را از آن برمی­گیرد، پس چگونه می­توانی دروغ ببندی؟ و یا این­که دلت را به صبر محکم می­دارد تا آزار آنان بر تو گران نیاید(2).

رازی و طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا» می­گویند: یعنی امت­های کسانی که فرستاده­ایم، منظورش مومنان اهل کتاب است. یعنی آنان به تو خبر خواهند داد که در دین هیچ یک از پیامبران پرستش بت­ها نیامده، پس وقتی همه پیامبران و رسولان بر این متفق القول بوده­اند باید این را سبب دشمنی با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله قرار ندهند. در این­جا گرچه خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است اما امت را منظور دارد. قول دوم این­که عطاء بن ابن عباس گفته: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله شبانه سوی مسجد الاقصی سیر داده شد، خداوند متعال برای ایشان حضرت آدم علیه السلام و همه فرستادگان از میان فرزندان او را برانگیخت، آن­گاه جبرئیل اذان گفت و سپس برخاست و گفت: ای محمد! جلو بیا و پیشاپیش آنان نماز بگزار، وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را به پایان رساند جبرئیل به ایشان عرض کرد: ای محمد! بپرس «مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا» و حضرت فرمود: نمی­پرسم زیرا هیچ شکی در آن ندارم.

قول سوم این­که ذکر سوال در جایی که پرسیدن امکان ندارد،

ص: 72÷

النظر و الاستدلال کقول من قال سل الأرض من شق أنهارک و غرس أشجارک و جنی ثمارک فإنها إن لم تجبک جهارا أجابتک اعتبارا و هاهنا سؤال النبی صلی الله علیه و آله عن الأنبیاء الذین کانوا قبله ممتنع و کان المراد منه انظر فی هذه المسألة بعقلک و تدبر فیه بنفسک و الله أعلم. (1) قوله تعالی فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ قال الطبرسی رحمه الله فیه أقوال أحدها إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ علی زعمکم فأنا أول من عبد الله وحده و أنکر قولکم.

و ثانیها أن إن بمعنی ما و المعنی ما کان للرحمن ولد فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ لله المقرین بذلک.

و ثالثها أن معناه لو کان له ولد لکنت أنا أول الآنفین من عبادته لأن من یکون له ولد لا یکون إلا جسما محدثا و من کان کذلک لا یستحق العبادة من قولهم عبدت من الأمر أی أنفت منه.

و رابعها أنه یقول کما أنی لست أول من عبد الله فکذلک لیس لله ولد.

و خامسها أن معناه لو کان له ولد لکنت أول من یعبده بأن له ولدا و لکن لا ولد له فهذا تحقیق لنفی الولد و تبعید له لأنه تعلیق محال بمحال. (2) و قال البیضاوی عَلی شَرِیعَةٍ علی طریقة مِنَ الْأَمْرِ أمر الدین فَاتَّبِعْها فاتبع شریعتک الثابتة بالحجج وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ آراء الجهال التابعة للشهوات و هم رؤساء قریش قالوا ارجع إلی دین آبائک إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً مما أراد بک. (3) قوله لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ قال السید المرتضی رضی الله عنه فی التنزیه أما من نفی عنه صلی الله علیه و آله صغائر الذنوب مضافا إلی کبائرها فله عن هذه الآیة أجوبة منها أنه أراد تعالی

ص: 73

نگرش و استدلال را منظور دارد، مانند کسی که می­گوید: از زمین بپرس چه کسی رودهایت را شکافت و درختانت را کاشت و میوه­هایت را چید؟ اگر آشکارا تو را پاسخ ندهد از حیث اعتبار پاسخت را می­دهد. این­جا نیز پرسش پیامبر صلّی الله علیه و آله از پیامبرانی که قبل از ایشان بوده­اند ممتنع است و منظورش این است که در این مسأله با عقلت بنگر و با خود در این باره بیاندیش. و خداوند بهتر می­داند(1).

طبرسی درباره کلام حق تعالی «فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» می­گوید: در این باره اقوالی هست، یکی این­که «إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ» آن­چنان که شما می­پندارید، من نخستین کسی هستم که خدای یکتا را پرستیده و سخنتان را انکار می­کنم.

دوم این­که «إِنْ» به معنای «ما» برای نفی باشد، یعنی خدای رحمان فرزندی ندارد، «فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» من نخستین کسی هستم که خدا را پرستیده و به این حقیقت اقرار کرده است.

سوم این­که یعنی اگر او فرزندی داشت من نخستین کسی بودم که از پرستشش رویگردان می­شدم، چون کسی که فرزندی دارد بی شک جسم و پدیده است و کسی که چنین باشد شایسته پرستش نیست. در زبان عرب «عبدتُ من الأمر» یعنی از آن امر رویگردان شدم.

چهارم این­که یعنی همان­گونه که من نخستین کسی نیستم که خدا را پرستیده، خداوند نیز فرزندی ندارد.

پنجم این­که یعنی اگر او فرزندی داشت، من نخستین کسی بودم که بر اساس این­که او فرزند دارد او را پرستیده بودم، اما او فرزندی ندارد. نداشتن فرزند را اثبات می­کند و فرزند داشتن را بعید برمی­شمارد زیرا تعلیق امر محال به امر محال است(2).

بیضاوی می­گوید: «عَلی شَرِیعَةٍ» بر طریقتی «مِنَ الْأَمْرِ» امر دین «فَاتَّبِعْها» پس شریعت خود را که با حجت­های بسیار استوار شده پیروی کن، «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» افکار آن جاهلانی را که پیرو هوس­هایشان هستند، یعنی سران قریش که گفتند به دین پدرانت بازگرد، «إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» در برابر چیزی که با تو اراده کرده است(3).

سید مرتضی در التنزیه درباره کلام حق تعالی «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ» می­گوید: کسی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله گناهان کوچک را افزون بر گناهان بزرگ نفی می­کند، درباره این آیه پاسخ­هایی دارد، از آن جمله: منظور خداوند متعال

ص: 73

بإضافة الذنب إلیه ذنب أبیه آدم علیه السلام و حسنت هذه الإضافة للاتصال و القربی و غفره (1) له من حیث أقسم علی الله تعالی به فأبر قسمه فهذا الذنب المتقدم و الذنب المتأخر هو ذنب شیعته و شیعة أخیه علیه السلام و هذا الجواب یعترضه أن صاحبه نفی عن نبی ذنبا و أضافه إلی آخر و السؤال عنه فیمن أضافه إلیه کالسؤال فیمن نفاه عنه و یمکن إذا أردنا نصرة هذا الجواب أن نجعل الذنوب کلها لأمته صلی الله علیه و آله و یکون ذکر التقدم و التأخر إنما أراد به ما تقدم زمانه و ما تأخر کما یقول القائل مؤکدا قد غفرت لک ما قدمت و ما أخرت و صفحت عن السالف و الآنف من ذنوبک و لإضافة أمته إلیه (2) وجه فی الاستعمال معروف لأن القائل قد یقول لمن حضره من بنی تمیم أو غیرهم من القبائل أنتم فعلتم کذا و کذا و قتلتم فلانا و إن کان الحاضرون ما شهدوا ذلک و لا فعلوه و حسنت الإضافة للاتصال و النسب (3) و لا سبب أوکد مما بین الرسول علیه السلام و أمته و قد یجوز توسعا و تجوزا أن یضاف ذنوبهم إلیه.

و منها أنه سمی ترکه الندب ذنبا و حسن ذلک أنه صلی الله علیه و آله (4) ممن لا یخالف الأوامر إلا هذا الضرب من الخلاف و لعظم منزلته و قدره جاز أن یسمی الذنب منه ما إذا وقع من غیره لم یسم ذنبا. (5) و منها أن القول خرج مخرج التعظیم و حسن الخطاب کما قلناه فی قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ و لیس هذا بشی ء لأن العادة جرت فیما یخرج هذا المخرج من الألفاظ أن یجری مجری الدعاء مثل قولهم غفر الله لک و یغفر الله لک و ما أشبه ذلک و لفظ الآیة بخلاف هذا لأن المغفرة جرت فیها مجری الجزاء و الغرض فی الفتح (6) و قد کنا

ص: 74

از نسبت دادن گناه به حضرت، همان گناه پدر ایشان حضرت آدم علیه السلام است، این نسبت به خاطر پیوند و خویشاوندی و آمرزش آدم علیه السلام به نیکی جاری شده، زیرا آدم علیه السلام خداوند متعال را به حق حضرت محمد صلّی الله علیه و آله قسم داد و قسمش را نیک شمرد. این از گناه گذشته، اما گناه آینده حضرت گناه شیعیان ایشان و شیعیان برادر ایشان علیه السلام است. این پاسخ چنین نقد می­شود که گوینده­اش گناهی را از یک پیامبر نفی کرده و به پیامبر دیگری نسبت داده و سوال درباره پیامبری که گناه به او نسبت داده شده همانند سوال درباره پیامبری است که از او نفی شده است. اگر بخواهیم به این پاسخ کمک کنیم می­توانیم همه گناهان را از برای امت پیامبر صلّی الله علیه و آله قرار دهیم و در این صورت منظور از ذکر تقدم و تأخر، گناهانی است که از نظر زمانی مقدّم یا مؤخر هستند. همچنان که گوینده با تاکید می­گوید: آن­چه را که مقدّم یا مؤخر انجام دادی بر تو بخشیدم و از گناهان پیشتر یا پس­تر تو چشم پوشیدم. برای نسبت دادن گناه امت به حضرت صلّی الله علیه و آله وجهی هست که در استعمال معروف است، زیرا ممکن است کسی به افراد حاضر از قبیله بنی تمیم یا قبیله دیگر بگوید: شما چنین و چنان کردید و فلان کس را کشتید. هر چند آن افراد حاضر نه شاهد آن کار بوده باشند و نه آن کار را انجام داده باشند. در این­جا این نسبت به سبب پیوند و نَسَب به جاست. بر این اساس از آن­جا که هیچ پیوندی محکم­تر از پیوند میان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امت ایشان نیست، ممکن است از باب توسّع کلام و مجاز، گناهان آن­ها به حضرت نسبت داده شده باشد.

پاسخ دیگر این است که ترک مستحب از جانب پیامبر صلّی الله علیه و آله گناه نامیده شده باشد. زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله از کسانی است که از اوامر الهی سر باز نمی­زند جز از این نوع سر باز زدن، که به خاطر قدر و منزلت والای حضرت ممکن است درباره ایشان چیزی گناه نامیده شود که اگر درباره کس دیگری جز ایشان باشد گناه نامیده نشود. پاسخ دیگر این است که این کلام از روی بزرگداشت و حُسن خطاب بیان شده است همچنان که درباره کلام دیگر حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» گفتیم، لکن وجه یاد شده قابل اعتنا نیست زیرا عادت بر این است که الفاظ بر این شیوه به معنای دعایی درآیند، مانند این سخن که «خدایت آمرزید.» یا «خدایت بیامرزد.» و الفاظی از این قبیل لکن لفظ آیه بر خلاف این شکل است . زیرا مغفرت در این آیه در حکم جزاء است و غرض در فتح است.

ص: 74

ذکرنا فی هذه الآیة وجها اخترناه و هو أشبه بالظاهر مما تقدم و هو أن یکون المراد بقوله ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ الذنوب إلیک لأن الذنب مصدر و المصدر یجوز إضافته إلی الفاعل و المفعول معا ألا تری أنهم یقولون أعجبنی ضرب زید عمرو إذا أضافوه إلی المفعول و معنی المغفرة علی هذا التأویل هی الإزالة و الفسخ و النسخ لأحکام أعدائه من المشرکین علیه و ذنوبهم إلیه فی منعهم إیاه عن مکة و صدهم له عن المسجد الحرام و هذا التأویل یطابق ظاهر الکلام حتی تکون المغفرة غرضا فی الفتح و وجها له و إلا فإذا أراد مغفرة ذنوبه لم یکن لقوله إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ معنی معقول لأن المغفرة للذنوب لا تعلق لها بالفتح و لیست غرضا فیه فأما قوله ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فلا یمتنع أن یرید به ما تقدم زمانه من فعلهم القبیح بک و بقومک و ما تأخر و لیس لأحد أن یقول إن سورة الفتح نزلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله بین مکة و المدینة و قد انصرف من الحدیبیة و قال قوم من المفسرین إن الفتح أراد به فتح خیبر لأنه کان تالیا لتلک الحال و قال آخرون بل أراد به أنا قضینا لک فی الحدیبیة قضاء حسنا فکیف تقولون ما لم یقله أحد من أن المراد بالآیة فتح مکة و السورة (1) قبل ذلک بمدة طویلة و ذلک أن السورة و إن کانت نزلت فی الوقت الذی ذکر و هو قبل فتح مکة فغیر ممتنع أن یرید بقوله تعالی إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فتح مکة و یکون علی طریق البشارة له و الحکم له بأنه سیدخل مکة و ینصره الله علی أهلها و لهذا نظائر فی القرآن و مما یقوی أن الفتح فی السورة أراد به فتح مکة قوله تعالی لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً (2) و الفتح القریب هاهنا هو فتح خیبر فأما حمل الفتح علی القضاء الذی قضاه فی الحدیبیة فهو خلاف الظاهر و مقتضی الآیة لأن الفتح بالإطلاق الظاهر منه الظفر و النصر و یشهد له قوله تعالی وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً (3)

ص: 75

ما درباره این آیه وجهی بیان کردیم که از آن­چه گذشت بیشتر به ظاهر آیه شبیه است و آن این­که منظور آیه «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ» گناهانی باشد که بر تو انجام شده، زیرا «ذنب» مصدر است و مصدر می­تواند هم به فاعل اضافه شود و هم به مفعول، مگر ندیده­ای می­گویند: «أعجَبَنی ضربَ زیدٍ عمروٌ» (زدن زید از عمرو مرا شگفت زده ساخت!) و مصدر را به مفعول اضافه می­کنند. بر این تأویل، مغفرت همان از بین بردن و فسخ و نسخِ احکام دشمنان مشرک پیامبر علیه ایشان و گناهان آن­ها در باره پیامبر عبارت است از

بازداشتن آنها پیامبر را از ورود به مکه و منع آنها است پیامبر را از مسجد الحرام. این تأویل با ظاهر کلام مطابق است و این­گونه وجه و غرض از مغفرت همان فتح و گشایش می­شود، زیرا اگر منظورش آمرزش گناهان حضرت صلّی الله علیه و آله می­بود این سخن که «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ» معنای معقولی نداشت، زیرا آمرزش گناهان نه وابسته به فتح و گشایش است و نه غرض از آن است. اما این­که «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»، ممتنع نیست که منظورش کارهای ناپسند آن­ها در حق تو و قومت باشد که از نظر زمانی پیشتر یا پستر انجام شده­اند. و کسی نمی­تواند بگوید سوره فتح میان مکه و مدینه در حال بازگشت پیامبر صلّی الله علیه و آله از حدیبیه نازل شده است. گروهی از مفسران گفته­اند منظور از فتح، فتح خیبر است، زیرا فتح خیبر در پی نزول این آیه واقع شد. برخی نیز گفته­اند منظورش این است که ما در ماجرای حدیبیه برایت تقدیری نیک نهادیم. بنا بر این چگونه ممکن است کسی سخنی بگوید که احدی نگفته و منظور از آیه را فتح مکه بداند با این­که نزول این سوره مدت زیادی پیش از فتح مکه بوده است؟ پاسخ این است گرچه این سوره در همان زمان مذکور نازل شده، یعنی پیش از فتح مکه، اما ممتنع نیست که منظور خداوند متعال از «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً» فتح مکه باشد و این سخن به شیوه بشارت برای حضرت است و حکم به این است که بزودی به مکه وارد خواهد شد و خداوند ایشان را در برابر اهل مکه یاری می­کند و این بیان در قرآن نمونه­های مشابه دارد. از جمله آن­چه که این قول را تقویت می­کند، این کلام حق تعالی است: «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً»(1) {شما بدون شک به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد خدا آنچه را که نمی دانستید دانست و غیر از این پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داد.} که فتح قریب در این­جا همان فتح خیبر است. اما برداشت فتح به عنوان تقدیری که خداوند در ماجرای حدیبیه مقدر فرمود، بر خلاف ظاهر و مقتضای آیه است، زیرا از فتح به طور مطلق معنای پیروزی و نصرت برمی­آید که گواه این مطلب این کلام حق تعالی است: «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً»(2)

ص: 75

فإن قیل لیس یعرف إضافة المصدر إلی المفعول إلا إذا کان المصدر متعدیا بنفسه مثل قولهم أعجبنی ضرب زید عمرو و إضافة مصدر غیر متعد إلی مفعوله غیر معروفة.

قلنا هذا تحکم فی اللسان و علی أهله لأنهم فی کتب العربیة کلها أطلقوا أن المصدر یضاف إلی الفاعل و المفعول معا و لم یستثنوا متعدیا من غیره و لو کان بینهما فرق لبینوه و فصلوه کما فعلوا ذلک فی غیره و لیس قلة الاستعمال معتبرة فی هذا الباب لأن الکلام إذا کان له أصل فی العربیة استعمل علیه و إن کان قلیل الاستعمال و بعد فإن ذنبهم هاهنا إلیه إنما هو صدهم له عن المسجد الحرام و منعهم إیاه عن دخوله فمعنی الذنب متعد و إن کان معنی المصدر متعدیا جاز أن یجری مجری ما یتعدی بلفظه فإن من عادتهم أن یحملوا الکلام تارة علی معناه و أخری علی لفظه انتهی. (1) و قال الطبرسی رحمه الله لأصحابنا فیه وجهان أحدهما أن المراد لیغفر لک الله ما تقدم من ذنب أمتک و ما تأخر بشفاعتک و یؤیده

ما رواه المفضل بن عمر عن الصادق علیه السلام قال سأله رجل عن هذه الآیة فقال و الله ما کان له ذنب و لکن الله ضمن له أن یغفر ذنوب شیعة علی علیه السلام ما تقدم من ذنبهم و ما تأخر..

وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ مَا کَانَ لَهُ ذَنْبٌ وَ لَا هَمَّ بِذَنْبٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَّلَهُ ذُنُوبَ شِیعَتِهِ ثُمَّ غَفَرَهَا لَهُ (2).

ثم ذکر سائر الوجوه التی ذکرها السید رحمه الله و سیأتی تأویلها فی الأخبار و تأویل آیة التحریم فی باب أحوال أزواج النبی صلی الله علیه و آله. قوله تعالی عَبَسَ وَ تَوَلَّی قال الطبرسی رحمه الله قیل نزلت الآیات فی عبد الله ابن أم مکتوم و ذلک أنه أتی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یناجی عتبة بن ربیعة و أبا جهل بن هشام و العباس بن عبد المطلب و أبیا و أمیة ابنی خلف یدعوهم إلی الله و یرجو إسلامهم فقال یا رسول الله أقرئنی و علمنی مما علمک الله فجعل ینادیه و یکرر النداء و لا یدری أنه مشتغل مقبل علی غیره حتی ظهرت الکراهة فی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله لقطعه

ص: 76

{و تو را به نصرتی ارجمند یاری نماید.}

اما اگر گفته شود اضافه مصدر به مفعول تنها در جایی معروف است که مصدر به خودیِ خود متعدی باشد مانند «أعجَبَنی ضربَ زیدٍ عمروٌ» (زدن زید از عمرو مرا شگفت زده ساخت!) اما اضافه مصدری که متعدی به مفعولش نیست معروف نمی باشد. خواهیم گفت این سخن نوعی تحکم و زورگویی نسبت به زبان و اهل زبان است، زیرا آنان در همه کتب عربی اطلاق کرده­اند که مصدر هم به فاعل و هم به مفعول اضافه می­شود و مصدر متعدی را از غیر متعدی استثنا نکرده­اند، اگر فرقی میان این دو بود حتما بیان می­کردند و جدایش می­ساختند همچنان­که در موارد دیگر کرده­اند، اما قلّت استعمال در این باب معتبر نیست زیرا اگر سخن در زبان عربی اصلی داشته باشد به کار گرفته می­شود هر چند کاربردی اندک داشته باشد. به علاوه، اگر در این­جا «ذنب» (گناه) آنان در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله این باشد که ایشان را از ورود به مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند واردش شود، پس «ذنب» متعدی است و اگر مصدر متعدی باشد می­تواند به جای فعل متعدی خود بنشیند، زیرا از عادات کلام عرب این است که باری سخن را بر معنایش حمل می­کنند و باری بر لفظش(1).

طبرسی می­گوید: یاران ما در این باره دو وجه آورده­اند، اول این­که منظور آیه این است: تا خداوند از گناهان گذشته امتت درگذرد و از گناهان آینده­شان نیز با شفاعت تو درگذرد. در تأیید این معنا آمده:

مفضل بن عمر روایت کرده که مردی از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این آیه پرسید، ایشان فرمود: به خدا سوگند پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ گناهی نداشت، بلکه خداوند برای ایشان ضمانت کرد که از گناهان گذشته و آینده شیعیان علی علیه السلام درمی­گذرد.

نیز از عمر بن زید روایت شده: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله نه گناهی داشت و نه اراده گناه کرده بود، بلکه خداوند گناهان شیعیان حضرت را بر ایشان حمل کرد و سپس به خاطر حضرت از آن­ها درگذشت(2).

وی در ادامه بقیه وجوهی را که سید ذکر کرد می­آورد. تأویل این آیه در اخبار و نیز تأویل آیه تحریم، در باب احوال همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله خواهد آمد.

طبرسی درباره کلام حق تعالی «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» می­گوید: گفته­اند این آیات درباره عبدالله ابن امّ مکتوم نازل شده است، از این قرار که او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت داشت با عتبة بن ربیعه و ابوجهل بن هشام و عباس بن عبدالمطلب و ابی و امیه پسران خلف نجوا می­کرد و آنان را به سوی خدا دعوت می­کرد و امید داشت که اسلام آورند. عبدالله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! برای من قرائت کن و از آن­چه که خداوند به شما آموخته به من بیاموز. سپس این سخن را مدام تکرار کرد و نمی­دانست که حضرت مشغول است و رو به سوی کسان دیگری دارد. چون او کلام حضرت را قطع کرد، کراهت در چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله آشکار شد

ص: 76

کلامه و قال فی نفسه یقول هؤلاء الصنادید إنما أتباعه العمیان و العبید فأعرض عنه و أقبل علی القوم الذین یکلمهم فنزلت الآیات

فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ ذَلِکَ یُکْرِمُهُ وَ إِذَا رَآهُ قَالَ مَرْحَباً بِمَنْ عَاتَبَنِی فِیهِ رَبِّی وَ یَقُولُ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ.

و استخلفه علی المدینة مرتین فی غزوتین ثم قال بعد نقل ما سیأتی من کلام السید رحمه الله و قیل إن ما فعله الأعمی کان نوعا من سوء الأدب فحسن تأدیبه بالإعراض عنه إلا أنه کان یجوز أن یتوهم أنه إنما أعرض عنه لفقره و أقبل علیهم لرئاستهم تعظیما لهم فعاتبه الله سبحانه علی ذلک

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَی عَبْدَ اللَّهِ ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ قَالَ مَرْحَباً مَرْحَباً لَا وَ اللَّهِ لَا یُعَاتِبُنِی اللَّهُ فِیکَ أَبَداً وَ کَانَ یَصْنَعُ فِیهِ مِنَ اللُّطْفِ حَتَّی کَانَ یَکُفُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِمَّا یَفْعَلُ بِهِ.

عَبَسَ أی بسر و قبض وجهه وَ تَوَلَّی أی أعرض بوجهه أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی أی لأن جاءه وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ أی لعل هذا الأعمی یَزَّکَّی یتطهر بالعمل الصالح و ما یتعلمه منک أَوْ یَذَّکَّرُ أی یتذکر فیتعظ بما تعلمه من مواعظ القرآن فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری فی دینه قالوا و فی هذا لطف عظیم لنبیه صلی الله علیه و آله إذ لم یخاطبه فی باب العبوس فلم یقل عبست فلما جاوز العبوس عاد إلی الخطاب أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی أی من کان عظیما فی قومه و استغنی بالمال فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی أی تتعرض له و تقبل علیه بوجهک وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی أی أیّ شی ء یلزمک إن لم یسلم فإنه لیس علیک إلا البلاغ وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی أی یعمل فی الخیر یعنی ابن أم مکتوم وَ هُوَ یَخْشی الله عز و جل فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی أی تتغافل و تشتغل عنه بغیره کَلَّا أی لا تعد لذلک و انزجر عنه إِنَّها تَذْکِرَةٌ أی إن آیات القرآن تذکیر و موعظة للخلق فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ أی ذکر التنزیل أو القرآن أو الوعظ انتهی. (1) و قال السید رضی الله عنه فی التنزیه أما ظاهر الآیة فغیر دال علی توجهها إلی النبی صلی الله علیه و آله و لا فیها ما یدل علی أنها خطاب له بل هی خبر محض لم یصرح بالمخبر عنه و فیها ما یدل عند التأمل علی أن المعنی بها غیر النبی صلی الله علیه و آله لأنه وصفه بالعبوس

ص: 77

و ایشان با خود گفت: اکنون سران قریش می­گویند پیروان او نابینایان و بندگان هستند. آن­گاه از عبدالله روی گرداند و به همان گروهی که داشت با آنان صحبت می­کرد رو کرد. در آن دم این آیات نازل شد.

از آن پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به عبدالله ارج می­نهاد و هرگاه او را می­دید می­فرمود: مرحبا به کسی که پروردگارم به خاطر او مرا سرزنش کرد. سپس می­فرمود: آیا چیزی می­خواهی؟ حضرت صلّی الله علیه و آله دو بار در دو غزوه او را بر مدینه به جانشینی گذاشت.

طبرسی پس از نقل کلام سید، که در ادامه خواهد آمد، می­گوید: نیز گفته­اند که آن­چه آن نابینا انجام داد نوعی بی ادبی بود و پیامبر صلّی الله علیه و آله با رویگرداندن از وی او را ادب آموخت، اما در هر حال ممکن بود پنداشته شود که حضرت از او روی گردانده چون فقیر بوده و به آن جمع رو کرده چون سران قریش بوده­اند و می­خواسته آنان را بزرگ دارد. از این رو خداوند سبحان ایشان را به خاطر این کار سرزنش کرد.

و از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا هر وقتی عبدالله بن امّ مکتوم را می­دید می­فرمود: مرحبا! مرحبا! به خدا سوگند دیگر هرگز خداوند مرا به خاطر تو سرزنش نمی­کند. و آن­چنان به او خوبی می­کرد که او از خجالت آن­چه پیامبر در حقش می­کرد کمتر نزد ایشان می­آمد.

«عَبَسَ» یعنی اخم کرد و چهره در هم کشید، «وَ تَوَلَّی» یعنی رویش را برگرداند، «أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی» یعنی چون او نزدش آمد، «وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ» یعنی چه بسا این نابینا «یَزَّکَّی» با عمل نیک و آن­چه از تو می­آموزد پاک گردد، «یَذَّکَّرُ» یعنی به او پند داده شود و او از مواعظ قرآن که به او می­آموزی پند گیرد «فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری» اندرز در باب دینش. گفته­اند در این کلام لطف بزرگی به پیامبر صلّی الله علیه و آله نهفته است، زیرا خداوند درباره اخم کردن و عبوسی ایشان را مخاطب قرار نداده و نگفته: «اخم کردی!» سپس وقتی سخن از اخم کردن می­گذرد ایشان را مخاطب می­سازد. «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی» یعنی آن کس که در میان قومش بزرگ است و از مال بی نیاز است، «فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی» یعنی به او توجه می­کنی و رو سوی او می­کنی، «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» یعنی اگر او اسلام نیاورد، چه چیز بر عهده تو می­افتد؟ تو وظیفه­ای جز ابلاغ نداری. «وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی» یعنی کار نیک کرد، همان ابن امّ مکتوم، «وَ هُوَ یَخْشی» از خداوند عزّ و جلّ «فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی» یعنی به او بی توجهی می­کنی و به دیگران می­پردازی، «کَلَّا» یعنی دیگر چنین نکن و از این کار بیزار باش، «إِنَّها تَذْکِرَةٌ» یعنی آیات قرآن پند و اندرز برای آفریدگان است، «فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ» یعنی از تنزیل یا از قرآن یا از اندرز یاد کند و پند گیرد(1).

سید در التنزیه می­گوید: ظاهر این آیه به رودررویی با پیامبر صلّی الله علیه و آله دلالت ندارد، نیز نشانه­ای ندارد که خطابش به حضرت است، بلکه فقط خبر محض است و به مخبر عنه تصریح نکرده است. اما پس از تأمل نشانه­هایی دارد دال بر این­که منظورش پیامبر صلّی الله علیه و آله نیست. زیرا وصف عبوس را آورده

ص: 77

و لیس هذا من صفات النبی صلی الله علیه و آله فی قرآن و لا خبر مع الأعداء المباینین (1) (المنابذین) فضلا عن المؤمنین المسترشدین ثم وصفه بأنه یتصدی للأغنیاء و یتلهی عن الفقراء و هذا مما لا یصف به نبینا صلی الله علیه و آله من یعرفه فلیس هذا مشبها لأخلاقه الواسعة و تحننه إلی قومه و تعطفه و کیف یقول له صلی الله علیه و آله وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی و هو صلی الله علیه و آله مبعوث للدعاء و التنبیه و کیف لا یکون ذلک علیه و کان هذا القول إغراء بترک الحرص علی إیمان قومه و قد قیل إن هذه السورة نزلت فی رجل من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله کان منه هذا الفعل المنعوت فیها و نحن و إن شککنا فی عین من نزلت فیه فلا ینبغی أن نشک فی أنها لم یعن بها النبی صلی الله علیه و آله و أی تنفیر أبلغ من العبوس فی وجوه المؤمنین و التلهی عنهم و الإقبال علی الأغنیاء الکافرین (2) و قد نزه الله تعالی النبی صلی الله علیه و آله عما دون هذا فی التنفیر بکثیر انتهی. (3)

أقول: بعد تسلیم نزولها فیه صلی الله علیه و آله کان العتاب علی ترک الأولی أو المقصود منه إیذاء الکفار و قطع أطماعهم عن موافقة النبی صلی الله علیه و آله لهم و ذمهم علی تحقیر المؤمنین کما مر مرارا.

و این صفت نه در قرآن برای پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده و نه در اخبار دشمنان مخالف تا چه رسد به مومنان هدایت­جو، سپس چنین وصف می­کند که او به ثروتمندان می­پردازد و به فقیران اعتنا نمی­کند، که هر کس پیامبر ما صلّی الله علیه و آله را بشناسد ایشان را چنین توصیف نمی­کند، پس این صفات مشابه با اخلاق فراگیر حضرت و مهربانی و دلسوزی ایشان در حق قومش نیست. چطور به پیامبر صلّی الله علیه و آله بگوید «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» حال آن­که ایشان برای دعوت کردن و هشدار دادن مبعوث شده است، پس چگونه می شود که ایشان مسئولیتی در این باره نداشته باشد ؟ واین سخن نوعی دعوت پیامبر است به ترک حرص بر ایمان قومش. نیز گفته­اند این سوره درباره یکی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل شده و کاری که در این سوره وصف شده از او سر زده بوده است. ما حتی اگر شک داشته باشیم که این سوره دقیقا درباره چه کسی نازل شده، نباید در این شک کنیم که پیامبر صلّی الله علیه و آله را منظور ندارد. کدامین کار از اخم کردن در چهره مسلمانان و بی توجهی به ایشان و رو کردن به ثروتمندان کافر منفورتر است؟ این در حالی است که خداوند متعال پیامبر صلّی الله علیه و آله را از چیزهایی که بسیار کمتر از این کارها منفور هستند منزه و پیراسته داشته است(1).

می­گویم: پس از پذیرفتن این­که این سوره درباره پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده، سرزنش مذکور به جهت ترک اولی بوده، و یا در پی آن بوده که کافران را آزار کند و امیدشان را به موافقت پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان قطع نماید و آن­ها را به خاطر تحقیر مومنان نکوهش کند؛ همچنان­که بارها تکرار شده است.

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: سبب نزول کلام حق تعالی «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ» این بوده که سه برادر از انصارِ اهل قبیله بنی اُبَیرِق منافق بودند: بُشَیر و مُبشّر و بِشر.

آنان به عموی قتادة بن نُعمان دستبرد زدند و این قتاده از اهل بدر بود. آن­ها طعامی را که وی برای خانواده­اش فراهم کرده بود به همراه یک شمشیر و یک زره برداشتند. قتاده نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکایت برد و عرض کرد: ای رسول خدا! گروهی به عموی من دستبرد زده­اند و طعامی را که او برای خانواده­اش آماده کرده بوده به همراه یک زره و یک شمشیر برده­اند، حال آن­که این خانواده اوضاع خوبی ندارند.

