سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری : ج - نمونه.
یادداشت : عربی.
یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت : کتابنامه.
مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق
رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 1680946
ص: 1
أقول: سیأتی بعض فضائلها فی باب أحوال أبی طالب.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ بُرَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: (1) لَمَّا تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا جَعَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَلُوذُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَدُورُ حَوْلَهُ وَ تَقُولُ أَبَتِ (2) أَیْنَ أُمِّی قَالَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَبُّکَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُقْرِئَ فَاطِمَةَ السَّلَامَ وَ تَقُولَ لَهَا إِنَّ أُمَّکِ فِی بَیْتٍ مِنْ قَصَبٍ (3) کِعَابُهُ مِنْ ذَهَبٍ وَ عُمُدُهُ یَاقُوتٌ أَحْمَرُ بَیْنَ آسِیَةَ وَ مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّلَامُ وَ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیْهِ السَّلَامُ (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو (5) عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ الْحُرِّ النَّخَعِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ یَقُولُ أَوَّلُ
ص: 1
ترجمه بحارالانوار جلد 16: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 2
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
تتمة کتاب تاریخ نبینا صلی الله علیه و آله
باب پنجم : ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با خدیجه و بیان فضایل و برخی از احوال وی
روایات
اشاره
میگویم: برخی از فضایل خدیجه در باب احوال ابو طالب خواهد آمد.
روایت1.
الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون خدیجه که خدا از او خشنود باد درگذشت، حضرت فاطمه سلام الله علیها به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه بُرد و گرد ایشان می چرخید و می فرمود: ای پدر! مادرم کجاست؟ در آن دم جبرئیل فرود آمد و به حضرت عرض کرد: پروردگارت به تو امر میکند که به فاطمه سلام برسان و به او بگو مادرت در خانهای از جواهرات که قبههایش از طلا و ستونهایش از یاقوت سرخ است، در کنار آسیه و مریم بنت عمران به سر میبرد. آنگاه حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود: به راستی که خداوند خود سلام است و سلام از سوی او و سلام به سوی اوست(1)
مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الرِّجَالِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مِنَ النِّسَاءِ خَدِیجَةُ علیها السلام (1).
ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ مَنِیعٍ عَنْ شَیْبَانَ بْنِ فَرُّوخَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ عَنْ عِلْبَاءِ بْنِ أَحْمَرَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطَطٍ فِی الْأَرْضِ وَ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (2).
ل، الخصال سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ اللِّخْمِیُ (3) عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ الْمِنْهَالِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ عَنْ عِلْبَاءٍ (4) عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطُوطٍ ثُمَّ قَالَ خَیْرُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (5).
ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ النِّسَاءِ أَرْبَعاً مَرْیَمَ وَ آسِیَةَ وَ خَدِیجَةَ وَ فَاطِمَةَ (6).
أقول: سیأتی فیما أجاب أمیر المؤمنین علیه السلام الیهودی الذی سأل عن خصال الأوصیاء فقال علیه السلام فیما قال کنت أول من أسلم فمکثنا بذلک ثلاث حجج و ما علی وجه الأرض خلق یصلی و یشهد لرسول الله صلی الله علیه و آله بما أتاه غیری و غیر ابنة خویلد رحمها الله و قد فعل.
ص: 2
روایت2.
الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: نخستین مردی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد حضرت علی علیه السلام بود و نخستین زن خدیجه(1).ص: 1
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِصْمَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَهُ فَإِذَا عَائِشَةُ مُقْبِلَةٌ عَلَی فَاطِمَةَ- تُصَایِحُهَا وَ هِیَ تَقُولُ وَ اللَّهِ یَا بِنْتَ خَدِیجَةَ مَا تَرَیْنَ إِلَّا أَنَّ لِأُمِّکِ عَلَیْنَا فَضْلًا وَ أَیُّ فَضْلٍ کَانَ لَهَا عَلَیْنَا مَا هِیَ إِلَّا کَبَعْضِنَا فَسَمِعَ مَقَالَتَهَا لِفَاطِمَةَ فَلَمَّا رَأَتْ فَاطِمَةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَکَتْ فَقَالَ مَا یُبْکِیکِ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ قَالَتْ ذَکَرَتْ أُمِّی فَتَنَقَّصَتْهَا فَبَکَیْتُ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ مَهْ یَا حُمَیْرَاءُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَارَکَ فِی الْوَدُودِ الْوَلُودِ وَ إِنَّ خَدِیجَةَ رَحِمَهَا اللَّهُ وَلَدَتْ مِنِّی طَاهِراً وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ هُوَ الْمُطَهَّرُ وَ وَلَدَتْ مِنِّی الْقَاسِمَ وَ فَاطِمَةَ وَ رُقَیَّةَ وَ أُمَّ کُلْثُومٍ وَ زَیْنَبَ وَ أَنْتِ مِمَّنْ أَعْقَمَ اللَّهُ رحمه (رَحِمَهَا) فَلَمْ تَلِدِی شَیْئاً (1).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام تَزَوَّجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِخَدِیجَةَ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کَانَ سَبَبُ تَزْوِیجِ خَدِیجَةَ مُحَمَّداً أَنَّ أَبَا طَالِبٍ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُزَوِّجَکَ وَ لَا مَالَ لِی أُسَاعِدُکَ بِهِ وَ إِنَّ خَدِیجَةَ قَرَابَتُنَا وَ تُخْرِجُ کُلَّ سَنَةٍ قُرَیْشاً فِی مَالِهَا مَعَ غِلْمَانِهَا یَتَّجِرُ لَهَا وَ یَأْخُذُ وِقْرَ بَعِیرٍ (2) مِمَّا أَتَی بِهِ فَهَلْ لَکَ أَنْ تَخْرُجَ قَالَ نَعَمْ فَخَرَجَ أَبُو طَالِبٍ إِلَیْهَا وَ قَالَ لَهَا ذَلِکَ فَفَرِحَتْ وَ قَالَتْ لِغُلَامِهَا مَیْسَرَةَ أَنْتَ وَ هَذَا الْمَالُ کُلُّهُ بِحُکْمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَجَعَ مَیْسَرَةُ حَدَّثَ أَنَّهُ مَا مَرَّ بِشَجَرَةٍ وَ لَا مَدَرَةٍ إِلَّا قَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَالَ جَاءَ بَحِیرَا الرَّاهِبُ وَ خَدَمَنَا لَمَّا رَأَی الْغَمَامَةَ عَلَی رَأْسِهِ تَسِیرُ حَیْثُمَا سَارَ تُظِلُّهُ بِالنَّهَارِ وَ رَبِحَا فِی ذَلِکَ السَّفَرِ (3) رِبْحاً کَثِیراً فَلَمَّا انْصَرَفَا قَالَ مَیْسَرَةُ لَوْ تَقَدَّمْتَ یَا مُحَمَّدُ إِلَی مَکَّةَ وَ بَشَّرْتَ خَدِیجَةَ بِمَا قَدْ رَبِحْنَا لَکَانَ أَنْفَعَ لَکَ فَتَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ عَلَی رَاحِلَتِهِ فَکَانَتْ خَدِیجَةُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ جَالِسَةً عَلَی غُرْفَةٍ مَعَ نِسْوَةٍ فَظَهَرَ لَهَا مُحَمَّدٌ رَاکِباً (4) فَنَظَرَتْ خَدِیجَةُ إِلَی غَمَامَةٍ عَالِیَةٍ عَلَی رَأْسِهِ تَسِیرُ بِسَیْرِهِ وَ رَأَتْ مَلَکَیْنِ
ص: 3
روایت3.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار خط بر روی زمین کشید و فرمود: آیا میدانید اینها چیست؟ عرض کردیم: خدا و رسولش بهتر میدانند. فرمود: برترین زنان بهشت چهار تن هستند:
خدیجه بنت خُوَیلد و فاطمه بنت محمد و مریم بنت عمران و آسیه بنت مُزاحم همسر فرعون(1).
روایت4.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار خط کشید و فرمود: بهترین زنان بهشت مریم بنت عمران است و خدیجه بنت خُوَیلد و فاطمه بنت محمد و آسیه بنت مُزاحم همسر فرعون(2).
روایت5.
الخصال: امام کاظم علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از میان زنان چهار تن را برگزید: مریم و آسیه و خدیجه و فاطمه(3).
میگویم: این خبر خواهد آمد که امیرمومنان علیه السلام در پاسخ به مرد یهودی که از ایشان درباره ویژگیهای پیامبران پرسید، فرمود: من نخستین کسی بودم که اسلام آورد و ما سه سال را به همین منوال گذراندیم، بر روی زمین هیچ کس نماز نمیخواند و به نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله شهادت نمیداد جز من و دختر خویلد که خدایش رحمت کند.
ص: 2
عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ (1) فِی یَدِ کُلِّ وَاحِدٍ سَیْفٌ مَسْلُولٌ یَجِیئَانِ (2) فِی الْهَوَاءِ مَعَهُ فَقَالَتْ إِنَّ لِهَذَا الرَّاکِبِ لَشَأْناً عَظِیماً لَیْتَهُ جَاءَ إِلَی دَارِی فَإِذَا هُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَاصِدٌ لِدَارِهَا (3) فَنَزَلَتْ حَافِیَةً إِلَی بَابِ الدَّارِ وَ کَانَتْ إِذَا أَرَادَتِ التَّحَوُّلَ مِنْ مَکَانٍ إِلَی مَکَانٍ حَوَّلَتِ الْجَوَارِی السَّرِیرَ الَّذِی کَانَتْ عَلَیْهِ فَلَمَّا دَنَتْ مِنْهُ قَالَتْ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ وَ أَحْضِرْنِی (4) عَمَّکَ أَبَا طَالِبٍ السَّاعَةَ وَ قَدْ بَعَثَتْ إِلَی عَمِّهَا (5) أَنْ زَوِّجْنِی مِنْ مُحَمَّدٍ إِذَا دَخَلَ عَلَیْکَ فَلَمَّا حَضَرَ أَبُو طَالِبٍ قَالَتْ (6) اخْرُجَا إِلَی عَمِّی لِیُزَوِّجَنِی مِنْ مُحَمَّدٍ فَقَدْ قُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَدَخَلَا عَلَی عَمِّهَا وَ خَطَبَ أَبُو طَالِبٍ الْخُطْبَةَ الْمَعْرُوفَةَ وَ عَقَدَ النِّکَاحَ فَلَمَّا قَامَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لِیَذْهَبَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ قَالَتْ خَدِیجَةُ إِلَی بَیْتِکَ فَبَیْتِی بَیْتُکَ وَ أَنَا جَارِیَتُکَ (7).
د، العدد القویة قب، المناقب لابن شهرآشوب زَوَّجَ أَبُو طَالِبٍ خَدِیجَةَ مِنَ النَّبِیِّ وَ ذَلِکَ أَنَّ نِسَاءَ قُرَیْشٍ اجْتَمَعْنَ فِی الْمَسْجِدِ فِی عِیدٍ فَإِذَا هُنَّ بِیَهُودِیٍّ یَقُولُ لَیُوشِکُ أَنْ یُبْعَثَ فِیکُنَّ نَبِیٌّ فَأَیُّکُنَّ اسْتَطَاعَتْ أَنْ تَکُونَ لَهُ أَرْضاً یَطَؤُهَا فَلْتَفْعَلْ فَحَصَبْنَهُ وَ قَرَّ ذَلِکَ الْقَوْلُ فِی قَلْبِ خَدِیجَةَ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدِ اسْتَأْجَرَتْهُ خَدِیجَةُ عَلَی أَنْ تُعْطِیَهُ بَکْرَیْنِ وَ یَسِیرَ مَعَ غُلَامِهَا مَیْسَرَةَ إِلَی الشَّامِ فَلَمَّا أَقْبَلَا فِی سَفَرِهِمَا (8) نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَحْتَ شَجَرَةٍ فَرَآهُ رَاهِبٌ یُقَالُ لَهُ نَسْطُورُ فَاسْتَقْبَلَهُ وَ قَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ لَمَّا رَأَی مِنْهُ عَلَامَاتٍ وَ إِنَّهُ نَزَلَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ ثُمَّ قَالَ لِمَیْسَرَةَ طَاوِعْهُ فِی أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ فَإِنَّهُ نَبِیٌّ وَ اللَّهِ مَا جَلَسَ هَذَا الْمَجْلِسَ بَعْدَ عِیسَی علیه السلام أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ لَقَدْ
ص: 4
روایت6.
الخصال: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد منزل خود شد و دید عایشه رو به حضرت فاطمه سلام الله علیها با صدای بلند میگوید: ای دختر خدیجه! به خدا سوگند تو میپنداری مادرت بر ما برتری داشته، او در چه چیز برتر از ما بود؟ او کسی نبود جز یکی همچون ما. پیامبر صلی الله علیه و آله سخن عایشه به حضرت فاطمه سلام الله علیها را شنید. وقتی حضرت فاطمه رسول خدا را دید به گریه افتاد. پیامبر فرمود: چه چیز تو را گریاند ای دختر محمد؟! حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود: او از مادرم یاد کرد و از منزلت او کاست و من به گریه افتادم. رسول خدا خشمگین شد و فرمود: ای حمیراء دم فرو بَند! خداوند تبارک و تعالی زن مهربان و زایا را فرخنده گردانده است، خدیجه که خدایش رحمت کند از من طاهر را، یعنی همان عبدالله یا مُطهَّر را، زایید و نیز از من قاسم و فاطمه و رقیّه و اُم کلثوم و زینب را زایید، اما تو از زنانی هستی که خداوند نازایشان کرده، تو فرزندی نزاییدی(1).
روایت7.
قصص الأنبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله در بیست و پنج سالگی با خدیجه ازدواج کرد و خدیجه سه روز پس از درگذشت ابوطالب جان سپرد.
روایت8.
الخرائج و الجرائح: از جابر روایت شده که وی گفت: سبب ازدواج خدیجه با حضرت محمد صلی الله علیه و آله این بود که ابوطالب گفت: ای محمد! میخواهم تو را همسر دهم اما مالی ندارم که با آن به تو کمک کنم، خدیجه از نزدیکان ماست و هر سال با مال خود قریشیان را به همراه غلامانش به تجارت میبرد و آنان برای او تجارت میکنند و هر یک به اندازه بار یک شتر از آنچه میآورد میگیرد، آیا میخواهی تو هم بروی؟ فرمود: بله. ابوطالب نزد خدیجه رفت و این سخن به او گفت. خدیجه خوشحال شد و به غلامش «میسره» گفت: تو و این مال کاملا به امر محمد صلی الله علیه و آله خواهید بود. وقتی میسره بازگشت تعریف کرد که بر هر درخت و کلوخی که گذر کرده شنیده که آنها میگفتهاند: سلام بر تو ای رسول خدا! میسره همچنین گفت: بحیراء راهب آمد و وقتی دید ابری بر سر محمد صلی الله علیه و آله سایه افکنده و او در طول روز به هر کجا میرود آن نیز با او میرود، به ما خدمت کرد. آنها در آن تجارت بسیار سود کردند. وقتی خواستند برگردند میسره گفت: ای محمد! اگر تو زودتر به مکه بروی و به خدیجه مژده دهی که ما سود کردهایم، این به نفع توست. حضرت محمد بر مرکب خود نشست و زودتر به راه افتاد. آن روز خدیجه با زنان دیگر بر در اتاقی نشسته بود. ناگهان حضرت پیش چشمش پدیدار شد. خدیجه به ابر بزرگی که بالای سر حضرت همپای ایشان حرکت میکرد نگریست و دید در سمت راست و چپ حضرت دو فرشته با دو شمشیر برآهیخته میآیند.
ص: 3
بَشَّرَ بِهِ عِیسَی علیه السلام وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ هُوَ یَمْلِکُ الْأَرْضَ بِأَسْرِهَا وَ قَالَ مَیْسَرَةُ یَا مُحَمَّدُ لَقَدْ جُزْنَا عَقَبَاتٍ بِلَیْلَةٍ کُنَّا نَجُوزُهَا بِأَیَّامٍ کَثِیرَةٍ وَ رَبِحْنَا فِی هَذِهِ السَّفَرَةِ مَا لَمْ نَرْبَحْ مِنْ أَرْبَعِینَ (1) سَنَةً بِبَرَکَتِکَ یَا مُحَمَّدُ فَاسْتَقْبِلْ بِخَدِیجَةَ وَ أَبْشِرْهَا بِرِبْحِنَا وَ کَانَتْ وَقْتَئِذٍ جَالِسَةً عَلَی مَنْظَرَةٍ لَهَا فَرَأَتْ رَاکِباً عَلَی یَمِینِهِ مَلَکٌ مُصْلِتٌ سَیْفَهُ وَ فَوْقَهُ سَحَابَةٌ مُعَلَّقٌ عَلَیْهَا قِنْدِیلٌ مِنْ زَبَرْجَدَةٍ وَ حَوْلَهُ قُبَّةٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَظَنَّتْ مَلِکاً یَأْتِی بِخِطْبَتِهَا وَ قَالَتِ اللَّهُمَّ إِلَیَّ وَ إِلَی دَارِی فَلَمَّا أَتَی کَانَ مُحَمَّداً وَ بَشَّرَهَا بِالْأَرْبَاحِ فَقَالَتْ وَ أَیْنَ مَیْسَرَةُ قَالَ یَقْفُو أَثَرِی قَالَتْ فَارْجِعْ إِلَیْهِ وَ کُنْ مَعَهُ وَ مَقْصُودُهَا لِتَسْتَیْقِنَ حَالَ السَّحَابَةِ فَکَانَتِ السَّحَابَةُ تَمُرُّ مَعَهُ فَأَقْبَلَ مَیْسَرَةُ إِلَی خَدِیجَةَ وَ أَخْبَرَهَا بِحَالِهِ وَ قَالَ لَهَا إِنِّی کُنْتُ آکُلُ مَعَهُ حَتَّی یَشْبَعَ (2) وَ یَبْقَی الطَّعَامُ کَمَا هُوَ وَ کُنْتُ أَرَی وَقْتَ الْهَاجِرَةِ مَلَکَیْنِ یُظَلِّلَانِهِ فَدَعَتْ خَدِیجَةُ بِطَبَقٍ عَلَیْهِ رُطَبٌ وَ دَعَتْ رِجَالًا وَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا وَ لَمْ یَنْقُصْ شَیْئاً فَأَعْتَقَتْ مَیْسَرَةَ وَ أَوْلَادَهُ وَ أَعْطَتْهُ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ لِتِلْکَ الْبِشَارَةِ وَ رَتَّبَتِ الْخُطْبَةَ مِنْ عَمْرِو بْنِ أَسَدٍ عَمِّهَا.
قال النسوی فی تاریخه أنکحه إیاها أبوها خویلد بن أسد فخطب أبو طالب بما رواه الخرکوشی فی شرف المصطفی و الزمخشری فی ربیع الأبرار و فی تفسیره الکشاف و ابن بطة فی الإبانة و الجوینی فی السیر عن الحسن و الواقدی و أبی صالح و العتبی فقال الحمد لله الذی جعلنا من زرع إبراهیم الخلیل و من ذریة الصفی إسماعیل و صئصئ (3) معد و عنصر مضر و جعلنا حضنة بیته و سواس (4) حرمه و جعل مسکننا بیتا محجوبا و حرما آمنا و جعلنا الحکام علی الناس ثم إن ابن أخی هذا محمد بن عبد الله لا یوازن برجل من قریش إلا رَجَحَ به و لا یقاس بأحد منهم إلا عظم عنه و إن کان فی المال مقلا
ص: 5
گفت: این سوار حتما منزلتی والا دارد، کاش به سمت سرای من بیاید. ناگاه دید او محمد صلی الله علیه و آله است و به طرف سرای خودش میآید. او که هرگاه میخواست جا به جا شود کنیزانش تخت زیر پایش را جا به جا میکردند، در دم پابرهنه سوی در شتافت و چون نزدیک حضرت رسید عرض کرد: ای محمد! برو و همین حالا عمویت ابوطالب را بیاور. سپس کسی را نیز نزد عموی خود فرستاد که بیا و وقتی محمد صلی الله علیه و آله داخل شد، مرا به همسری او درآور. وقتی ابوطالب آمد، خدیجه گفت: نزد عموی من بیایید تا مرا به عقد محمد را درآورد، من در این باره با او سخن گفتهام. اینگونه آن دو نزد عموی خدیجه رفتند و ابوطالب خطبه معروف را خواند و عقد را جاری ساخت. چون محمد صلی الله علیه و آله برخاست تا با ابوطالب برود، خدیجه به ایشان عرض کرد: به خانه خود بیا، خانه من خانه توست و من کنیز تو هستم(1).
روایت9.
العدد القویه و مناقب ابن شهرآشوب : ابوطالب خدیجه را به همسری پیامبر صلی الله علیه و آله درآورد؛ از این قرار که زنان قریش در یک عید در عبادتگاه جمع شده بودند که ناگاه دیدند مردی یهودی آمد و گفت: به زودی در میان شما پیامبری برانگیخته خواهد شد، هر یک از شما توانست زمینی برای گام او شود، حتما چنین کند. آنان وی را با سنگ راندند اما سخن او در دل خدیجه نشست. در آن زمان پیامبر صلی الله علیه و آله برای خدیجه کار میکرد و او به حضرت دو شتر داده بود تا با غلام وی میسره به شام برود. چون آن دو راهی سفر شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله زیر درختی پیاده شد. راهبی به نام نسطور دید که پیامبر به زیر آن درخت پیاده شد و همینکه نشانههای ایشان را دید، و به استقبال آمد و دست و پای آن حضرت را بوسید و گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت میدهم که محمد رسول خداست. سپس به میسره گفت: از امر و نهی او اطاعت کن چراکه او پیامبر است، به خدا سوگند پس از عیسی علیه السلام کسی جز او در این نشیمنگاه ننشسته است، ص: 4
فإن المال ورق حائل (1) و ظل زائل و له و الله خطب عظیم و نبأ شائع و له رغبة فی خدیجة و لها فیه رغبة فزوجوه و الصداق ما سألتموه من مالی عاجله و آجله فقال خویلد زوجناه و رضینا به.
و روی أنه قال بعض قریش یا عجبا أ یمهر النساء الرجال فغضب أبو طالب و قال إذا کانوا مثل ابن أخی هذا طلبت الرجال بأغلی الأثمان و إذا کانوا أمثالکم لم تزوجوا (2) إلا بالمهر الغالی فقال رجل من قریش یقال له عبد الله بن غنم
هنیئا مریئا یا خدیجة قد جرت***لک الطیر فیما کان منک بأسعد
تزوجته (3) خیر البریة کلها***و من ذا الذی فی الناس مثل محمد
و بشر به المرءان (4) عیسی ابن مریم***و موسی بن عمران فیا قرب موعد
أقرت به الکتاب قدما بأنه***رسول من البطحاء هاد و مهتد (5)
***
قوله فحصبنه أی رمینه بالحصباء و صئصئ بالمهملتین و المعجمتین الأصل قال فی النهایة فی حدیث الخوارج یخرج من ضئضئ هذا قوم یمرقون من الدین الضئضئ الأصل یقال ضئضئ صدق و ضؤضؤ صدق و حکی بعضهم ضئضی ء بوزن قندیل یرید أنه یخرج من نسله و من عقبه و رواه بعضهم بالصاد المهملة و هو بمعناه انتهی.
و فی القاموس الورق مثلثة و ککتف و جبل الدراهم المضروبة و محرکة الحی من کل حیوان و المال من إبل و دراهم و غیرها انتهی و فی الفقیه رزق کما سیأتی و الحائل المتغیر.
قب، المناقب لابن شهرآشوب خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الشَّامِ فِی تِجَارَةٍ لِخَدِیجَةَ وَ لَهُ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ
ص: 6
و عیسی علیه السلام نوید او را داد و مژده داد پس از من پیامبری به نام احمد میآید که مالک سرتاسر زمین است. میسره عرض کرد: ای محمد! ما گردنههایی را که قبلا در چند روز پشت سر میگذاشتیم، این بار در یک شب پشت سر گذاشتهایم و در این سفر چنان سودی بردهایم که در چهل سال هم نمی بردیم ، اینها به برکت توست ای محمد! پس خود نزد خدیجه برو و مژده سودمان را تو به او بده. در آن هنگام خدیجه رو به منظرهای نشسته بود. ناگاه دید سواری میآید که در سمت راست خود فرشتهای با شمشیری برکشیده دارد و بالای سرش ابری هست که قندیلی از زبرجد از آن آویزان است و گرداگردش گنبدی از یاقوت سرخ دارد. گمان کرد فرشته ای آمده تا از او خواستگاری کند. گفت: ای کاش او به طرف من و سرای من بیاید. وقتی آن سوار رسید، محمد بود و به او از سود مژده داد. خدیجه عرض کرد: میسره کجاست؟ فرمود: پشت سر من در راه است. عرض کرد: نزد او بازگرد و با او باش. خدیجه میخواست از ماجرای آن ابر مطمئن شود. دید آن ابر با او حرکت میکند. میسره نزد خدیجه رسید و ماجرای خود با حضرت را برایش تعریف کرد و گفت من در کنار او از غذا میخوردم و سیر میشدم و غذا همانطور که بود، باقی میماند، وقتی ظهر به نیمه میرسید، میدیدم دو فرشته بر سر او سایه میافکنند. در آن دم خدیجه دستور داد تا طبقی رطب آوردند و مردانی را به همراه رسول خدا دعوت کرد. آنان همه خوردند و سیر شدند اما چیزی از آن طبق کم نشد. او میسره و فرزندانش را آزاد کرد و ده هزار درهم بهخاطر آن مژده به او عطا کرد. سپس ترتیبی داد تا عمویش عمرو بن اسد وی را به همسری حضرت درآورد.
نسوی در تاریخ خود میگوید: خدیجه را پدرش خُوَیلد بن اسد به عقد پیامبر صلی الله علیه و آله درآورد. بنا بر روایت خرگوشی در شرف المصطفی و زمخشری در ربیع الابرار و نیز در تفسیر کشاف و ابن بطه در الإبانة و جوینی در السیر به روایت از حسن و واقدی و ابی صالح و عتبی، ابوطالب خطبه خواند و گفت: ستایش از آن خداوندی است که ما را از فرزندان ابراهیم خلیل و از نسل اسماعیلِ برگزیده قرار داد و ما را از سلاله مَعَد و از تبار مُضر گرداند و ما را عهدهدار خانه و گرداننده حرم خود نهاد و خانه ما را مورد حج مردم و مسکنی امن قرار داد و حکومت بر مردم را به ما عطا فرمود، این برادرزاده من، محمد بن عبدالله، با هر یک از مردان قریش قیاس شود بر او رجحان مییابد و با هر یک از آنان مقایسه شود، بر او برتری مییابد، اگر مال اندک دارد مال و منال برگی متغیر است و سایه ای ناپایدار، اما به خدا سوگند او جایگاهی والا و نامی زبانزد دارد، او خواستار خدیجه است و خدیجه نیز خواهان اوست، وی را به همسری او درآورید، هر چقدر مهر خواستید و هرگاه خواستید، من از مال خود خواهم داد. خُوَیلد گفت: به او دختر میدهیم و از او خرسندیم.
روایت شده که برخی از قریشیان گفتند: شگفتا، مگر زنان به مردان مهر میدهند؟! ابوطالب از این سخن برآشفت و گفت: اگر مردان همچون این برادرزاده من باشند زنان به گرانترین بها خواستار آنان هستند اما اگر همچون شما باشند، زنان فقط با مهریههای گران ازدواج میکنند. آنگاه یکی از قریشیان به نام عبدالله بن غنم گفت:
«گوارا و نوش باد بر تو ای خدیجه که پرنده خوشبختی بر طالع تو گذر کرد،
تو با بهترین مرد در میان همه مردم ازدواج کردی، چه کسی در میان مردم همچون محمد است؟
دو مرد بزرگ، عیسی بن مریم و موسی بن عمران مژده او را دادهاند و میعاد نزدیک شده،
کتب پیشینیان اقرار کردهاند که او رسولی رهنما و رهیافته از سرزمین مکه است.»
توضیح
«حصبنَه» یعنی او را با سنگ زدند. «صئصئی» به دو گونه بی نقطه و با نقطه، «ضئضئی» یعنی اصل و سلاله؛ در «النهایة» درباره خوارج چنین آمده که «از این سلاله قومی بیرون میآید که از دین بازمیگردند.» ضئضئی یعنی اصل. گفته میشود: «ضئضئی صدق» و «ضؤضؤ صدق» . نیز برخی آن را بر وزن «قندیل» روایت کردهاند و گفتهاند «ضئضیء»، در هر صورت منظور «نسل» و «تبار» است، برخی نیز آن را با صاد بدون نقطه روایت کردهاند که همچنانکه گفتیم، به همان معناست.
در القاموس چنین آمده : کلمه «الورق» به صورت مثلّث و بر وزن «کتِف و جبَل» یعنی درهمهای ضرب شده و اگر دو حرف اول مفتوح باشد به معنای حیوان زنده است و نیز به معنای مال یعنی شتر و درهم و غیره. در الفقیه «رزق» است چنان که خواهد آمد. الحائل یعنی متغیّر.
روایت10.
المناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله در تجارتی برای خدیجه به شام رفت. ایشان در آن هنگام بیست و پنج ساله بود
ص: 6
سَنَةً وَ تَزَوَّجَ بِهَا بَعْدَ أَشْهُرٍ قَالَ الْکُلَیْنِیُّ تَزَوَّجَ خَدِیجَةَ وَ هُوَ ابْنُ بِضْعٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ لَبِثَ بِهَا أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بُنِیَتِ الْکَعْبَةُ وَ رَضِیَتْ قُرَیْشٌ بِحُکْمِهِ فِیهَا وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً (1).
أقول: أوردنا تاریخ وفاتها فی باب المبعث.
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ حَدَّثَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَالَ لِی لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی حِینَ رَجَعْتُ وَ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ قَالَ حَاجَتِی أَنْ تَقْرَأَ عَلَی خَدِیجَةَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنِّی السَّلَامَ وَ حَدَّثَنَا عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهَا قَالَتْ حِینَ لَقَّاهَا نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهَا الَّذِی قَالَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَتْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّلَامُ وَ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَلَی جَبْرَئِیلَ السَّلَامُ (2).
کشف، کشف الغمة مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْرُ نِسَائِهَا خَدِیجَةُ وَ خَیْرُ نِسَائِهَا مَرْیَمُ.
وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُمِرْتُ أَنْ أُبَشِّرَ خَدِیجَةَ بِبَیْتٍ مِنْ قَصَبٍ لَا صَخَبَ فِیهِ وَ لَا نَصَبَ.
وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ خَدِیجَةَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ مَرَّةً أَسْلَمَ.
و قد تقدم ذکر تقدم إسلامها رضی الله عنها و أنها سبقت الناس کافة فلا حاجة إلی إعادة ذلک و هو مشهور.
وَ مِنَ الْمُسْنَدِ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: حَسْبُکَ مِنْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ.
وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی قَالَ: بَشَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَدِیجَةَ بِبَیْتٍ فِی الْجَنَّةِ
ص: 7
و یک ماه بعد با او ازدواج کرد. کلینی میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله در بیست و چند سالگی با خدیجه ازدواج کرد و بیست و چهار سال و چند ماه با او بود. زمانی که کعبه را بازسازی کردند و قریشیان به داوری پیامبر صلی الله علیه و آله رضایت دادند، ایشان سی و پنج ساله بود(1).
میگویم: ما تاریخ درگذشت خدیجه را در باب بعثت آوردهایم.
روایت 11.
تفسیر عیاشی: امام محمد باقر علیه السلام از ابو سعید خُدری نقل کرده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در شبی که مرا به آسمان بردند، هنگام بازگشتن به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل! چیزی نمیخواهی؟ گفت: خواسته من این است که سلام خداوند و من را به خدیجه برسانی. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله خدیجه را دید، سخن جبرئیل را برایش بازگفت. خدیجه گفت: به راستی که خداوند خود سلام است و سلام از سوی او و سلام به سوی اوست و سلام بر جبرئیل(2).
روایت 12.
کشف الغمّة: حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین زنان بهشت خدیجه و مریم هستند.
همان: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به من امر شد به خدیجه مژده خانهای از جواهرات بدهم که نه هیاهویی در آن هست و نه زحمتی.
همان: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: نخستین کسی که پس از خدیجه به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواند حضرت علی علیه السلام بود. – و یا در جایی دیگر – نخستین کسی که اسلام آورد.
توضیح
پیشتر سخن از پیشگامی خدیجه در مسلمان شدن آمد و گفته شد که او در اسلام بر همه مردم پیشی گرفت، پس دیگر نیازی به تکرار این سخن مشهور نیست.
مسند احمد: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از زنان جهان مریم بنت عمران و خدیجه بنت خُوَیلد و فاطمه بنت محمد و آسیه بنت مُزاحم همسر فرعون تو را بس.
همان: از عبدالله بن ابی اوفی روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به خدیجه مژده از خانهای در بهشت داد
ص: 7
لَا صَخَبَ فِیهِ (1) وَ لَا نَصَبَ.
وَ رُوِیَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَ عَنْ خَدِیجَةَ فَلَمْ یَجِدْهَا فَقَالَ إِذَا جَاءَتْ فَأَخْبِرْهَا أَنَّ رَبَّهَا یُقْرِئُهَا السَّلَامَ.
وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ: أَتَی جَبْرَئِیلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ خَدِیجَةُ قَدْ أَتَتْکَ مَعَهَا إِنَاءٌ مُغَطًّی فِیهِ إِدَامٌ أَوْ طَعَامٌ أَوْ شَرَابٌ فَإِذَا هِیَ أَتَتْکَ فَاقْرَأْ عَلَیْهَا السَّلَامَ مِنْ رَبِّهَا وَ مِنِّی السَّلَامَ وَ بَشِّرْهَا بِبَیْتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ قَصَبٍ لَا صَخَبَ فِیهِ وَ لَا نَصَبَ (2).
و قال شریک و قد سئل عن القصب قصب الذهب. (3) و قال الجوهری القصب أنابیب من جوهر و ذکر الحدیث.
و قال غیره اللؤلؤ و قال صاحب النهایة فی غریب الحدیث القصب لؤلؤ مجوف واسع کالقصر المنیف فی هذا الحدیث و القصب من الجوهر ما استطال منه فی تجویف.
وَ رُوِیَ أَنَّ عَجُوزاً دَخَلَتْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَلْطَفَهَا فَلَمَّا خَرَجَتْ سَأَلَتْهُ عَائِشَةُ فَقَالَ إِنَّهَا کَانَتْ تَأْتِینَا فِی زَمَنِ خَدِیجَةَ وَ إِنَّ حُسْنَ الْعَهْدِ مِنَ الْإِیمَانِ..
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: ذَکَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَدِیجَةَ یَوْماً وَ هُوَ عِنْدَ نِسَائِهِ فَبَکَی فَقَالَتْ عَائِشَةُ مَا یُبْکِیکَ عَلَی عَجُوزٍ حَمْرَاءَ مِنْ عَجَائِزِ بَنِی أَسَدٍ فَقَالَ صَدَّقَتْنِی إِذْ کَذَّبْتُمْ وَ آمَنَتْ بِی إِذْ کَفَرْتُمْ وَ وَلَدَتْ لِی إِذْ عَقَمْتُمْ قَالَتْ عَائِشَةُ فَمَا زِلْتُ أَتَقَرَّبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِذِکْرِهَا.
و نقلت من کتاب معالم العترة النبویة لأبی محمد عبد العزیز بن الأخضر الجنابذی الحنبلی ذکر خدیجة بنت خویلد أم المؤمنین و تقدم إسلامها و حسن موازرتها و خطر فضلها و شرف منزلتها ذکر مرفوعا عن محمد بن إسحاق (4) قال کانت خدیجة بنت خویلد
ص: 8
که نه هیاهویی در آن هست و نه زحمتی.
همان: نیز روایت شده که وی گفت: جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سراغ خدیجه را گرفت. حضرت او را نیافت. جبرئیل گفت: وقتی آمد به او خبر بده که پروردگارش به او سلام میرساند.
همان: از ابوهریره روایت شده که وی گفت: جبرییل نزد پیامبر آمده بود. به ایشان عرض کرد: اکنون خدیجه در ظرفی درپوشیده برایت غذا و آب میآورد، وقتی آمد از سوی پروردگارش و از سوی من به او سلام برسان و به او مژده خانهای از جواهرات در بهشت بده که نه هیاهویی در آن هست و نه زحمتی.
توضیح
درباره «القصب» شریک گفته یعنی «طلا»، و جوهری گفته یعنی «بندهایی از جواهر»، دیگری گفته یعنی «لؤلؤ»، صاحب «النهایة» گفته «القصب» لؤلؤ میانتهی و بزرگی است که در این حدیث همچون کاخی رفیع آمده است، بنابراین «القصب» بنایی بلند و میانتهی از جواهرات است.
نیز روایت شده پیرزنی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و حضرت او را لطف بسیار نمود. وقتی آن زن رفت عایشه درباره او پرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: او در زمان خدیجه پیش ما میآمد، به راستی که نگاه داشتن عهد نشانه ایمان است.
و حضرت علی علیه السلام فرمود: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نزد زنان خود از خدیجه یاد کرد و گریست. عایشه گفت: چرا برای پیرزنی سرخمو از پیرزن های بنی اسد گریه میکنی؟ فرمود: وقتی شما مرا تکذیب می کردید او مرا تصدیق کرد و وقتی شما کفر میورزیدید او به من ایمان آورد و وقتی شما نزاییدید او برای من فرزند آورد. عایشه میگفت: ما همیشه با یاد کردن از خدیجه به رسول خدا نزدیکی میجستیم.
در کتاب معالم العترة النبویة اثر ابی محمد عبدالعزیز بن اخضر جنابذی حنبلی از مادر مومنان، خدیجه بنت خُوَیلد،
ص: 8
امرأة تاجرة ذات شرف و مال تستأجر الرجال فی مالها و تضاربهم إیاه بشی ء تجعله لهم منه و کانت قریش قوما تجارا فلما بلغها عن رسول الله صلی الله علیه و آله من صدق حدیثه و عظیم أمانته و کرم أخلاقه بعثت إلیه و عرضت علیه أن یخرج فی مالها تاجرا إلی الشام و تعطیه أفضل ما کانت تعطی غیره من التجار مع غلام لها یقال له میسرة فقبله منها رسول الله صلی الله علیه و آله و خرج فی مالها ذلک و معه غلامها میسرة حتی قدم الشام فنزل رسول الله صلی الله علیه و آله فی ظل شجرة قریبا من صومعة راهب فاطلع الراهب إلی میسرة فقال من هذا الرجل الذی نزل تحت هذه الشجرة فقال میسرة هذا رجل من قریش من أهل الحرم فقال له الراهب ما نزل تحت هذه الشجرة إلا نبی ثم باع رسول الله صلی الله علیه و آله سلعته التی خرج فیها (1) و اشتری ما أراد أن یشتری ثم أقبل قافلا إلی مکة و معه میسرة و کان میسرة فیما یزعمون قال إذا کانت الهاجرة (2) و اشتد الحر نزل ملکان یظلانه من الشمس و هو یسیر علی بعیره فلما قدم مکة علی خدیجة بمالها باعت ما جاء به فأضعف أو قریبا و حدثها میسرة عن قول الراهب و عما کان یری من إظلال الملکین فبعثت إلی رسول الله فقالت له فیما یزعمون یا ابن عم قد رغبت فیک لقرابتک منی و شرفک فی قومک و سطتک (3) فیهم و أمانتک عندهم و حسن خلقک و صدق حدیثک ثم عرضت علیه نفسها و کانت خدیجة امرأة حازمة لبیبة و هی یومئذ أوسط قریش نسبا و أعظمهم شرفا و أکثرهم مالا و کل قومها قد کان حریصا علی ذلک لو یقدر علیه فلما قالت لرسول الله صلی الله علیه و آله ما قالت ذکر ذلک لأعمامه فخرج معه منهم حمزة بن عبد المطلب حتی دخل علی خویلد بن أسد فخطبها إلیه فتزوجها رسول الله صلی الله علیه و آله.
و روی بإسناده عن ابن شهاب الزهری قال لما استوی رسول الله صلی الله علیه و آله و بلغ أشده و لیس له کثیر مال استأجرته خدیجة بنت خویلد إلی سوق حباشة و هو سوق بتهامة و استأجرت معه رجلا آخر من قریش فقال رسول الله صلی الله علیه و آله ما رأیت من صاحبة لأجیر
ص: 9
یاد شده و درباره پیشگامی او در اسلام و پشتیبانی نیکش از پیامبر و والایی فضیلت و ارجمندی منزلتش سخن به میان آمده است؛ از محمد بن اسحاق در سخنی مرفوع روایت شده که خدیجه بنت خُوَیلد زنی تاجر بود که خوشنام و ثروتمند بود. او با مال خود مردان را به کار میگرفت و با آنان مضاربه میکرد و سهمی برایشان میگذاشت. قریشیان قومی تجارتپیشه بودند. وقتی سخن از راستگویی و امانتداری و خوشاخلاقی رسول خدا به او رسید، کسی را در پی حضرت فرستاد و به ایشان پیشنهاد داد که با مال او به همراه غلام او میسره برای تجارت به شام برود و بیش از مزدی که دیگر تاجران میگیرند دریافت کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله پذیرفت و با مال او و به همراه میسره غلام او به راه افتاد. وقتی به شام رسیدند رسول خدا در سایه درختی نزدیک به صومعه راهبی پیاده شد. راهب نزد میسره رفت و گفت: آن مردی که زیر آن درخت فرود آمده کیست؟ میسره گفت: او مردی از قریشیان از اهالی حرم است. راهب گفت: زیر این درخت کسی فرود نیامده جز اینکه پیامبر بوده. سپس پیامبر کالاهای را که آورده بود فروخت و هر آنچه را میخواست خرید و با میسره رو به سوی مکه گذاشت. چنین آمده که میسره گفته: وقتی ظهر به نیمه می رسید و گرما شدید می شد، در همان حال که محمد صلی الله علیه و آله سوار بر شتر خود میرفت، دو فرشته فرود می آمدند و در برابر خورشید بر سرش سایه می افکندند. وقتی او به مکه رسید و مال خدیجه را به او داد، او بار پیامبر را فروخت و آن مال دو برابر یا نزدیک به دو برابر شد. میسره سخن راهب را نیز برای خدیجه بازگفت و ماجرای سایه افکندن فرشتگان را برای او تعریف کرد. خدیجه کسی را در پی رسول خدا فرستاد و به ایشان عرض کرد: ای پسر عمو! من به خاطر خویشاوندی که با تو دارم و شرافت و منزلت و اعتباری که تو در میان قومت داری و به خاطر خوش اخلاقی و راستگوییات به تو علاقهمند شدهام. اینگونه خدیجه خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت. او زنی باهوش و خردمند بود و در آن زمان بیش از همه قریشیان تبار والا و شرافت ارجمند و ثروت انبوه داشت. همه قومش آزمند بودند که با او ازدواج کنند. وقتی او این سخن را به پیامبر گفت، حضرت موضوع را به عموهای خود گفت. از میان آنان حمزة بن عبدالمطلب همراه پیامبر راهی شد و وقتی نزد خُوَیلد بن اسد رسید، خدیجه را برای پیامبر خواستگاری کرد و اینچنین رسول خدا با خدیجه ازدواج کرد.
و از ابن شهاب زهری روایت شده که وی گفت: چون پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ شد و نیرومند شد، مال زیادی نداشت. از این رو خدیجه بنت خُوَیلد حضرت را به کار گرفت و ایشان را به همراه مردی دیگر از قریش، به بازار حباشه در تهامه فرستاد. رسول خدا میفرماید: برای کارگر، اربابی بهتر خدیجه ندیدم، هنوز من و همراهم بازنگشته بودیم که نزد او عطایایی از طعام داشتیم که او برای ما کنار گذاشته بود.
نیز دولابی آورده: رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز امرِ خود خوابی دید، نگران شد و خوابش را برای همسرش خدیجه بازگفت. خدیجه به ایشان عرض کرد: مژده که خداوند متعال همواره به تو نیکی میکند. پیامبر برای خدیجه چنین گفت که خواب دیده شکمش ( قلبش ) را بیرون آوردهاند و آن را پاکیزه کردهاند و شستهاند و باز سر جایش گذاشتهاند. خدیجه عرض کرد: خیر است، بشارت باد بر تو! سپس جبرئیل بر حضرت پدید آمد و ایشان را در جایگاهی که خداوند میخواست نشاند و به ایشان مژده رسالت خداوند را داد و دل پیامبر صلی الله علیه و آله مطمئن شد. آنگاه جبرئیل گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ»(1)
{بخوان به نام پروردگارت که آفرید، انسان را از عَلَق آفرید.} اینچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله رسالت پروردگارش را پذیرفت و از آنچه جبرییل از سوی خداوند آورده بود، اطاعت کرد و سوی خانوادهاش بازگشت. چون نزد خدیجه رسید فرمود: آن کسی که برایت گفتم در خواب دیدم، جبرئیل بود. پیامبر ماجرا را برای خدیجه گفت و او را از آنچه جبرییل از سوی خداوند آورد بود خبر داد. عرض کرد: بشارت باد بر تو ای رسول خدا! به خدا سوگند که خدا همیشه به تو نیکی میکند، پس آنچه را که خداوند برایت آورده بپذیر، بشارت باد بر تو که به راستی تو رسول خدا هستی.
نیز از زهری روایت شده که وی گفت: نخستین کسی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد خدیجه بود.
و از ابن شهاب روایت شده که وی گفت: خداوند در حالی قرآن و هدایت و بر رسول خود نازل فرمود که خدیجه بنت خُوَیلد نزد ایشان بود.
و ابن حماد گفته: به من چنین خبر رسیده که رسول خدا صلی الله علیه و آله خدیجه را بر دوازده ظرف طلا عقد کرد و در آن روز خدیجه بیست و هشت سال داشت.
و از ابی عمرو بن العلاء روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیست و پنج سالگی با خدیجه ازدواج کرد.
و از قتادة بن دعامه روایت شده که وی گفت: خدیجه پیش از آنکه با رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج کند، نزد عتیق بن عائذ بن عبدالله بن عمرو بن مخزوم بود و میگویند دختری برای او زایید یعنی اُمّ محمد بن صیفی مخزومی را، پس از عتیق با ابوهاله هند بن زراره تیمی بود و هند بن هند را برای او زایید، و سپس با رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج کرد.
ابن حماد همچنین به صورت مرفوع از ابن اسحاق روایت می کند که : خدیجه نخستین کسی بود که به خداوند و رسولش ایمان آورد و آنچه را ایشان از نزد خدا آورد تصدیق کرد و ایشان را در کار خود پشتیبانی کرد، خداوند با خدیجه کار را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله آسان کرد، هرگاه حضرت میشنید که ایشان را رد میکنند یا تکذیب میکنند، اندوهگین میشد اما همینکه نزد خدیجه برمیگشت خداوند با او همه این اندوهها را از رسول خود صلی الله علیه و آله می زدود خدیجه ایشان را استوار میکرد و به ایشان آرامش میداد و امر مردم را بر ایشان آسان میکرد، تا اینکه خدیجه درگذشت و خدایش رحمت کند.
و از اسماعیل بن ابی حکیم غلام آل زبیر روایت شده که وی گفت: خدیجه به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای پسر عمو! وقتی آن همنشینت نزدت آمد، آیا میتوانی مرا خبر کنی؟ فرمود: بله. عرض کرد: پس وقتی آمد مرا خبر کن. جبرئیل آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به خدیجه گفت: ای خدیجه! این جبرییل است که نزدم آمده. خدیجه عرض کرد: ای پسر عمو! برخیز و روی پای چپ من بنشین. رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و روی پای خدیجه نشست. خدیجه عرض کرد: آیا او را میبینی؟ فرمود: بله. عرض کرد: برخیز و روی پای راستم بنشین. پیامبر جا به جا شد. عرض کرد: آیا او را میبینی؟ فرمود: بله. عرض کرد: حال در دامانم بنشین. پیامبر چنین کرد. عرض کرد: آیا او را میبینی؟ فرمود: نه. عرض کرد: ای پسر عمو! استوار باش، مژده که به خدا سوگند او فرشته است و شیطان نیست.
ابن اسحاق میگوید: عبدالله بن حسن در روایت این سخن گفت: مادرم فاطمه بنت حسین این سخن را از قول خدیجه بازمیگفت که من هم شنیدم، خدیجه گفته که رسول خدا را زیر جامه خود وارد کرده و در آن دم جبرییل رفته، آنگاه به رسول خدا عرض کرده: به راستی که او فرشته است و شیطان نیست.