مردی مؤمن به نام لبید بن سهل با آنها در این کار هم­ عقیده بود. بنی ابیرق به قتاده گفتند این کار، کار لبید بن سهل بوده است. چون خبر به لبید رسید

ص: 78

لَبِیداً فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ یَا بَنِی أُبَیْرِقٍ أَ تَرْمُونَنِی بِالسَّرَقِ (1) وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِهِ مِنِّی وَ أَنْتُمُ الْمُنَافِقُونَ تَهْجُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَنْسُبُونَهُ إِلَی قُرَیْشٍ لَتُبَیِّنُنَّ ذَلِکَ أَوْ لَأَمْلَأَنَّ سَیْفِی مِنْکُمْ فَدَارُوهُ فَقَالُوا لَهُ (2) ارْجِعْ رَحِمَکَ اللَّهُ (3) فَإِنَّکَ بَرِی ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَمَشَی بَنُو أُبَیْرِقٍ إِلَی رَجُلٍ مِنْ رَهْطِهِمْ یُقَالُ لَهُ أُسَیْدُ بْنُ عُرْوَةَ وَ کَانَ مِنْطِیقاً (4) بَلِیغاً فَمَشَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ قَتَادَةَ بْنَ النُّعْمَانِ عَمَدَ إِلَی أَهْلِ بَیْتٍ مِنَّا أَهْلِ شَرَفٍ وَ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ فَرَمَاهُمْ بِالسَّرَقِ وَ أَنَّبَهُمْ (5) بِمَا لَیْسَ فِیهِمْ فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ وَ جَاءَ إِلَیْهِ قَتَادَةُ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ عَمَدْتَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِ شَرَفٍ وَ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ فَرَمَیْتَهُمْ بِالسَّرِقَةِ فَعَاتَبَهُ (6) عِتَاباً شَدِیداً فَاغْتَمَّ قَتَادَةُ مِنْ ذَلِکَ وَ رَجَعَ إِلَی عَمِّهِ وَ قَالَ لَیْتَنِی مِتُّ وَ لَمْ أُکَلِّمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ کَلَّمَنِی بِمَا کَرِهْتُهُ فَقَالَ عَمُّهُ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ یَعْنِی الْفِعْلَ فَوَقَعَ الْقَوْلُ مَقَامَ الْفِعْلِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً لَبِیدَ بْنَ سَهْلٍ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أُنَاساً مِنْ رَهْطِ بُشَیْرٍ الْأَدْنَیْنَ قَالُوا انْطَلِقُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُکَلِّمُهُ فِی صَاحِبِنَا وَ نُعْذِرُهُ فَإِنَّ صَاحِبَنَا بَرِی ءٌ فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَکِیلًا (7) فَأَقْبَلَتْ رَهْطُ بُشَیْرٍ فَقَالُوا یَا بُشَیْرُ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ وَ تُبْ (8) مِنَ الذَّنْبِ فَقَالَ وَ الَّذِی أَحْلِفُ بِهِ مَا سَرَقَهَا إِلَّا لَبِیدٌ فَنَزَلَتْ وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً (9)

ص: 79

وی شمشیر برگرفت و بر آنان شورید و گفت: ای بنی ابیرق! آیا مرا به دزدی متهم می­کنید حال آن­که خودتان به این کار سزاوارترید؟! شما همان منافقانی هستید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را هجو می­گویید و آن را به قریش نسبت می­دهید! یا این اتهام را ثابت می­کنید یا شمشیرم را از خونتان سیراب می­کنم! بنی ابیرق ریشخندش کردند و گفتند: بازگرد خدایت رحمت کند! تو از این اتهام مبرا هستی. بنی ابیرق سپس نزد یکی از خویشان خود به نام اُسَید بن عروه رفتند که مردی زبان­آور و بلیغ بود. او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای رسول خدا! قتادة بن نعمان نزد خاندانی شرافتمند و با اصل و نسب از ما رفته و آنان را به دزدی متهم کرده و به خاطر کاری که با آنان نیست بر آنان تاخته است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از شنیدن این سخن دلگیر شد. در آن اوان قتاده نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت به او فرمود: تو نزد خاندانی شرافتمند و با اصل و نسب رفته­ای و آنان را به دزدی متهم کرده­ای. و او را سخت سرزنش کرد. قتاده از این برخورد غمگین شد و نزد عمویش رفت و به او گفت: ای کاش مرده بودم و با رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن نگفته بودم! ایشان به من سخنانی گفت که خوش نداشتم. عمویش به او گفت: «اللَّهُ الْمُسْتَعانُ»(1)

{خدا یاری­ده است.}. آن­گاه خداوند در این باره بر پیامبرش صلّی الله علیه و آله نازل فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ» تا آن­جا که «وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ»(2)

{چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست او با آنان است.} منظورش از سخن، عمل است، «قول» به جای «فعل» آمده است. سپس فرمود: «ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً»(3) {سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد.} یعنی به لبید بن سهل.

در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: گروهی از خاندان نزدیک بُشَیر گفتند: بیایید نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله برویم و با او درباره رفیقمان صحبت کنیم و او را مبرّا بخوانیم و بگوییم رفیق ما بی گناه است. اما وقتی خداوند نازل فرمود: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ»(4)

{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند و[لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند و او با آنان است.} تا آن­جا که «مَن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً»(5)

{چه کسی حمایتگر [و مدافع] آنان تواند بود؟} یاران بُشیر رفتند به او گفتند: ای بُشیر! از خدا آمرزش بخواه و از گناهت توبه کن. اما او گفت: به خدا سوگند آن­ها را کسی جز لبید ندزدیده! آن­گاه نازل شد: «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً»(6)

ص: 79

ثُمَّ إِنَّ بُشَیْراً کَفَرَ وَ لَحِقَ بِمَکَّةَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی النَّفْرِ الَّذِینَ أَعْذَرُوا بُشَیْراً وَ أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِیُعْذِرُوهُ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (1) فَنَزَلَ (2) فِی بُشَیْرٍ وَ هُوَ بِمَکَّةَ وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً (3).

وَ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الَّذِی یَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً مِنَ الْأَنْصَارِ کَانُوا یُعْرَفُونَ بِبَنِی أُبَیْرِقٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ أَوَّلًا (4).

ص: 80

{و هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکاری بر دوش کشیده است.} بشیر از آن پس کافر شد و به مکه گریخت. خداوند درباره کسانی که بشیر را بی گناه خواندند و نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند تا او را مبرّا سازند نازل فرمود: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»(1)

{و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود طایفه ای از ایشان آهنگ آن داشتند که تو را از راه به در کنند و[لی] جز خودشان [کسی] را گمراه نمی سازند و هیچ گونه زیانی به تو نمی رسانند و خدا کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.} پس این آیه درباره بشیر نازل شد حال آن­که او در مکه بود. «وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(2)

{و هر کس پس از آنکه راه هدایت برای او آشکار شد با پیامبر به مخالفت برخیزد و [راهی] غیر راه مؤمنان در پیش گیرد وی را بدانچه روی خود را بدان سو کرده واگذاریم و به دوزخش کشانیم و چه بازگشتگاه بدی است.} (3)

در تفسیر نُعمانی از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: گروهی از انصار که به بنی اُبَیرِق معروف بودند... سپس روایت را به همان­گونه که پیشتر علی بن ابراهیم آورد، ادامه می­دهد(4).

ص: 80

روایت2.

تفسیر قمی: در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ» فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست می­داشت حارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف اسلام بیاورد. حضرت وی را دعوت کرد و کوشید که او را مسلمان کند. اما نگون­بختی بر او چیره شد و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نافرمانی کرد. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ» تا آن­جا که «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ» یعنی حفره­ای در زمین. علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ» می­گوید: اگر می­توانی زمین را حفر کنی و یا به آسمان فراز شوی؛ یعنی نمی­توانی چنین کنی. سپس فرمود: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی» یعنی همه آنان را مومن می­ساخت، و آن­جا که می­فرماید: «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و مردم را منظور دارد(1).

روایت3.

تفسیر قمی: سبب نزول آیه «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِ» این بود که قوم تهیدست و مومنی معروف به «اهل صفّه» در مدینه سکونت داشتند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان امر کرده بود که در صفّه (سکو) سکنی گزینند. حضرت صلّی الله علیه و آله خودش به آنان سرکشی می نمود و گاه برایشان طعامی می­برد تا بخورند. آنان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و آمد می­کردند و حضرت به خود نزدیکشان می­ساخت و با آنان همنشین می­شد و انس می­گرفت. هرگاه اصحاب ثروتمند و مرفّه نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله می­آمدند حضرت را بر این کار نکوهش می کردند و عرض می­کردند: اینان را از خود بران! روزی یکی از انصار نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و حال آن­که یکی از

ص: 81

أَصْحَابِ الصُّفَّةِ (1) قَدْ لَزِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ یُحَدِّثُهُ فَقَعَدَ الْأَنْصَارِیُّ بِالْبُعْدِ مِنْهُمَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمْ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَعَلَّکَ خِفْتَ أَنْ یَلْزَقَ فَقْرُهُ بِکَ فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ اطْرُدْ هَؤُلَاءِ عَنْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ أَیْ اخْتَبَرْنَا الْأَغْنِیَاءَ بِالْغِنَی لِنَنْظُرَ کَیْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِلْفُقَرَاءِ وَ کَیْفَ یُخْرِجُونَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ اخْتَبَرْنَا الْفُقَرَاءَ لِنَنْظُرَ کَیْفَ صَبْرُهُمْ عَلَی الْفَقْرِ وَ عَمَّا فِی أَیْدِی الْأَغْنِیَاءِ لِیَقُولُوا أَیِ الْفُقَرَاءُ أَ هؤُلاءِ الْأَغْنِیَاءُ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ ثُمَّ فَرَضَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَی التَّوَّابِینَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا فَقَالَ وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ یَعْنِی أَجِبِ الرَّحْمَةَ لِمَنْ تَابَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (2).

اصحاب صفّه نزد حضرت نشسته بود و به ایشان چسبیده بود و حضرت با وی سخن می­گفت. مرد انصاری دورتر از آن­ها نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: نزدیک بیا! اما او چنین نکرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: نکند می­ترسی فقر او به تو بچسبد! مرد انصاری عرض کرد: اینان را از نزد خود بران! آن­گاه خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» و در ادامه فرمود: «وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» یعنی ما ثروتمندان را با ثروتشان آزمودیم تا ببینیم چگونه با فقرا همدردی می­کنند و چگونه بخشی از مالشان را که خداوند واجب ساخته تقدیم می­کنند، نیز فقرا را آزمودیم تا ببینیم چگونه در برابر فقر و آن­چه که در دست ثروتمندان است صبر پیشه می­کنند، «لِیَقُولُوا» یعنی فقرا «أَ هؤُلاءِ» ثروتمندان «مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ». سپس خداوند بر رسول خود صلّی الله علیه و آله واجب می­سازد که بر توبه کنندگان ، یعنی کسانی که کارهای ناپسند کرده­اند و سپس توبه آورده­اند سلام کند ، می­فرماید: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» {و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند بگو درود بر شما پروردگارتان رحمت را برایتان بر خود مقرر کرده.} یعنی رحمت را برای هر که توبه کند واجب ساخته و دلیل این که در ادامه فرموده: «أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1) {که هر کس از شما به نادانی کار بدی کند و آنگاه به توبه و صلاح آید پس وی آمرزنده مهربان است.}

{و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند در حالی که خشنودی او را می خواهند مران از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. و بدین گونه ما برخی از آنان را به برخی دیگر آزمودیم تا بگویند آیا اینانند که از میان ما خدا بر ایشان منت نهاده است آیا خدا به [حال] سپاسگزاران داناتر نیست.}(2)

روایت4.

تفسیر قمی: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» اگر در دلت از سوی شیطان چیزی یا وسوسه­ای عارض شد(3).

روایت5.

تفسیر قمی: در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ» فرمود: یعنی کسانی را که عذر دارند و کسانی را که بدون عذر بر جا نشستند بشناسی(4).

روایت6.

تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: چون شبانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوی آسمان سیر داده شد، و خداوند به ایشان درباره حضرت علی علیه السلام

ص: 82

مَا أَوْحَی مِنْ شَرَفِهِ وَ عِظَمِهِ عِنْدَ اللَّهِ وَ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ جَمَعَ لَهُ النَّبِیِّینَ وَ صَلَّوْا (1) خَلْفَهُ عَرَضَ فِی نَفْسِهِ (2) مِنْ عِظَمِ مَا أَوْحَی إِلَیْهِ فِی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ فَقَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ فِی کُتُبِهِمْ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَنْزَلْنَا فِی کِتَابِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (3) فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَوَ اللَّهِ مَا شَکَّ وَ لَا سَأَلَ (4).

سخنانی در باب شرافت و عظمت وی نزد خداوند وحی فرمود، و سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله را سوی بیت المعمور بازگرداند و پیامبران را برای ایشان گرد آورد و آنان پشت سر پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز گزاردند، در دل حضرت صلّی الله علیه و آله چیزی درباره عظمت وحی خداوند درباره علی علیه السلام عارض شد، آن­گاه خداوند نازل فرمود: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» یعنی از پیامبران، چراکه ما درباره فضیلت علی علیه السلام در کتاب­های آنان همانی را نازل کرده­ایم که در کتاب تو، «لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ» امام صادق علیه السلام می­فرماید: به خدا سوگند که پیامبر صلّی الله علیه و آله شک نکرد و نپرسید(1).

روایت7.

تفسیر قمی: «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا» یعنی وامانده در آتش دوزخ؛ مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و مردم را منظور دارد. و این همان سخن امام صادق علیه السلام است که فرمود: خداوند پیامبرش را به شیوه «به در می­گویم تا دیوار بشنود.» مبعوث فرمود(2).

روایت8.

تفسیر قمی: «فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آ له است و مردم را منظور دارد. «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ» یعنی غیر از امیرمومنان علیه السلام را، «وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا» یعنی اگر غیر از او را به پا می­داشتی آنان تو را به دوستی می­گرفتند. «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ» از روز مرگ تا هنگام برپایی قیامت(3).

روایت9.

تفسیر قمی: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ» تا آن­جا که «مِنَ الْخاسِرِینَ» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و امت ایشان را منظور دارد، دلیلش این­که خداوند متعال فرموده: «بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ ص: 83

الشَّاکِرِینَ (1) وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله یَعْبُدُهُ وَ یَشْکُرُهُ وَ لَکِنِ اسْتَعْبَدَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ تَأْدِیباً لِأُمَّتِهِ.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (2) قَالَ تَفْسِیرُهَا لَئِنْ أَمَرْتَ بِوَلَایَةِ أَحَدٍ مَعَ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ بَعْدِکَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (3).

الشَّاکِرِینَ» حال آن­که می­دانسته پیامبرش صلّی الله علیه و آله او را می­پرستد و شاکر اوست، اما با مخاطب قرار دادن پیامبرش صلّی الله علیه و آله از حضرت می­خواهد که او را بپرستد تا امت ایشان را تربیت کند.

از ابو حمزه روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند به پیامبرش صلّی الله علیه و آله پرسیدم: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» ایشان فرمود: تفسیرش این است که اگر در کنار ولایت علی علیه السلام به ولایت احدی پس از خودت امر کنی «لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ».(1)

روایت10.

تفسیر قمی: از ابی ربیع روایت شده که وی گفت: نافع از امام محمد باقر علیه السلام پرسید و عرض کرد: مرا از کلام خداوند «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» آگاه سازید، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از چه کسی پرسید با این که میان ایشان و حضرت عیسی علیه السلام پانصد سال فاصله بوده؟! امام علیه السلام این آیه را تلاوت کرد: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا»(2)

{منزه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا از نشانه های خود به او بنمایانیم.} و فرمود: وقتی خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را شبانه به سوی بیت المقدس سیر داد، از جمله نشانه­هایی که به ایشان نشان داد این بود که از اولین پیامبر و رسول تا آخرین آنان را محشور کرد و سپس به جبرئیل دستور داد و جبرئیل به صورت جفت جفت اذان گفت (مثلا تکبیر را دوبار) و جفت جفت اقامه گفت، سپس در اقامه­اش گفت: حی علی خیر العمل «بشتاب به سوی بهترین کار» در آن دم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله جلو آمد و پیشاپیش آن قوم نماز گزارد. آن­گاه خداوند بر او نازل فرمود: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» رسول خدا صلّی الله علیه و آله به چه چیز گواهی می­دهید و که را می­پرستیده­اید؟ گفتند: گواهی می­دهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، و تو رسول خدا هستی، بر این گواهی از ما عهد و میثاق گرفته شده است. نافع عرض کردی: راست گفتی ای ابا جعفر! (3)

ص: 84

روایت11.

تفسیر قمی: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» یعنی نخستین کسی هستم که ننگ می­داند خداوند فرزندی داشته باشد(1).

روایت12.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ» تا آن­جا که «لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» می­گوید: این ادب آموزی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله است اما امت ایشان را منظور دارد(2).

روایت13.

تفسیر قمی: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی» درباره عثمان و ابن امّ مکتوم نازل شد. ابن امّ مکتوم مؤذن رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود و نابینا بود. باری او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد حال آن­که اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و عثمان کنار حضرت نشسته بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را بر عثمان مقدّم داشت و عثمان چهره در هم کشید و از او روی گرداند. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» یعنی عثمان «جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی» یعنی پاک و طاهر باشد، «أَوْ یَذَّکَّرُ» یا رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او پند دهد «فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری»، سپس خطاب به عثمان فرمود: «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی» یعنی وقتی مرد ثروتمندی نزدت می­آید به او می­پردازی و او را ارج می­نهی، «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» یعنی اگر ثروتمند باشد برایت فرقی نمی­کند که پاک باشد یا نباشد، «وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی» یعنی ابن امّ مکتوم «وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی» یعنی رو می­گردانی و به او اعتنا نمی­کنی(3).

روایت14.

تفسیر قمی: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ» تا آن­جا که «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» عامّه روایت کرده­اند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مسجد الحرام به نماز ایستاده بود. ایشان سوره نجم را قرائت فرمود و قریشیان داشتند به قرائت حضرت گوش می­دادند، وقتی رسید به این آیه «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» ناگاه شیطان بر زبانش جاری گرداند «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود! در آن دم قریشیان شادمان شدند و به سجده افتادند. حتی در میانشان ولید بن مُغیره مخزومی که پیرمردی کهنسال بود، مشتی سنگریزه برداشت و همان­طور که نشسته بود بر آن سجده کرد و قریشیان گفتند: محمد به شفاعت لات و عُزّی اقرار کرد!

ص: 85

اللَّاتِ وَ الْعُزَّی قَالَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قَرَأْتَ مَا لَمْ أُنْزِلْ عَلَیْکَ (1) وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ (2).

وَ أَمَّا الْخَاصَّةُ (3) فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصَابَهُ خَصَاصَةٌ (4) فَجَاءَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ هَلْ عِنْدَکَ مِنْ طَعَامٍ فَقَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَبَحَ لَهُ عَنَاقاً وَ شَوَاهُ فَلَمَّا أَدْنَاهُ مِنْهُ (5) تَمَنَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ مَعَهُ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ ثُمَّ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَهُمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (6) إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ یَعْنِی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ یَعْنِی لَمَّا جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَهُمَا ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ یَعْنِی یَنْصُرُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ یَعْنِی إِلَی الْإِمَامِ الْمُسْتَقِیمِ ثُمَّ قَالَ وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ أَیْ فِی شَکٍّ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ قَالَ الْعَقِیمُ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ فِی الْأَیَّامِ ثُمَّ قَالَ الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا قَالَ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (7).

آن­گاه جبرئیل فرود آمد و به حضرت عرض کرد: چیزی را خواندی که من بر تو نازل نکرده­ام، و این آیه را بر حضرت نازل کرد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ»

و اما روایت خاصّه؛ از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: فقر گریبان­گیر رسول خدا صلّی الله علیه و آله شد. ایشان نزد یکی از انصار رفت و به او فرمود: آیا طعامی نزد تو هست؟ عرض کرد: بله ای رسول خدا! و بزغاله­ای سر بُرید و کباب کرد. وقتی آن را خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد حضرت آرزو کرد که ای کاش علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نیز همراهش بودند. در آن دم ابوبکر و عمر آمدند و بعد از آن­ها حضرت علی علیه السلام رسید. آن­گاه خداوند نازل فرمود: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ» و «لا مُحدّث» (نه مُحَدّثی) «إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» یعنی ابوبکر و عمر را «فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ» یعنی وقتی حضرت علی علیه السلام پس از آن دو رسید، «ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ» از برای مردم، یعنی امیرمومنان علیه السلام را یاری می­کند، «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً» یعنی فلانی و فلانی، «لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی سوی امام برافراشته علیه السلام ، «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ» {و[لی] کسانی که کفر ورزیدهاند همواره از آن در تردیدند.} یعنی در شک به امیرمومنان علیه السلام ، «حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ» {تا بناگاه قیامت برای آنان فرا رسد یا عذاب روزی بدفرجام به سراغشان بیاید.} «عقیم» چیزی است که در روزگار همانند ندارد، «الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا» {در آن روز پادشاهی از آن خداست میان آنان داوری میکند و [در نتیجه] کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده­اند در باغ­های پرناز و نعمت خواهند بود. و کسانی که کفر ورزیده و نشانه­های ما را دروغ پنداشته­اند،} و به ولایت امیرمومنان و امامان علیهم السلام ایمان نیاورده­اند، «فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»(1)

{برای آنان عذابی خفت­آور خواهد بود.} (2)

توضیح

در النهایة آمده «غرانیق» در این­جا به معنای بت­هاست، اما در اصل یعنی مرغابی­های نر که مفردش «غرنوق» و «غرنیق» است و به سبب سپید بودنش این نام گرفته است. نیز گفته­اند نام درنا است. «غرنوق» همچنین به معنای

ص: 86

الشاب الناعم الأبیض و کانوا یزعمون أن الأصنام تقربهم من الله تعالی و تشفع لهم فشبهت بالطیور التی تعلو فی السماء و ترتفع قوله یعنی إلی الإمام المستقیم کذا فیما عندنا من النسخ (1) و لعل فیه سقطا و الظاهر أنه تفسیر لقوله وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ بأن المراد بالصراط المستقیم الإمام المستقیم علی الحق و یحتمل أن یکون تفسیرا لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ أی قسا قلوبهم عن المیل إلی الإمام المستقیم و قبول ولایته.

جوان لطیف و سپید است. آنان چنین می­پنداشته­اند که بت­ها آنان را به خداوند متعال نزدیک می­سازد و برایشان شفاعت می­کند. بت­ها به پرندگانی که در آسمان پرواز می­کنند و اوج می­گیرند شبیه شده­اند. آن­جا که گفته «یعنی سوی امام برافراشته» گرچه در نسخه­هایی که نزد ماست نیز همین­گونه آمده اما چه بسا حذفی در آن واقع شده باشد، این کلام ظاهرا تفسیری است برای این آیه: «وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» یعنی منظور از صراط مستقیم همان امام مستقیم (برافراشته) بر حق است، همچنین محتمل است تفسیری باشد برای «وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی دل­هایشان برای گرایش به سوی امام برافراشته و پذیرش ولایت او سنگ شده است.

روایت15.

المناقب: علم الهدی و ناصر الحق (سید مرتضی) می گوید در روایات آنان (اهل سنت) آمده است: وقتی قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله به این کلام حق تعالی رسید: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» شیطان در تلاوت حضرت این جملات را القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود! و مشرکان با شنیدن این سخن شادمان شدند. وقتی حضرت صلّی الله علیه و آله به سجده رسید، مسلمانان و مشرکان همگی سجده کردند.

اگر این خبر صحیح باشد، بر این معنا حمل می­شود که حضرت صلّی الله علیه و آله داشته قرآن تلاوت می­کرده و وقتی به این­جا رسیده، یکی از مشرکان آن جملات را در تلاوت حضرت القا کرده است، و خداوند این کار را به شیطان نسبت داده زیرا به سبب تحریک و وسوسه او صورت پذیرفته است؛ این­گونه صحیح است،

زیرا مفسران درباره کلام حق تعالی «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءًوَتَصْدِیَةً» {و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود.} روایت کرده­اند: پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد الحرام به نماز ایستاده بود. چهار تن از بنی عبد الدار برخاستند و دو تن از آن­ها در سمت راست حضرت شروع به سوت کشیدن کردند و دو تن دیگر در سمت چپ ایشان شروع به کف زدن کردند تا حضرت را در نماز به اشتباه بیاندازند. خداوند همه آن­ها را در بدر به هلاکت رساند. در ادامه آیه می­فرماید: «َذُوقُوا الْعَذابَ»(1)

{این عذاب را بچشید.}

و درباره «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا» {و کسانی که کافر شدند گفتند} یعنی سران قریش وقتی در هماوردی با قرآن ناتوان شدند به پیروان خود گفتند «لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ» {به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید.} یعنی با سخنان لغو و باطل و سوت کشیدن و بلند شعر خواندن «لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ»(2)

{شاید شما پیروز شوید.} با لغوگویی.

روایت16.

علل الشرائع: ابراهیم بن عُمَیر در حدیثی مرفوع به امام محمد باقر علیه السلام یا امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش صلّی الله علیه و آله «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هیچ شکی نیست و من شک ندارم(3).

روایت17.

علل الشرائع: از محمد بن سعید اِذخِری که از همنشینان موسی بن محمد بن الرضا علیه السلام بوده، روایت شده که وی گفت: موسی مرا خبر داد و گفت که یحیی بن اکثم نامه­ای به او نوشته و در آن پیرامون مسائلی سوال کرده و آورده: مرا درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» آگاه ساز، مخاطب آیه کیست؟ اگر مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است، آیا ایشان درباره آن­چه که خداوند عزّ و جلّ بر او نازل کرده شک داشته؟ و اگر مخاطب کس دیگری است آیا کتاب بر کس دیگری نازل شده؟ موسی گفت: من از برادرم امام هادی علیه السلام در این باره پرسیدم. ایشان فرمود: آن­جا که می­فرماید: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» مخاطبش رسول خدا صلّی الله علیه و آله است، حضرت در آن­چه که خداوند عزّ و جلّ نازل کرد شک نداشت، اما جاهلان می­گفتند چرا خداوند به سوی ما پیامبری از فرشتگان مبعوث نمی­کند؟! میان این مرد و دیگران که تفاوتی در بی نیازی از خوردنی و آشامیدنی و رفتن به بازارها نیست! آن­گاه خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش نازل فرمود: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» یعنی در حضور این جاهلان، بپرس آیا جز این بوده که خداوند هر رسولی را پیش از تو مبعوث داشته، او هم غذا می­خورده و به بازار می­رفته است؟ در وجود آنان در این باره برای تو سرمشقی هست.

ص: 88

عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَیْرٍ (1) رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ (2) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا شَکَّ وَ لَا أَشُکُّ (3).

و فرمود: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍ» گرچه پیامبر صلّی الله علیه و آله شکی نداشت ولی این­چنین گفته تا حضرت با آنان به انصاف برخورد کند، همچنان که به ایشان فرمود: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»(1)

{بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.} اگر خداوند می­فرمود بگو بیایید مباهله کنیم و لنعت خدا را بر شما قرار دهیم، آنان مباهله را اجابت نمی­کردند، حق تعالی چنین فرمود با این­که نیک می­دانست پیامبرش صلّی الله علیه و آله از جانب او کارگزار رسالت است و البته از دروغگویان نیست، به همین ترتیب پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز می­دانست که در آن­چه می­گوید راستگوست، اما خداوند دوست داشت او با آنان به انصاف رفتار کند(2).

در تُحف العقول به روایتی مرسل و نیز در تفسیر عیاشی از محمد بن سعید همین ماجرا روایت شده است.

روایت18.

تفسیر عیاشی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره کلام حق تعالی «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» فرمود: وقتی شبانه پیامبر صلّی الله علیه و آله را سوی آسمان سیر دادند، پس از آن­که نجوای حضرت با پروردگارش به پایان رسید، حضرت سوی بیت المعمور بازگردانده شد که خانه­ای در آسمان چهارم روبروی کعبه است. آن­گاه خداوند همه پیامبران و رسولان و فرشتگان را گرد آورد و به جبرئیل فرمان داد. جبرئیل اذان سر داد و اقامه گفت. سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله پیشاپیش آنان آمد و نماز گزارد. چون نماز را به پایان رساند، جبرئیل رو به حضرت کرد و گفت: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» تا آن­جا که «مِنَ الْمُهْتَدِینَ».(3)

روایت19.

تفسیر قمی: از عمر بن یزید بیّاع سابری روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند در کتابش «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» پرسیدم، ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله نه گناهی داشت و نه اراده گناه کرده بود، بلکه خداوند گناهان شیعیان حضرت را بر ایشان حمل کرد و سپس به خاطر حضرت از آن­ها درگذشت(4).

روایت20.

عیون أخبار الرضا علیه السلام : از علی بن محمد بن جهم روایت شده که وی گفت: مأمون از امام رضا علیه السلام درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ

ص: 89

قَالَ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ وَ لَمْ یَکُنْ (1) وَ لَکِنْ لِیُنْصِفَهُمْ (2) کَمَا قَالَ لَهُ صلی الله علیه و آله فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (3) وَ لَوْ قَالَ تَعَالَوْا نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ لَمْ یَکُونُوا یُجِیبُونَ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مُؤَدٍّ عَنْهُ رِسَالَتَهُ وَ مَا هُوَ مِنَ الْکَاذِبِینَ وَ کَذَلِکَ عَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ صَادِقٌ فِیمَا یَقُولُ وَ لَکِنْ أَحَبَّ أَنْ یُنْصِفَ مِنْ نَفْسِهِ (4).

ف، تحف العقول مُرْسَلًا مِثْلَهُ- شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ مِثْلَهُ.

ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: در نظر مشرکان مکه هیچ کس گناهکارتر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نبود، زیرا آنان به جای خدا سیصد و شصت بت را می­پرستیدند و وقتی حضرت آمد و آنان را به کلام اخلاص فراخواند، این بر آنان گران آمد و گفتند: «أجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ * وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ * ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاق»(1) {آیا خدایان [متعدد] را خدای واحدی قرار داده این واقعا چیز عجیبی است. و بزرگانشان روان شدند [و گفتند] بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعا هدف [ما]ست. [از طرفی] این [مطلب] را در آیین اخیر [عیسوی هم] نشنیده ایم این [ادعا] جز دروغ بافی نیست .} وقتی خداوند عزّ و جلّ مکه را برای پیامبرش حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فتح کرد، به او فرمود: ای محمد! «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ» مکه را «فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» یعنی گناهان پیشتر و پستر تو در نظر مشرکان مکه را چون آنان را به یگانگی خداوند فرامی­خواندی. زیرا برخی از مشرکان مکه اسلام آوردند و برخی دیگر از مکه بیرون رفتند و آنان که بر جا ماندند دیگر نمی­توانستند دعوت حضرت به یگانگی خداوند را از ایشان نپذیرند. این­گونه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله بر آنان پیروز شد، گناه حضرت صلّی الله علیه و آله در نظر آنان آمرزیده شد. در آن دم مأمون عرض کرد: آفرین ای ابا حسن! مرا درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» آگاه فرما. امام رضا علیه السلام فرمود: این از جمله مواردی است که به شیوه «به در می­گویم تا دیوار بشنود» نازل شده است، خداوند با این سخن پیامبرش صلّی الله علیه و آله را خطاب کرده اما امت ایشان را منظور داشته، همان­طور که در این آیه: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» و نیز در «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا». مأمون عرض کرد: راست گفتی ای پسر رسول خدا! (2)

روایت21.

تفسیر فرات: امام جعفر صادق علیه السلام از امیرمومنان حضرت علی علیه السلام نقل کرد که ایشان فرمود: وقتی بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل شد «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»، حضرت فرمود: ای جبرئیل! گناه گذشته و گناه آینده چیست؟ جبرئیل عرض کرد: تو گناهی نداری که خداوند آن را برایت بیامرزد(3).

ص: 90

ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ (1) قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ أَعْظَمَ ذَنْباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالدَّعْوَةِ إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ کَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَ وَ قَالُوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ (2) فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ مَکَّةَ (3) فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ بِدُعَائِکَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیمَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ لِأَنَّ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَسْلَمَ بَعْضُهُمْ وَ خَرَجَ بَعْضُهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِنْکَارِ التَّوْحِیدِ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ فَصَارَ ذَنْبُهُ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ مَغْفُوراً بِظُهُورِهِ عَلَیْهِمْ (4) فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَهْ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْخَبَرَ (5).

توضیح

چه بسا بدین معناست که منظورش گناه تو نیست، زیرا تو گناهی نداری بلکه منظور، گناهان امت توست و یا منظور، گناهی است که کافران به تو نسبت می­دهند، و یا معانی دیگر که گذشت.

می­گویم: ذکر دلایل عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله در کتاب احوال پیامبران گذشت و در کتاب امامت و ابواب دیگر همین مجلد نیز خواهد آمد که البته اخبار و آیات دلالتگر بر این امر بسیار است. این امر آشکارتر از آن است که به توضیح نیازمند باشد و از این رو ما در این باب به تأویل برخی از آن­چه خلافش را به پندار می­اندازد، بسنده کرده­ایم «وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ»(1)

{و خدا یاری­ده است.}

سید مرتضی در التنزیه گفته: اگر بگویند معنای کلام حق تعالی «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی»(2)

{تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد.} چیست، در معنای این آیه پاسخ­هایی خواهیم گفت.

اول، منظورش این است که تو را سرگشته از نبوت یافت و آن­گاه به سویش هدایتت کرد، و یا از شریعت اسلام که بر حضرت نازل کرد و امر فرمود تا آن را به خلق ابلاغ کند و حضرت را به راهی رهنمون شد که گفتیم والاترین نعمت بر ایشان بود. پس کلام در این آیه در مقام امتنان و یادآوری نعمت­هاست.

دوم، منظورش سرگشته از معیشت و راه درآمد است. درباره کسی که به طریق معیشت و وجه درآمد خود ره نیابد می­گویند او سرگشته است و نمی­داند چه کند و کجا رود. بدین ترتیب خداوند بر پیامبر صلّی الله علیه و آله منت نهاده که ایشان را روزی داده و بی نیاز ساخته و بسنده­اش شده است.

سوم، تو را به هنگام هجرت، میان مکه و مدینه سرگشته یافت و آن­گاه هدایتت کرد و از دشمنانت محفوظت داشت. این وجه، نزدیک است اگر سوره مکی نبود، مگر آن که بر این حمل شود که مراد این است که تو را خواهد یافت، بر مذهب قرب در حمل ماضی بر مستقبل.

چهارم، تو را در میان قومی یافت که حقت را نمی­شناختند و از تو سرگشته بودند، آن­گاه آنان را به شناخت تو هدایت کرد. می­گویند فلانی در میان قومش سرگشته است وقتی او را نشناسند.

ص: 91

پنجم، در قرائت این آیه رفع نیز روایت شده است، بدین ترتیب: «أ لم یجدک یتیمٌ فآوی، و وجدک ضالٌّ فهدی» یعنی یتیم و سرگشته ایشان را یافته است. اما این وجه ضعیف است زیرا هم قرائتش معروف نیست و هم بیشتر معانی کلام را تباه می­کند(1).