و نیز ابن اسحاق گفته: خدیجه بنت خُوَیلد و ابوطالب هر دو در یک سال جان سپردند و درگذشت خدیجه و ابوطالب پشت سر هم بر رسول خدا روی داد. خدیجه پشتیبانی نیک برای اسلام بود و رسول خدا نزد او آرامش مییافت.
و از عروة بن زبیر روایت شده که وی گفت: خدیجه پیش از آن که نماز واجب شود درگذشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدیجه خانهای از جواهرات نشان داده شد که نه هیاهویی در آن هست و نه زحمتی.
ابن هشام می گوید: کسی که به او اعتماد دارم برای نقل کرد که : جبرئیل نزد پیامبر آمد و عرض کرد: به خدیجه از سوی پروردگارش سلام برسان. رسول خدا فرمود: ای خدیجه! این جبرئیل است، از سوی پروردگارت به تو سلام میرساند. خدیجه گفت: خداوند خود سلام است و سلام از سوی اوست و سلام بر جبرئیل.
نیز روایت شده که آدم علیه السلام گفته: من در روز قیامت بر همه آدمیان سرور هستم جز بر مردی از فرزندانم که یکی از پیامبران خداست و محمد صلی الله علیه و آله نام دارد، او در دو چیز بر من برتری مییابد، یکی اینکه همسر او یاری است برای او و یار او میشود اما همسر من یار است بر من! ، دیگر اینکه خداوند او را بر شیطانش یاری میکند و شیطان او مسلمان میشود اما شیطان من کفر ورزید.
و از عایشه روایت شده که وی گفت: هروقت در حضور رسول خدا از خدیجه یاد میشد، ایشان از مدح او و طلب آمرزش برایش خسته نمیشد، روزی پیامبر صلی الله علیه و آله از او یاد کرد، من حسادت کردم و گفتم: خداوند عوض آن پیرزن را به تو داده! دیدم رسول خدا سخت خشمگین شد، از حرفی که زدم پشیمان شدم و گفتم: خداوندا اگر خشم رسولت را از بین ببری، تا زندهام دیگر به بدی از خدیجه یاد نمیکنم. آنگاه رسول خدا فرمود: چطور این حرف را میزنی حال آنکه وقتی مردم کفر ورزیدند او به من ایمان آورد و وقتی مردم مرا رد کردند او مرا پذیرا شد و وقتی مردم مرا تگذیب کردند او مرا تصدیق کرد وقتی شما از فرزند محروم شدید او برایم فرزند آورد. عایشه میگوید: حضرت یک ماه با همان حال نزد من میآمد و میرفت.
و روایت شده کنیه خدیجه اُم هند بوده است.
و از ابن عباس روایت شده که وی گفت: عموی خدیجه، عمرو بن اسد، او را به همسری رسول خدا صلی الله علیه و آله درآورد، پدر خدیجه قبل از جنگ «فجار» درگذشته بود.
و از وی روایت شده که وی گفت: خدیجه بیست و هشت سال داشت که پیامبر با او ازدواج کرد، مهرش دوازده ظرف بود که مهر زنان حضرت همین بود. نیز گفتهاند که خدیجه پانزده سال پیش از عام الفیل به دنیا آمده و چهل سال داشته که در رسول خدا در بیست و پنج سالگی با او ازدواج کرده است.
پیشتر ماجرای عفیف آمد که وقتی برای تجارت نزد عباس رفته پیامبر صلی الله علیه و آله و خدیجه و علی علیه السلام را دیده که نماز میخواندهاند و گفته به خدا سوگند بر روی زمین جز این سه تن کسی را نمیشناسم که بر این دین باشد. بنابراین دیگر نیازی به تکرار این خبر نیست، زیرا در اینکه خدیجه نخستین کسی بوده که اسلام آورده، اختلافی وجود ندارد. ابن سعد از حکم بن حزام روایت کرده که خدیجه در ماه رمضان از دهمین سال نبوت پیامبر در شصت و پنج سالگی درگذشت، ما او را از خانهاش بیرون آوردیم و در جحون به خاکش سپردیم، رسول خدا خود در قبر او رفت و او را در قبر گذاشت، آن روز هنوز نماز میت تشریع نشده بود پرسیدند: چه هنگام بود ای اباخالد؟! گفت: سه سال یا همین حدود پیش از هجرت و اندکی پس از خروج بنی هاشم از شِعب، او نخستین زنی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به همسری گرفت و فرزندان حضرت همه از او بودند جز ابراهیم که از ماریه قبطی بود.
این آخرین خبری بود که از کتاب جنابذی نقل کردم(2).
توضیح
«سطتک» به کسر سین یعنی تو در وسط آنان بودی و در مرکز آنان بودی یعنی ارجمندترین آنان بودی، جوهری میگوید: «وسطت القوم أسطهم وسطاً و وسطةَ» یعنی «در مرکز آنان قرار داشتم»، فلان کس «وسیط» قوم خود است یعنی او والاتبارترین و بلندمرتبهترین آنان است.
سخن پیامبر صلی الله علیه و آله «رزقت منی» یا «فرزند» را منظور دارد یا «اسلام» را. چه بسا منظور عایشه از اینکه «یک ماه نزد من میآمد و میرفت» این باشد که حضرت یک ماه مدام میرفته و میآمده و از خدیجه و فضایلش میگفته، و یا اینکه وقتی فهمیده عایشه از سخن خود پشیمان شده از روی لطف به او یک ماه نزدش رفت و آمد میکرده است.
روایت13.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: وقتی رسول خدا خواست با خدیجه بنت خُوَیلد ازدواج کند،
ص: 13
خیرا من خدیجة ما کنا نرجع أنا و صاحبی إلا وجدنا عندها تحفة من طعام تخبأه لنا.
و منه قال الدولابی یرفعه عن رجاله أنه کان من بدء أمر رسول الله صلی الله علیه و آله أنه رأی فی المنام رؤیا فشق علیه فذکر ذلک لصاحبته خدیجة فقالت له أبشر فإن الله تعالی لا یصنع بک إلا خیرا فذکر لها أنه رأی أن بطنه أخرج فطهر و غسل ثم أعید کما کان قالت هذا خیر فأبشر ثم استعلن له جبرئیل فأجلسه علی ما شاء الله أن یجلسه علیه و بشره برسالة الله حتی اطمأن ثم قال اقرأ قال کیف أقرأ قال اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ فقبل رسول الله صلی الله علیه و آله رسالة ربه و اتبع الذی جاء به جبرئیل من عند الله و انصرف إلی أهله فلما دخل علی خدیجة قال أ رأیتک الذی کنت أحدثک و رأیته فی المنام فإنه جبرئیل استعلن و أخبرها بالذی جاءه من عند الله و سمع فقالت أبشر یا رسول الله فو الله لا یفعل الله بک إلا خیرا فاقبل الذی آتاک الله و أبشر فإنک رسول الله حقا.
و روی مرفوعا إلی الزهری قال کانت خدیجة أول من آمن برسول الله صلی الله علیه و آله.
و عن ابن شهاب أنزل الله علی رسوله القرآن و الهدی و عنده خدیجة بنت خویلد.
و قال ابن حماد بلغنی أن رسول الله صلی الله علیه و آله تزوج خدیجة علی اثنتی عشرة أوقیة ذهبا و هی یومئذ ابنة ثمانی و عشرین سنة.
و حدثنی ابن البرقی أبو بکر عن ابن هشام عن غیر واحد عن أبی عمرو بن العلاء قال تزوج رسول الله صلی الله علیه و آله خدیجة و هو ابن خمس و عشرین سنة.
و عن قتادة بن دعامة قال کانت خدیجة قبل أن یتزوج بها رسول الله صلی الله علیه و آله عند عتیق بن عائذ بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم یقال ولدت له جاریة و هی أم محمد بن صیفی المخزومی ثم خلف علیها بعد عتیق أبو هالة هند بن زرارة التیمی فولدت له هند بن هند ثم تزوجها رسول الله صلی الله علیه و آله.
و بإسناده یرفعه إلی محمد بن إسحاق قال کانت خدیجة أول من آمن بالله و رسوله و صدقت بما جاء من الله و وازرته علی أمره فخفف الله بذلک عن رسول الله صلی الله علیه و آله و کان لا یسمع شیئا یکرهه من رد علیه و تکذیب له فیحزنه ذلک إلا فرج الله ذلک عن رسول الله
ص: 10
ابوطالب با اهل بیت خود و به همراه چند تن از قریشیان به راه افتاد و نزد وَرَقة بن نوفَل عموی خدیجه رفت. ابوطالب سخن را آغاز کرد و گفت: ستایش از آنِ پروردگار کعبه است که ما را از فرزندان ابراهیم و از نسل اسماعیل قرار داد و ما را در حرمی امن فرود آورد و ما را بر مردم حاکم گرداند و به ما در دیارمان برکت داد، این برادرزاده من- یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله – با هر یک از مردان قریش قیاس شد بر او رجحان یافت و با هر یک از آنان مقایسه شد، بر او برتری یافت، اگر مال اندک دارد مال و منال هدیهای همیشگی و جاری و سایهای ناپایدار است، او خواستار خدیجه است و خدیجه نیز خواهان اوست، ما آمدهایم تا خدیجه را با رضایت و نظر خودش برای او خواستگاری کنیم و مهر او از مال من بر عهده من است که هرگاه بخواهید خواهم داد، به پروردگار کعبه سوگند او قسمتی والا و دینی فراگیر و اندیشهای کامل دارد. آنگاه ابوطالب سکوت کرد و عموی خدیجه لب به سخن گشود اما به لکنت افتاد و در پاسخ دادن به ابوطالب درنگ کرد و به نفس نفس افتاد و جواب روشنی نداد، در حالی که او یکی از کشیشیان مسیحی بود ( و به خوبی سخن می گفت ) . در آن دم خدیجه سخن آغاز کرد و گفت: ای عمو! اگر چه تو در حضور و سخن گفتن در پیش مردم ، سزاوارتری ، اما بر من از خودم سزاوارتر نیستی؛ ای محمد! من خودم را به همسری تو درمیآورم و مهر را نیز خودم از مالم میدهم، به عمویت بگو ناقهای قربانی کند و ولیمهای ترتیب دهد و تو نزد عیال خود آی. ابوطالب گفت: گواه باشید که او محمد صلی الله علیه و آله را پذیرفت و مهر را از مال خود تضمین کرد. یکی از قریشیان گفت: شگفتا، مهر را زن به مرد میدهد؟! ابوطالب از این سخن برآشفت و به پا خاست. ابوطالب مردی بود که همه از او حذر میکردند و از خشمش میترسیدند. او برخاست و گفت: اگر مردان همچون برادرزاده من باشند، زنان ایشان را با گرانترین بها و بیشترین مهر خواهند خواست و اگر همچون شما باشند باید خود برای ازدواج مهری گران بدهند. او سپس ناقهای قربانی کرد و رسول خدا نیز نزد عیال خود رفت. آنگاه یکی از قریشیان به نام عبدالله بن غَنم گفت:
«گوارا و نوش باد بر تو ای خدیجه که پرنده خوشبختی بر طالع تو گذر کرد، تو با بهترین مرد در میان همه مردم ازدواج کردی، چه کسی در میان مردم همچون محمد است؟
دو مرد راستگو، عیسی بن مریم و موسی بن عمران مژده او را دادهاند و میعاد نزدیک شده،
کتب پیشینیان اقرار کردهاند که او رسولی رهنما و رهیافته از سرزمین مکه است.»
توضیح
«الزرع» یعنی «فرزندان». «المال رفد جار» یعنی مال و منال هدیهای همیشگی است که خداوند آن را به اندازه نیاز بندگانش به آنان عطا میکند. پیشتر «ورق حائل» یعنی «برگی متغیر» آمد و بعد از این به روایت الفقیه «رزق حائل» یعنی «رزق متغیر» خواهد آمد.
«البهر» نفسبریدگی از روی درماندگی است. سخن خدیجه که «اگر تو ... بر من سزاوارتر باشی» شاید به این معناست که اگر تو در نظر مردم عُرفا نسبت به امور من سزاوارتر از من باشی، در واقع از نسبت به امور من از خودم سزاوارتر نیستی، و یا اینکه اگر تو برای حضور و تکلم درباره امور من نزد مردم سزاوارتر از من باشی در اصل قضیه رضایت و پذیرفتن همسر سزاوارتر از خودم نیستی، و یا اینکه اگر چه تو می توانی مرا هلاک کنی اما نمیتوانی با این ازدواج مخالفت کنی؛ اما چه بسا معنای دوم آشکارتر باشد. این سخن که «پرنده خوشبختی بر طالع تو گذر کرد» از آن روست که میگویند خوشاقبالی یا بداقبالی پرندهای دارد، عرب از روی تفأل میگوید: پرنده خوشاقبالی یا بداقبالی بر فلان کس گذر کرد، اصل این باور از آنجاست که آنان وقتی رهسپار مقصدی میشدهاند، سررسیدن پرندهای از جانب راست یا چپ خود را به فال میگرفتهاند، احتمالا معنای آن سخن این است که به زودی بهخاطر انتخاب نیکی که کردهای، بهترین اخبار درباره تو در آفاق میپیچد زیرا پرندگان از هر چیز دیگر زودتر اخبار را میرسانند؛ اما معنای نخست آشکارتر است. «البر» به فتح یعنی راستگو و «بسیار نیکوکار». «القدم» با کسره، متضاد «حدوث» است، میگویند: در قدیم چنین بود.
روایت14.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: وقتی قاسم فرزند خدیجه درگذشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد خدیجه رفت و به او که داشت میگریست فرمود: چرا گریه میکنی؟ عرض کرد: شیری از سینه ام جاری شد و به گریه افتادم. فرمود: ای خدیجه! آیا راضی نیستی که در روز قیامت بر در بهشت بیایی و ببینی او آنجا ایستاده و سپس او دست تو را بگیرد
ص: 15
صلی الله علیه و آله بها إذا رجع إلیها تثبته و تخفف عنه و تهون علیه أمر الناس حتی ماتت رحمها الله.
و عن إسماعیل بن أبی حکیم مولی آل الزبیر أنه حدث عن خدیجة أنها قالت لرسول الله صلی الله علیه و آله أی ابن عم أ تستطیع أن تخبرنی بصاحبک هذا الذی یأتیک إذا جاءک قال نعم قالت فإذا جاءک فأخبرنی فجاء جبرئیل علیه السلام فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لخدیجة یا خدیجة هذا جبرئیل قد جاءنی قالت قم یا ابن عم فاجلس علی فخذی الیسری فقام رسول الله صلی الله علیه و آله فجلس علیها قالت هل تراه قال نعم قالت فتحول فاقعد علی فخذی الیمنی فتحول فقالت هل تراه قال نعم قالت فاجلس فی حجری ففعل قالت هل تراه قال لا قالت یا ابن عم اثبت و أبشر فو الله إنه لملک (1) و ما هو بشیطان.
قال ابن إسحاق قد حدثت بهذا الحدیث عبد الله بن حسن قال سمعت أمی فاطمة بنت حسین تحدث بهذا الحدیث عن خدیجة إلا أنی سمعتها تقول أدخلت رسول الله صلی الله علیه و آله بینها و بین درعها فذهب عند ذلک جبرئیل فقالت خدیجة لرسول الله صلی الله علیه و آله إن هذا لملک و ما هو بشیطان.
و عن ابن إسحاق أن خدیجة بنت خویلد و أبا طالب ماتا فی عام واحد فتتابع علی رسول الله صلی الله علیه و آله هلاک خدیجة و أبی طالب و کانت خدیجة وزیرة صدق علی الإسلام و کان رسول الله صلی الله علیه و آله یسکن إلیها.
و عن عروة بن الزبیر قال توفیت خدیجة قبل أن تفرض الصلاة و قال رسول الله صلی الله علیه و آله أریت بخدیجة بیتا من قصب لا صخب فیه و لا نصب.
و قال ابن هشام حدثنی من أثق به أن جبرئیل أتی النبی صلی الله علیه و آله فقال اقرأ خدیجة من ربها السلام فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا خدیجة هذا جبرئیل یقرئک من ربک السلام قالت خدیجة الله السلام و منه السلام و علی جبرئیل السلام.
و روی أن آدم علیه السلام قال إنی لسید البشر یوم القیامة إلا رجل من ذریتی
ص: 11
و به بهشت ببرَد و در بهترین جا فرود آورَد؟ این از برای همه مومنان است، خداوند عزوجل حکیمتر و کریمتر از آن است که میوه قلب مومنی را بگیرد و پس از آن تا به همیشه آن مومن را عذاب کند(1).
روایت15.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: وقتی طاهر پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت، حضرت خدیجه را از گریه نهی کرد. خدیجه گفت: بسیار خوب ای رسول خدا! اما شیرم برای او روان شد و به گریه افتادم. فرمود: آیا راضی نیستی که ببینی او بر در بهشت ایستاده و وقتی تو را ببیند دستت را بگیرد و تو را به پاکترین و نیکترین جای بهشت ببرَد؟ قطعا همین طور است، خداوند متعال عزیزتر و کریمتر از آن است که اگر میوه قلب بندهای را گرفت و آن بنده صبر پیشه کرد و از خداوند پاداش خواست و خدا را حمد گفت، او را عذاب کند(2).
روایت 16.
نهج البلاغه: در آن زمان در هیچ خانهای جز خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدیجه اسلام راه نیافته بود و من نفر سوم آن دو بودم(3).
روایت17.
من لا یحضره الفقیه: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله با خدیجه بنت خُوَیلد ازدواج کرد، ابوطالب خطبه خواند. او پیش از آن خدیجه را نزد پدرش ، و یا به قول بعضی از مردم نزد عمویش، خواستگاری کرده بود. آنگاه دو دسته در {کعبه} را گرفت و در حضور جمعی از قریشیان که او را میدیدند گفت: ستایش از آنِ خداوندی است که ما را از فرزندان ابراهیم و از نسل اسماعیل قرار داد و خانهای مورد طواف از برای ما نهاد و ما را در حرمی امن جای داد که ثمرات همه چیز در آن جمع است و ما را در دیارمان بر مردم حاکم گرداند، برادرزاده من محمد بن عبدالله با هر یک از مردان قریش قیاس شود بر او رجحان مییابد و با هر یک از آنان مقایسه شود، بر او برتری مییابد، اگر مال اندک دارد مال و منال رزقی متغیر است و سایهای ناپایدار، اما به خدا سوگند او جایگاهی والا و نامی زبانزد دارد، او خواستار خدیجه است و خدیجه نیز خواهان اوست
ص: 16
نبی من الأنبیاء یقال له محمد صلی الله علیه و آله (1) فضل علی باثنتین زوجته عاونته و کانت له عونا و کانت زوجتی علی عونا و إن الله أعانه علی شیطانه فأسلم و کفر شیطانی. (2) و عن عائشة قالت کان رسول الله إذا ذکر خدیجة لم یسأم من ثناء علیها و استغفار لها فذکرها ذات یوم فحملتنی الغیرة فقلت لقد عوضک الله من کبیرة السن قالت فرأیت رسول الله صلی الله علیه و آله غضب غضبا شدیدا فسقطت فی یدی (3) فقلت اللهم إنک إن أذهبت بغضب رسولک صلی الله علیه و آله لم أعد بذکرها (4) بسوء ما بقیت قالت فلما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله ما لقیت قال کیف قلت و الله لقد آمنت بی إذ کفر الناس و آوتنی إذ رفضنی الناس و صدقتنی إذ کذبنی الناس و رزقت منی (5) حیث حرمتموه قالت فغدا و راح علی بها شهرا.
و روی أن خدیجة رضوان الله علیها کانت تکنی أم هند.
و عن ابن عباس أن عم خدیجة عمرو بن أسد زوجها رسول الله صلی الله علیه و آله و أن أباها مات قبل الفجار.
و عن ابن عباس أنه تزوجها صلی الله علیه و آله و هی ابنة ثمانی و عشرین سنة و مهرها (6) اثنتی عشرة أوقیة و کذلک کانت مهور نسائه و قیل إنها ولدت قبل الفیل بخمس عشرة سنة و تزوجها صلی الله علیه و آله و هی بنت أربعین سنة و رسول الله صلی الله علیه و آله ابن خمس و عشرین سنة.
و حدیث عفیف و رؤیته النبی صلی الله علیه و آله و خدیجة و علیا یصلون حین قدم تاجرا إلی
ص: 12
و مهریه را چه سریع و چه مدتدار آن را من از مال خود میدهم، او مقامی والا و مرتبتی بلند و زبانی شفیع و توانمند دارد. اینچنین ابوطالب پیامبر را همسر داد و پیامبر از فردا نزد او رفت و خدیجه در نخستین بارداری، عبدالله بن محمد صلی الله علیه و آله را زایید(1).
روایت18.
میگویم: کازرونی در منتقی روایت کرده: خزیمة بن حکیم سلمی با خدیجه بنت خُوَیلد خویشاوند بود. او نزد خدیجه رفت و با ورود خود به نزد خدیجه از برکتی بزرگ بهرهمند شد. خدیجه او را با رسول خدا و غلام خود میسره برای تجارت به دیار بصرا در سرزمین شام فرستاد. خزیمه از رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار خوشش آمد و در خواب و بیداری از ایشان جدا نمیشد. آنان رهسپار شدند و چون به میانه شام و حجاز رسیدند، دو شتر از مال خدیجه بر میسره رم کردند و حال آنکه رسول خدا در جلوی کاروان بود. میسره که بر جان خود و جان آن دو شتر هراسان شد شتابان رو سوی رسول خدا گذاشت و ایشان را خبر کرد. پیامبر نزد آن دو شتر رفت و بر سمهایشان دست کشید و آن دو را تعویذ کرد. ناگاه آن دو شتر صدایی کردند و رفتند تا پیشاپیش کاروان حرکت کنند. وقتی خزیمه این صحنه را دید دانست که پیامبر صلی الله علیه و آله مقامی والا دارد و از این رو در همراهی با ایشان آزمند شد و مراقب ایشان بود. آنان رفتند و چون به شام رسیدند نزد یکی از راهبان شام فرود آمدند. رسول خدا زیر یک درخت پیاده شد و بقیه مردم جداگانه پیاده شدند. درختی که پیامبر به زیرش فرود آمد درختی خشک و بیبار بود که برگهایش ریخته بود و تنهاش خشکیده بود، اما همینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله پیاده شد و به زیر آن درخت آرام گرفت، ناگاه درخت درخشید و تابان شد و دور تا دورش سرسبز شد و میوههایش رسید و شاخههایش آویزان شد و بر سر رسول خدا چتر گشود. آن راهب چون این صحنه بدید از خود بی خود شد و شتابان از صومعهاش پایین آمد و عرض کرد: به لات و عُزّی سوگند از تو سوالی دارم. پیامبر فرمود: دور شو مادرت به عزایت بنشیند
ص: 17
العباس و قوله لا و الله ما علمت علی ظهر الأرض کلها علی هذا الدین غیر هؤلاء الثلاثة قد تقدم ذکره بطریقه فلا حاجة لنا إلی ذکره لأنه لم یختلف فی أنها رضی الله عنها أول الناس إسلاما و قال ابن سعد یرفعه إلی حکم بن حزام (1) قال توفیت خدیجة فی شهر رمضان سنة عشرة من النبوة و هی ابنة خمس و ستین سنة فخرجنا بها من منزلها حتی دفناها بالحجون فنزل رسول الله صلی الله علیه و آله فی حفرتها و لم یکن یومئذ صلاة علی الجنازة قیل و متی ذلک یا أبا خالد قال قبل الهجرة بسنوات ثلاث أو نحوها و بعد خروج بنی هاشم من الشعب بیسیر قال فکانت أول امرأة تزوجها رسول الله صلی الله علیه و آله و أولاده کلهم منها إلا إبراهیم فإنه من ماریة القبطیة.
هذا آخر ما نقلته من کتاب الجنابذی (2).
قوله وسطتک بکسر السین أی کونک وسطهم و متوسطا بینهم أی أشرفهم قال الجوهری وسطت القوم أسطهم وسطا و وسطة أی توسطتهم و فلان وسیط فی قومه إذا کان أوسطهم نسبا و أرفعهم محلا انتهی.
قوله صلی الله علیه و آله و رزقت منی أی الولد أو الإسلام (3) قولها فغدا و راح علی بها شهرا لعل المعنی أنه صلی الله علیه و آله کان إلی شهر یذکر خدیجة و فضلها فی الغدو و الرواح أو لما علم ندامتی فی أمرها کان یغدو و یروح إلی لطفا بی (4).
کا، الکافی بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَتَزَوَّجَ خَدِیجَةَ
ص: 13
که در عرب هیچ کلامی از این ( قسم به لات و عزی ) بر من درشت تر نیست . اما راهب این سخن را حساب شده زده بود. او وقتی از صومعهاش پایین آمد پوستی سفید در دست داشت. آنگاه شروع کرد باری در آن پوست بنگرد و باری به پیامبر. سپس چشم به آن پوست دوخت و گفت: به فرستنده انجیل سوگند که خودش است! وقتی خزیمه سخن راهب را شنید پنداشت او برای پیامبر نیرنگی در کار دارد. از این رو دست بر قبضه شمشیر خود زد و با صدایی بلند فریاد برآورد: آی ای آل غالب! ناگهان مردم از هر طرف سوی او شتافتند و گفتند: از چه هراس داری؟ وقتی راهب مردم را دید به سوی صومعهاش شتافت و داخل شد و در را به روی خود بست. سپس سر سوی آنان بیرون کرد و گفت: ای قوم! چرا از من هراسان شدید؟ به خدایی که آسمانها را بی هیچ ستون برافراشته هیچ قافله ای نزد من فرود نیامده که نزد من محبوبتر از شما باشد، در این صحیفه آمده مردی که به زیر این درخت فرود میآید، و با دست درختی را نشان داد که پیامبر صلی الله علیه و آله به زیرش بود، او فرستاده پروردگار جهانیان است که با شمشیری برآهیخته و قربانی بزرگی برانگیخته میشود و خاتم پیامبران است، هر کس از او فرمان ببرد نجات مییابد و هر کس از او سر بپیچد گمراه میشود. سپس رو سوی خزیمه کرد و گفت: چه نسبتی با این مرد داری ؟ کسی از خویشان او هستی ؟ خزیمه گفت: نه، خادم او هستم . سپس ماجرای آن دو شتر را برایش بازگفت. راهب گفت: ای مرد! او همان پیامبری است که در آخرالزمان برانگیخته میشود، من امری را به تو میسپارم و خبری را نزدت به ودیعه میگذارم و با تو عهدی میبندم. خزیمه گفت: چه شده؟ من سخنت را میشنوم و رازت را میپوشانم و امرت را اطاعت میکنم. راهب گفت: من در این صحیفه چنین میبینم که او در آن دیار ظهور میکند و در برابر بندگان یاری داده میشود، نه بیرقی از او دریغ داشته میشود و نه غایتی برایش متصور است، دشمنانی دارد که بیشترشان یهودیان، همان دشمنان خدا، هستند، پس بهخاطر او از آنان بر حذر باش. خزیمه این سرّ را در خود پنهان کرد و سپس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای محمد! من در تو چیزی میبینم که در هیچ یک از انسانهای دیگر نمیبینم، من میپندارم تو همان پیامبری هستی که گفته میشود از تهامه ظهور میکند، تو با درستی به دنیا آمدهای و در میان مردمان قومت امین بودهای، من میبینم که در دل مردم محبتی برای تو هست، من تو را در کلامت تأیید میکنم و در برابر دشمنت یاری میدهم. آنگاه راهی شام شدند و کار خود در آنجا به انجام رساندند و سپس برگشتند.
راوی میگوید: خدیجه کسی را نزد عموی خود عمرو بن اسد فرستاد تا او را شوهر دهد. او آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در میان عموهای خود سر رسید و خدیجه را به همسری گرفت، پیامبر صلی الله علیه و آله در آن هنگام بیست و پنج سال داشت و خدیجه چهل سال.
گروهی نیز روایت کردهاند که خدیجه را پدرش در حال مستی به عقد درآورد. اما واقدی میگوید این نادرست است و صحیح آن است که خدیجه را عمویش شوهر داد و پدرش پیش از جنگ فِجار درگذشته بود.
راوی، خطبه ابوطالب را که پیشتر آمد نقل میکند و میگوید: وقتی ابوطالب خطبهاش را به پایان رساند، ورقة بن نوفل زبان به سخن گشود و گفت: ستایش از آنِ خدایی است که ما را در مرتبتی که گفتی قرار داد و ما را آنچنان که برشمردی برتری بخشید، ما سروران و رهبران عرب هستیم و شما نیز همه اینها را دارید، هیچ عشیرهای برتری شما را منکر نیست و هیچ کس در فخر و شرافت شما تردید ندارد، ما خواهان پیوند با خاندان شما و شرافت شما هستیم، پس ای جماعت قریش! بر من گواه باشید که من خدیجه بنت خُوَیلد را با چهار صد دینار مهر به همسری محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله درآوردم. سپس ورقه دم فرو بست و ابوطالب گفت: دوست میدارم عموی خدیجه نیز با تو همرأی شود. آنگاه عموی خدیجه گفت: ای جماعت قریش! بر من گواه باشید که من خدیجه بنت خُوَیلد را به عقد محمد بن عبدالله درآوردم و بزرگان قریش بر این کار گواه من بودند. در آن دم خدیجه به کنیزان خود دستور داد تا به رقص درآیند و دف بنوازند و گفت: ای محمد! به عمویت ابوطالب بگو یکی از شترانت را قربانی کند و مردم را بر این در سور بده و بیا در این نیمروز با عیالت استراحت کن. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله بر عیال خود خدیجه وارد شد(1).
روایت19.
میگویم: ابوالحسن بکری در کتاب انوار گفته: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله بر خانه خریجه بنت خُوَیلد گذر کرد و خدیجه با جمعی از زنان و کنیزان و خادمان خود و نیز با یکی از احبار یهود نشسته بود. چون پیامبر از آنجا گذشت آن حبر به ایشان نگریست و گفت: ای خدیجه! اکنون جوانی کمسال از برابر خانهات گذر کرد، کسی را در پی او بفرست. خدیجه یکی از کنیزان خود را در پی حضرت فرستاد و او به ایشان عرض کرد: ای سرورم! بانوی من شما را میطلبد. پیامبر به راه افتاد و وارد خانه خدیجه شد. خدیجه گفت: ای حبر! این همانی است که گفتی؟ گفت: آری، این مرد محمد بن عبدالله است. حبر عرض کرد: شکمت را به من نشان بده. پیامبر صلی الله علیه و آله چنین کرد. حبر نگریست و گفت: به خدا سوگند این مرد پایانبخش نبوت است. خدیجه گفت : اگر عمویش ببیند که تو او را وارسی میکنی بلایی بر سرت میآورد، چراکه عموهای او از احبار یهود بر او حذر میکنند. حبر گفت: چه کسی میتواند به این محمد آسیبی برساند؟! به موسی کلیم سوگند که او رسول خداوند بزرگ در آخرالزمان است، خوشا به حال آنان که همسر و داماد و خانواده او میشوند، چراکه اینان شرف دنیا و آخرت را به دست آوردهاند. خدیجه شگفت زده شد و حضرت محمد صلی الله علیه و آله رفت. اما حبّ پیامبر صلی الله علیه و آله در دل خدیجه نشست. او بانویی بزرگ بود و مال و منال و چهارپایان بیشماری داشت. گفت: ای حبر! از کجا دانستی که محمد صلی الله علیه و آله پیامبر است؟ گفت: صفاتش را در تورات دیدهام، او در آخر الزمان برانگیخته میشود، پدر و مادرش میمیرند و جدّ و عمویش سرپرستش میشوند، سرانجام با یکی از زنان قریش ازدواج میکند که بانوی قوم خود و امیر عشیره خود است. و با دست به خدیجه اشاره کرد. سپس گفت: ای خدیجه! آنچه را به تو میگویم به یاد داشته باش. و گفت:
ص: 20
بِنْتَ خُوَیْلِدٍ أَقْبَلَ أَبُو طَالِبٍ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَعَهُ نَفَرٌ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی دَخَلَ عَلَی وَرَقَةَ بْنِ نَوْفَلٍ عَمِّ خَدِیجَةَ فَابْتَدَأَ أَبُو طَالِبٍ بِالْکَلَامِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِرَبِ (1) هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنْ زَرْعِ إِبْرَاهِیمَ وَ ذُرِّیَّةِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَنْزَلَنَا حَرَماً آمِناً وَ جَعَلَنَا الْحُکَّامَ عَلَی النَّاسِ وَ بَارَکَ لَنَا فِی بَلَدِنَا الَّذِی نَحْنُ فِیهِ ثُمَّ إِنَّ ابْنَ أَخِی هَذَا یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّنْ لَا یُوزَنُ بِرَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَّا رَجَحَ بِهِ وَ لَا یُقَاسُ بِهِ رَجُلٌ إِلَّا عَظُمَ عَنْهُ وَ لَا عِدْلَ لَهُ فِی الْخَلْقِ وَ إِنْ کَانَ مُقِلًّا فِی الْمَالِ فَإِنَّ الْمَالَ رِفْدٌ جَارٍ وَ ظِلٌّ زَائِلٌ وَ لَهُ فِی خَدِیجَةَ رَغْبَةٌ وَ لَهَا فِیهِ رَغْبَةٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ (2) لِنَخْطُبَهَا إِلَیْکَ بِرِضَاهَا وَ أَمْرِهَا وَ الْمَهْرُ عَلَیَّ فِی مَالِی الَّذِی سَأَلْتُمُوهُ عَاجِلُهُ وَ آجِلُهُ وَ لَهُ وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ حَظٌّ عَظِیمٌ وَ دِینٌ شَائِعٌ وَ رَأْیٌ کَامِلٌ ثُمَّ سَکَتَ أَبُو طَالِبٍ فَتَکَلَّمَ عَمُّهَا وَ تَلَجْلَجَ وَ قَصَرَ عَنْ جَوَابِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَدْرَکَهُ الْقُطْعُ وَ الْبُهْرُ وَ کَانَ رَجُلًا مِنَ الْقِسِّیسِینَ فَقَالَتْ خَدِیجَةُ مُبْتَدِئَةً یَا عَمَّاهْ إِنَّکَ وَ إِنْ کُنْتَ أَوْلَی (3) بِنَفْسِی مِنِّی فِی الشُّهُودِ فَلَسْتَ أَوْلَی بِی مِنْ نَفْسِی قَدْ زَوَّجْتُکَ یَا مُحَمَّدُ نَفْسِی وَ الْمَهْرُ عَلَیَّ فِی مَالِی فَأْمُرْ عَمَّکَ فَلْیَنْحَرْ نَاقَةً فَلْیُولِمْ بِهَا وَ ادْخُلْ عَلَی أَهْلِکَ قَالَ (4) أَبُو طَالِبٍ اشْهَدُوا عَلَیْهَا بِقَبُولِهَا مُحَمَّداً وَ ضَمَانِهَا الْمَهْرَ فِی مَالِهَا فَقَالَ بَعْضُ قُرَیْشٍ یَا عَجَبَاهْ (5) الْمَهْرُ عَلَی النِّسَاءِ لِلرِّجَالِ فَغَضِبَ أَبُو طَالِبٍ غَضَباً شَدِیداً وَ قَامَ عَلَی قَدَمَیْهِ وَ کَانَ مِمَّنْ یَهَابُهُ الرِّجَالُ وَ یُکْرَهُ غَضَبُهُ (6) فَقَالَ إِذَا کَانُوا مِثْلَ ابْنِ أَخِی هَذَا طُلِبَتِ الرِّجَالُ بِأَغْلَی الْأَثْمَانِ وَ أَعْظَمِ الْمَهْرِ وَ إِذَا کَانُوا أَمْثَالَکُمْ لَمْ یُزَوَّجُوا إِلَّا بِالْمَهْرِ الْغَالِی وَ نَحَرَ أَبُو طَالِبٍ نَاقَةً وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَهْلِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ (7) بْنُ غَنْمٍ
هَنِیئاً مَرِیئاً یَا خَدِیجَةُ قَدْ جَرَتْ***لَکِ الطَّیْرُ فِیمَا کَانَ مِنْکِ بِأَسْعَدٍ
***
ص: 14
«ای خدیجه! سخنی را که اکنون میگویم فراموش نکن و نهایت بهره را از آن بِبر،
ای خدیجه! این مرد بدون شک پیامبر است، من در انجیل اینچنین خواندهام،
از سوی خداوند وحی خواهد آورد و خداوند کتابش را به او عطا می کند ،
او با زنی شرافتمند ازدواج میکند و در همه نسلها سرآمد مردم میشود.»
خدیجه چون سخن حبر را شنید دلش نزد پیامبر صلی الله علیه و آله به جا ماند، اما امر خویش پنهان کرد. وقتی حبر داشت میرفت گفت: بکوش تا محمد را از دست ندهی که او شرافت دنیا و آخرت است. خدیجه عمویی به نام ورقه داشت که همه کتب را خوانده بود و عالم و حبر بود و صفات پیامبر آخرالزمان را میشناخت و میدانست که او با بانویی از قریش ازدواج میکند که بزرگ قوم خویش است و از مال خود برای قومش خرج میکند و آنان را توانا میسازد و در همه امور آنان را یاری میدهد. ورقه میدانست که در مکه هیچ کس بیشتر از خدیجه مال نداشت. ورقه امید داشت آن زن، برادرزادهاش یعنی خدیجه باشد و به او میگفت: ای خدیجه! تو به مردی خواهی پیوست که شرافتمندترین اهل زمین و آسمان است. خدیجه در هر ناحیهای بندگان و چهارپایانی داشت، آنچنان که میگفتند او بیش از هشتاد هزار شتر دارد که در همه جا پراکندهاند. او در هر زمینی تجارتی داشت و در هر سرزمینی، از مصر و حبشه تا جز آنها، مالی داشت. در آن روزگار ابوطالب که رضوان خدا بر او باد از بس سفر کرده بود، ضعیف شده بود، او از زمانی که سرپرست پیامبر صلی الله علیه و آله شده بود سفر را کنار گذاشته بود. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نزد وی رفت و دید غمگین است. فرمود: چه شده که عموی من را غم گرفته؟ گفت: ای برادرزاده! بدان که ما مال و منالی نداریم و روزگار بر ما سخت شده و ما کالایی نداریم، من نیز پیر شدهام و بدنم ضعیف شده و دستم خالی شده و رو به سوی گور دارم، اما ای فرزندم! میخواهم همسر تو را ببینم تا دل من شاد شود و تو نیز کنار او آرام گیری و از معیشتی بهرهمند شوی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه فکری داری ای عمو؟ گفت: ای برادرزاده! بدان که خدیجه بنت خُوَیلد بیشتر مردم را از مال خود بهره رسانده و به کسانی که میخواهند تجارت کنند مال میدهد و آنان با مال او سفر میکنند، ای برادرزاده! آیا میخواهی با من به نزد او بیایی تا از او بخواهیم مالی به تو بدهد که با آن تجارت کنی؟ فرمود: بله، نزد او برو و هر چه صلاح میدانی انجام بده.
ابوالحسن بکری میگوید: چون فرزندان عبدالمطلب گرد هم آمدند، ابوطالب به برادران خود گفت: ما را به سرای خدیجه بنت خُوَیلد ببرید تا از او بخواهیم مالی به محمد بدهد که با آن تجارت کند. آنان در دم برخاستند و به سرای خدیجه رفتند. خدیجه سرایی بزرگ داشت که همه اهل مکه را در خود جای میداد، بالای خانهاش قبهای از حریر آبی زده بود و دور تا دورش را با علامات خورشید و ستاره و ماه آراسته بود و آن را با ریسمانهای ابریشمین و میخهای آهنین استوار کرده بود. او پیشتر با دو نفر ازدواج کرده بود: یکی ابوشهاب که همان عمرو کندی بود و دیگری عتیق بن عائذ. وقتی هر دوی آنان درگذشتند عقبة بن ابی معیط و صلت بن ابی یهاب که هر یک چهارصد بنده و کنیز داشتند، از او خواستگاری کردند، ابو جهل بن هشام و ابوسفیان نیز از او خواستگاری کردند اما خدیجه خواهان هیچ یک از آنان نبود و دلش پیش پیامبر صلی الله علیه و آله بود، چراکه از احبار و راهبان و کاهنان آنهمه تعریف حضرت را شنیده بود و قریشیان از ایشان نشانههای بسیار دیده بودند و میگفتند: خوشا به سعادت هر کس همسر محمد شود، چراکه او زینت همسر خود است و بر شادی او میافزاید و در دلش شوق میافکند. از این رو خدیجه کسی را در پی عموی خود ورقة بن نوفل فرستاد و به او گفت: ای عمو! میخواهم ازدواج کنم اما نمیدانم با چه کسی، بسیاری از مردم نزدم آمدهاند اما دلم هیچ یک از آنان را نمیپذیرد. ورقه گفت: ای خدیجه! میخواهی سخنی هنگفت برایت بگویم و خبری شگفت به تو بدهم؟ گفت: چه سخنی ای عمو؟! گفت: من کتابی از عهد عیسی علیه السلام دارم که طلسمها و افسونهای بسیاری در آن هست، من بر آب افسون میخوانم و آن آب را به تو میدهم، آن را بگیر و خود را با آن بشوی، سپس کلماتی از زبور و کلماتی از انجیل را مینویسم و آنها را به زیر سرت بگذار با جامه خواب در بسترت بخواب، هر کس همسر تو باشد به خوابت میآید و تو نام و کنیه او را خواهی دانست. گفت: چنین کن ای عمو! ورقه گفت: با کمال میل! و آن کلمات را نوشت و به او داد. خدیجه به دستور ورقه عمل کرد و خوابید. در خواب مردی را دید با قدی نه بسیار بلند و نه بسیار کوتاه، سیاه چشم و با ابروانی باریک و پیوسته ، با لبانی سرخ و گونههایی گلانداخته و رنگی روشن و چهرهای نمکین و اندامی خوب، به زیر سایه یک ابر، با علامتی بر روی کتفهایش، سوار بر اسبی از نور که با زنجیری از طلا افسار شده و بر کمرش مویی بافته از طلای ناب بود و به گونهگونه مروارید و جواهر آراسته بود و چهرهای چون چهره آدمیان داشت و دُمَش شکافته شده بود و پاهایی چون پای گاو داشت و گامی بلند برمیداشت و شتابان میتاخت، او از خانه ابوطالب خارج شد، وقتی خدیجه او را دید، او را در آغوش گرفت و در دامانش نشاند. از خواب برخاست و بقیه شب را نخوابید و سوی عمویش ورقه راهی شد و به او گفت: صبح به خیر ای عمو! گفت: همچنین ؟ گویا چیزی دیده ای ؟ گفت: مردی با چنین صفاتی دیدم. در آن دم ورقه گفت: ای خدیجه! اگر خوابت راست باشد، کامیاب و سعادتمند میشوی، کسی که در خواب دیدهای تاج کرامت بر سر دارد و در روز قیامت شفیع گنهکاران است و سرور عرب و عجم است، او محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم است. خدیجه گفت: ای عمو! من به سوی آنچه میگویی چه راهی دارم حال آنکه من چنانم که شاعر گفته:
«سوی شما روانه میشوم به این امید که شما را زیارت کنم، اما در همان دم مرکبم در حقم کوتاهی میکند،
سرزمین آرزوها نیرنگ است اما من، رویدادها را با اندیشههای باطل چاره میکنم،
با خود برق اشتیاق شما را حمل میکنم و از باد غرب میخواهم نامههایم را برساند.»
با این همه، شوق خدیجه افزون شد و چون تنها میشد اشک آه و افسوس مییخت و میگفت:
«تا کِی حال و هوای عشق را پنهان کنم و حال آنکه پلک ها آشکارش می کنند ؟ و تا کِی اشتیاق را در بند کنم و شکیبایی به آن چنگ بزند؟
دلم به من جفا کرد چراکه به تصاحب دیگری درآمد، دریغا که ای کاش خودم صاحبش بودم،
این زخمِ کیست که فقط تاب و توانی برای من بر جا گذاشته، ای کاش با مابقی کاری نداشته باشد و آن رها کند.»
راوی میگوید: شگفتترین چیزی که در این امر عجیب و غریب دیدم این بود که خدیجه هنوز شعر خود را به پایان نرسانده بود که ناگاه در زدند. او به کنیزش گفت: برو پایین و ببین چه کسی بر در است، شاید خبری از دوستان رسیده است. سپس سرود:
«ای باد جنوب! شاید خبری از دوستان گوشهای از تب مرا فرو نشانَد،
چرا هیچ پیغامی از آنان برایم نمیرسد تا حتی مگر به بهای جانم آن را خریدار شوم؟
به حق دوستیام با آنان سوگند که من رازدار هستم و سرّم را برای آنان فاش نمیکنم،
خداوند به زودی وصال آنان را به من نشان دهد ، چه بسیار آسودگی که پس از سختی به دست میآید،
در فراق شما یک روز همچون یک ماه است و در وصال شما یک ماه همچون یک روزگار است.»
آن کنیز پایین رفت و ناگهان دید فرزندان عبدالمطلب پشت در هستند. نزد خدیجه بازگشت و گفت: ای بانوی من! سروران عرب و مردان ارجمند و والامقام، فرزندان عبدالمطلب بر در ایستادهاند. خدیجه سَرَکی عاشقانه کشید و حرارت عشق در وجودش زبانه کشید و گفت: در را به روی ایشان باز کن و به میسره بگو برای آنان تخت و بالش بگذارد که امید دارم محبوب من محمد صلی الله علیه و آله را با خود آورده باشند. سپس سرود:
«لذتبخشترین لحظات زندگی من وصال و دیدار شماست، من از زندگی لذت نمیبرم تا اینکه شما را ببینم،
چشم من در میان مردم از کسی جز شما خوشش نمیآید و جز حضور شما هیچ لذتی در قلب من دوستداشتنی نیست،
چه کسی میتواند در کار شما از شما نافرمانی کند؟! قدمتان به روی دیده و سر ما!
آری! من با همه آنچه که دارم به پای شما نوشته شدهام، جان و مالم ای محبوب من فدای شما!
کسی جز شما عاشقانه در قلب من ساکن نیست، اگر میخواهید قلبم را بگردید بیایید این قلب من!»
میسره برای آنان مجلس را به انواع فرش آراست و هنوز آن قوم ننشسته بودند که انواع غذا و میوه را از طائف و شام برایشان آورد. آنان خوردند و به سخن نشستند. خدیجه از پشت پرده با صدایی خوب و سخنی دلپذیر گفت: ای بزرگان مکه! این سرا از حضور شما منور شد و همه نورها از وجود شما تابناک شد، اگر چیزی میخواهید برآورده میشود و اگر حادثهای رخ داده بر طرف میشود، نیازهای شما برآوردنی است و چراغ وجودتان برافروختنی. ابوطالب گفت: ما برای حاجتی نزد تو آمدهایم که سودش به خودت برمیگردد و برکتش برای خودت است. گفت: ای سرورم! چه حاجتی؟ گفت: درباره برادرزادهام محمد نزد تو آمدهایم. خدیجه همینکه این سخن را شنید از خود بی خود شد و دانست که به مقصودش رسیده و سرود:
«با یاد شما سوز دل فرو مینشیند و شفای چشمان بیمار در دیدار شماست،
هر که میگوید من از عشق شما شفا مییابم دروغ گفته چه من در این عشق از شوق جان میدهم،
چرا از وصال شما سراپا غرق سرور نشوم ، حال آنکه از دور مشتاق شما بودم، راز من و هوش من در عشق شما شباهتی داشتند، آن که پنهان بود آشکار شد و آنکه آشکار بود پنهان شد.»
خدیجه گفت: محمد خودش کجاست تا بشنویم چه میگوید؟ عباس گفت: من میروم و او را میآورم. او برخاست و به دنبال حضرت به مکه رفت اما ایشان را نیافت. به چپ و راست نگریست. گفتند: چه میخواهی؟ گفت: محمد صلی الله علیه و آله را میخواهم. او در کوه حرا است. عباس در پی حضرت راهی شد و دید ایشان در مرقد ابراهیم خلیل علیه السلام ردای خود را دور خود پیچیده و خوابیده و بالی سر ایشان ماری بزرگ دستهای ریحان را به دهان گرفته و بادِ ایشان میزند. عباس وقتی این صحنه را دید ترسید. خود میگوید: از آن مار برای محمد صلی الله علیه و آله هراسان شدم، شمشیر برکشیدم و خواستم به او حمله کنم. اما مار به عباس حمله میکند و عباس در دم فریاد برمیآورد که ای برادرزاده مرا دریاب! پیامبر صلی الله علیه و آله چشم گشود و آن مار رفت و گویا اصلا نبود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا شمشیر کشیدهای؟ عباس گفت: ماری را کنارت دیدم و برایت نگران شدم، شمشیر کشیدم و خواستم به او حمله کنم اما او به من حمله کرد و من فریاد کشیدم و تو را صدا زدم، وقتی چشم گشودی رفت و انگار اصلا اینجا نبود. پیامبر لبخندی زد و فرمود: ای عمو! او مار نبوده، بلکه یک فرشته بوده که من بارها او را دیدهام و آشکارا با او سخن گفتهام، او به من گفت: ای محمد! من فرشتهای از جانب پروردگارم هستم، بر عهده من است که شبانهروز از تو در برابر نیزنگ دشمنان و شروران مراقبت کنم، عباس گفت: ای محمد فضیلت تو انکارناپذیر است، اکنون برخیز و با من به سرای خدیجه بنت خُوَیلد بیا تا اموال او را به امانت بگیری و به هر جا میخواهی ببری. فرمود: میخواهم به شام بروم. عباس گفت: خودت میدانی. پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه عباس به خانه خدیجه رفت و همواره چنین بود که هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به دیدار قومی میفت نور ایشان زودتر از خودش به آن قوم میرسید. چون نور حضرت پیشتر به سرای خدیجه رسید، خدیجه به میسره گفت: چرا از خیمهها غافل شدهای که نور خورشید به مجلس راه یافته؟! میسره گفت: من از آنها غافل نبودهام. میسره بیرون رفت اما هیچ تغییری در میخها و طنابها ندید. نگاهی انداخت و دید عباس دارد با پیامبر صلی الله علیه و آله میآید. برگشت و به خدیجه گفت: ای بانوی من! این روشنایی که دیدی از نور حضور محمد صلی الله علیه و آله بوده. خدیجه آمد تا حضرت محمد را ببیند. وقتی پیامبر وارد مجلس شد عموهای ایشان از روی احترام برخاستند و ایشان را در میان خود نشاندند. چون نشستند و آرام گرفتند خدیجه برایشان غذا آورد و آنان خوردند. سپس خدیجه گفت: ای سرورم! این دیار به حضور تو مسرور شد و همه جا از قدوم تو روشن شد و روشناییها از تابندگی تو تابان شدند، آیا راضی هستی که اموال مرا به امانت بگیری و به هر کجا که خواستی ببری. فرمود: بله، میخواهم به شام بروم. گفت: این با خودت است، من برای هر کس اموالم را ببرد صد ظرف طلای سرخ و صد ظرف نقره سفید و دو شتر نر و دو شتر ماده تعیین کردهام، آیا تو راضی هستی؟ ابوطالب گفت: هم او راضی است و هم ما، و اما ای خدیجه! تو به او نیازمند هستی، زیرا از هنگامی که زاده شده عرب از او رفتار خام ندیده، او بسیار متین و امین است. خدیجه عرض کرد: ای سرورم! آیا میتوانی بر شتر زین ببندی و بر آن محمل بگذاری؟ فرمود: بله. گفت: ای میسره! شتری بیاور تا ببینیم محمد چگونه آن را زین میکند. میسره رفت و با شتری سرکش و تنومند برگشت که از بس غولپیکر بود، هیچ شتربانی جرأت نمیکرد آن را از میان شتران بیرون آورَد. میسره آن را آورد تا حضرت بر آن سوار شود. شتر خرّه میکشید و گردن میکشید و چشمانش سرخ شده بود. عباس به میسره گفت: شتری رامتر از این شتر نبود که بخواهی برادرزاده ما را با آن امتحان کنی؟! پیامبر فرمود: بگذار بیاید ای عمو! وقتی شتر صدای پیامبر بشارتدهنده و هشداردهنده را شنید، پیش پای ایشان زانو زد و شروع کرد سرش را بر خاک پای حضرت بمالد و زبان گشود و به کلامی فصیح گفت: چه کسی همچون من است که سرور رسولان دست بر کمرم کشیده؟! زنانی که پیش خدیجه نشسته بودند گفتند: این پسر یتیم سحری شگفت انجام داد! خدیجه گفت: این سحر نیست، بلکه آیتی آشکار و کرامتی هویداست. سپس گفت:
«شتر به فضل احمد صلی الله علیه و آله زبان گشود و خبر داد که این همان مردی است که مکه به قدومش مشرّف شده،
این مرد محمد صلی الله علیه و آله برترین رسولی است که برانگیخته شده، او شفاعتگر است و بهترین کسی است که پا بر زمین گذاشته،
ای حاسدان! از خشم پاره پاره شوید، او حبیب خداست و در بین مردم هیچ کس غیر او چنین نیست .»
فرزندان عبدالمطلب خارج شدند و بار سفر بستند. خدیجه به پیامبر صلی الله علیه و آله رو کرد و گفت: ای سرورم! جز اینها جامهای نداری؟! اینها برای سفر مناسب نیست. فرمود: جز اینها ندارم. خدیجه گریست و عرض کرد: من جامه مناسب سفر دارم اما کمی بلند است، بگذار تا کوتاهش کنم. فرمود: همان را بیاور. پیامبر اگر جامه کوتاه میپوشید آن جامه بلند میشد و اگر جامه بلند میپوشید آن جامه کوتاه میشد و چنان میشد که گویی بر قامت حضرتش دوختهاند. خدیجه دو جامه قبطی مصری و یک جبّه عدنانی و یک ردای یمانی و یک عمامه عراقی و پایافزاری از چرم و چوب خیزران برای حضرت آورد . پیامبر صلی الله علیه و آله همه را پوشید و چون بیرون آمد گویی ماه تمام بود. وقتی خدیجه ایشان را دید گفت:
«از شرافتِ زیبایی هنری نمایان ساختی که همه دلها را به آن ربودی،
از حُسن جواهری در تو پدید آمده که گوهر در برابرش پوشیده میآید،
ای کسی که به آهو برای حرکات دلبرانه اش ، گردنی کشیده و پلکی زیبا داده ای ،
به جسم نزار من بنگر و ببین چگونه از اشک چشمم چشمهها به راه افتاده،
چشمانم در هوای تو از دلباختگی خواب به خود نمیبینند و قلبم از شوق و جنون لبریز شده است.»
سپس عرض کرد: ای سرورم! مرکبی برای سوار شدن داری؟ فرمود: هرگاه خسته شوم بر هر شتری بخواهم سوار میشوم. عرض کرد: چگونه من این را تحمل کنم ؟ مال بیتو ارزشی ندارد ای محمد! آنگاه به میسره گفت: آن ناقه سرخ مرا بیاور تا سرورم محمد بر ان سوار شود. میسره آن ناقه را آورد. ناقهای بس رهوار بود که در سیر نه خسته میشد و نه به زحمت میافتاد، گویا خیمهای ای بود برپا شده ، یا قبّهای برافراشته. خدیجه رو به میسره و ناصح کرد و به آن دو گفت: بدانید که من امانتدار اموالم را به همراه شما میفرستم، او امیر و سرور قریش است و هیچ دستی بالای دست او نیست، اگر کالاها را فروخت منعی بر او نیست و اگر همه را واگذاشت سرزنشی بر او نیست، کلام شما با او بایست با مهر و ادب باشد و سخنی فراتراز سخن او نرانید. میسره، بنده خدیجه گفت: ای بانوی من! من محمد صلی الله علیه و آله را از قدیم بسیار دوست میداشتهام و اکنون بهخاطر محبت شما به او بیش از پیش دوستش دارم. در آن دم پیامبر صلی الله علیه و آله با خدیجه وداع کرد و بر مرکبش سوار شد و به همراه میسره و ناصح به راه افتاد و چشم خداوند به ایشان بود. آنگاه خدیجه گفت:
«قلب عاشق مجذوب محبوب است و جسمش فروکوفته دست دردهاست،
به آن که گفت: طعم عشق چیست؟ گفتم: عشق گواراست اما با شکنجه همراه است،
من آزار از کسی میکشم که فراقش اشک و خون بر گونههایم جاری کرده،
کاروان او رفت و هیچ کس در خیمهها به جا نمانده، جز عاشقی که معشوق در قلبش نشسته است،
اگر یوسف در سرزمینی دگر باشد، یعقوب در هر خانهای باشد اندوه آنجاست.»
پیامبر صلی الله علیه و آله شکوهمندانه سوی مکه به راه افتاد و دید همه مردم در انتظار قدوم ایشان جمع شدهاند. وقتی آن قوم چشمشان به جمال سرور رسولان افتاد که بر همه خلق برتری یافته بود، دوستان به شادی و حسودان به ماتم نشستند، رشک و اندوهباری در منکرانِ نگونبخت هویدا شد و باور در مومنانِ سعادتمند جان گرفت. عباس به آنان نگریست و گفت:
«ای مایه شرمساری خورشید و ای ماه تابناک! وقتی تو میخندی برق دندانهایت نور میافکند، چه معجزههایی که ما از تو ندیدهایم ای سروری که یادش بیماران را شفا میدهد.»
پیامبر صلی الله علیه و آله چشم انداخت و دید اموال خدیجه روی زمین مانده و بر شتران بار نشده، بندگان را ندا داد و فرمود: چرا بارهایتان را نبستهاید؟ عرض کردند: ای سرور ما! چون تعداد ما کم است و بارها زیاد. حضرت شتر خود را نشاند و پیاده شد و دامان به دور کمر پیچید و شتران را ندا داد و فرمود: به اذن خداوند متعال! مردم از کار پیامبر صلی الله علیه و آله متحیّر شدند. عباس به حضرت نگریست و چون دید گونههای ایشان از عرق سرخ شده گفت: چطور اجازه دهم خورشید این چهره بزرگوار را بیازارد؟! آنگاه سوی چوبها رفت و گفت: اکنون از این چوبها برای محمد سایهبانی در برابر گرمای خورشید میسازم. در آن دم زمین لرزید و خداوند جبّار تجلی کرد و به جبرئیل امین دستور داد که نزد رضوان، دربان بهشت فرود آی و به او بگو ابری را که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم برای حبیبم محمد آفریدم بیرون آور و آن را بر سر حبیبم محمد بگستران. آن ابر آمد و مردم از دیدنش چشمشان خیره شد. عباس گفت: به راستی که محمد نزد پروردگارش ارجمند است، او نیازی به سایهبان من ندارد. سپس سرود:
- عشق، مرا همانجا که بودم ایستاند. من نمیتوانم جلوتر یا عقبتر از شما باشم.
آن قوم رفتند و وقتی به جحفة الوداع رسیدند، بارهایشان را بر زمین گذاشتند تا بقیه نیز برسند. مطعم بن عدی گفت: ای قوم! شما سوی ناحیهای رهسپار هستید که بیابان است و پر از درنده، پیشوایی هم ندارید که با او مشورت کنید و کار خود را به او واگذارید، نظر من این است که کسی را پیشوای خود کنید تا به نظرش استناد جویید و به هنگام اختلاف کار را به رأی او واگذارید. گفتند: بسیار خوب، هر چه تو بگویی. بنی مخزوم گفتند: ما برادرمان عمرو بن هشام مخزومی را به پیشوای خود میگماریم. بنی عدی گفتند: ما امیرمان مطعم بن عدی را به پیشوایی خود میگماریم. بنی نضر گفتند: ما امیرمان نضر بن حارث را به پیشوایی خود میگماریم. بنی زهره گفتند: ما امیرمان احیحة بن جلاح را به پیشوایی خود میگماریم. بنی لوی گفتند: ما ابوسفیان صخر بن حرب را به پیشوایی خود میگماریم. و میسره گفت: به خدا سوگند ما کسی جز سرورمان محمد بن عبدالله را به پیشوایی خود نمیگماریم. بنی هاشم نیز گفتند: ما هم محمد را به پیشوایی خود میگماریم. اما ابوجهل گفت: اگر محمد را به پیشوایی ما بگمارید این شمشیر را در شکمم فرو میبرم و از پشتم بیرون میآورم. حمزه دست بر شمشیر بُرد و گفت: ای مرد نادان و ای خامکردار! به خدا سوگند آرزویم این است که خداوند دست و پایت را قطع و چشمانت را کور کند. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: شمشیرت را غلاف کن ای عمو! سفرتان را با شرّ آغاز نکنید، بگذارید اول روز را آنان بروند و آخر روز را ما، چراکه تقدم با قریش است. پیامبر صلی الله علیه و آله نخستین کسی بود که این سخن را گفت. اینچنین ابوجهل با یاران خود به راه افتاد و فرصت را در میان بنی هاشم غنیمت شمرد و گفت:
«بنی قصی خواب باطل دیده اند که اینان میخواهند یتیمی را به رهبری خود بگمارند،
میخواهند فرد ناشایستی را به جانشینی خود بگذارند، چطور ممکن است چنین کار عجیبی بکنند،
من همچون شیری تیزچنگال در میان آنان هستم و تباری والا دارم،
چگونه آنان رو سوی بندهای کوچک میآوردند حال آنکه صخر بن حرب با شرافتی کهن حاضر است؟
با این همه ما به رأی اینان راضی میشویم و بر این جانشینی نامناسب گردن مینهیم.»
و عباس در جوابش گفت:
«ای نادانی که ما را نکوهش میکنی! آیا مردی ارجمند در میان مردان را سرزنش میکنی؟
آیا مردی ارجمند و پرهیزکار را نکوهش میکنی که حبیب پروردگار بزرگ جهانیان است؟
اگر نبودند مردانی که ما جایگاهشان را میشناسیم و همواره در خوشی و ناخوشی در کنارمان بودهاند،
هر آینه به دست مردانی استوار چون شیر، شمشیرهایی برکشیده میشد که تیزیشان سرها را میشکافت،
به دست دلیران بیباکی همچون شیران هژبر که وقتی پا به عرصه میگذارند هر سردستهای را کنار میزنند.»
سپس آن قوم به راه افتادند و از مکه دور شدند و به دشتی پا گذاشتند که دشت باران نام داشت چون در مسیر سیلها و رودهای شام بود و چشمههای حجاز از آن سرچشمه میگرفتند. آنان در آنجا فرود آمدند و بارهایشان را زمین گذاشتند. ناگهان دیدند ابرها متراکم شدهاند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: میترسم سیل در این دشت مردم را در میان گیرد و همه اموالشان را با خود ببرد، نظر من این است که به این کوه پناه ببریم. عباس گفت: خوب فکری کردی ای برادرزاده! پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا در میان کاروان ندا سر دهند که از ترس سیل بارهایشان را سوی کوه ببرند. همه چنین کردند به جز مردی از بنی جمح به نام مصعب. او که اموال بسیاری داشت نپذیرفت که مکانش را تغییر دهد و گفت: ای قوم! چقدر دلهایتان ضعیف است! از چیزی میگریزید که ندیدهاید؟! هنوز سخنش به پایان نرسیده بود که ابرها انبوه شدند و رعد و برق زد و سیل به راه افتاد و آن دشت را لب به لب فراگرفت و مرد جمحی و اموالش نابود شدند. آن قوم چهار روز همانجا ماندند و سیلاب بیشتر میشد. میسره گفت: ای سرورم! این سیل تا یک ماه بند نمیآید و کسی نمیتواند از آن بگذرد، اگر اینجا بمانیم به تنگنا میافتیم و توشهمان تمام میشود، نظر من این است که به مکه بازگردیم. اما پیامبر صلی الله علیه و آله رأیش را نپذیرفت. حضرت خوابید و در خواب فرشتهای را دید که میگفت: ای محمد! غمگین مباش، چون فردا شد به قومت بگو بارشان را ببندند، سپس بر لبه دشت بایست و چشم بیانداز، وقتی دیدی پرندهای سفید با پروازش خطی به جا گذاشت آن خط را دنبال کن و بگو: بسم الله و بالله، و به قومت نیز بگو این سخن را بگویند، هر که این را بگوید نجات مییابد و هر که از آن رو بگرداند غرق میشود.
پیامبر صلی الله علیه و آله شاد و خوشحال بیدار شد و به میسره دستور داد تا در میان مردم ندا سر دهد که بارشان را ببندند. آنان بارشان را بستند و میسره نیز بار خود بربست. همه گفتند: ای میسره! فقط کشتی میتواند از میان این آب بگذرد، ما چگونه به راه بیافتیم؟ میسره گفت: من اگر محمد دستور دهد نافرمانی نمیکنم. آنان گفتند: ما نیز با او مخالفت نمیکنیم. آنگاه همه به راه افتادند و پیامبر صلی الله علیه و آله جلوی ایشان رفت و بر لبه دشت ایستاد. ناگاه دید پرندهای سفید از سوی قله کوه آمد و با پروازش خطی سفید و درخشان بر جا گذاشت. پیامبر جامه بالا زد و در حالی که میفرمود بسم الله و بالله به آب زد. اینچنین آب حتی تا نیمه ساق پای حضرت نرسید. ایشان ندا سر داد: ای مردم! هیچ کس به این آب پا نگذارد جز این سخن را بگوید، هر که بگوید نجات مییابد و هر که روی بگرداند هلاک میشود. آن قوم آن سخن را بر زبان راندند و همه از آب گذشتند. از انها دو نفر عقب ماندند، یکی از بنی جمح و دیگری از بنی عدی. آن که از بنی عدی بود گفت: بسم الله و بالله. اما آن که از بنی جمح بود گفت: بسم اللات و العُزّی، و با همه اموالش غرق شد. مردم به مرد عدوی گفتند: چرا دوستت غرق شد؟ گفت: زبانش نچرخید و سخن محمد صلی الله علیه و آله را نگفت و غرق شد. ابوجهل و یارانش که برآشفته بودند گفتند: این سحری شگفت است. برخی از یارانش به او گفتند: ای ابن هشام! این سحر نیست، به خدا سوگند زمین و آسمان کسی را برتر از محمد صلی الله علیه و آله به خود ندیدهاند. آنان پاسخ ندادند و به راه افتادند. در راه بر چاهی فرود آمدند که عرب همیشه در راه شام در کنارش فرود میآمد. ابوجهل گفت: به خدا سوگند اگر محمد از این سفر سالم برگردد من خسارتی بزرگ دیدهام، میخواهم او را بکُشم، چه حیلهای در کار کنم؟ و حال آنکه او پشت سرش را مانند روبرویش می بیند گفت: من این کار را میکنم، خواهید دید! آنگاه رفت و در دامانش ریگ و شن جمع کرد و چاه را با آنها پُر کرد. یارانش گفتند: چه میکنی؟ گفت: میخواهم این چاه را پُر کنم تا وقتی کاروان بنی هاشم رسید، تشنگی به تنگنایشان بیاندازد و همهشان بمیرند. آنها همه سوی ریگها و شنها شتافتند و هیچ اثری از چاه بر جا نگذاشتند. ابوجهل که خدایش لعنت کند گفت: اکنون به مرادم رسیدم. سپس به بنده اش که فلاح نام داشت رو کرد و به او گفت: این شتر و این مشک و این توشه را بگیر و پشت این سنگ پنهان شو، وقتی کاروان بنی هاشم رسید و محمد آنان را آورد و از تشنگی و خستگی به تنگنا افتادند و اثری از چاه نیافتند و همه مُردند، خبر مرگشان را برای من بیاور، اگر آمدی و مژده مرگشان را آوردی تو را آزاد میکنم و هر یک از زنان مکه را خواستی به همسریات درمیآورم. فلاح گفت: با کمال میل! آنگاه ابوجهل به راه افتاد و آن بنده بنا به امر صاحبش بر جا ماند. کاروان بنی هاشم از راه رسید و پیامبر پیشاپیش آنان آمد. آن قوم سوی چاه شتافتند اما اثری از آن نیافتند. چون سینههایشان به تنگ آمد و یقین کردند که هلاک میشوند، به پیامبر پناه بردند. حضرت به آنان فرمود: آیا اینجا همانجایی است که باید آب داشته باشد؟ عرض کردند: بله، ولی آن چاه از شن و سنگ پُر شده است. پیامبر گام برداشت و بر لبه آن چاه ایستاد، سر سوی آسمان فراز کرد و ندا سر داد: ای صاحب نامهای والا و ای گستراننده زمین و ای برافرازنده آسمان! تشنگی بر ما سخت شده، به ما آب بنوشان. ناگهان از آن سنگها و شنها صدایی خروشید و آب جوشید و بیرون زد و به زیر گامهای پیامبر جاری شد. آن قوم چهارپایانشان را سیراب کردند و مشکهایشان را پُر کردند و به راه افتادند. بنده ابوجهل هم سوی صاحبش راهی شد. ابوجهل به گفت: چه شد ای فلاح! گفت: به خدا سوگند هر که با محمد صلی الله علیه و آله دشمنی کند پیروز نمیشود، و آنچه را دیده بود برای آنان بازگفت. ابوجهل از خشم لبریز شد و به فلاح گفت: از جلوی چشمم دور شو که هرگز به مرادت نمیرسی. ابوجهل به راه افتاد و رفت تا به یکی از دشتهای شام به نام ذبیان رسید که پُر از درخت بود. ناگهان ماری غولپیکر همچون نخلی بلند از آن دشت بیرون آمد و دهان باز کرد و خروشید و شراره از چشمانش بیرون جهید. ناقه ابوجهل از دیدن آن افعی رم کرد و از جا پرید و ابوجهل را چنان بر زمین کوبید که دندههایش شکست و از هوش رفت. وقتی به هوش آمد به بندگانش گفت: به کنار جاده روید و وقتی کاروان بنی هاشم از راه رسید و محمد صلی الله علیه و آله پیشاپیش آنان آمد، آن افعی را به جلوی آنان درآورید تا ناقه محمد آن را ببیند، مگر او را بر زمین بزند و او هلاک شود. بندگان ابوجهل به دستور او عمل کردند.
وقتی کاروان بنی هاشم از راه رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله پیشاپیش آنان آمد و فرمود: ای ابن هشام! میبینم نابههنگام فرود آمدهاید! عرض کرد: ای محمد! به خدا سوگند شرم کردم جلوتر از شما بروم، چراکه تو سرور اهل صفا هستی و از همه اصل و نسبی والاتر داری، تو جلو برو، خداوند بدخواهانت را لعنت کند! عباس از این صحنه شادمان شد و خواست به راه بیافتد. اما پیامبر او را نهی کرد و فرمود: بایست ای عمو! اینکه اینان میخواهند ما جلو برویم حتما نیرنگ است. سپس حضرت خود پیشاپیش همه به راه افتاد و وارد آن دشت شد. ناگهان آن افعی بیرون جهید و ناقه پیامبر از دیدنش رم کرد. اما پیامبر بر سر ناقه خود فریاد برآورد و فرمود: وای بر تو! از چه میترسی حال آنکه خاتم رسولان و امام آدمیان بر تو نشسته است؟ سپس رو به افعی کرد و فرمود: از هر جا آمدهای به همانجا بازگرد، مبدا به هیچ یک از کاروانیان متعرض شوی! آنگاه به اذن خداوند متعال آن افعی زبان گشود و عرض کرد: سلام بر تو ای محمد! سلام بر تو ای احمد! پیامبر فرمود: سلام بر هر که از هدایت پیروی کند و از سرانجام بدکاری بترسد و از خداوند والامرتبه بترسد. افعی عرض کرد: ای محمد! من از خزندگان زمین نیستم، بلکه پادشاهی از پادشاهان جنّیان هستم و هام بن هیم نام دارم، به دست پدرت ابراهیم خلیل علیه السلام ایمان آوردم و از او شفاعت خواستم، او به من فرمود: از نسل من فرزندی به نام محمد به دنیا میآید، و به من وعده داد که تو را در اینجا دیدار میکنم، من بسیار انتظار کشیدم و عیسی بن مریم علیه السلام را دیدم که در شبی که به آسمان عروج کرد به حواریون خود سفارش کرد تا از تو پیروی کنند و به آیین تو درآیند، اکنون خداوند مرا با تو همکلام کرد، ای سرور رسولان! مرا در شفاعت خود از یاد مبر. پیامبر به او فرمود: این برای تو بر عهده من خواهد بود، اکنون از هر جا آمدهای به همانجا بازگرد و نزد هیچ یک از کاروانیان پدیدار نشو. در آن دم آن افعی ناپدید شد. آن قوم که دیدند پیامبر صلی الله علیه و آله با ان افعی سخن گفت متحیّر شدند و بر یقین و شادمانی عموهای پیامبر افزوده شد و رشک و خشم حسودان بالا گرفت. آنگاه عباس سرود:
«ای که سوی حطیم و زمزم میروی! فضایل محمد ارجمند را به گوش آن سرزمین برسان،
و برای آنان بگو که از فضیلت احمد و ماجرای ابرهای انبوه با چشمان خود چهها دیدی،
بگو از او چه نشانههایی آشکار شد در آن هنگام که سیل متلاطم همه تنگهها را پوشاند،
و بگو که هر کس از کلام محمد صلی الله علیه و آله سر نپیچید نجات یافت، و آن کس که سرپیچید در میان دوزخ افتاد،
و بگو که وقتی تشنگی بر ما سخت شد و حبیب خدا به درگاه خداوند بخشنده دعا کرد،
چشمهها جوشیدند و رودها جاری شدند و حاسدان به اندوه و حسرت درافتادند،
و بگو آن افعی، هام بن هیم، وقتی بهترین آدمی را دید سر تسلیم فرود آورد،
و محمد صلی الله علیه و آله او را ندا داد او پاسخ داد و اجابت کرد و همچون دلدادهای شیفته از فراق شکوه کرد،
و گفت که از عهد ابراهیم در آنجا مانده و از ترس پل جهنم به شفاعت او امید داشته،
از میان همه آفریدگان، از عرب و عجم، چه کسی میتواند با فضیلت محمد صلی الله علیه و آله قیاس شود؟
و بگو که آدم علیه السلام به هنگام خطایی که کرد به او توسل جست، بگو تا هر که نمیداند بداند.»
وقتی سروده عباس به پایان رسید، زبیر در پاسخش سرود:
«ای مردان بصیر و بینا! برخیزید و بنگرید چه ماجرای شگفتی روی داده،
این سخنی راست از زمانه ماست، سخن از سروری والامقام و شکوهمند است،
او مردی است که نشانههایش همگان را به عجز درآورده، چه کسی میتواند قدر او را بسنجد یا به کلام درآورد؟
به هر کجا رفت و آمد کند و در هر کجا قدم بگذارد، ابرها بر او سایه میافکنند،
دشت را لبالب سیل برداشت و صخرهها و درختها را پوشاند،
آنگاه هر کس از کلام محمد اطاعت کرد نجات یافت و هر که نافرمانی کرد سوی دوزخ سرازیر شد،
در آن هنگام که آشفتگی و فرسودگی رخ نموده بود، او در حرارت تشنگی ما را از سختی رهاند،
آب از چاه جوشید و آمد و آبراههایی چون رود به راه انداخت،
در آن افعی نیز برای خردمندان و بینایان و اندیشمندان نشانهها و دلالتها بود،
نزدیک بود حسودان آب شوند وقتی با چشم خود دیدند چه فضایلی از احمد صلی الله علیه و آله آشکار شد،
آی ای مردان! بنگرید که انوار او بر نور خورشید و ماه برتری یافته،
خداوند احمد صلی الله علیه و آله را برتری داده و او را برگزیده و دشمنانش را خوار و ذلیل کرده است.»
آنگاه حمزه در جواب شعر او گفت:
«در کار تو حسودان به مرادشان نرسیدند، خواستند از حال تو بکاهند اما بر آن افزوده شد،
نیرنگ ساختند و از عواقب نیرنگ خود نترسیدند، اما نیرنگ سوی نیرنگباز باز میگردد،
نه چنین است که هر که خواهان سعادت باشد بتواند با نیرنگ و ستیزه به آن دست یابد،
ای حاسدان محمد! وای بر شما از حسادتی که جگرهایتان را خواهد شکافت،
خداوند احمد صلی الله علیه و آله را برتری داده و او را برگزیده و به زودی همه مردمان و سرزمینها را به فرمان او درمیآورد،
او زمین را از ایمان خود لبریز خواهد کرد و منحرفان را از گمراهی درخواهد آورد و هدایت خواهد کرد.»
پیامبر صلی الله علیه و آله از این سخنان آنان را سپاس گفت و سپس همه به راه افتادند. آنان به دشتی فرود آمدند که از قدیم میدانستند آنجا آب هست، اما این بار هیچ آبی نیافتند. در آن هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله آستین بالا زد و دستان مبارک خود را در شنها فرو بُرد و به آسمان نگریست و زیر لب چیزی گفت. ناگهان از میان انگشتان حضرت آب با شتاب جوشید و بر زمین رودها جاری ساخت. عباس عرض کرد: ای برادرزاده! دست نگهدار که میترسم این آب داراییمان را با خود ببرد! سپس همه نوشیدند و مشکهایشان را پُر کردند و چهارپایانشان را سیراب کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله به میسره فرمود: اگر مقداری خرما داری بیاور. ایشان خرماها را میل کرد و هستههایش را در زمین کاشت. عباس عرض کرد: ای برادرزاده! چرا این کار را میکنی؟ فرمود: ای عمو! میخواهم آنها را بکارم تا نخل سبز شود. عرض کرد: تا کِی بخوری؟! فرمود: انشاءالله به زودی میخوریم و توشه برمیگیریم. عباس عرض کرد: ای برادرزاده! یک نخل وقتی کاشته میشود در پنج سالگی میوه میدهد! فرمود: ای عمو! نشانههای پروردگار مرا خواهی دید. سپس راهی شدند و رفتند و آن دشت را پشت سر گذاشتند. در راه پیامبر صلی الله علیه و آله به عباس فرمود: ای عمو! به جایی که نخلها بودند بازگرد و برایمان خرما جمع کن تا بخوریم. عباس رفت و ناگاه دید نخلها قد کشیدهاند و سبز شدهاند و از آنها خرما آویزان شده. عباس خرماها را بر شتر بار کرد و به پیامبر صلی الله علیه و آله پیوست. حضرت از آن خرما میل کرد و به همه آن قوم نیز داد و همه شگفتزده شدند. ابوجهل که خدایش لعنت کند گفت: ای قوم! از آنچه که سحر محمد ساخته نخورید! اما آنان در پاسخش گفتند: ای ابن هشام! حرف را کم کن که این سحر نیست. سپس آن قوم به راه افتادند و رفتند تا به گردنه ایله رسیدند. در آنجا دیری بود که راهبان بسیار در آن بودند . در میان آنان راهبی بود که به رأی و نظرش استناد میجستند. او فیلق بن یونان بن عبدالصلیب نام داشت و کنیهاش اباخبیر بود و کتب پیشینیان را خوانده بود و کتابی از عهد عیسی بن مریم علیه السلام داشت که در یکی از سِفرهای آن صفات پیامبر صلی الله علیه و آله آمده بود. او هر بار برای راهبان انجیل می خواند وچون به صفات پیامبر صلی الله علیه و آله می رسید می گریست و می گفت: ای فرزندانم! کِی میشود که به من مژده دهید آن پیامبر بشارتدهنده و هشداردهنده از راه رسیده، همان پیامبری که خداوند او را از سرزمین تهامه برمیانگیزد و تاج کرامت بر سر دارد و ابر بر سرش سایه میافکند و در روز قیامت شفیع گنهکاران میشود. راهبان به او گفتند: خود را کُشتی از بس که برای کسی که میگویی گرستی و افسوس خوردی! امید است که هنگام ظهورش نزدیک باشد. گفت: آری به خدا سوگند! او در بیت الله الحرام ظهور میکند و دینش اسلام است، کِی میشود که به من مژده دهید او از سرزمین حجاز آمده و ابری بر سرش سایه افکنده؟! و سرود:
«اگر چشمانم جمال محبوبم را ببیند، به افتخار مژده وصال همه داراییام را میبخشم،
و جان خود را و هر آنچه را جز آن دارم، به او هدیه میکنم، اما این در برابر دوست داشتن احمد صلی الله علیه و آله ناچیز است،
از خدایم خواستارم که با وصال او بر من منت گذارد و مرا با محمد نبی جمع آورد.»
راهب از آن پس هرگاه به یاد حبیب خدا صلی الله علیه و آله میافتاد چنان شیون میکرد که چشمش نابینا و پریشانیاش زیاد شد. در آن اوان که انوار رخسار نبیّ مختار در آنجا درخشش گرفته بود، برخی از راهبان سر کشیدند و دیدند از میان کاروانی که از سوی کویر میآید نور سرور همه امتها میدرخشد و حضرت با عمامهای بر سر، پیشاپیش آنان با تابش و روشنایی رخسار خویش میآید. گفتند: ای راهب بزرگ! این کاروان از سوی حجاز میآید. گفت: ای فرزندان من! چه بسیار کاروانها که آمدند و رفتند و من خود را با شایدها سرگرم کردم. گفتند: ای پدر! اما ما دیدیم از میان آنان نوری میدرخشد. گفت: پس دیگر درد و ناکامی به پایان رسیده است. سپس سر سوی آسمان فراز کرد و گفت: خداوندا و سرورا و بزرگا تو را به شکوه آن محبوبی که بسیار به او اندیشیدهام، چشمان مرا به من بازگردان. هنوز سخنش به پایان نرسیده بود که خداوند بیناییاش را به او بازگرداند. در آن دم رو به راهبان گفت: شکوه محبوب مرا نزد خداوند دانای اسرار چگونه دیدید؟! و سرود:
«نور رخسار پیامبر آشکار شد و تابش گرفت، و به دلدادهای که از عشق سوخته بود جان بخشید،
چشمان مرا که از گریه کور شده بودند شفا داد، و خود از شرّ ناخوشیها رها آمد،
آیا چشمان من روشنایی رخسار او را خواهند دید؟ او را که از بندگی گمراهی آزاد آمده است؟»
سپس گفت: ای فرزندانم! اگر آن رسول پیامبر در میان این کاروان باشد، به زیر این درخت فرود میآید و آنگاه این درخت سبز میشود و میوه میدهد، این درخت از زمان عیس بن مریم علیه السلام خشک بوده و چندین تن از پیامبران به زیرش نشستهاند، او به کنار این چاه میآید و گرچه ما تا کنون هیچ آبی در آن ندیدهایم، از آبش مینوشد؛ چیز زیادی نمانده است. در آن هنگام کاروانیان از راه رسیدند و کنار آن چاه فرود آمدند و بارها را از پشت شتران پایین گذاشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله که دوست میداشت با خود خلوت کند رفت و به زیر آن درخت نشست. ناگهان درخت سبز شد و در دم میوه داد. آن قوم هنوز ننشسته بودند که پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و بر لب آن چاه رفت، درونش را نگریست و دید بنای خوبی دارد. ایشان از آب دهان خود در آن چاه ریخت و ناگاه از درون چاه چشمههای انبوهی بیرون جوشیدند و آبی گوارا از آن جاری شد. راهب که داشت مینگریست گفت: ای فرزندانم! این مرد همان کسی است که میخواستیم، بشتابید و از بهترین غذاها ولیمه بسازید تا به حضور سرور بنی هاشم، بلکه سرور همه مردمان متشرّف شویم و از او برای بقیه راهبان امان گیریم. راهبان شتافتند و امر وی را اطاعت کردند و ولیمهها ساختند. راهب به آنان گفت: نزد امیر این قوم بروید و به او بگویید: پدرمان به تو سلام میرساند و میگوید برای شما ولیمهای ساخته و دوست دارد دعوتش را اجالت کنید و از طعامش میل کنید. یکی از راهبان رفت و و رسول خدا صلی الله علیه و آله را ندید و بهتر از ابوجهل که خدایش لعنت کند نیافت و پیغام راهب را به او داد. ابوجهل در میان قوم عرب ندا سر داد که این راهب به خاطر من ولیمهای ساخته و من میخواهم دعوتش را اجابت کنید. گفتند: چه کسی را کنار اموالمان بگذاریم؟ ابوجهل گفت: محمد را کنار اموالمان بگذارید که او مردی درستکار و امانتدار است. شاعر در این معنا گفته:
«خوی نیک آن است که دشمن بر آن گواهی دهد، فضیلت آن است که دشمنان بر آن گواه باشند.»
آن قوم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند و از ایشان خواستند تا کنار کالاهای آنان بنشیند و خودشان نزد آن راهب رفتند و ابوجهل نیز مغرورانه پیشاپیش آنان به راه افتاد. چون وارد دیر شدند، راهب برایشان غذا فراهم آورد و بسیار آنان را ارج نهاد و گرامی داشت. وقتی آن قوم شروع به خوردن کردند، راهب کلاه مخصوص خود را بر سر گذاشت و در آنان نظر افکند و بر یک به یک گذر کرد و همه را نفر به نفر دید اما نشانههای پیامبر صلی الله علیه و آله را نیافت. آنگاه کلاه از سر انداخت و ندا سر داد: وای از ناکامی و وای از ناامیدی! سپس سرود:
«ای اهل نجد! عمرم به خاطر شما در افسوس گذشت و دلم به آرزوهایش نرسید،
وای از عمر تباه شده! در حضور شما نه وصال را یافتم تا به آن پناه ببرم و نه وعدهای را یافتم که امیدش را داشتم.»
سپس گفت: ای بزرگان قریش! هیچ کس از میان شما باقی نمانده؟ ابوجهل گفت: آری، از ما کودکی خردسال باقی مانده که او را نزد اموال یکی از زنانمان گماردهایم. هنوز سخنش تمام نشده بود که حمزه به سوی او برخاست و ضربهای سخت بر او فرود آورد و او را از پشت بر زمین کوبید و گفت: ای نادانترین آدم! چرا نگفتی از میان ما مردی بشارتدهنده و هشداردهنده و چراغی تابناک باقی مانده؟! اگر او را در کنار کالاهایمان گذاشتهایم از آن روست که او مردی امانتدار است و در میان ما کسی شایستهتر از او نیست. سپس رو به راهب کرد و گفت: کتابت را به من نشان بده و بگو در آن چه آمده؟ راهب گفت: سرورم! این کتاب من است که در آن وصف آن پیامبر آمده است: نه بسیار قدبلند است و نه بسیار کوتاهقد، قامتی میانه دارد، میان کتفهایش علامتی هست و ابری بر او سایه میافکند، از سرزمین تهامه برانگیخته میشود و در روز قیامت شفیع گنهکاران است. عباس گفت: ای راهب! اگر او را ببینی میشناسی؟ گفت: آری. گفت: با من به کنار آن درخت بیا، صاحب این نشانهها آنجا نشسته است. در آن دم راهب از دیر بیرون رفت و شتابان گام برداشت تا اینکه به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید از جا برخاست و بی هیچ غرور و تکبر فرمود: خوش آمدی ای فلیق! راهب عرض کرد: سلام بر تو ای سرآمد جوانمردان! پیامبر فرمود: سلام بر تو ای عالم راهبان و ای ابن یونان و ای ابن عبدالصلیب! عرض کرد: از کجا دانستی که من فلیق بن یونان بن عبدالصلیب هستم؟ فرمود: از همان کسی که تو را آگاه ساخت من در آخرالزمان با امری شگفت برانگیخته میشوم. ناگاه راهب بر گام پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد و در همان حال که بر پاهای مبارک ایشان بوسه میزد و عرض کرد: ای سرور آدمیان! کاش ولیمه ما را اجابت میکردید و با حضورتان بر ما ارج مینهادید تا در روز قیامت به خاطر دوستی با شما رستگار میشدیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: قوم من اموالشان را نزد من به امانت گذاشتهاند. راهب عرض کرد: ای مولای من! بر ما منت بگذارید و تشریف بیاورید اگر از مال انان یک افسار گُم شد من یک شتر به آنان میدهم. پیامبر فرمود: برویم. حضرت با آنان راهی دیر شد. آن دیر دو در داشت، یکی بزرگ و دیگری کوچک. آنان بر در کوچک کنیسهای ساخته بودند و در آن تمثالها و تصویرهایی گذاشته بودند. هرگاه کسی از در کوچک وارد میشد سرش را خم میکرد و این به نشانه سجده به تصاویر کنیسه بود. راهب با خود گفت پیامبر صلی الله علیه و آله را از در کوچک وارد کند تا از معجزات و کرامتهای شگفت لذت ببرد. وقتی آن راهب در جلوی حضرت وارد شد از پیامبر صلی الله علیه و آله در دلش هراس افتاد. همین که پیامبر از در کوچک وارد شد، خداوند متعال به لنگههای در امر فرمود تا مرتفع شوند. ناگاه در قد کشید و پیامبر صلی الله علیه و آله با قامتی راست وارد شد. وقتی نزد آن قوم حضور یافت، آنان همه به احترام حضرت برخاستند و ایشان را بالای مجلس در میان خود نشاندند. آن راهب نیز در میان راهبان دیگر در برابر پیامبر ایستاد و بهترین ارمغانهای شام را در برابر حضرت گذاشتند. آنگاه راهب سوی آسمان نگریست و گفت: خداوندا سرورا و بزرگا، مُهر نبوت را به من نشان بده. در آن دم خداوند عزوجل جبرئیل را فرو فرستاد و او جامه پیامبر صلی الله علیه و آله را از کمر مبارک ایشان بالا زد. ناگاه مُهر نبوت در میان کتفهای حضرت آشکار شد و نوری درخشان از آن تابش گرفت. راهب که این صحنه را دید، از شکوه آن نور به سجده افتاد و سپس سر بلند کرد و گفت: به راستی که شما همان پیامبر ارجمند هستید. در آن هنگام حمزه سرود:
«تو آن کسی هستی که ابر بر سرت سایه میافکند، راهبان تو را شناختند و پرده از آن خبر برافتاد،
ابراهیم خلیل علیه السلام بنای فخر تو را از فخر نهاد و تو در میان مکه پرورده شدی،
و ارجمندانه در میان بنی سعد از سینه حلیمه شیر نوشیدی و شیر از سینه او سوی تو جاری و سرازیر شد.»
پیامبر صلی الله علیه و آله او را سپاس گفت و آن قوم سوی جهازشان پراکنده شدند و سینه ابوجهل از خشم آکنده شد. اما میسره و آن راهب کنار پیامبر صلی الله علیه و آله بر جا ماندند. راهب عرض کرد: ای سرورم! مژده که عرب سر به سوی تو خم خواهد کرد و همه سرزمینها به فرمان تو درآیند و قرآن بر تو نازل شود و مردمان در برابرت کرنش کنند، دین تو نزد خداوند اسلام است و تو بتان را فرومیکوبی و ادیان را پاک میسازی و آتشکدهها را خاموش میکنی و صلیبها را میشکنی و یادت تا به آخرالزمان بر جا میمانَد؛ ای سرورم! از تو میخواهم که بر ما منت بگذاری و به دیگر راهبان امان دهی تا امت تو در آن هنگام از آنان جزیه بگیرند، ای سرورم! کاش در آن زمان که برانگیخته میشوی من همراهت بودم. و پیامبر به آنان امان داد و ایشان را بسیار گرامی داشت.