اگر بگویند معنای «وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ»(2)

{و بار گرانت را از [دوش] تو برداشتیم.} چیست؟ خواهیم گفت «وزر» در اصل لغت همان سنگینی است. گناهان از آن رو «وزر» نامیده شده­اند که بر صاحب و حامل خود سنگینی می­کنند. اگر اصل «وزر» را آن­چه گفتیم بپذیریم بر این اساس هر چیزی بر انسان سنگینی کند و او را اندوهگین سازد و به رنج و غم دراندازد، می­تواند «وزر» نام گیرد تا تشبیهی باشد به آن «وزر»ی که سنگینی حقیقی است. بنابراین بعید نیست که منظور از «وزر» در آیه غم و دغدغه پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، چراکه قوم پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شرک بودند و حضرت و یارانش میان آنان ضعیف شمرده می شدند رنجور و مغلوب بودند و این­ها همه فکر را خسته می­کند و جان را به سختی می­اندازد. پس وقتی خداوند کلام پیامبر را بلند گردانید و دعوت حضرت را گستراند و دستش را باز کرد، برای یادآوری موارد نعمت الهی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ، ایشان را این­گونه خطاب کرد تا حضرت بدین سبب با شکر و ثنا و حمد به درگاه خدا رو کند. این تأویل را ادامه کلام حق تعالی تقویت می­کند: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»

{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} و نیز «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»(3)

{پس [بدان که] با دشواری آسانی است.}

اگر بگویند این تأویل باطل است چراکه این سوره مکی است و در حالی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده که ایشان در حالت اندوهناکی از ضعف موضع و شدت ترس از دشمنان بوده، خواهیم گفت این سخن دو پاسخ دارد، اول این­که وقتی خداوند متعال به پیامبر صلّی الله علیه و آله نوید داد که دین حضرت را بر همه ادیان برتری می­بخشد و ایشان را بر همه ادیان پیروز می­گرداند و خشم ایشان و مومنان از دشمنان را فرومی­نشاند، این­گونه بار اندوه پیامبر از رفتار قومش را از دوش ایشان برداشت و جان حضرت را شاد گرداند و دشواری­هایش را به آسانی مبدّل ساخت؛

ص: 92

و خامسها أنه روی فی قراءة هذه الآیة الرفع أ لم یجدک یتیم فآوی و وجدک ضال فهدی علی أن الیتیم وجده و کذا الضال و هذا الوجه ضعیف لأن القراءة غیر معروفة لأن الکلام یفسد أکثر معانیه. (1) فإن قیل ما معنی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ قلنا أما الوزر فی أصل اللغة فهو الثقل و إنما سمیت الذنوب بأنها أوزار لأنها یثقل کاسبها و حاملها و إذا کان أصل الوزر ما ذکرناه فکل شی ء أثقل الإنسان و غمه و کده و جهده جاز أن یسمی وزرا تشبیها بالوزر الذی هو الثقل الحقیقی و لیس یمتنع أن یکون الوزر فی الآیة إنما أراد به غمه و همه صلی الله علیه و آله بما کان علیه قومه من الشرک بأنه کان (2) هو و أصحابه بینهم مستضعفا مقهورا مغمورا فکل ذلک مما یتعب الفکر و یکد النفس فلما أن أعلی الله کلمته و نشر دعوته و بسط یده خاطبه بهذا الخطاب تذکیرا له بموقع النعمة علیه لیقابله بالشکر و الثناء و الحمد و یقوی هذا التأویل قوله تعالی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ و قوله جل و عز فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً و العسر بالشدائد و الغموم أشبه و کذلک الیسر بتفریج الکرب و إزالة الهموم و الغموم أشبه.

فإن قیل هذا التأویل یبطله أن هذه السورة مکیة نزلت علی النبی صلی الله علیه و آله و هو فی الحال الذی (3) ذکرتم أنها کانت تغمه من ضعف الکلمة و شدة الخوف من الأعداء. (4) قلنا عن هذا السؤال جوابین (5) أحدهما أنه تعالی لما بشره بأنه یعلی دینه علی الدین کله و یظهره علیه و یشفی من أعدائه غیظه و غیظ المؤمنین به کان بذلک واضعا عنه ثقل غمه بما کان یلحقه من قومه و مطیبا لنفسه و مبدلا عسره یسرا لأنه یثق

ص: 92

چراکه حضرت مطمئن بود وعده خداوند متعال حق است و خلاف ندارد. پس خداوند به رسولش صلّی الله علیه و آله نعمتی ارزانی داشته که از امتنان پیشی داشته است.

وجه دیگر این­که گرچه لفظ در ظاهر ماضی است اما آینده را منظور دارد و این در قرآن نمونه­ها و کاربردهای بسیار دارد، خداوند متعال فرموده: «وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ»(1)

{و دوزخیان بهشتیان را آواز می دهند.} و نیز «وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ»(2)

{و فریاد کشند ای مالک [بگو] پروردگارت جان ما را بستاند.} و نیز موارد دیگر که شهرتشان از ذکرشان بی­نیاز می­سازد.

تذییل

محقق طوسی در التجرید گفته: عصمت با توانایی منافات ندارد.

علامه در شرح خود گفته: باورمندان به عصمت در این اختلاف کرده­اند که آیا معصوم توانایی انجام معصیت دارد یا نه. برخی از آنان به عدم توانایی معصوم بر این کار معتقدند و برخی دیگر به توانایی وی. از میان گروه اول دسته­ای می­گویند جسم یا جان معصوم به خاصیتی ویژه گشته که امتناع ارتکاب معصیت را اقتضا می­کند. دسته دیگر می­گویند عصمت توانایی بر طاعت است و عدم توانایی بر معصیت که این سخن ابو الحسن بصری است. اما دیگرانی که توانایی را سلب نمی­کنند؛ برخی­شان عصمت را امری تفسیر می­کنند که خداوند متعال در حق بنده­اش انجام می­دهد و او را با الطاف خود به طاعات نزدیک می­سازد چنان که در آن مقام دریافته می­شود که او به معصیت دست نمی­یازد به این شرط که این امر موجب اجبار نباشد. برخی دیگر از اینان عصمت را به ملکه­ای نفسانی تفسیر می­کنند که از دارنده­اش معصیت سرنمی­زند. برخی دیگرشان می­گویند عصمت لطفی است که خداوند در حق دارنده­اش روا داشته و با وجودش انگیزه­ای برای ترک طاعات و ارتکاب معصیت وجود ندارد و اسباب این لطف، چهار است:

اول این­که جان یا جسم معصوم خصوصیتی دارد که مقتضی ملکه­ای مانع از گناه است و این ملکه، مغایر با فعل است.

دوم این­که برای وی به پلیدی­های معصیت­ها و نیکی­های طاعات علم حاصل شده است.

ص: 93

بأن وعد الله تعالی حق لا یخلف فامتن الله علیه بنعمة سبقت الامتنان و تقدمته.

و الوجه الآخر (1) أن یکون اللفظ و إن کان ظاهره للماضی (2) فالمراد به الاستقبال و لهذا نظائر کثیرة فی القرآن و الاستعمال قال الله تعالی وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ (3) و قال تعالی وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ (4) إلی غیر ذلک مما شهرته تغنی عن ذکره. (5)

سوم این­که این علوم با تتابع وحی یا الهام از سوی خداوند متعال تاکید می­شود.

و چهارم این­که او به خاطر ترک اولی مؤاخذه می­شود و این­چنین می­داند که از کارهای نیک اما غیر واجب هیچ کاری را فرونمی­گذارد جز این­که بر او سخت گرفته می­شود. وقتی این امور گرد آیند انسان معصوم می­شود.

از این میان، مصنف باور دوم را برگزیده یعنی عصمت با توانایی منافات ندارد و معصوم بر انجام فعل معصیت تواناست، زیرا در غیر این صورت دیگر به خاطر ترک معصیت نه شایسته مدح می­شود و نه شایسته ثواب و اصلا موضوع ثواب و عقوبت درباره او از میان می­رود و او از بحث تکلیف خارج می­شود که این به اجماع و به نقل باطل است، حق تعالی فرموده: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ»(1) {بگو من هم مثل شما بشری هستم و[لی] به من وحی می شود.}

سید مرتضی در کتاب الغرر و الدرر می­گوید: حقیقت عصمت که معتقدیم از برای پیامبران و امامان علیهم السلام واجب است چیست؟ آیا معنایی است که طاعت را ناگزیر می­سازد و معصیت را ممتنع می­گرداند یا با اختیار در پیوند است؟ اگر معنایی باشد که طاعت را ناگزیر می­سازد و معصیت را ممتنع می­گرداند چگونه رواست که دارنده­اش را به خاطر این دو مدح یا ذم کنیم؟ و اگر معنایی است که با اختیار در پیوند است، آن را ذکر کنید و بیان کنید که چگونه اختیار و عصمت گرد می­آیند و چطور به عده­ای جدای از دیگران اختصاص می­یابد. برخی از معتزله گفته­اند خداوند متعال گواهی داد که پیامبران خود را معصوم می­دارد و این­چنین به آنان عصمت بخشید همانطور که با همین گواهی قومی را گمراه کرد. اگر این شهادت قابل اعتماد است از آن بهره بگیر و آن را دلیلی بر صحت عصمت و بطلان ایراد خرده­جویان بدان، و اگر باطل است آن را دلیلی بر بطلان عصمت و صحت نظر مخالفانش بدان.

و اما پاسخ؛ بدان عصمت لطفی است که خداوند متعال به بنده­اش روا می­دارد و بنده با وجود عصمت امتناع از کار ناپسند را اختیار می­کند، بر این اساس می­توان گفت خداوند در حق بنده­اش کاری کرده که وی انصراف از کار ناپسند را اختیار کرده و این­گونه خداوند او را معصوم داشته است، و به او معصوم می­گویند زیرا با حضور چنین انگیزه­ای، امتناع از کار ناپسند را اختیار کرده است. اصل عصمت در وضع لغوی «منع» است، می­گویی «عصمتُ فلانا من السوء» وقتی نگذاشته باشی شرّی بر او فرود آید.

اما متکلمان این لفظ را بر کسی اطلاق می­کنند که بنا به لطفی که خداوند متعال بر او روا داشته، به اختیار خودش از کار ناپسند امتناع می­ورزد، زیرا اگر خداوند با او چنان کرده باشد که کار ناپسند از او ممتنع باشد،

ص: 94

الثالث تأکید هذه العلوم بتتابع الوحی أو الإلهام من الله تعالی.

الرابع مؤاخذته علی ترک الأولی بحیث یعلم أنه لا یترک مهملا بل یضیق علیه الأمر فی غیر الواجب من الأمور الحسنة فإذا اجتمعت هذه الأمور کان الإنسان معصوما و المصنف رحمه الله اختار المذهب الثانی و هو أن العصمة لا تنافی القدرة بل المعصوم قادر علی فعل المعصیة و إلا لما استحق المدح علی ترک المعصیة و لا الثواب و لبطل الثواب و العقاب فی حقه فکان خارجا عن التکلیف و ذلک باطل بالإجماع و بالنقل فی قوله تعالی قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ انتهی. (1) و قال السید المرتضی رحمه الله فی کتاب الغرر و الدرر ما حقیقة العصمة التی یعتقد وجوبها للأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و هل هی معنی یضطر إلی الطاعة و یمتنع من المعصیة (2) أو معنی یضامّ الاختیار فإن کان معنی یضطر إلی الطاعة و یمتنع من المعصیة فکیف یجوز الحمد و الذم لفاعلهما و إن کان معنی یضامّ الاختیار فاذکروه و دلوا علی صحة مطابقته له و وجوب اختصاص المذکورین به دون من سواهم فقد قال بعض المعتزلة إن الله تعالی عصم أنبیاءه بالشهادة لهم بالاستعصام کما ضلل قوما بنفس الشهادة (3) فإن یکن ذلک هو المعتمد أنعم بذکره و دل علی صحته و بطلان ما عساه فعله من الطعن علیه و إن یکن باطلا دل علی بطلانه و صحة الوجه المعتمد فیه دون ما سواه.

الجواب اعلم أن العصمة هی اللطف الذی یفعله الله تعالی فیختار العبد عنده الامتناع من فعل القبیح فیقال علی هذا إن الله عصمه بأن فعل له ما اختار عنده العدول عن القبیح و یقال إن العبد معصوم لأنه اختار عند هذا الداعی الذی فعل له الامتناع من القبیح و أصل العصمة فی موضوع اللغة المنع یقال عصمت فلانا من السوء إذا منعت من حلوله به غیر أن المتکلمین أجروا هذه اللفظة علی من امتنع باختیاره عند اللطف الذی یفعله الله تعالی به لأنه إذا فعل به ما یعلم أنه یمتنع عنده من فعل القبیح

ص: 94

در واقع او را از کار ناپسند بازداشته و دیگر لفظ «مانع قهراً و قسراً» یعنی بازدارنده اجباری بر او اطلاق می­شود که اهل لغت نیز این را می­دانند و به کار می­برند. وقتی کسی اندیشه­ای را به دیگری پیشنهاد می­دهد و وی آن را از روی اختیار می­پذیرد و این­گونه در برابر ضرری که ممکن است به وی برسد یا شرّی که دامنش را بگیرد، از خود محافظت می­کند، اهل زبان می­گویند آن کسی که این پیشنهاد را به او داد او را در برابر آن ضرر حمایت کرد و او را بازداشت و معصومش داشت؛ گرچه این پیشنهاد از روی اختیار انجام شده است.

اگر بگویند: به کسی لطفی می­شود که وی با وجود آن لطف، امتناع از یک کار ناپسند را اختیار می­کند، آیا شما به چنین کسی می­گویید معصوم؟ خواهیم گفت: بله، اما ما این سخن را به شیوه اضافه و نه اطلاق می­گوییم، یعنی می­گوییم او از فلان چیز معصوم است و کلام را به­طور مطلق به کار نمی­بریم تا مبادا پنداشته شود وی از همه کارهای ناپسند معصوم است. اما در مورد پیامبران و امامان علیهم السلام عصمت را به­طور مطلق و بدون قید به کار می­بریم، زیرا ایشان هیچ یک از کارهای ناپسند را انجام نمی­دهند و این بر خلاف سخن معتزله است که از ایشان گناهان بزرگ را نفی می­کنند اما گناهان کوچک را نه.

اگر بگویند: وقتی عصمت به این معنا که شما می­گویید باشد، چرا خداوند همه مکلفین را معصوم نداشته و با آنان چنان نکرده که امتناع از کارهای ناپسند را اختیار کنند؟

آن­گاه خواهیم گفت: هر کس که خدا بداند برای او لطفی است که به خاطر آن امتناع از قبائح را اختیار می­کند باید آن را نسبت به او انجام بدهد هرچند پیامبر و امام نباشد، زیرا تکلیف، فعل لطف را اقتضا می­کند بنابر آنچه که در مواضع متعددی ادله آن آمده است؛ لکن در میان مکلفین کسانی هستند که در معلوم خداوند که وقتی کاری را انجام دهد امتناع از قبیح را اختیار می کند، پس این مکلف، عصمتی در معلوم ندارد و لطفی در باره او نیست و تکلیف کسی که لطفی برای او نیست حسن است نه قبیح. و قبیح، منع لطف است از کسی که در او لطف است همراه با ثبوت تکلیف. و تکلیف کسی که لطفی برای او نیست حسن است نه قبیح. قبیح، منع لطف است در کسی که لطف همراه با ثبوت تکلیف دارد. اما این گفتار برخی که می­گویند: عصمت همان شهادت از سوی خداوند با استعصام است، باطل است زیرا شهادت، چیز را «علی ما هو به» قرار نمی­دهد بلکه به آن «علی ما هو علیه» تعلق می گیرد، زیرا شهادت همان خبر است و خبر از بودن شیء بر یک صفت، تأثیری بر این ندارد که آن شیء بر آن صفت باشد، پس اولا نیاز به این دارد که این علم به ما ارائه شود که زید معصوم یا معتصم است و در باره معنای آن توضیح بدهیم، سپس شهادت، پس از این علم خواهد بود، و این به منزله کسی است که از حدّ متحرک سئوال می­کند و می­گوید: آن شهادتی است به این که آن متحرک است یا معلوم است که بر این صفت است؛ و این توضیح برای کسی که در آن بیاندیشد بسنده است(1).

ص: 95

فقد منعه من القبیح فأجروا علیه لفظة المانع قهرا و قسرا و أهل اللغة یتعارفون ذلک أیضا و یستعملونه لأنهم یقولون فیمن أشار علی غیره برأی فقبله منه مختارا و احتمی بذلک من ضرر یلحقه و سوء یناله أنه حماه من ذلک الضرر و منعه و عصمه منه و إن کان ذلک علی سبیل الاختیار.

فإن قیل أ فتقولون فیمن لطف له بما اختار عنده الامتناع من فعل واحد قبیح أنه معصوم قلنا نقول ذلک مضافا و لا نطلقه فنقول إنه معصوم من کذا و لا نطلق فیوهم أنه معصوم من جمیع القبائح و نطلق فی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام العصمة بلا تقیید لأنهم (1) لا یفعلون شیئا من القبائح بخلاف ما تقوله المعتزلة من نفی الکبائر عنهم دون الصغائر.

فإن قیل فإذا کان تفسیر العصمة ما ذکرتم فألا عصم الله جمیع المکلفین و فعل بهم ما یختارون عنده الامتناع من القبائح قلنا کل من علم الله أن له لطفا یختار عنده الامتناع من القبائح فإنه لا بد أن یفعل به و إن لم یکن نبیا و لا إماما لأن التکلیف یقتضی فعل اللطف علی ما دل علیه فی مواضع کثیرة غیر أنه یکون فی المکلفین (2) من لیس فی المعلوم أن شیئا متی فعل اختار عنده الامتناع من القبیح فیکون هذا المکلف لا عصمة له فی المعلوم و لا لطف و تکلیف من لا لطف له یحسن و لا یقبح و إنما القبیح منع اللطف فیمن له لطف مع ثبوت التکلیف فأما قول بعضهم إن العصمة هی الشهادة من الله تعالی بالاستعصام فباطل لأن الشهادة لا تجعل الشی ء علی ما هو به و إنما تتعلق به علی ما هو علیه لأن الشهادة هی الخبر و الخبر عن کون الشی ء علی صفة لا یؤثر فی کونه علیها فتحتاج أولا إلی أن یتقدم لنا العلم بأن زیدا معصوم أو معتصم و نوضح عن معنی ذلک ثم تکون الشهادة من بعد مطابقة لهذا العلم و هذا بمنزلة من سأل عن حد المتحرک فقال هو الشهادة بأنه متحرک أو المعلوم أنه علی هذه الصفة و فی هذا البیان کفایة لمن تأمله انتهی. (3)

ص: 95

صدوق در رسالة العقائد می­گوید: اعتقاد ما درباره پیامبران و رسولان و فرشتگان و امامان علیهم السلام این است که ایشان همگی معصوم و پاک از هر پلیدی هستند و ایشان نه گناه کوچک می­کنند و نه گناه بزرگ و «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»(1)

{از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مامورند انجام می دهند.} هر کس در هر مورد از احالشان عصمت را از ایشان نفی کند، آنان را نشناخته است. ما معتقدیم آنان به کمال موصوف­اند و از سرآغاز تا سرانجام امور خود را می­دانند و در هیچ مورد از احوال خود به نقص یا جهل موصوف نیستند(2).

شیخ مفید در شرح این سخن می­گوید: عصمت از جانب خداوند از برای حجت­های خود توفیق و لطف است و نیز اعتصام و پرهیز حجت­های خداوند به واسطه آن توفیق و لطف از گناه و خطا در دین خدا. عصمت تفضّلی است از جانب خداوند متعال به کسی که خدا می­داند او به عصمتش متوسل می­شود، اعتصام و پرهیز، کار معتصم و پرهیز کننده است.عصمت مانع از توانایی بر انجام کار ناپسند نیست و معصوم ناگزیر به انجام کار نیک نیست و هیچ اجباری برای او در این کار وجود ندارد، بلکه عصمت چیزی است که خداوند متعال می­داند اگر آن را در حق یکی از بندگان خود روا دارد، با وجود عصمت او معصیتی مرتکب نمی­شود که این ویژگی از جمله احوال همگان دانسته نمی­شود، بلکه کسانی که این ویژگی از آنان دانسته می­شود همان برگزیدگان و نیکان هستند، خداوند متعال می­فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی»(3)

{کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است ...} و نیز «وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ»(4) {و قطعا آنان را دانسته بر مردم جهان ترجیح دادیم.} و نیز «وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ»(5)

{و آنان در پیشگاه ما جدا از برگزیدگان نیکانند.} پیامبران و پس از آنان امامان علیهم السلام در حالت نبوت و امامت خود از همه گناهان بزرگ و کوچک معصوم هستند، عقل روا می­دارد آنان بدون تعمّد بر کوتاهی و نافرمانی، مستحب را ترک کنند و روا نمی­دارد واجب را ترک کنند. اما پیامبر ما صلّی الله علیه و آله و پس از ایشان امامان علیهم السلام همگی چه پیش از امامتشان و چه پس از آن هم از ترک مستحب به دور بوده­اند و هم از ترک واجب. و اما وصف ایشان به کمال در همه احوالشان؛ آن­چه که قطعی است این است که ایشان آن­جا که حجت خداوند بر خلقش هستند، در همه احوالشان موصوف به کمال می­باشند و در خبر آمده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امامان علیه السلام از خاندان ایشان از زمانی که عقل­هایشان کامل گشته تا آن­گاه که درگذشته­اند همگی حجت خدا بوده­اند و پیش از احوال تکلیف، احوال نقص و جهل نداشته­اند.

ص: 96

و قال الصدوق رحمه الله فی رسالة العقائد اعتقادنا فی الأنبیاء و الرسل و الملائکة و الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین أنهم معصومون مطهرون من کل دنس و أنهم لا یذنبون ذنبا صغیرا و لا کبیرا و لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ و من نفی العصمة عنهم فی شی ء من أحوالهم فقد جهلهم و اعتقادنا فیهم أنهم موصوفون بالکمال و العلم من أوائل أمورهم إلی أواخرها لا یوصفون فی شی ء من أحوالهم بنقص و لا جهل. (1) و قال الشیخ المفید رفع الله درجته فی شرح هذا الکلام العصمة من الله لحججه هی التوفیق و اللطف و الاعتصام من الحجج بهما عن الذنوب و الغلط فی دین الله و العصمة تفضل من الله تعالی علی من علم أنه یتمسک بعصمته و الاعتصام فعل المعتصم و لیست العصمة مانعة من القدرة علی القبیح و لا مضطرة للمعصوم إلی الحسن و لا ملجئة له إلیه بل هی الشی ء الذی یعلم الله تعالی أنه إذا فعله بعبد من عبیده لم یؤثر معه معصیة له و لیس کل الخلق یعلم هذا من حاله بل المعلوم منهم ذلک هم الصفوة و الأخیار قال الله تعالی إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی (2) الآیة و قال وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ (3) و قال وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ (4) و الأنبیاء و الأئمة صلوات الله علیهم من بعدهم معصومون فی حال نبوتهم و إمامتهم من الکبائر و الصغائر کلها و العقل یجوز علیهم ترک مندوب إلیه علی غیر التعمد للتقصیر و العصیان و لا یجوز علیهم ترک مفترض إلا أن نبینا صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم من بعده کانوا سالمین من ترک المندوب و المفترض قبل حال إمامتهم علیهم السلام و بعدها و أما الوصف لهم بالکمال فی کل أحوالهم فإن المقطوع به کمالهم فی جمیع أحوالهم التی کانوا فیها حججا لله تعالی علی خلقه و قد جاء الخبر بأن رسول الله صلی الله علیه و آله و الأئمة من ذریته علیهم السلام کانوا حجج الله تعالی منذ أکمل عقولهم إلی أن قبضهم و لم یکن لهم قبل أحوال التکلیف أحوال نقص و جهل

ص: 96

ایشان در حصول کمال با وجود خردسالی و نرسیدن به بلوغ جسمی، همانند حضرت عیسی علیه السلام و حضرت یحیی هستند. این امری است که عقل آن را مجاز برمی­شمارد و انکار نمی­کند و راهی برای تکذیب اخبار مربوط نیز نیست. وجه این است که ما کمال ایشان در علم و عصمت را در احوال نبوت و امامت قطعی بدانیم و در این باره که آیا پیش از آن، احوال نبوت و امامت بوده یا نه توقف کنیم، و نیز از زمانی که خداوند عقلشان را کامل گردانده تا زمانی که درگذشته­اند عصمت را برایشان قطعی بدانیم(1).

توضیح بیشتر پیرامون این موضوعات ان شاء الله در کتاب امامت خواهد آمد.

باب شانزدهم: سهو آن حضرت صلوات الله علیه و غلبه خواب و بازماندن از نماز

آیات

وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (2)

{و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت پس از توجه [دیگر] با قوم ستمکار منشین.}

وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً (3)

{و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن و بگو امید که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر از این به صواب است هدایت کند.}

سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی * إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (4)

{خواهیم خواند تا فراموش نکنی. جز آنچه خدا خواهد.}

تفسیر

طبرسی می­گوید: «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا» خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و جز ایشان را منظور دارد، «یَخُوضُونَ» یعنی آیات ما و دین ما را دروغ می­انگارند، «خوض» آشفته­گویی در گفتگو است به شکل بیهوده وبی هدف بدون این که قصد فهمیدن و روشن شدن موضوع در کار باشد ، «فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ» یعنی رهایشان کن و با آنان همنشین نشو، «حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ» یعنی تا به جای ریشخند کردن قرآن، به گفتار دیگری بپردازند، «وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ» یعنی اگر شیطان سبب شد فراموش کنی که ما تو را از همنشینی با آنان نهی کرده­ایم، «فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری» یعنی پس از این­که نهی ما را به یاد آوردی که باید از آنان روی برتابی، «مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»

ص: 97

و أنهم یجرون مجری عیسی و یحیی علیهما السلام فی حصول الکمال لهم مع صغر السن و قبل بلوغ الحلم و هذا أمر تجوزه العقول و لا تنکره و لیس إلی تکذیب الأخبار سبیل و الوجه أن نقطع علی کمالهم علیهم السلام فی العلم و العصمة فی أحوال النبوة و الإمامة و نتوقف فی ما قبل ذلک و هل کانت أحوال نبوة و إمامة أم لا و نقطع علی أن العصمة لازمة لهم منذ أکمل الله عقولهم إلی أن قبضهم علیهم السلام انتهی. (1) و سیأتی مزید توضیح لتلک المقاصد فی کتاب الإمامة إن شاء الله تعالی.

یعنی در مجالس کافران و بدکارانی که آشکارا قرآن و آیات را دروغ می­شمارند و آن­ها را به ریشخند می­گیرند. جبائی می­گوید: «در این آیه دلالتی بر بطلان قول امامیه در روا بودن تقیه بر پیامبران و امامان و روا نبودن فراموشی بر پیامبران است.» اما این سخنی نادرست و بی اساس است، زیرا امامیه تقیه را بر امام فقط در موردی روا می­داند که دلالت قاطع بر آگاه شدن از آن مورد وجود دارد و مکلف در تکلیفی که در آن مورد دارد جایی برای بهانه ندارد، اما در احکامی که راهی به شناخت آن­ها وجود ندارد جز سخن امام و دلالتی وجود ندارد به جز از سوی امام، در این موارد تقیه بر امام روا نیست؛ همان­طور که پیامبر صلّی الله علیه و آله در آغاز چیزی از احکام شریعت را تبیین می­کند و سپس جایز است که در شرایط دیگری به اقتضای مصلحت آن مسئله را برای امت بیان نفرماید. و اما فراموشی و سهو؛ امامیه این دو را بر پیامبران در آن­چه که از سوی خداوند می­رسانند جایز نمی­شمارند، اما در موارد دیگر جایز می­دانند که ایشان فراموش یا سهو کنند مادامی که این دو به اخلال عقل نیانجامد. چگونه این­چنین نباشد با این­که امامیه خواب و بیهوشی را بر ایشان روا دانسته و این دو نیز از قبیل سهو است؟ این سخن جبائی پنداری باطل است و برخی پندارها گناه می­باشد(1).

در سخن طبرسی غرابتی آشکار هست. ما ندیده­ایم کسی از یارانمان سهو را به طور مطلق و در موارد بیرون از تبلیغ بر پیامبران روا بشمارد، فقظ صدوق و شیخ وی ایجاد سهو از جانب خداوند را برای گونه­ای از مصلحت روا دانسته­اند. من ندیده­ام کسی به جایز بودن وقوع سهو از سوی پیامبران به سبب اثر شیطان تصریح کرده باشد، چون ظاهر کلام او چنین به گمان می­اندازد که امامیه مطلقا به نفی سهو قائل نیستند، مگر گفته شود منظور او این است که امامیه در این باره اتفاق نظر ندارند. و اما خواب؛ در این باره به زودی آگاه خواهی شد. در هر حال بهتر آن است که آیه بر این حمل گردد که خطاب در ظاهر به پیامبر است و منظورش جز ایشان است، و یا این­که این آیه از قبیل خطاب عام است بدون اشتمال بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ، به همان ترتیب که در آیات پیشین در باب قبلی دانستی. عجیب است که رازی آیه را تاویل کرده با این ­که ظاهر آیه با مذهب وی ناسازگاری ندارد ولی مرحوم طبرسی از تاویل آیه اعراض نموده (و توجیهی برای آن نیاورده).

رازی در تفسیرش گفته: خطاب آیه به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظورش جز ایشان است، نیز گفته­اند خطاب به جز ایشان است، یعنی «إِذا رَأَیْتَ» ای شنونده «الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا». واحدی نقل کرده ص: 98

یعنی فی مجالس الکفار و الفساق الذین یظهرون التکذیب بالقرآن و الآیات و الاستهزاء بذلک قال الجبائی و فی هذه الآیة دلالة علی بطلان قول الإمامیة فی جواز التقیة علی الأنبیاء و الأئمة و أن النسیان لا یجوز علی الأنبیاء و هذا القول غیر صحیح و لا مستقیم لأن الإمامیة إنما تجوز التقیة علی الإمام فیما یکون علیه دلالة قاطعة توصل إلی العلم و یکون المکلف مزاح العلة فی تکلیفه ذلک فأما ما لا یعرف إلا بقول الإمام من الأحکام و لا یکون علی ذلک دلیل إلا من جهته فلا یجوز علیه التقیة فیه و هذا کما إذا تقدم من النبی صلی الله علیه و آله بیان فی شی ء من أحکام الشریعة فإنه یجوز منه أن لا یبین فی حال أخری لأمته ذلک الشی ء إذا اقتضته المصلحة و أما النسیان و السهو فلم یجوزوهما علیهم فیما یؤدونه عن الله تعالی فأما ما سواه فقد جوزوا علیهم أن ینسوه أو یسهو عنه ما لم یؤد ذلک إلی إخلال بالعقل و کیف لا یکون کذلک و قد جوزوا علیهم النوم و الإغماء و هما من قبیل السهو فهذا ظن منه فاسد و بعض الظن إثم انتهی کلامه رحمه الله. (1) و فیه من الغرابة ما لا یخفی فإنا لم نر من أصحابنا من جوز علیهم السهو مطلقا فی غیر التبلیغ و إنما جوز الصدوق و شیخه الإسهاء من الله لنوع من المصلحة و لم أر من صرح بتجویز السهو الناشی من الشیطان علیهم مع أن ظاهر کلامه یوهم عدم القول بنفی السهو مطلقا بین الإمامیة إلا أن یقال مراده عدم اتفاقهم علی ذلک و أما النوم فستعرف ما فیه فالأصوب حمل الآیة علی أن الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله ظاهرا و المراد غیره أو هو من قبیل الخطاب العام (2) کما عرفت فی الآیات السابقة فی الباب المقدم و العجب أن الرازی تعرض لتأویل الآیة مع أنه لا یأبی عن ظاهره مذهبه و هو رحمه الله أعرض عنه.

قال الرازی فی تفسیره إنه خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد غیره و قیل الخطاب لغیره أی إِذا رَأَیْتَ أیها السامع الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا و نقل الواحدی أن

ص: 98

که وقتی مشرکان با مومنان همنشین می­شدند به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و قرآن توهین می­کردند و دشنام می دادند و مسخره می کردند از این رو خداوند به آنان امر فرمود تا با آن­ها همنشین نشوند، «حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ».(1)

و اما فراموشی در آیه بعدی؛ محتمل است که منظورش ترک باشد همچنان­که در آیات بسیاری به این معنا آمده و در کتب لغت نیز به آن تصریح شده است، همچنین آیه سوم از عدم فراموشی خبر می­دهد. و اما استثناء کردن مشیت و خواست خدا؛ بیضاوی می­گوید: «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» جز آن­چه که خداوند فراموشی­اش را خواسته تا تلاوتش را نسخ کند. نیز گفته­اند منظورش قلّت و ندرت است، زیرا روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله در قرائت خود در نماز آیه­ای را به جا گذاشت و «اُبی» پنداشت آیه نسخ شده است. از حضرت سوال کرد و ایشان فرمود: فراموشش کردم. و یا منظورش نفی کلی فراموشی است، زیرا «قلِّة» به معنای نفی نیز به کار می­رود(2).

رازی در تفسیرش می­گوید: واحدی گفته: «سَنُقْرِئُکَ» یعنی قرائت را به تو الهام می­کنیم و تو را قرائت کننده قرار خواهیم داد، «فَلا تَنْسی» آن­چه را قرائت می­کنی. پیش از آن­که جبرئیل وحی را به پایان برساند، حضرت صلّی الله علیه و آله از ترس فراموشی آن را از اول بازمی­گفت، از این رو خداوند فرمود: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» یعنی ما این قرآن را به تو می­آموزیم تا آن را حفظ باشی. درباره کیفیت این موضوع وجوهی آورده­اند.

اول این­که جبرئیل چند بار قرآن را برایت قرائت خواهد کرد تا آن را چنان حفظ شوی که فراموش نکنی.

دوم این­که ما سینه­ات را می­گشاییم و حافظه­ات را قوی می­داریم تا به یک بار چنان حفظش کنی که فراموش نکنی.