راهب به میسره گفت: ای میسره! سلام مرا به بانویت برسان و به او بگو که تو از سرور مردمان کامیاب میشوی و مرتبتی والا از برایت خواهد بود و بر خاص و عام برتری خواهی یافت. و او را بر حذر دار که مبادا نزدیکی این مرد بزرگ را از دست بدهد، چراکه خداوند متعال ادامه نسل او را از نسل این مرد قرار میدهد و اینچنین یاد او تا به آخر الزمان باقی میماند و همگان بر او رشک خواهند برد. به او بگو هیچ کس وارد بهشت نمیشود جز اینکه به این مرد ایمان داشته باشد و رسالتش را تصدیق کند، چراکه او ارجمندترین و گرامیترین و والاتبارترین پیامبران است. بر او از دشمنان یهودیاش در شام بر حذر باش تا به سلامت به بیت الحرام بازگردد. سپس خداحافظی کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و به قوم خود پیوست و همه در دم به راه افتادند. آنان رفتند تا به سرزمین شام رسیدند و پیاده شدند و بارهایشان را پایین آوردند. اهالی شهر شتافتند و کالاهایشان را خریدند و اینچنین قریشیان کالای خود را در بهترین فروش به بالاترین بها فروختند. اما از آنچه پیامبر آورده بود هیچ کالایی به فروش نرسید. ابوجهل که خدایش لعنت کند گفت: خدیجه هرگز سفری به این شومی ندیده، هیچ یک از کالاهایش به فروش نرفته! چون صبح شد، مردم شام یکدیگر را ندا دادند و از هر سو روانه شدند تا از آن قوم خرید کنند. آنان آمدند و چون فقط کالاهای خدیجه بر جا مانده بود پیامبر بار خود را چندین برابر قیمت کالای قریشیان فروخت و ابوجهل به اندوهی سخت درافتاد. در آن دم که از کالاهای خدیجه تنها یک بار پوست بر جا مانده بود، مردی از یهودیان به نام سعید بن قمطور سر رسید. او از احبار و کاهنان یهود بود و نشانههای پیامبر صلی الله علیه و آله را میدانست. وقتی حضرت را دید، ایشان را از نوری که در چهره داشت شناخت و گفت: این همان مردی است که آرزوهای ما را به باد میدهد و دین ما را برمیاندازد و زنانمان را بیوه میکند، من به نیرنگی او را از پا در خواهم آورد. سپس نزد پیامبر آمد و عرض کرد: ای سرورم! این بار را چند میفروشی؟ فرمود: به پانصد درهم بی هیچ کم و کاست! عرض کرد: من آن را میخرم اما به این شرط که با من به خانهام بیایی و از غذای من میل کنی تا ما از برکت تو بهرهمند شویم. پیامبر پذیرفت. مرد یهودی بار پوست را گرفت و به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله روانه خانه شد. مرد یهودی چون به نزدیکی خانه رسید، زودتر نزد همسرش رفت و به او گفت: میخواهم مرا در قتل این مرد یاری کنی، او کسی است که دین ما را برمیاندازد. زن گفت: با او چه کار کنم؟ گفت: این سنگ آسیاب را بگیر و بالای در خانه بنشین، وقتی دیدی او آمد و بهای بار پوستش را از من گرفت، هنگام رفتن این سنگ را بر سرش بزن و او را بکش تا از دستش راحت شویم! زن یهودی سنگ را گرفت و به جلوی خانه چشم دوخت. وقتی پیامبر خواست برود، برخاست تا سنگ آسیاب را بر سر حضرت بکوبد. اما خداوند دستش را از حرکت بازداشت و دلش لرزید و از نور رخسار پیامبر صلی الله علیه و آله از هوش رفت. او دو پسر داشت که در حیاط خانه ایستاده بودند. سنگ از دستش رها شد و بر سر فرزندانش افتاد و هر دو مُردند. وقتی مرد یهودی دید چه بر سر فرزندانش آمد با صدای بلند فریاد برآورد: ای بنی قریظه! ناگاه قوم او از هر گوشه و کنار سر رسیدند و به او گفتند: چه شده؟ به آنان گفت: بدانید این مرد که در دیارتان ساکن شده، همان کسی است که دیانتهای شما را برمیاندازد و آرزوهایتان را به باد میدهد، او به خانه من آمد و از غذای من خورد و فرزندانم را کُشت. یهودیان وقتی این سخن را شنیدند بر اسبهایشان سوار شدند و شمشیر برکشیدند و همه با هم سوی قریشیان هجوم بردند. وقتی عموهای پیامبر صلی الله علیه و آله یهودیان را دیدند زره بر تن کردند و کلاهخود بر سر گذاشتند و بر اسبان عربی خود سوار شدند. نعره برآوردند و شمشیر کشیدند و گفتند: چقدر جاودانه است فریاد زنندهای که فریاد میزند . حمزه بر اسب بور و کمر باریک و خوشسیما و شورانگیز و نیکنژاد رومی خود سوار شد و شمشیر بربست و نیزه برگرفت و زره پوشید و به سوی یهودیان حمله کرد. یهودیان که دیدند از هر سو صدای شیهه اسب میآید و نزدیک است که به مصیبت بیافتند همرأی شدند تا هفت تن از بزرگان خود را بدون سلاح نزد قریشیان بفرستند. وقتی قریشیان دیدند آنان بدون سلاح پیش آمدند گفتند: چه میخواهید؟ گفتند: ای جماعت عرب! این مردی که همراه شماست، و به پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره کردند، اولین کسی است که دست به ویرانی دیارتان مییازد و مردانتان را میکشد و بتهایتان را میشکند، نظر ما این است که او را به ما بسپارید تا بکشیمش، اینگونه هم ما از او راحت میشویم و هم شما. حمزه که این سخن را شنید گفت: وای بر شما! هرگز! هرگز او را به شما نخواهیم سپرد، او نور ما و چراغ ماست، جان ما و مال ما فدای اوست! وقتی یهودیان کلام حمزه را شنیدند از رسیدن به مراد خود ناامید شدند و عقب نشستند. در آن هنگام چون قریشیان دیدند یهودیان به هم ریختهاند، فرصت را غنیمت شمردند و بار بربستند تا با اسبها و سلاحهایی که از یهودیان به غنیمت گرفته بودند، شادمان از پیروزی راهی دیار خود شوند. وقتی پای در راه نهادند، میسره به آنان گفت: ای قوم! هیچ کس در میان شما نیست که یک بار یا بیشتر سفر نکرده باشد، اما آیا تا کنون سفری پُربرکتتر و سودآورتر از این سفر داشتهاید؟ این همه فقط به برکت محمد صلی الله علیه و آله بود، او در میان شما بزرگ شده اما مال و منال اندکی دارد، آیا روا میبینید تا از میان خود چیزی به عنوان هدیه برای او جمع کنید تا او به کار زندگی خود بندد؟ گفتند: به خدا سوگند که خوب سخنی گفتی ای میسره! آنان ره سپردند تا اینکه در اقامتگاهی که پُر از آب و درخت و رود بود فرود آمدند. آنگاه هر یک طرفی نیک از دارایی خود برگرفتند و آوردند تا به رسم هدیه به پیامبر صلی الله علیه و آله تقدیم کنند. چراکه حضرت هدیه را دوست میداشت و صدقه را خوش نمیداشت. آنان هدایا را جمع کردند و پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله نهادند و عرض کردند: این پیشکشی برای تو باشد! حضرت آنها را به میسره داد و هیچ جوابی نداد. سپس به راه افتادند و از دشتها و صحراها گذشتند تا اینکه به دیر راهبی رسیدند و در آنجا باز فرود آمدند. آنجا همان دشتی بود که به هنگام رفت از آن خرما برگرفته بودند. سپس به راه افتادند و چون به نزدیکی مکه رسیدند، در جحفة الوداع فرود آمدند تا کسانی را سوی خانوادههایشان بفرستند و از رسیدن خود با غنایم و منافعی که آورده بودند به آنان مژده دهند. ابوجهل که خدایش لعنت کند گفت: ای قوم! سفری سودبخشتر از این سفر ندیده بودم. گفتند: آری، و بیش از همه محمد صلی الله علیه و آله سود بُرده است. ابوجهل گفت: گمان نمیکردم او بتواند آن قوم را از خانههایشان سوی خود جذب کند و کالاهایش را به بالاترین بها به آنان بفروشد. سپس پیکهای خود را نزد قومشان فرستادند و ابوجهل نیز به همراه دیگران پیکهای خود را فرستاد. در آن هنگام میسره نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای روشنایی چشمها! آیا تو را به کاری نیک ره بنمایم تا بهرهمند شوی؟ فرمود: چه کاری؟ عرض کرد: همین الان نزد بانویم خدیجه برو و مژده سلامت اموالش را خود به او بده، زیرا او به کسی که این مژده را به وی رسانَد بهرهای نیک میرساند، من دوست دارم این بهره از برای تو باشد، پس اکنون برخیز و سوی مکه راهی شو و نزد بانویم خدیجه برو و مژده سلامت اموالش را به او برسان. پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و فرمود: ای میسره! تو را درباره مراقبت از اموالت و جانت سفارش میکنم. سپس سوار شد و به تنهایی به جاده زد و سوی مکه رهسپار شد و از پیش چشمها ناپدید شد. آنگاه خداوند فرشتهای را فرو فرستاد که راه دور را بر پیامبر نزدیک و کار سخت را بر ایشان آسان می گرداند . وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله بر کوهها مشرِف شد، خداوند ایشان را در راه به خواب فرو برد و حضرت خوابید. خداوند به جبرئیل وحی کرد که سوی باغهای جاودان بهشت فرود آی و از آنجا گنبدی را که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم برای برگزیدهام محمد صلی الله علیه و آله آفریدم، بردار و آن را بر سر او بگستران. آن گنبد از یاقوت سرخ بود و آویزههایی از مروارید سفید داشت و درونش از بیرونش پیدا بود و بیرونش از درون، چهار پایه داشت و چهار در: پایهای از زبرجد و پایهای از یاقوت و پایهای از طلای ناب و پایهای از مروارید، و به همین ترتیب چهار در. جبرئیل فرود آمد و آن گنبد را بیرون آورد. در آن حال حوران بهشتی از قصرهای خود سربر برآورده و به یکدیگر تبریک گفته و می گفتند : سپاس برای تو خداوندا ، اکنون صاحب این گنبد بر انگیخته می شود . باد رحمت وزید و درختان به رقص درآمدند و جبرئیل علیه السلام آن را بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله گستراند و فرشتگان که به پایههای گنبد خیره شده بودند زبان به تقدیس و تسبیح خداوند گشودند. جبرئیل روبروی خود سه بیرق برافراشت . کوهها سرکشیدند و درختان و پرندگان و زمینها ندا سر دادند و گفتند: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد صلی الله علیه و آله رسول اوست، ، گوارا باد بر تو ای بنده ، در پیشگاه الهی عجب کرامت و احترامی داری . در آن اوان خدیجه بر جایگاهی بلند تکیه زده بود و کنیزانش اطرافش بودند و جماعتی از زنان قریش نیز نزدش حاضر بودند. او دیده سوی درههای مکه کشید و خداوند از پیش چشم او، و نه از پیش چشم دیگران، پرده برگرفت و او دید از جانب باب معلی نوری روشن و تابناک میدرخشد. او چشم تیز کرد و دید گنبدی آن جاست که فرشتگان به آن خیره شدهاند و بیرقها بر آن برافراشتهاند و پیامبر به زیرش خوابیده است. خدیجه متحیّر شد و چشم به آن گنبد دوخت. زنان به او گفتند: ای دختر عمو! چرا بهت زدهای؟! گفت: ای دختران عرب! من خوابم یا بیدار؟! گفتند: پناه بر خدا، البته که بیداری! گفت: به سوی باب معلی بنگرید. آنان نگریستند و گفتند: دیدیم. گفت: چه میبینید؟ گفتند: نوری روشن و تابناک میبینیم که سر به طاق آسمان رسانده. گفت: دیگر چه میبینید؟ گفتند: چیز دیگری نمیبینیم. گفت: آیا آن گنبد را با آن سوار و آن پرندههای سبز که چشم به گنبد دوختهاند نمیبینید؟ گفتند: چیزی نمیبینیم. گفت: من در آن گنبد سبز، سواری تابناکتر از نور خورشید میبینم که هرگز مردی نیکوتر از او ندیدهام، او بر ناقهای بلندپا نشسته که شک ندارم همان ناقه صهبای من است، او محمد صلی الله علیه و آله است که بر آن نشسته! گفتند: ای بانوی ما! محمد صلی الله علیه و آله کجا و آنچه تو میگویی کجا؟ کسرا و قیصر هم چنین شکوهی ندارند! خدیجه گفت: اما مقام محمد صلی الله علیه و آله از این هم بالاتر است. سپس ناقه حضرت به میان درهها پا نهاد و رو به سوی باب معلی گذاشت. فرشتگان نیز به آسمان فراز شدند و جبرییل آمد و آن گنبد و بیرقها را به آسمان بُرد. آنگاه پیامبر از خواب بیدار شد و وارد مکه شد و رو به سوی خانه خدیجه گذاشت و به دیدار او رفت. خدیجه بیقرار بود و مینشست و برمیخاست و میگفت: کِی میشود که محمد صلی الله علیه و آله از راه برسد و من از دیدار رویش کامیاب شوم. ناگهان پیامبر در زد. کنیز خدیجه گفت: کیستی؟ حضرت فرمود: من محمد هستم، آمدهام تا به خدیجه مژده دهم که اموالش به سلامت رسیده است. خدیجه همینکه سخن پیامبر را شنید، به میان خانه سرازیر شد و پشت پرده ایستاد. کنیز در را گشود. پیامبر فرمود: سلام بر اهل خانه. خدیجه عرض کرد: به سلامت رسیدنت مبارک باشد ای نور چشمانم! پیامبر فرمود: و سلامتی اموال تو نیز بر تو مبارک باشد! خدیجه عرض کرد: سلامتی تو بر من مبارک است ای نور چشمانم! به خدا سوگند تو در نزد من نیکوتر از همه اموال و کسان من هستی. سپس سرود:
«محبوبی که دوستش میداشتم از سفر رسید، و خورشید در رویش اثر کرده است،
در شگفتم از خورشید که بر روی او گونههای او بوسه زده است، چه بر خورشید روا نیست که به ماه برسد.»
سپس عرض کرد: ای حبیب من! کاروان را کجا بر جا گذاشتی؟ فرمود: در جحفه. عرض کرد: تا کِی نزد آنان بودی؟ فرمود: تا ساعتی پیش. خدیجه به خود لرزید و عرض کرد: تو را به خدا از آنان در جحفه جدا شدهای؟! فرمود: آری، اما خداوند این راه دور را بر من نزدیک کرد. عرض کرد: به خدا سوگند دوست نداشتم تو اینچنین تنها بیایی، بلکه دوست داشتم در جلوی آن قوم بیایی تا من تو را پیشاپیش همه مردان ببینم و کنیزانم را با مجمر و ساز بر سر کوهها بفرستم و به بندگانم دستور دهم قربانی کنند، و امروز برای تو روزی به یاد ماندنی شود. فرمود: ای خدیجه! من بدون اینکه هیچ یک از اهالی مکه بدانند آمدهام، اگر دستور دهی من هماکنون برمیگردم تا تو به خواستهات برسی. عرض کرد: ای سرورم! کمی صبر کن. او رفت و برای حضرت توشه گرمی آماده ساخت که در نظر عرب به نابی و خوشبویی معروف بود، آن را در کولهبار ایشان گذاشت و مشکی از آب زمزم نیز برای حضرت پُر کرد و به ایشان داد و عرض کرد: بازگرد، تو را به همان کسی میسپارم که راه دور را برایت نزدیک کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت و خدیجه نیز به جایگاه خود رفت تا ببیند آیا آن گنبد دوباره برمیگردد یا نه. ناگهان گنبد بازگشت و جبرییل فرود آمد و فرشتگان همچون بار قبل چشم به گنبد دوختند. خدیجه شادمان شد و گفت:
« بله، مرا نسبت به شما الزام و تعهدی است، آن هم چه تعهدی! و وصال همیشگی که هیچگاه قطع نشده است.
اگر قلب عاشق در میان شما زخم نخورده بود، اشکهای آغشته به خون جاری نبود،
جان من ساعتی از خیال شما تهی نبود، و قلبم از عشق شما و دهانم از یادتان،
اگر فراق خود را بر دوش کوهی میگذاشتید کج میشد، ولی بدن و استخوانهای من آن را نگهداشته است،
دستم را بر جگرم میبندم، ولی با عشقی مشتاقانه و شعلهور، آن را بازمیگرداند،
عشق را پوشاندم اما شوق بر ملایش میکند، و نالههایم را پنهان کردم اما پنهان نمیشوند،
پروردگارا دیری است که دوری میان ما شکاف انداخته، تویی خدای توانا که دوستان را گرد هم میآوری، پس ما را گرد آور!»
پیامبر صلی الله علیه و آله کمی رفت و نزد آن قوم رسید و دید برخی بیدارند و برخی خواب. میسره احساس کرد کسی آمده است، گفت: کیست که در این شب تیره رسیده؟ فرمود: من محمد بن عبدالله هستم. عرض کرد: سرورم! قرار شوخی نداشتیم! قرارمان این بود که شما بروی، چرا بازگشتی؟ فرمود: ای میسره! من رفتم و دوباره برگشتم. میسره خندید و گفت: به دامنه این کوه رفتی و بازگشتی؟! فرمود: نه، به بیت الله الحرام رفتم. عرض کرد: سرورم! من از شما جز راستگویی ندیده بودم! فرمود: ای میسره! من به تو راست گفتم، اگر شک داری این نان بانویت خدیجه و این هم آب زمزم! وقتی میسره آنها را دید، بر پا خاست و ندا سر داد: ای جماعت قریش و ای بنی نضر و بنی زهره و بنی هاشم! مگر محمد صلی الله علیه و آله کمتر از دو ساعت پیش از نردتان نرفت؟! گفتند: آری. گفت: او به مکه رفته و برگشته، این نان بانویم خدیجه است و این هم آب زمزم. آن قوم شگفت زده شدند و به حیرت فرو رفتند. ابوجهل که خدایش لعنت کند، فریاد برآورد و گفت: این کار از یک ساحر بعید نیست! چون صبح شد، آن قوم رسیدند و پیش از ایشان خبر رسیدن قافله به شهر رسید. اهل مکه شتابان بیرون آمدند و بندگان و کنیزان خدیجه پیشاپیش همه آمدند و با مجمر و ساز در درهها و دشتهای مکه پخش شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله بر هر یک از بندگان خدیجه گذر میکرد، آن بنده شتری برای پیامبر قربانی می کرد . سپس مردم به خانههایشان رفتند و خدیجه آمد و به شترانش که همچون عروس آمده بودند، نگریست. عادت بر این بود که چندی از شترها مرده باشند و چندی گَر شده باشند، اما در آن سفر حتی یک تار مو هم از آنان کم نشده بود. قریشیان، شگفتزده از آن شتران ایستادند و دیدند هر شتری میگذر یک ناقه کمرباریک نیز به همراه دارد. گفتند: اینها برای کیست؟ گفتند: اینها سودی است که محمد از شام برای خدیجه آورده است. و هوش از سر قریشیان پرید. وقتی اموال خدیجه جمع آمد، بارها را باز کردند و همه را بر خدیجه عرضه داشتند. او پشت پرده نشسته بود و پیامبر صلی الله علیه و آله میان سرا نشسته بود و میسره کالاها را یکی یکی به خدیجه نشان میداد. خدیجه صحنهای بس شگفتانگیز دید و کسی را سوی پدرش فرستاد و او را باخبر کرد و برانگیخت تا نزد محمد بیاید. ساعتی نگذشته بود که ناگاه خُوَیلد سر رسید و با جامهای آراسته و شمشیری بر کمر وارد خانه دخترش خدیجه شد. خدیجه وقتی او را دید برخاست و او را نزد خود نشاند و به او خوشآمد گفت و شروع کرد کالاها را به او نشان دهد و به او گفت: ای پدر! همه اینها به برکت محمد صلی الله علیه و آله است، به خدا سوگند ای پدر او طالعی خجسته و پیشانی فرخندهای دارد، من هرگز سفری سودبخشتر از این سفر نداشتهام. سپس رو به میسره گفت: بازگو که در سفرتان چه گذشت و از محمد صلی الله علیه و آله چه دیدید؟ گفت: ای بانوی من! شاید بتوانم گوشهای از صفاتی را که از محمد صلی الله علیه و آله دیدم برایت بگویم. سپس ماجرای سیل و چاه و افعی و نخل را برایش بازگفت و از راهب و پیغامی که برای او داده بود، گفت. خدیجه گفت: بس کن ای میسره! بر شوقی که به محمد صلی الله علیه و آله داشتم، افزودی، برو که تو بهخاطر خدا به همراه همسر و فرزندانت آزاد هستی و نزد من دویست درهم و دو شتر داری. آنگاه یک خلعتی گرانبها بر او پوشاند و میسره از شادی و سرور لبریز شد. در آن دم خدیجه به پیامبر صلی الله علیه و آله رو کرد و عرض کرد: نزدیک بیا که دیگر امروز میان من و تو پردهای نیست. سپس پرده را بالا زد و دستور داد تا نشیمنگاهی از عاج و آبنوس برای حضرت گذاشتند و ایشان را بر آن نشاند و عرض کرد: سرورم! سفرتان چگونه بود؟
پیامبر صلی الله علیه و آله فروش و خرید خود را برایش بازگفت. خدیجه که سودی بسیار برده بود عرض کرد: سرورم! تو با طالعت مرا شاد کردی و با دیدارت مرا سعادتمند کردی، من با دیدار تو نه ناخوشی دیدم و نه بداقبالی. آنگاه سرود:
«اگر همه نعمتها برای من بود و سراسر دنیا و مُلک رومیان از برای من بود،
در نظرم به پر یک پشه نمیارزد اگر چشمانم تو را نمیدید.»
سپس عرض کرد: سرورم! تو نزد من افزون بر آنچه قرار گذاشته بودیم، حقی برای مژدهای که آوردی داری، آیا اکنون چیزی میخواهی تا برآورده شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اکنون باید استراحت کنم و بعد نزدت بازمیگردم. حضرت راهی شد و به خانه عموی خود ابوطالب رفت و ابوطالب شادمان از آنچه که از برادرزادهاش دیده بود، میان دیدگان حضرت را بوسید. سپس عموهای پیامبر صلی الله علیه و آله گرد ایشان جمع شدند. ابوطالب گفت: فرزندم! خدیجه به تو چه داد؟ فرمود: به من وعده داد تا چیزی افزون بر قراری که داشتیم به من بدهد. گفت: این نعمتی بس والاست! میخواهم دو شتر نر به تو بدهم تا با آنها سفر کنی و دو شتر ماده تا امورت را با آنها سامان دهی و نیز مقداری طلا و نقره تا با آنها از میان زنان قریش یکی از زنان قومت را برایت خواستگاری کنم و از آن پس دیگر برایم مهم نیست که مرگ چه وقت و چگونه سر میرسد. فرمود: ای عمو! هر چه صلاح میدانی انجام ده. چون سپیده سر زد، پیامبر صلی الله علیه و آله تن از غبار سفر شست و عطر زد و موهای خود را شانه کرد و فاخرترین جامههای خود را پوشید و به خانه خدیجه رفت. آنجا کسی جز میسره نزد خدیجه نبود. وقتی خدیجه پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، از آمدن ایشان خوشحال شد و گفت:
«آمد و از کمان ابروانش تیری انداخت و آن تیر بر من نشست و بیهیچ پروا مرا کُشت،
رُخ نمود و گیسوانش را گشود و در شب تار به ماه فخر فروخت،
بیخبر و نا به گاه آمد و نگذاشت خبرچینان از او باخبر شوند،
آمد و با من همنشین شد و از کلام زیبایش چنان با من سخن گفت که سنگ خارا را به سخن درمیآورد.»
سپس رو به حضرت عرض کرد: سرورم! صبحت به خیر و شادیات پایدار، چه میخواهی تا برآورده شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله حیا کرد و سر به زیر انداخت و بر پیشانی مبارکش عرق نشست. خدیجه با مهربانی با حضرت سخن گفت و سپس عرض کرد: اگر چیزی از تو بپرسم پاسخ می دهی ؟ . فرمود: بله . عرض کرد: با اموال و شترانی که از من خواهی گرفت می خواهی چه کنی ؟ فرمود: مقصودت چیست ای خدیجه؟ عرض کرد: هر چه در توان داشته باشم، بر تو خواهم افزود. فرمود: بدان که عمویم ابوطالب به من گفته دو شتر به من میدهد تا با آنها سفر کنم و دو شتر دیگر تا با آنها امورم را سامان دهم و نیز مقداری طلا و نقره تا با آنها یکی از زنان قومم را برایم خواستگاری کند، زنی که از من به اندک قانع میشود و مرا به آنچه توانش را ندارم وانمیدارد. خدیجه لبخندی زد و عرض کرد: سرورم! راضی میشوی تا من برایت زنی بگیرم که خودم میخواهم؟ فرمود: بله. عرض کرد: من برایت همسری یافتهام که اهل مکه است و از قوم خودت، از همه زنان ثروتمندتر و زیباتر و باکمالاتتر و عفیفتر و گشادهدستتر است و دامانی پاک و آبرویی نیک دارد، تو را در کارها یاری میکند و از تو به اندک راضی میشود و از غیر تو به بسیار راضی نمیشود، در تبار به تو نزدیک است و همه پادشاهان و مردان عرب بهخاطرش بر تو رشک میبرند، اما همچنانکه خوبیهایش را برایت برشمردم عیبش را نیز برایت میگویم. فرمود: چه؟ عرض کرد: پیش از تو دو مرد را شناخته و از تو سالمندتر است. فرمود: نامش را به من بگو. عرض کرد: کنیزت خدیجه! پیامبر صلی الله علیه و آله شرمسار شد و سر به زیر انداخت و بر پیشانی مبارکش عرق نشست و سکوت کرد. خدیجه بار دیگر سخن از سر گرفت و عرض کرد: سرورم! چرا پاسخ نمیدهی؟ به خدا سوگند تو محبوب من هستی و من در هیچ کاری با تو مخالفت نمیکنم. سپس گفت:
«ای سعد اگر به وادی اراک گذر کردی، به دلی که در آنجا از من به جا ماند سلام مرا برسان،
و از آهوان دشت جویا شو و از آنان بپرس آیا اسیر عشق نزد آنان راهی به سوی رهایی دارد؟
و اگر کاروانیان را در وادی حمی دیدی، برای من درباره محبوبی که آنجا دارم از آنان خبر بگیر،
آری، آنان رفتند و چشمان مرا با خود بردند، و اکنون دیدگانم هوس دیدن تو را دارند،
هیچ عضو و بندی از وجود من نمانده مگر اینکه ، عشق تو بر آن سوار گشته باشد ،
پس از جفا مرا با دوری عذاب دادی؛ ای سرورم سزای این کار چیست؟
به آنچه خود میخواهی و صلاح میدانی حکم کن که قلب من تنها به رضای تو راضی میشود.»
سپس زبان به اصرار بر پیامبر صلی الله علیه و آله گشود. حضرت به او فرمود: ای دختر عمو! تو زنی ثروتمند هستی من مردی تهیدست، چیزی جز آنچه خود به من عطا کنی ندارم، کسی چون تو خواهان کسی چون من نمیشود، من زنی میخواهم که حال و مالی همچون حال و مال خودم داشته باشد، تو شاهزاده هستی و شاهان مناسب تواند. خدیچه چون سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را شنید گفت: ای محمد! به خدا سوگند اگر مال تو اندک است، من مال بسیار دارم، کسی که خودش را به تقدیم میکند چگونه مالش را به تو تقدیم نمیکند؟! این من و مال من و کنیزان من و همه آنچه که دارم، همه تقدیم تو و به فرمان تو، هیچ یک از آنها را از تو دریغ نمیکنم، به کعبه و صفا سوگند گمان نمیکردم مرا از خود برانی. سپس اشک از چشمانش جاری شد و سرود:
«به خدا سوگند هرگاه نسیم شمال وزید، به یاد شبهای وصال افتادم،
و هرگاه نوری از سوی شما درخشید، به خیالی لطیف فرو رفتم،
ای عزیزان من، در صبح روز وصال، وصال شما به هیچ روی در ذهنم نمیگنجید
جور شبها جفای شما را سهم من ساخت، کیست که از جور شب در امان باشد؟
مهر ورزید و بزرگی کنید و لطف کنید و رحم آورید که من در هیچ حال گریزی از شما ندارم.»
سپس گفت: به پروردگاری که از چشمها پنهان است و همه اسرار را میداند، من برای اینکار شایسته توام، برخیز و نزد عموهایت برو و به آنان بگو مرا از پدرم برایت خواستگاری کنند، از زیادیِ مهریه نیز نترس که من خود میدهم و هدایای بسیار به تو تقدیم خواهم کرد، برو و به کسی که به تو نظری نیک دارد نظری نیک داشته باش. پیامبر صلی الله علیه و آله از نزد او رفت و با رُخی شادمان رو سوی عمویش ابوطالب گذاشت. دید عموهایش گرد هم آمدهاند. ابوطالب نگاهی به پیامبر صلی الله علیه و آله انداخت و گفت: ای برادرزاده! هر آنچه خدیجه به تو داده مبارکت باشد، گمان کنم تو را غرق در عطای خویش کرده باشد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمو! از شما درخواستی دارم. گفت: چه درخواستی؟ فرمود: هماکنون به همراه عموهایم نزد خُوَیلد برو و از او خدیجه را برای من خواستگاری کن. هیچ کس پاسخی نداد جز ابوطالب که گفت: عزیز من! ما همیشه از تو یاری جستهایم و در کارهایمان نظر تو را خواستهایم، تو خود میدانی که خدیجه زنی کامل و فرخنده و فاضل است که از ننگ میهراسد و از رسوایی میپرهیزد، او پیش از تو با دو مرد آشنا بوده: یکی عتیق بن عائذ و دیگری عمرو کندی که از او فرزند دارد، پادشاهان و سران عرب و بزرگان قریش و سروران قبایل و شاهان یمن و مهتران طایف به خواستگاری او رفتهاند و اموال بسیار به پایش ریختهاند و او خواهان هیچ یک از آنان نشده، نیز او از تو بزرگتر است؛ ای برادرزاده! تو مردی تهیدست هستی که مال و منال و تجارتی نداری، خدیجه با تو شوخی کرده! خودت را به شوخی او سرگرم نکن و نگذار قریشیان از این ماجرا باخبر شوند. ابولهب گفت: ای برادرزاده! ما را بر سر زبان مردمان عرب نینداز، تو شایسته خدیجه نیستی. اما عباس سوی ابولهب برخاست و او را نکوهید و گفت: به خدا سوگند تو پستترین و بدکارترینِ مردان هستی! آنان میخواهند درباره برادرزادهام چه بگویند؟! به خدا سوگند او از همه آنان زیباتر و با کمالاتتر است، چرا خدیجه را بالاتر از او میبینی؟ بهخاطر مالش یا کمالاتش یا زیباییاش؟ به پروردگار کعبه سوگند اگر از محمد صلی الله علیه و آله مال بخواهد بر اسبم سوار میشوم و کویرها را در مینوردم و نزد همه پادشاهان میروم و هر چه خدیجه از او بخواهد برایش جمع میآورم. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عموهای من! در بحثی بیفایده سخن زیاده گفتید، برخیزید و خدیجه را از پدرش برای من خواستگاری کنید، شما آنچه را که من میدانم نمیدانید. در آن دم صفیه بنت عبدالمطلب برخاست و گفت: به خدا سوگند من میدانم که برادرزادهام در سخن همیشه راستگوست اما شاید خدیجه با او شوخی کرده باشد، من میروم و ماجرا را برایتان روشن میکنم. او برخاست و فاخرترین جامههایش را پوشید و رو سوی خانه خدیجه گذاشت. در راه یکی از کنیزان خدیجه را دید و آن کنیز پیش از او خود را به خانه خدیجه رساند و به او خبر داد که صفیه بنت عبدالمطلب دارد به اینجا میآید. خدیجه میخواست بخوابد اما جا را برای او خالی کرد و پای خدیجه به دامنش گیر کرد و زمین خورد و گفت: ای محمد کامیاب نشود آنکه با تو دشمنی کند! صفیه سخن خدیجه را شنید و با خود گفت: نشانه رسید! سپس در زد و خدیجه نزدش آمد و با تکریم و احترام از او استقبال کرد و خواست برایش غذا بیاورد. اما صفیه گفت: ای خدیجه! من برای خوردن غذا نیامدهام، ای دختر عمو! بلکه آمدهام درباره سخنی از تو بپرسم که آیا صحت دارد یا نه. خدیجه گفت: بله، صحت دارد، خواه آشکار کنی و خواه پنهان ، من از محمد برای خودم خواستگاری کردهام و مهرم را نیز خودم تقبل کردهام، اگر چیزی برای شما گفته گمان نکنید دروغ میگوید، من میدانم که او از جانب پروردگار آسمان تأیید شده است. صفیه لبخندی زد و گفت: به خدا سوگند بر آن شخص که دلبسته ای بر تو هیچ نکوهش نیست، به خدا سوگند من نه نوری همچون نور پیشانی او به چشم دیدهام و نه کلامی دلنشینتر از کلام او شنیدهام و نه سخنی شیرینتر از سخن او. سپس سرود:
«الله اکبر که تمامی نیکی در میان عرب ظهور کرده، چه شگفتیهایی که به زیر چهره این ماه نهفته است،
اندامش را بنگر که چون گیسوانش از پشت سرازیر میشوند، او را در زیبندگی بینیاز میکنند، بریده باد دستان نکوهشگران و حسودان او، که من هرگز به کسی جز او نیاز ندارم.»
چون صفیه خواست از خانه خدیجه برود، خدیجه به او گفت: اندکی صبر کن. سپس خلعتی گرانبها برون آورد و آن را بر صفیه پوشاند و او را در آغوش گرفت و گفت: ای صفیه! تو را به خدا در رسیدن من به محمد صلی الله علیه و آله مرا یاری کن! گفت: بسیار خوب. و نزد برادرانش بازگشت. به او گفتند: ای صفیه! ای دختر پاکان! چه خبر؟ گفت: ای برادران! اگر میایید ، برخیزید که به خدا سوگند او بینهایت برادرزاده شما محمد صلی الله علیه و آله را میخواهد. آنان همه از این خبر خوشحال شدند جز ابولهب که کلام صفیه بر خشم و حسدش نسبت به حضرت محمد صلی الله علیه و آله افزود و این بهخاطر پستی پیشین و همیشگی اش بود. عباس بر آنان فریاد کشید و گفت: اگر کار به مراد شده پس دیگر چرا نشستهاید؟! آنان همه برخاستند تا به خانه خُوَیلد بروند. ابوطالب سوی پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و نیکوترین جامهها را به ایشان پوشاند و شمشیری بر کمر ایشان بست و آن حضرت را بر اسب خود نشاند و آنگاه عموهای حضرت گرد ایشان را گرفتند و همه چشم به حضرتش دوختند. در راه ابوبکر بن ابی قحافه آنان را دید و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! کجا میروید؟ من سخنی داشتم و میخواستم نزد شما بیایم. عباس به او گفت: چی سخنی بگو؟! گفت: در خواب دیدم ستارهای در خانه ابوطالب ظهور کرد و به اوج آسمان فراز شد و چنان درخشید و نور افشاند که همچون ماه تابناک شد، سپس به میان دیوارها فرود آمد، من آن را دنبال کردم و دیدم وارد خانه خدیجه بنت خُوَیلد و به بستر او رفت؛ تأویلش چیست؟ ابوطالب به او گفت: تأویلش این است که ما اکنون داریم نزد خدیجه میرویم و میخواهیم از او خواستگاری کنیم. آنان رفتند و به خانه خُوَیلد رسیدند. کنیزان پیش از ایشان خود را به خُوَیلد رساندند. او داشت شراب مینوشید و مستی هوش از سرش ربوده بود. چون بنی هاشم را دید پیش پایشان برخاست و گفت: درود بر پسران پدران ما و عزیزترین مردمان نزد ما! ابوطالب گفت: ای خُوَیلد! ما برای درخواستی آمدهایم و تو خود میدانی که ما با شما خویشاوندیم، ما در این حرم همه پسران یک پدریم و به نزد تو آمدهایم تا دخترت خدیجه را برای سرورمان خواستگاری کنیم، ما خدیجه را میخواهیم! خُوَیلد گفت: چه کسی را برای چه کسی میخواهید؟! ابوطالب گفت: خدیجه را برای برادرزادهمان محمد صلی الله علیه و آله میخواهیم. خُوَیلد همینکه این کلام بشنید رنگ از رحسارش پرید و عرصه بر او به تنگ آمد و گفت: به خدا سوگند شما سزاوار این وصلت و عزیزترین مردم نزد ما هستید، اما اختیار خدیجه با خودش است و او خود از من خردمندتر است، دل من به خواستگاری پادشاهان از خدیجه راضی نشد، حال چه رسد به محمد صلی الله علیه و آله که تهیدست و بیچیز است! در آن دم حمزه به سوی او برخاست و گفت: دیروز را با امروز نمیسنجند و ماه را با خورشید یکی نمیگیرند، ای نادان و ای سبکمغز! انگار حواست نیست که خردت تباه شده و هوش از سرت پریده! برادرزاده ما را نکوهش میکنی؟! مگر نمیدانی که او اگر مال و جان ما را بخواهد ما همه را به پایش نثار میکنیم؟! عاقبت کارت را خواهی دید! آنگاه جامه خود را تکاند و برخاست و برادرانش نیز برخاستند و به خانههایشان رفتند. یکی از کنیزان ماجرا را به گوش خدیجه رساند. خدیجه به او گفت: چه خبر داری؟ گفت: خبری که مایه اندوه دلهاست! گفت: وای بر تو چه شده! گفت: پدرت فرزندان عبدالمطلب را ناامید رد کرد. خدیجه چون این سخن بشنید به او گفت: عمویم ورقه را برایم خبر کن. کنیز رفت و به همراه ورقه آمد. وقتی ورقه رسید خدیجه به نیکی از او استقبال کرد و گفت: خوش آمدی ای عمو! دیدار خود را از من دریغ مکن! سپس بر زمین نشست و ابرو در هم کشید. ورقه گفت: بلا از تو دور باد ای خدیجه! چه اتفاقی برایت افتاده؟ گفت: ای عمو! حاجتمندی که به حاجت خود نرسد چه حالی دارد؟! گفت: شومترین حال را! چنان سخن میگویی که انگار میخواهی ازدواج کنی! گفت: درست است. گفت: ای خدیجه! تو که پادشاهان و بزرگان به خواستگاریات آمدند و به هیچ یک رضایت ندادی! گفت: خواهان کسی نیستم که مرا از مکه بیرون ببرد. گفت: به خدا سوگند همه مکّیان خواستگارت بودند، کسانی چون شیبة بن ربیعه و عقبة بن ابی معیط و ابی جهل بن هشام و صلت بن ابی یهاب، اما تو از همه آنان روی برگرداندی! گفت: کسی را که در او عیبی باشد نمیخواهم، ای عمو! خودت عیبشان را بازگو. گفت:
شیبة بدگمان است، عقبه سالخورده است، ابوجهل خسیس و متکبّر و بدخلق است، صلت نیز زنان بسیاری را طلاق داده است. گفت: لعنت خدا بر همه کسانی که نامشان را آوردی! آیا خبر داری که کسی جز آنان از من خواستگاری کرده؟ گفت: شنیدهام که محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم به خواستگاریات آمده. گفت: ای عمو! عیب او را بگو. ورقه که بنا به کتب پیشینیان از مقام حضرت محمد صلی الله علیه و آله خبر داشت، وقتی این سخن از خدیجه شنید سر به زیر افکند و گفت: عیبش را برایت میگویم، او ریشهای اصیل دارد و قامتی بلند و چشمانی کشیده و خلقی نیک و فضیلتی زبانزد و کَرمی والا! به خدا سوگند در آنچه گفتم هیچ دروغ نبود، ای خدیجه! گفت: ای عمو! همچنان که خوبیاش را گفتی عیبش را نیز بگو. گفت: چهرهاش چون ماه است و پیشانیاش تابناک و چشمانش زیبا و کلامش نیکتر از مشک ختن و شیرینتر از عسل، چون راه میرود انگار ماه است به هنگام طلوع کردن یا باران است به هنگام بارش انبوه! گفت: ای عمو! عیبش را برای من بگو. گفت: ای خدیجه! از حُسنی سرفراز و تباری والا آفریده شده، نیکترین سیرت و پاکترین جان در جهان را دارد، وقتی قدم میزند گمان میکنی از شیب باران جاری شده، موهایش چون شب سیاه است و گونههایش تابناکتر از گل سرخ و رایحهاش خوشتر از مشک ختن و کلامش دلنشینتر از عسل؛ من تو را ای خدیجه گواه میگیرم که او را دوست میدارم. گفت: ای عمو! هر چه به تو میگویم عیب او را برایم بگو باز حُسنش را میگویی؟! گفت: دخترم! گمان میکنی میتوان نیکی او را وصف کنم؟! سپس گفت:
«هر قبیله و هر جمعیتی را شناختم، دانستم که حبیب خدا دلپاکترین آنان است،
او راستگوترین و خوشقولترین انسان روی زمین است و نزد خدا والاتر از همه مردم مرتبت دارد.»
خدیجه گفت: ای ورقه! ولی بیشتر مردم او را نکوهش میکنند. گفت: نکوهش آنان از روست که او تهیدست است. گفت: ای عمو! مگر نشنیدهای که شاعر میگوید:
«آنجا که مردان بزرگ از آزار جان به در برند، مال و منال چیزی جز ناخن گرفته شده نیست.»
اما ای عمو! اگر او مال اندک دارد، من مال بسیار دارم و باز در هر حال او را دوست میدارم. ورقه گفت: به خدا سوگند که در این صورت کامیاب و پیروز و بهرهمند میشوی از پیامبری گرانقدر . گفت: ای عمو! من او را برای خودم خواستگاری کردم. گفت: چه به من میدهی اگر من همین امشب محمد صلی الله علیه و آله را به همسریات درآوردم؟! گفت: ای عمو! مگر من چیزی دارم که از تو پنهان باشد؟! همه اندوختهام و این خانهام از برای تو، و حال آنکه من آنچنانم که شاعر گفته:
«هرگاه عشقی را که نزد دلدارتان دارید به دست آوردید، این برای هر کاری دلیلی کافی است،
شما در قلب من سکنا گزیدهاید و آنجا خانه شماست، صاحب خانه خود بهتر میداند چه کسی در خانه است.»
ورقه گفت: ای خدیجه! من چیزی از متاع دنیا نمیخواهم، فقط میخواهم در روز قیامت نزد محمد صلی الله علیه و آله برای من شفیع شوی؛ ای خدیجه! بدان که ما حساب و کتاب و عقاب و عذابی پیش رو داریم که هیچ کس از آن جان به در نمیبرد جز کسی که از محمد صلی الله علیه و آله فرمان برده باشد و رسالت او راتصدیق کرده باشد، وا مصیبتا بر آن که به بهشت ره نیابد و به دوزخ درون شود! خدیجه در پاسخ به سخنش گفت: ای عمو! آنچه خواستی را نزد من داری. آنگاه ورقه راهی شد و نزد برادرش خُوَیلد رفت. دید مستی بر او چیره شده. نشست. خشم در چهرهاش هویدا بود. گفت: ای برادر! چرا حواست به خودت نیست، میخواهی خودت را به دست خود بکشی؟! گفت: چطور؟ گفت: ای برادر! پسران عبدالمطلب را نادیده گرفتهای و چنان کردهای که دلهایشان از خشم بر تو چون دیگ به جوشش افتاده و حمزه میخواهد در خانهات به تو حمله کند! خُوَیلد گفت: ای برادر! مگر من چه گناهی کردهام تا با من چنین کنند؟ گفت: شنیدهام میگویند تو برادرزادهشان را نکوهیدهای، اگر چنین کاری از تو سر زده باشد کاری ناپسند کرده ای، به خدا سوگند کسی چون محمد صلی الله علیه و آله پا بر زمین نگذاشته، مگر فراموش کردهای بر او در کودکیاش چهها گذشت و چون بزرگ شد چهها از او سر زد؟ به خدا سوگند فقط یک فرومایه میتواند او را نکوهش کند. گفت: بخ دا سوگند ای برادر من او را نکوهش نکردم، او برتر از من است، فقط او میخواست با خدیجه ازدواج کند. گفت: از چه چیز او بدت میآید؟ گفت: به خدا سوگند من درباره او حرفی ندارم، فقط از دو جهت ترسیدم، یکی اینکه عرب به من دشنام دهد چراکه من بزرگان و سران عرب را رد کردم و بعد دخترم را به مردی تهیدستی دادم که هیچ مال و منالی ندارد؛ دوم اینکه خدیجه او را نپسندد. ورقه گفت: همه مردم عرب دوست دارند دخترشان را به محمد صلی الله علیه و آله بدهند و آرزو دارند او نصیب و خویش آنان شود؛ و اما خدیجه، وقتی فضایل او را ببیند راضی میشود؛ و اما تو، بی هیچ دلیل دشمنی بنی هاشم را برای خود خریدهای و آنان جز همین چند لحظه رهایت نمیکنند، مخصوصا حمزه آن شیر درنده و آن قضای محتوم، هیچ کس نمیتواند او را از تو بازدارد و جلویش را بگیرد، تو را به خدا پند مرا بشنو و با من نزد بنی هاشم بیا و از آنان بخواه دست دشمنی را از سرت بردارند و خدیجه را به محمد صلی الله علیه و آله بده، به خدا سوگند فقط خدیجه شایسته او و او شایسته خدیجه است.گفت: ای برادر! میترسم به من هجوم آورند و مرا بکشند! ورقه گفت: ضمانت این کار با من، نترس. آنگاه هر دو برخاستند و راهی شدند تا نزد فرزندان عبدالمطلب بروند. وقتی پشت در رسیدند، تقدیر چنین بود که از قضا فرزندان عبدالمطلب همه گرد هم نشسته بودند و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در میانشان بود. حمزه نگاهی به پیامبر صلی الله علیه و آله انداخت و گفت: ای نور چشمم! به خدا سوگند اگر دستور دهی همین الان میروم و سر خُوَیلد را برایت میآورم. خُوَیلد گفت: میشنوی ای برادر؟! ورقه گفت: تو بشنو! گفت: بگذار برگردم. گفت: نه، اکنون ببین چه میکنم، بیا نزدشان برویم، آنان کسی را که به نزدشان میرود نمیرانند. ورقه در زد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خُوَیلد و برادرش ورقه نزدتان آمدهاند. حمزه برخاست و آنان را به داخل آورد. خُوَیلد که دست در دست ورقه نهاده بود ندا سر داد: شب و روزتان به خیر باد و شر دشمنانتان کم باد ای فرزندان زمزم و صفا! ابوطالب ندا سر داد و گفت: تو نیز ای خُوَیلد از هر آنچه خوش نمیداری و میهراسی در امان باشی! اما حمزه ملامتکنان به او گفت: ناخجسته باد قدوم کسی که از ما دوری گزید و ما را غریبه و مزاحم پنداشت! خُوَیلد گفت: سرورم! از من چنین کاری سر نزد، شما خود میدانید که خدیجه عقلش میرسد و اختیار خود را دارد، من فقط همین را گفتم تا بشنوم خودش چه میگوید، اکنون دانستم که او خواهان شماست، پس مرا به خاطر آنچه گذشت ملامت نکنید، ما چنانیم که شاعر گفته:
«از عجب روزگار این است که تو مرا ترک گفتهای، روزگار همواره عجایب پدید میآورد،
من گناهی نکردهام که سزاوار جفا باشم، اگر گناهی کردهام توبهکنان به نزدت آمدهام.»
اکنون من به خاطر رضای او و نیز به خاطر خویشاوندی و همتبار بودنم با شما راضی هستم. و سرود:
«با من دوباره وصال پیشه کنید که وصال دلنشین است، و بر من رحم آورید که دوری و فراق سخت است،
نگریستند و پنداشتند چون آنان را بسیار دوست دارم جرمی کردهام، اما این که گناه نیست،
نه، حقیقت فروتنی در همنشینی است، سزای دوست این نیست که دوستش نداشته باشند.»
آنگاه حمزه گفت: ای خُوَیلد! تو نزد ما عزیز و ارجمندی، اما روا نبود وقتی ما نزدت آمدیم ما را از خود برانی. ورقه گفت: ما محمد صلی الله علیه و آله را بسیار دوست داریم و به فرمان شماییم، اما من میخواهم این خطبه فردا صبح در انظار مردم جاری شود تا حاضر و غایب همه بشنوند. حمزه گفت: ما با نظر شما مخالفتی نداریم. ورقه گفت: چون برادر من شهرتی دارد و به این خاطر از حرف و حدیث مردم عرب در امان نیست، میخواهم او در کار دخترش خدیجه مرا وکیل کند تا من پاسخگو باشم، میدانید که من کتب دیگران را خواندهام و ادیانشان را می شناسم. حمزه گفت: ای خُوَیلد! او را بر این کار وکیل کن. خُوَیلد گفت: ای فرزندان هاشم! شما را گواه میگیرم که من برادرم ورقه را بر کار دخترم خدیجه وکیل کردم. ورقه گفت: میخواهم این کار کنار کعبه انجام شود. آنگاه همگی سوی کعبه رفتند و دیدند مردم عرب میان زمزم و مقام جمع شدهاند و جماعات بسیاری آنجا حاضرند کسانی همچون صلت بن ابی یهاب و ائیمة بن حجاج و هشام بن مغیره و ابوجهل بن هشام و عثمان بن مبارک عمیری و اسد بن غُوَیلب دارمی و عقبة بن ابی مُعیط و اُمیّة بن خلف و ابوسفیان بن حرب. ورقه آنان را ندا داد و گفت: صبحتان به خیر ای ساکنان حرم خداوند! همه گفتند: خوش آمدی ای پدر سخنوری! ورقه گفت: ای جماعت قریش و ای همه کسانی که حاضرید! از شما میپرسم که نظرتان درباره خدیجه بنت خُوَیلد چیست؟ مردم همه زبان گشودند و گفتند: به به! به خدا سوگند از شریفترین و والاتبارترین و هوشمندترین زن یاد کردی، او در میان زنان عرب و عجم همتا ندارد. گفت: آیا روا میبینید او بدون شوهر باشد؟ گفتند: نه، ما خواستگاران بسیار برای او دیدهایم، خودش نمیپذیرد. ورقه گفت: ای بزرگان عرب! بدانید که برادر من مرا در کار خدیجه وکیل کرده و خدیجه خود به من دستور داده تا او را شوهر دهم، او به من گفته که خواهان یکی از سروران قریش است، نامش را از او پرسیدم اما نگفت، دوست دارم همه شما شاهد این وکالت باشید و فردا صبح همگی در منزل خدیجه گرد آیید، چراکه جایی جز خانه او همه شما را در بر نمیگیرد، او سرایی بزرگ دارد که برای همه اهل مکه جا دارد. آنان وقتی سخنان ورقه را شنیدند یکایکشان گفتند: من را خواسته است. و به ورقه گفتند: خُوَیلد چه خوب کسی را به وکالت و کفالت نهاده است! ورقه به برادرش خُوَیلد گفت: اکنون که همه بزرگان جمعاند سخن بگو. خُوَیلد گفت: ای سران عرب! شما را گواه میگیرم که من خود را از کار خدیجه کنار کشیدم و برادرم را بر این ماجرا وکیل و کفیل نهادم، هیچ امر و رأیی فراتر از امر و رأی او نخواهد بود. ورقه گفت: بشنوید ای بزرگان که او نه مجنون است نه مجبور نه مست! من خدیجه را به عقد هر کس که بخواهم درمیآورم. مردم گفتند: شنیدیم و موافقیم و گواه. خُوَیلد رفت و حکم کار خدیجه از دست او خارج شد. ورقه نیز شاد و خوشحال به خانه خدیجه رفت. وقتی خدیجه او را دید گفت: خوش آمدی ای عمو! انگار خواستهمان را برآورده ساختهای! گفت: بله ای خدیجه! مبارکت باشد که حکم کارت به من سپرده شد و من وکیلت شدم، فردا صبح انشاءالله تو را به عقد محمد صلی الله علیه و آله درخواهم آورد. خدیجه چون این سخن بشنید، خوشحال شد و خلعتی را که غلامش میسره به پانصد دینار از شام خریده بود به او بخشید. ورقه گفت: من چنین چیزهایی نمیخواهم و میلی به این خلعت ندارم، همه خواهش من شفاعت محمد صلی الله علیه و آله است. خدیجه گفت: به تو خواهد رسید. ورقه گفت: ای خدیجه! همین الان برخیز و خود را آماده کن و خانهات را بیارای و اندوختههایت را برون آور و پردههایت را بیاویز و دیباهایت را بگستران و دشمنت را به غم درانداز، مال تو اندوخته نشده جز برای چنین روزی، ولیمهای بساز و در آن چیزی را از قلم نیانداز که فردا صبح همه مردم عرب به خانهات میآیند. خدیجه چون این سخن بشنید غلامان و کنیزان خود را فرا خواند و آنان پردهها و نشیمنگاهها و بالشها و فرشهای رنگارنگ و دیباهای گرانبها و گردنبندها و آویزهها را بیرون آوردند و پوشها را بالا بردند.
راویانی که شاهد آن شب بودهاند روایت کردهاند که فقط غلامان و کنیزکانی که مسئول حمل ظروف بودند، هشتاد نفر بودند. حیوانها و شترهای بسیار ذبح کردند و گونهگونه شیرینی چیدند و از همه نوع میوه آوردند. در آن اوان ورقه به خانه ابوطالب رفت و دید او نشسته و برادرانش نیز نزدش گرد آمدهاند. به آنان گفت: شب و روزتان به خیر، چرا کارهایتان را انجام نمیدهید؟! برای عقد خدیجه به پا خیزید که امر او به دست من افتاد، انشاءالله چون صبح شد او را به عقد محمد صلی الله علیه و آله درمیآورم. در آن دم حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: ای ورقه! خداوند کاری را که کردی از یاد نمیبرد، پاداش تو بسیار بیش از کاری است که برای ما کردی. و ابوطالب گفت: به خدا سوگند اکنون دلم آرام گرفت و دانستم برادرم به مرادش رسید. آنگاه برای رسیدگی به کار ولیمه به همراه برادرانش به پا خاست. در آن هنگام عرش و کرسی به لرزه افتادند و فرشتگان به سجده رفتند و خداوند متعال به رضوان، دربان بهشت فرمود تا بهشت را بیاراید و حوریان و غلامان را ردیف کند و جامهای شربت را آماده سازد و پریان و بزمآرایان را زینت کند، و به جبرییل امین علیه السلام وحی فرمود تا لوای حمد را بر کعبه بگستراند. آنگاه کوهها سر کشیدند و به خاطر مقامی که خداوند متعال به محمد صلی الله علیه و آله اختصاص داده بود او را حمد و تسبیح گفتند و زمین شادمان شد و مکه همچون دیگ که بر آتش بجوشد به زیر پای اهل خود میجوشید. چون صبح فرا رسید طوایف و بزرگان و قبایل و عشایر آمدند راهی شدند و چون به خانه خدیجه درآمدند دیدند برایشان نشیمنگاه و بالش و تخت و سکو گذاشته و برای هر یک از ایشان فراخور مرتبتشان جایگاهی فراهم آورده است. ابوجهل که خدایش لعنت کند آمد، متکبرانه گام برمیداشت و با زینت خود فخر میفروخت و موهایش را پشتش ریخته بود و بر کمرش حمایل شمشیر بسته بود. بنی مخزوم همه به او چشم دوخته بودند. نگاهی به بالای مجلس انداخت و دید آنجا تختی بزرگ گذاشتهاند و به زیرش بر جایگاهی بلند یازده تخت دیگر چیدهاند. او که جایگاهی نیکوتر از آنجا ندیده بود جلو رفت و خواست بر بالاترین تخت بنشیند. ناگاه میسره فریاد کشید و گفت: سرورم! اندکی صبر کن و شتاب مکن، جایگاه تو را نزد بنی مخزوم گذاشتهام. او خجل شد و برگشت و نشست. چیزی نگذشت که ناگاه غلغله شد و سیل مردم عرب سرازیر شد. ناگاه عباس سر رسید، در کنارش حمزه با شمشیری بی غلاف میآمد و ابوطالب پیشاپیش آنان بود. حمزه گفت: ای مردمان عرب! ادب پیشه کنید و سخن کم کنید و به پا خیزید و فخرفروشی واگذارید که اکنون صاحب زمان و برگزیده خداوند جبار، محمد صلی الله علیه و آله ، با تاجی از نور و شکوه و وقار بر شما وارد میشود. مردم همه چشم دوختند. ناگاه پیامبر صلی الله علیه و آله از راه رسید، عمامهای سیاه بر سر گذاشته بود که نور پیشانی مبارکش به زیرش میدرخشید، پیراهن عبدالمطلب و ردای الیاس را بر تن کرده بود و پایافزار جدّش عبدالمطالب را به پا داشت و عصای ابراهیم خلیل علیه السلام را که از عقیق سرخ خاتم شده بود در دست داشت. مردم همه خیره شده بودند و به ایشان مینگریستند. عشیره پیامبر صلی الله علیه و آله گرد ایشان را گرفته بودند و حمزه رخسار حضرتش را از چشمان مردم میپوشاند. همه آفریدگان و جانداران پیامبر صلی الله علیه و آله را به هم نشان میدادند و به ایشان سلام میکردند. مردم از آنچه میدیدند مدهوش بودند و هر کس آنجا نشسته بود به پا خاسته بود. پیامبر صلی الله علیه و آله با عموهای خود در بالاترین جایگاه نشست؛ یعنی همان جایگاهی که ابوجهل و یارانش را از آن منع کرده بودند. جز ابوجهل که لعنت و نکوهش خدا بر او باد، که گفت: اگر کار به دست خدیجه باشد هر آینه محمد را برمیگزیند. آنگاه حمزه همچون شیر به سوی ابوجهل رفت و شانههای او را گرفت و گفت: از بلا به دور نباشی و از مصیبت امان نیابی! برخیز! پس ابوجهل دست او را گرفت و به شمشیر خود زد، و لی حمزه بر او پیشی گرفت و دست او را چنان فشرد که خون از زیر ناخنهایش بیرون زد. حارث او را فرو نشاند و گفت: وای برتو ای ابن هشام! تو با هیچ یک از این مردم همسان نیستی، گمان میکنی از آنان ارجمندتری؟! اگر بر جا ننشینی هر آینه سرت را میاندازم! ابوجهل از فتنه ترسید و سکوت کرد و هنوز میپنداشت خودش همسر خدیجه است. چون مردم قرار گرفتند و نشستند خُوَیلد به راه افتاد و بر خدیجه که به زیر حجاب بود وارد شد و به او گفت: ای خدیجه! عقلت کجا رفته و بزرگیات چه شده؟! من برای همسری تو به پادشاهان رضایت ندادم و با تکبر آنان را رد کردم، اکنون تو به کودکی خردسال و تهیدست و یتیم رضایت دادهای که هیچ مال و منال ندارد؟ او تا دیروز برای تو کار میکرده، امروز شوهرت میشود؟ هرگز چنین نخواهد شد، اگر او را بپذیری همین الان تو را با این شمشیر از جایت بلند میکنم، بیشک امروز خون ریخته میشود. سپس از جا جست و همچون دیوانگان بیرون رفت و بالای مجلس ایستاد و گفت: ای جماعت عرب و ای والامقامان و ای بلندمرتبگان! شما را گواه میگیرم که من رضایت ندارم محمد شوهر دخترم باشد، حتی اگر هموزن کوه ابوقیس به من طلا بدهند! تنها شمشیر میان من و او حکم خواهد کرد، کسی چون من در مستی فریب نمیخورد. سپس گفت:
«اگر خدیجه بگوید آری، با لبه شمشیری که جمجمهها را میشکافد او را از روی زمین برمیدارم، هر که ازدواج خدیجه با محمد را در سر دارد، بداند که حتی اگر خدیجه راضی باشد من قبول ندارم.»
وقتی عموهای پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر حاضرین سخن خُوَیلد را شنیدند، حمزه به برادرش ابوطالب و دیگر برادرانش گفت: دیگر جایی برای نشستن نیست، برخیزید تا برویم. در همان اوان ناگاه یکی از کنیزان خدیجه آمد و ابوطالب را به اشاره فراخواند. ابوطالب با او رفت و پشت پرده ایستاد. خدیجه به او سلام کرد و گفت: شب و روزت به خیر ای بزرگ حرم! فریب قیل و قال پدرم را مخور! او با چیزی اندک آرام میگیرد. خدیجه سپس کیسهای که در آن دو هزار دینار بود به ابوطالب داد و به او گفت: سرورم! این را بگیر و نزد او ببر و انگار که او را سرزنش میکنی، در دامانش بیانداز، راضی میشود. ابوطالب رفت و در حضور مردم به او گفت: ای خُوَیلد! نزد من بیا. او گفت: هرگز نمیآیم! گفت: ای خُوَیلد! با تو سخنی دارم، بشنو اگر رضایت ندادی کسی تو را مجبور نمیکند. آنگاه کیسه را گشود و آن را در دامان خُوَیلد انداخت و گفت: این هدیه برادرزاده من است برای تو، البته جدای از مهریه دخترت. خُوَیلد چون چشمش به مال افتاد آتشش فرو نشست. آنگاه آمد و در همان جای قبلی پیش روی جمع ایستاد و با صدای بلند ندا سر داد: ای جماعت عرب و ای والامقامان و بلندمرتبگان! به خدا سوگند آسمان سبز و زمین خاکی هرگز برتر از محمد صلی الله علیه و آله به خود ندیدهاند، من او را برای شوهری دخترم میپذیرم، پس مرا کفایت کنید و بر این کار گواه باشید. آنگاه عباس برخاست و گفت: ای جماعت عرب! چرا فضیلتِ اهل فضل را انکار میکنید، مگر جز این بود که به خاطر او از باران سیراب شدید و کشتزارهایتان سرسبز شد؟ چه بسیار لطف او شامل حالتان شد اما پنهان کردید و نسبت به او حسادت و دشمنی پیشه کردید، به خدا سوگند که در میان شما کسی در درستکاری و امانتداری همتای او نیست، بدانید که محمد صلی الله علیه و آله به خاطر مال و جمال خدیجه از او خواستگاری نکرده، چراکه مال گذراست و رو به نیستی دارد. پس از آن خُوَیلد راضی شد و کنار پیامبر صلی الله علیه و آله نشست. مردم دم فرو بستند تا بشنوند خُوَیلد چه میگوید. او گفت: ای ابوطالب! چرا در خواسته خود درنگ میکنید؟ کار را به بنجام رسانید که فرمان با شماست، شما مردانی بزرگ و خطیب و بلیغ و فصیح هستید، اکنون باید خطیبتان خطبه بخواند تا عقد میانمان جاری شود. ابوطالب برخاست و به مردم اشاره کرد تا سکوت کنند. آنان سکوت کردند و او گفت: ستایش از آنِ خداوندی است که ما را از نسل ابراهیم خلیل علیه السلام و از سلاله اسماعیل قرار داد و ما را بر همه عرب برتری و ارجمندی بخشید و ما را در حرم خود سکنا داد و نعمت خویش را بر ما وسعت بخشید و آفت خشمش را از ما دور گردانید و رزق را از درههای ژرف و سرزمینهای دوردست سوی ما سرازیر کرد، ستایش از آنِ اوست برای آنچه که به ما بخشید و سپاس از آنِ اوست برای آنچه که به ما عطا فرمود و به ما عنایت کرد و ما را بر همه مردمان برتری داد و از حرام به دور داشت و فرمان داد با هم بیامیزیم و وصلت کنیم تا نسلمان افزون شود؛ اما بعد، ای جماعت حاضر! بدانید که برادرزاده ما محمد بن عبدالله از بانوی بزرگ شما که به سخاوت و عفت موصوف است خواستگاری کرده، او زنی است که در میان شما سرشناس است و فضیلتش زبانزد و مقامش والاست، محمد صلی الله علیه و آله او را از پدرش خُوَیلد با هر اندازه مهر که وی بخواهد خواستگاری کرده است. سپس ورقه که کنار برادرش خُوَیلد نشسته بود برخاست و گفت: ما مهر خدیجه را اکنون و نه دیرهنگام میخواهیم: چهارصد هزار دینار طلا و صد ناقه سیاه چشم و سرخ موی و ده دیبا و بیست و هشت غلام و کنیز، این نزد ما زیاد نیست. ابوطالب گفت: موافقیم. خُوَیلد نیز گفت: موافقم و با این مهر خدیجه را به همسری محمد صلی الله علیه و آله درآوردم. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله عقد نکاح را پذیرفت. در آن دم حمزه برخاست و درهمهایی را که داشت بر سر حاضرین ریخت و همراهانش نیز برخاستند و چنین کردند. ناگاه ابوجهل که خدایش لعنت کند برخاست و گفت: ای قوم! ما دیدهایم مردان به زنان مهریه میدهند یا زنان به مردان؟! ابوطالب برخاست گفت: به تو چه ای فرومایهترین مردان و ای رییس فرومایگان! به کسی چون محمد تقدیم میکنند و پیشکش میدارند و کسی چون تو هدیه میدهد و از او قبول نمیکنند. در آن هنگام مردم شنیدند که منادی آسمان ندا سر داد: خداوند متعال مرد پاکدامن را به همسری زن پاکدامن و مرد راستگو را به همسری زن راستگو درآورده است. آنگاه پرده بالا رفت و کنیزان از پشت پرده بیرون آمدند و بر سر مردم گلریزان کردند و خداوند به جبرییل امر فرمود تا بر سر مردم، چه نیکوکار و چه بدکار، عطر بیافشاند. به گونه ای که یکی از دیگری میپرسید: این عطر از کجاست؟ و او پاسخ میداد: از عطر محمد است. سپس مردم به خانههایشان رفتند و رسول خدا نیز برخاست و در میان عموهای خود همچون ماه تمام به خانه عمویش ابوطالب رفت. زنان قریش نیز با زنان بنی عبدالمطلب و بنی هاشم در سرای خدیجه گرد آمده بودند و دختران دف میزدند. خدیجه در همان روز چهار هزار دینار برای رسول خدا فرستاد و عرض کرد: سرورم! اینها را به عمویت عباس بده تا به پدرم بدهد. و افزون بر آن مال، یک خلعت گرانبها نیز فرستاد. عباس و ابوطالب آنها را گرفتند و به خانه خُوَیلد رفتند و آن خلعت را به او پوشاندند. خُوَیلد در دم به خانه خدیجه رفت و به او گفت: دخترم! چرا در رفتن به نزد شوهرت درنگ میکنی؟ خود را آماده کن که این مهریه توست، آن را نزد من آوردند و این خلعت را نیز به من بخشیدند؛ به خدا سوگند در خوبی و زیبایی کسی شوهری همچون شوی تو ندارد. چون ابوجهل خبردار شد به میان مردم رفت و گفت: این مال را خدیجه داده است. ابوطالب از سخن او باخبر شد و در دم شمشیر بست و خارج شد و در میان مکه ایستاد و در جمع مردم عرب گفت: ای جماعت عرب! شنیدهام کسی سخنی گفته و عیبجویی خردهای گرفته است، اگر زنان حق ما را ادا کردهاند این عیب نیست، محمد سزاوار است که به او هدیه و پیشکش دادهاند، خدیجه این کار را کرده هرچند کسانی که سخن میپراکنند خوش نداشته باشند. برخی از کینهتوزان قریش وقتی دیدند خدیجه با حضرت محمد صلی الله علیه و آله ازدواج کرده زبان به ملامت خدیجه گشودند. وقتی خدیجه باخبر شد ولیمهای ساخت و زنان آن کینهتوزان را دعوت کرد. چون همه آن زنان جمع آمدند و غذا را خوردند به آنان گفت: ای زنان! به من خبر رسیده که شوهران شما بر من خرده گرفتهاند که چرا چنین کردهام و با محمد صلی الله علیه و آله ازدواج کردهام، من از شما میپرسم آیا در میان مردان شما همانند او هست؟ یا در سراسر مکه کسی در زیبایی و کمالات و فضایل و اخلاقِ پسندیده او همتای او میشود؟ اگر من او را برگزیدهام از او چیزهایی دیدهام و شنیدهام که هیچ کس ندیده است، پس کسی نباید درباره کاری که به او مربوط نیست حرفی بزند. اینچنین دیگر همه آنان دم فرو بستند.
پس از آن خدیجه به عمویش ورقه گفت: این اموال را بگیر و نزد محمد صلی الله علیه و آله ببر و به او بگو همه اینها هدیهای از برای اوست و به او تعلق دارد، هرطور که میخواهد آنها را خرج کند، و به او بگو من مال و منال و غلامان و همه آنچه را که در اختیار دارم از روی تکریم و احترام به او میبخشم. ورقه رفت و میان زمزم و مقام ایستاد و با صدای بلند ندا سر داد: ای جماعت عرب! خدیجه شما را گواه میگیرد که او با مال و غلام و خادم و همه دارایی و چهارپایان و مهریه و هدایای او همه از برای محمد صلی الله علیه و آله است و همه آنچه را که محمد صلی الله علیه و آله به او بخشیده میپذیرد، اینها همه از روی تکریم و احترام و علاقه، هدیه خدیجه به محمد صلی الله علیه و آله است، پس همگی گواه باشید. سپس رو به سوی منزل ابوطالب گذاشت. خدیجه نیز یکی از کنیزان خود را با خلعتی گرانبها راهی کرد و به او گفت: این را نزد محمد صلی الله علیه و آله ببر تا وقتی عمویم ورقه نزد او رفت، آن را به وی بپوشاند تا بر دوستیشان افزوده شود. وقتی ورقه نزد آنان رسید آن مال را به آنان تقدیم کرد و پیغام خدیجه را به محمد صلی الله علیه و آله رساند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و خلعت ورقه را از تنش درآورد و خلعتی دیگر به او بخشید. وقتی ورقه خارج شد مردم از حُسن و جمالش متحیّر شدند. سپس خدیجه به جهاز خود پرداخت و ظرفهایی از طلا و نقره پُر از عطر و مشک و عنبر آماده کرد. چون شب سوم فرا رسید، عمههای پیامبر صلی الله علیه و آله نزد او رفتند و بنا به رسمی که بود در روز سوم همه سران و بزرگان جمع شدند. عباس برخاست و گفت:
«ای آل فهر و آل غالب! بشارت باد بر شما به نعمتهای خداوند، افتخار کنید ای قوم به خوشنامی و کامیابی،
فضلتان در میان مردم پیچید و در بالاترین مرانب نشست، چراکه به زینت همه نیکان، محمد صلی الله علیه و آله مفتخر شدید، او چو ماه است که نورش بی هیچ غیاب تابان است، ای خدیجه به نیکترین نعمت خداوند دست یافته ای،
به هاشمِ جوانمرد که هیچ همتا ندارد سوگند خداوند میانتان را جمع آورد، به راستی که او پروردگار آرزوهاست،
احمد صلی الله علیه و آله سرور مردمان پیاده و سواره است ، پس مادام که شتر آدمی را ره میبرد بر او سلام!»
خدیجه گفت: بدانید محمد صلی الله علیه و آله مقامی بلند و فضیلتی نامور و دستی بسیار گشاده دارد. آنگاه از مال و عطر چنان بر سر زنان گلریزان کرد که همه حاضران به شگفتی درافتادند. در آن دم در بهشت درخت طوبی نیز بر سر پریانِ سیهچشم گلریزان کرد. زنان شاباشها را برچیدند و به یکدیگر هدیه می دادند . خدیجه از گوسفند و درهم و دینار و جامه و عطر هدایای بسیار برای ابوطالب فرستاد و ابوطالب ولیمهای بزرگ ترتیب داد. پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاد و کمربند سفت کرد و خود به خدمت مردم همت گمارد و سه روز به اهل مکه ولیمه داد و عموهای پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به فرمان ایشان خدمت کردند. خدیجه کسی را به طائف و دیگر شهرها فرستاد و صنعتگران را به منزلش دعوت کرد و جواهرات و زیورآلات بسیار ساخت و جامههای بسیار دوخت و شمعی به شکل درخت با عنبر ساخت و بر آن طلا ریخت و از مشک و عنبر تمثالهایی بر روی آن درآورد و همچنان تا شش ماه به کار عروسی پرداخت تا اینکه همه آنچه را نیاز داشت برآورده ساخت. پردههای دیبای گلدار با نقشهایی از خورشید و ماه آویخت و همه مجلس را فرش کرد و تختها و بالشهایی از دیبا و ابریشم چید و برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بر روی تختی از عاج و آبنوس با رویههایی از طلای درخشان، به زیر ابریشم و پارچههای نقشین، نشیمنگاهی فرش کرد و به کنیزان و خادمان خود جامههایی از حریر و دیبای رنگارنگ پوشاند و گیسوان کنیزان را با مروارید و مرجان آراست و دستبندهای زیبا به دستشان کرد و گردنبندهای طلا به گردنشان آویخت و خادمان را با مجمرهایی از طلا پُر از عطر و عنبر و بخورهای مشک و عود ایستاند و در دست هر یک بادبزنهایی با نقشهای زرین و حلقههای سیمین نهاد و همه آنان را کنار نشیمنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاند. سپس به چندی از کنیزان دف و به چندی شمع سپرد و در میان خانه شمعهای بسیاری به شکل نخل گذاشت. وقتی این همه را آماده کرد همه زنان مکه را فراخواند. آنان همه آمدند و خدیجه عمههای پیامبر را در جایگاهی بالا نشاند. سپس کسی را در پی ابوطالب فرستاد تا به هنگام زفاف حاضر باشد. شب فرا رسید و پیامبر صلی الله علیه و آله در میان عموهای خود با جامهای قبطی مصری و عمامهای سرخ آمد و غلامان بنی هاشم نیز با شمع و چراغ سر رسیدند. انبوه مردم در درههای مکه جمع شده بودند و پیامبر صلی الله علیه و آله را مینگریستند و عدهای نیز بر در سراپردهها ایستاده بودند. از میان دندانها و از پیشانی و از زیر جامههای حضرت نور میتابید. چون به سرای خدیجه رسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله همچون ماه تمام که از افق سر زده باشد، داخل شد. عموهای حضرت چون شیران بیشه، شادمان و آراسته چشم به ایشان دوخته بودند و به خاطر کرامتی که نصیبشان شده بود، خداوند را تحمید و تکبیر میگفتند. آنگاه همه وارد شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله در نشیمنگاهی که در سرای خدیجه برای ایشان آماده شده بود، نشست. نور رخسار رسول خدا صلی الله علیه و آله فراتر از نور همه چراغها میدرخشید و زنان از آنهمه حُسن و جمالی که میدیدند، متحیّر بودند. در آن دم خدیجه را برای رونمایی آماده کردند. او برای بار نخست بیرون آمد. جامهای شکوهمند بر تن داشت و تاجی از طلای سرخ و مرصّع به مروارید و گوهر بر سر داشت و یک جفت خلخال زرین و منقّش به فیروزه بر پا داشت که چشمها همانندش را ندیده بودند و گردنبندهای بیشمار از زمرد و یاقوت بر سینه داشت. چون پدیدار شد زنان دف زدند و یکی از آنان سرود:
«ای بنی عدنان! سربلندی و شکوهمندی به ما رُخ نمود و سرفراز شدیم،
از میان همه مردم خدیجه به رفعت رسید، به رفعتی که انس و جن جملگی به آن افتخار میکنند،
سخن از محمد صلی الله علیه و آله است که در میان فرزندان زنان در همه روزگاران هیچ همتایی ندارد، مادام که پرندگان بر شاخهها میخوانند، ارجمندیها و نیکیها و آزرم همه از برای اوست،
بر او سلام و درود و رحمت بفرستید که او برترین فرزند از بنی عدنان است،
ای خدیجه! دست به سویش دراز کن و بدان که برگزیده خداوند رحمان نصیبت شده است.»
آنگاه زنان بنی هاشم آمدند تا برای بار دوم چهره خدیجه را به رسول خدا صلی الله علیه و آله بنمایند. ناگاه نوری از رخسار خدیجه تابید و فراتر از نور همه چراغها و شمعها درخشید. دختران عبدالمطلب شگفت زده شدند و آن نور چنان روشنی گرفت که هیچ کس نوری همانندش ندیده بود. البته این از فضل رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و هدیه خداوند متعال به خدیجه.
همه رو به خدیجه کردند و او بر همه حاضران سرآمد شده بود. جامهای سپید و منقّش به طلا و مرصّع به گوهرهای سرخ و سبز و زرد و دیگر رنگها بر تن داشت. خدیجه زنی بلند قد و خوشاندام و چهارشانه و سپیدرو بود که در روزگار خود لطیفتر و بهتر از او وجود نداشت. در آن دم صفیه بنت عبدالمطلب روبروی او ایستاد و سرود:
«شادمانی با سرور آمد و بدیُمنی با اندوه رفت،
نور بخت ما تابید و از این تابش حالمان خوب شد،
این همه از وجود محمد صلی الله علیه و آله است که نامش در سراسر دشتها و صحراها پیچیده،
اگر احمد صلی الله علیه و آله را با همه آفریدگان قیاس کنند، بیشک او رجحان مییابد،
از فضیلت او نشانههایی بس آشکار برای قریش نمایان شده،
سعادت با محمد صلی الله علیه و آله است و کامیابی همواره با او یار،
او به خدیجه رسید که گُلِ کمال است و دریایی است که ساحلی سرشار دارد،
واشگفتا که در زیورهای خود چه خوب روست! و حال آنکه شکیبایی و وقار خود را از دست نداده، این محمد نبیّ است که در صفات نیکش جای هیچ عیب نیست،
بر او درود فرستید تا کامیاب شوید و خداوند از شما درگذرد.»
سپس به کنار خدیجه آمدند و او را پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله بردند و تاجش را از سرش برداشتند و بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله گذاشتند. دف آوردند و نواختند و گفتند: ای خدیجه! امشب موهبتی به تو اختصاص یافته که در میان همه عرب و عجم به کسی جز تو نرسیده و نصیب کسی جز تو نشده، عزت و شرافتی که به دست آوردهای مبارکت باشد. سپس خدیجه با جامهای زرد آراسته به زیورها و گوهرهای بسیار برای بار سوم رُخ نمود. مجلس از درخشش گوهری که جلوی تاجش بود روشن شد و سرتاسر خانه از نور و زیباییِ یاقوت سرخ تابناکی که پشت تاجش بود درخشش گرفت. صفیه بنت عبدالمطلب باز برخاست و سرود:
«شور سراسر دل را فراگرفت و خواب را از سر ربود،
و شبهای دیدار در پسِ دوریهای درازپا از نور وصال روشن شدند،
ای خدیجه! تو به فخری بزرگ دست یافتهای، چراکه به محبت گرانقدر مصطفی صلی الله علیه و آله نائل شدهای،
شکر این نعمت بر یکایک مردم، چه حاضر و چه غایب، واجب است،
مردمان و فرشتگان همه تکبیر سر میدهند و جبرییل در آسمان ندا میدهد:
ای احمد! تو به همه آرزوها دست یافتی، خداوند ستیزهجویان را از تو دور بدارد،
پس مادام که شتران ره میسپارند و بار خود در سرزمینها فرود میآورند سلام بر تو باد!»
آنگاه خدیجه را کنار پیامبر صلی الله علیه و آله نشاندند و همه مردم از نزد او رفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله با حالی خوش و خیالی آسوده با خدیجه ماند و هیچ زن دیگری را به همسری نگرفت تا اینکه خدیجه درگذشت. او پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان ایمان آورد و حضرت را تصدیق کرد، سپس درگذشت و به کاخهای بهشت در باغهای برین ملکوت اعلی وارد شد(1).
میگویم: در بعضی نسخهها پس از ابیات پایانی آمده: و رسول خدا صلی الله علیه و آله با عروس خود خلوت کرد و خداوند به جبرییل وحی فرمود که سوی بهشت فرود آی و از آنجا مشتی مشک و مشتی عنبر و مشتی کافور بردار و بر کوههای مکه بپاش. جبرییل چنین کرد و آن عطر همه درهها و دشتها و خانهها و راههای مکه را فراگرفت، چنان که هر مردی با زنش خلوت کرده بود به او میگفت: این عطر چیست؟ و زن میگفت: عطر خدیجه و محمد صلی الله علیه و آله است.
توضیح
«المزمّم» حیوانی را گویند که بر آن «زمام» یعنی افسار ببندند ، و زمام همان است که شتر با آن کشیده میشود. «عقیان از طلا » یعنی طلای ناب و خالص . «إرقال»: نوعی دویدن است که البته در بعضی نسخهها با فاء آمده، میگویند: «فلان یرفل فی مشیته» یعنی در راه رفتن میخرامد. «الإغضاء» روی هم گذاشتن پلکهاست. «باح بسرّه» یعنی سرّش را فاش کرد. «الجوی» یعنی سوز و گداز از شدت عشق یا اندوه. «الصبوة» گرایش به نادانی است. «المراس» به کسر میم یعنی شدت و قوت. میگویند «لفت وجهه» یعنی روی گرداند. «الصبابة» لطافت و حرارت عشق است. «لوعة الحبّ» یعنی سوز و گداز عشق. «الکَمَد» یعنی اندوه پنهان. «الحجفة» یعنی سپر. «الوغد» مردی است که به شکمش خدمت میکند. «النذل» یعنی خسیس. «الثلب» یعنی زبان گشودن به عیب و کمبود کسی. «التغمغم» یعنی کلام نامفهوم. «أغرم بالشیء» یعنی به چیزی آزمند شد. «خطر الرجل فی مشیته» یعنی در راه رفتن دستانش را بالا و پایین کرد. «جفل» یعنی از جا جست و «جافل» یعنی سراسیمه و هراسان . «الغزالة» یعنی خورشید. «التیار» یعنی موج، میگویند: «قطع عرقا تیارا» یعنی تند رو. «اعتکر اللیل» و «أعکر» یعنی تیرگیاش شدت یافت. «الهیف» به تحریک یعنی شکم و کمر باریک، «فرس هیفاء» یعنی «اسب کمر باریک». «السحیق» یعنی دوردست. «السقلاط» چیزی پشمین است که زنان بر کجاوه خود میبندند و یا جامهای از کتان نقشین است که نقشهایش از مُهر باشد. «العیس» به کسر یعنی شتر سفید که اندکی بور باشد.
میگویم: گرچه ما به سبب عدم اعتماد به سند این حکایت از همه محتوایش اطمینان نداریم، اما به خاطر معجزات و غرایبی که در برداشت من آن را آوردم.
روایت20.
العدد القویة در الدرّ: حضرت فاطمه سلام الله علیها پنج سال پس از آنکه خداوند نبوت پدر ایشان صلی الله علیه و آله را آشکار کرد
ص: 77
تَزَوَّجْتِ خَیْرَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا***وَ مَنْ ذَا الَّذِی فِی النَّاسِ مِثْلُ مُحَمَّدٍ
وَ بَشَّرَ بِهِ الْبَرَّانِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ***وَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ فَیَا قُرْبَ مَوْعِدٍ
أَقَرَّتْ بِهِ الْکُتَّابُ قِدْماً بِأَنَّهُ***رَسُولٌ مِنَ الْبَطْحَاءِ هَادٍ وَ مُهْتَدٍ (1)
***
الزرع الولد قوله فإن المال رفد جار أی عطاء مستمر یجریه الله علی عباده بقدر حاجتهم و قد مر مکانه ورق حائل و سیأتی من الفقیه رزق حائل.
و البهر بالضم انقطاع النفس من الإعیاء قولها و إن کنت أولی بنفسی منی لعل المعنی أنک و إن کنت أولی بأمری فی محضر الناس عرفا فلست أولی بأمری واقعا أو إن کنت أولی فی الحضور و التکلم بمحضر الناس فلست أولی منی فی أصل الرضا و القبول أو إن کنت قادرا علی إهلاکی و أمکنک فیه لکنی لا أمکنک فی ترک هذا الأمر و لعل الأوسط أظهر قوله قد جرت لک الطیر یقال للحظ من الخیر و الشر طائر لقول العرب جری لفلان الطائر بکذا من الخیر و الشر علی طریقة التفؤل و الطیرة و أصله أنهم کانوا یتفألون و یتطیرون بالسوانح و البوارح (2) من الطیر عند توجههم إلی مقاصدهم و یحتمل أن یکون المعنی انتشر أسعد الأخبار منک فی الآفاق سریعا بسبب ما کان منک من حسن الاختیار فإن الطیر أسرع فی إیصال الأخبار من غیرها و الأول أظهر و البر بالفتح الصادق و الکثیر البر و القدم بالکسر خلاف الحدوث یقال قدما کان کذا.
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی خَدِیجَةَ حَیْثُ مَاتَ (3) الْقَاسِمُ ابْنُهَا وَ هِیَ تَبْکِی فَقَالَ لَهَا مَا یُبْکِیکِ فَقَالَتْ دَرَّتْ دُرَیْرَةٌ فَبَکَیْتُ فَقَالَ یَا خَدِیجَةُ أَ مَا تَرْضَیْنَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَنْ تَجِی ءَ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَیَأْخُذَ بِیَدِکِ
ص: 15
و قریشیان کعبه را ساختند(1)،
به دنیا آمد. نیز روایت شده که ایشان در بیستم جمادی الآخر در چهل و پنج سالگی پیامبر صلی الله علیه و آله به دنیا آمد.
المناقب: روایت شده که حضرت فاطمه سلام الله علیها پنج سال پس از بعثت و سه سال پس از شب اسراء در بیستم جمادی الآخر در مکه به دنیا آمد. ایشان امام حسن علیه السلام را در دوازده سالگی، و یا به قولی در یازده سالگی، پس از هجرت به دنیا آورد. میان روزی که ایشان امام حسن علیه السلام را به دنیا آورد و روزی که امام حسین علیه السلام را آبستن شد پنجاه روز فاصله بود.
نیز روایت شده که حضرت فاطمه سلام الله علیها پنج سال پیش از ظهور رسالت و نزول وحی به دنیا آمد. آوردهاند که پیامبر صلی الله علیه و آله در ابطح نشسته بود و عمار بن یاسر و منذر بن ضحضاح و ابوبکر و عمر و علی بن ابی طالب و عباس بن عبدالمطلب و حمزة بن عبدالمطلب در حضور ایشان بودند. ناگاه جبرییل در هیبت شکوهمند خود بر حضرت فرود آمد و بالهایش را گستراند، چنان که از مشرق تا به مغرب را فروپوشید. سپس ندا سر داد: ای محمد! خداوند علیّ اعلی به تو سلام میرساند و فرمان میدهد که چهل روز از خدیجه دوری گزین. این برای پیامبر صلی الله علیه و آله که خدیجه را بسیار دوست میداشت و شیفتهاش بود بسیار سخت بود. پیامبر صلی الله علیه و آله تا چهل روز روزها را روزه گرفت و شبها را بیدار سر کرد. چون آخرین روزهای آن رسید عمار بن یاسر را نزد خدیجه فرستاد و گفت: به او بگو ای خدیجه! گمان مکن گسستن من از تو به خاطر جداییگزینی است و غمگین مباش، چراکه پروردگارم عزوجل مرا بدین کار امر فرموده تا خواست خود را اجرا کند، ای خدیجه! گمان به خیر بِبَر، خداوند عزوجل نزد گرامیترین فرشتگان خود هر روز بارها به تو مباهات میکند، پس چون شب شد در را ببند و در بستر خود آرام بخواب، من در خانه فاطمه بنت اسد هستم. اما خدیجه در فراق رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز بارها اندوه میخورد. چون چهل روز به سر رسید، جبرییل فرود آمد و گفت: ای محمد! خداوند علیّ اعلی به تو سلام میرساند و فرمان میدهد که خود را برای شادباش و هدیه او آماده کن. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرییل! هدیه و شادباش پروردگار جهانیان چیست؟ گفت: من نمیدانم. در همان اوان ناگاه میکاییل فرود آمد و طبقی آورد که با دستمالی از ابریشم لطیف، یا پارچه زربافت، پوشیده شده بود. آن را پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله گذاشت. جبرییل رو به حضرت کرد و گفت: ای محمد! پروردگارت به تو فرمان میدهد که امشب با این غذا افطار کن. علی بن ابی طالب علیه السلام میفرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه میخواست افطار کند، به من امر میکرد در را باز کنم تا هر کس میخواهد بر افطار ایشان وارد شود، اما آن شب پیامبر صلی الله علیه و آله مرا بر در خانه نشاند و فرمود: ای پسر ابوطالب! این غذا جز من بر همه حرام است. حضرت علی علیه السلام میفرماید: من بر در نشستم و پیامبر صلی الله علیه و آله تنها بر سر آن غذا نشست و روی طبق را پس زد و دید خوشهای رطب و خوشهای انگور در آن است. پیامبر صلی الله علیه و آله سیر از آن طبق خورد و سیر آب نوشید و دست مبارکش را برای شستن دراز کرد. جبرییل بر دستان مبارک حضرت آب ریخت و جبرییل دستان ایشان را شست و اسرافیل با دستمال دستان ایشان را خشک کرد و آنگاه بقیه غذا با آن ظرف به آسمان رفت. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست تا نماز بخواند. ناگاه جبرییل آمد و گفت: اکنون نماز بر تو حرام است تا آنگاه که به خانه خدیجه بروی و با او درآمیزی، خداوند عزوجل به بزرگی خود سوگند یاد کرده که امشب از صُلب تو ذرّیهای پاک بیافریند. رسول خدا صلی الله علیه و آله سوی خانه خدیجه شتافت. خدیجه میگوید: من با تنهایی انس گرفته بودم و چون شب میشد سرم را میپوشاندم و پردهام را پایین میکشیدم در خانهام را میبستم و نمازم را به جا میآوردم و چراغم را خاموش میکردم و به بسترم میرفتم. در آن شب بین خواب و بیداری بودم که ناگهان پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و در زد. من گفتم: کیست که حلقهای را میکوبد که جز محمد صلی الله علیه و آله کسی آن را نمیکوبد؟! پیامبر صلی الله علیه و آله با کلام دلنشین و بیان شیرین خود فرمود: باز کن ای خدیجه! محمد صلی الله علیه و آله هستم. خدیجه میگوید: من از مژده پیامبر شادمان برخاستم و در را باز کردم و پیامبر صلی الله علیه و آله وارد خانه شد. وقتی ایشان وارد خانه شد ظرف آب خواست. آنگاه وضو گرفت و برخاست دو رکعت نماز موجز خواند. سپس به بستر خود رفت. در آن شب پیامبر صلی الله علیه و آله هنوز ظرف آب را نخواسته بود و برای نماز آماده نشده بود که بازوی مرا گرفت و مرا در بستر خود نشاند و با من شوخی و مزاح کرد و چنان شد که میان زن و شوهران شود، به خدایی که آسمان را شکافت و آب را جاری ساخت، هنوز پیامبر صلی الله علیه و آله از من دور نشده بود که من بار فاطمه سلام الله علیها را در شکمم احساس کردم.
و در همانجا از مُفضّل بن عمر روایت شده: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: حضرت فاطمه سلام الله علیها چگونه زاده شد؟ ایشان فرمود: بله؛ وقتی خدیجه با رسول خدا ازدواج کرد، زنان مکه از او دوری کردند و نه نزدش میآمدند و نه به او سلام میکردند و نه میگذاشتند زنی به نزدش برود. دل خدیجه از این وضع به تنگ آمده بود. وقتی او حضرت فاطمه سلام الله علیها را باردار شد، حضرت فاطمه سلام الله علیها درون شکم خدیجه با او سخن میگفت و به او دلداری میداد و خدیجه این موضوع را از رسول خدا پنهان میکرد. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وارد خانه شد و شنید که خدیجه دارد با حضرت فاطمه سلام الله علیها سخن میگوید. به او فرمود: ای خدیجه! چه کسی با تو سخن میگوید؟ گفت: جنینی که در شکم دارم با من سخن میگوید و مرا آرام میکند. حضرت فرمود: جبرییل نزدم آمد و مژده داد که او دختر است و انسانی بسیار پاک و خجسته است که خداوند تبارک و تعالی ادامه نسل مرا از او قرار خواهد داد و از نسل او در میان امت امامانی بر جا میگذارد که پس از انقضای وحی ایشان را در زمین به جانشینی خود میگذارد. خدیجه همچنان در آن حال بود تا اینکه هنگام ولادت حضرت فرا رسید. او کسی را در پی زنان قریش و زنان بنی هاشم فرستاد تا بیایند و کاری را که زنان برای زنان انجام میدهند برای او انجام دهند. آنان به او پیغام دادند تو از ما نافرمانی کردی و سخن ما را نپذیرفتی و با محمد صلی الله علیه و آله یتیم ابوطالب ازدواج کردی که تهیدست بود و هیچ مال و منالی نداشت، پس ما نیز نمیآییم و در کار تو هیچ به عهده نمیگیریم. خدیجه از این پیغام سخت اندوهگین شد. در همان اوان ناگاه چهار بانوی بلندقامت که گویی از زنان بنی هاشم بودند، بر او وارد شدند. خدیجه از آنان ترسید. یکی از آنان گفت: غمگین مباش ای خدیجه! ما فرستادگان پروردگارت هستیم و خواهران توییم، من ساره هستم و این آسیه بنت مُزاحم است که در بهشت دوست توست و این مریم بنت عِمران است و این صفوراء بنت شُعیب است، خداوند ما را فرستاده تا کاری را که زنان برای زنان انجام میدهند، ما برایت انجام دهیم. آنگاه یکی از ایشان سمت راست خدیجه و دیگری سمت چپ او و سومی روبروی او و چهارمی پشت سرش نشست و اینگونه خدیجه حضرت فاطمه سلام الله علیها ، آن بانوی پاک و پاکدامن را به دنیا آورد. وقتی حضرت فاطمه سلام الله علیها به زمین رسید، از ایشان چنان نوری تابید که به همه خانههای مکه راه یافت و از شرق تا به غرب زمین همه جا را روشن کرد. بانویی که روبروی خدیجه بود ایشان را در آغوش گرفت و با آب کوثر شست و سپس دو پارچه سفیدتر از شیر و خوشبوتر از مشک و عنبر درآورد و یکی را بر تن حضرت سلام الله علیها و دیگری را بر سر ایشان پیچید. آنگاه با حضرت سلام الله علیها سخن گفت و ایشان زبان به شهادت گشود و فرمود: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، پدرم رسول خدا صلی الله علیه و آله سرور پیامبران است و شوهرم سرور اوصیاء است و فرزندانم سروران همه نوادگاناند. سپس به آنان سلام کرد و هر یک از ایشان را به نامش ندا داد و آنان در چهره ایشان لبخند زدند. پریان سیاهچشم و اهل بهشت ولادت حضرت فاطمه سلام الله علیها را به یکدیگر مژده دادند و در آسمان چنان نور زاهر و تابناکی پدیدار شد که هیچ یک از فرشتگان تا پیش از آن روز چنین نوری ندیده بودند. از این رو حضرت سلام الله علیها زهرا نامیده شد. آن بانو به خدیجه گفت: ای خدیجه! فرزند پاک و پاکدامن و معصوم و خجستهات را بگیر که در وجود او و نسلش برکت بسیار نهاده شده. خدیجه شاد و خوشحال حضرت سلام الله علیها را گرفت و سینه خود را در دهان مبارک ایشان گذاشت و ایشان نوشید و شیر سوی دهان ایشان سرازیر شد. حضرت سلام الله علیها در یک روز چنان بزرگ میشد که کودکان در یک ماه بزرگ شوند و در یک ماه چنان که کودکان در یک سال. درود خداوند بر ایشان و بر پدر و شوهر و فرزندان ایشان علیه السلام (2).
کتاب «الدّرّ النّظیم» همانند همه این روایات را آورده است(3).
میگویم: احوال حضرت فاطمه سلام الله علیها و شرح ولادت ایشان در جلد دهم و احوال بقیه فرزندان خدیجه در باب احوال فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.
باب ششم : نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله
اشاره
و سبب این نامها و بیان معنای اُمّی بودن ایشان و شرح اینکه ایشان همه زبانها را میدانسته و ذکر انگشتریها و نقشهای آنها و جامهها و سلاح و چهارپا و دیگر چیزهایی که به حضرت تعلّق داشته است.
آیات
- الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ(4)
{همانان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده پیروی میکنند.}
- «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِ»(5)
{پس به خدا و فرستاده او که پیامبر درس نخوانده ای است ایمان آورید.}
- «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(6)
{قطعا برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است}.
- «إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ»(7)
{به راستی من از جانب او برای شما هشداردهنده و بشارتگرم.}
- «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(8)
{و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی و گر نه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند.}
- «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً * وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً»(9)
{ای پیامبر ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم، و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی تابناک.}
- «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(10)
{محمد فرستاده خداست.}
- «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا»(11)
{ای جامه به خویشتن فرو پیچیده، به پا خیز شب را مگر اندکی.}
- «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ»(12)
{ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان}.(13)
تفسیر
طبرسی میگوید: درباره معنای «اُمّی» اقوال چندی هست؛
ص: 82
فَیُدْخِلَکِ الْجَنَّةَ وَ یُنْزِلَکِ أَفْضَلَهَا وَ ذَلِکِ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحْکَمُ وَ أَکْرَمُ أَنْ یَسْلُبَ الْمُؤْمِنَ ثَمَرَةَ فُؤَادِهِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ بَعْدَهَا أَبَداً (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: تُوُفِّیَ طَاهِرُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَدِیجَةَ عَنِ الْبُکَاءِ فَقَالَتْ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَکِنْ دَرَّتْ عَلَیْهِ الدُّرَیْرَةُ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لَهَا أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَجِدِیهِ قَائِماً عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَإِذَا رَآکِ أَخَذَ بِیَدِکِ فَأَدْخَلَکِ (2) أَطْهَرَهَا مَکَاناً وَ أَطْیَبَهَا قَالَتْ وَ إِنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَزُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَسْلُبَ عَبْداً ثَمَرَةَ فُؤَادِهِ فَیَصْبِرَ وَ یَحْتَسِبَ وَ یَحْمَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ (3).
نهج، نهج البلاغة وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلَامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهَا (4).
یه، من لا یحضر الفقیه خَطَبَ أَبُو طَالِبٍ رَحِمَهُ اللَّهُ لَمَّا تَزَوَّجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ رَحِمَهَا اللَّهُ بَعْدَ أَنْ خَطَبَهَا إِلَی أَبِیهَا وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ إِلَی عَمِّهَا فَأَخَذَ بِعِضَادَتَیِ (5) الْبَابِ وَ مَنْ شَاهَدَهُ مِنْ قُرَیْشٍ حُضُورٌ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنْ زَرْعِ إِبْرَاهِیمَ وَ ذُرِّیَّةِ إِسْمَاعِیلَ وَ جَعَلَ لَنَا بَیْتاً مَحْجُوجاً وَ حَرَماً آمِناً یُجْبی (6) إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ جَعَلَنَا الْحُکَّامَ عَلَی النَّاسِ فِی بَلَدِنَا الَّذِی نَحْنُ فِیهِ (7) ثُمَّ إِنَّ ابْنَ أَخِی مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا یُوزَنُ بِرَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَّا رَجَحَ وَ لَا یُقَاسُ بِأَحَدٍ مِنْهُمْ إِلَّا عَظُمَ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ فِی الْمَالِ قَلَّ فَإِنَّ الْمَالَ رِزْقٌ حَائِلٌ وَ ظِلٌّ زَائِلٌ وَ لَهُ فِی خَدِیجَةَ رَغْبَةٌ وَ لَهَا فِیهِ
ص: 16
یکی یعنی کسی که نمینویسد و نمیخواند. دوم اینکه منسوب به امت است، یعنی بر سرشت عمومی مردم پیش از آموختن نوشتن، نیز گفتهاند منظور از امت، قوم عرب است که نوشتن نمیدانستهاند.
سوم اینکه منسوب به «اُمّ» یعنی «مادر» است، یعنی پیش از آموختن نوشتن در حالت مادرزادیاش بوده.
چهارم اینکه منسوب به «اُمّ القری» یعنی «مکه» است که این از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است(1).
در کلام حق تعالی «ما عَنِتُّمْ» چیزی که شما را در رنج بیاندازد یعنی ضرری که بهخاطر ترک ایمان به شما میرسد(2).
در کلام حق تعالی «إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» یعنی اگر تو کتابی خوانده بودی یا نوشته بودی برای باطل اندیشان راهی برای شک کردن در امر تو پیدا میشد و میگفتند: او چیزهایی را برای ما میخواند که از کتب پیشینیان گرد آورده است. سید مرتضی میگوید: این آیه دلالت دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از نبوت نوشتن نمیدانسته، اما درباره بعد از نبوت ما به تجویز معتقدیم، یعنی هم مجاز است بگوییم ایشان خواندن و نوشتن میدانسته و هم مجاز است بگوییم نمیدانسته، بدون اینکه بر یکی از این دو حکم قطعی بدهیم. مقتضای ظاهر آیه این است که نفی به پیش از نبوت تعلّق داشته باشد و نه به پس از آن، چراکه تعلیل آیه اقتضا میکند نفی به پیش از نبوت اختصاص یابد، زیرا در صورتی باطلاندیشان در نبوت ایشان شک میکنند که ایشان پیش از نبوت نوشتن بلد بوده باشد، پس این توانایی پس از نبوت ربطی به این شک و بدگمانی ندارد. مجاز است
ص: 83
رَغْبَةٌ وَ الصَّدَاقُ مَا سَأَلْتُمْ عَاجِلُهُ وَ آجِلُهُ (1) مِنْ مَالِی وَ لَهُ خَطَرٌ (2) عَظِیمٌ وَ شَأْنٌ رَفِیعٌ وَ لِسَانٌ شَافِعٌ جَسِیمٌ فَزَوَّجَهُ وَ دَخَلَ بِهَا مِنَ الْغَدِ فَأَوَّلُ مَا حَمَلَتْ وَلَدَتْ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).