نیز گفته­اند معنای کلام حق تعالی «فَلا تَنْسی» نهی است و الف برای فاصله افزوده شده، یعنی از قرائت قرآن و تکرار آن غافل مشو. اما درباره کلام حق تعالی «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» دو احتمال هست:

اول این­که گفته شود این استثناء در حقیقت حاصل نشده و پس از نزول این آیه حضرت هیچ چیز را فراموش نکرده،

ص: 99

المشرکین کانوا إذا جالسوا المؤمنین وقعوا فی رسول الله صلی الله علیه و آله و القرآن فشتموا و استهزءوا فأمرهم أن لا یقعدوا معهم حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ انتهی. (1) و أما النسیان فی الآیة الثانیة فیحتمل (2) أن یکون المراد به الترک کما ورد کثیرا فی الآیات و هو مصرح به فی کتب اللغة و الآیة الثالثة إخبار بعدم النسیان و أما الاستثناء بالمشیة فقال البیضاوی إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ نسیانه بأن ینسخ تلاوته و قیل المراد به القلة و الندرة لما روی أنه صلی الله علیه و آله أسقط آیة فی قراءته فی الصلاة فحسب أبی أنها نسخت فسأله فقال نسیتها أو نفی النسیان رأسا فإن القلة تستعمل للنفی انتهی. (3) و قال الرازی فی تفسیره قال الواحدی سَنُقْرِئُکَ أی سنجعلک قارئا بأن نلهمک القراءة فَلا تَنْسی ما تقرؤه و کان جبرئیل لا یفرغ من آخر الوحی حتی یتکلم هو بأوله مخافة النسیان فقال الله سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی أی سنعلمک هذا القرآن حتی تحفظه ثم ذکروا فی کیفیة ذلک وجوها:

أحدها أن جبرئیل سیقرأ علیک القرآن مرات حتی تحفظه حفظا لا تنساه.

و ثانیها أنا نشرح صدرک و نقوی خاطرک حتی تحفظه بالمرة الواحدة حفظا لا تنساه (4) و قیل قوله فَلا تَنْسی معناه النهی و الألف مزیدة للفاصلة یعنی فلا تغفل عن قراءته و تکریره (5) أما قوله إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ففیه احتمالان:

أحدهما أن یقال هذه الاستثناء غیر حاصل فی الحقیقة و أنه لم ینس بعد نزول

ص: 99

با این حال یا از برای تبرک ذکر شده و یا به خاطر بیان این نکته که اگر خداوند متعال می­خواست حضرت قرآن را فراموش کند بی شک می­توانست، تا ایشان بداند فراموش نکردن از فضل خداوند متعال است، و یا به خاطر دقت و هوشیاری و مراقبت در همه مواضع بوده، و یا مقصودش منع فراموشی بوده، همچنان که کسی به دوست خود می­گوید تو در هر آن­چه من دارم با من شریکی جز در آن­چه که خدا بخواهد؛ که در این­جا منظورش استثناء نیست.

دوم این­که استثناء حقیقی باشد، بدین معنا: به جز آن­چه خدا بخواهد فراموش کنی و سپس به یاد آوری، همچنان که روایت شده پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز آیه­ای را فرموش کرد. یا منظور از فراموشی نسخ باشد، با به منظور قلت و ندرت باشد بدین شرط که آن قلیل در واجبات شرع نباشد بلکه در آداب و سنن باشد(1).

روایات

روایت1.

تهذیب الأحکام: از جمیل روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که دو رکعت از نمازش را خوانده و سپس برخاسته و در پی کاری رفته پرسیدم. ایشان فرمود: باید نماز از نو خوانده شود.عرض کردم: پس آن­چه مردم درباره سخن ذو الشمالین روایت می­کنند چه؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنوز از جای خود برنخاسته بود و اگر برمی­خاست از نو می­خواند(2).

روایت2.

تهذیب الأحکام: از ابی بصیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که دو رکعت از نمازش را خوانده و سپس برخاسته و در پی کاری رفته پرسیدم. ایشان فرمود: باید نماز از نو خوانده شود. عرض کردم: پس چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله وقتی نمازش را دو رکعتی خواند، نمازش را از نو نخواند؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جایش تکان نخورده بود(3).

روایت3.

تهذیب الأحکام: از حارث بن مُغیره روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: داشتیم نماز مغرب را می­خواندیم که پیش­نماز سهو کرد و در رکعت دوم سلام گفت، آن­گاه نماز را دوباره خواندیم. ایشان فرمود: چرا دوباره خواندید؟ مگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را در دو رکعت به پایان نرساند و سپس با دو رکعت دیگر کاملش کرد؟ چرا شما کامل نکردید؟(4)

ص: 100

هذه الآیة شیئا فذکره إما للتبرک أو لبیان أنه لو أراد أن یصیره ناسیا لذلک لقدر علیه حتی یعلم أن عدم النسیان من فضل الله تعالی أو لأن یبالغ فی التثبت و التیقظ و التحفظ فی جمیع المواضع أو یکون الغرض منع النسیان کما یقول الرجل لصاحبه أنت سهیمی فیما أملک إلا فیما شاء الله و لا یقصد استثناء.

و ثانیهما أن یکون استثناء فی الحقیقة بأن یکون المراد إلا ما شاء الله أن تنسی ثم تذکر بعد ذلک کما روی أنه صلی الله علیه و آله نسی فی الصلاة آیة أو یکون المراد بالإنساء النسخ أو یکون المراد القلة و الندرة و یشترط أن لا یکون ذلک القلیل من واجبات الشرع بل من الآداب و السنن انتهی (1).

روایت4.

تهذیب الأحکام: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهو کرد و در رکعت دوم سلام گفت. امام علیه السلام سپس از سخن ذو الشمالین یاد کرد و فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله سپس برخاست و دو رکعت دیگر به آن دو رکعت افزود(1).

روایت5.

تهذیب الأحکام: از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش ما نماز ظهر را پنج رکعت خواند. یکی از میان قوم عرض کرد: ای رسول خدا! آیا به نماز چیزی افزوده شده؟ فرمود: چطور؟ عرض کرد: پنج رکعت بر ما خواندید. آن­گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله در حالی که نشسته بود رو به قبله کرد و تکبیر گفت، سپس دو سجده بدون قرائت و رکوع کرد و بعد از آن سلام گفت. ایشان می­فرمود: این دو سجده «مرغمتان» (باعث خواری شیطان) هستند(2).

روایت6.

تهذیب الأحکام: از زید شحّام روایت شده که وی گفت: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش مردم دو رکعت نماز خواند و سپس فراموش کرد و نماز را به پایان رساند. ذو الشمالین به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا! آیا در نماز تغییری رخ داده؟! حضرت فرمود: ای مردم! آیا ذو الشمالین درست می­گوید؟ عرض کردند: بله، فقط دو رکعت خواندید. آن­گاه حضرت برخاست و بقیه نمازش را کامل کرد(3).

روایت7.

تهذیب الأحکام: از ابی سعید قمّاط روایت شده که وی گفت: شنیدم مردی از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که در نماز دردی در شکمش می­افتد پرسید. راوی سخن را ادامه می­دهد تا به این­جا که: امام علیه السلام فرمود: امر در تمامی این موارد واسع است ، و همه به منزله هنگامی هستند که کسی سهو می­کند و در رکعت اول یا دوم یا سوم از نماز واجب، نماز را به پایان می­رساند، وی باید ادامه نمازش را بخواند. سپس حضرت علیه السلام از سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد کرد(4).

ص: 101

روایت8.

تهذیب الأحکام: از زراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: آیا هیچگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو سجده سهو را به جا آورد؟ ایشان فرمود: نه، هیچ فقیهی نیز آن دو سجده را نکرده(1).

می­گویم: شیخ در التهذیب پس از آوردن این خبر می­گوید: آنچه من به آن فتوا می­دهم آن چیزی است که این خبر دربر دارد، و اما اخباری که آوردیم دال بر این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو کرده و سجده به جا آورده، تنها موافق با روایات عامه هستند. ما فقط بدین خاطر آن­ها را ذکر کردیم که به احکام مضمونشان به رویه­ای که توضیح دادیم عمل می­شود(2). وی در جای دیگر درباره جمع بین اخبار می­گوید: در دو حدیث اولی مطلبی هست که از تعلق و استناد به آن دو منع می­کند و آن، حدیث ذو الشمالین و سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله است چه این از مواردی است که عقل از پذیرشش منع می­کند(3). وی در الاستبصار نیز پس از ذکر دو خبر از اخبار پیشین می­گوید: در این دو حدیث مطلبی هست که از تعلق و استناد به آن دو منع می­کند و آن، حدیث ذو الشمالین و سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله است چه این از مواردی است که ادله قاطع بر این­که سهو و خطا بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست، از پذیرشش منع می­کند(4). صدوق در الفقیه می­گوید: غالیان و مفوضه، که لعنت خدا بر آنان باد، سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله را انکار می­کنند و می­گویند «اگر جایز بود که حضرت در نماز سهو کند، به همین ترتیب جایز بود که در تبلیغ رسالت نیز سهو کند، زیرا همچنان­که نماز بر پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب بوده، تبلیغ رسالت نیز بر ایشان واجب بوده است.» اما از این سخن اشکالی بر ما وارد نیست، زیرا در همه حالات مشترک، بر پیامبر صلّی الله علیه و آله همانی می­گذرد که بر دیگران می­گذرد، ایشان نیز همانند دیگران متعبد به نماز است و حال آن­که دیگران مانند حضرت پیامبر نیستند، حالت ویژه پیامبر صلّی الله علیه و آله فقط نبوت است که تبلیغ از شرایط آن است و جایز نیست در تبلیغ بر ایشان همانی بگذرد که در نماز

می­گذرد،

ص: 102

زیرا آن عبادتی مخصوص است اما نماز عبادتی مشترک است و بر اساس آن عبودیت حضرت صلّی الله علیه و آله ثابت می­شود. وقتی در راستای خدمت به پروردگار عزوجل، خواب را برای پیامبر صلّی الله علیه و آله ، بدون این­که ایشان در آن اراده یا قصدی داشته باشد، اثبات کنیم در واقع ربوبیت را از ایشان نفی کرده­ایم، زیرا کسی که «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»(1)

{نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران.} فقط خداوند زنده و برپادارنده است. از طرفی سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله مانند سهو ما نیست، زیرا سهو ایشان از جانب خداوند عزّ و جلّ است که حضرت را به سهو درانداخته تا دانسته شود که ایشان نیز بشری مخلوق است و هرگز به جای خداوند متعال در جایگاه پروردگار معبود قرار نمی­گیرد، و نیز تا مردم با سهو حضرت حکم سهو را هنگام وقوع بیاموزند. به علاوه، سهو ما از سوی شیطان است حال آن­که شیطان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام هیچ تسلطی ندارد و «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ»(2)

{تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی­گیرند و بر کسانی که آنها به او [=خدا] شرک می­ورزند.} و بر گمراهانی که از شیطان پیروی می­کنند. مخالفان سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله می­گویند: در میان صحابه کسی به نام ذو الیدین وجود نداشته و نه این نام اصلی دارد و نه این خبر. اما آنان دروغ می­گویند! او ابو محمد عمیر بن عبد عمر معروف به ذو الیدین بوده که مخالف و موافق از او نقل کرده­اند و در کتاب «وصف قتال القاسطین بصفّین» از او اخباری آمده است. شیخ ما محمد بن حسن بن احمد بن ولید می­گوید: نخستین درجه از غلوّ، نفی سهو از پیامبر صلّی الله علیه و آله است. و اگر بتوان اخبار وارد در این مورد را رد کرد، همه اخبار را نیز می­شد رد کرد. و رد وانکار روایات موجب ابطال دین و شریعت است و من برای تصنیف کتابی جداگانه درباره اثبات سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله و پاسخ به منکرانش اجر الهی را در نظر دارم، ان شاء الله(3).

روایت9.

کافی: از سماعة بن مهران روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که فراموش کرده نماز صبح را به جا آورد و سپس خورشید طلوع کرده پرسیدم. ایشان فرمود: وقتی به یاد آورد آن را بخواند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح در خواب ماند تا این­که خورشید طلوع کرد، وقتی از خواب بیدار شد آن را خواند،

ص: 103

لأنها عبادة مخصوصة و الصلاة عبادة مشترکة و بها یثبت له العبودیة و بإثبات النوم له عن خدمة ربه عز و جل من غیر إرادة له و قصد منه إلیه نفی الربوبیة عنه لأن الذی لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ هو الله الحی القیوم و لیس سهو النبی صلی الله علیه و آله کسهونا لأن سهوه من الله عز و جل و إنما أسهاه لیعلم أنه بشر مخلوق فلا یتخذ ربا معبودا دونه و لیعلم الناس بسهوه حکم السهو متی سهوا و سهونا من الشیطان و لیس للشیطان علی النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام سلطان إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ و علی من تبعه من الغاوین و یقول الدافعون لسهو النبی إنه لم یکن فی الصحابة من یقال له ذو الیدین و إنه لا أصل للرجل و لا للخبر و کذبوا لأن الرجل معروف و هو أبو محمد عمیر بن عبد عمر المعروف بذی الیدین فقد نقل عنه المخالف و الموافق و قد أخرجت عنه أخبارا فی کتاب وصف قتال القاسطین بصفین و کان شیخنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید یقول أول درجة من الغلو نفی السهو عن النبی صلی الله علیه و آله و لو جاز أن یرد الأخبار الواردة فی هذا المعنی لجاز أن یرد جمیع الأخبار و فی ردها إبطال الدین و الشریعة و أنا أحتسب الأجر فی تصنیف کتاب منفرد فی إثبات سهو النبی صلی الله علیه و آله و الرد علی منکریه إن شاء الله (1).

البته حضرت از جای خواب خود فاصله گرفت و سپس نماز خواند(1).

روایت10.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح در خواب ماند و خداوند عزّ و جلّ ایشان را خواب کرد تا این­که خورشید بر ایشان طلوع کرد. این در واقع رحمتی از جانب پروردگار برای مردم بود، مگر ندیده­ای وقتی کسی خواب می­ماند و سپس خورشید طلوع می­کند مردم او را سرزنش می­کنند و می­گویند: در ادای نمازت درنگ نکن! پس این اتفاق الگو و سنت شد. این­چنین اگر کسی به دیگری بگوید هنگام نماز در خواب ماندی! او می­گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هم در خواب ماند. پس این اتفاق الگو و رحمتی از سوی خداوند سبحان برای این امت شد(2).

روایت11.

کافی: از سماعة بن مهران روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر کس سهوی را که کرده حفظ کند و آن را کامل گرداند، دیگر دو سجده سهو بر عهده­اش نیست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش مردم دو رکعت از نماز ظهر را به جا آورد و سپس سهو کرد و سلام گفت. در آن دم ذو الشمالین به ایشان عرض کرد: آیا درباره نماز چیزی نازل شد؟ حضرت فرمود: چطور؟! عرض کرد: دو رکعت خواندید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا شما نیز سخن او را می­گویید؟ عرض کردند: بله. آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاست و نماز را پیشاپیش آنان کامل کرد و دو سجده سهو به جا آورد. راوی می­گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: درباره کسی که دو رکعت خوانده و پنداشته چهار بوده و سلام گفته و رفته سپس به یاد آورده که فقط دو رکعت خوانده چه می­فرمایید؟ امام علیه السلام فرمود: باید نماز را از نو بخواند. عرض کردم: پس چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را از نو نخواند و فقط بقیه نماز را پیشاپیش آنان کامل کرد؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جای خود برنخاسته بود، آن که تو می­گویی هم اگر از جایش برنخاسته باشد باید کمبود نمازش را کامل کند اگر دو رکعت اول را حفظ کرده باشد(3).

ص: 104

اسْتَیْقَظَ وَ لَکِنَّهُ تَنَحَّی عَنْ مَکَانِهِ ذَلِکَ ثُمَّ صَلَّی (1).

تهذیب الأحکام نیز از سماعه همانند این حدیث را روایت کرده است(1).

روایت12.

کافی: از حسن بن صدقه روایت شده که وی گفت: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله در دو رکعت اول سلام گفت؟ ایشان فرمود: بله. عرض کردم: در حالی که حال و آن است (یعنی در رتبه و جایگاه پیامبری است؟ فرمود: فقط خداوند عزّ و جلّ می­خواست به آنان بیاموزد(2).

روایت13.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز به جا آورد و در رکعت دوم سلام گفت. کسانی که پشت حضرت بودند از ایشان پرسیدند: ای رسول خدا! آیا در نماز تغییری داده شده؟ فرمود: چطور؟! عرض کردند: فقط دو رکعت خواندید. فرمود: آیا این­چنین است ای ذو الیدین؟ (او به ذو الشمالین معروف بود.) وی عرض کرد: بله. آن­گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله ادامه نمازش را خواند و چهار رکعت را کامل کرد. امام علیه السلام سپس فرمود: این خداوند بود که حضرت را به فراموشی انداخت تا رحمتی از برای امت شود، مگر ندیده­ای وقتی کسی چنین کاری می­کند او را سرزنش می­کنند و می­گویند: نمازت پذیرفته نیست؟ این­چنین اگر روزی برای کسی این اتفاق بیافتد می­گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره سنتی نهاده که الگو شده و ایشان به جای کلام دو سجده به جا آورد(3).

روایت14.

عیون أخبار الرضا علیه السلام : از هِرَوی روایت شده که وی گفت: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا! گروهی در کوفه می­پندارند پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز خود به سهو دچار نشده. ایشان فرمود: دروغ می­گویند خدا لعنتشان کند، کسی که سهو نمی­کند فقط خداوند است که هیچ خدایی جز او نیست(4).

روایت15.

المحاسن: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز خواند و قرائت به جهر کرد. وقتی نماز را به پایان رساند به اصحاب خود فرمود: آیا چیزی از قرآن را جا انداختم؟ همه سکوت کردند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا اُبَیّ بن کعب در میان شماست؟ عرض کردند: بله. فرمود: آیا چیزی را جا انداختم؟ وی عرض کرد: بله ای رسول خدا! و توضیح داد. در آن دم پیامبر صلّی الله علیه و آله خشمگین شد و فرمود: چه می­پندارند قومی که وقتی کتاب خدا بر آنان تلاوت می­شود نمی­دانند چه بر آن­ها تلاوت شده

ص: 105

یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ ذُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ مِثْلَهُ (1).

و چه وانهاده شده؟! بنی اسرائیل همین طور هلاک شدند، تن­هایشان حاضر بود و دل­هایشان غایب، خداوند نماز بنده­ای را که دلش همراه تنش حضور ندارد نمی­پذیرد(1).

توضیح

می­گویم: در این حدیث افزون بر ضعف سند ایرادی هست، چراکه مضمونی دال بر سرزنش به خاطر امری مشترک دارد؛ مگر این­که گفته شود پیامبر صلّی الله علیه و آله عمدا چنین کرده تا آنان را بر غفلتشان هشدار دهد و این به سبب جواز اکتفاء به قرائت بخشی از سوره بوده است، همچنان که بسیاری از یارانمان معتقدند. و یا خداوند متعال به خاطر آن مصلحت حضرت را در خصوص آن نماز به این کار امر کرده، به این قرینه که حضرت خود ابتدای به سوال کرده، و یا گفته شود این کار اعتراضی بر این بوده که آنان همه در غفلت بوده­اند و در غفلت باقی مانده­اند.

روایت16.

بصائر الدرجات: از مفضّل روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای مفضّل! خداوند تبارک و تعالی از برای پیامبر صلّی الله علیه و آله پنج روح قرار داد: روح حیات که در آن می­رفت و می­آمد، روح قوّت که در آن برمی­خاست و جهاد می­کرد، روح شهوت که در آن می­خورد و می­آشامید و نزد زنان حلال می­رفت، روح ایمان که در آن دستور می­داد و عدالت می­ورزید، و روح القُدُس که در آن نبوت را حمل می­کرد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله درگذشت روح القُدُس منتقل شد و در امام جای گرفت، روح القُدُس نه می­خوابد و نه غافل می­شود و نه لهو می­کند و نه سهو می­نماید، حال آن­که آن چهار روح می­خوابند و لهو می­کنند و غافل می­شوند و سهو می­نمایند، اما روح القُدُس ثابت است و با آن، هر آن­چه در شرق و غرب و خشکی و دریای زمین هست دیده می­شود. راوی می­گوید: عرض کردم: فدایت شوم! آیا امام چیزی را که در بغداد است با دست برمی­دارد؟ فرمود: بله و نیز همه آن­چه را که به زیر عرش است(2).

الإختصاص نیز از عبدالله بن ادریس همانند این حدیث را روایت کرده است.

می­گویم: در این باره که روح القُدُس لهو و سهو و لعب نمی­کند اخبار بسیاری خواهد آمد.

روایت17.

من لا یحضره الفقیه: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ص: 106

مِنْهُ وَ لَا مَا یُتْرَکُ هَکَذَا هَلَکَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ حَضَرَتْ أَبْدَانُهُمْ وَ غَابَتْ قُلُوبُهُمْ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةَ عَبْدٍ لَا یَحْضُرُ قَلْبُهُ مَعَ بَدَنِهِ (1).

ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را هنگام نماز صبح به خواب برد تا این­که خورشید طلوع کرد. آن­گاه حضرت برخاست و شروع کرد و همان دو رکعت نمازِ پیش از فجر را خواند و سپس نماز فجر را به جا آورد. نیز خداوند متعال حضرت را در نمازش به سهو انداخت و ایشان در رکعت دوم سلام گفت. امام صادق علیه السلام در ادامه سخن ذو الشمالین را نقل کرد و سپس فرمود: خداوند تنها از آن رو با پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین کرد که رحمتی از برای این امت باشد تا انسان مسلمان وقتی هنگام نماز خواب می­ماند و یا در نماز سهو می­کند سرزنش نشود. و این گونه بگویند که رسول خدا (که پیامبر بود) نیز دچار چنین چیزی شد(1).

می­گویم: شهید در الذکری می­گوید:

زراره در روایت صحیح از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون هنگام نماز واجب سر می­رسد، جای نماز نافله نیست تا آن­گاه که ابتدا واجب به جا آورده شود. زراره می­گوید: من به کوفه رفتم و حَکَم بن عُتَیبه و یارانش را از این حدیث آگاه کردم و آنان از من پذیرفتند. سال بعد امام محمد باقر علیه السلام را دیدم و ایشان برایم نقل کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در یکی از سفرهایش شبی در راه فرود آمد و فرمود: چه کسی برایمان نگهبانی می­دهد؟ بلال عرض کرد: من! آنان خوابیدند و بلال هم به خواب رفت تا این­که خورشید طلوع کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای بلال! چرا خوابت برد؟! عرض کرد: ای رسول خدا! همان کسی که جان­های شما را گرفت جان مرا نیز گرفت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: برخیزید و از مکانی که در آن دچار غفلت شده­اید جا به جا شوید. سپس فرمود: ای بلال! اذان بگو. او اذان گفت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو رکعت نماز فجر را خواند و به اصحاب دستور داد تا دو رکعت فجر رابخوانند. پس از آن برخاست و پیشاپیش آنان نماز صبح را به جا آورد. سپس فرمود: هر کس چیزی از نماز را فراموش کرد باید وقتی آن را به یاد آورد بخواند، خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی»(2) {و به یاد من نماز برپا دار.} زراره می­گوید: من این حدیث را برای حَکَم و یارانش بازگفتم. او گفت: تو حدیث نخستت را نقض کردی! من خدمت امام محمد باقر علیه السلام رفتم و ایشان را از سخن آن قوم خبر دادم. حضرت فرمود: ای زراره! آیا آنان را آگاه نکردی که در آن مورد وقت هر دو نماز گذشته بود و آن ادای قضاء از جانب رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود؟

شهید سپس می­گوید: ندیده­ام کسی بدین خاطر که این خبر، توهّم خلل در عصمت ایجاد می­کند، آن را رد کرده باشد.

عامه نیز از ابی قتاده و جمعی از یاران او خبر را به این شکل روایت کرده­اند: پیامبر صلّی الله علیه و آله به بلال امر کرد و او اذان گفت، آن­گاه حضرت دو رکعت نماز فجر را خواند. سپس به بلال امر کرد و او اقامه گفت، آن­گاه حضرت نماز فجر را خواند(3).

ص: 107

أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَامَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَامَ فَبَدَأَ فَصَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ قَبْلَ الْفَجْرِ ثُمَّ صَلَّی الْفَجْرَ وَ أَسْهَاهُ فِی صَلَاتِهِ فَسَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ وَصَفَ مَا قَالَهُ ذُو الشِّمَالَیْنِ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ رَحْمَةً لِهَذِهِ الْأُمَّةِ لِئَلَّا یُعَیَّرَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ إِذَا هُوَ نَامَ عَنْ صَلَاتِهِ أَوْ سَهَا فِیهَا فَقَالَ قَدْ أَصَابَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

أقول: قال الشهید رحمه الله فی الذکری

رَوَی زُرَارَةُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ فَلَا صَلَاةَ نَافِلَةً حَتَّی یُبْدَأَ بِالْمَکْتُوبَةِ قَالَ فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَأَخْبَرْتُ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ وَ أَصْحَابَهُ فَقَبِلُوا ذَلِکَ مِنِّی فَلَمَّا کَانَ فِی الْقَابِلِ لَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَّسَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ وَ قَالَ مَنْ یَکْلَؤُنَا (2) فَقَالَ بِلَالٌ أَنَا فَنَامَ بِلَالٌ وَ نَامُوا حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ یَا بِلَالُ مَا أَرْقَدَکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِأَنْفَاسِکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُومُوا فَتَحَوَّلُوا عَنْ مَکَانِکُمُ الَّذِی أَصَابَکُمْ فِیهِ الْغَفْلَةُ وَ قَالَ یَا بِلَالُ أَذِّنْ فَأَذَّنَ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ فَصَلَّوْا رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ ثُمَّ قَالَ مَنْ نَسِیَ شَیْئاً مِنَ الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (3) قَالَ زُرَارَةُ فَحَمَلْتُ الْحَدِیثَ إِلَی الْحَکَمِ وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ نَقَضْتَ حَدِیثَکَ الْأَوَّلَ فَقَدِمْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ الْقَوْمُ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ أَلَّا أَخْبَرْتَهُمْ أَنَّهُ قَدْ فَاتَ الْوَقْتَانِ جَمِیعاً وَ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ قَضَاءً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ثم قال الشهید رحمه الله و لم أقف علی راد لهذا الخبر من حیث توهم القدح فی العصمة

وَ قَدْ رَوَی الْعَامَّةُ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ وَ جَمَاعَةٍ مِنَ الصَّحَابَةِ فِی هَذِهِ الصُّورَةِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِلَالًا فَأَذَّنَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ أَمَرَهُ فَأَقَامَ فَصَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ انْتَهَی.

(4)

ص: 107

شیخ ما بهایی پس از نقل این خبر و خبر ابن سنان می­گوید: چه بسا پنداشته شود که در این دو خبر ضعف راه دارد، زیرا مضمونی دال بر خلل در عصمت دارد. اما شیخ ما در الذکری گفته کسی را ندیده است از این جهت این دو خبر را رد کرده باشد، کلام ایشان (مرحوم شهید) این را می رساند که اصحاب ما صدور این گونه چیزها و مانند آن را بر معصوم جایز می دانند لکن برای اشکال و نظر در کلام ایشان مجالی واسع است .

توضیح

پس از ذکر اخبار و اقوالی که آمد، بدان که ما درباره عصمت پیامبران پیشتر در کتاب نبوت سخن گفتیم و در آن­جا بیان کردیم که اصحاب امامیه همه اجماع دارند که پیامبران و امامان علیهم السلام از گناهان کوچک و بزرگ چه از روی عمد، چه از روی اشتباه، چه از روی فراموشی و چه پیش از نبوت و امامت و چه پس از آن، بلکه از زمان ولادتشان تا آن­گاه که خداوند سبحان را ملاقات می­کنند، همه در عصمت هستند و کسی در این باره سخنی مخالف نگفته جز شیخ صدوق محمد بن بابویه و شیخ او ابن ولید که این دو در این باب القای سهو از جانب خداوند متعال را جایز شمرده­اند و نه سهوی را که از جانب شیطان است. شاید خروج این دو نیز خللی در این اجماع وارد نکند چون نسب آن دو شناخته شده است. اما درباره سهو در غیر از آن­چه به واجبات و محرّمات تعلق دارد، مانند مباحات و مکروهات، ظاهر این است که بیشتر اصحاب ما باز بر عدم صدور این سهو از ایشان اجماع دارند، به این دلیل که صدور این سهو سبب رمیدن خلق از ایشان می­شود و نیز به دلیل آیات و اخباری که در این باره دانستی، به ویژه در گفتارهای ایشان علیهم السلام و کلام حق تعالی «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی»(1)

{و از سر هوس سخن نمی گوید.این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.}و قول خداوند إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ ( من پیروی نمی کنم مگر از آنچه به من وحی شده است)و نیز به دلیل عموم آن­چه که بر تأسّی و الگوپذیری از ایشان در همه گفتار و کردارشان دلالت دارد و آن­چه پیرامون وجوب پیروی از ایشان آمده است، چه در خبر مشهور از امام رضا علیه السلام در وصف امام آمده است: او معصوم و تأیید شده و توفیق­مند و ره­یافته است و از خطا و لغزش و اشتباه در امان است.

همچنین در کتاب قرآن از تفسیر نعمانی خواهد آمد: امام جعفر صادق علیه السلام از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان در بیان صفات امام فرمود: از آن جمله این که بدانند امامی که زمام ولایت به او سپرده شده، از همه گناهان، چه کوچک و چه بزرگ، معصوم است

ص: 108

و قال شیخنا البهائی قدس الله روحه بعد نقل هذا الخبر و خبر ابن سنان و ربما یظن تطرق الضعف إلیهما لتضمنهما لما یوهم القدح فی العصمة لکن قال شیخنا فی الذکری إنه لم یطلع علی راد لهما من هذه الجهة و هو یعطی تجویز الأصحاب صدور ذلک و أمثاله عن المعصوم و للنظر فیه مجال واسع انتهی

و در فتوا اشتباه نمی­کند و در پاسخ خطا از او سر نمی­زند و سهو و فراموشی و لهو در هیچ یک از امور دنیا در او راه نمی­یابد. این حدیث طولانی ادامه می­یابد و به آن­جا می­رسد که حضرت می­فرماید: و آنان از دریافت احکام از اهل آن روی گرداندند، از کسانی که خداوند اطاعت از ایشان را بر آن­ها واجب ساخت و از کسانی که دچار اشتباه و خطا و فراموشی نمی­شوند.

و نیز به سبب اخبار دیگری که با فحوایشان بر پیراستگی ایشان از این صفات دلالت دارند. کسی که پشت سرش را همچون روبرویش می­دیده و همه آن­چه را که در شرق و غرب زمین روی می­داده می­دانسته و چنان در نماز غرق می­شده که احساس نمی­کرده ردا از دوشش افتاده و متوجه نمی­شده چه بر او روی داده، چگونه در نمازش سهو کرده؟!

محقق طوسی در التجرید می­گوید: عصمت برای پیامبر واجب است تا اعتماد و اطمینان به او حاصل شود و این­چنین غرض از نبوت حاصل شود و به جهت وجوب متابعت از او و ضد آن و اگر معصوم نباشد با او مخالفت و بر او انکار شود ، و نیز کمال عقل و هوشمندی و زیرکی و قدرت رأی و عدم سهو و مبرا بودن از هر آن­چه که منفور است مانند فرومایگی پدران و ناپاکی مادران و درشت خویی و تندخویی و ابنه و صفاتی از این دست و غذا خوردن در راه و کارهایی از این قبیل(1).

ص: 109

یَزِلُّ فِی الْفُتْیَا وَ لَا یُخْطِئُ فِی الْجَوَابِ وَ لَا یَسْهُو وَ لَا یَنْسَی وَ لَا یَلْهُو بِشَیْ ءٍ (1) مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ عَدَلُوا عَنْ أَخْذِ الْأَحْکَامِ مِنْ أَهْلِهَا مِمَّنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ (2) مِمَّنْ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَنْسَی (3).

و غیرها من الأخبار الدالة بفحاویها علی تنزههم عنها و کیف یسهو فی صلاته من کان یری من خلفه کما یری من بین یدیه و لم یغیر النوم منه شیئا و یعلم ما یقع فی شرق الأرض و غربها و یکون استغراقه فی الصلاة بحیث لا یشعر بسقوط الرداء عنه و لا ما یقع علیه.

و قال المحقق الطوسی رحمه الله فی التجرید و یجب فی النبی صلی الله علیه و آله العصمة لیحصل الوثوق فیحصل الغرض و لوجوب متابعته و ضدها و للإنکار علیه و کمال العقل و الذکاء و الفطنة و قوة الرأی و عدم السهو و کلما ینفر عنه من دناءة الآباء و عهر (4) الأمهات و الفظاظة و الغلظ و الأبنة و شبهها و الأکل علی الطریق و شبهه. (5) و قال العلامة الحلی قدس الله روحه فی شرح الکلام الأخیر أی یجب فی النبی کمال العقل و هو ظاهر و أن یکون فی غایة الذکاء و الفطنة و قوة الرأی بحیث لا یکون ضعیف الرأی مترددا فی الأمور متحیرا لأن ذلک من أعظم المنفرات عنه و أن لا یصح علیه السهو لئلا یسهو عن بعض ما أمر بتبلیغه و أن یکون منزها عن دناءة الآباء و عهر الأمهات لأن ذلک منفر عنه و أن یکون منزها عن الفظاظة و الغلظة لئلا تحصل النفرة عنه و أن یکون منزها عن الأمراض المنفرة نحو الأبنة و سلس الریح و الجذام و البرص و عن کثیر من المباحات الصارفة عن القبول منه القادحة فی تعظیمه نحو الأکل علی الطریق و غیر ذلک لأن کل ذلک مما ینفر عنه فیکون منافیا للغرض من البعثة انتهی. (6)

ص: 109

علامه حلی در شرح این سخن می­گوید: برای پیامبر کمال عقل به طور آشکار واجب است و نیز این­که در نهایت هوشمندی و زیرکی و قدرت رأی باشد به گونه­ای که ضعیف الرأی نباشد و در امور مردّد نماند زیرا این حالات از منفورترین حالات است، و این­که سهو بر او روا نباشد تا در انجام گوشه­ای از آن­چه به ابلاغش امر شده سهو نکند، و این­که از فرومایگی پدران و ناپاکی مادران پیراسته باشد زیرا این­ها صفاتی نفرت­انگیز است، و این­که از درشت خویی و تندخویی منزه باشد تا این­ها سبب نفرت از او نشود، و این­که از امراض منفور همچون ابنه و سلس الریح بودن و جذام و پیسی منزه باشد و همچنین از بسیاری از صفاتی که مباح است اما موجب رد پذیرش وی می­شود و در احترام او خلل ایجاد می­کند مانند غذا خوردن در راه و کارهایی از این قبیل، زیرا همه این­ها سبب می­شوند که مردم از او نفرت کنند و دروی گزینند و بنابراین منافی غرض از بعثت می­شوند(1).