أَقُولُ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی رُوِیَ أَنَّ خُزَیْمَةَ بْنَ حَکِیمٍ السُّلَمِیَّ کَانَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَرَابَةٌ وَ أَنَّهُ قَدِمَ عَلَیْهَا وَ کَانَ إِذَا قَدِمَ عَلَیْهَا أَصَابَتْهُ بِخَیْرٍ فَوَجَّهَتْهُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غُلَامٍ لَهَا یُقَالُ لَهُ مَیْسَرَةُ فِی تِجَارَةٍ إِلَی بُصْرَی مِنْ أَرْضِ الشَّامِ فَأَحَبَّ خُزَیْمَةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُبّاً شَدِیداً فَکَانَ لَا یُفَارِقُهُ فِی نَوْمِهِ وَ لَا فِی یَقَظَتِهِ فَسَارُوا حَتَّی إِذَا کَانُوا بَیْنَ الشَّامِ وَ الْحِجَازِ قَامَ عَلَی مَیْسَرَةَ بَعِیرَانِ لِخَدِیجَةَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَوَّلِ الرَّکْبِ فَخَافَ مَیْسَرَةُ عَلَی نَفْسِهِ وَ عَلَی الْبَعِیرَیْنِ فَانْطَلَقَ یَسْعَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَأَقْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْبَعِیرَیْنِ فَوَضَعَ یَدَیْهِ عَلَی أَخْفَافِهِمَا وَ عَوَّذَهُمَا فَانْطَلَقَ الْبَعِیرَانِ یَسْعَیَانِ فِی أَوَّلِ الرَّکْبِ لَهُمَا رُغَاءٌ (4) فَلَمَّا رَأَی خُزَیْمَةُ ذَلِکَ عَلِمَ أَنَّ لَهُ شَأْناً عَظِیماً فَحَرَصَ عَلَی لُزُومِهِ وَ مُحَافَظَتِهِ وَ سَارُوا حَتَّی إِذَا دَخَلُوا الشَّامَ نَزَلُوا بِرَاهِبٍ مِنْ رُهْبَانِ الشَّامِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَحْتَ شَجَرَةٍ وَ نَزَلَ النَّاسُ مُتَفَرِّقِینَ وَ کَانَتِ الشَّجَرَةُ الَّتِی نَزَلَ تَحْتَهَا شَجَرَةً یَابِسَةً قَحِلَةً (5) قَدْ تَسَاقَطَ وَرَقُهَا وَ نَخِرَ عُودُهَا فَلَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اطْمَأَنَّ تَحْتَهَا أَنْوَرَتْ وَ أَشْرَقَتْ وَ اعْشَوْشَبَ مَا حَوْلَهَا وَ أَیْنَعَ (6) ثَمَرُهَا وَ تَدَلَّتْ أَغْصَانُهَا فَرَفْرَفَتْ (7) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ ذَلِکَ بِعَیْنِ الرَّاهِبِ فَلَمْ یَتَمَالَکْ أَنِ انْحَدَرَ مِنْ صَوْمَعَتِهِ فَقَالَ لَهُ سَأَلْتُکَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی (8) فَقَالَ إِلَیْکَ عَنِّی
ص: 17
ایشان خواندن و نوشتن را پس از نبوت از جبرییل علیه السلام آموخته باشد(1).
بیضاوی درباره «الْمُزَّمِّلُ» میگوید: اصل آن «المتزمّل» است برگرفته از «تزمّل بثیابه» یعنی خود را در جامهاش پیچید. پیامبر صلی الله علیه و آله را چنین نامیده تا حالتی را که ایشان هنگام نزول وحی داشته تقبیح کند، زیرا یا ایشان خواب بوده و یا آغاز وحی ایشان را ترسانده و ایشان به خود لرزیده و رواندازش را به دور خود پیچیده؛ و یا شاید برای تحسین حالتی که داشته ایشان را چنین نامیده، زیرا روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله باقیمانده پارچه پشمینی را که بر زمین پهن کرده بوده بر خود میپیچیده و نماز میخوانده؛ و یا در مقام تشبیه ایشان را چنین نامیده و حالت کندی و سنگینی ایشان را به کسی که «جامه بر سر کشیده» تشبیه کرده، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله هنوز به بیداری در شب خو نکرده بوده. و یا از «تزمّل الزمل» آمده که یعنی متحمّل بار شد، یعنی ای کسی که بار نبوت را متحمّل شده است(2).
نیز وی میگوید: «الْمُدَّثِّرُ» یعنی «المتدثّر» و او کسی است که «دثار» یعنی «جامه گشاده» پوشیده باشد(3).
شرح این کلام در باب بعثت خواهد آمد.
روایات
روایت1.
تحف العقول: از سلیم بن قیس هلالی روایت شده که وی گفت: وقتی با امیرمومنان علیه السلام از صفین برمیگشتیم، ایشان در نزدیکی دیر راهبی فرود آمد. ناگاه از آن دیر پیرمردی با ظاهری خوب و هیبتی نیک با کتابی خارج شد و سوی ما آمد. چون خدمت امیرمومنان علیه السلام رسید بر ایشان سلام داد و عرض کرد: من از نسل یکی از حواریون عیسی بن مریم علیه السلام هستم که در میان دوازده حواری عیسی علیه السلام بهترین آنان بود و عیسی علیه السلام او را بیش از همه دوست میداشت و ارج مینهاد. عیسی علیه السلام به او وصیت کرد و کتب و علم و حکمت خود را به او داد.
ص: 84
ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ فَمَا تَکَلَّمَتِ الْعَرَبُ بِکَلِمَةٍ أَثْقَلَ عَلَیَّ مِنْ هَذِهِ الْکَلِمَةِ وَ کَانَ ذَلِکَ مَکْراً مِنَ الرَّاهِبِ وَ کَانَ مَعَهُ حِینَ نَزَلَ مِنْ صَوْمَعَتِهِ رَقٌ (1) أَبْیَضُ فَجَعَلَ یَنْظُرُ فِیهِ مَرَّةً وَ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُخْرَی ثُمَّ أَکَبَّ یَنْظُرُ فِیهِ مَلِیّاً فَقَالَ هُوَ هُوَ وَ مُنْزِلِ الْإِنْجِیلِ فَلَمَّا سَمِعَ بِذَلِکَ خُزَیْمَةُ ظَنَّ أَنَّ الرَّاهِبَ یُرِیدُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَکْراً فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی قَائِمَةِ سَیْفِهِ فَانْتَزَعَهُ وَ جَعَلَ یَصِیحُ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا آلَ غَالِبٍ فَأَقْبَلَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ یَقُولُونَ مَا الَّذِی رَاعَکَ فَلَمَّا نَظَرَ الرَّاهِبُ إِلَی ذَلِکَ أَقْبَلَ یَسْعَی إِلَی صَوْمَعَتِهِ فَدَخَلَهَا وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهَا ثُمَّ أَشْرَفَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ یَا قَوْمِ مَا الَّذِی رَاعَکُمْ مِنِّی فَوَ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ مَا نَزَلَ بِی رَکْبٌ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکُمْ وَ إِنِّی لَأَجِدُ فِی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ أَنَّ النَّازِلَ تَحْتَ هَذِهِ الشَّجَرَةِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الشَّجَرَةِ الَّتِی تَحْتَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ یُبْعَثُ بِالسَّیْفِ الْمَسْلُولِ وَ بِالذَّبْحِ الْأَکْبَرِ وَ هُوَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ فَمَنْ أَطَاعَهُ نَجَا وَ مَنْ عَصَاهُ غَوَی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی خُزَیْمَةَ فَقَالَ مَا تَکُونُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ أَ رجلا (رَجُلٌ) مِنْ قَوْمِهِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ خَادِمٌ لَهُ وَ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِ الْبَعِیرَیْنِ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ أَیُّهَا الرَّجُلُ إِنَّهُ النَّبِیُّ الَّذِی یُبْعَثُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ إِنِّی مُفَوِّضٌ إِلَیْکَ أَمْراً وَ مُسْتَکْتِمُکَ خَبَراً وَ عَاهِدٌ إِلَیْکَ عَهْداً فَقَالَ مَا هُوَ فَإِنِّی سَامِعٌ لِقَوْلِکَ وَ کَاتِمٌ لِسِرِّکَ وَ مُطِیعٌ لِأَمْرِکَ فَقَالَ إِنِّی أَجِدُ فِی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ أَنَّهُ یَظْهَرُ عَلَی الْبِلَادِ وَ یُنْصَرُ عَلَی الْعِبَادِ وَ لَا تُرَدُّ لَهُ رَایَةٌ وَ لَا تُدْرَکُ لَهُ غَایَةٌ وَ إِنَّ لَهُ أَعْدَاءً أَکْثَرُهُمُ الْیَهُودُ أَعْدَاءُ اللَّهِ فَاحْذَرْهُمْ عَلَیْهِ فَأَسَرَّ خُزَیْمَةُ ذَلِکَ فِی نَفْسِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی لَأَرَی فِیکَ شَیْئاً مَا رَأَیْتُهُ فِی أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ إِنِّی لَأَحْسَبُکَ النَّبِیَّ الَّذِی یُذْکَرُ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْ تِهَامَةَ وَ إِنَّکَ لَصَرِیحٌ (2) فِی مِیلَادِکَ وَ الْأَمِینُ فِی أَنْفُسِ قَوْمِکَ وَ إِنِّی لَأَرَی عَلَیْکَ مِنَ النَّاسِ مَحَبَّةً وَ إِنِّی مُصَدِّقُکَ فِی قَوْلِکَ وَ نَاصِرُکَ عَلَی عَدُوِّکَ فَانْطَلَقُوا یَؤُمُّونَ الشَّامَ فَقَضَوْا بِهَا حَوَائِجَهُمْ ثُمَّ رَجَعُوا
ص: 18
از آن پس همواره اهل این خانه به دین او هستند و به او تمسّک میجویند و هرگز کفر نورزیدهاند و بیدینی پیشه نکردهاند و دگرگون نشده اند. آن کتب اکنون نزد من است که به املای عیسی بن مریم و خط پدرمان نگاشته شده است. همه آنچه که مردم پس از او انجام میدهند با اسم یکایک پادشاهان در آن آمده است. در آن آمده خداوند از میان عرب مردی از فرزندان ابراهیم خلیل الله علیه السلام را از سرزمینی به نام تهامه در قریهای به نام مکه برمیانگیزد. آن پیرمرد سخن پی گرفت تا اینکه گفت: نامش محمد و عبدالله و یاسین و فتّاح و خاتَم و حاشِر و عاقِب و ماحی و قائد و نبیّ الله و صفیّ الله و جَنب الله است، هرگاه از گرامیترین و محبوبترین آفریدگان نزد خداوند یاد میشود از او یاد شده، خداوند هیچ فرشته مقرّب و هیچ پیامبر مرسَلی را، از آدم علیه السلام گرفته تا جز او، نیافریده که نزد خداوند برتر و محبوبتر از او باشد، خداوند در روز قیامت او را بر عرش خود مینشاند و شفاعت او را در حق هر کس که شفاعتش را بکند میپذیرد، قلم به نام او در لوح محفوظ رقم زده که محمد صلی الله علیه و آله رسول خداست(1).
روایت2.
تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی نماز میخواند آنقدر بر روی انگشتان پاهای خود میایستاد که انگشتانش ورم میکرد، از این رو خداوند متعال نازل فرمود: «طه» که به زبان قبیله طی یعنی ای محمد «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(2)
{قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.}(3)
روایت3.
الکافی: ابی بصیر از امام محمد باقر علیه السلام روایت میکند و سخن را بدانجا میرساند که ایشان فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 85
ثُمَّ قَالَ فَأَرْسَلَتْ خَدِیجَةُ إِلَی عَمِّهَا عَمْرِو بْنِ أَسَدٍ لِیُزَوِّجَهَا فَحَضَرَ وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی عُمُومَتِهِ فَتَزَوَّجَهَا وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ خَدِیجَةُ یَوْمَئِذٍ بِنْتُ أَرْبَعِینَ سَنَةً.
وَ قَدْ رَوَی قَوْمٌ أَنَّهُ زَوَّجَهَا أَبُوهَا فِی حَالِ سُکْرِهِ. (1) قَالَ الْوَاقِدِیُّ هَذَا غَلَطٌ وَ الصَّحِیحُ أَنَّ عَمَّهَا زَوَّجَهَا وَ أَنَّ أَبَاهَا مَاتَ قَبْلَ الْفِجَارِ.
وَ ذَکَرَ أَنَّ أَبَا طَالِبٍ خَطَبَ یَوْمَئِذٍ وَ ذَکَرَ مَا مَرَّ فَلَمَّا أَتَمَّ أَبُو طَالِبٍ خُطْبَتَهُ تَکَلَّمَ وَرَقَةُ بْنُ نَوْفَلٍ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا کَمَا ذَکَرْتَ وَ فَضَّلَنَا عَلَی مَا عَدَّدْتَ فَنَحْنُ سَادَةُ الْعَرَبِ وَ قَادَتُهَا وَ أَنْتُمْ أَهْلُ ذَلِکَ کُلِّهِ لَا تُنْکِرُ الْعَشِیرَةُ فَضْلَکُمْ وَ لَا یَرُدُّ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ فَخْرَکُمْ وَ شَرَفَکُمْ وَ قَدْ رَغِبْنَا بِالاتِّصَالِ بِحَبْلِکُمْ وَ شَرَفِکُمْ فَاشْهَدُوا عَلَیَّ مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ بِأَنِّی قَدْ زَوَّجْتُ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَلَی أَرْبَعِمِائَةِ دِینَارٍ ثُمَّ سَکَتَ وَرَقَةُ وَ تَکَلَّمَ أَبُو طَالِبٍ وَ قَالَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ یَشْرَکَکَ عَمُّهَا فَقَالَ عَمُّهَا اشْهَدُوا عَلَیَّ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنِّی قَدْ أَنْکَحْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ وَ شَهِدَ عَلَیَّ بِذَلِکَ صَنَادِیدُ قُرَیْشٍ فَأَمَرَتْ خَدِیجَةُ جَوَارِیَهَا أَنْ یَرْقُصْنَ وَ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ وَ قَالَتْ یَا مُحَمَّدُ مُرْ عَمَّکَ أَبَا طَالِبٍ یَنْحَرْ بَکْرَةً مِنْ بَکَرَاتِکَ وَ أَطْعِمِ النَّاسَ عَلَی الْبَابِ وَ هَلُمَّ فَقِلْ (2) مَعَ
ص: 19
بر نوک انگشتان پاهای خود به نماز میایستاد، از این رو خداوند متعال نازل فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(1){طه،
قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.}(2)
روایت4.
معانی الاخبار: سفیان بن سعید از امام جعفر صادق علیه السلام حدیثی طولانی روایت کرده که در کتاب مربوط به قرآن خواهد آمد، ایشان در ضمن سخن میفرماید: و اما «طه» نامی از نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله است که یعنی ای خواهان حق و راهنما به سوی آن ؛ و اما «یس» {یس [یاسین]}، نامی از نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله است که یعنی ای شنونده وحی من «وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3)
{سوگند به قرآن حکمت آموز، که قطعا تو از [جمله] پیامبرانی، بر راهی راست.} (4)
روایت5.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : و به شکوه ذرّیه پاک و پاکدامان او از آل طه و یاسین سوگند(5).
روایت6.
تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «یس» نام رسول خدا صلی الله علیه و آله است و دلیل این بیان کلام حق تعالی است که میفرماید: «إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» یعنی بر راه آشکار، «تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» {[و کتابت] از جانب آن عزتمند مهربان نازل شده است.} یعنی قرآن، «لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ» {تا قومی را که پدرانشان بیم داده نشدند بیم دهی.} تا آنجا که میفرماید «عَلی أَکْثَرِهِمْ» {در باره بیشترشان} یعنی کسانی که عذاب بر آنان نازل شد «فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(6)
{در نتیجه آنها نخواهند گروید.}
روایت7.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله «یس» است و ما آل او هستیم(7).
روایت8.
الکافی: از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمودند: محمد نامی است که آنان اجازه دارند آن را بر دیگران بگذارند، اما چه کسی به آنان اجازه داده نام «یس» را بر کسی نام بگذارند؟
ص: 86
أَهْلِکَ فَأَطْعَمَ النَّاسَ وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَ أَهْلِهِ خَدِیجَةَ (1).
أقول قال أبو الحسن البکری فی کتاب الأنوار مرّ النبی صلی الله علیه و آله یوما بمنزل خدیجة بنت خویلد و هی جالسة فی ملإ من نسائها و جواریها و خدمها و کان عندها حبرٌ من أحبار الیهود فلما مرّ النبیّ صلی الله علیه و آله نظر إلیه ذلک الحبر و قال یا خدیجة اعلمی أنه قد مرّ الآن ببابک شابّ حدث السن فأمری من یأتی به فأرسلت إلیه جاریة من جواریها و قالت یا سیدی مولاتی تطلبک فأقبل و دخل منزل خدیجة فقالت أیها الحبر هذا الذی أشرت إلیه قال نعم هذا محمد بن عبد الله قال له الحبر اکشف لی عن بطنک فکشف له فلما رآه قال هذا و الله خاتم النبوة فقالت (2) له خدیجة لو رآک عمه و أنت تفتشه لحلت علیک منه نازلة البلاء و إن أعمامه لیحذرون علیه من أحبار الیهود فقال الحبر و من یقدر علی محمد هذا بسوء هذا و حقّ الکلیم رسول الملک العظیم فی آخر الزمان فطوبی (3) لمن یکون له بعلا و تکون له زوجة و أهلا فقد حازت شرف الدنیا و الآخرة فتعجبت خدیجة و انصرف محمد و قد اشتغل قلب خدیجة بنت خویلد بحبّه و کانت خدیجة ملکة عظیمة و کان لها من الأموال و المواشی شی ء لا یحصی فقالت أیها الحبر بم عرفت محمدا أنه نبی قال وجدت صفاته فی التوراة أنه المبعوث آخر الزمان (4) یموت أبوه و أمّه و یکفله جدّه و عمّه و سوف یتزوّج بامرأة من قریش سیّدة قومها و أمیرة عشیرتها و أشار بیده إلی خدیجة ثم بعد ذلک قال لها احفظی ما أقول لک یا خدیجة و أنشأ یقول.
ص: 20
این نام پیامبر صلی الله علیه و آله است(1).
روایت9.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : ریّان بن صلت از امام رضا علیه السلام حدیثی طولانی درباره تفاوت میان عترت و امت روایت میکند و سخن را بدانجا میرساند که ایشان فرمود: مرا درباره کلام خداوند عزوجل «یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» خبر دهید: خداوند از کلام خود «یس» چه کسی را منظور دارد؟ علما گفتند: هیچ کس شک ندارد که محمد صلی الله علیه و آله منظور است. امام علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل با این کلام چنان فضیلتی به محمد و آل محمد عطا کرده که هیچ کس به کنه وصفش نمیرسد جز کسی که این کلام را دریافته باشد، خداوند عزوجل بر هیچ کس جز بر پیامبران خود سلام نفرستاده است، حق تعالی فرمود: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ»(2)
{درود بر نوح در میان جهانیان.} و فرمود: «سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ»(3) {درود بر ابراهیم.} و فرمود: «سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ»(4) {درود بر موسی و هارون.} و نفرمود سلام بر آل نوح و نفرمود سلام بر آل ابراهیم و نفرمود سلام بر آل موسی و هارون، اما فرمود: «سَلَامٌ عَلَی آلِ یس» یعنی آل محمد صلی الله علیه و آله . سپس امام علیه السلام سخن را پی میگیرد تا آنجا که میفرماید: در کلام حق تعالی «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا»(5)
{خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است، پیامبری که...} ذکر همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله است و ما خاندان او هستیم(6).
میگویم: این حدیث بهطور کامل در کتاب امامت خواهد آمد.
روایت10.
تفسیر قمی: در «سَلَامٌ عَلَی آلِ یس» یاسین محمد صلی الله علیه و آله است و آل یاسین امامان علیه السلام هستند(7).
روایت11.
معانی الأخبار: امام جعفر صادق علیه السلام از پدران ارجمند خود از امام علی علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: در کلام خداوند عزوجل «سَلَامٌ عَلَی آلِ یس»
یاسین محمد صلی الله علیه و آله است و ما آل یاسین هستیم(8).
روایت12.
الکافی: جعفر بن ابراهیم در ضمن حدیثی طولانی از امام موسی کاظم علیه السلام آورده:
ص: 87
یا خدیجة لا تنسی الآن قولی***و خذی منه غایة المحصول
یا خدیجة هذا النبی بلا شکّ***هکذا قد قرأت فی الإنجیل
سوف یأتی من الإله بوحی***ثم یجبی (1) من الإله بالتنزیل.
و یزوجه بالفخار و یحظی (2)***فی الوری شامخا علی کل جیل
***
فلما سمعت خدیجة ما نطق به الحبر تعلق قلبها بالنبی صلی الله علیه و آله و کتمت أمرها فلما خرج من عندها قال اجتهدی أن لا یفوتک محمد فهو الشرف فی الدنیا و الآخرة (3) و کان لخدیجة عمّ یقال له ورقة و کان قد قرأ الکتب کلّها (4) و کان عالما حبرا و کان یعرف صفات النبی الخارج فی آخر الزمان و کان عند ورقة أنه یتزوّج بامرأة (5) سیّدة من قریش تسود قومها و تنفق علیه مالها و تمکنه من نفسها و تساعده علی کل الأمور فعلم ورقة أنه لیس بمکة أکثر مالا من خدیجة فرجا ورقة أن تکون ابنة أخیه خدیجة و کان یقول لها یا خدیجة سوف (6) تتّصلین برجل یکون أشرف أهل الأرض و السماء
ص: 21
مردی نصرانی از امام علیه السلام درباره کلام حق تعالی «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ» {حاء میم، سوگند به کتاب روشنگر} تا آنجا که میفرماید «مُنْذِرِینَ» {هشداردهنده بودیم.}(1) پرسید: تفسیر باطنی این کلام چیست؟ امام علیه السلام فرمود: اما «حم»، یعنی محمد صلی الله علیه و آله که در کتابی که بر هود علیه السلام نازل شد آمده و حروفش ناقص است، و اما «الْکِتابِ الْمُبِینِ»، یعنی امیرمومنان علی علیه السلام (2).
روایت13.
تفسیر قمی: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(3)
{سوگند به اختر چون فرود می آید.} اختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است «إِذا هَوی» وقتی ایشان را شبانه به آسمان بردند و ایشان در هوا بود، این رد پندار کسانی است که معراج را انکار میکنند، خداوند به رسولش صلی الله علیه و آله سوگند یاد میکند و این فضیلتی است که ایشان بر دیگر پیامبران دارد(4).
توضیح
«هَوی» هم به معنای سقوط است و همه به معنای صعود، در این خبر معنای دوم منظور است.
روایت14.
تفسیر قمی: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ»(5)
{و بوته و درخت چهره سایانند.} ستاره رسول خدا صلی الله علیه و آله است، خداوند از ایشان در جاهای دیگری نیز با این نام یاد کرده و فرموده: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی» و نیز فرموده: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(6)
{و نشانههایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره راهیابی میکنند.} نشانهها اوصیاء علیه السلام هستند و ستاره رسول خدا صلی الله علیه و آله است. عرض کردم: «یَسْجُدانِ» چه؟ فرمود: یعنی عبادت میکنند. عرض کردم: «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ»(7)
{و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت.} چه؟ فرمود: آسمان رسول خدا صلی الله علیه و آله است که خداوند او را سوی خود فراز کرد و ترازو امیرمومنان علیه السلام است که خداوند او را در میان آفریدگان خود منصوب کرد. عرض کردم: «أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ»(8)
{تا مبادا از اندازه درگذرید.} چه؟ فرمود: از امام نافرمانی نکنید. عرض کردم: «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» چه؟ فرمود: با عدالت امام را بر پا دارید. عرض کردم: «وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ»(9)
{و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.} چه؟ فرمود: در حق امام کم نگذارید و به او ستم نکنید(10).
روایت15.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(11)
{سوگند به اختر چون فرود می آید.} فرمود: به درگذشت محمد صلی الله علیه و آله سوگند یاد میکند در آن هنگام که درگذرد(12).
روایت16.
تفسیر قمی: ابی بصیر از امام جعفر صادق علیه السلام روایت میکند و میگوید: از ایشان درباره کلام خداوند متعال «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» {سوگند به خورشید و تابندگی اش.} پرسیدم، فرمود: خورشید رسول خدا صلی الله علیه و آله است که خداوند با او دین مردم را برایشان روشن گرداند.
ص: 88
و کان لخدیجة فی کلّ ناحیة عبید و مواشی حتی قیل إن لها أزید من ثمانین ألف جمل متفرّقة فی کلّ مکان و کان لها فی کلّ ناحیة تجارة و فی کلّ بلد مال مثل مصر و الحبشة و غیرها و کان أبو طالب رضی الله عنه قد کبر و ضعف عن کثرة السفر و ترک ذلک من حیث کفل النبیّ صلی الله علیه و آله فدخل علیه النبیّ صلی الله علیه و آله ذات یوم فوجده مهموما فقال ما لی أراک یا عمّ مهموما فقال یا ابن أخی اعلم أنه لا مال لنا و قد اشتدّ الزمان علینا و لیس لنا مادّة و أنا قد کبرت و ضعف جسمی و قل ما بیدی و أرید أن أنزل إلی ضریحی (1) و أرید أن أری لک زوجة تسر قلبی یا ولدی لتسکن إلیها و معیشة یرجع نفعها إلیک فقال له النبی صلی الله علیه و آله ما عندک یا عم من الرأی قال اعلم یا ابن أخی أن هذه خدیجة بنت خویلد قد انتفع بمالها أکثر الناس و هی تعطی مالها سائر من یسألها التجارة (2) و یسافرون به فهل لک یا ابن أخی أن تمضی معی إلیها و نسألها أن تعطیک مالا تتجر فیه فقال نعم قم إلیها و افعل ما بدا لک.
قال أبو الحسن البکری لما اجتمع بنو عبد المطلب قال أبو طالب لإخوته امضوا بنا إلی دار خدیجة بنت خویلد حتی نسألها أن تعطی محمدا مالا یتجر به فقاموا من وقتهم و ساعتهم و ساروا إلی دار خدیجة و کان لخدیجة دار واسعة تسع أهل مکة جمیعا و قد جعلت أعلاها قبة من الحریر الأزرق و قد رقمت فی جوانبها صفة الشمس و القمر و النجوم و قد ربطته من حبال الإبریسم (3) و أوتاد من الفولاد و کانت قد تزوجت برجلین أحدهما اسمه أبو شهاب و هو عمرو الکندی (4) و الثانی اسمه عتیق بن عائذ فلما ماتا خطبها عقبة بن أبی معیط و الصلت بن أبی یهاب و کان لکل واحد منهما أربعمائة عبد و أمة و خطبها أبو جهل بن هشام و أبو سفیان و خدیجة لا ترغب فی واحد منهم و کان
ص: 22
عرض کردم «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»(1)
{سوگند به مه چون پی [خورشید] رود.} چه؟ فرمود آن امیرمومنان علیه السلام است(2).
روایت17.
تفسیر فرات بن ابراهیم: از ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» {سوگند به خورشید و تابندگی اش، سوگند به مه چون پی [خورشید] رود.} پرسیدند، ایشان فرمود: «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» محمد صلی الله علیه و آله است، «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» امیرمومنان علیه السلام است، «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» {سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند.} آل محمد صلی الله علیه و آله یعنی امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام هستند، «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»(3)
{سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد.} یعنی بنی اُمیه؛ هم ابن عباس چنین گفت و همه امام محمد باقر علیه السلام چنین فرمود. نیز حارث اعور به امام حسین علیه السلام عرض کرد: ای پسر رسول خدا! مرا درباره کلام حق تعالی در کتاب روشنگر خود «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» آگاه کنید. امام علیه السلام فرمود: وای برتو ای حارث! یعنی محمد رسول خدا ص. عرض کرد: «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» چه؟ فرمود: یعنی امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام است که در پی محمد صلی الله علیه و آله میآید(4).
روایت18.
الکافی: محمد بن سلیمان از پدرش روایت کرده: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» {سوگند به خورشید و تابندگی اش.} پرسیدم، ایشان فرمود: خورشید رسول خدا صلی الله علیه و آله است که خداوند با ایشان دین مردم را برایشان آشکار گرداند. عرض کردم: «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»{سوگند به مه چون پی [خورشید] رود.} چه؟ فرمود: آن امیرمومنان علیه السلام است
ص: 89
قد تولع قلبها بالنبی صلی الله علیه و آله لما سمعت (1) من الأحبار و الرهبان و الکهان و ما یذکرونه من الدلالات و ما رأت قریش من الآیات فکانت تقول سعدت من تکون لمحمد قرینة فإنه یزین صاحبه (2) و ازداد بها الوجد و لج بها الشوق (3) فبعثت إلی عمها ورقة بن نوفل فقالت له یا عم أرید أن أتزوج و ما أدری بمن یکون و قد أکثر علی الناس و قلبی لا یقبل منهم أحدا فقال لها ورقة یا خدیجة أ لا أعلمک بحدیث غریب و أمر عجیب قالت و ما هو یا عم قال عندی کتاب من عهد عیسی علیه السلام فیه طلاسم و عزائم أعزم بها علی ماء و تأخذینه و تغسلین به ثم أکتب کتابا فیه کلمات من الزبور و کلمات من الإنجیل فتضعیه تحت رأسک عند النوم و أنت علی فراشک ملتفة بثیابک فإن الذی یکون زوجک یأتیک فی منامک حتی تعرفیه باسمه و کنیته فقالت افعل یا عم قال حبا و کرامة و کتب الکتاب و أعطاها إیاه و فعلت ما أمرها به و نامت فرأت کان قد جاء إلیها رجل لا بالطویل الشاهق و لا بالقصیر اللاذق أدعج العینین أزج الحاجبین أحور المقلتین (4) عقیقی الشفتین مورد الخدین أزهر اللون ملیح الکون معتدل القامة تظله الغمامة بین کتفیه علامة راکب علی فرس من نور مزمم (5) (مزموم) بسلسلة من ذهب علی ظهره سرج من العقیان مرصع بالدر و الجوهر له وجه کوجه الآدمیین منشق الذنب له أرجل کالبقر خطوته مد البصر و هو یرقل بالراکب و کان خروجه من دار أبی طالب فلما رأته خدیجة ضمته إلی صدرها و أجلسته فی حجرها و لم تنم باقی لیلتها إلی أن أقبلت إلی عمها ورقة و قالت أنعمت صباحا یا عم قال و أنت لقیت
ص: 23
که در پی رسول خدا صلی الله علیه و آله میآید و پیامبر صلی الله علیه و آله از علم خود در او دمیده است(1).
روایت19.
تفسیر قمی: «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ * وَ طُورِ سِینِینَ * وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ»(2) {سوگند به [کوه] تین و زیتون، و طور سینا، و این شهر امن [و امان]}: «التِّینِ» رسول خدا صلی الله علیه و آله است و «الزَّیْتُونِ» امیرمومنان علیه السلام است و «طُورِ سِینِینَ» امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام هستند و «هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» امامان علیه السلام هستند.
روایت20.
تفسیر قمی: حضرت علیه السلام درباره کلام حق تعالی «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا»(3) {خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است، پیامبری که ...} فرمود: ذکر نام رسول خدا صلی الله علیه و آله است و ما آل ذکر هستیم(4).
روایت21.
عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی در مناظره با سران مذاهب و اندیشه ها به رأس الجالوت میفرماید: در انجیل نوشته شده ابن البرَّه میرود و پس از او بارقلیط میآید، او از بار گناهان میکاهد و همه چیز را برایتان تفسیر میکند و برای من شهادت میدهد همچنانکه من برای او شهادت میدهم، من امثال را برایتان آوردم و او تأویل را برایتان میآورد؛ آیا ایمان داری که این سخن در انجیل آمده؟ عرض کرد: بله، این را انکار نمیکنم(5).
روایت22.
عیون اخبار الرضا علیه السلام : مرد شامی در ضمن سؤالهایی از امیرمومنان علیه السلام درباره شش تن از پیامبران پرسید که دو نام دارند. ایشان فرمود: یوشع بن نون علیه السلام که ذو الکفل نام دارد، یعقوب بن اسحاق علیه السلام که اسرائیل نام دارد، خضر علیه السلام که حلقیا نام دارد، یونس علیه السلام که ذو النون نام دارد، عیسی علیه السلام که مسیح نام دارد و محمد صلی الله علیه و آله که احمد نام دارد، درود خدا بر همه ایشان(6).
ص: 90
نجاحا فلعلک رأیت شیئا فی منامک قالت رأیت رجلا صفته کذا و کذا فعندها قال ورقة یا خدیجة إن صدقت رؤیاک تسعدین و ترشدین فإن الذی رأیته متوج بتاج الکرامة الشفیع فی العصاة یوم القیامة سید العرب و العجم محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم قالت و کیف لی بما تقول یا عم و أنا کما یقول الشاعر
أسیر إلیکم قاصدا لأزورکم***و قد قصرت بی عند ذاک رواحلی
و ملک الأمانی خدعة غیر أننی***أعلل حد الحادثات بباطل
أحمل برق الشرق شوقا إلیکم***و أسأل ریح الغرب رد رسائلی
***
قال فزاد بها الوجد و کانت إذا خلت بنفسها فاضت عبرتها أسفا و جرت دمعتها لهفا و هی تقول
کم أستر الوجد و الأجفان تهتکه***و أطلق الشوق و الإغضاء (1) تمسکه
جفانی القلب لما أن تملکه***غیری فوا أسفا لو کنت أملکه
ما ضر من لم یدع منی سوی رمقی***لو کان یسمح بالباقی فیترکه
***
قال الراوی و أعجب ما رأیت فی هذا الأمر العجیب و الحدیث الغریب أن خدیجة لم تفرغ من شعرها إلا و قد طرق الباب فقالت لجاریتها انزلی و انظری من بالباب لعل هذا خبر من الأحباب ثم أنشأ یقول
أیا ریح الجنوب لعل علم***من الأحباب یطفئ بعض حری
و لم لا حملوک إلی منهم***سلاما أشتریه و لو بعمری
و حق ودادهم إنی کتوم***و إنی لا أبوح لهم بسری
أرانی الله وصلهم قریبا***و کم یسر أتی من بعد عسر
فیوم من فراقکم کشهر***و شهر من وصالکم کدهر
***
قال ثم نزلت الجاریة و إذا أولاد عبد المطلب بالباب فرجعت إلی خدیجة و قالت یا سیدتی إن بالباب سادات العرب ذوی (2) المعالی و الرتب أولاد عبد المطلب
ص: 24
روایت23.
معانی الأخبار: از اَنس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را به جا آورد و چون نماز را به پایان رساند روی مبارک خود را سوی ما کرد و فرمود: ای مردم! هر که خورشید را نیافت باید به ماه تمسک جوید و هر که ماه را نیافت باید به زهره تمسک جوید و هر که زهره را نیافت باید به فرقدان تمسک جوید. سپس فرمود: من خورشید هستم و علی علیه السلام ماه است و فاطمه سلام الله علیها زهره است و حسن علیه السلام و حسین علیه السلام فرقدان هستند(1).
روایت24.
تفسیر عیاشی: محمد بن فُضَیل از امام رضا علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام خداوند متعال «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(2) {و نشانههایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راهیابی میکنند.} فرمود: ما علامات هستیم و ستاره رسول خدا صلی الله علیه و آله است(3).
روایت25.
أمالی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(4)
{و نشانههایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راهیابی میکنند.} فرمود: ستاره رسول خدا صلی الله علیه و آله است و علامات امامانِ پس از او هستند که سلام بر او و بر ایشان(5).
روایت26.
أمالی: زید بن علی از پدران ارجمند خود علیه السلام روایت کرده: رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود: ای علی! این انگشتری را بگیر
ص: 91
فرمقت (1) خدیجة رمق الهوی و نزل بها دهش الجوی (2) و قالت افتحی لهم الباب و أخبری میسرة یعتد لهم المساند و الوسائد فإنی أرجو أن یکونوا قد أتونی بحبیبی محمد ثم قالت شعرا
ألذّ حیاتی وصلکم و لقاکم***و لست ألذّ العیش حتی أراکم
و ما استحسنت عینی من الناس غیرکم***و لا لذّ فی قلبی حبیب سواکم
علی الرأس و العینین جملة سعیکم***و من ذا الذی فی فعلکم قد عصاکم(3) فها أنا محسوب (4) علیکم بأجمعی***و روحی و مالی یا حبیبی فداکم
و ما غیرکم فی الحب یسکن مهجتی***و إن شئتم تفتیش قلبی فهاکم
قال صاحب الحدیث و بسط لهم میسرة المجلس بأنواع الفرش فما استقر بالقوم الجلوس إلا و قد قدم لهم أصناف الطعام و الفواکه من الطائف و الشام فأکلوا و أخذوا فی الحدیث فقالت لهم خدیجة من وراء الحجاب بصوت عذب و کلام رطب یا سادات مکة أضاءت بکم الدیار و أشرقت بکم الأنوار فلعل لکم حاجة فتقضی أو ملمة (5) فتمضی فإن حوائجکم مقضیة و قنادیلکم مضیئة فقال أبو طالب رضی الله عنه جئناک فی حاجة یعود نفعها إلیک و برکتها علیک قالت یا سیدی و ما ذلک قال جئناک فی أمر ابن أخی محمد فلما سمعت ذلک غاب (6) رشدها عن الوجود و أیقنت بحصول المقصود و قالت شعرا:
بذکرکم یطفئ الفؤاد من الوقد***و رؤیتکم فیها شفا أعین الرمد
و من قال إنی أشتفی (7) من هواکم***فقد کذبوا لو مت فیه من الوجد
و ما لی لا أملأ سرورا بقربکم***و قد کنت مشتاقا إلیکم علی البعد
***
ص: 25
و بر آن نقش کن: محمد بن عبدالله. امیرمومنان علیه السلام آن را گرفت و به حکّاک داد و به او فرمود: بر این نقش کن: محمد بن عبدالله. حکّاک دستش خطا رفت و اشتباها روی آن نوشت : مجمد رسول الله . امیرمومنان علیه السلام نزد او رفت و فرمود: انگشتری چه شد؟ عرض کرد: اینجاست. امام علیه السلام آن را گرفت و به نقشش نگاهی افکند و فرمود: من این نقش را نخواسته بودم! عرض کرد: راست میگویی ولی دستم خطا کرد. حضرت علیه السلام انگشتری را خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله برد و فرمود: ای رسول خدا! حکّاک نقشی را که فرموده بودی نزده و گفت دستش خطا کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله آن را گرفت و به آن نگریست و فرمود: ای علی! من هم محمد بن عبدالله هستم و هم محمد رسول الله. سپس آن را در انگشت خود کرد. چون صبح شد پیامبر صلی الله علیه و آله به آن انگشتر خود نگریست و ناگاه دید به زیر آن نقش حَک شده علی ولی الله. پیامبر صلی الله علیه و آله تعجب کرد. وقتی جبرییل آمد به او فرمود: ای جبرییل چنین و چنان شد! جبرییل عرض کرد: ای محمد! تو آنچه خود خواستی نوشتی و ما آنچه خود خواستیم نوشتیم(1).
روایت27.
علل الشرائع، الخصال، معانی الأخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من شبیهترینِ مردم به آدم علیه السلام هستم و ابراهیم علیه السلام در خلقت و خُلق شبیهترینِ مردم به من بود، خداوند از فراز عرش خود بر من ده نام نهاد و وصف مرا بیان فرمود و هر رسولی را که به سوی قومش برانگیخت مژده ظهور مرا از زبان او داد، او بر من نام نهاد و نام مرا در تورات گستراند و یاد مرا در میان اهل تورات و انجیل نشر داد و کلام خود را به من آموخت و مرا به آسمانش فراز بُرد و نام مرا از نامهای خود برگرفت، او محمود است و مرا محمد نامید و در بهترین گروه از امتم بیرونم آورد، در تورات مرا اَحید نامیده و پیکر امتم را به توحید بر آتش حرام گردانده، در انجیل مرا احمد نامیده چه من در میان اهل آسمان محمود و ستوده هستم، امتم را نیز حامدان و ستایشگران نامیده، در زبور مرا ماحی نامیده
ص: 92
تشابه سری فی هواکم و خاطری(1)***فأبدی الذی أخفی و أخفی الذی أبدی
***
ثم قالت بعد ذلک یا سیدی أین محمد حتی نسمع ما یقول (2) قال العباس رضی الله عنه أنا آتیکم به فنهض و سار یطلبه من الأبطح (3) فلم یجده فالتفت یمینا و شمالا فقالوا ما ترید (4) فقال أرید محمدا فقالوا له فی جبل حری (5) فسار إلیه فإذا هو فیه نائما فی مرقد إبراهیم الخلیل علیه السلام ملتفّا ببرده و عند رأسه ثعبان عظیم فی فمه طاقة ریحان یروّحه بها فلمّا نظر إلیه العباس قال خفت علیه من الثعبان فجذبت سیفی و هممت بالثعبان (6) فحمل الثعبان علی العباس فلما رأی العباس ذلک صاح من وقته أدرکنی یا ابن أخی ففتح النبی صلی الله علیه و آله عینیه فذهب الثعبان کأنه لم یکن فقال النبی صلی الله علیه و آله ما لی أری سیفک مسلولا قال رأیت هذا الثعبان عندک فسللت سیفی و قصدته خوفا علیک منه فعرفت فی نفسی الغلبة فصحت بک (7) فلما فتحت عینک ذهب کأنه لم یکن فتبسم النبی صلی الله علیه و آله و قال یا عم لیس هذا بثعبان و لکنه ملک من الملائکة و لقد رأیته مرارا و خاطبته (8) جهارا و قال لی یا محمد إنی ملک من عند ربی موکل بحراستک فی اللیل و النهار من کید الأعداء و الأشرار قال ما ینکر فضلک یا محمد (9) فقال له سر معی إلی دار خدیجة بنت خویلد تکون أمینا علی أموالها تسیر
ص: 26
چه با من بتپرستی را از روی زمین محو کرد، در قرآن مرا محمد نامیده چه من در میان همه اهل قیامت محمود و ستوده هستم و به هنگام داوری هیچ کس جز من شفاعت نخواهد کرد، در قیامت مرا حاشِر نامیده چه مردم پیش پای من محشور میشوند، مرا مُوقِف نامیده چه من مردم را در برابر خداوند عزوجل متوقف خواهم کرد، مرا عاقِب نامیده چه من پس از همه پیامبران آمدهام و پس از من دیگر فرستادهای نیست، مرا رسول رحمت و رسول توبه و رسول ملاحم و مُقَفّی نامید چه من در قفای همه پیامبران آمدهام، و نیز مرا قَیِّم و کامل و جامع نامید، پروردگارم بر من منت نهاد و فرمود: ای محمد! من هر یک از رسولانم را به زبان امت خودش سوی امتش فرستادم اما تو را به سوی همه آفریدگانم از سرخ تا سیاه فرستادم و با نیروی رعب و ترس تو را یاری دادم که هیچ کس را چنان یاری نداده بودم و غنایم را بر تو حلال کردم که پیش از تو بر هیچ کس حلال نشده بود، من به تو و امت تو گنجی از گنجهای عرشم را عطا کردم: یعنی فاتحة الکتاب و خاتمه سوره بقره را، و برای تو و امت تو سرتاسر زمین را مسجد گرداندم و خاکش را پاکیزه کردم، و به تو و امت تو تکبیر را عطا کردم، و یاد تو را با یاد خود چنان قرین گرداندم که هیچ کس در میان امتت از من یاد نمیکند مگر اینکه از تو نیز یاد میکند، پس خوشا به حال تو ای محمد و خوشا به حال امتت(1).
توضیح
قاضی عیاض در الشفاء آورده که احید به ضمّ همزه و فتح حاء و سکون یاء و دال بدون نقطه است و نیز گفتهاند به فتح همزه و سکون حاء و فتح یاء است؛ میفرماید من اَحید نامیده شدم «لأنّی أحیدُ باُمتی عن نارِ جهنم» یعنی آنان را از آتش دوزخ دور میکنم. و اما احمد، در لغت بر وزن أفعل است و مبالغه از صفت حمد، و محمد بر وزن مُفَعَّل است و مبالغه از کثرت حمد، پس پیامبر صلی الله علیه و آله والاترین و برترین ستایش شدگان است و از تمام مردم بیشتر ستایش کرده خدا را ، او احمد المحمودین و احمد الحامدین است، بنابراین احمد یا مبالغه از فاعل است و یا مبالغه از مفعول.
فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله که «مردم پیش پای من محشور میشوند» کنایه است از اینکه حضرت نخستین کسی است که از میان آفریدگان محشور می شود و مردم پس از ایشان محشور میشوند، همچنین گفته شده یعنی چون پس از ایشان پیامبر دیگری نیست بنابراین مردم در زمان و عهد ایشان محشور میشوند، نیز گفته شده یعنی حضرت در محشر پیشاپیش مردم میآید و مردم همه پشت ایشان هستند. «الملاحم» جمع «الملحمه» به معنای نبرد است.
ص: 93
بها حیث شئت قال أرید الشام قال ذلک إلیک فسار النبی صلی الله علیه و آله و العباس إلی بیت خدیجة و کان من عادته صلی الله علیه و آله إذا أراد زیارة قوم سبقه النور إلی بیتهم فسبقه النور إلی بیت خدیجة فقالت لعبدها میسرة کیف غفلت عن الخیمة حتی عبرت الشمس إلی المجلس قال لست بغافل عنها و خرج فلم یجد تغیر وتد و لا طنب و نظر إلی العباس فوجده قد أقبل هو و النبی صلی الله علیه و آله معه فرجع و قال لها یا مولاتی هذا الذی رأیته من أنوار محمد صلی الله علیه و آله فجاءت خدیجة لتنظر إلی محمد فلما دخل المجلس نهض أعمامه إجلالا له و أجلسوه فی أوساطهم فلما استقرّ بهم الجلوس قدمت لهم خدیجة الطعام (1) فأکلوا ثم قالت خدیجة یا سیدی أنست بک الدیار و أضاءت بک الأقدار (2) و أشرقت من طلعتک الأنوار أ ترضی أن تکون أمینا علی أموالی تسیر بها حیث شئت قال نعم رضیت ثم قال أرید الشام قالت ذلک إلیک و إنی قد جعلت لمن یسیر علی أموالی مائة وقیّة من الذهب الأحمر و مائة وُقیّة من الفضة البیضاء و جملین و راحلتین (3) فهل أنت راض فقال أبو طالب رضی الله عنه رضی و رضینا و أنت یا خدیجة محتاجة إلیه لأنه من حین خلق ما وقف له العرب علی صبوة و إنه مکین أمین قالت خدیجة تحسن یا سیدی تشدّ علی الجمل و ترفع علیه الأحمال قال نعم قالت یا میسرة ایتنی ببعیر حتی أنظر کیف یشدّ علیه محمد فخرج میسرة و أتی ببعیر شدید المراس قویّ البأس لم یجسر أحد من الرعاة أن یخرجه من بین الإبل لشدّة بأسه فأدناه لیرکبه فهدر و شقشق (4) و احمرّت عیناه فقال له العباس ما کان عندک أهون من هذا البعیر ترید أن تمتحن به ابن أخینا فعند ذلک قال النبی صلی الله علیه و آله دعه یا عمّ فلما سمع البعیر کلام البشیر النذیر برک علی قدمی النبی صلی الله علیه و آله و جعل یمرغ وجهه علی قدمی النبی صلی الله علیه و آله و نطق بکلام فصیح و قال
ص: 27
و اما جزری درباره نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله آورده: «المُقَفّی» یعنی آنکه پشت سر رونده ای می رودو بعد از اوست که از «قفَی یقفِی فهو مُقِف» گرفته شده، یعنی حضرت آخرین پیامبر است که در پی آنان میآید، پس اگر ایشان در قفای پیامبران میآید بنابراین بعد از ایشان دیگر هیچ پیامبری نمیآید. «القیّم» یعنی کسی که بسیار به امور خَلق قیام میکند و ارشاد و مصالح آنان را به عهده میگیرد؛ اما از کتب دیگر چنین برمیآید که با ثاء سه نقطه باشد و کامل و جامع تفسیر آن باشند، اینگونه که به ضمّ قاف و فتح ثاء باشد؛ جزری در این باره این روایت را آورده: فرشتهای نزد من آمد و گفت تو «قثم» هستی و خداوند تو را «قثم» آفریده است. «القثم» یعنی دارای خلقت کامل و جامع ، نیز گفتهاند یعنی جامع و کامل، همچنین گفتهاند یعنی جمعآورنده نیکیها، به همین خاطر، برخی را ، «قثم» نامیده اند که معدول از «قاثم» است یعنی بسیار بخشنده. پایان سخن.
قاضی در الشفاء آورده که روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من رسول رحمت و رسول راحتی و رسول ملاحم هستم و من مُقَفّی هستم که در قفای پیامبران آمدهام و من قیّم هستم.
من چنین دیدم که «قیم» یعنی جامع و کامل، ولی آن را روایت نکردم. به نظرم قثم به ثاء صحیح باشد، زیرا به تفسیر حدیث شبیهتر است(1)پایان سخن.
روایت28.
أمالی، علل الشرائع، معانی الأخبار: امام حسن علیه السلام فرمود: چند نفر یهودی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند و عالمترینشان از حضرت سؤالهایی پرسید. او پرسید: چرا تو محمد و احمد و ابوالقاسم و بشیر و نذیر و داعی نامیده شدی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من محمد نامیده شدم چون در زمین محمود و ستوده هستم، و احمد نامیده شدم چون در آسمان نیز محمود و ستوده هستم، و ابوالقاسم نامیده شدم چون خداوند عزوجل در روز قیامت قسمت دوزخ را تقسیم میکند و اینگونه از میان گذشتگان و آیندگان هر کس به من کفر ورزیده باشد به دوزخ میرود، به همین ترتیب قسمت بهشت را نیز تقسیم میکند و اینگونه هر کس به من ایمان آورده باشد و به نبوت من اقرار کرده باشد به بهشت میرود، و داعی نامیده شدم چون من مردم را به دین پروردگارم عزوجل دعوت میکنم، و نذیر نامیده شدم چون به هر کس از من نافرمانی کند انذار و هشدار دوزخ را میدهم، و بشیر نامیده شدم چون به هر کس از من اطاعت کند بشارت و مژده بهشت را میدهم(2).
ص: 94
من مثلی و قد لمس ظهری سید المرسلین فقلن النسوة اللاتی کنّ عند خدیجة ما هذا إلا سحر عظیم قد أحکمه هذا الیتیم قالت لهم خدیجة لیس هذا سحرا و إنما هو آیات بینات و کرامات ظاهرات ثم قالت:
نطق البعیر بفضل أحمد مخبرا***هذا الذی شرفت به أمّ القری
هذا محمد خیر مبعوث أتی***فهو الشفیع و خیر من وطأ الثری
یا حاسدیه تمزّقوا من غیظکم***فهو الحبیب و لا سواه فی الوری
***
قال و خرج أولاد عبد المطلب و أخذوا فی أُهبة السفر (1) فالتفتت خدیجة إلی النبیّ صلی الله علیه و آله و قالت یا سیدی ما معک غیر هذه الثیاب فلیست هذه تصلح للسفر فقال لست أملک غیرها فبکت خدیجة و قالت عندی یا سیدی ما یصلح للسفر غیر أنهن طوال فامهل (2) حتی أقصرها لک فقال هلمّی بها و کان صلی الله علیه و آله إذا لبس القصیر یطول و إذا لبس الطویل یقصر کأنّه مفصل علیه (3) فأخرجت له ثوبین من قباطی (4) مصر و جبّة عدنیّة و بردة یمنیّة و عمامة عراقیّة و خفین من الأدیم و قضیب خیزران فلبس النبی صلی الله علیه و آله الثیاب و خرج کأنه البدر فی تمامه (5) فلما نظرت إلیه جعلت تقول
أوتیت من شرف الجمال فنونا***و لقد فتنت بها القلوب فتونا
قد کونت للحسن فیک جواهر***فیها دعیت الجوهر المکنونا
یا من أعار (6) الظبی فی لفتاته (7)***للحسن جیدا سامیا و جفونا
انظر إلی جسمی النحیل و کیف قد***أجریت من دمع العیون عیونا
***
ص: 28
میگویم: در باب نقشهای انگشتریها(1)
در خبر حسین بن خالد آمده نقش انگشتری پیامبر صلی الله علیه و آله لا اله الا الله محمد رسول الله بوده است.
روایت29.
علل الشرائع، معانی الأخبار، عیون اخبار الرضا: علی بن حسن بن فضّال از پدرش روایت کرده که وی گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: چرا کنیه پیامبر ابوالقاسم بود؟ ایشان فرمود: زیرا ایشان پسری به نام قاسم داشت و به نام او کنیه گرفت. عرض کردم: ای پسر رسول خدا! آیا مرا شایسته میبینید تا برایم بیشتر بگویید؟ فرمود: آری، آیا میدانی رسول خدا فرمود: من و علی پدران این امت هستیم؟ عرض کردم: بله. فرمود: آیا میدانی رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر تمامی امت خود بود و علی علیه السلام نیز داخل در این جمیع امت بود؟ عرض کردم: بله. فرمود: آیا میدانی علی علیه السلام قاسم و تقسیمکننده بهشت و دوزخ است؟ عرض کردم: بله. فرمود: پس پیامبر صلی الله علیه و آله ابوالقاسم است زیرا ایشان پدر قاسم و تقسیمکننده بهشت و دوزخ است. عرض کردم: یعنی چه؟ فرمود: دلسوزی پیامبر بر امت خود چونان دلسوزی پدران بر فرزندان است و علی علیه السلام برترین فرد در میان امت پیامبر است، پس بعد از پیامبر دلسوزی علی علیه السلام بر آنان همچون دلسوزی پیامبر بر آنان است زیرا او وصیّ و جانشین پیامبر است و پس از ایشان او امام است، از این رو پیامبر فرمود من و علی پدران این امت هستیم، پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبر رفت و فرمود: هر کس درگذشت و بدهی و عیالی بر جا گذاشت، آن بر عهده من و متوجّه من است و هر کس درگذشت و مالی بر جا گذاشت آن برای وارثانش است. اینچنین پیامبر بر آنان از پدر و مادرشان اَولَی شد و از خودشان نیز بر خودشان اَولَی شد. امیرمومنان علیه السلام نیز پس از پیامبر همچون ایشان بود و ماجرایی چون رسول خدا بر او گذشت(2).
توضیح
جزری در این باره میگوید: در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله «من ترک ضَیاعا» منظور از «ضیاع» عیال است، این کلمه در اصل مصدر است از «ضاع یضیع»، به جای عیال این مصدر بیان شده همانطور که تو میگویی هر کس درگذشت و فقری به جا گذاشت، یعنی فقیرانی به جا گذاشت. و اگر ضاد را کسره دهی میشود جمع «ضائع» مانند «جائع» و «جِیاع».
روایت30.
قرب الاسناد: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود و بر آن نقش شده بود: محمد رسول الله، و بر انگشتری علی علیه السلام نقش شده بود:
ص: 95
أسهرت عینی فی هواک صبابة***و ملئت قلبی لوعة (1) و جنونا
***
ثم قالت یا سیدی عندک ما ترکب علیه قال إذا تعبت رکبت أی بعیر أردت قالت و ما یحملنی علی ذلک (2) لا کانت الأموال دونک یا محمد (3) ثم قالت لعبدها میسرة ایتنی بناقتی الصهباء حتی یرکبها سیدی محمد فأتی بها میسرة و هی تزید علی الأوصاف لا یلحقها فی سیرها تعب و لا یصیبها نصب کأنها خیمة مضروبة أو قبة منصوبة ثم التفتت إلی میسرة و ناصح و قالت لهما اعلما أننی قد أرسلت إلیکما أمینا علی أموالی و إنه أمیر قریش و سیدها (4) فلا ید علی یده فإن باع لا یمنع و إن ترک لا یؤم و لیکن کلامکما له بلطف و أدب و لا یعلو کلامکما علی کلامه قال عبدها میسرة و الله یا سیدتی إن لمحمد عندی محبة عظیمة قدیمة و الآن قد تضاعف لمحبتک له ثم إن النبی صلی الله علیه و آله ودع خدیجة و رکب راحلته و خرج و میسرة و ناصح بین یدیه و عین الله ناظرة إلیه فعندها قالت خدیجة شعرا:
قلب المحب إلی الأحباب مجذوب***و جسمه بید الأسقام منهوب
و قائل کیف طعم الحب قلت له***الحب عذب و لکن فیه تعذیب
أقذی (5) (أفذی) الذین علی خدی لبعدهم***دمی و دمعی مسفوح و مسکوب
ما فی الخیام و قد سارت رکابهم (6)***إلا محب له فی القلب (7) محبوب
کأنما یوسف فی کل ناحیة(8)***و الحز (9) فی کل بیت فیه یعقوب
***
ص: 29
الله الملک، و بر انگشتری پدرم که خدا از او خشنود باد نقش شده بود: العزّة لله(1).
روایت31.
الخصال: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ده نام دارد که پنج نام در قرآن هست و پنج نام در قرآن نیست، آن پنجی که در قرآن آمده محمد و احمد و عبدالله و یاسین و نون است و آن پنجی که در قرآن نیامده فاتح و خاتَم و کافّ و مُقَفّی و حاشِر است(2).
توضیح
پیامبر صلی الله علیه و آله فاتح نامیده شده چون ایشان پیش از همه پیامبران و همه آفریدگان خلق شده و خداوند با وجود ایشان درهای وجود و جود را بر بندگان خود مفتوح گردانده است، و کافّ نامیده شده چون ایشان در دنیا بلایا و ناخوشیها را و در آخرت عذاب را از مردم کفّ و دفع میکند. البته در بعضی نسخهها «الکافی» آمده است.
روایت32.
الخصال: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دو انگشتری داشت، بر یکی نگاشته شده بود لا اله الا الله محمد رسول الله و بر دیگری نگاشته شده بود صَدَقَ اللهُ(3).
روایت33.
تفسیر قمی: یکی از یهودیان از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: چرا محمد و احمد و بشیر و نذیر نامیده شدی؟ ایشان فرمود: من محمد نامیده شدم چون در زمین محمود و ستوده هستم، و احمد نامیده شدم چون در آسمان محمودتر و ستودهتر از روی زمین هستم، و بشیر نامیده شدم چون به هر کس از خداوند اطاعت کند بشارت و مژده بهشت را میدهم، و نذیر نامیده شدم چون به هر کس از خدا نافرمانی کند انذار و هشدار دوزخ را میدهم(4).
روایت34.
تفسیر قمی: «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»(5)
{ای جامه به خویشتن فرو پیچیده.} منظور پیامبر صلی الله علیه و آله است که جامه خود را بر سرش میکشید و میخوابید(6).
ص: 96
ثم إن النبی صلی الله علیه و آله سار مجدا للسیر إلی الأبطح فوجد القوم مجتمعین و هم لقدومه منتظرون فلما نظروا إلی جمال سید المرسلین و قد فاق الخلق أجمعین فرح المحب (1) و اغتم الحاسد (2) و ظهر الحسد و الکمد فیمن (3) سبقت له الشقاوة من المکذبین (4) و زادت عقیدة من سبقت له السعادة من المؤمنین فلما نظر العباس إلیهم أنشأ یقول:
یا مخجل الشمس و البدر المنیر إذا***تبسم الثغر لمع البرق منه أضا
کم معجزات رأینا منک قد ظهرت***یا سیدا ذکره یشفی به المرضی
***
فلما نظر النبی صلی الله علیه و آله إلی أموال خدیجة علی الأرض و لم یحمل منها شی ء زعق علی العبید و قال ما الذی منعکم عن شد رحالکم قالوا یا سیدنا لقلة عددنا و کثرة أموالنا فأبرک راحلته و نزل و لوی ذیله فی دور منطقته و صار یزعق بالبعیر فیقول بإذن الله تعالی فتعجب الناس من فعله فنظر العباس إلی النبی صلی الله علیه و آله و قد احمرت وجناته من العرق فقال کیف أخلی الشمس تقرح هذا الوجه الکریم فعمد إلی خشبة و قال لأتخذن منها حجفة (5) تظل (6) محمدا من حر الشمس فارتجت الأقطار و تجلی الملک الجبار و أمر الأمین جبرئیل علیه السلام أن یهبط (7) (اهبط) إلی رضوان خازن الجنان و قل له یخرج لک الغمامة التی خلقتها لحبیبی محمد صلی الله علیه و آله قبل أن أخلق آدم بألفی عام و انشرها علی رأس حبیبی محمد فلما رأوها شخصت نحوها الأبصار و قال العباس إن (8) محمدا لکریم علی ربه و لقد استغنی عن حجفتی (9) ثم أنشأ یقول:
ص: 30
«یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» {ای کشیده ردایِ شب بر سر.} رسول خدا صلی الله علیه و آله دثار بر سر کشید، بنابراین «المدثّر» یعنی کسی که جامهاش را بر خود کشیده «قُمْ فَأَنْذِرْ»(1)
{برخیز و بترسان.} منظور قیام حضرت در رجعت است که در آن هنگام انذار میدهد(2).
میگویم: در اخبار خواهد آمد که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند من و علی را از یک نور آفرید و برای ما دو نام از نامهای خود برگرفت: صاحبِ عرش محمود است و من محمدم و خداوند اعلی است و او علی است.
روایت35.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از جابر بن عبدالله نقل کرده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله انگشتری خود را در دست راستش میکرد(3).
روایت36.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: دو مرد یهودی آمدند و از امیرمومنان علیه السلام درباره اموری سؤال کردند. آن دو درباره وصف پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند و امام علیه السلام در ضمن سخنان خود فرمود: عمامه ایشان سحاب بود و شمشیر ایشان ذو الفقار و استر ایشان دُلدُل و الاغ ایشان یعفور و ناقه ایشان عضباء و اسب ایشان لِزاز و عصای ایشان ممشوق(4).
توضیح
در النهایة در این باره آمده نام عمامه پیامبر صلی الله علیه و آله سحاب بود و از روی تشبیه به ابر بارانی این نام گرفته بود زیرا همچون ابر در هوا بود. «دَلدَلَ فی الأرض» یعنی رهسپار شد و «مرّ یدلدلُ و یتدلّلُ فی مشیه» یعنی جستان و خیزان رفت، نام استر پیامبر صلی الله علیه و آله که دُلدُل بوده از اینجا آمده. آمده که نام الاغ پیامبر صلی الله علیه و آله عَفیر بوده، عَفیر مصغّر محقّر «أعفر» از «العفرة» است که یعنی غبار و رنگ خاک؛ اما در روایت سعد بن عباده آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله سوی الاغ خود یعفور بیرون آمد تا آن را برگرداند، گفتهاند آن «یعفور» نامیده شده زیرا رنگش متمایل به «عفرة» یعنی خاکستری بوده، همچنانکه به چیزی که «اخضر» یعنی سبز باشد میگویند «یخضور»، همچنین گفتهاند آن الاغ از روی تشبیه دویدنش به دویدن «یعفور» یعنی آهو و یا به قولی بچه آهو این نام گرفته است..
ص: 97
وقف الهوی بی حیث کنت (1) فلیس لی***متقدم عنکم و لا متأخر
***
ثم سار القوم حتی نزلوا بجحفة الوداع و حطوا رحالهم حتی یلحق بهم المتأخرون فقال مطعم بن عدی یا قوم إنکم سائرون إلی أرض کثیرة المهامة و الأوعار (2) و لیس لکم مقدم تستشیرون به و ترجعون إلی أمره و الرأی عندی أنکم تقدمون علیکم رجلا لتستندوا إلی رأیه و ترجعوا إلی أمره عن المنازع و المخالف قالوا نعم ما أشرت به فقال بنو مخزوم نحن نقدم علینا أخانا عمرو بن هشام المخزومی و قال بنو عدی نحن نقدم علینا أمیرنا مطعم بن عدی و قال بنو النضر نحن نقدم علینا أمیرنا النضر بن الحارث و قال بنو زهرة نحن نقدم علینا أمیرنا أحیحة بن الجلاح و قال بنو لوی نحن نقدم علینا أبا سفیان صخر بن حرب و قال میسرة و الله ما نقدم علینا إلا سیدنا محمد بن عبد الله و قال بنو هاشم و نحن أیضا نقدم علینا محمدا فقال أبو جهل لئن (3) قدمتم علینا محمدا لأضعن هذا السیف فی بطنی و أخرجه من ظهری فقبض حمزة علی سیفه و قال یا وغد (4) الرجال و یا نذل الأفعال (5) و الله ما أرید إلا أن یقطع الله یدیک و رجلیک و یعمی عینیک فقال له النبی صلی الله علیه و آله اغمد سیفک یا عماه و لا تستفتحوا سفرکم بالشر دعوهم یسیرون أول النهار و نحن نسیر آخره فإن التقدم لقریش و کان صلی الله علیه و آله أول من تکلم بهذه الکلمة و سار أبو جهل و من یلوذ به و قد استغنم (6) من بنی هاشم الفرصة و هو ینشد و یقول
لقد ضلت حلوم بنی قصی***و قد زعموا بتسیید (7) الیتیم
***
ص: 31
نام ناقه حضرت عضباء بوده و «عضباء» دیگر عَلَم شده برای ناقه ایشان ، که از سخن عرب «ناقة عضباء» گرفته شده، یعنی ناقهای که گوشش را شکافته باشند، اما گوش ناقه پیامبر صلی الله علیه و آله شکافته نشده بوده، گرچه برخی نیز گفتهاند گوشش شکافته شده بوده اما قول نخست رایج است.
زمخشری میگوید: این نام از سخن عرب «ناقة عضباء» گرفته شده یعنی ناقه دستکوتاه.
در النهایة آمده رسول خدا صلی الله علیه و آله اسبی داشت به نام لِزاز که به خاطر شدت «تلزّز» یعنی هماهنگی و پیوستگی اندامش این نام گرفته بود، همچنین «لزّ به» یعنی به آن چسبید، گویی آن اسب با سرعتی که داشته به مقصد میچسبیده.
و فیروزآبادی میگوید: «جاریة ممشوقة» یعنی کنیز خوشاندام، و «قضیب ممشوق» یعنی عصای دراز و باریک.
روایت37.
أمالی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: نام رسول خدا صلی الله علیه و آله در صُحُف ابراهیم علیه السلام ماحی است و در تورات موسی حادّ و در انجیل عیسی احمد و در قرآن محمد. عرض شد: تأویل ماحی چیست؟ فرمود: یعنی محوکننده چهره بتها و محوکننده تندیسها و چوبهای قمار و هر معبودی به جز خداوند رحمان. عرض شد: تأویل حادّ چیست؟ هر کس که با خداوند و دین خداوند مبارزه کند ، نزدیک باشد یا دور، پیامبر صلی الله علیه و آله با او مبارزه می کند . عرض شد: تأویل احمد چیست؟ فرمود: بهخاطر کردار محمود و ستوده خداوند عزوجل که در کتابهای خود ، ایشان را بسیار مدح و ثناء گفته است. عرض شد: تأویل محمد چیست؟ فرمود: خداوند و فرشتگان و همه پیامبران و رسولان خداوند با تمام امتهایشان ایشان را حمد میگویند و بر ایشان درود میفرستند، همچنین نام ایشان در عرش به صورت محمد رسول الله نگاشته شده است، ایشان در جنگ یک سرپوش یمنی سفید و چندلایه با دو گوش بر سر میگذاشت و یک چوبدستی داشت که بر آن تکیه میزد و در دو عید آن را بیرون میآورد و با آن خطبه میخواند، عصایی داشت به نام ممشوق، سایهبانی داشت به نام کِنّ، کاسهای بزرگ داشت به نام منبعة، قدحی داشت به نام رِیّ، دو اسب داشت که به یکی مُرتَجِز میگفتند و به دیگری سَکب، دو استر داشت که به یکی دُلدُل میگفتند و به دیگری شَهباء، دو ناقه داشت که به یکی عضباء میگفتند و به دیگری جَدعاء، دو شمشیر داشت که به یکی ذوالفقار میگفتند و به دیگری عَون، دو شمشیر دیگر نیز داشت که به یکی مِخذَم میگفتند و به دیگری رَسوم،
ص: 98
و راموا للخلافة (1) غیر کفو***فکیف یکون ذا الأمر العظیم
و إنی فیهم لیث حمی***بمصقول و لی جد کریم
فلو قصدوا عبیدة أو ظلیما***و صخر الحرب ذا الشرف القدیم
لکنا راضیین لهم و کنا.***لهم تبعا علی خلف (2) ذمیم.
***
فأجابه العباس یقول:
ألا أیها الوغد الذی رام ثلبنا***أ تثلب قرنا (3) فی الرجال کریم.
أ تثلب یأویک الکریم أخا التقی***حبیب لرب العالمین عظیم
و لو لا رجال قد عرفنا محلهم***و هم عندنا فی مجدب (4) و مقیم. (5)
لدارت سیوف یفلق الهام حدها***بأیدی رجال کاللیوث تقیم
حماة کماة (6) کالأسود ضراغم***إذا برزوا ردوا لکل زعیم
***
ثم إن القوم ساروا إلی أن بعدوا عن مکة فنزلوا بواد یقال له واد الأمواه لأنه مجتمع السیول (7) و أنهار الشام و منه تنبع عیون الحجاز فنزل به القوم و حطوا رحالهم و إذا بالسحاب قد اجتمع (8) فقال النبی صلی الله علیه و آله ما أخوفنی علی أهل هذا الوادی أن یدهمهم (9) السیل فیذهب بجمیع أموالهم و الرأی (10) عندی أن نستند إلی هذا الجبل قال له العباس نعم ما رأیت یا ابن أخی فأمر النبی صلی الله علیه و آله أن ینادی
ص: 32
الاغی داشت به نام یعفور، عمامهای داشت به نام سَحاب، زرهای داشت به نام ذات الفُضول که سه حلقه نقرهای داشت ، یکی در پیش رو و در پشتش دو حلقه دیگر، پرچمی داشت به نام عُقاب، شتری داشت که بر آن سوار میشد به نام دیباج، لوایی داشت به نام معلوم و کلاهخودی داشت که به آن اَسعد میگفتند، ایشان به هنگام وفات همه اینها را به علی علیه السلام سپرد و انگشتری خود را نیز درآورد و آن را در انگشت علی علیه السلام کرد، علی علیه السلام فرمود در دسته یکی از شمشیرهای پیامبر صلی الله علیه و آله نگاشتهای یافته که سه جمله در آن نوشته شده بوده: هر که از تو بُرید تو به او بپیوند، حقیقت را بگو هر چند به زیانت باشد و هر که به تو بدی کرد تو به او خوبی کن، ایشان فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود پنج کار هست که من تا مرگ آن پنج را رها نمیکنم: غذا خوردن با غلامان روی زمین پست، سوار شدن بر الاغ با پالان، دوشیدن شیر بز با دست خود، پوشیدن لباس پشمین و سلام کردن به کودکان، تا این پنج کار پس از من سنت من باشد(1).
من لا یحضره الفقیه نیز همین حدیث را از یونس تا آنجا که میفرماید «و هر که به تو بدی کرد تو به او خوبی کن» روایت کرده است.
توضیح
جوهری میگوید: «ضَرَبَ النّجادُ المضربةَ» یعنی خیاط جامهای دولایه دوخت. «العَنَزَة» به تحریک، چوبدستی بزرگتر از عصا و کوتاهتر از نیزه است که مانند نیزه در سرش حلقهای هست. «الکِنّ» به کسر، پوشش و حفاظ هر چیزی است. «القعب» قدحی گود از جنس چوب است.
جزری میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله اسبی داشته که بهخاطر شیهه زیبایش به آن مُرتَجِز میگفتهاند. و نیز اسبی به نام سکب داشته که به خاطر تیزپا بودنش به آن «سکب» یعنی جاری بودن میگفتهاند، گویی دویدنش همچون جریان آب بوده، اصل این نام از «سکب الماءَ یسکبه» گرفته شده یعنی آب را جاری ساخت.
جوهری میگوید: «الشهبة» رنگ سیاه و سفید است که سفیدیاش غالب باشد.
جزری میگوید: ناقه پیامبر صلی الله علیه و آله که «جُدعاء» بوده یعنی گوشش بریده شده بوده، اما گفتهاند گوش ناقه پیامبر صلی الله علیه و آله بریده نشده بوده بلکه این فقط اسمش بوده است. شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله ذوالفقار نام داشته زیرا سوراخهای کوچک زیبایی بر رویش بوده. «الخذم» یعنی بریدن و از این رو شمشیر حضرت «مُخذِم» نامیده شده یعنی بُرّان.
فیروزآبادی میگوید: «رَسوم» یعنی کسی که شبانهروز در راه باشد. اما چنانکه در پایین میآید درستتر آن است که با باء باشد.
در النهایة آمده رسول خدا صلی الله علیه و آله شمشیری داشت که به آن «رَسوب» میگفتند یعنی ضربهای سریع میزده و ناپدید میشده، این کلمه بر وزن فَعول از «رسب» است یعنی تهنشین شد. نام زره پیامبر صلی الله علیه و آله از آن رو ذات الفُضول بوده که زره ایشان «فضلة» دارای اضافات و زیادات ، و فراخ بوده. نام رایت ایشان «عُقاب» بوده یعنی عَلَم ضخیم.
میگویم: در باب وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر چهارپایان و سلاح و جامههای ایشان خواهد آمد.
روایت38.
قصص الانبیاء: از ابی منصور روایت شده که وی گفت: وقتی خداوند خیبر را برای پیامبر صلی الله علیه و آله فتح نمود، الاغی سیاه نزد حضرت آمد و ایشان با او سخن گفت. الاغ زبان گشود و عرض کرد: خداوند از نسل جدّ من شصت الاغ بیرون آورده که هیچ کس جز پیامبران بر آنها سوار نشدهاند، از نسل من الاغی جز من باقی نمانده و از پیامبران کسی جز شما باقی نمانده، من منتظر شما بودم، پیش از شما مال یک یهودی بودم و عمدا به او لگد میزدم و او بر شکم و کمر من میکوبید. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: تو را یَعفور نامیدم.
ص: 100
فی القافلة أن ینقلوا رحالهم إلی نحو الجبل (1) مخافة السیل ففعلوا إلا رجلا من بنی جمح (2) یقال له مصعب و کان له مال کثیر فأبی أن یتغیر (3) من مکانه و قال یا قوم ما أضعف قلوبکم تنهزمون عن شی ء لم تروه و لم تعاینوه فما استتم کلامه إلا و قد ترادفت السحاب و البرق و نزل السیل و امتلأ الوادی من الحافة إلی الحافة (4) و أصبح الجمحی و أمواله کأنه لم یکن و أقام القوم فی ذلک المکان أربعة أیام و السیل یزداد فقال میسرة یا سیدی هذه السیول لا تنقطع إلی شهر و لا تقطعه السفار (5) و إن أقمنا هاهنا أضر بنا المقام و یفرق الزاد و الرأی (6) عندی أن نرجع إلی مکة فلم یجبه النبی صلی الله علیه و آله إلی ذلک ثم نام فرأی فی منامه ملکا یقول له یا محمد لا تحزن إذا کان غداة غد مر قومک بالرحیل و قف علی شفیر الوادی فإذا رأیت الطیر الأبیض قد خط بجناحه فاتبع الخط و أنت تقول بسم الله و بالله و أمر قومک أن یقولوا هذه الکلمة فمن قالها سلم و من حاد عنها غرق فاستیقظ النبی صلی الله علیه و آله و هو فرح مسرور ثم أمر میسرة أن ینادی فی الناس بالرحیل فرحلوا و شد میسرة رحاله فقال الناس یا میسرة و کیف نسیر و هذا الماء لا تقطعه إلا السفن فقال أما أنا فإن محمدا أمرنی و أنا لا أخالفه فقال القوم و نحن أیضا لا نخالفه فبادر القوم و تقدم النبی صلی الله علیه و آله و وقف علی شفیر الوادی و إذا بالطیر الأبیض قد أقبل من ذروة الجبل و خط بجناحیه خطا أبیض یلمع فشمر النبی صلی الله علیه و آله أذیاله و اقتحم الماء و هو یقول بسم الله و بالله فلم یصل الماء إلی نصف ساقه و نادی أیها الناس لا یدخل أحد منکم الماء حتی یقول هذه الکلمة فمن قالها سلم
ص: 33
سپس فرمود: ای یعفور! آیا به مادینه تمایلی داری؟ عرض کرد: نه. از آن پس هرگاه می گفتند رسول خدا را دریاب، یعفور نزد ایشان میرفت. وقتی رسول خدا درگذشت، یعفور بر سر چاهی رفت و خود را در انداخت و آنقدر نالید که به قبر او تبدیل شد(1).
روایت39.
بصائر الدرجات: کلبیّ از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: امام علیه السلام به من فرمود: حضرت محمد صلی الله علیه و آله چند نام در قرآن دارد؟ عرض کردم: دو یا سه نام. فرمود: ای کلبیّ! ایشان ده نام دارد «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ»(2)
{و محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست.} و «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ»(3) {و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او احمد است بشارتگرم.} و «أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً»(4)
{و همین که بنده خدا برخاست تا او را بخواند چیزی نمانده بود که بر سر وی فرو افتند.} و «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(5) {قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} و «یس * وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(6) {سوگند به قرآن حکمت آموز، که قطعا تو از [جمله] پیامبرانی، بر راهی راست.} و «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ * ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ»(7)
{نون سوگند به قلم و آنچه می نویسند، [که] تو به لطف پروردگارت دیوانه نیستی.} و «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»(8)
{ای جامه به خویشتن فرو پیچیده.} و «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(9) {ای کشیده ردایِ شب بر سر.} و «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا»(10)
{خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است، پیامبری که...} ؛ پس «ذکر» نامی از نامهای حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و ما اهل ذکر هستیم. سپس فرمود: ای کلبیّ! از هر چه میخواهی بپرس. اما به خدا سوگند همه قرآن از یادم رفت و دیگر هیچ کلامی از آن را به یاد نداشتم تا دربارهاش از امام علیه السلام سؤال کنم(11).
روایت40.
المناقب: درباره نامها و لقبهای پیامبر صلی الله علیه و آله : خداوند در قرآن چهار صد نام بر ایشان نهاده: عالم «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ»(12) {و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت.} و حاکم «فَلا و رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ»(13) {ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را داور گردانند.} و خاتَم «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ»(14) {و خاتم پیامبران است.} و عابد «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ»(15) {و پروردگارت را پرستش کن.} و ساجد «وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ»(16) {و از سجده کنندگان باش.} و شاهد «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً»(17) {تو را [به سمت] گواه فرستادیم.} و مجاهد «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ»(18) {ای پیامبر با کافران جهاد کن.} و طاهر «طه * ما أَنْزَلْنا»(19) {طه، ما نازل نکردیم...} شاکر «شاکِراً لِأَنْعُمِهِ»(20) {[و] نعمتهای او را شکرگزار بود.} و صابر «وَ اصْبِرْ و ما صَبْرُکَ»(21) {و صبر کن و صبر تو...} و ذاکر «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ»(22) {و نام پروردگار خود را یاد کن.} و قاضی «إِذا قَضَی اللَّهُ و رَسُولُهُ»(23) {چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند.} و راضی «لَعَلَّکَ تَرْضی»(24) {باشد که خشنود گردی.} و داعی «وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ»(25) {و دعوت کننده به سوی خدا.} و هادی «وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی»(26) {و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی.} و قاری
ص: 101
و من حاد عنها هلک فاقتحم القوم الماء و هم یقولون الکلمة (1) و لم یتأخر من القوم سوی رجلین أحدهما من بنی جمح و الآخر من بنی عدی فقال العدوی بسم الله و بالله و قال الجمحی بسم اللات و العزی فغرق الجمحی و أمواله و سلم العدوی و أمواله فقال القوم للعدوی ما بال صاحبک غرق قال إنه قد عوج لسانه و خالف قول النبی صلی الله علیه و آله (2) فغرق فاغتم أبو جهل لعنه الله و قومه قالوا ما هذا إلا سحر عظیم فقال له بعض أصحابه یا ابن هشام ما هذا بسحر و لکن و الله ما أظلت الخضراء و لا أقلت الغبراء أفضل من محمد فلم یرد جوابا و ساروا حتی نزلوا علی بئر و کان تنزل علیه العرب فی طریق الشام (3) فقال أبو جهل و الله لأجد فی نفسی غبنة (4) عظیمة إن رد محمد من سفره هذا سالما و لقد عزمت علی قتله و کیف لی بالحیلة فی قتله و هو ینظر من ورائه کما ینظر من أمامه و لکن أفعل فسوف تنظرون ثم عمد إلی الرمل و الحصی و ملأ حجره و کبس (5) به البئر فقال أصحابه و لم تفعل ذلک فقال أرید دفن البئر حتی إذا جاء رکب بنی هاشم و قد أجهدهم العطش فیموتوا عن آخرهم فتبادر القوم بالرمل و الحصی و لم یترکوا للبئر أثرا فقال أبو جهل لعنه الله الآن قد بلغت مرادی ثم التفت إلی عبد له اسمه فلاح و قال له خذ هذه الراحلة و هذه القربة و الزاد و اختف تحت الجبل (6) فإذا جاء رکب بنی هاشم یقدمهم محمد و قد أجهدهم العطش و التعب و لم یجدوا للبئر أثرا فیموتوا فأتنی بخبرهم فإذا أتیتنی و بشّرتنی بموتهم أعتقتک و زوجتک بمن ترید من أهل مکة فقال حبا و کرامة ثم سار أبو جهل و تأخر العبد کما أمره مولاه و إذا برکب بنی هاشم قد أقبل یتقدمهم محمد فتبادر القوم إلی البئر فلم یجدوا له أثرا فضاقت صدورهم
ص: 34
«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ»(1) {بخوان به نام پروردگارت.} و تالی (تلاوتگر) «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ»(2) {بر ایشان بخواند.} و ناهی (نهی کننده) «وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ»(3) {و از آنچه شما را باز داشت.} و آمر «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ»(4) {و کسان خود را فرمان ده.} و صادع (انجام دهنده) «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»(5) {پس آنچه را بدان ماموری آشکار کن.} و صادق «ص و الْقُرْآنِ»(6) {صاد سوگند به قرآن} و قانت (فرمانبردار) «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ»(7) {یا کسی که اطاعت میکند؟} و حافظ «یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ»(8) {او را به فرمان خدا پاسداری میکنند.} و غالب (چیره) «وَ إِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ»(9) {و سپاه ما و سپاه ما هرآینه غالب آیندگانند.} و عائل «وَ وَجَدَکَ عائِلًا»(10) {و تو را تنگدست یافت.} و ضالّ یعنی کسی که انسان گمراه با او راه مییابد «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا»(11) {و تو را سرگشته یافت.}و کریم «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»(12) {که [قرآن] قطعا گفتار فرستاده ای بزرگوار است.} و رحیم «رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(13)
{مهربان و رحیم است.} و عظیم «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(14) {و راستی که تو را خویی والاست.} و یتیم «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا»(15) {مگر نه تو را یتیم یافت.} و مستقیم (ایستاده و پایدار) «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ»(16) {پس همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن.} و معصوم «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ»(17) {و خدا تو را نگاه میدارد.} و بشیر «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِ بَشِیراً»(18) {ما تو را بحق فرستادیم تا بشارتگر باشی.} و نذیر «بَشِیراً و نَذِیراً»(19) {بشارتگر و بیم دهنده باشی.} و عزیز «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ»(20) { قطعا برای شما پیامبری آمده که...} و شهید «وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً»(21) {و تو را [هم] بر این [امت] گواه آوریم.} و حریص «حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ»(22) {به هدایت شما حریص است.} و قریب «ق و الْقُرْآنِ»(23) {قاف سوگند به قرآن باشکوه.} و حبیب و مُحِبّ و محبوب در هفت جا «حم»(24) {حاء میم} و نبیّ «یا أَیُّهَا النَّبِیُ»(25) {ای پیامبر} و قوی «ذِی قُوَّةٍ»(26) {نیرومند} و وحی «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ»(27) {و بدین گونه به سوی تو وحی نمودیم.} و اُمّی «النَّبِیَّ الْأُمِّیَ»(28) {پیامبر درس نخوانده} و امین «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»(29) {[هم] مطاع [و هم] امین است.} و مکین «عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ »(30)
{پیش خداوند عرش بلندپایگاه است.} و مبین «وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ »(31) {و بگو من همان هشداردهنده آشکارم.} و مُذَکِّر «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ»(32) {پس تذکر ده که تو تنها تذکردهنده ای.} و مُبَشَّر (بشارت داده شده) «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ»(33) {و به فرستادهای بشارتگرم که...} و مُنذِر «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»(34) {تو فقط هشداردهندهای.} و مُستَغفِر (خواهان آمرزش) «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ»(35){و برای گناهت آمرزش بخواه.} و مُسَبِّح (تسبیح گو) «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ»(36){پس با ستایش پروردگارت تسبیح گوی.} و مُصَلّی (نمازگزار) «فَصَلِّ لِرَبِّکَ»(37){پس برای پروردگارت نماز گزار.} و مُصَدِّق «مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ»(38) {مؤید همان چیزی است که با شماست.} و مُبَلِّغ «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ»(39) {ای رسول ابلاغ کن.} و مُحَدِّث (سخن گو) «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(40) {و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی.} و مؤمن «آمَنَ الرَّسُولُ»(41) {رسول خدا ایمان آورده است.} و مُتَوَکِّل «وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِ»(42) {و بر آن زنده توکل کن.} و مُزَّمِّل «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»(43) {ای جامه به خویشتن فرو پیچیده.} و مُدَّثِّر «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(44) {ای کشیده ردایِ شب بر سر.} و مُتَهَجِّد (شب زنده دار) «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ»(45) {و پاسی از شب را زنده بدار.} و مُنادی «سَمِعْنا مُنادِیاً»(46) {ما شنیدیم که دعوتگری...} و مُهتَدی (هدایت شده ) «وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ»(47) {به راهی راست هدایتش کرد.} و حقّ «قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُ»(48) {حق برای شما آمده است.} و صِدق «وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ»(49) {و آن کس که راستی آورد.} و ذکر «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً»(50) {خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است.} و برهان «قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ»(51) {برای شما برهانی آمده است.} و فضل «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ»(52) {بگو به فضل خدا ...} و مُرسَل «إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ»(53) {که قطعا تو از [جمله] پیامبرانی.} و مبعوث «هُوَ الَّذِی بَعَثَ»(54) {اوست آن کس که برانگیخت.} و مختار «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاء وَیَخْتَارُ »(55) {و پروردگار تو هر چه را بخواهد میآفریند و برمیگزیند.} و مَعفُوّ (بخشوده) «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ»(56) {خدایت ببخشاید.} و مغفور «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ»(57) {خدا از تو درگذرد.} و مَکفی (کفایت شده) «إِنَّا کَفَیْناکَ»(58) {از تو برطرف خواهیم کرد.} و مرفوع و رفیع (برافراشته و والا) «وَ رَفَعْنا لَکَ»(59) {و برای تو بلند گردانیدیم.} و مؤَیَّد (تأیید شده) «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ»(60) {همو بود که تو را نیرومند گردانید.} و منصور «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ»(61) {و تو را یاری نماید.} و مُطاع «مَکِینٍ * مُطاعٍ»(62) {بلندپایه، و مطاع} و حُسنی «وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی»(63) {و نیکوتر را تصدیق کرد.} و هُدی «وَ ما مَنَعَ النَّاسَ»(64) {و چیزی مردم را بازنداشت...} و رسول «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ»(65) {ای رسول} و رؤوف «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ»(66) {و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.} و نعمت «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ»(67) {و نعمت خدا را میشناسند.} و رحمت «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً»(68) {و تو را جز رحمتی نفرستادیم.} و نور «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ»(69) {قطعا برای شما از جانب خدا روشنایی آمده است.} و فجر «وَ الْفَجْرِ * و لَیالٍ»(70) {سوگند به سپیده دم، و به شبها} و مصباح «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»(71) {آن چراغ در شیشه ای است.} و سراج «وَ سِراجاً مُنِیراً»(72) {و چراغی تابناک} و ضُحی «وَ الضُّحی * و اللَّیْلِ»(73) {سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب.} و نجم «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(74) {سوگند به اختر چون فرود می آید.} و شمس «ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا»(75) {آنگاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم.} و بدر(76) «طه»(77) و ظِّل «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ»(78) {آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟} و بشر «بَشَرٌ مِثْلُکُمْ»(79) {مثل شما بشری هستم.} و ناس «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ»(80) {بلکه به مردم رشک میورزند.} و انسان «خَلَقَ الْإِنْسانَ»(81) {انسان را آفرید.} و رَجُل «عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ»(82) {بر مردی از خودتان} و صاحب «ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ»(83) {یار شما گمراه نشده} و عبد «أَسْری بِعَبْدِهِ»(84) {بندهاش را سیر داد.} و مجتبی «وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی»(85) {ولی خدا برمیگزیند.} و مُقتدِی (اقتدا کننده) «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ»(86) {پس به هدایت آنان اقتدا کن.} و مرتضی «إِلَّا مَنِ ارْتَضی»(87) {جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} و مصطفی «اللَّهُ یَصْطَفِی»(88) {خدا برمیگزیند.} و احمد «مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ»(89) {پس از من می آید و نام او احمد است.} و محمد «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(90) {محمد فرستاده خدا} و «کهیعص»(91) {کاف، ها، یا، عین، صاد.} و «یس»(92) {یس [یاسین]} و «طه»(93)
{طه} و «حم» و «عسق»(94) {حاء میم، عین سین قاف} که هر حرفی از این حروف بر نامی دلالت دارد همچون الکافی و هادی و عارف و سَخیّ و طاهر و به همین ترتیب(95)؛
در اخبار نیز نامهای حضرت چنین آمده است: عاقِب، چراکه ایشان متعاقب پیامبران آمده است. ماحی، چراکه کفر با وجود ایشان محو میشود، و نیز میگویند هر که از ایشان پیروی کند گناهانش محو میشود، و نیز میگویند پس از ایشان هیچ کس دیگری نیست. حاشر، چراکه مردم در پیش پای ایشان محشور میشوند. مُقَفّی، چراکه ایشان در قفای همه پیامبران آمده است. مُوقِف، چراکه ایشان مردم را در برابر خداوند متوقف میسازد. قُثَم، یعنی کامل و جامع. و ناشر (گستراننده) و ناصح (اندرزگو) و وَفیّ (وفادار) و مُطاع (پیروی شده) و نَجیّ (رازدار) و مأمون (مورد اعتماد) و حنیف (راستدین) و حبیب (عزیز) و طَیّب (دلپذیر) و سَیّد (سَرور) و مُقتَرِب (نزدیک) و دافع (دفع کننده) و شافع (شفاعتگر) و مُشَفَّع (شفیع شده) و حامد (ستایشگر) و محمود (ستایش شده) و مُوَجَّه (اعزام شده) و متوکِّل (توکل کننده) و مُغیث (فریادرس). در تورات نیز آمده «مئیذ مئیذ» یعنی غفور (آمرزنده) و رحیم (مهربان) و نیز گفتهاند «مئید مئید» یعنی محمد صلی الله علیه و آله و یا «مود مود»، همچنین در حکایتی از ایشان با نام مرقوف یعنی محمود یاد شده. در زبور، قلیطا مانند ابوالقاسم آمده و یا به قولی بلقیطا و یا به قول دیگر فاروق و یا به قول دیگر محیاثا. در انجیل «طابَ طابَ» آمده یعنی احمد صلی الله علیه و آله و نیز گفته شده یعنی طیّبٌ طیّبٌ (خوب و نیکو). در کتاب شعیا آمده نور الاُمم (نور امتها) و رُکنُ المُتواضِعین (تکیهگاه فروتنان) و رسولُ التوبه (رسول توبه) و رسولُ البلاء (رسول آزمون دشوار). بلقیطا در صُحُف آمده و طالیسا در صُحُف شیث و بهیائیل در صُحُف ادریس و مود مود در صُحُف ابراهیم. در آسمان دنیا مجتبی (دستچین شده) نام دارد و در آسمان دوم مرتضی (نیکو شمرده شده) و درآسمان سوم مُزَکَّی (پالوده شده) و در آسمان چهارم مصطفی (برگزیده) و در آسمان پنجم مُنتَجَب (پسندیده) و در آسمان ششم مُطهَّر (پاک) و مجتبی و در آسمان هفتم مُقرَّب (نزدیک) و حبیب. مقرّبان ایشان را عبدُ الواحد (بنده خداوند یکتا) و فرشتگانِ حامل کتاب ، ایشان را اول و فرشتگان نیکوکار ایشان را آخر مینامند. کرّوبیان ایشان را صادق (راستگو) و روحانیّون ایشان را طاهر (پاکدامن) و اولیاء ایشان را قاسم (تقسیم کننده) و دربان بهشت ایشان را اکبر (بزرگترین) و بهشت ایشان را عبد الملک (بنده خداوند فرمانروا) و حوریان ایشان را عبد العطاء (بنده خداوند پُر دهش) و بهشتیان ایشان را عبد الدّیّان (بنده خداوند داور) و دربان دوزخ ایشان را عبد المختار (بنده خداوند صاحب اختیار) و دوزخیان ایشان را عبد النّجاة (بنده خداوند نجاتبخش) و فرشتگانِ عذاب ایشان را عبد الرحیم (بنده خداوند مهربان) و دوزخ ایشان را عبد المنّان (بنده خداوند گشادهدست) مینامند. رسول الله (فرستاده خدا) بر ساق عرش نوشته شده و نبیّ الله (پیامبر خدا) بر کرسی و صفیّ الله (برگزیده
خدا) بر درخت طوبی و صَفوَة الله (بهترین دوست خدا) بر لوای حمد و خِیَرَةُ الله (منتخب خدا) بر درب بهشت و قمرُ الاقمار (ماه ماهها) بر قمر و نورُ الانوار (نور نورها) بر خورشید. شیاطین ایشان را عبد الهیبة (بنده خداوند بااُبهت) مینامند و جنیان ایشان را عبد الحمید (بنده خداوند ستودنی) و موقِف ایشان را داعی (فراخواننده) و میزان ایشان را صاحب (ارباب) و حساب ایشان را داعی و مقامِ محمود ایشان را خطیب (سخنران) و کوثر ایشان را ساقی و عرش ایشان را مُفَضَّل (برتری داده شده) و کرسی ایشان را عبدُ الکریم (بنده خداوند سخاوتمند) و قلم ایشان را عبدُ الحقّ (بنده خداوند حقّ) و جبرئیل ایشان را عبدُ الجبّار (بنده خداوند پُرقدرت) و میکائیل ایشان را عبدُ الوهّاب (بنده خداوند پُردهش) و اسرافیل ایشان را عبدُ الفتّاح (بنده خداوند گشایشگر) و عزرائیل ایشان را عبدُ التوّاب (بنده خداوند توبهپذیر) و ابرها ایشان را عبدُ السّلام (بنده خداوند بی کم و کاست) و بادها ایشان را عبدُ الأعلی (بنده خداوند والامقام) و برقها ایشان را عبدُ المُنعِم (بنده خداوند صاحب نعمت) و رعدها ایشان را عبدُ الوکیل (بنده خداوند عهدهدار) و سنگها ایشان را عبدُ الجلیل (بنده خداوند بزرگوار) و خاکها ایشان را عبدُ العزیز (بنده خداوند ارجمند) و پرندگان ایشان را عبدُ القادر (بنده خداوند توانا) و درندگان ایشان را عبدُ العطاء (بنده خداوند پُردهش) و کوهها ایشان را عبدُ الرفیع (بنده خداوند والا) و دریاها ایشان را عبدُ المؤمن (بنده خداوند ایمنیبخش) و ماهیان ایشان را عبدُ المُهَیمِن (بنده خداوند چیره) و رومیان ایشان را حَلیم (بردبار) و مصریان ایشان را مُختار (انتخاب شده) و مکّیان ایشان را امین (امانتدار) و اهل مدینه ایشان مَیمون (خجسته) و زنگیان ایشان را مهمت و ترکان ایشان را صانجی و عرب ایشان را اُمّی (ناآموخته) و عجم ایشان را احمد (ستودنیترین) مینامند. و اما القاب حضرت چنین است: حبیب الله (عزیز خدا) و صفیّ الله و نعمة الله (نعمت خدا) و عبد الله و خِیَرَةُ الله ( انتخاب شده ی خداوند )و خَلقُ الله (آفریده خدا) و سیّدُ المرسلین (سرور رسولان) و امامُ المتّقین (پیشوای پرهیزگاران) و خاتَمُ النبیّین (نگین پیامبران) و رسولُ الحمّادین (رسول ستایشگران) و رحمةُ العالمین (رحمت جهانیان) و قائدُ الغُرِّ المُحَجَّلین (رهبر روسپیدان) و خیرُ البریَّة (بهترین مردمان) و نبیُّ الرحمة (پیامبر رحمت) و صاحبُ المَلحَمة (صاحب نبرد) و مُحَلِّلُ الطّیّبات (حلال گرداننده پاکیها) و مُحَرّمُ الخبائث (حرام گرداننده پلیدیها) و مفتاحُ الجنّة (کلید بهشت) و دعوَةُ ابراهیم (دعای ابراهیم) و بُشری عیسی (مژده عیسی) و خلیفةُ الله فی الارض (جانشین خدا در زمین) و زینُ القیامة (زیور قیامت) و نورُ القیامة (نور قیامت) و تاجُ القیامة (تاج قیامت) و صاحب اللّواء فی یوم القیامة (صاحب لوا در روز قیامت) و واضعُ الإصر و الأغلال (در غُل و زنجیر افکن) و افصحُ العرب (زبانآورترین عرب) و سیّدُ وُلدِ الآدم (سرور فرزندان آدم) و ابن عَواتِک (پسر عاتکهها) و ابن فَواطِم (پسر فاطمهها) و ابن الذبیحین (پسر دو ذبیح) و ابنُ بَطحاء مکّه (پسر دشت مکه) و عبدِ مؤیَّد (بنده تأیید شده) و رسولِ مُسَدَّد (رسول راهنمایی شده) و نبیِّ مُهذَّب (پیامبر پاک) و صفیِّ مقرّب (یار پاکدل مقرّب) و حبیبِ مُنتَجَب (عزیز پسندیده) و امینِ مُنتَخَب (امانتدار برگزیده شده)، صاحب حوض و کوثر و کلاهخود و خُطبه و منبر و رُکن و قوم، دارنده چهره درخشان و رخسار روشن و پیشانی تابناک و
دین آشکار و تبار پاک و دودمان نامدار؛ محمد همان بهترین بشر که از برای رسالت انتخاب شده و روشنگر نشانههاست، او که از برای وحی و پیغامبری برگزیده شده و از برای علم و جوانمردی و اظهار معجزهها و نشانهها نیکو شمرده شده است، نوری است اندرون دو حرم و خورشیدی میان دو ماه، شفاعتگر موجودات دو جهان است، روشنایی وجودش زبانزدترین است و قلبش پاکترین و احکامش آشکارترین و برهانش روشنترین و بیانش شکوهمندترین و امتش پُرشمارترین است، او صاحب فضیلت و دهش و جود و سخاوتمندی است، پیغام الهی دارد و با گریه و فروتنی و دعا و توبه و صفای وجود و ترس و امید و نور و روشنایی قرین است، او دارنده حوض و لوا و عصا و ردا و ناقه تیزپا و استر خاکستری است، در روز جزا اوست که رهبر مردمان و چراغ برگزیدگان و تاج اولیاء و پیشوای پرهیزگاران و نگین پیامبران است و اوست که صاحب دستور و کتاب و فرقان و خطاب و حق و صواب و دعا و جواب است؛ در روز حساب رهبر مردمان است و عصایی شگفت و آستانی فراخ و رأیی صائب دارد و بر نزدیک و دور دلسوز است؛ محمد صلی الله علیه و آله همان حبیب خداست که صاحب قبله یمانی و ملت حنیفی و شریعت پسندیده و امت راه یافته و عترت حسنی و خاندان حسینی است، صاحب دین و اسلام و بیت الله الحرام و رکن و مقام و نماز و صیام و شریعت و احکام و حلال و حرام است، صاحب حجت و برهان و حکمت و فرقان و حق و بیان و فضل و احسان و سخاوت و امتنان و محبت و عرفان است، صاحب سرشت روشن و نور تابنده و کتاب فروزنده و دین شایسته است، او رسول پیغامبر و پیامبر ناآموخته است، صاحب خُلق و خوی والا و دین پایا و صراط مستقیم و ذکر خداوند حکیم و رکن و حطیم است، صاحب دیانت و فرمانبری و فصاحت و برتری و دلیری و شجاعت و توکل و قناعت و حوض و شفاعت است، صاحب دین عیان و حق تابان و روزگار درخشان و زبان ذاکر و قلب شاکر و تبار طاهر و پدران نیک و مادران پاک است، صاحب روشنی و نور و برکت و وفور و فرخندگی و سرور و زبان از ذکر سرشار و بدن بردبار و قلب سپاسگزار و خانه آباد و برخوردار است، کنیهاش ابو القاسم و ابو الطاهر و ابو الطیّب (پدر مهر) و ابو المساکین (پدر تهیدستان) و ابو الدرّتین (پدر دو گوهر) و ابو الریحانتین (پدر دو ریحانه) و ابو السبطین (پدر دو نوه) است، در تورات نیز ابو الارامل (پدر زنان بیوه) کنیه دارد، همچنین چون فرزندش ابراهیم زاده شد جبرئیل کنیه ابو ابراهیم به او داد؛ به ایشان کنیه ابو القاسم دادهاند زیرا نخستین پسر ایشان قاسم نام داشته و نیز گفتهاند ایشان از آن رو این کنیه را گرفته که در روز قیامت بهشت را قسمت میکند. و اما صفات ایشان چنین است: راکب الجمل (شترسوار) و آکل الذراع (خورنده پایچه)، قابل الهدیة (گیرنده هدیه)، محرّم المیتة (حرام کننده مردار) و حامل الهراوة (حامل چوبدستی) و خاتُم النبوة (پایان نبوت)؛ نَسَب ایشان عربی و تهامی و ابطحی و یثربی و مکی و مدنی و قریشی و هاشمی و مُطَّلِبی است، حضرت از جانب پدر خود هاشمی بوده و از جانب مادر خود زُهریّ بوده و از جانب دایه خود سَعدیّ بوده و از نظر ولادت مکّی بوده و از جهت پرورش مدنیّ(96).