محقق در النافع می­گوید: حق، به دور دانستن جایگاه امامت از سهو در عبادت است(2).

و شیخ مفید در آن­چه که از شرح وی بر عقاید صدوق به دست ما رسیده می­گوید: ابوجعفر کار کسی را که مشایخ و علمای قمی را به تقصیر منسوب کرده­ غلوّ دانسته است. اما اگر کسی آن قوم را به تقصیر نسبت دهد این کار علامت غلوّ او نیست، زیرا در میان جمعی که با عناوین شیخوخیت و علم به آنان اشاره شده شاید مقصری باشد، بلکه حکم به غلوّ علیه کسی واجب است که محققان را به تقصیر نسبت می­دهد حال چه اهل قم باشند و چه از مردمان دیاری دیگر؛ ما از ابو جعفر محمد بن حسن بن ولید حکایتی آشکار شنیده­ایم که مانعی در تقصیر برایش نمی­یابیم، و آن این که از او حکایت شده که گفته: نخستین درجه غلوّ نفی سهو از پیامبر صلّی الله علیه و آله و امام علیه السلام است. اگر این حکایت از قول او صحیح باشد، پس او مقصر است با این­که از علما و شیوخ قم است(3).

علامه نیز در المنتهی درباره مسأله تکبیر در دو سجده سهو گفته: مخالفین به این استناد جسته­اند که:

ابو هریره از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان تکبیر گفت و سجده کرد.

پاسخ این است که این حدیث در نظر ما باطل است زیرا سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله محال است(4).

وی در مسألی­ای دیگر می­گوید: شیخ گفته قول مالک باطل است زیرا سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله محال است(5).

و شهید در الذکری می­گوید: خبر ذو الیدین در میان امامیه باطل است زیرا بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از سهو دلیل عقلی قائم است و کسی جز ابن بابویه بر آن اصرار نکرده است(6).

ص: 110

و قال المحقق رحمه الله فی النافع و الحق رفع منصب الإمامة عن السهو فی العبادة. (1) و قال الشیخ المفید نور الله ضریحه فیما وصل إلینا من شرحه علی عقائد الصدوق رضی الله عنه فأما نص أبی جعفر رحمه الله بالغلو علی من نسب مشایخ القمیین و علمائهم إلی التقصیر فلیس نسبة هؤلاء القوم إلی التقصیر علامة علی غلو الناس إذا و فی جملة المشار إلیهم بالشیخوخیة و العلم من کان مقصرا و إنما یجب الحکم بالغلو علی من نسب المحققین إلی التقصیر سواء کانوا من أهل قم أو غیرها من البلاد و سائر الناس و قد سمعنا حکایة ظاهرة عن أبی جعفر محمد بن الحسن بن الولید رحمه الله لم نجد لها دافعا فی التقصیر و هی ما حکی عنه أنه قال أول درجة فی الغلو نفی السهو عن النبی صلی الله علیه و آله و الإمام علیه السلام فإن صحت هذه الحکایة عنه فهو مقصر مع أنه من علماء القمیین و مشیختهم انتهی کلامه زاد الله إکرامه. (2) و قال العلامة رحمه الله فی المنتهی فی مسألة التکبیر فی سجدتی السهو احتج المخالف بما

رَوَاهُ أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثُمَّ کَبَّرَ وَ سَجَدَ.

و الجواب هذا الحدیث عندنا باطل لاستحالة السهو علی النبی صلی الله علیه و آله. (3) و قال فی مسألة أخری قال الشیخ و قول مالک باطل لاستحالة السهو علی النبی صلی الله علیه و آله. (4) و قال الشهید رحمه الله فی الذکری و خبر ذی الیدین متروک بین الإمامیة لقیام الدلیل العقلی علی عصمة النبی صلی الله علیه و آله عن السهو لم یصر إلی ذلک غیر ابن بابویه. (5)

ص: 110

چون این را دانستی باید درباره اخباری که گذشت بگوییم این اخبار با این­که بسیار هستند مشتمل بر سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله هستند و از این رو افراد بسیاری آن­ها را به خاطر اشتهارشان میان عامّه، بر تقیه حمل کرده­اند و برخی نیز به سبب اختلاف و مخالفت این اخبار با اصول مذهب آن­ها را رد کرده­اند از این حیث که پیامبر اکرم نماز واجب را ترک کرده است اگرچه از روی سهو، و بنابر روایت مخالفان، خبر دروغ داده است در این گفته ایشان: «هر دو اتفاق نیافتاده» و با این که عمدا تکلم کرده، نماز را اعاده نکرده است؛ و بنا به نقل برخی پشت به قبله نیز نموده است و نیز به سبب ناسازگاری آن­ها با این خبر موثق که از ابن بُکَیر روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگز سجده سهو نکرد.

از طرفی حمل این ماجرا بر این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را به سبب امر خداوند متعال عمدا برای آموزش امت یا برخی مصلحت­ها انجام داده، بعید است و همچنین حمل کلام بر اشاره بعیدتر است.

علامه در المنتهی و التذکره پس از نقل خبری که مخالفان از ابو هریره درباره ماجرای ذو الیدین روایت کرده­اند می­گوید: این حدیث از چند وجه مردود است:

اول، این حدیث متضمن اثبات سهو در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله است و این عقلا محال است که در کتب کلام بیان شده است.

دوم، ابو هریره دو سال پس از فوت ذو الیدین اسلام آورد. زیرا ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده و این دو سال پس از هجرت بوده، اما ابو هریره در سال هفتم هجری اسلام آورده است. این وجه را چنین نقد کرده­اند: کسی که در جنگ بدر کشته شده ذو الشمالین بوده که نامش عبد بن عمرو بن نضله خزاعی بوده است.

ص: 111

فإذا عرفت ذلک فلنتکلم فیما تقدم من الأخبار فإنها مع کثرتها مشتملة علی سهو النبی صلی الله علیه و آله فحملها الأکثر علی التقیة لاشتهارها بین العامة و بعضهم طرحها لاختلافها و مخالفتها لأصول المذهب من حیث ترک النبی صلی الله علیه و آله الصلاة الواجبة و إن کان سهوا و إخباره بالکذب فی قوله کل ذلک لم یکن علی ما رواه المخالفون و عدم الإعادة مع التکلم فیها عمدا و فی بعضها مع الاستدبار علی ما رووه و لمخالفتها لموثقة

ابْنِ بُکَیْرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْجُدْ لِلسَّهْوِ قَطُّ.

و حملها علی أنه صلی الله علیه و آله إنما فعل ذلک عمدا بأمره تعالی لتعلیم الأمة أو لبعض المصالح بعید و کذا حمل الکلام علی الإشارة أبعد.

قال العلامة رحمه الله فی المنتهی و التذکرة بعد إیراد الخبر الذی رواه المخالفون عن أبی هریرة فی قضیة ذی الیدین و الجواب أن هذا الحدیث مردود من وجوه:

أحدها أنه یتضمن إثبات السهو فی حق النبی صلی الله علیه و آله و هو محال عقلا و قد بینا فی کتب الکلام.

الثانی أن أبا هریرة أسلم بعد أن مات ذو الیدین بسنتین فإن ذا الیدین قتل یوم بدر و ذلک بعد الهجرة بسنتین و أسلم أبو هریرة بعد الهجرة بسبع سنین و اعترض علی هذا بأن الذی قتل یوم بدر ذو الشمالین و اسمه عبد بن (1) عمرو بن نضلة الخزاعی

ص: 111

اما ذو الیدین پس از درگذشت پیامبر صلّی الله علیه و آله زنده بوده و در روزگار معاویه فوت کرده و نامش خرباق بوده و قبرش در ذی خشب است، دلیل این مطلب این است که عمران بن حصین این حدیث را روایت کرده و در آن گفته: آن­گاه خرباق برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟!

پاسخ این است که اوزاعی نیز روایت کرده و گفته: آن­گاه ذو الشمالین برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! و ذو الشمالین بی شک در جنگ بدر کشته شده است. همچنین اصحاب روایت کرده­اند که به ذو الیدین ذو الشمالین می­گفته­اند که این سخن را سعید اعرج از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است.

سوم، در این خبر روایت شده که: ذو الیدین عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! ایشان فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده.

و روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سهو فقط از برای شماست.

و روایت شده که ایشان فرمود: نه فراموش کردم و نه نماز کوتاه شده است(1).

و حسین بن مسعود از علمای مخالفین در شرح السنّة به اسناد از داود بن حصین از ابو سفیان روایت کرده که وی گفته: از ابو هریره شنیدم که گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و در رکعت دوم سلام گفت. آن­گاه ذو الیدین برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده. وی عرض کرد: حتما یکی از این دو بوده ای رسول خدا! رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردم رو کرد و فرمود: آیا ذو الیدین درست می­گوید؟ عرض کردند: بله. آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بقیه نمازش را کامل کرد و پس از گفتن سلام در حالی که نشسته بود دو سجده به جا آورد.

وی سپس می­گوید: بر صحت این حدیث اتفاق نظر وجود دارد و آن را مسلم از قتیبه از مالک روایت کرده و آن دو آن را از طرقی از ابن سیرین از ابو هریره روایت کرده­اند.

همچنین وی به اسناد از ابن سیرین از ابی هریره روایت کرده که وی گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله یکی از نمازهای شام را پیشاپیش ما به جا آورد. ابن سیرین می­گوید: ابو هریره گفت کدام نماز را ولی من فراموش کرده­ام، او گفت: حضرت پیشاپیش ما دو رکعت خواند و سپس سلام گفت. آن­گاه برخاست و سوی تخته­ای که در مسجد گذاشته شده بود رفت و در حالت خشم بر تخته تکیه داد و دست راستش را بر دست چپش گذاشت و انگشتانش را در هم تنید و گونه راستش را بر پشت کف دست چپش گذاشت.

ص: 112

و ذو الیدین عاش بعد وفاة النبی صلی الله علیه و آله و مات فی أیام معاویة و قبره بذی خشب و اسمه الخرباق و الدلیل علیه أن عمران بن حصین روی هذا الحدیث فقال فیه فقام الخرباق فقال أ قصرت الصلاة أم نسیت یا رسول الله.

و أجیب بأن الأوزاعی روی فقال فقام ذو الشمالین فقال أ قصرت الصلاة أم نسیت یا رسول الله و ذو الشمالین قتل یوم بدر لا محالة و روی الأصحاب أن ذا الیدین کان یقال له ذو الشمالین رواه سعید الأعرج عن أبی عبد الله علیه السلام.

الثَّالِثُ أَنَّهُ رُوِیَ فِی هَذَا الْخَبَرِ أَنَّ ذَا الْیَدَیْنِ قَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ أَمْ نَسِیتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ کُلُّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّمَا السَّهْوُ (1) لَکُمْ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: لَمْ أَنْسَ وَ لَمْ تَقْصُرِ الصَّلَاةُ.

انتهی. (2)

وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ مَسْعُودٍ مِنْ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی سُفْیَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا هُرَیْرَةَ یَقُولُ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْعَصْرِ فَسَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ فَقَامَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ أَمْ نَسِیتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ فَقَالَ قَدْ کَانَ بَعْضُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَ صَدَقَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالُوا نَعَمْ فَأَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَقِیَ مِنْ صَلَاتِهِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ بَعْدَ التَّسْلِیمِ.

ثم قال هذا حدیث متفق علی صحته أخرجه مسلم عن قتیبة عن مالک و أخرجاه من طرق عن ابن سیرین عن أبی هریرة.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِحْدَی صَلَاتَیِ الْعَشِیِّ قَالَ ابْنُ سِیرِینَ قَدْ سَمَّاهَا أَبُو هُرَیْرَةَ وَ لَکِنْ نَسِیتُ أَنَا قَالَ فَصَلَّی بِنَا رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ سَلَّمَ فَقَامَ إِلَی خَشَبَةٍ مَعْرُوضَةٍ (3) فِی الْمَسْجِدِ فَاتَّکَأَ عَلَیْهَا کَأَنَّهُ غَضْبَانُ وَ وَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی عَلَی الْیُسْرَی وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ وَ وَضَعَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی ظَهْرِ کَفِّهِ

ص: 112

کسانی که عجله داشتند از درهای مسجد بیرون رفتند و گفتند: آیا نماز کوتاه شده؟! در میان قوم ابوبکر و عمر بودند اما ترسیدند با پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن بگویند. در آن میان مردی بود که دستی دراز داشت و به او ذو الیدین می­گفتند. او عرض کرد: فراموش کردی ای رسول خدا؟! ایشان فرمود: نه فراموش کردم و نه کوتاه شده. سپس فرمود: آیا همین­طور است که ذو الیدین می­گوید؟ عرض کردند: بله. آن­گاه حضرت جلو آمد و آن­چه را از نماز وانهاده بود به جا آورد و سپس سلام گفت و بعد تکبیر گفت و مانند سجده نمازش و یا طولانی تر به سجده رفت. سپس سرش را بلند کرد و تکبیر گفت و باز تکبیر گفت. شاید از او پرسیدند: سپس سلام داد؟ او می­گوید: به من خبر دادند که عمران بن حصین گفت: سپس سلام داد.

وی سپس می­گوید: این حدیثی است که بر صحتش اتفاق نظر وجود دارد و آن را مسلم از عمرو ناقد و دیگران از ابن عیینه از ایوب از ابن سیرین روایت کرده است.

آن­جا که گفته «خرجت السرعان» یعنی کسانی که به سرعت نماز را تمام کرده و بیرون آمدند. اوزاعی به این حدیث استناد جسته که سخن عمدی اگر از مصلحت نماز باشد نماز را باطل نمی­کند، زیرا ذو الیدین عمدا سخن گفت و پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز عمدا با آن قوم سخن گفت و آن قوم نیز عمدا به رسول خدا صلّی الله علیه و آله پاسخ دادند بله، با این­که می­دانستند نماز را کامل نخوانده­اند. و کسی که معتقد است سخنی جز سخن کسی که دچار فراموشی شده نماز را باطل می­کند پنداشته این ماجرا پیش از تحریم سخن گفتن در میان نماز بوده و بعد از آن این نسخ شده است. اما این کلام وجهی ندارد، زیرا تحریم سخن گفتن در میان نماز در مکه بوده و این ماجرا در مدینه رخ داده، زیرا راوی­اش ابو هریره است که دیر اسلام آورده و عمران بن حصین نیز آن را روایت کرده که دیر هجرت کرده است. و اما سخن گفتن دیگران؛ از ابن سیرین روایت شده که آنان با اشاره گفتند بله، گرچه اگر با زبان نیز می­گفتند،این سخن در پاسخ به رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوده و پاسخ دادن به رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را باطل نمی­کند. . و اما سخن ذو الیدین؛ سخن گفتن او به این فرض بوده که نسخی صورت گرفته و نماز کوتاه شده است، زیرا آن دوره زمان نسخ بوده است. پس سخن گفتن وی بر این پندار در حکم سخن کسی است که دچار فراموشی شده. و اما سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله ؛ سخن ایشان بر این فرض گفته شده که نماز را کامل خوانده است، پس این نیز در حکم سخن کسی است که دچار فراموشی شده. و این که حضرت فرمود «فراموش نکردم» دلالت دارد بر این­که اگر کسی از روی فراموشی بگوید من این کار را نکرده ام در حالی که آن کار را کرده این سخن کذب به شمار نمی­رود زیرا مسؤولیت اشتباه و فراموشی از انسان برداشته شده است. و به سندی دیگر:

از عمران بن حصین روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و در رکعت سوم سلام گفت. سپس وارد منزلش شد. آن­گاه مردی به نام خرباق که دستی دراز داشت، سوی ایشان رفت و عرض کرد: آیا نماز کوتاه شده؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله در حالی که خشمگین بود و ردایش بر زمین کشیده می­شد بیرون آمد و فرمود: آیا این مرد درست می­گوید؟ عرض کردند: بله. آن­گاه حضرت صلّی الله علیه و آله یک رکعت نماز خواند و سپس سلام گفت

ص: 113

الْیُسْرَی وَ خَرَجَتِ السَّرَعَانُ مِنْ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالُوا أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ وَ فِی الْقَوْمِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَهَابَاهُ أَنْ یُکَلِّمَاهُ وَ فِی الْقَوْمِ رَجُلٌ فِی یَدِهِ طُولٌ یُقَالُ لَهُ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نَسِیتَ أَمْ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ فَقَالَ لَمْ أَنْسَ وَ لَمْ تَقْصُرْ فَقَالَ أَ کَمَا قَالَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالُوا نَعَمْ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی مَا تَرَکَ ثُمَّ سَلَّمَ ثُمَّ کَبَّرَ وَ سُجُودُهُ مِثْلُ سُجُودِهِ أَوْ أَطْوَلُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ کَبَّرَ ثُمَّ کَبَّرَ فَرُبَّمَا سَأَلُوهُ ثُمَّ سَلَّمَ فَیَقُولُ نُبِّئْتُ أَنَّ عِمْرَانَ بْنَ حُصَیْنٍ قَالَ ثُمَّ سَلَّمَ.

هذا حدیث متفق علی صحته أخرجه مسلم عن عمرو الناقد و غیره عن ابن عیینة عن أیوب عن ابن سیرین.

و قوله خرجت السرعان هم المنصرفون عن الصلاة بسرعة و احتج الأوزاعی بهذا الحدیث علی أن کلام العمد إذا کان من مصلحة الصلاة لا یبطل الصلاة لأن ذا الیدین تکلم عامدا فکلم النبی صلی الله علیه و آله القوم عامدا و القوم أجابوا رسول الله صلی الله علیه و آله بنعم عامدین مع علمهم بأنهم لم یتموا الصلاة و من ذهب إلی أن غیر کلام الناسی یبطل الصلاة زعم أن هذا کان قبل تحریم الکلام فی الصلاة ثم نسخ و لا وجه لهذا الکلام من حیث إن تحریم الکلام فی الصلاة کان بمکة و حدوث هذا الأمر إنما کان بالمدینة لأن راویه أبو هریرة و هو متأخر الإسلام و قد رواه عمران بن حصین و هجرته متأخرة فأما کلام القوم فروی عن ابن سیرین أنهم أومئوا أی نعم و لو صح أنهم قالوا بألسنتهم فکان ذلک جوابا لرسول الله صلی الله علیه و آله و إجابة الرسول لا یبطل الصلاة و أما ذو الیدین فکلامه کان علی تقدیر النسخ و قصر الصلاة و کان الزمان زمان نسخ فکان کلامه علی هذا التوهم فی حکم کلام الناسی و کلام رسول الله صلی الله علیه و آله جری علی أنه أکمل الصلاة فکان فی حکم الناسی و قوله لم أنس دلیل علی أن من قال ناسیا لم أفعل کذا و کان فعل لا یعد کاذبا لأن الخطأ و النسیان عن الإنسان مرفوع. و بسند آخر

عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله صَلَّی الْعَصْرَ فَسَلَّمَ فِی ثَلَاثِ رَکَعَاتٍ ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْخِرْبَاقُ وَ کَانَ فِی یَدِهِ طُولٌ فَقَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ فَخَرَجَ مُغْضَباً یَجُرُّ رِدَاءَهُ فَقَالَ أَ صَدَقَ هَذَا قَالُوا نَعَمْ فَصَلَّی رَکْعَةً ثُمَّ سَلَّمَ

ص: 113

و بعد دو بار سجده کرد و سپس سلام گفت.

و ذکر نکرده­اند که تشهد گفته باشد. در این حدیث دلیلی هست بر این­که هر کس سهوا از قبله رو بگرداند، تکرار نماز بر عهده­اش نیست.

می­گویم: بر تو پنهان نیست که در نقل این خبر میان ما و آنان اختلاف هست. در بیشتر اخبار ما آمده که این در نماز ظهر بوده و در بیشتر اخبار آنان آمده که در نماز عصر بوده است. در برخی از اخبار آنان آمده که حضرت در رکعت دوم سلام گفت و در برخی دیگر آمده که در رکعت سوم سلام گفت و در برخی آمده که حضرت وارد منزلش شد که این متضمن استدبار (رو گرداندن از قبله) است که در نظر ما مطلقا موجب ابطال نماز است. از ظاهر برخی نیز چنین به نظر می­رسد که حضرت در همان مکان نماز بر جا مانده است. و نیز اختلافات دیگر که استناد جستن به این خبر را ضعیف می­کند.

آبی در إکمال الإکمال، یکی از شرح­های صحیح مسلم، درباره آن­جا که روایت می­گوید «آن­گاه ذو الیدین برخاست» می­گوید: و در روایتی آمده مردی از بنی سلیم برخاست، و در روایتی آمده مردی به نام خرباق که دستی دراز داشت برخاست، و در روایتی آمده مردی که دستانی پهن داشت برخاست. نیز در روایتی آمده رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش ما نماز عصر را خواند و در رکعت دوم سلام گفت آن­گاه ذو الیدین برخاست، و در روایتی آمده نماز ظهر را خواند.

محققان گفته­اند این­ها دو ماجرا بوده است و در حدیث عمران بن حصین که آمده در رکعت سوم سلام گفت، این ماجرای سوم و در روزی دیگر بوده. اما آن­جا که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده «هر دو اتفاق نیافتاده» در این باره دو تأویل هست، یکی این­که هر دو اتفاق نیافتاده اما وقوع یکی از آن دو نفی نشده است. و دیگری که درست است این­که به گمان من نه آن اتفاق افتاده و نه این، بلکه گمان من این است که من هر چهار رکعت نماز را کامل خوانده­ام. وی در ادامه می­گوید: و این دلالت دارد که فراموشی در کارها و عبادات بر پیامبران جایز است، لکن بر آن حالت (فراموشی) ثابت و پا برجا نمی مانند (و متذکر می شوند) و از زهری نقل کرده­اند که ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده و ماجرای او در نماز پیش از بدر بوده است. آن­ها چنین می­گویند اما این باعث نمی­شود ابو هریره که پس از بدر اسلام آورده راوی این حدیث نباشد، زیرا صحابی گاه روایتی می­کند که خود شاهدش نبوده و از پیامبر صلّی الله علیه و آله و یا از صحابی دیگر شنیده است(1). وی در این باره سخن را به درازا می­کشاند و می­رسد به این­جا که: اما این­که آن­ها می­گویند ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده، این غلط است، زیرا کسی که در جنگ بدر کشته شده ذو الشمالین بوده و ما در این که ذو الشمالین در جنگ بدر کشته شده با آن­ها مخالفتی نداریم، زیرا ابن اسحاق و کساانی جز او از سیره نویسان نام او را در میان کشته شدگان جنگ بدر آورده­اند. ابن اسحاق گفته:

ص: 114

ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ ثُمَّ سَلَّمَ.

و لم یذکروا التشهد و فی الحدیث دلیل علی أن من تحول عن القبلة ساهیا لا إعادة علیه انتهی.

أقول: لا یخفی علیک الاختلاف الواقع بیننا و بینهم فی نقل هذا الخبر ففی أکثر أخبارنا أنها کانت صلاة الظهر و فی أکثر أخبارهم أنها کانت صلاة العصر و فی بعض أخبارهم أنه سلم عن رکعتین و فی بعضها أنه سلم عن ثلاث و فی بعضها أنه صلی الله علیه و آله دخل منزله و هو متضمن للاستدبار المبطل عندنا مطلقا و فی بعضها ما ظاهره أنه کان فی موضع الصلاة إلی غیر ذلک من الاختلافات التی تضعف الاحتجاج بالخبر.

و قال الآبی فی إکمال الإکمال بعض شروح صحیح مسلم فی قوله فقام ذو الیدین و فی روایة رجل من بنی سلیم و فی روایة رجل یقال له الخرباق و کان فی یده طول و فی روایة رجل بسیط الیدین قال صلی بنا رسول الله صلی الله علیه و آله صلاة العصر فسلم فی رکعتین فقام ذو الیدین و فی روایة صلاة الظهر.

قال المحققون هما قضیتان و فی حدیث عمران بن الحصین و سلم فی ثلاث رکعات من العصر فهذه قضیة ثالثة فی یوم آخر و فی قوله کل ذلک لم یکن تأویلان أحدهما لم یکن المجموع و لا ینفی وجود أحدهما.

و الثانی و هو الصواب لم یکن ذاک و لا ذا فی ظنی بل ظنی أنی أکملت الصلاة أربعا ثم قال و هذا یدل علی جواز النسیان فی الأفعال و العبادات علی الأنبیاء و أنهم لا یقرون علیه و نقلوا عن الزهری أن ذا الیدین قتل یوم بدر و أن قصته فی الصلاة کانت قبل بدر قالوا و لا یمنع من هذا کون أبی هریرة رواه و هو متأخر الإسلام عن بدر لأن الصحابی قد یروی ما لا یحضره بأن یسمعه من النبی صلی الله علیه و آله أو صحابی آخر. (1) ثم أطال الکلام فی ذلک إلی أن قال و أما قولهم إن ذا الیدین قتل یوم بدر فغلط و إنما المقتول یوم بدر ذو الشمالین و لسنا ندافعهم أن ذا الشمالین قتل یوم بدر لأن ابن إسحاق و غیره من أهل السیر ذکروه فیمن قتل یوم بدر قال ابن إسحاق ذو

ص: 114

ذو الشمالین همان عمرو بن غیشان از بنی خزاعه است. و ابو عمرو گفته: ذو الیدین غیر از ذو الشمالینی است که در بدر کشته شد، به دلیل حضور ابو هریره و نیز به این خاطر که گفتیم در ماجرای ذو الیدین مردی که آن سخن را گفته از بنی سلیم بوده همچنان­که مسلم آورده است و در روایت ابن حصین نیز نام وی خرباق آورده شده، پس ذو الیدینی که شاهد سهو بوده از بنی سلیم بوده و ذو الیدینی که در بدر کشته شده از بنی خزاعه که هم در اسم و هم در نَسَب با آن یکی متفاوت است(1).

پایان.

قاضی عیاض در کتاب «الشفاء» می­گوید: بدان رویدادهایی که به عنوان تغییر و گزند بر آحاد بشر عارض می­شود از چند حالت بیرون نیست یا بر جسم آدمی و حواسش عارض می شود بدون قصد و اختیار همچون بیماری ها ودردها یا با قصد واختیار بر وی عارض می شود این­ها همه در حقیقت عمل و فعل هستند اما رسم مشایخ بر این است که آن­ها را به سه دسته تقسیم می­کنند: رأی در دل، سخن بر زبان و عمل با جوارح که بر همه آدمیان از این سه جانب چه با اختیار و چه بدون اختیار گزند و تغییر عارض می­شود. پیامبر صلّی الله علیه و آله اگرچه از جنس آدمی بوده و اموری که وقوعشان بر سرشت آدمی جایز است بر سرشت ایشان نیز جایز بوده اما اجماع بر این واقع شده که حضرت با انسان­های عادی متفاوت است و از بسیاری از گزندهایی که با اختیار یا بدون اختیار عارض می­شوند منزه است. و اما حکم رأی در دل به هنگام نبوت حضرت؛ بدان هر آن­چه مربوط به توحید و شناخت خداوند و شناخت صفات او و ایمان به او و ایمان به وحی او در دل پیامبر صلّی الله علیه و آله جا داشته همگی در نهایت معرفت و وضوح علم و یقین بوده و به کلی از جهل یا شک یا تردید بر کنار بوده است و همه مسلمانان بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از همه آن­چه که متضاد با معرفت به این امور است، اجماع دارند و بنا بر براهین واضح صحیح نیست که در دل پیامبران چیزی جز این باشد(2).

و اما عصمت ایشان از این جهت پیش از نبوت؛ در این باره مردم اختلاف کرده­اند و صحیح آن است که ایشان پیش از نبوت از جهل به خدا و صفات او و شک در این باره معصوم بوده­اند(3).

و اما موارد دیگر نسبت به رأی دل­های ایشان؛ در این باره اجماع بر این است که دل­های ایشان به کل لبریز از علم و یقین بوده و از شناخت امور دین و دنیا چنان آکنده بوده که حالتی ورای آن نیست(4). و بدان امت اجماع دارند که پیامبر صلّی الله علیه و آله در عصمت از شیطان بوده و او نه با انواع آزار در جسم حضرت راه داشته ص: 115

الشمالین هو عمیر بن عمرو بن غیشان من خزاعة قال أبو عمرو فذو الیدین غیر ذی الشمالین المقتول ببدر بدلیل حضور أبی هریرة و ما ذکرنا من قصة ذی الیدین أن المتکلم رجل من بنی سلیم کما ذکره مسلم و فی روایة ابن الحصین اسمه الخرباق فذو الیدین الذی شهد السهو سلمی و ذو الیدین المقتول ببدر خزاعی یخالفه فی الاسم و النسب. (1) انتهی و قال القاضی عیاض فی کتاب الشفاء اعلم أن الطواری من التغییرات و الآفات علی آحاد البشر لا تخلو أن تطرأ علی جسمه أو علی حواسه بغیر قصد و اختیار کالأمراض و الأسقام أو بقصد و اختیار و کله فی الحقیقة عمل و فعل و لکن جری رسم المشایخ بتفصیله إلی ثلاثة أنواع عقد بالقلب و قول باللسان و عمل بالجوارح و جمیع البشر تطرأ علیهم الآفات و التغییرات بالاختیار و بغیر الاختیار فی هذه الوجوه کلها و النبی صلی الله علیه و آله و إن کان من البشر و یجوز علی جبلته صلی الله علیه و آله ما یجوز علی جبلة البشر فقد قامت البراهین القاطعة و تمت کلمة الإجماع علی خروجه عنهم و تنزیهه عن کثیر من الآفات التی تقع علی الاختیار و علی غیر الاختیار فأما حکم عقد قلب النبی صلی الله علیه و آله من وقت نبوته فاعلم أن ما تعلق منه بطریق التوحید و العلم بالله و صفاته و الإیمان به و بما أوحی إلیه فعلی غایة المعرفة و وضوح العلم و الیقین و الانتفاء عن الجهل بشی ء من ذلک أو الشک أو الریب فیه و العصمة من کل ما یضاد المعرفة بذلک و الیقین هذا ما وقع علیه إجماع المسلمین و لا یصح بالبراهین الواضحة أن یکون فی عقود الأنبیاء سواه. (2) و أما عصمتهم من هذا الفن قبل النبوة فللناس فیه خلاف و الصواب أنهم معصومون قبل النبوة من الجهل بالله و صفاته و الشک فی شی ء من ذلک. (3) و أما ما عدا هذا الباب من عقود قلوبهم فجماعها أنها مملوة علما و یقینا علی الجملة و أنها قد احتزت (4) من المعرفة بأمور الدین و الدنیا ما لا شی ء فوقه (5) و اعلم أن الأمة مجمعة علی عصمة النبی صلی الله علیه و آله من الشیطان و کفایته منه لا فی جسمه بأنواع الأذی

ص: 115

و نه با انواع وسوسه در خاطر ایشان(1).

و اما سخنان پیامبر صلّی الله علیه و آله ؛ بر صحّت معجزه حضرت صلّی الله علیه و آله در راستی گفتار ایشان دلایل روشنگری قائم است و امت اجماع دارند که حضرت در راستای آن­چه که ابلاغ کرده از دادن خبر درباره هر چیز بر خلاف آن­چه که هست، چه از روی قصد و عمد و چه از روی سهو و اشتباه، معصوم بوده است(2).

و اما گفتاری که در راستای ابلاغ نبوده و بر مبنای صدور احکام و اخبار معاد ارائه نشده و پیوندی به وحی نداشته، یعنی مربوط به امور دنیا و احوال شخصی ایشان بوده؛ در این قسم نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله از این­که سخن و خبرش در باب این امور، چه از روی سهو و چه از روی عمد و چه از روی اشتباه، بر خلاف واقعیت باشد پیراسته و منزه بوده و ایشان از این جهت نیز در حال خرسندی و خشم و جدّیت و مزاح و تندرستی و بیماری و در همه حال معصوم بوده است، که دلیلش اتفاق نظر و اجماع همه پیشینیان بر این مطلب است و نیز این­که می­دانیم رویّه و عادت صحابه بر این بوده که بی درنگ همه احوال پیامبر صلّی الله علیه و آله را تصدیق می­کرده­اند و به همه اخبار ایشان، در هر بابی که بوده و پیرامون هر موضوعی که بوده، اعتماد داشته­اند و در هیچ موردی دچار توقف و تردید نمی­شده­اند و در هیچ مسئله­ای در پی اثبات این نبوده­اند که آیا از حضرت سهوی رخ داده یا نه(3). از سوی دیگر وقتی در سخن و خبر کسی پیرامون موضوعی بر هر وجهی کذبی یافته شود، خبر او مورد شک و گفتارش مورد اتهام قرار می­گیرد و دیگر سخنش در جان­ها اثر چندانی نمی­کند. پس صحیح آن است که مقام نبوت در باب کذب از اندک و بسیار و سهو و عمد آن منزه باشد، چراکه مسئله عمده نبوت ابلاغ و اعلام و تبیین است و اگر چیزی از این صفت جایز به شمار رود در این کارکرد خلل ایجاد می­کند و شک وارد می­سازد.

وی در ادامه می­گوید: اگر بگویی این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله در حدیث سهو فرموده «هر دو اتفاق نیافتاده» این یعنی چه؟ پاسخ این است که علما در این باره پاسخ­هایی داده­اند: بنا بر قول به تجویز وهم و اشتباه درباره آن­چه که در راستای ابلاغ نبوده است، که ما آن را مردود دانستیم پس اعتراضی به این حدیث و احادیث مشابه آن وراد نیست. اما بنا بر مذهب کسی است که سهو و فراموشی را در همه افعال پیامبر صلّی الله علیه و آله ممتنع می­داند و معتقد است در چنین مواردی ایشان عمدا اظهار فراموشی کرده تا سنت بگذارد و بنابراین حضرت در خبری که داده صادق بوده زیرا نه فراموش کرده بوده و نه نماز کوتاه شده بوده لکن این قول پذیرفته نیست. و اما از منظر کسانی که سهو بر پیامبر را در گفتار محال می دانند و در آن­چه که به شیوه گفتار نیست جایز می دانند؛ در این باره پاسخ­هایی هست:

یکی این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله از اعتقاد و ضمیر خود خبر داده است، اگر کوتاه شدن نماز را انکار کرده این حق بوده و چه در باطن

ص: 116

و لا علی خاطره بالوساوس. (1) و أما أقواله صلی الله علیه و آله فقامت الدلائل الواضحة بصحة المعجزة علی صدقه و أجمعت الأمة فیما کان طریقه البلاغ أنه معصوم فیه من الإخبار عن شی ء منها بخلاف ما هو به لا قصدا و لا عمدا و لا سهوا و غلطا (2) و أما ما لیس سبیله سبیل البلاغ من الأخبار التی لا مستند لها إلی الأحکام و لا أخبار المعاد و لا تضاف إلی وحی بل فی أمور الدنیا و أحوال نفسه فالذی یجب تنزیه النبی صلی الله علیه و آله عن أن یقع خبره فی شی ء من ذلک بخلاف مخبره لا عمدا و لا سهوا و لا غلطا و أنه معصوم من ذلک فی حال رضاه و فی حال سخطه و جده و مزحه و صحته و مرضه و دلیله اتفاق جمیع السلف و إجماعهم علیه و ذلک أنا نعلم من دیدن الصحابة و عادتهم و مبادرتهم إلی تصدیق جمیع أحواله و الثقة بجمیع أخباره فی أی باب کانت و عن أی شی ء وقعت و أنه لم یکن لهم توقف و لا تردد فی شی ء منها و لا استثبات عن حاله عند ذلک هل وقع فیها سهو أم لا. (3) و أیضا فإن الکذب متی عرف من أحد فی شی ء من الأخبار بخلاف ما هو علی أی وجه کان استریب بخبره و اتهم فی حدیثه و لم یقع قوله فی النفوس موقعا ثم قال و الصواب تنزیه النبوة عن قلیله و کثیره و سهوه و عمده إذ عمدة النبوة البلاغ و الإعلام و التبیین و تجویز شی ء من هذا قادح فی ذلک مشکک.

ثم قال فإن قلت فما معنی قوله صلی الله علیه و آله فی حدیث السهو کل ذلک لم یکن فاعلم أن للعلماء فی ذلک أجوبة أما علی القول بتجویز الوهم و الغلط فیما لیس طریقه من القول البلاغ و هو الذی زیفناه فلا اعتراض بهذا الحدیث و شبهه و أما علی مذهب من یمنع السهو و النسیان فی أفعاله جملة و یری أنه فی مثل هذا عامد بصورة النسیان لیسن فهو صادق فی خبره لأنه لم ینس و لا قصرت و هو قول مرغوب عنه و أما علی إحالة السهو علیه فی الأقوال و تجویز السهو علیه فیما لیس طریقه القول ففیه أجوبة.

منها أنه صلی الله علیه و آله أخبر عن اعتقاده و ضمیره أما إنکار القصر فحق و صدق باطنا و

ص: 116

و چه در ظاهر صادق بوده است و اگر گفته فراموش نکردم از اعتقاد خود خبر داده چراکه به گمان خود فراموش نکرده بوده است، یعنی در این خبر گمان خود را منظور داشته است.

دیگر این­که جمله «فراموش نکردم» به درستیِ نیت برمی­گردد، یعنی درست قصد کردم و درباره عدد سهو کردم.

دیگر این­که منظورش این بوده که کوتاه شدن نماز و فراموش کردن با هم جمع نمی­شوند، بلکه یکی از این دو بوده، در این­جا مفهوم لفظ بر خلاف ظاهرش است.

دیگر این­که یعنی من فراموش نکردم بلکه به فراموشی انداخته شدم، همچنان که در حدیث آمده: من فراموش نمی­کنم بلکه به فراموشی انداخته می­شوم.

دیگر این­که این سخن فراموشی را نفی کرده که همان غفلت و آفت است، اما ایشان سهو کرده و سهو همان اشتغال ذهن است(1).

و اما اهمالی که به اندام و جوارح مربوط است؛ مسلمانان اجماع دارند که پیامبران از گناهان فاحش و گناهان بزرگی که موجب هلاکت است، معصوم هستند. و اما گناهان کوچک؛ گروهی از پیشینیان و کسانی دیگر گناهان کوچک را بر پیامبران جایز دانسته­اند و گروهی دیگر بر توقف بر این موضوع معتقد شده­اند. اما گروهی دیگر از محققان فقهاء و متکلمین، معتقدند که پیامبران از گناهان کوچک نیز معصوم هستند. یکی از امامان ما گفته بنا بر هر دو قول نباید اختلاف شود که آنان از تکرار و کثرت گناهان کوچک معصوم هستند زیرا تکرار صغیره آن را ملحق به گناه کبیره می­کند و دیگر این­که آنان از انجام گناهان کوچکی که موجب می­شوند حشمت از میان برود و جوانمردی زائل شود و پستی و فرومایگی به بار آید، معصوم هستند، پیامبران از همه این اعمال معصوم هستند. برخی از آنان نیز معتقدند پیامبران از انجام عامدانه مکروه معصوم هستند(2).

درباره عصمت پیامبران از معاصی پیش از نبوت نیز اختلاف هست، گروهی آن را ممتنع دانسته­اند و گروهی جایز. اما صحیح آن است که پیامبران از هر عیبی منزه هستند و از هر آن­چه موجب شک می­شود معصوم می­باشند(3).

وی در ادامه می­گوید: این بود حکم مغایرت و نادرستی در اعمالی که از روی قصد و یا بدون قصد و عمد، همچون سهو و فراموشی، در وظایف شرعی انجام می­شوند. پس احوال پیامبران در ترک مؤاخذه به سبب ص: 117

ظاهرا و أما النسیان فأخبر صلی الله علیه و آله عن اعتقاده و أنه لم ینس فی ظنه فکأنه قصد بهذا الخبر عن ظنه.

و منها أن قوله لم أنس راجع إلی السلم أی إنی سلمت قصدا و سهوت عن العدد.

و منها أن المراد لم یجتمع القصر و النسیان بل کان أحدهما و مفهوم اللفظ خلافه.

و منها أن المراد ما نسیت و لکن أنسیت کما ورد فی الحدیث لست أنسی و لکن أنسی.

و منها أنه نفی النسیان و هو غفلة و آفة و لکنه سها و السهو إنما هو شغل بال. (1) و أما ما یتعلق بالجوارح من الأعمال فأجمع المسلمون علی عصمة الأنبیاء علیهم السلام من الفواحش و الکبائر الموبقات و أما الصغائر فجوزها جماعة من السلف و غیرهم علی الأنبیاء و ذهب طائفة أخری إلی الوقف و ذهب طائفة أخری من المحققین (2) من الفقهاء و المتکلمین إلی عصمتهم من الصغائر أیضا و قال بعض أئمتنا و لا یجب علی القولین أن یختلف أنهم معصومون عن تکرار الصغائر و کثرتها إذ یلحقها ذلک بالکبائر و لا فی صغیرة أدت إلی إزالة الحشمة و أسقطت المروءة و أوجبت الإزراء و الخساسة فهذا أیضا مما یعصم عنه الأنبیاء إجماعا و قد ذهب بعضهم إلی عصمتهم من مواقعة المکروه قصدا. (3) و قد اختلف فی عصمتهم من المعاصی قبل النبوة فمنعها قوم (4) و جوزها آخرون و الصحیح تنزیههم من کل عیب و عصمتهم من کل ما یوجب الریب. (5) ثم قال هذا حکم ما یکون المخالفة فیه من الأعمال عن قصد و ما یکون بغیر قصد و تعمد کالسهو و النسیان فی الوظائف الشرعیة فأحوال الأنبیاء علیهم السلام فی ترک المؤاخذة به

ص: 117

این اعمال و معصیت نبودنشان برای ایشان، با احوال امت­های ایشان همسان است. از سوی دیگر این­ها بر دو نوع هستند: یکی آن­چه که در راستای ابلاغ و آموزش امت با فعل است و دیگری آن­چه از این محدوده خارج است یعنی مختصّ احوال شخصی پیامبر صلّی الله علیه و آله است. و اما نوع اول؛ حکم این نوع نزد گروهی از علما حکم سهو در سخن است که جایز نیست چه عمدی و چه سهوی مغایرت در آن رخ دهد، اینان درباره احادیث سهو توجیهاتی می­آورند که ابو اسحاق نیز به این رأی گراییده است. از طرفی اعتقاد بیشتر فقها و متکلمین بر این بوده که مغایرت در افعال ابلاغی و احکام شرعی از روی سهو و بدون قصد برای پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز است همچنان که از احادیث سهو در نماز برمی­آید، اینان در این باره میان سخن و فعل تفاوت قائل شده­اند. کسانی که قائل به این تجویز هستند شرط کرده­اند که رسولان بر سهو و اشتباه بر جا نمی­مانند بلکه بالفور از آن آگاه می­شوند و حکمش را درمی­یابند بر اساس قول برخی از آنان که همین قول صحیح است و پیش از انقراضشان بنا بر قول برخی دیگر. و اما آن دسته از افعال پیامبر صلّی الله علیه و آله که در راستای ابلاغ و بیان احکام نیست و به امور دینش اختصاص ندارد یا آن­چه که در دلش می­گذرد مادامی که به عمل درنیامده تا مورد تبعیت واقع شود؛ در این باره بیشتر طبقات علمای امت بر جواز سهو به شیوه ندرت و قلّت باور دارند، گروهی نیز به منع کلی سهو و فراموشی و غفلت و سستی در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله باور دارند که این اعتقاد جماعت متصوفه و اصحاب علم القلوب و مقامات است(1).

وی در این باره گفتاری مفصل آورده و چیزی جا نیانداخته است، اما من این جملات را به نقل از او آوردم تا تو از مذاهب و اعتقادات آنان درباره عصمت آگاه شوی. حال که به آنچه برایت نقل کردیم در این مساله اشراف و اطلاع حاصل نمودی بدان که این مسأله در غایت اِشکال است زیرا بسیاری از آیات و اخبار بر صدور سهو از آنان دلالت دارد، مانند این سخن حق تعالی: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»(2) {و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم و[لی آن را] فراموش کرد و برای او عزمی [استوار] نیافتیم.} و نیز «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ»(3) {و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن.} و نیز «فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما»(4)

{پس چون به محل برخورد دو [دریا] رسیدند ماهی خودشان را فراموش کردند.} و نیز «فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ»(5)

{من ماهی را فراموش کردم و جز شیطان [کسی] آن را از یاد من نبرد تا به یادش باشم.} و نیز «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ»(6)

ص: 118

و کونه لیس بمعصیة لهم مع أممهم سواء ثم ذلک علی نوعین ما طریقه البلاغ و تعلیم الأمة بالفعل و ما هو خارج عن هذا مما یختص بنفسه أما الأول فحکمه عند جماعة من العلماء حکم السهو فی القول لا یجوز طروء المخالفة فیها لا عمدا و لا سهوا و اعتذروا عن أحادیث السهو بتوجیهات و إلی هذا مال أبو إسحاق و ذهب الأکثر من الفقهاء و المتکلمین إلی أن المخالفة فی الأفعال البلاغیة و الأحکام الشرعیة سهوا و عن غیر قصد منه جائز علیه کما تقرر من أحادیث السهو فی الصلاة و فرقوا بین الأقوال و الأفعال فی ذلک و القائلون بتجویز ذلک یشترطون أن الرسل لا تقر علی السهو و الغلط بل ینبهون علیه و یعرفون حکمه بالفور علی قول بعضهم و هو الصحیح و قبل انقراضهم علی قول الآخرین و أما ما لیس طریقه البلاغ و لا بیان الأحکام من أفعاله صلی الله علیه و آله و ما یختص به من أمور دینه و أذکار قلبه ما لم یفعله لیتبع فیه فالأکثر من طبقات علماء الأمة علی جواز السهو و الغلط فیها علی سبیل الندرة و ذهبت طائفة إلی منع السهو و النسیان و الغفلات و الفترات فی حقه صلی الله علیه و آله جملة (1) و هو مذهب جماعة المتصوفة و أصحاب علم القلوب و المقامات انتهی ملخص کلامه. (2) و قد بسط القول فیها بما لا مزید علیه و إنما أوردت هذه الکلمات منها لتطلع علی مذاهبهم فی العصمة فإذا أحطت خبرا بما تلونا علیک فاعلم أن هذه المسألة فی غایة الإشکال لدلالة کثیر من الآیات و الأخبار علی صدور السهو عنهم علیهم السلام نحو قوله تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً (3) و قوله تعالی وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ (4) و قوله تعالی فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما (5) و قوله فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ (6) و قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (7)

ص: 118

{به سبب آنچه فراموش کردم مرا مؤاخذه مکن.} و نیز «فَلا تَنْسی * إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ»(1)

{تا فراموش نکنی. جز آنچه خدا خواهد.} و نیز اخبار و روایاتی که آوردیم و دیدیم از سوی دیگر یاران ما، به جز افرادی معدود، بر عدم جواز سهو بر پیامبران اجماع کرده­اند و به بعضی آیات و اخبار و بعضی دلایل کلامی و اصول مبرهن دال بر عدم جواز سهو استناد جسته­اند و روایات سهو نیز دارای خلل و اضطراب است که دانستی و آیات (موهم عدم عصمت) نیز قابل تاویل است. و خداست که به راه راست رهنمون می­شود.

سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء می­گوید: اگر بگویند حال که در نظر شما فراموشی بر پیامبران جایز نیست، پس معنای کلام حق تعالی «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ» چه می­شود؟

پاسخ خواهم داد که در این باره سه وجه هست: اول این­که منظورش همان فراموشی معروف است که گرچه به مدت زمانی کوتاه نظر دارد چیز عجیبی نیست، زیرا انسان به خاطر اشتغال خاطر و اسباب دیگر مسائلی را که در زمان نزدیک رخ داده فراموش می­کند.

دوم این­که منظورش این است که مرا به خاطر آن­چه ترک کردم مؤاخذه نکن. همانند مجرای سخن در این آیه: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ» یعنی ترک کرد.

این وجه از ابن عباس از اُبَیّ بن کعب از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان می­فرماید: موسی علیه السلام گفت: «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ» یعنی به خاطر آن­چه که از عهد تو ترک کردم.

وجه سوم این­که منظورش این است که مرا به خاطر آن­چه که شبیه به فراموشی است مؤاخذه نکن، در این­جا به سبب مشابهت کار خود را فراموشی نامیده است، همانگونه که منادی به برادران حضرت یوسف علیه السلام گفت: «إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ»(2) {قطعاً شما دزد هستید.} یعنی شما به دزدان شبیه هستید. اگر این لفظ را بر معنایی غیر از فراموشی حقیقی حمل کنیم، دیگر جای سوال نخواهد ماند، و اگر آن را بر فراموشی حقیقی حمل کنیم، وجهش چنین است که بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست در آن­چه ابلاغ می­کند یا در شرع یا در اموری که سبب نفرت از ایشان می­شود، چیزی را فراموش کند، اما در آن­چه از این محدوده خارج است مانعی از فراموشی نیست، آیا نمی­بینی وقتی کسی در باب خوردنی و آشامیدنی فراموش یا سهو می­کند، البته به­گونه­ای که دائمی و پیوسته نباشد،

ص: 119

و قوله تعالی فَلا تَنْسی إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (1) و ما أسلفنا من الأخبار و غیرها و إطباق الأصحاب إلا ما شذ منهم علی عدم جواز السهو علیهم مع دلالة بعض الآیات و الأخبار علیه فی الجملة و شهادة بعض الدلائل الکلامیة و الأصول المبرهنة علیه مع ما عرفت فی أخبار السهو من الخلل و الاضطراب و قبول الآیات للتأویل و الله یهدی إلی سواء السبیل قال السید المرتضی قدس الله روحه فی کتاب تنزیه الأنبیاء فإن قیل ما معنی قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (2) و عندکم أن النسیان لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام.

فأجاب بأن فیه وجوها ثلاثة أحدها أنه أراد النسیان المعروف و لیس ذلک بعجب مع قصر المدة فإن الإنسان ینسی ما قرب زمانه لما یعرض له من شغل القلب و غیر ذلک.

و الوجه الثانی أنه أراد لا تؤاخذنی بما ترکت و یجری ذلک مجری قوله تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ أی ترک

وَ قَدْ رُوِیَ هَذَا الْوَجْهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ مُوسَی علیه السلام لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (3) یَقُولُ بِمَا تَرَکْتُ مِنْ عَهْدِکَ.

و الوجه الثالث أنه أراد لا تؤاخذنی بما فعلته مما یشبه النسیان فسماه نسیانا للمشابهة کما قال المؤذن لإخوة یوسف علیه السلام إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (4) أی إنکم تشبهون السراق و إذا حملنا هذه اللفظة علی غیر النسیان الحقیقی فلا سؤال فیها و إذا حملناه علی النسیان فی الحقیقة کان الوجه فیه أن النبی صلی الله علیه و آله إنما لا یجوز علیه النسیان فیما یؤدیه أو فی شرعه أو فی أمر یقتضی التنفیر عنه فأما فیما هو خارج عما ذکرناه فلا مانع من النسیان أ لا تری أنه إذا نسی أو سها فی مأکله أو مشربه علی وجه لا یستمر

ص: 119

می­گویند او حواسش نیست؟ این ممتنع نیست(1).

از سخن وی چنین برمی­آید که از سوی شیعه بر نفی مطلق سهو از پیامبران اجماع حاصل نشده و بعد از همه اینها، راه گریزی از قولی که اکثریت (=معظم) برآنند نیست چون دلایل آنان محکم است و با علوّ شأن و والایی منزلت ائمه علیهم السلام مناسب­تر است. اما احادیث دال بر خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز؛ این­ها را عامّه نیز به طُرُق بسیاری روایت کرده­اند همچون:

در شرح السنّة از سعید بن مسیّب روایت شده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیبر بازمی­گشت، شب را در حرکت گذراند. چون آخر شب رسید ایشان فرود آمد و به بلال فرمود: برای رسیدن صبح مراقب ما باش. آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اصحاب ایشان خوابیدند و بلال تا جایی که می­توانست نگهبانی داد و سپس به شترش تکیه زد، حال آن­که نزدیک فجر بود. در آن اوان خواب بر او غلبه کرد و نه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیدار شد و نه بلال و نه هیچ یک از کاروانیان تا این­که خورشید بر آنان طلوع کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هراسان شد و فرمود: ای بلال! بلال عرض کرد: ای رسول خدا! همان کسی که جان­های شما را گرفت جان مرا نیز گرفت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: جا عوض کنید. آنان شترانشان را به حرکت انداختند و کمی جایشان را عوض کردند. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به بلال دستور داد و او اذان گفت. حضرت نماز را به پا داشت و پیشاپیش آن­ها نماز صبح را خواند. چون نماز به پایان رسید فرمود: هر کس نماز را فراموش کرد باید هر وقت به یاد آورد بخواند، خداوند می­فرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی»(2)

{و به یاد من نماز برپا دار.}

وی این حدیث را به اسناد دیگری نیز با کمی تغییر روایت کرده است.

می­گویم: من از میان یاران متقدّم ندیده­ام کسی متعرّض ردّ این حدیث شود به جز گروهی اندک از متاخران. آنان پنداشته­اند این با عصمتی که ادعا می­کنند منافات دارد. پندار من این است که آن­چه آنان ادعا می­کنند با این منافاتی ندارد. زیرا در ظاهر، عصمتی که مدّ نظر آن­هاست حالت تکلیف و تمییز و قدرت را در بر دارد حتی اگر سهوی باشد یا پیش از نبوت و امامت باشد، وگرنه آشکار است که معصومین علیهم السلام در حالت شیرخوارگی نماز و روزه و دیگر عبادات را به جا نمی­آورده­اند با این که ترک برخی از این­ها گناه کبیره است. به همین دلیل است که شیخ مفید در آن­چه که از او نقل کردیم گفته: «از زمانی که عقل­هایشان کامل گشته». و این در تنافی با اخباری نیست که می­گویند معصومین علیه السلام در عالم ذرّ از کاملان بوده­اند و در شکم مادرشان و هنگام تولدشان سخن می­گفته­اند، زیرا خداوند متعال گرچه ارواح ایشان را در عالم ذر کامل ساخته

ص: 120

و لا یتصل فینسب إلی أنه مغفل أن ذلک غیر ممتنع انتهی کلامه رحمه الله. (1) و یظهر منه عدم انعقاد الإجماع من الشیعة علی نفی مطلق السهو عن الأنبیاء علیهم السلام و بعد ذلک کله فلا معدل عما علیه المعظم لوثاقة دلائلهم و کونه أنسب بعلو شأن الحجج علیهم السلام و رفعة منازلهم و أما أحادیث النوم عن الصلاة فقد روتها العامة أیضا بطرق کثیرة کما

رَوَاهُ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ قَفَلَ مِنْ (2) خَیْبَرَ أَسْرَی (3) حَتَّی إِذَا کَانَ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ عَرَّسَ (4) وَ قَالَ لِبِلَالٍ اکْلَأْ لَنَا الصُّبْحَ وَ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ وَ کَلَأَ بِلَالٌ مَا قَدَرَ لَهُ ثُمَّ اسْتَنَدَ إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ هُوَ مُقَابِلُ الْفَجْرِ فَغَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا بِلَالٌ وَ لَا أَحَدٌ مِنَ الرَّکْبِ حَتَّی ضَرَبَتْهُمُ الشَّمْسُ فَفَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا بِلَالُ فَقَالَ بِلَالٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِنَفْسِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اقْتَادُوا فَبَعَثُوا رَوَاحِلَهُمْ فَاقْتَادُوا شَیْئاً ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِلَالًا فَأَقَامَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ ثُمَّ قَالَ حِینَ قَضَی الصَّلَاةَ مَنْ نَسِیَ صَلَاةً فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (5).

و رواه بأسانید أخری بتغییر ما.

أقول: و لم أر من قدماء الأصحاب من تعرض لردها إلا شرذمة من المتأخرین ظنوا أنه ینافی العصمة التی ادعوها و ظنی أن ما ادعوه لا ینافی هذا إذ الظاهر أن مرادهم العصمة فی حال التکلیف و التمییز و القدرة و إن کان سهوا و إن کان قبل النبوة و الإمامة و إلا فظاهر أنهم علیهم السلام کانوا لا یأتون بالصلاة و الصوم و سائر العبادات فی حال رضاعهم مع أن ترک بعضها من الکبائر و لذا قال المفید رحمه الله فیما نقلنا عنه منذ أکمل الله عقولهم و هذا لا ینافی الأخبار الواردة بأنهم علیهم السلام کانوا من الکاملین فی عالم الذر و یتکلمون فی بطون أمهاتهم و عند ولادتهم لأن الله تعالی مع أنه أکمل أرواحهم فی عالم

ص: 120

و در بقیه احوالشان شگفتی­هایی از جهت اعجاز آشکار کرده، با این حال ایشان را در رشد و کودکی و شیرخوارگی و بلوغ با بقیه خلق مشترک گردانده، گرچه بلوغ ایشان در کمال عقلشان پیش از دیگران بوده است. پس خداوند آنان را در حالت شیرخوارگی و عدم توانایی برای راه رفتن و برخاستن به نماز و عبادات دیگر مکلف نکرده است. اما وقتی به حدّی رسیدند که انجام دادن و انجام ندادن آشکارا از آنان سر می­زند، دیگر چه در انجام دادن و انجام ندادن و چه عمدی و چه سهوی از آنان هیچ معصیتی سر نمی­زند. حالت خواب نیز از همین جمله است و سهو این حالت را شامل نمی­شود. اما در این باره از جهت اخباری که گذشت و خواهد آمد اِشکالی هست. و آن این که خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله همانند بیداری ایشان بوده و حضرت آن­چه را در بیداری می­دانسته در خواب نیز می­دانسته است. حال چگونه ممکن است حضرت نماز را واگذاشته باشد با این­که از رسیدن و گذشتن وقت نماز آگاهی داشته و چگونه ممکن است در این باره به بلال تکیه کرده باشد با این وجود که اصلا نیازی به این تکیه نداشته است. بنابراین می­توان در باره این اخبار توقف کرد چون ماجرا میان مخالفین مشهور است و احتمال می­رود به جهت تقیه صادر شده باشد و نیز می­توان از این اِشکال به وجوهی پاسخ داد:

اول این­که حالتی که خواب حضرت همچون بیداری است مربوط به غالب خوابهای آن حضرت است و ممکن است خداوند به جهت مصلحتی خواب را بر آن حضرت غالب کند و این­چنین حضرت در خواب بوده و مانند بقیه مردم دیگر نمی­دانسته چه رخ می­دهد؛ همچنان که برخی از آن اخبار نیز اشعار به این موضوع دارند.

دوم این­که پیامبر صلّی الله علیه و آله از آن­چه رخ داده مطلّع بوده اما در آن حالت به اجرای عبادات مکلّف نبوده، زیرا بیشتر تکالیف آن­ها تابع تکالیف بقیه مردم بوده است؛ آن­ها از کفر منافقین و نجاست بیشتر خلق و اکثر چیزها و نیز مصائبی که بر خودشان و دیگران روی می­داده آگاه بوده­اند اما مکلّف نبوده­اند بنا به این آگاهی عمل کنند.

سوم این­که گفته شود پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن هنگام از سوی خداوند متعال مأمور بوده تا به سبب مصلحتی نماز را واگذارد گرچه از رسیدن و گذشتن زمان نماز آگاه بوده است.

چهارم این­که گفته شود آگاهی پیامبر صلّی الله علیه و آله از امور در خواب با عدم توانایی ایشان در برخاستن منافاتی ندارد، زیرا آگاهی از جانب روح است و خواب از احوال جسم.

قاضی عیاض در الشفاء می­گوید: اگر بگویی درباره خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز در یوم الوادی چه می­گویی با این­که

حضرت فرموده: چشمان من می­خوابند و قلبم نمی­خوابد.

بدان که علما در این باره پاسخ­هایی دارند:

ص: 121

الذر و یظهر منهم الغرائب فی سائر أحوالهم علی وجه الإعجاز جعلهم مشارکین مع سائر الخلق فی النمو و حالة الصبا و الرضاع و البلوغ و إن کان بلوغهم لکمال عقولهم قبل غیرهم و لم یکلفهم فی حال رضاعهم و عدم تمکنهم من المشی و القیام بالصلاة و غیرها فإذا صاروا فی حد یتأتی ظاهرا منهم الأفعال و التروک لا یصدر منهم معصیة فعلا و ترکا و عمدا و سهوا و حالة النوم أیضا مثل ذلک و لا یشمل السهو تلک الحالة لکن فیه إشکال من جهة ما تقدم من الأخبار و سیأتی أن نومه صلی الله علیه و آله کان کیقظته و کان یعلم فی النوم ما یعلم فی الیقظة فکیف ترک صلی الله علیه و آله الصلاة مع علمه بدخول الوقت و خروجه و کیف عول علی بلال فی ذلک مع أنه ما کان یحتاج إلی ذلک فمن هذه الجهة یمکن التوقف فی تلک الأخبار مع اشتهار القصة بین المخالفین و احتمال صدورها تقیة و یمکن الجواب عن الإشکال بوجوه:

الأول أن تکون تلک الحالة فی غالب منامه صلی الله علیه و آله و قد یغلب الله علیه النوم لمصلحة فلا یدری ما یقع و یکون فی نومه ذلک کسائر الناس کما یشعر به بعض تلک الأخبار.

الثانی أن یکون مطلعا علی ما یقع لکن لا یکون فی تلک الحالة مکلفا بإیقاع العبادات فإن معظم تکالیفهم تابع لتکالیف سائر الخلق فإنهم کانوا یعلمون کفر المنافقین و نجاسة أکثر الخلق و أکثر الأشیاء و ما یقع علیهم و علی غیرهم من المصائب و غیرها و لم یکونوا مکلفین بالعمل بهذا العلم.

الثالث أن یقال کان مأمورا فی ذلک الوقت من الله تعالی بترک الصلاة لمصلحة مع علمه بدخول الوقت و خروجه.

الرابع أن یقال لا ینافی اطلاعه فی النوم علی الأمور عدم قدرته علی القیام ما لم تزل عنه تلک الحالة فإن الاطلاع من الروح و النوم من أحوال الجسد.

قال القاضی عیاض فی الشفاء فإن قلت فما تقول فی نومه صلی الله علیه و آله عن الصلاة یوم الوادی

و قد قال إن عینی تنامان و لا ینام قلبی.

فاعلم أن للعلماء فی ذلک أجوبة.

ص: 121

اول این­که این حدیث، حکم قلب و چشمان حضرت در خواب ایشان در غالب اوقات است و گاه به ندرت غیر از این رخ می­دهد همچنان که برای دیگران نیز خلاف عادت به ندرت رخ می­دهد. این تأویل را این سخن حضرت در حدیث تأیید می­کند: «خداوند ارواح ما را گرفت.» و نیز سخن بلال «هرگز به خوابی این­چنین درانداخته نشده بودم.» اما چنین مواردی رخ می­دهد چون خداوند می­خواهد حکمی را بر پا کند و سنتی را تأسیس نماید و شرعی را اظهار دارد، همچنان که در حدیثی دیگر حضرت فرموده: «اگر خدا خواسته بود بیدار شده بودیم اما خواست این برای آیندگانتان باشد.»

دوم این­که خواب، قلب حضرت را در خود فرو نمی­کشیده تا در خواب از آن حضرت حدثی صادر شود ، زیرا

روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله می­خوابید و بازدم ایشان بر می­آمد و صدای خُرخُر ایشان شنیده می­شد، سپس بدون این­که وضو بگیرد نماز می­خواند.

و گفته شده پیامبر صلّی الله علیه و آله نمی­خوابد زیرا در خواب به ایشان وحی می­شود، و آن­چه که در ماجرای یوم الوادی رخ داده فقط خواب چشمان حضرت از دیدن خورشید بوده و این در شمار فعل قلب نیست.

و نیز روایت شده که ایشان فرمود: خداوند ارواح ما را گرفت و اگر می­خواست در هنگامی جز این هنگام آن­ها را به ما بازمی­گرداند.

اگر بگویند: اگر ایشان عادت نداشت که به خواب فرو رود به بلال نمی­فرمود: «برای رسیدن صبح مراقب ما باش.»

در پاسخ به این سخن گفته شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله عادت داشته که تغلیس به صبح کند - نماز صبح را در تاریکی پایان شب و اولین لحظات صبح ادا می­کرد - و کسی که چشمانش در خواب است نمی­تواند مراقب رسیدن اول فجر باشد، زیرا فجر پدیده­ای ظاهری است که با جوارح ظاهری دریافته می­شود. بنابراین حضرت توجه به رسیدن اول فجر را به عهده بلال گذاشته تا این­گونه خبر شود، همچنان­که ممکن بود از توجه به این امر به خاطر مشغله­ای جز خواب مشغول باشد(1).

ما خطا و فسادی را که در کلام وی هست به نقد نمی­گذاریم چون آشکار است.

این باب را با آوردن رساله­ای به پایان می­رسانیم که به دستمان رسیده و به شیخ مفید و یا سید مرتضی نسبت داده شده که نسبتش به شیخ مفید صحیح­تر است. این صورت دقیق رساله است به همان گونه که من یافته­ام:

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر. حمد و سپاس خدای را که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را از برای رسالتش برگزید و او را برای دانش اجرای رسالتش گزید و بر همه آفریدگانش برتری­اش بخشید و سرمشقی در دین نهادش و از تمامیِ لغزش­ها معصومش داشت و از بدی­ها پیراستش و از شبهات به دور نگاهش داشت و فضیلت را از برایش کامل ساخت و به والاترین درجات فرازش بُرد و ایشان­اند که اعمال نیک تنها با محبت آنان پدیدار می­شود.

و اما بعد؛ ای برادر! خداوند آسانی امور را بهره­ات سازد و ما و شما را از دشواری­ها مصون بدارد. نگاشته­ات به دستم رسید که در آن پیرامون معنای آن­چه که از یکی از مشایخت دریافته­ای نوشته بودی، او به سند خود از حسن بن محبوب از رباطی

ص: 122

الأول أن المراد بأن هذا حکم قلبه عند نومه و عینیه فی غالب الأوقات و قد یندر منه غیر ذلک کما یندر من غیره خلاف عادته و یصحح هذا التأویل قوله فی الحدیث إن الله قبض أرواحنا و قول بلال فیه ما ألقیت علی نومة مثلها قط و لکن مثل هذا إنما یکون منه لأمر یرید الله من إثبات حکم و تأسیس سنة و إظهار شرع و کما قال فی الحدیث الآخر و لو شاء الله لأیقظنا و لکن أراد أن یکون لمن بعدکم.

و الثانی أن قلبه لا یستغرقه النوم حتی یکون منه الحدث فیه لما

- رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ یَنَامُ حَتَّی یَنْفُخَ وَ حَتَّی یُسْمَعَ غَطِیطُهُ ثُمَّ یُصَلِّی وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ.

و قیل لا ینام من أجل أنه یوحی إلیه فی النوم و لیس فی قصة الوادی إلا نوم عینیه عن رؤیة الشمس و لیس هذا من فعل القلب

وَ قَدْ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَبَضَ أَرْوَاحَنَا وَ لَوْ شَاءَ لَرَدَّهَا إِلَیْنَا فِی حِینٍ غَیْرِ هَذَا.

فإن قیل فلو لا عادته من استغراق النوم لما قال لبلال اکلأ لنا الصبح.

فقیل فی الجواب إنه کان من شأنه صلی الله علیه و آله التغلیس بالصبح و مراعاة أول الفجر لا تصح ممن نامت عینه إذ هو ظاهر یدرک بالجوارح الظاهرة فوکل بلالا بمراعات أوله لیعلم بذلک کما لو شغل بشغل غیر النوم عن مراعاته انتهی کلامه. (1) و لم نتعرض لما فیه من الخطإ و الفساد لظهوره و لنختم هذا الباب بإیراد رسالة وصلت إلینا تنسب إلی الشیخ السدید المفید أو السید النقیب الجلیل المرتضی قدس الله روحهما و إلی المفید أنسب و هذه صورة الرسالة بعینها کما وجدتها.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی محمدا لرسالته و اختاره علی علم للأداء عنه و فضله علی کافة خلیقته و جعله قدوة فی الدین و عصمه من الزلات و برأه من السیئات و حرسه من الشبهات و أکمل له الفضل و رفعه فی أعلی الدرجات صلی الله علیه و آله الذین بمودتهم تنم الصالحات.

و بعد وقفت أیها الأخ وفقک الله لمیاسیر الأمور و وقانا و إیاک المعسور علی ما کتبت به فی معنی ما وجدته لبعض مشایخک بسنده إلی الحسن بن محبوب عن الرباطی

ص: 122

از سعید اعرج از امام جعفر صادق علیه السلام روایتی آورده در باب آن­چه که به پیامبر صلّی الله علیه و آله نسبت می­دهند و می­گویند ایشان در نماز سهو کرده و نیز هنگام نماز در خواب مانده وقت نماز درگذشته است. این شیخی که از او یاد کرده­ای پنداشته تنها غالیان این را انکار می­کنند و می­گویند اگر جایز بود که حضرت در نماز سهو کند، به همین ترتیب جایز بود که در تبلیغ رسالت نیز سهو کند، زیرا همچنان­که نماز بر پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب بوده، تبلیغ رسالت نیز بر ایشان واجب بوده است. سپس این سخن را رد کرده و گفته در این امر لزومی بر ما نیست، زیرا در همه حالات مشترک، بر پیامبر صلّی الله علیه و آله همانی می­گذرد که بر دیگران می­گذرد، ایشان نیز مانند دیگر افراد امتش به نماز متعبّد است. او گفتار صدوق را تا به پایانش همانند آن­چه پیشتر آوردیم ادامه می­دهد و سپس می­گوید: خواند تو را به توفیق در طاعتش عزیز بدارد! از من خواسته­ای نظرم را درباره حکایتی که از این مرد کرده­ای برایت بیان کنم و حق را درباره این معنا آشکار سازم. ما این را اجابت می­کنیم و توفیق درستیِ کار از جانب خداوند متعال است.

بدان کسی که از قول او این حکایت را درباره آن­چه که ما روشن ساخته­ایم آورده­ای خود را مکلّف به امری ساخته که در توانش نیست و این­گونه کمبودش در دانش و ناتوانی­اش را آشکار ساخته است. اگر او از جمله کسانی بود که راه درست را یافته بود، در کاری دست نمی­بُرد که آن را بلد نیست و حرفه او نیست و به سوی شناختش ره نبرده، اما هوس هلاکتگاه هوسمند است. از سلب توفیق به خداوند پناه می­بریم و از او می­خواهیم تا از گمراهی مصونمان دارد و در پیمودن راه حق و شیوه روشن از او هدایت می­جوییم.

حدیثی که ناصبی­ها و شیعه­های مقلده روایت کرده­اند که پیامبر صلّی الله علیه و آله در نمازش سهو کرد و از روی فراموشی در رکعت دوم سلام گفت و وقتی به اشتباه خود در آن­چه کرده بود پی بُرد دو رکعت دیگر به آن دو رکعت افزود و بعد دو سجده سهو به جا آورد؛ این حدیث از جمله اخبار آحاد است که نه فایده علمی دارد و نه موجب عمل می­شود و هر کس بر اساس چیزی از آن عمل کند، به ظنّ اعتماد کرده و بدون یقین عمل کرده است. حال آن­که خداوند متعال از عمل به ظنّ در دین نهی کرده و از سخن گفتن درباره دین بدون علم یقین بر حذر داشته و فرموده: «وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»(1) {و [وامی دارد] تا بر خدا چیزی را که نمی دانید بربندید.} و نیز «إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(2)

{مگر آن کسانی که آگاهانه به حق گواهی داده باشند.} و نیز «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ

ص: 123

عن سعید الأعرج عن أبی عبد الله جعفر بن محمد علیهما السلام فیما یضاف إلی النبی صلی الله علیه و آله من السهو فی الصلاة و النوم عنها حتی خرج وقتها فإن الشیخ الذی ذکرته زعم أن الغلاة تنکر ذلک و تقول لو جاز أن یسهو فی الصلاة لجاز أن یسهو فی التبلیغ لأن الصلاة فریضة کما أن التبلیغ علیه فریضة فرد هذا القول بأن قال لا یلزم من قبل أن جمیع الأحوال المشترکة یقع علی النبی صلی الله علیه و آله فیها ما یقع علی غیره و هو متعبد بالصلاة کغیره من أمته و ساق کلام الصدوق إلی آخره نحوا مما أسلفنا ثم قال و سألت أعزک الله بطاعته أن أثبت لک ما عندی فیما حکیته عن هذا الرجل و أبین عن الحق فی معناه و إنا نجیبک إلی ذلک و الله الموفق للصواب.

اعلم أن الذی حکیت عنه ما حکیت مما قد أثبتناه قد تکلف ما لیس من شأنه فأبدی بذلک عن نقصه فی العلم و عجزه و لو کان ممن وفق لرشده لما تعرض لما لا یحسنه و لا هو من صناعته و لا یهتدی إلی معرفته لکن الهوی مرد لصاحبه (1) نعوذ بالله من سلب التوفیق و نسأله العصمة من الضلال و نستهدیه فی سلوک نهج الحق و واضح الطریق بمنه.

الحدیث الذی روته الناصبة و المقلدة من الشیعة أن النبی صلی الله علیه و آله سها فی صلاته فسلم فی رکعتین ناسیا فلما نبه علی غلطه فیما صنع أضاف إلیهما رکعتین ثم سجد سجدتی السهو من أخبار الآحاد التی لا تثمر علما و لا توجب عملا و من عمل علی شی ء منها فعلی الظن یعتمد فی عمله بها دون الیقین و قد نهی الله تعالی عن العمل علی الظن فی الدین و حذر من القول فیه بغیر علم یقین فقال وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (2) و قال إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (3) و قال وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ

ص: 123

السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا»(1)

{و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.} و نیز «وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً»(2)

{و بیشترشان جز از گمان پیروی نمی کنند [ولی] گمان به هیچ وجه [آدمی را] از حقیقت بی نیاز نمی گرداند.} و نیز «إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ»(3)

{اینان جز از گمان پیروی نمی کنند و جز گمان نمی برند.} و نیز نمونه­های دیگری از این دست در قرآن که درباره سخن گفتن پیرامون دین خدا بدون علم هشدار می­دهد و کسانی را که در دین خدا بر اساس ظنّ و گمان عمل می­کنند، می­نکوهد و تهدید می­کند و بر این کار سرزنش می­کند. اگر خبر سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جمله اخبار آحادی باشد که هر کس بر اساسشان عمل کند بر اساس ظنّ و گمان عمل کرده، پس اعتقاد به صحّت این خبر حرام است و قطعیّت دادن به آن جایز نیست و واجب است از آن به سوی رأیی عدول کرد که یقین به کمال و عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله اقتضا می­کند و دالّ بر این است که خداوند در برابر خطای در عمل از ایشان حراست می­کند و در گفتار و کردار شرعی توفیقش می­بخشد؛ برای ابطال حکم کسی که بر پیامبر صلّی الله علیه و آله به سهو در نماز حکم می­دهد همین مقدار بسنده است.

فصل

آنان در نمازی که پنداشته­اند پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن سهو کرده اختلاف نظر دارند. برخی می­گویند ظهر بوده، برخی می­گویند مغرب بوده و برخی دیگر می­گویند عشاء بوده است. اختلاف آنان در تعیین این نماز دلیل و حجتی است بر این­که حدیث سست و ساقط است و باید عمل بر اساس آن را وانهاد و کنارش گذاشت.

فصل

در خود خبر دلالتی بر ساختگی بودن آن است چون آنان روایت کرده­اند: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در رکعت دوم از نماز چهار رکعتی سلام گفت، ذو الیدین به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا! نماز کوتاه شده یا فراموش کردی؟ آن­گاه حضرت بر اساس آن­چه می­پنداشت فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده است.

پس پیامبر صلّی الله علیه و آله نفی کرده که نماز کوتاه شده باشد و نیز نفی کرده که در آن سهو کرده باشد. از آن­جا که هم در نظر ما و هم در نظر قائلین به سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست که حضرت چه از روی عمد و چه از روی سهو دروغ بگوید، حال که حضرت خبر داده سهو نکرده، صدق ایشان در خبری که داده ثابت می­کند کسی که به پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو را نسبت می­دهد دروغ می­گوید و بطلان ادعایش در این باره بی شک آشکار است.

فصل

برخی از آنان پاسخی را که از قول پیامبر صلّی الله علیه و آله حکایت کرده­اند یعنی «هر دو اتفاق نیافتاده است.» به گونه­ای تأویل کرده­اند که حضرت را با وجود سهو از دروغگویی خارج می­کند. گفته­اند پیامبر صلّی الله علیه و آله این را نفی کرده که هر دو امر با هم رخ داده باشد، ص: 124

السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (1) و قال وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً (2) و قال إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ (3) و أمثال ذلک فی القرآن مما یتضمن الوعید علی القول فی دین الله بغیر علم و الذم و التهدید لمن عمل فیه بالظن و اللوم له علی ذلک و إذا کان الخبر بأن النبی صلی الله علیه و آله سها من أخبار الآحاد التی من عمل علیها کان بالظن عاملا حرم الاعتقاد لصحته و لم یجز القطع به و وجب العدول عنه إلی ما یقتضیه الیقین من کماله صلی الله علیه و آله و عصمته و حراسة الله له من الخطاء فی عمله و التوفیق له فیما قال و عمل به من شریعته و فی هذا القدر کفایة فی إبطال حکم من حکم علی النبی صلی الله علیه و آله بالسهو فی صلاته.

یعنی کوتاه شدن نماز و سهو با هم جمع نشده­اند و فقط یکی از آن دو روی داده است.

این سخن از دو جهت باطل است، یکی این­که اگر منظور پیامبر صلّی الله علیه و آله این بوده، این سخن پاسخ سوالی که شده نیست و پاسخ بی ربط به سوال، سخن لغو است که جایز نیست از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر بزند.

دوم این­که اگر چنین بود که آنان ادعا می­کنند، پیامبر صلّی الله علیه و آله این را به گونه­ای اظهار می­داشت که معنایش مشتبه نباشد، زیرا در این فرض ایشان می­دانسته که یکی از این دو بدون دیگری روی داده و اگر حضرت این را می­دانست دیگر سهوی که آنان ادعا می­کنند معنایی نداشت. همچنین دیگر سوال حضرت از این­که «آیا ذو الیدین درست می­گوید یا نه» معنایی نداشت، زیرا این سوال دلالت دارد که امر درباره ادعای ذو الیدین بر ایشان مشتبه شده در حالی که چنین سوالی از سوی کسی که مطمئن است طرح نمی­شود.

فصل

از دیگر دلایل بطلان حدیث این است که آنان پیرامون جبران نمازی که ادعا دارند در آن سهو واقع شده نیز اختلاف دارند و معلوم نیست آیا حضرت آن­چه را خوانده بوده کامل کرده یا آن را از نو خوانده است؟! اهل عراق می­گویند پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز را از نو خواند زیرا حضرت در میان نماز سخن گفت و سخن گفتن در میان نماز در نظر آنان واجب می­سازد که نماز از نو خوانده شود. اما اهل حجاز و کسانی که با آنان هم­عقیده­اند می­پندارند پیامبر صلّی الله علیه و آله آن­چه را خوانده بود کامل کرد و چیزی را تکرار یا قضا نکرد و به خاطر سهوش دو سجده به جا آورد. از میان شیعه کسانی که به این حدیث استناد می­جویند به شیوه اهل عراق آن را می­پذیرند زیرا حدیث متضمن این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله عمدا در میان نماز سخن گفته و از جانب قبله به پشت سرش رو گردانده و درباره حقیقت ماجرا پرسیده و فقهای اینان اختلاف ندارند که این کار واجب می­سازد نماز از نو خوانده شود، حال آن­که متضمن این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله آن­چه خوانده بوده را کامل کرده و از نو نخوانده است. اختلافی که ذکر کردیم در این حدیث قویترین دلیل بر بطلان آن است و آشکارترین حجت بر ساختگی بودن و جعلی بودنش.

فصل

این روایت که از طریق خاصّه و عامّه آمده همچون روایت دیگری از هر دو طریق است که می­گوید پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز فجر سهو کرد و وقتی در رکعت اولش سوره نجم را قرائت کرد و رسید به این­جا که «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری»(1)

{به من خبر دهید از لات و عزی، و منات آن سومین دیگر.} شیطان بر زبان حضرت القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی این­ها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید می­رود! سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله متوجه سهو خود شد و به سجده افتاد. ص: 125

یرید أنه لم یجتمع قصر الصلاة و السهو فکان قد حصل أحدهما و وقع.

و هذا باطل من وجهین أحدهما أنه لو کان أراد ذلک لم یکن جوابا عن السؤال و الجواب عن غیر السؤال لغو لا یجوز وقوعه من النبی صلی الله علیه و آله.

و الثانی أنه لو کان کما ادعوه لکان صلی الله علیه و آله ذاکرا به من غیر اشتباه فی معناه لأنه قد أحاط علما بأن أحد الشیئین کان دون صاحبه و لو کان کذلک لارتفع السهو الذی ادعوه و کانت دعواهم باطلة بلا ارتیاب و لم یکن أیضا معنی لمسألته حین سأل عن قول ذی الیدین و هل هو علی ما قال أو علی غیر ما قال لأن هذا السؤال یدل علی اشتباه الأمر علیه فیما ادعاه ذو الیدین و لا یصح وقوع مثله من متیقن لما کان فی الحال.

آن­گاه مسلمانان از روی اقتداء به حضرت سجده کردند و مشرکان نیز چون از ورود حضرت به دین خودشان شادمان شدند، به سجده افتادند. گفته­اند در همین باب بوده که خداوند

متعال نازل کرده: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» و گفته­اند «فِی أُمْنِیَّتِهِ» یعنی در قرائت وی، و در این معنا به این شعر استناد کرده­اند:

تمنی کتاب الله یتلوه قائما و أصبح ظمآن و سدّ قاریا

که در آن تمنی به معنای قرلئت است .

فصل

حدیث سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز در میان هر دو گروه مشهورتر از این روایت عامّه نیست که آورده­اند حضرت یونس علیه السلام گمان کرد خداوند متعال نمی­تواند بر او غلبه کند و او را در تنگنا بیاندازد، آن­ها در این راستا کلام حق تعالی «فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ»(1) {پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم.} را نیز بر مبنای روایت خود تأویل کرده­اند و به این معنا معتقد شده­اند. همچنین در روایات بسیاری آورده­اند حضرت داوود علیه السلام عاشق همسر اوریا بن حنان شد و برای کشتن اوریا نقشه کشید و سپس همسرش را به عقد خود درآورد. و نیز آورده­اند که حضرت یوسف علیه السلام قصد و عزم زنا کرد، و نمونه­های دیگری از این دست. از دیگر روایات آنان تشبیه خداوند متعال به آفریدگان اوست و ستمگر خواندن خداوند در حکم او. ای برادر! بنابراین آن شیخی که درباره­اش پرسیده­ای باید به مضمون همه این روایات تن در دهد تا این­گونه بر اساس ادعایی که کرده از غلو خارج باشد. حال اگر به این­ها تن در دهد از توحید و شرع خارج شده و اگر این­ها را رد کند با اعتدال (خروج از غلو وتقصیر) او در تناقض است گرچه او از کسانی است که به خاطر ضعف بصیرتش چنین تناقضی را نمی فهمد و از خداوند خواستار توفیقیم.

فصل

خبر روایت شده درباره خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح نیز از جنس خبر روایت شده درباره سهو ایشان در نماز است. آن خبر نیز از جمله اخبار آحاد است که نه موجب علم است و نه موجب عمل، و هر کس بر اساس آن عمل کند، به ظنّ اعتماد کرده و بدون یقین عمل کرده است. سخن در این باره پیشتر در مورد مشابه گذشت و نیازی به تکرارش در این باب نیست. گذشته از آن، این خبر متضمن معنایی خلاف باور پیروان حق است، زیرا آنان در این باره اختلاف ندارند که هر کس یک نماز واجب را از دست داد، هر وقت از شبانه روز که آن را به یاد آورد باید قضایش را بخواند مادامی که وقت برای نماز واجب دیگری تنگ نباشد. اگر ادای نماز واجبی که زمانش رسیده حرام شده تا نماز واجبی که از دست رفته قضا شود

ص: 126

فسجد المسلمون و کان سجودهم اقتداء به و أما المشرکون فکان سجودهم سرورا بدخوله معهم فی دینهم قالوا و فی ذلک أنزل الله تعالی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ (1) یعنون فی قراءته و استشهدوا علی ذلک ببیت من الشعر:

تمنی کتاب الله یتلوه قائما***و أصبح ظمآن و مسد (2) (سدّ) قاریا

پس به طریق اولی نماز نافله پیش از قضای نماز واجب بر حضرت ممنوع است.

این بر اساس روایتی از پیامبر صلّی الله علیه و آله است که فرموده: کسی که نمازی را بر عهده دارد نماز دیگری ندارد.

یعنی کسی که نماز واجب بر عهده دارد نماز نافله ندارد.

فصل

ما منکر این نیستیم که هنگام نماز خواب بر پیامبران غلبه کند و زمان نماز بگذرد و سپس ایشان قضایش را به جا آورند. در این کار هیچ عیب و نقصی بر ایشان نیست، زیرا آدمی از غلبه خواب مبرّا نیست و همچنین بر انسان خواب عیبی نیست. اما سهو این­گونه نیست، زیرا سهو، نقص کمال در انسان است و عیبی است مختص به کسی که دچارش شود که گاه سببش کار خود سهوکننده است و گاه کار دیگری. در حالی که سبب خواب فقط کار خداوند متعال است و این در هیچ حالتی به اختیار بندگان نیست، حتی اگر به اختیارشان هم باشد مربوط به نقص و عیب انسان نیست زیرا برای همه انسان­ها عمومیت دارد. اما سهو این­گونه نیست، زیرا می­توان از آن پرهیز کرد؛ ما می­بینیم خردمندان از امانت دادن اموال و اسرارشان به سهوکنندگان و فراموشکاران اجتناب می­ورزند اما از امانت دادن این­ها به کسی که دچار بیماری و درد می­شود ابایی ندارند. همچنین می­بینیم فقهاء احادیثی را که سهوکنندگان روایت می­کنند کنار می­گذارند مگر این­که افراد هوشیار و هوشمند و زیرک و آگاه دیگری نیز در روایت آن احادیث با آنان مشترک شوند. پس بنا بر آن­چه گفتیم تفاوت میان سهو و خواب مشخص شد. اگر جایز بود پیامبر صلّی الله علیه و آله که در نماز سرمشق است در نماز سهو کند و پیش از اتمامش سلام بگوید و پیش از کامل شدنش از آن فارغ شود و مردم نیز شاهد وقوع این کار از سوی حضرت باشند و دریابند که این کار از ایشان سر زده، به همین ترتیب جایز بود ایشان در روزه نیز سهو کند و در نیمروز ماه رمضان میان اصحاب خود غذا بخورد و آب بیاشامد و آنان نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله را ببینند و اشتباه حضرت را اصلاح کنند و ایشان را از خطایی که مرتکب شده بازدارند و آگاهش کنند، و به همین ترتیب جایز بود که در نیمروز ماه رمضان با زنان درآمیزد، همچنان از سهو در امان نبود تا مثلا از روی سهو سراغ زنان محرم برود یا در حج سهو کند و در احرام جماع کند یا پیش از طواف سعی کند یا از کیفیت رمی جمره آگاه نباشد و به همین منوال ادامه دهد و به سهو در اعمال شریعت برسد تا این­که اعمال شریعت را از حدودشان خارج کند و آن­ها را در اوقات غیر مربوط به جا آورد و آن­ها را به دور از حقایقشان ارائه کند، یا ناپسند نباشد که از تحریم خمر سهو کند و از روی سهو خمر بنوشد یا آن را نوشیدنی حلال خیال کند و وقتی اثرش را دید از آن دست بکشد، یا ناپسند نباشد که وقتی به عهده­اش باشد یا مأمور باشد که خبری درباره احوال خود یا کسان دیگری، به جز پروردگارش، بدهد در این خبررسانی سهو کنددر حالی که از جانب پروردگارش منصوب برای رساندن به خلق و مخصوص به آن است . ای برادر! بر مبنای شیوه علت­آوریِ آن مردی که درباره­اش گفتی، علت در جواز همه این­ها این است که این کارها عبادت مشترک میان حضرت و امت ایشان است، همان­طور که نماز عبادتی مشترک میان آن­هاست.

ص: 127

فاته کان حظر النوافل علیه قبل قضاء ما فاته من الفرض أولی

هَذَا مَعَ الرِّوَایَةِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا صَلَاةَ لِمَنْ عَلَیْهِ صَلَاةٌ.

یرید أنه لا نافلة لمن علیه فریضة.

این­ها نیز مثلا برای آگاه­سازی خلق است که پیامبر صلّی الله علیه و آله مخلوق است و قدیم و معبود نیست، یا حجتی است علیه غالیانی که ایشان را پروردگار فرض کرده­اند، یا برای این است که احکام سهو را در رابطه با همه آن­چه که از اعمال شریعت گفتیم، به خلق آموزش دهد به همان گونه که آن ماجرا به سبب آموزش حکم سهو در نماز به خلق بوده است. این طریقه­ایست که هیچ مسلمان و هیچ اهل غلوّ و هیچ یکتاپرستی پیش نمی­گیرد و حتی هیچ ملحدی آن را برای فرض در نبوت روا نمی­بیند، در حالی که این طریقه، لازمه کسی است که از او نقل قول کردی و گفتی این­گونه به سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله فتوا داده و برایش دلیل آورده و این­چنین بر ضعف عقل و سوء اختیار و فساد تخیل خود دلالت کرده است. پس هر که وقوع سهو را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ممتنع می­داند باید اهل غلوّ باشد و از حدّ میانه خارج باشد و این برای خواری کسی که به چنین اندیشه­ای می­گراید کافی است.

فصل

شگفتا از حکمی که او داده و گفته سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند است و سهو کسان دیگر از میان امت حضرت و نیز همه آدمیان از جانب شیطان است بدون این­که برای این ادعا دانشی داشته باشد یا حجتی بیاورد یا شبهه­ای سراغ داشته باشد که یکی از عقلاء به آن مشغول شده باشد، مگر این­که در این باره ادعای وحی کند و این­گونه ضعف عقل خود را نزد همه خردمندان آشکار سازد. سپس شگفتا از این­که گفته سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند و نه از جانب شیطان است، زیرا شیطان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله تسلطی ندارد و پنداشته تسلط شیطان «عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ»(1)

{فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی­گیرند و بر کسانی که آنها به او [=خدا] شرک می­ورزند.} و نیز بر گمراهانی که از او پیروی می­کنند. سپس گفته این سهوی که از جانب شیطان است همه آدمیان را در بر می­گیرد به جز پیامبران و امامان علیهم السلام را . پس همه آن­ها یاران شیطان هستند و گمراه­اند چون شیطان بر آن­ها تسلط دارد و سهوشان از جانب شیطان و نه از جانب خداوند رحمان است و کسی که بخاطر جهلش در این باب هوشیار نیست در شمار مردگان­است.

فصل

و اما این که آن مرد مذکور گفته ذو الیدین معروف است و نامش ابو محمد عمیر بن عبد عمرو است و مردم از او روایت کرده­اند. اما امر این­گونه نیست. او ذو الیدین را چنان معرفی کرده که شناختش به شناخت کنیه و اسم ناشناخته­اش وابسته است. اگر او وی را ذو الیدین معرفی می­کرد این بهتر بود تا این­که او را با نامیدنش به عمیر معرفی کند. زیرا کسی که منکر سخن اوست به او می­گوید: ذو الیدین کیست؟ و عمیر کیست؟ و عبد عمرو کیست؟ و این­ها همه مجهول و ناشناخته هستند. اما این­که ادعا کرده مردم از او روایت کرده­اند؛ او بر این ادعا هیچ برهانی ندارد و ما در اصول فقهاء و راویان هیچ حدیثی از این مرد ندیده­ایم و هیچ کجا ذکری از او نیافته­ایم. حتی اگر او همانند معاذ بن جبل و عبدالله بن مسعود و ابو هریره و امثال این­ها معروف باشد،

ص: 128

و یکون ذلک أیضا لإعلام الخلق أنه مخلوق لیس بقدیم معبود و لیکون حجة علی الغلاة الذین اتخذوه ربا و لیکون أیضا سببا لتعلیم الخلق أحکام السهو فی جمیع ما عددناه من الشریعة کما کان سببا فی تعلیم الخلق حکم السهو فی الصلاة و هذا ما لا یذهب إلیه مسلم و لا غال و لا موحد و لا یجیزه علی التقدیر فی النبوة ملحد و هو لازم لمن حکیت عنه ما حکیت فیما أفتی به من سهو النبی صلی الله علیه و آله و اعتل به و دل علی ضعف عقله و سوء اختیاره و فساد تخیله و ینبغی أن یکون کل (1) من منع السهو علی النبی صلی الله علیه و آله غالیا خارجا عن حد الاقتصاد و کفی بمن صار إلی هذا المقال خزیا.

بر اساس آن­چه درباره سقوط عمل به اخبار آحاد گفتیم، آن­چه او به تنهایی آورده مورد عمل واقع نمی­شود؛ چه برسد به این­که گفتیم این مرد مجهول و ناشناخته است. پس این­ روایت متناقض و باطل است که در نظر عقلاء هیچ شبهه­ای در آن نیست. گذشته از همه این­ها شگفتا از مضمون خبر ذو الیدین که می­گوید پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو کرد و از میان نمازگزاران همراه حضرت، از بنی هاشم و مهاجرین و انصار و صحابه سرشناس، هیچ کس متوجه سهو ایشان نشد و ندید و نفهمید آنرا به جز ذو الیدین مجهولی که هیچ کس او را نمی­شناسد و شاید یکی از اعراب بوده است. و یا همه آن قوم متوجه شده­اند اما هیچ یک از آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را از اشتباهی که کرده آگاه نکرده­اند و صلاح دین و دنیا را در تذکر این امر به پیامبر صلّی الله علیه و آله ندیده­اند جز آن مردی که در میان مردم مجهول است. سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله برای آگاهی از صحّت سخن ذو الیدین در خبری که درباره سهو ایشان داده از هیچ کس شهادت نخواسته به جز از ابوبکر و عمر. پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره تذکر ذو الیدین از آن دو سوال کرده تا در این باره به کلام آن دو اعتماد کند و برای این کار به کسی جز این دو اطمینان نداشته و در این معنا به هیچ کس جز این دو تکیه نکرده است. اگر یک شیعه به این حدیث که به اشتباه و نقص و عدم عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از بندگان حکم داده اعتماد کند، به راستی ناقص العقل و ضعیف الرأی است و به کسانی نزدیک است که کمبودهایشان باعث رفع تکلیف می­شود. «وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ»(1) {و خدا یاری­ده است.} و او ما را بس است و «نِعْمَ الْوَکِیلُ»(2) {نیکو حمایتگری است.}

این پایان متنی است که از آن رساله به دست ما رسیده است. علاوه بر این­که نسخه­اش ایراد داشت،و بر آن­چه که نویسنده آورده با همه متانتش نقدهایی وارد است که بعضی بر اساس آن­چه پیشتر گفتیم آشکار است و بر کسی که نیک در آن­ها بنگرد پنهان نیست. و توفیق درستیِ کار از جانب خداوند متعال است.

ص: 129

لما ذکرنا من سقوط العمل بأخبار الآحاد فکیف و قد بینا أن الرجل مجهول غیر معروف فهو متناقض باطل بما لا شبهة فیه عند العقلاء و من العجب بعد هذا کله أن خبر ذی الیدین یتضمن أن النبی صلی الله علیه و آله سها فلم یشعر بسهوه أحد من المصلین معه من بنی هاشم و المهاجرین و الأنصار و وجوه الصحابة و سادات الناس و لا نظر إلی ذلک و عرفه إلا ذو الیدین المجهول الذی لا یعرفه أحد و لعله من بعض الأعراب أو أشعر القوم به فلم ینبهه أحد منهم علی غلطه و لا رأی صلاح الدین و الدنیا بذکر ذلک له صلی الله علیه و آله إلا المجهول من الناس ثم لم یکن یستشهد علی صحة قول ذی الیدین فیما خبر به من سهوه إلا أبو بکر و عمر فإنه سألهما عما ذکره ذو الیدین لیعتمد قولهما فیه و لم یثق بغیرهما فی ذلک و لا سکن إلی أحد سواهما فی معناه و إن شیعیا یعتمد علی هذا الحدیث فی الحکم علی النبی صلی الله علیه و آله بالغلط و النقص و ارتفاع العصمة عنه من العباد لناقص العقل ضعیف الرأی قریب إلی ذوی الآفات المسقطة عنهم التکلیف وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ و هو حسبنا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ هذا آخر ما وجدنا من تلک الرسالة و کان المنتسخ سقیما و فیما أورده رحمه الله مع متانته اعتراضات یظهر بعضها مما أسلفنا و لا یخفی علی من أمعن النظر فیها و الله الموفق للصواب.

ص: 129

باب هفدهم : دانش پیامبر صلّی الله علیه و آله و آن­چه که از کتب و وصایا و میراث انبیاء به حضرت سپرده شد و کسی که آن­ها را به ایشان سپرد و عرضه اعمال بر حضرت و عرضه امت بر ایشان و بیان این­که پیامبر بر معجزه­های همه پیامبران توانا بود

روایات

روایت1.

کافی: بُرَید از امام محمد باقر علیه السلام یا امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»(1) {تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند.} فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله برترین ریشه­داران در دانش است. خداوند عزّ و جلّ همه آن­چه را که از تنزیل و تأویل بر حضرت نازل فرمود به ایشان آموخته و چنین نبوده که خداوند چیزی را بر حضرت نازل کند و تأویلش را به ایشان نیاموخته باشد. پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله اوصیاء ایشان هم تمامی آن را می­دانند و کسانی که تأویلش را نمی­دانند وقتی دانای تأویل از روی دانش خود در میان آنان سخنی می­گوید خداوند پاسخ آنان را چنین بیان فرموده: «یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا»(2) {می گویند ما بدان ایمان آوردیم همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست.} قرآن خاصّ و عامّ و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد که ریشه­داران در دانش همه را می­دانند(3).

توضیح

آن­جا که فرموده «و کسانی که تأویلش را نمی­دانند» چه بسا منظورش شیعیان است. و «وقتی دانای تأویل از روی دانش خود در میان آنان سخنی می­گوید» یعنی ریشه­داران در دانش که در میان آنانند. در جمله «خداوند پاسخ آنان را چنین بیان فرموده» ضمیر یا به کسانی که نمی­دانند برمی­گردد یعنی خداوند از قول آن­ها و از جانب آن­ها پاسخ داده که این بر شیوه حذف و ایصال بیان شده، و یا به ریشه­داران در دانش برمی­گردد یعنی خداوند از جانب شیعیان به ریشه­داران در دانش پاسخ داده است. گفتار کامل در این باره در کتاب امامت خواهد آمد.

روایت2.

کافی: امام محمد باقر علیه السلام از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان درباره کلام حق تعالی «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»(4)

ص: 130

{به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هوشیار بود و پس از ایشان من و امامانِ خاندان من هوشیاران هستیم(1).

روایت3.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هر بامداد اعمال همه بندگان، چه کردار نیکش و چه کردار بدش، بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه می­شود، از آن بر حذر باشید که این کلام خداوند عزّ و جلّ است: «اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ»(2) {بکنید که به زودی خدا و پیامبر او در کردار شما خواهند نگریست.} سپس امام علیه السلام سکوت کرد(3).

توضیح

چه بسا ضمیر در «چه کردار نیکش و چه کردار بدش» به «اعمال» برگردد که این مجاز است، نیز ممکن و محتمل است به «بندگان» برگردد. ضمیر در «از آن بر حذر باشید» نیز به «اعمال» برمی­گردد که این احتمال بعید است .

روایت4.

کافی: از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: اعمال بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه می­شود، چه کردار نیکش و چه کردار بدش(4).

روایت5.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله را می­آزارید؟ کسی عرض کرد: چطور ایشان را می­آزاریم؟ فرمود: مگر نمی­دانید اعمال شما بر ایشان عرضه می­شود؟ اگر در آن معصیتی ببیند این ایشان را می­آزارد، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله را نیازارید و ایشان را شاد کنید(5).

روایت6.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: مردم رطوبت را می­مکند و رود بزرگ را رها می­کنند. عرض شد: رود بزرگ چیست؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و دانشی که خداوند عزّ و جلّ به ایشان عطا فرموده است. خداوند متعال برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله سنت­های همه پیامبران از آدم تا برسد به خود حضرت را گرد آورده است. عرض شد: آن سنت­ها چیست؟ فرمود: ص: 131

مِنْ بَعْدِهِ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمُتَوَسِّمُونَ (1).

تمامیِ دانش پیامبران و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز همه آن را نزد امیرمومنان علیه السلام نهاد(1).

در بصائر الدرجات نیز همانند این حدیث روایت شده است(2).

توضیح

«ثماد» بر وزن «کتاب» آب اندکی است که ماده­ای ندارد و یا آبی است که در زمستان پدیدار می­شود و در تابستان ناپدید می­شود.

روایت7.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: تعداد همه پیامبران صد و بیست هزار پیامبر است(3) که پنج تن از ایشان اولو العزم بوده­اند، نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد که درود خدا بر او و ایشان باد. علی بن ابی طالب علیه السلام دهش خداوند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بود که دانش اوصیاء و دانش پیشینیان خود را به ارث برد. بدانید که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله دانش پیامبران و رسولان پیش از خود را به ارث برده بود.

روایت8.

کافی: از ضُرَیس کُناسی روایت شده که وی گفت: نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودم و ابو بصیر نیز حضور داشت. امام علیه السلام فرمود: حضرت داوود علیه السلام دانش پیامبران را به ارث بُرد و حضرت سلیمان علیه السلام از حضرت داوود علیه السلام ارث برد و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از سلیمان علیه السلام ارث برد و ما از حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ارث بردیم و صُحُف ابراهیم و الواح موسی نزد ماست. ابو بصیر عرض کرد: آیا این همان دانش کامل است؟ فرمود: ای ابا محمد! این دانش کامل نیست، دانش کامل چیزی است که در شب و روز روز به روز و دم به دم پدید می­آید(4).

در بصائر الدرجات نیز همانند این حدیث از صفوان روایت شده است(5).

ص: 132

النَّبِیِّینَ بِأَسْرِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَیَّرَ ذَلِکَ کُلَّهُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن علی بن النعمان مثله (2)

روایت9.

کافی: از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: ای ابا محمد! خداوند عزّ و جلّ چیزی به پیامبران عطا نکرد جز آن­که آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود. همه آن­چه به پیامبران عطا شد به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا شده است، آن صُحُفی که خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی»(1)

{صحیفه های ابراهیم و موسی} نزد ماست. عرض کردم: فدایتان شوم! آن­ها همان الواح هستند؟ فرمود: بله(2).

روایت10.

کافی: ابراهیم از پدرش روایت کرده که وی گفت: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! مرا آگاه سازید که آیا پیامبر صلّی الله علیه و آله وارث همه پیامبران بود؟ فرمود: بله. عرض کردم: یعنی از حضرت آدم علیه السلام تا برسد به خود ایشان؟ فرمود: هر پیامبری را خداوند مبعوث داشته حضرت محمد صلّی الله علیه و آله داناتر از اوست. عرض کردم: عیسی بن مریم علیه السلام به اذن خداوند مردگان را زنده می­کرد. فرمود: درست می­گویی، سلیمان بن داوود علیه السلام نیز زبان پرندگان را می­فهمید، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر تمام این مراتب توانا بود. وقتی سلیمان بن داوود علیه السلام هدهد را حاضر نیافت و در امر او به شک افتاد، درباره او فرمود: «ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ امّ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ»(3)

{مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم یا شاید از غایبان است.} وقتی دید او غایب است از او خشمگین شد و فرمود: «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ»(4) {قطعا او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.} سلیمان علیه السلام بدین خاطر خشمگین شده بود که هدهد جای آب را به او نشان می­داد. به آن پرنده چیزی عطا شده بود که به سلیمان علیه السلام عطا نشده بود، گرچه باد و مور و جن و انس و شیاطین و سرکشان همه از او فرمان می­بردند اما او جای آب را به زیر آسمان نمی­دانست و آن پرنده این را می­دانست. اما خداوند در کتاب خود می­فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی»(5) {و اگر قرآنی بود که کوهها بدان روان می­شد یا زمین بدان قطعه قطعه می­گردید یا مردگان بدان به سخن درمی­آمدند...} و ما این قرآن را به ارث برده­ایم که درونمایه­اش کوه­ها را روان می­سازد و سرزمین­ها را قطعه قطعه می­گرداند و مردگان را زنده می­کند، و ما جای آب را به زیر آسمان می­دانیم. در کتاب خدا آیاتی هست که هر خواسته­ای به وسیله آن آیات به اذن خداوند برآورده می­شود، افزون بر آن، آن­چه را که اذن خداوند را جاری می­سازد و پیامبران پیشین به ارث نهاده­اند، خداوند در امّ الکتاب برای ما قرار داده است، خداوند می­فرماید: «وَ ما مِنْ غائِبَةٍ

ص: 133

فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ»(1)

{و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتابی روشن [درج] است.} و می­فرماید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا»(2)

{سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم به میراث دادیم.} ما همان کسانی هستیم که خداوند عزّ و جلّ برگزید و کتابی را که در آن بیان همه چیز هست، به ما به میراث داد(3).

توضیح

«آن­چه را که اذن خداوند را جاری می­سازد» یعنی نام­هایی را که پیامبران بر امور تلاوت می­کرده­اند و این­گونه آن امور به اذن خداوند واقع می­شده­اند.

روایت11.

کافی: یکی از یاران امام جعفر صادق علیه السلام از ایشان روایت کرده که فرمود: به عیسی بن مریم علیه السلام دو حرف عطا شده بود که با آن دو حرف عمل می­کرد. به موسی علیه السلام نیز چهار حرف و به ابراهیم علیه السلام هشت حرف و به نوح علیه السلام پانزده حرف و به آدم علیه السلام بیست و پنج حرف عطا شده بود. خداوند متعال همه آن­ها را از برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله گرد آورد. اسم اعظم خداوند هفتاد و سه حرف است که هفتاد و دو حرف از آن به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا شد و یک حرف از ایشان در پرده ماند(4).

در بصائر الدرجات از احمد نیز همانند این حدیث روایت شده است(5).

ص: 134

فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ (1) ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا (2) فَنَحْنُ الَّذِینَ اصْطَفَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْرَثَنَا هَذَا الَّذِی فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ (3).

روایت12.

در بصائر الدرجات از عبدالصمد بن بشیر(1)

نیز همانند این حدیث روایت شده است.

می­گویم: همانند این حدیث در کتاب امامت با سندهایی خواهد آمد.

روایت13.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هر پیامبری دانش یا چیزهای دیگری به ارث برده همه به خاندان محمد صلّی الله علیه و آله رسیده است(2).

روایت14.

کافی: از حسن بن عباس بن حریش روایت شده که وی گفت: مردی به امام جواد علیه السلام عرض کرد: این­که درباره شب قدر می­گویید در این شب فرشتگان و روح به سوی اوصیاء نازل می­شوند، آیا امری را برایشان می­آورند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمی­دانسته یا امری را می­آورند که حضرت آن را می­دانسته؟ با این وجود که می­دانید وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت حضرت علی علیه السلام همه دانش ایشان را در بر گرفت. امام علیه السلام فرمود: ای مرد! مرا با تو چه کار؟! چه کسی تو را نزد من فرستاده؟ عرض کرد: مرا سرنوشت برای طلب دین نزد شما فرستاده است. فرمود: پس آن­چه را که برایت می­گویم دریاب! وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شبانه سوی آسمان سیر دادند، حضرت صلّی الله علیه و آله فرود نیامد تا آن­گاه که خداوند عزّ و جلّ دانش گذشته و آینده را به ایشان آموخت، بسیاری از این دانش مُجمل و سربسته بود که تفسیرش در شب قدر می­آید. درباره حضرت علی علیه السلام نیز همین­گونه بود، ایشان دانش مُجمل را آموخت که تفسیرش در شب­ها ی قدر می­آید همان­طور که برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. مرد پرسید: مگر در آن دانش مُجمل تفسیر نبود؟ فرمود: البته بود، اما در شب­های قدر از جانب خداوند تبارک و تعالی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اوصیاء امر می­رسد که پیرامون آن­چه می­دانند چنین و چنان کنند، به آنان امر می­رسد درباره آن­چه می­دانند چگونه عمل کنند. عرض شد: این را برایم تفسیر بفرما. فرمود: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت همه دانش مُجمل و تفسیرش را می­دانست. عرض شد: پس آن­چه در شب­های قدر به حضرت می­رسید چه دانشی بود؟ فرمود: امر و آسان­سازی پیرامون آن­چه که می­دانست.

این حدیث خبری طولانی است که ما به مقدار نیاز از آن برگرفتیم(3).

روایت15.

کافی: از مُفَضّل روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام شبی، که تا پیش از آن مرا به کنیه صدا نزده بود،

ص: 135

أقول: سیأتی مثله فی کتاب الإمامة بأسانید.

به من فرمود: ای ابا عبدالله! عرض کردم: گوش به فرمانم! فرمود: در هر شب جمعه­ای برای ما سُروری هست. عرض کردم: خدا بر آن بیافزاید، چیست؟ فرمود: وقتی شب جمعه می­شود رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه امامان علیه السلام به عرش برمی­آید و ما نیز با آن­ها به عرش برمی­آییم. سپس ارواح ما به تن­هایمان بازنمی­گردد جز همراه با دانشی که بهره گرفته­ایم. اگر چنین نبود دانش ما به پایان می­رسید(1).

روایت16.

کافی: از زراه روایت شده که وی گفت: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: اگر بر دانش ما افزوده نمی­شد دانشمان به پایان می­رسید. عرض کردم: آیا به دانشتان چیزی افزوده می­شود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمی­دانسته؟ فرمود: وقتی بنای افزایش دانش باشد، اول بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه می­شود و سپس بر امامان علیهم السلام و پس از آن امر به ما می­رسد(2).

روایت17.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: جبرئیل با دو انار از بهشت بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرود آمد و آن دو را به ایشان عطا کرد. حضرت صلّی الله علیه و آله یکی را خورد و دیگری را دو نیم کرد و نیمی از آن را به حضرت علی علیه السلام داد و ایشان آن را خورد. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! انار اول که خودم خوردم، نبوت بود که تو در آن سهمی نداری، اما انار دوم علم بود که تو در آن با من شریکی(3).

روایت18.

بصائر الدرجات: از ثُمالی روایت شده که وی گفت: به امام سجاد علیه السلام عرض کردم: آیا امامان علیهم السلام نیز مردگان را زنده می­کنند و کوریِ مادرزاد و پیسی را شفا می­دهند و بر آب راه می­روند؟ ایشان فرمود: خداوند به هیچ پیامبری چیزی عطا نکرد جز آن­که آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود، خداوند به حضرت صلّی الله علیه و آله آن­چه را آنان نداشتند نیز عطا کرد(4).

روایت19.

بصائر الدرجات: از سدیر روایت شده که وی گفت: خدمت امام محمد باقر علیه السلام بودم

ص: 136

قَبْلَ ذَلِکَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّ لَنَا فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ سُرُوراً قُلْتُ زَادَکَ اللَّهُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرْشَ وَ وَافَی الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مَعَهُ وَ وَافَیْنَا مَعَهُمْ فَلَا تُرَدُّ أَرْوَاحُنَا إِلَی أَبْدَانِنَا إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَنْفَدْنَا (1).

که مردی از اهل یمن نزد ما رسید. امام علیه السلام از او درباره یمن پرسید و او شروع به صحبت کرد. امام علیه السلام به او فرمود: آیا فلان سرا را بلدی؟ عرض کرد: بله، آن را دیده­ایم. فرمود: آیا صخره­ای را که در فلان جای آن سرا قرار دارد بلدی؟ عرض کرد: بله، آن را دیده­ام. آن­گاه عرض کرد: تا کنون کسی را ندیده بودم که آن دیار را بیشتر از شما بلد باشد. سپس آن مرد رفت و حضرت به من فرمود: ای ابو الفضل! آن صخره همان صخره­ایست که وقتی موسی علیه السلام خشمگین شد الواح را روی آن انداخت، این­گونه هر چه از تورات محو شد در دل آن صخره جای گرفت، وقتی خداوند رسول خود صلّی الله علیه و آله را مبعوث داشت آن را به ایشان سپرد و آن نزد ماست(1).

روایت 20

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: نزد ماست صحف ابراهیم و موسی که ما از رسول الله صلی الله علیه و آله ارث برده ایم .

روایت21.

بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره جِفر فرمود: وقتی خداوند متعال الواح را بر موسی علیه السلام نازل فرمود، بیان همه آن­چه رخ داده بود و آن­چه تا به روز قیامت رخ می­دهد در آن الواح بود. چون روزگار موسی گذشت، خداوند به او وحی کرد الواح را که از جنس زبرجد بهشت بود، نزد کوه به امانت بسپارد. موسی نزد کوه رفت و آن­گاه کوه برایش شکافته شد و او الواح را در پارچه پیچید و در آن گذاشت. وقتی الواح را در کوه گذاشت شکاف بر روی آن­ها بسته شد و همچنان درون کوه ماند تا این­که خداوند پیامبرش حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث کرد. در آن اوان کاروانی از یمن به قصد دیدار پیامبر صلّی الله علیه و آله به راه افتاد. وقتی آن­ها به آن کوه رسیدند، کوه دهان باز کرد و الواح را که در پارچه پیچیده شده بود، به همان شکل که موسی علیه السلام گذاشته بود، بیرون آورد. آن قوم بسته را برداشتند اما وقتی در دستانشان قرار گرفت به ناگاه از آن ترسیدند و به دلشان افتاد که آن را نبینند و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیاورند. در آن دم خداوند جبرئیل را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل کرد

ص: 137

فَمَرَّ بِنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَسَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْیَمَنِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ دَارَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ صَخْرَةً عِنْدَهَا فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا فَقَالَ الرَّجُلُ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا أَعْرَفَ بِالْبِلَادِ مِنْکَ فَلَمَّا قَامَ الرَّجُلُ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الْفَضْلِ تِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی غَضِبَ (1) مُوسَی فَأَلْقَی الْأَلْوَاحَ فَمَا ذَهَبَ مِنَ التَّوْرَاةِ الْتَقَمَتْهُ الصَّخْرَةُ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ أَدَّتْهُ إِلَیْهِ وَ هِیَ عِنْدَنَا (2).

و او حضرت را از ماجرای آن قوم و اتفاقی که برایشان افتاده بود آگاه ساخت. چون آنان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیدند حضرت سخن را آغاز کرد و از آنان سراغ چیزی را که یافته بودند گرفت. عرض کردند: چیزی را که ما یافته­ایم شما از کجا می­دانید؟ فرمود: پروردگارم مرا از آن خبر داد و آن، الوح موسی علیه السلام است. عرض کردند: گواهی می­دهیم که تو رسول خدا هستی. آن­گاه آن را درآوردند و به حضرت دادند. حضرت به آن نگریست و آن را خواند حال آن­که به عبری نوشته شده بود. سپس امیرمومنان علیه السلام را فراخواند و به ایشان فرمود: این را بگیر که دانش پیشینیان و پسینیان در آن است، این الواح موسی علیه السلام است و پروردگارم به من امر کرده که آن را به تو بدهم. امام علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا! من بلد نیستم آن را بخوانم. فرمود: جبرئیل به من گفت به تو امر کنم که این را بگیری و امشب زیر سرت بگذاری، وقتی صبح شود خواندنش را آموخته­ای. امام علی علیه السلام الواح را زیر سرش گذاشت و چون صبح شد خداوند همه چیز را درباره آن به ایشان آموخته بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود تا نسخه­ای از آن بردارد و ایشان روی پوست میش نسخه­ای از آن برداشت که آن همان جِفر است. در آن نگاشته دانش پیشینیان و پسینیان قرار دارد و آن نزد ماست، الواح و عصای موسی علیه السلام نزد ماست و ما وارثان پیامبر صلّی الله علیه و آله هستیم(1).

تفسیر عیاشی همانند این حدیث را آورده و در آخرش افزوده: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آن صخره­ای که الواح موسی علیه السلام را در میان گرفت به زیر درختی در فلان وادی با فلان نشانی قرار دارد.

روایت22.

بصائر الدرجات: از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام بود و الواح موسی علیه السلام از زمرد سبز بود. وقتی موسی علیه السلام خشمگین شد الواح از دستش افتاد و بخشی از آن شکست و بخشی باقی ماند و بخشی از بین رفت. چون خشم موسی علیه السلام فرونشست یوشع بن نون علیه السلام به او عرض کرد: آیا بیان آن­چه درون الواح است نزد توست؟ فرمود: بله. از آن پس همواره گروهی پس از گروه دیگر آن را به ارث بردند تا این­که به دست گروهی چهار نفره از اهل یمن افتاد. خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را در تهامه مبعوث کرد و این خبر به آنان رسید. گفتند: این پیامبر چه می­گوید؟ گفته شد: از خَمر و زنا نهی می­کند و اخلاق نیک و تکریم همسایه امر می­کند. گفتند: این برای ما از آن­چه در دست داریم بهتر است. آنان توافق کردند که در فلان ماه نزد حضرت بیایند. آن­گاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله برو و به او خبر بده. او آمد و عرض کرد که فلان و فلان و فلان و فلان الواح موسی علیه السلام را به ارث برده­اند

ص: 138

جَبْرَئِیلَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِأَمْرِ الْقَوْمِ وَ بِالَّذِی أَصَابُوا فَلَمَّا قَدِمُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ابْتَدَأَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُمْ عَمَّا وَجَدُوا فَقَالُوا وَ مَا عِلْمُکَ بِمَا وَجَدْنَا فَقَالَ أَخْبَرَنِی بِهِ رَبِّی وَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْرَجُوهَا فَدَفَعُوهَا إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ قَرَأَهَا وَ کِتَابُهَا بِالْعِبْرَانِیِّ ثُمَّ دَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ دُونَکَ هَذِهِ فَفِیهَا عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ عِلْمُ الْآخِرِینَ وَ هِیَ أَلْوَاحُ مُوسَی علیه السلام وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَدْفَعَهَا إِلَیْکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَسْتُ أُحْسِنُ قِرَاءَتَهَا قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ أَنْ تَضَعَهَا تَحْتَ رَأْسِکَ لَیْلَتَکَ هَذِهِ فَإِنَّکَ تُصْبِحُ وَ قَدْ عُلِّمْتَ قِرَاءَتَهَا قَالَ فَجَعَلَهَا تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَصْبَحَ وَ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ کُلَّ شَیْ ءٍ فِیهَا فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَنْسَخَهَا فَنَسَخَهَا فِی جِلْدِ شَاةٍ وَ هُوَ الْجَفْرُ وَ فِیهِ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هُوَ عِنْدَنَا وَ الْأَلْوَاحُ وَ عَصَا مُوسَی عِنْدَنَا وَ نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله (1).

شی، تفسیر العیاشی مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی حَفِظَتْ أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام تَحْتَ شَجَرَةٍ فِی وَادٍ یُعْرَفُ بِکَذَا

و آن­ها در فلان ماه و فلان شب نزد تو می­آیند. پیامبر صلّی الله علیه و آله آن شب را در انتظار آنان بیدار ماند. کاروان از راه رسید و در خانه پیامبر صلّی الله علیه و آله را زدند و عرض کردند: ای محمد! فرمود: بله ای فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان! کجاست آن نگاشته­ای که از یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام به ارث برده­اید؟ آن­ها عرض کردند: گواهی می­دهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و تو محمد رسول خدا هستی، به خدا سوگند از زمانی که الواح به دست ما افتاده تا پیش از تو هیچ کس از آن آگاه نبود. آن­گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله آن را گرفت و دید نوشته­ای دقیق به زبان عبری است. ایشان آن را به من سپرد و من آن را زیر سرم نهادم. صبح که بلند شدم دیدم آن نوشته­ای زیبا به زبان عربی است که دانش هر آن­چه خداوند آفریده، از زمانی که آسمان­ها و زمین را به پا داشته تا به روز قیامت، در آن هست. پس من آن را آموختم(1).

توضیح

می­توان هر دو خبر را به تحقّق هر دو امر با هم جمع کرد، نیز محتمل است که این­ها دو رخداد باشند، اما بعید است.

روایت23.

بصائر الدرجات: روایت شده که مردی از اهل یمن نزد امام محمد باقر علیه السلام آمد. ایشان فرمود: ای یمنی! آیا فلان دره را بلدی؟ عرض کرد: بله.

فرمود: آیا در آن دره فلان درخت را به این نشانی بلدی؟ عرض کرد: بله. فرمود: آن صخره را به زیر درخت بلدی؟ عرض کرد: بله. فرمود: آن همان صخره­ایست که الواح موسی علیه السلام را برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نگاه داشت(2).

روایت24.

إکمال الدین: از دُرُست واسطی روایت شده که وی گفت: از امام موسی علیه السلام پرسیدم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله محجوج به ابی(ابوطالب یا آبی بالط که از علمای نصاری بوده ) بود؟(یعنی ابوطالب حجت بر پیامبر بود) ایشان فرمود: خیر، اما وصایا نزد او به امانت نهاده شده بود و او آن­ها را به حضرت سپرد. عرض کردم: آن­ها را به حضرت سپرد چون بر پیامبر حجت بود؟ فرمود: اگر پیامبر محجوج بود وصایا را به او نمی­سپرد.- زیرا وصیت باید نزد وصی باشد - عرض کردم:

ص: 139

وَ هُمْ یَأْتُونَکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی لَیْلَةِ کَذَا وَ کَذَا فَسَهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَجَاءَ الرَّکْبُ فَدَقُّوا عَلَیْهِ الْبَابَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ نَعَمْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَیْنَ الْکِتَابُ الَّذِی تَوَارَثْتُمُوهُ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ مُنْذُ وَقَعَ عِنْدَنَا قَبْلَکَ قَالَ فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ دَقِیقٌ (1) فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ وَضَعْتُهُ عِنْدَ رَأْسِی فَأَصْبَحْتُ بِالْغَدَاةِ (2) وَ هُوَ کِتَابٌ بِالْعَرَبِیَّةِ جَلِیلٌ فِیهِ عِلْمُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مُنْذُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَعَلِمْتُ ذَلِکَ (3).

پس وضعیت ابی(ابوطالب) چه بود؟ - آیا پیامبر بر او حجت بود - فرمود: ابی(ابوطالب) به صدق پیامبر صلّی الله علیه و آله و آن­چه ایشان آورده بود اقرار کرد و وصایا را به ایشان سپرد و همان روز درگذشت(1).

توضیح

کلینی نیز این خبر را از دُرُست روایت کرده با این تفاوت که در آن به جای «ابی» «ابی طالب» آمده، در آخر خبر نیز به جای «پس وضعیت ابی چه بود؟» آمده: «پس وضعیت ابی طالب چه بود؟». به سبب وحدت خبر ظاهرا یکی از این دو اسم مصحّف دیگری است، نیز محتمل است که وی درباره وضعیت هر دوی آن­ها(آبی و ابوطالب) پرسیده باشد و پاسخ یکی باشد. در هر حال، تعلیلی که در خبر آمده ایرادی آشکار دارد زیرا این­که او وصایا را به پیامبر صلّی الله علیه و آله سپرده منافاتی با این ندارد که او بر پیامبر صلّی الله علیه و آله حجت باشد همان­گونه که پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام وفاتش وصایا را به امیرمومنان علیه السلام سپرد و بر امیرمومنان علیه السلام حجت بود. اما می­توان در این باره وجوهی ساخت:

اول این­که منظور از سپردن، سپردن پیش از ظهور آثار مرگ باشد. زیرا امام وقتی کتب و آثار را به امام بعدی می­سپارد که پایان مدت خود بر او آشکار شده باشد. بر این اساس جمله «آبی همان روز درگذشت» یعنی این اتفاق برای او افتاد بدون این­که از آن خبر داشته باشد، یا آن­چه وی به هنگام مرگش به حضرت داده چیزی بوده غیر از آن­چه که پیشتر به حضرت داده و هنگام مرگ بقیه وصایا را به ایشان داده است.

دوم این­که منظور از سپردن، این بوده که او به عنوان امانتدارِ وصایا آن­ها را به حضرت سپرده و نه به این عنوان که وصایا در اصل به او تعلق داشته و وقتی نیازش به پایان رسیده آن­ها را به کس دیگری سپرده است، همچنان که امام علیه السلام بار اول تصریح کرده که «وصایا نزد او به امانت نهاده شده بود.» یعنی اگر آن­ها مال خودش بود آن­ها را به ایشان نمی­سپرد.

سوم این­که منظور از حجت بودن ابی طالب بر پیامبر صلّی الله علیه و آله این باشد که حضرت به خاطر او مؤاخذه می­شود

ص: 140

فَمَا کَانَ حَالُ آبِی قَالَ أَقَرَّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بِمَا جَاءَ بِهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصَایَا وَ مَاتَ آبِی مِنْ یَوْمِهِ (1).

زیرا او را به اسلام هدایت نکرده است. پس امام علیه السلام پاسخ داده که او مسلمان و از جمله اوصیاء بوده و وصایا نزدش به امانت بوده و به صدق پیامبر صلّی الله علیه و آله اقرار کرده و وصایا را به ایشان سپرده است. اما پرسشگر نفهمیده و گفته اما سپردن وصایا دال بر این است که حجت بر ابی طالب تمام بوده و رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر او حجت بوده، چون ابی طالب این را می­دانسته و وصایا را به حضرت سپرده در حالی که به ایشان ایمان نیاورده است. و امام علیه السلام پاسخ داده: اگر او به حضرت ایمان نیاورده بود وصایا را به ایشان نمی­سپرد، یعنی او مومن بوده است.

چهارم این­که «محجوج» به معنای نخست باشد و در جمله «چون او بر او حجت بود؟» ضمیر اول به پیامبر صلّی الله علیه و آله بر­گردد و ضمیر دوم به ابی طالب، همان­گونه که در وجه سوم گفتیم. در این صورت پاسخ این می­شود که اگر او رعیت او بود وصایا را به او نمی­سپرد. البته ادامه و آخر خبر با این معنا ناسازگار است و نیز از آن رو که معلوم است پیامبر صلّی الله علیه و آله بر همه خلق حجت است، مگر این­­که بگوییم حجیّت حضرت بر او همچون حجیّت ایشان بر سایر خلق نیست، چون او حامل وصایا بوده و آن­ها را به حضرت سپرده است. لکن اشکال این وجه مخفی نیست و درباره این خبر گفتاری در باب احوال ابی طالب خواهد آمد.

روایت25.

إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: وصیت عیسی بن مریم به دست کسی رسید که به او ابی می­گفتند(1).

روایت26.

إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: آخرین وصیّ عیسی علیه السلام مردی بود که به او بالط می­گفتند(2).

روایت27.

إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: سلمان فارسی نزد علمای بسیاری رفت. آخرین کسی که نزدش رفت ابی بود که به خواست خدا مدتی نزد او بر جا ماند. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله ظهور کرد ابی گفت: ای سلمان! آن رفیقت که دنبالش می­گردی در مکه ظهور کرده است. آن­گاه سلمان سوی حضرت رهسپار شد(3).

ص: 141

لم یهده إلی الإسلام فأجاب علیه السلام بأنه کان مسلما و کان من الأوصیاء و کان مستودعا للوصایا و أقر به و دفع إلیه الوصایا فلم یفهم السائل و قال فدفع الوصایا یدل علی تمام الحجة علی أبی طالب فیکون أبو طالب محجوجا برسول الله صلی الله علیه و آله حیث علم ذلک و دفع إلیه الوصایا و لم یؤمن به فأجاب علیه السلام بأنه لو کان لم یؤمن به لما دفع إلیه الوصایا بل کان مؤمنا.

الرابع أن یکون المحجوج بالمعنی الأول و الضمیر فی قوله علی أنه راجعا إلی أبی طالب و فی قوله به إلی النبی صلی الله علیه و آله کما ذکرنا فی الوجه الثالث فالجواب أنه لو کان رعیة له لما کان دفع إلیه الوصایا و لا یخفی بعده و مخالفته لآخر الخبر و لما هو المعلوم من کونه حجة علی جمیع الخلق إلا أن یقال أنه لم یکن حجیته علیه مثل سائر الخلق لأنه کان حاملا للوصایا و دافعها إلیه و لا یخفی ما فیه و سیأتی بعض القول فی هذا الخبر فی باب أحوال أبی طالب رضی الله عنه.

روایت28.

المحاسن: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: کسی که وصایای عیسی به دستش رسید ابی بود.

المحاسن نیز همین حدیث را از دُرُست روایت کرده و در آن افزوده: وقتی سلمان نزد او رفت او به سلمان گفت: آن کسی که دنبالش می­گردی امروز در مکه ظهور کرده است. آن­گاه سلمان سوی حضرت رهسپار شد(1).

توضیح

محتمل است که بالط و آبی یک نفر باشند و نیز محتمل است دو نفر باشند. وصایای عیسی علیه السلام از دو جهت و بلکه از چند جهت به پیامبر صلّی الله علیه و آله رسیده زیرا در این باره همچنین خواهد آمد که این وصایا از جهت بُرده به ایشان رسیده است. و اما ابوطالب؛ او از جمله اوصیاء ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام بوده و حافظ کتاب­های آنان از آن جهت بوده نه از جهت بنی اسرائیل، و موسی و عیسی علیهما السلام مبعوث بر ایشان نبوده اند بلکه آنان بر آیین ابراهیم علیه السلام بوده­اند همچنان­که در کتاب نبوت اشاره شد.

روایت29.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: موسی علیه السلام به یوشع بن نون علیه السلام وصیت کرد و یوشع بن نون علیه السلام نیز به فرزندان هارون علیه السلام وصیت کرد نه به فرزندان خود و نه به فرزندان موسی علیه السلام . خداوند عزّ و جلّ اختیار دارد و هر که را بخواهد از هر خاندانی که بخواهد اختیار می­کند. موسی علیه السلام و یوشع علیه السلام به آمدن مسیح علیه السلام بشارت دادند، وقتی خداوند مسیح را مبعوث داشت او به آنان گفت: پس از من پیامبری خواهد آمد که نامش احمد صلّی الله علیه و آله و از فرزندان اسماعیل علیه السلام است، او من و شما را تصدیق می­کند و حجت من و شما را بیان می­دارد. امر وصیت پس از عیسی علیه السلام در میان حواریونِ مستحفَط (مأمور به حفظ) جریان یافت. خداوند عزّ و جلّ از آن رو آنان را «مستحفظین» نامیده زیرا از آنان خواسته شده نام اکبر خداوند را حفظ کنند، یعنی کتابی را که با آن دانش همه چیز دانسته می­شود و همراه پیامبران بوده است، خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ»(2)

{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم.} کتاب همان اسم اکبر است و از جمله آن­چه به نام کتاب معروف است تورات

ص: 142

و انجیل و فرقان است، اما در آن کتاب، کتاب نوح و کتاب صالح و شُعیب و ابراهیم علیهم السلام هست، خداوند عزّ و جلّ خبر داده: «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی * صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی»(1) {قطعا در صحیفه های گذشته این [معنی] هست. صحیفه های ابراهیم و موسی.} پس صحیفه­های ابراهیم علیه السلام چه می­شود؟ صحیفه­های ابراهیم علیه السلام همان اسم اکبر است و صحیفه­های موسی علیه السلام نیز همان اسم اکبر است. این­گونه همواره امر وصیت برای دانایی پس از دانای دیگر جریان یافت تا این­که آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله رساندند. وقتی خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث داشت، دنباله مستحفظین به او اسلام آوردند اما بنی اسرائیل تکذیبش کردند. حضرت به سوی خداوند عزّ و جلّ فراخواند در راه خدا مجاهدت کرد(2).

این خبر ادامه­ای طولانی دارد که در ابواب امامان علیه السلام خواهد آمد.

روایت30.

علل الشرائع: از مُفَضّل جُعفی روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آیا می­دانی پیراهن یوسف علیه السلام چه بود؟ عرض کردم: خیر. فرمود: وقتی برای ابراهیم علیه السلام آتش برافروختند، جبرئیل برای او لباسی از لباس­های بهشت را آورد و آن را به او پوشاند که با وجودش هیچ باد و بوران و حرارتی به او آسیب نمی­رساند. وقتی ابراهیم علیه السلام به آستانه مرگ رسید، آن را در تمیمه­ای نهاد و بر اسحاق علیه السلام آویخت. اسحاق علیه السلام نیز آن را بر یعقوب علیه السلام آویخت و وقتی یعقوب علیه السلام یوسف علیه السلام را به دنیا آورد آن را بر او آویخت. این تمیمه بر بازوی یوسف علیه السلام ماند تا این­که آن ماجرا برایش روی داد. وقتی یوسف علیه السلام آن پیراهن را از تمیمه درآورد، یعقوب علیه السلام بویش را استشمام کرد، این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ»(3)

{اگر مرا به کمخردی نسبت ندهید بوی یوسف را میشنوم.} پس آن همان پیراهنی بود که از بهشت نازل شده بود. عرض کردم: فدایتان شوم! این پیراهن به چه کسی رسید؟

ص: 143

وَ الْإِنْجِیلُ وَ الْفُرْقَانُ فِیهَا کِتَابُ نُوحٍ علیه السلام وَ فِیهَا کِتَابُ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهم السلام فَأَخْبَرَ اللَّهُ (1) عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (2) فَأَیْنَ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ إِنَّمَا (3) صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الِاسْمُ الْأَکْبَرُ وَ صُحُفُ مُوسَی علیه السلام الِاسْمُ الْأَکْبَرُ فَلَمْ تَزَلِ الْوَصِیَّةُ فِی عَالِمٍ بَعْدَ عَالِمٍ حَتَّی دَفَعُوهَا إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبَ مِنَ الْمُسْتَحْفَظِینَ وَ کَذَّبَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ دَعَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ (4).

إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ بِطُولِهِ وَ سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ النُّصُوصِ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

فرمود: به اهلش رسید، هر پیامبری دانشی یا چیز دیگری به ارث برد همه به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان او رسید(1).

در بصائر الدرجات نیز از محمد بن اسماعیل همانند این حدیث روایت شده است(2).

روایت31.

بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: از حضرت علی علیه السلام درباره دانش پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسیدند. ایشان فرمود: دانش پیامبر صلّی الله علیه و آله دانش همه پیامبران است و دانش همه آن­چه روی داده و دانش همه آن­چه که تا به روز قیامت روی می­دهد(3).