روایت41.
مناقب: اسبهای حضرت یکی ورد بوده که آن را تمیم داری به ایشان هدیه کرده بوده، دیگری طرب بوده که به خاطر صدای خوش شیههاش این نام گرفته بوده و نیز گفته شده طرف نام داشته؛ دیگری لزاز بوده که آن را مُقوقِس هدیه کرده بوده و چون اندامی مُلَرَّز یعنی فشرده و محکم داشته این نام گرفته بوده؛ دیگری لحیف بوده که آن را ربیعة بن ابی البرا هدیه کرده بوده و چون در لحافی از گیاهِ عُرفه پوشانده شده بوده این نام گرفته بوده،
ص: 107
و أیقنوا بالهلاک فلاذوا بمحمد صلی الله علیه و آله (1) فقال لهم هل هنا موضع یعرف بالماء قالوا نعم بئر قد ردمت (2) بالرمل و الحجارة (3) فمشی النبی صلی الله علیه و آله حتی وقف علی شفیر البئر فرفع طرفه إلی السماء و نادی یا عظیم الأسماء یا باسط الأرض و یا رافع السماء قد أضرّ بنا الظمآء فاسقنا الماء فإذا بالحجارة و الرمل قد تصلصلت (4) و عین الماء قد نبعت و تفجّرت و جری الماء من تحت أقدامه فسقی القوم دوابّهم و ملئوا قربهم و ساروا و سار العبد إلی مولاه و قال ما وراءک یا فلاح و قال و الله ما أفلح من عادی محمدا و حدّثهم بما عاین منه فامتلأ أبو جهل غیظا و قال للعبد غیب وجهک عنی فلا أفلحت أبدا ثم سار حتی وصل وادیا من أودیة الشام یقال له ذبیان و کان کثیر الأشجار إذ خرج من ذلک الوادی ثعبان عظیم کأنه النخلة السحوق ففتح فاه و زفر و خرج من عینیه الشرار فجفلت منه ناقة أبی جهل لعنه الله و لعبت بیدیها و رجلیها و رمته فکسرت أضلاعه فغشی علیه فلما أفاق قال لعبیده تأخروا (5) إلی جانب الطریق فإذا جاء رکب بنی هاشم یتقدمهم محمد قدموه علینا حتی إذا رأت ناقته الثعبان فعسی أن ترمیه إلی الأرض فیموت ففعل العبید ما أمرهم به و إذا برکب بنی هاشم قد أقبل یتقدمهم محمد فقال النبی صلی الله علیه و آله یا ابن هشام أراکم قد نزلتم و لیس هو وقت نزولکم فقال له یا محمد و الله قد استحییت أن أتقدم علیک و أنت سید أهل الصفا و أعلی حسبا و نسبا فتقدم فلعن الله من یبغضک ففرح العباس بذلک و أراد العباس أن یتقدم فنهاه النبی صلی الله علیه و آله و قال ارفق یا عم فما تقدیمهم لنا إلا لمکیدة لنا (6) ثم إنه صلی الله علیه و آله تقدم أمامهم و دخل إلی ذلک الشعب و إذا بالثعبان قد ظهر فجفلت منه ناقة النبی صلی الله علیه و آله فزعق بها النبی صلی الله علیه و آله و قال ویحک
ص: 35
اما صحیح آن است که این اسب همان ورد بوده که تمیم داری هدیه کرده بوده و پیامبر صلی الله علیه و آله خود آن را لحیف و نیز مُرتَجز (یعنی رجزخوان و خروشان) نامیده بوده است، این اسب از یک اعرابی خریده شده بوده که خزیمه شاهدش بوده است؛ دیگری سکب نام داشته و نخستین اسبی بوده که حضرت بر آن سوار شده و نخستین غزوهای که سوار بر آن رفته اُحُد بوده است، ایشان آن را از مردی از قبیله فزاره خریده بوده که میگویند بریده ملّاح نام داشته؛ همچنین اسبهایی به نام یعسوب و سبحه و ذو العقال و ملاوح یا به قولی مراوح.
استر حضرت که مُقوقِس آن را هدیه کرده بوده، دُلدُل نام داشته و خاکستری بوده، حضرت آن را به حضرت علی علیه السلام میدهد و ایشان به امام حسن علیه السلام و ایشان به امام حسین علیه السلام . دلدل سپس پیر میشود و بیناییاش را از دست میدهد. آن نخستین استری بوده که در اسلام سواری داده؛ تاریخی گفته فروة بن عمرو جذامی نیز استری به حضرت هدیه کرده که فضه نام داشته است.
الاغهای ایشان یکی یعفور بوده که آن را مُقوقِس همراه با دلدل به ایشان هدیه کرده بوده و دیگری عفیر بوده که آن را فروه جذامی همراه با فضه به ایشان هدیه کرده بوده است.
شترهای ایشان یکی عضباء بوده که هیچ شتری از آن پیشی نمیگرفته و نیز جدعاء و قصواء یا به قولی قضواء که آن را پیامبر صلی الله علیه و آله به چهارصد درهم از ابوبکر میخرد و سوار بر آن هجرت میکند و سپس نزد حضرت جان میدهد؛ همچنین صهباء و نیز بغوم و غیم و نوق و مروه. ایشان ده ماده شتر شیرده نیز داشته که یسار هر شب دو مَشک بزرگ از آنها میدوشیده و میان زنان حضرت پخش میکرده است، یکی از آنها مهره نام داشته که سعد بن عباده آن را فرستاده بوده، دوتای دیگر شقراء و ریا که آن دو را حضرت از بازار نبط خریده بوده، نیز حباء و سمراء و عریس و سعدیه و بغوم و یسیره و برده. رسول خدا صلی الله علیه و آله هفت بز ماده نیز داشته که پشم و شیر و بچه هایشان را میبخشیده و ابن ام ایمن آنها را میچرانده، آنها عجوه و زمزم و سقیا و برکه و ورسه و أطلال و أطواف نام داشتهاند. حضرت یکصد گوسفند نیز داشته است. مخیریق یکی از احبار عالم بنی نضر بود که اسلام آورد و در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله جنگید، او در وصیت خود اموالش را به رسول خدا صلی الله علیه و آله داد،
ص: 108
کیف تخافین و علیک خاتم الرسل و إمام البشر. (1) ثم التفت إلی الثعبان و قال له ارجع من حیث أتیت و إیاک أن تتعرض لأحد من الرکب (2) فنطق الثعبان بقدرة الله تعالی و قال السلام علیک یا محمد السلام علیک یا أحمد فقال النبی صلی الله علیه و آله السلام علی من اتبع الهدی و خشی عواقب الردی و أطاع الملک الأعلی فعندها قال یا محمد ما أنا من هوام الأرض و إنما أنا ملک من ملوک الجن و اسمی الهام بن الهیم و قد آمنت علی ید أبیک إبراهیم الخلیل و سألته الشفاعة فقال هی لولد یظهر من نسلی یقال له محمد و وعدنی (3) أن أجتمع بک فی هذا المکان و قد طال بی الانتظار و قد شاهدت المسیح عیسی ابن مریم علیه السلام لیلة عرج به إلی السماء و هو یوصی الحواریین باتباعک و الدخول فی ملتک و الآن قد جمع الله شملی بک فلا تنسنی من الشفاعة یا سید المرسلین فقال له النبی صلی الله علیه و آله لک ذلک علی فعد من حیث جئت و لا تتعرض لأحد من الرکب فغاب الثعبان فلما نظر القوم إلی کلامه عجبوا من ذلک و ازداد أعمام النبی صلی الله علیه و آله یقینا و فرحا و ازداد الجنود (4) (الحسود) غیظا و حسدا فأنشأ العباس یقول:
یا قاصدا نحو الحطیم و زمزم***بلغ فضائل أحمد المتکرم
و اشرح لهم ما عاینت عیناک من***فضل لأحمد و السحاب الأرکم
قل و أت بالآیات (5) فی السیل الذی***ملأ الفجاج بسیله المتراکم. (6) و نجا الذی لم یخط قول محمد***و هو الذی أخطأ بوسط جهنم
و البئر لما أن أضر بنا الظماء***فدعا الحبیب إلی الإله المنعم
فاضت عیونا ثم سالت أنهرا***و غدا الحسود بحسرة و تغمغم
ص: 36
اموال او هفت قطعه زمین بود از این قرار: میثب و صافیه و حسنی و برقه و عواف و دلال و مشربه ام ابراهیم. حضرت از اموال بنی نضیر و خیبر و فدک سه صفیّه(1)
داشت که فدک را با عوالی به حضرت فاطمه سلام الله علیها عطا فرمود و روایت شده که آن را وقف ایشان کرد . خمس غنایم از برای پیامبر صلی الله علیه و آله بود و همچنین صفیّهای که ایشان پیش از تقسیم غنایم به انتخاب خود بر میداشت و سهمی که با مسلمانان همچون یکی از آنان میبُرد، انفال نیز از برای پیامبر صلی الله علیه و آله بود، ایشان از پدر خود اُم ایمن را به ارث بُرد که وی را آزاد کرد و نیز پنج شتر تنومند و یک گله گوسفند و یک شمشیر.
ص: 109
و الهام بن الهیم لما أن رأی***خیر البریة جاء کالمستسلم
ناداه أحمد فاستجاب ملبیا***و شکا المحبة کالحبیب (1) المغرم
من عهد إبراهیم ظل مکانه***یرجو الشفاعة خوف جسر (2) جهنم
من ذا یقاس أحمد فی الفضل من***کل البریة من فصیح و أعجم
و به توسل فی الخطیئة آدم***فلیعلم الأخبار من لم یعلم
***
و لما فرغ العباس من شعره أجابه الزبیر و أنشأ یقول شعرا:
یا للرجال ذوی البصائر و النظر***قوموا انظروا أمرا مهولا قد خطر. (3)
هذا بیان صادق فی عصرنا***من سید عالی المراتب مفتخر
آیاته قد أعجزت کل الوری***من ذا یقایس عدها أو یختصر(4)
منها الغمام تظله مهما مشی***أنی یسیر تظله و إذا خطر (5)
و کذلک الوادی أتی مترادفا***بالسیل یسحب للحجارة و الشجر
و نجا الذی قد طاع قول محمد***و هوی المخالف مستقرا فی سقر
و أزال عنا الضیم من حر الظماء***من بعد ما بان التقلقل و الضجر
و البئر فاضت بالمیاه و أقبلت***تجری علی الأراض (6) أشباه النهر. (7)
و الهام فیه عبارة (8) و دلالة***لذوی العقول ذوی (9) البصائر و الفکر
کاد الحسود یذوب مما عاینت***عیناه من فضل لأحمد قد ظهر
ص: 37
شمشیرهای حضرت یکی ذو الفقار بود و دیگری مخذم و دیگری رسوب که آن را از پدر خود به ارث برده بود و نیز عضب که سعد بن عباده آن را به ایشان عطا کرده بود و همچنین بتار و حتف و شمشیری قلعی که حضرت از بنی قینقاع غنیمت گرفته بود.
و اما نیزههای حضرت ص؛ ایشان سه نیزه نیز از بنی قینقاع غنیمت گرفته بود و نیزهای دیگر به نام مستوفی داشت. حضرت سرنیزه ای داشت به نام مثنی که آن را نجاشی فرستاده بود، گویند نجاشی سرنیزه ای به زبیر عطا کرد و او وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رسید آن را به ایشان عطا کرد، بلال آن را در روز عید پیشاپیش حضرت حمل میکرد و ایشان در سفرهای خود آن را به همراه میبُرد و روبروی خود در زمین فرو میکرد و رو به آن نماز میخواند، میگویند این همان سرنیزه ای است که مؤذنان در حضور خلفا حمل میکردهاند.
زرههای حضرت یکی ذات الفضول بود که سعد بن عباده به ایشان عطا کرده بود و دیگری فضه و نیز دو زره دیگر که ایشان از بنی قینقاع به غنیمت گرفته بود به نامهای سعدیه و ذات الوشاح، گویند زرهای که داوود علیه السلام در جنگ با جالوت بر تن داشته نیز نزد حضرت بوده است.
کمانهای ایشان بیضاء از چوب شوحط بوده و صفراء از چوب نبع و نیز روحاء که حضرت این هر سه را از بنی قینقاع به غنیمت گرفته بوده و همچنین کرع و گویند کرار. حضرت سپری نیز به نام زلوق داشته و سپری دیگر که تمثالی از سر یک قوچ بر آن بوده که خداوند آن را محو کرده است. ایشان همچنین جعبهای به نام کافور داشته است. وقتی حضرت وارد مکه میشود کلاهخودی به نام ذو السبوغ بر سر داشته و رایتی به نام عقاب و لوایی به رنگ سفید. ایشان عصایی به نام ممشوق و عصایی سرکج به نام محجن و چوبدستی به نام عرجون و کمربندی از پوست مبشور (لایه برداشته) با سه حلقه از جنس نقره و قلاب و لبهای از جنس نقره داشت، همچنین کاسهای دَر دار با سه در بند از جنس نقره و کاسهای برای آب از جنس سنگ به نام مِخضَب و کاسهاس از جنس شیشه و ظرفی برای شست و شو از جنس برنج و یک روانداز و یک کاسه بزرگ و یک انگشتری نقره با نقش محمد رسول الله و یک جفت چکمه سیاه ساده که نجاشی به ایشان هدیه کرده بود و ایشان به پا میکرد. عایشه میگوید بستری که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن میخوابید از پوست دباغی بود و میانش از لیف پُر شده بود و لحاف ایشان با گیاه ورس یا زعفران رنگ شده بود. ایشان در روز جمعه برده سرخ خود را بر تن میکرد و عمامه خود به نام سحاب را بر سر میگذاشت، اما در روز فتح که وارد مکه شد عمامهای سیاه بر سر داشت، جعبهای داشت که در آن یک شانه از جنس عاج و یک سرمهدان و یک قیچی و یک مسواک بود. گویند روزی که حضرت از دنیا رفت ده جامه بر جا گذاشت، جامهای حبری و ازاری عمانی و دو جامه صحاری
ص: 110
یا للرجال ألا انظروا أنواره***تعلو علی نور الغزالة و القمر
الله فضل أحمدا و اختاره***و لقد أذل عدوه ثم احتقر
***
فأجابه حمزة رضی الله عنه یقول:
ما نالت الحساد فیک مرادهم***طلبوا نقوص الحال منک فزادا
کادوا و ما خافوا عواقب کیدهم***و الکید مرجعه علی من کادا
ما کل من طلب السعادة نالها***بمکیدة أو أن یروم عنادا
یا حاسدین محمدا یا ویلکم***حسدا تمزق منکم الأکبادا
الله فضل أحمدا و اختاره***و لسوف یملکه الوری و بلادا (1)
و لیملأن الأرض من إیمانه***و لیهدین عن الغوی (2) من حادا
قال: فشکرهم النبی صلی الله علیه و آله علی ذلک و ساروا جمیعا و نزلوا وادیا کانوا یتعاهدون فیه الماء قدیما فلم یجدوا فیه شیئا من الماء فشمر النبی صلی الله علیه و آله عن ذراعیه و غمس کفیه فی الرمل و رمق السماء (3) و هو یحرک شفتیه فنبع الماء من بین أصابعه تیارا (4) و جری علی وجه الأرض أنهارا فقال العباس أمسک یا ابن أخی حذرا من الماء أن یغرق أموالنا ثم شربوا (5) و ملئوا قربهم و سقوا دوابهم فقال النبی صلی الله علیه و آله لمیسرة لعل عندک شیئا من التمر فأحضره و کان یأکل التمر و یغرس النوی فی الأرض (6) فقال له العباس لم تفعل ذلک یا ابن أخی قال یا عم أرید أن أغرسها نخلا قال و متی تطعم (7)
ص: 38
و یک پیراهن صحاری و یک پیراهن سحولی و یک جبه یمنی و یک گلیم سیاه و یک تن پوش سفید و سه یا چهار عرقچین چسبان کوچک و یک ازار به طول سه وجب؛ ایشان به هنگام رحلت یک ازار خشن یمانی و یک ردا به نام ملتده بر تن داشت. حضرت تختی داشت که اسعد بن زراره آن را به ایشان عطا کرده بود و منبری سه پله داشت که آن را زنی به پسرش که نجار بود و مَیمون نام داشت سفارش داده بود، مسجد حضرت مناره نداشت و بلال بر روی زمین اذان میگفت. شعار اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله «یا منصور أمِت» (ای پیروز بمیران!) بود و شعار مهاجرین در جنگ اُحد «یا بنی عبد الله» و شعار خزرجیان «یا بنی عبد الرحمن» و شعار اوسیان «یا بنی عبدالله» بود.
توضیح
در القاموس «ورد» (اسب گلگون) اسبی است میان «کمیت» (اسب سرخ رنگ و دُم سیاه) و «اشقر» (اسب بور)؛ در المنتقی آمده است که تمیم داری اسبی به نام ورد به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه کرد.
به نظر میرسد نگارنده نام اسبی را که دربارهاش میگوید «به خاطر صدای خوش شیههاش» با طاء بدون نقطه تصحیح کرده باشد، حال آنکه در کتب دیگر با نقطه ضبط شده است؛ در النهایة آمده: «الظرب» بر وزن «کتف» کوه کوچک است و حضرت اسبی داشته که به خاطر نیرویش از باب تتشبیه به کوه به آن «الظرب» میگفتهاند، میگویند «ظربتُ حوافر الدّابة » یعنی سمهای چهارپا را سفت و محکم کردم. نیز همانجا آمده: نام اسب پیامبر صلی الله علیه و آله به قولی «لجیف» بوده و برخی آن را با جیم روایت کردهاند که اگر صحیح باشد به خاطر سرعتش بوده زیرا «لجیف» تیری است که پیکانی پهن دارد؛ همچنین برخی آن را با حاء بدون نقطه روایت کردهاند که این به خاطر دُم درازش بوده است، به این ترتیب که فعیل را به معنای فاعل گرفتهاند و چنین آوردهاند که گویا این اسب «یلحف الأرض بذنبه» یعنی زمین را با دُمش میپوشاند.
باز در النهایة آمده حضرت در جنگ بدر سوار بر اسبی بوده که سبحة نام داشته است؛ این اسم از سخن عرب گرفته شده که وقتی اسبی در تاختن دستانش را به زیبایی میکشیده به آن میگفتهاند «فرس سابح» (اسب شناگر)؛ در القاموس «السبحة» به فتح نام اسب پیامبر آمده است. در النهایة آمده پیامبر صلی الله علیه و آله اسبی داشته به نام ذو العقال؛ «العقال» با تشدید دردی در پاهای چهارپاست که گاهی بدون تشدید هم خوانده می شود و بر آن اسب اطلاق شده تا چشم بد را از آن دفع کند. نیز درباره نامهای چهارپاهای پیامبر صلی الله علیه و آله آورده که نام اسب ایشان ملاوح بود یعنی اسب کمر باریکی که چاق نمیشود و به سرعت تشنه میشود و تنهای بزرگ و پهن دارد. در سخن است که حضرت سوار بر ناقه قصواء خود خطبه خواند. قصواء لقب ناقه ایشان بوده
ص: 111
قال الساعة نأکل منها و نتزود إن شاء الله تعالی فقال له العباس یا ابن أخی النخلة إذا غرست تثمر فی خمس سنین (1) قال یا عم سوف تری من آیات ربی الکبری ثم ساروا حتی تواروا عن الوادی فقال یا عم (2) ارجع إلی الموضع الذی فیه النخلات و اجمع لنا ما نأکله فمضی العباس فرأی النخلات قد کبرت و تمایلت (3) أثمارها و أزهرت (4) فأوقر منها راحلة و التحق بالنبی صلی الله علیه و آله فکان یأکل من التمر و یطعم القوم فصاروا متعجبین من ذلک فقال أبو جهل لعنه الله لا تأکلوا یا قوم مما یصنعه محمد الساحر فأجابه قومه و قالوا یا ابن هشام أقصر عن الکلام فما هذا بسحر ثم سار القوم حتی وصلوا عقبة أیلة و کان بها دیر و کان مملوا رهبانا و کان فیهم راهب یرجعون إلی رأیه و عقله یقال (5) له الفیلق بن الیونان بن عبد الصلیب و کان یکنی أبا خبیر و قد قرأ الکتب و عنده سفر فیه صفة النبی صلی الله علیه و آله من عهد عیسی ابن مریم علیه السلام و کان إذا قرأ الإنجیل علی الرهبان و وصل إلی صفات النبی صلی الله علیه و آله بکی و قال یا أولادی متی تبشرونی بقدوم البشیر النذیر الذی یبعثه الله من تهامة متوجا بتاج الکرامة تظله الغمامة یشفع فی العصاة یوم القیامة (6) فقال له الرهبان لقد قتلت نفسک بالبکاء و الأسف علی هذا الذی تذکره و عسی أن یکون قد قرب أوانه فقال إی و الله إنه قد ظهر بالبیت الحرام و دینه عند الله الإسلام فمتی تبشرونی بقدومه من أرض الحجاز و هو تظله الغمامة و أنشأ یقول شعرا:
لئن نظرت عینی جمال أحبتی***وهبت لبشری الوصل ما ملکت یدی
و ملکته روحی و مالی غیرها***و هذا قلیل فی محبة أحمد
***
ص: 39
و ناقهایست که سر گوشهایش بریده شده باشد. هر چهارپایی که گوشش بریده شود «جدع» است، اگر بریدگی به یکچهارم گوش برسد چهارپا «قصو» میشود و اگر از آن بیشتر شود لقبش «عضب» میشود و اگر تا آخر بریده شود «صلم» میشود. اما ناقه پیامبر صلی الله علیه و آله در حقیقت قصواء نبوده و این تنها لقبش بوده؛ البته همچنین گفتهاند که گوشش بریده شده بوده.
«لقاح» جمع «لقوح» به معنای ناقه شیرده، «مُهره» به ضم نخستین فرزند اسب یا جز آن و «منیحه» و «منحه» گوسفند شیرده است.
میگویم: گروهی از لغویون و سیره و مناقب نگارانِ عامه آوردهاند که عضباء و جدعاء و ضرماء و صلماء و مخضرمه همگی یکی بودهاند، آنان ناقههای شیرده را اینچنین شمردهاند: حنا و سمر و عریس و سعدیه و یعوم و یسیر و ربی و مهریه و برده؛ نیز گوسفندهای شیرده را اینچنین: زمزم و سقیا و برکه و درسینه و اطلال و اطراف و عجر.
کازرونی گفته «اوراک» یعنی حیوانی که «اراک» (گیاهی تلخ) میخورد، و فیروزآبادی گفته «العضب» و «بتر» یعنی «بُرندگی» و از این رو صفت شمشیر «باتر» و «بتار» است، «حتف» نیز یعنی «مرگ».
میگویم: و در شمار شمشیرهای پیامبر صلی الله علیه و آله قضیب را آوردهاند و گفتهاند نخستین شمشیری بوده که حضرت بر بسته است؛ «قضیب» شمشیری نازک و باریک است و گفته میشود این معنا توصیفی است برای صاحب قضیب.
نام نیزهای را که در اینجا «مثنی» آمده «مثوی» آوردهاند و عده ای گفتهاند اینها دو نیزه بوده اند. جزری در این باره آورده نام نیزه پیامبر صلی الله علیه و آله «مثوی» بوده که از «ثوی» به معنای «اقامت» و «بر جا ماندن» میآید و از آن رو چنین نام گرفته که چون کسی از آن ضربه میخورده در جا زمین گیر میشده است. و اما «سعدیه» را برخی با عین بدون نقطه و برخی با نقطه و برخی دیگر با صاد و نقطه. بعضی نیز در شمار زرههای حضرت «الخریق» و «البتراء» را آوردهاند که کازرونی آن را به نون تصحیح کرده و گفته «الخرنق» مانند «زبرج»؛ وی میگوید: شاید با تشبیه به ناقهای که «خرنق» میشود این نام را بر این زره نهادهاند؛ ناقه «خرنق» شد یعنی پهلوهایش گوشت آورد و همچون «خرنق» یعنی بچه خرگوش شد. جزری در این باره آورده رسول خدا صلی الله علیه و آله زرهای به نام بتراء داشت که به سبب کوتاهیاش این نام گرفته بود.
«شوحط» درختی است مانند درخت «نبع» که از چوبش کمان میسازند. از جمله کمانهای حضرت «کتوم» را نیز نام بردهاند که جزری میگوید به سبب صدای آرامی که هنگام تیراندازی داشته این نام گرفته است. دیگری «سداد» است که جزری میگوید برای حُسن ظن در اصابت تیرش به هدف این نام گرفته است. وی همچنین گفته نام سپر پیامبر صلی الله علیه و آله «زلوق» بوده که «تزلق عنه السلاح» یعنی سلاح از رویش میلیزد و پارهاش نمیکند.
و اما آنجا که گفته «خداوند آن را محو کرده است»؛ روایت شده سپری به پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه شد که تمثال یک قوچ یا یک عقاب بر آن بود ص: 112
سألت إلهی أن یمن بقربه***و یجمع شملی بالنبی محمد
***
قال و ما زال الراهب کلما ذکر الحبیب أکثر النحیب إلی أن حال (1) منه النظر و زاد به الفکر فعند ذلک أشرف بعض الرهبان و قد أشرقت الأنوار من جبین النبی المختار فنظر الرهبان إلی الأنوار و قد تلألأت من الرکب و قد أقبل من الفلا و أشرق (2) و علا تقدمهم سید الأمم و قد نشرت علی رأسه الغمامة فقالوا یا أبا الرهبان (3) هذا رکب قد أقبل من الحجاز فقال یا أولادی و کم رکب قد أقبل و أتی و أنا أعلل نفسی بلعل و عسی قالوا یا أبانا قد رأینا نورا قد علا فقال (4) الآن قد زال الشقاء و ذهب العناء ثم رفع طرفه نحو السماء و قال إلهی و سیدی و مولای بجاه هذا المحبوب الذی زاد فیه تفکری إلا ما رددت علی بصری فما استتم کلامه حتی رد الله علیه بصره فقال الراهب للرهبان کیف رأیتم جاه هذا المحبوب عند علام الغیوب ثم أنشأ یقول:
بدا النور من وجه النبی فأشرقا***و أحیا محبا بالصبابة محرقا. (5)
و أبرأ عیونا قد عمین من البکاء***و أصبح من سوء المکاره مطلقا
تری هل تری عینای طلعة وجهه***و أصبح من رق الضلالة معتقا
ثم قال: یا أولادی إن کان هذا النبی المبعوث فی هذا الرکب ینزل (6) تحت هذه الشجرة فإنها (7) تخضر و تثمر فقد جلس تحتها عدة من الأنبیاء و هی من عهد عیسی ابن مریم علیه السلام یابسة و هذه البئر لم نر فیها (8) ماء فإنه یأتی إلیها و یشرب منها فما کان
ص: 40
و حضرت از آن کراهت داشت. از این رو دست مبارکش را بر آن کشید و خداوند آن تمثال را محو کرد، نیز گفته شده حضرت آن را زمین گذاشت و چون صبح شد دیگر تمثال را بر آن ندید. از دیگر سپرهای پیامبر صلی الله علیه و آله «فتق» و «وفر» را نیز برشمردهاند. در این که آن سپرِ نقشدار یکی از این سه یا سپر دیگری بوده اختلاف هست. جزری گفته نام تیردان پیامبر صلی الله علیه و آله «کافور» بوده و این تشبیهی بوده به رویه خرما یا پوشش میوه که درون خود را میپوشانند و محافظت میکنند همچنان که تیردان نسبت به تیر میکند. گفتهاند نام جعبه پیامبر صلی الله علیه و آله «منصله» بوده و نیز گفتهاند به آن «جمع» میگفتهاند. جزری میگوید زره پیامبر صلی الله علیه و آله «ذو السبوغ» نام داشته چون کامل و عریض بوده است. برخی گفتهاند لواهای حضرت سفید بوده که بعضا رنگ سیاه نیز داشته و چه بسا از روبندهای زنان ایشان بوده است. «المِحجن» به کسر عصایی سرکج است مانند چوب چوگان. جزری آورده پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی بقیع رهسپار شد و مخصره خود را به همراه داشت. «المخصره» عصا یا چوبدست یا چوبک یا شاخهای است که انسان دست بر کمر میگذارد و آن را میگیرد و بر آن تکیه میزند. «مبشور» یعنی چیزی که پوستش را گرفته باشند، جزری میگوید «بشرتُ الأدیم» (یعنی لایهای از روی پوست برداشتم) هنگامی که با چاقو میانهاش را درآورده باشم. فیروزآبادی میگوید «الإبزیم» به کسر چیزی است که بر سر کمربند یا همانند آن نصب میشود و زبانهای دارد که به طرف دیگر کمربند وصل میشود. «الضب» یعنی «بست»، «ضبه» آهنی عریض است که در را به ظرف وصل میکند و «تور» ظرفی شبیه تشت است. جزری میگوید «ورس» گیاهی زردرنگ است که در رنگآمیزی به کار میرود و «الربعه» ظرفی مربع شکل همچون دلو است. وی همچنین آورده پیکر مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله در دو جامه صحاری کفن شد؛ «صحار» روستایی در یمن است که نوعی جامه را به آنجا نسبت میدهند، نیز گفته شده نام این جامه از «الصحره» یعنی قرمز روشن، مانند «الغبره»، میآید، میگویند «ثوب أصحر و صحاری». وی همچنین آورده پیکر مبارک حضرت در سه جامه سحولی، که هم به فتح سین روایت شده و هم به ضم آن، کفن شد؛ «سحولی» به فتح سین منسوب به «السحول» است به معنای «کوتاهها» و یا منسوب به «سحول» که قریهای در یمن است. اما به ضم سین، جمع «سحل» است که جامه سفید پاکیزه است و از چیزی جز پنبه بافته نشده، نیز گفته شده به ضم نیز نام قریهای است. وی میگوید «الخمیصه» جامهای است از خز یا پشم نشانهدار، نیز گفته شده جامه «خمیصه» نامیده نمیشود مگر اینکه سیاه و نشانهدار باشد. «لاطئه» یعنی چسبان به سر و «الملبد» یعنی وصلهدار.
روایت42.
مناقب: حق تعالی فرمود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(1) {محمد رسول خدا}؛ خداوند در چهار جا حضرت را به این نام نامیده است: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ»(2) {و محمد جز فرستادهای نیست} و «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ»(3) {محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست} و «وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ»(4)
{و به آنچه بر محمد نازل شده ایمان آوردند} و «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ».
ص: 113
إلا قلیلا و إذا الرکب قد أقبل و حول البئر قد نزلوا و حطوا الأحمال عن الجمال و کان النبی صلی الله علیه و آله یحب الخلوة بنفسه فأقبل تحت الشجرة فاخضرت و أثمرت من وقتها و ساعتها فما استقر بهم الجلوس حتی قام النبی صلی الله علیه و آله فمشی إلی البئر فنظر إلیها و استحسن عمارتها و تفل فیها فتفجرت منها عیون کثیرة و نبع منها ماء معین فلما رأی الراهب ذلک قال یا أولادی هذا هو المطلوب فبادروا بصنع الولائم من أحسن الطعام لنتشرف بسید بنی هاشم فإنه سید الأنام لنأخذ منه الذمة (1) لسائر الرهبان فبادر القوم لأمره طائعین و صنعوا الولائم و قال لهم انزلوا إلی أمیر هذا القوم (2) و قولوا له إن أبانا یسلم علیک و یقول لک إنه قد عمل (3) ولیمة و هو یسألک أن تجیبه و تأکل من زاده فنزل بعض الرهبان فما رأی أحسن من أبی جهل لعنه الله و لم یر رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبر أبا جهل بما قاله الراهب فنادی فی العرب إن هذا الراهب قد صنع لأجلی ولیمة و أرید أن تجیبوا لدعوته (4) فقال القوم من نترک عند أموالنا فقال أبو جهل اجعلوا محمدا عند أموالنا فهو الصادق الأمین و فی هذا المعنی قیل شعر:
و مناقب شهد العدو بفضلها***و الفضل ما تشهد به الأعداء
***
فسار القوم إلی النبی صلی الله علیه و آله و سألوه أن یجلس عند متاعهم و سار القوم إلی الراهب یتقدمهم أبو جهل لعنه الله و قد أعجب بنفسه فلما دخلوا الدیر أحضر (5) لهم الطعام و ناداهم بالرحب و الإکرام فأخذ القوم فی الأکل و أخذ الراهب القلنسوة جعل ینظر فیه و یدور علی القوم رجلا رجلا (6) و جعل ینظر فیهم رجلا رجلا فلم یر صفة النبی
ص: 41
سیبویه میگوید «احمد» بر وزن «أفعل» بر برتری حضرت بر پیامبران دیگر دلالت دارد، زیرا شامل الف تفضیل است، و «محمد» بر وزن «مفعّل» است: چراکه همه پیامبران محمود (ستایش شده) هستند و «محمد» ستودهتر از «محمود» است، زیرا تشدید برای مبالغه است و بر این دلالت دارد که حضرت برترینِ آنان بوده است.
انس میگوید: در بازار مردی ندا داد : «ای ابو القاسم!» و رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاه کرد. آن مرد عرض کرد: من آن کس را صدا زدم. حضرت فرمود:
نام مرا بر خود بگذارید اما کنیه مرا بر خود مگذارید. ابو هُرَیره میگوید: حضرت فرمود: نام و کنیه مرا در کسی جمع نکنید، من ابو القاسم هستم، خداوند عطا میکند و من قسمت میکنم. نیز روایت شده که وقتی قریشیان کعبه را میساختند چون خواستند حجر الاسود را در جایش بگذارند، در این کار چنان مشاجره کردند که نزدیک بود جنگی در گیرد. در آن دم رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد. گفتند ای محمد امین ما به حُکم تو رضایت میدهیم. حضرت فرمود تا جامهای آوردند. ایشان جامه را گستراند و حجر را در میانش نهاد. سپس فرمود تا از هر یک از طایفههای قریش یک نفر بیاید و گوشه جامه را بگیرد. اینچنین آنها جامه را بلند کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله با دست مبارک خود حجر را برداشت و در جایش گذاشت. روایت شده که حضرت بسیار پیشتر از آن «امین» نامیده میشده و البته این روایت صحیح است(1).
روایت43.
إعلام الوری: بخاری در صحیحش از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: همانا من نامهایی دارم: من محمد هستم و احمد هستم و ماحی هستم که خداوند با من کفر را محو میکند و حاشر هستم که خداوند مردم را پیش پای من محشور میکند و عاقب هستم که پس از من کسی نیست.
نیز گفته شده «ماحی» کسی است که به برکت وجودش گناهان پیروانش محو میشود. در خبر دیگری این نامها آمده: المُقَفِّی و نبیّ التوبه و نبیّ الملحمه و الخاتَم و الغَیث و المتوکّل. نامهای حضرت در کتب پیشین الهی بسیار است از جمله مؤذ مؤذ که به زبان عبری است و در تورات آمده و فارق که در زبور آمده است(2).
روایت44.
کشف الغمه: از جمله نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله احمد است که قرآن نیز به آن زبان زده و از «حمد» برگرفته شده همچون «احمر» که از «حُمرة» گرفته شده و میتواند صفتی در باب «حمد» باشد. ابن عباس میگوید:
ص: 114
صلی الله علیه و آله (1) فرمی القلنسوة عن رأسه و نادی وا خیبتاه وا طول شقوتاه (2) ثم جعل یقول شعرا:
یا أهل نجد تقضّی العمر فی أسف***منکم و قلبی لم یبلغ أمانیه
یا ضیعة العمر لا وصل ألوذ به***من قربکم لا و لا وعد أرجّیه
***
قال ثم بعد ذلک قال یا سادات قریش هل بقی منکم أحد (3) فقال أبو جهل نعم بقی منا صبی صغیر أجیر علی أموال بعض نسائنا فما استتم کلامه حتی قام له حمزة و ضربه ضربا وجیعا و ألقاه علی قفاه و قال یا وغد الأنام لم لا قلت تأخر منا البشیر النذیر السراج المنیر و ما ترکناه عند بضائعنا و أموالنا إلا لأمانته و ما فینا أصلح منه ثم التفت حمزة إلی الراهب و قال أرنی السفر و أخبرنی بما فیه فقال سیدی هذا سفر فیه صفة النبی صلی الله علیه و آله لا بالطویل الشاهق و لا بالقصیر اللاصق معتدل القامة بین کتفیه علامة تظله الغمامة یبعث من تهامة شفیع العصاة یوم القیامة قال العباس یا راهب إذا رأیته تعرفه قال نعم قال سر معی إلی الشجرة فإن صاحب هذه الصفة تحتها فخرج الراهب من الدیر یهرول فی خطواته حتی لحق بالنبی صلی الله علیه و آله فلما رآه نهض قائما لا متکبرا و لا متجبرا فقال مرحبا بالفیلق بعد ما قال له الراهب السلام علیک یا أبا الفتیان فقال له النبی صلی الله علیه و آله و علیک السلام یا عالم الرهبان و یا ابن الیونان یا ابن عبد الصلیب (4) فقال الراهب و ما أدراک أنی الفیلق بن الیونان بن عبد الصلیب قال الذی أخبرک أنی أبعث فی آخر الزمان بالأمر العجیب فانکب الراهب علی قدمیه یقبلهما و هو یقول یا سید البشر لعلک أن تجیب لولیمتنا لتحصل لنا بها (5) الکرامة و نفوز بمحبتک یوم القیامة فقال له النبی صلی الله علیه و آله اعلم أن القوم
ص: 42
نام حضرت در تورات احمد و ضحوک (خندان) و قَتّال (جنگاور) است و آمده که ایشان بر شتر سوار میشود و ردا بر تن میکند و به اندک قناعت میورزد و شمشیرش را بر شانه اش میگذارد، و از دیگر نامهای ایشان ماحی است. از جبیر بن مُطعم از پدرش روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا من نامهایی دارم: من محمد هستم و احمد هستم و ماحی هستم که کفر با من محو میشود. نیز گفته شده به برکت وجودش گناهان پیروانش محو میشود که میتوان گفت به برکت وجودش هم کفر و هم گناهان پیروانش محو میشود. و فرمود: حاشر هستم که مردم پیش پایم محشور میشوند و عاقب هستم. عاقب کسی است که پیامبری پس از او نیست و نیز هر چیزی است که چیزی بر جا بگذارد؛ بنابراین حضرت عاقب است و مُقَفِّی که مقفّی نیز به معنای عاقب است، زیرا حضرت در پی پیامبران آمده است، میگویند «فلانٌ یقفو أثر فلان» یعنی فلان کس در پی فلان کس میآید. از دیگر نامهای حضرت شاهد است، چراکه ایشان در روز قیامت برای پیغامآوری پیامبران شهادت میدهد و نیز بر مردمان شهادت میدهد که پیامبران پیغام را به آنان رساندهاند. خداوند متعال میفرماید: «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً»(1) {پس چگونه است [حالشان] آن گاه که از هر امّتی گواهی آوریم، و تو را بر آنان گواه آوریم؟} که شهید یعنی شاهد. نیز خداوند متعال میفرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً»(2)
{و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد}. و مُبَشِّر که از بشارت میآید، چراکه حضرت به بهشتیان بشارت بهشت میدهد. و نذیر که دوزخیان را از درافتادن به خواری انذار میدهد – پناه بر خدای والا مرتبه -. و «داعی الی الله» چراکه حضرت به سوی خدا و توحید و تمجید او دعوت میکند. و سراج المنیر (چراغ روشنگر) چراکه دنیا از وجود مبارک حضرت روشن میشود و کفر با نور رسالت ایشان محو میگردد؛ همچنان که عباس عموی حضرت در مدح ایشان میگوید:
«و چون تو زاده شدی زمین درخشید و آفاق از نور تو روشن شد، و ما به زیر آن روشنایی و آن نور در میان راههای هدایت رو به مقصد راه را در مینوردیم.»
و از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله نبیّ الرحمة (پیامبر رحمت) است؛ خداوند عزوجل میفرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(3)
{و تو را نفرستادیم جز رحمتی برای جهانیان .} حضرت فرمود: همانا من رحمتی هستم که به خلق هدیه شده است. «رحمت» در کلام عرب یعنی عطوفت و رأفت و دلسوزی. پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به مومنان رحیم بود همچنانکه خداوند متعال ایشان را وصف فرمود و عموی پیامبر ابوطالب که رحمت خدا بر او باد ، نیز در مدح ایشان گفت:
ص: 115
أودعونی فی أموالهم فقال یا مولای تصدق علینا بالمسیر إن عدم لهم عقال علی ببعیر فقال له النبی صلی الله علیه و آله سر و سار معهم إلی دیرهم و کان له بابان واحد کبیر و الآخر صغیر و قد وضعوا بحیال الباب الصغیر کنیسة فیها تصاویر و تماثیل فإذا دخل الرجل من الباب الصغیر ینحنی برأسه و ذلک برسم السجود للتصاویر فی الکنیسة فخطر فی نفسه أنه یدخل النبی صلی الله علیه و آله من الباب الصغیر لیتلذذ بمعاجزه (1) و غرائب کراماته فلما دخل الراهب أمامه داخله الفزع من النبی صلی الله علیه و آله فلما دخل النبی صلی الله علیه و آله من الباب القصیر أمر الله تعالی عضادتی الباب أن ترتفع فارتفع الباب حتی دخل النبی صلی الله علیه و آله منتصب القامة فلما أشرف علی القوم قاموا له إجلالا و أجلسوه فی أوساطهم علی أعلی مکان و وقف الراهب بین یدیه و الرهبان حوله فقدموا بین یدیه طرائف الشام (2) ثم رمق الراهب بطرفه إلی السماء فقال إلهی و سیدی و مولای أرنی خاتم النبوة فأرسل الله عز و جل جبرئیل و رفع ثیابه عن ظهره فبان خاتم النبوة بین کتفیه فسطع منه نور ساطع فلما رآه الراهب خر ساجدا هیبة من ذلک النور ثم رفع رأسه و قال هو أنت حقا ثم إن حمزة أنشأ یقول:
أنت المظلل بالغمام و قد رأی***الرهبان أنک ذاک و انکشف الخبر
ربیت فی بحبوح (3) مکة بعد ما (4)***وضع الخلیل وفاق فخرک من فخر
و رضعت فی سعد لثدی حلیمة***کرما ففاض الثدی نحوک و انحدر
***
قال: فشکره النبی صلی الله علیه و آله و تفرق القوم إلی رحالهم و قد کمد أبو جهل غیظا و بقی میسرة و الراهب مع النبی صلی الله علیه و آله فقال الراهب یا سیدی أبشر فإن الله یوطئ لک رقاب
ص: 43
« او سپیدرویی است که ابرها از رخسارش سیراب میشوند و فریادرس یتیمان و پناه بیوگان است.»
از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله نبیّ الملحمة (پیامبر نبرد) است که در احادیث آمده است؛ «ملحمة» به معنای نبرد است و ایشان از آن رو این نام گرفته که با پیام کشتار مبعوث شده است. در روایت است که حضرت روزی به سجده رفت. در آن هنگام یکی از کفار آمد و بچهدان یک شتر را آورد و بر کمر ایشان انداخت. - بچهدان پوستی است که نوزاد حیوان هنگام زاده شدن به دور خود دارد- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جماعت قریش! این چه نوع همسایهداری است؟! سوگند به خدایی که جان محمد در دست اوست من با پیام کشتار به نزدتان آمدهام. آنگاه ابوجهل سوی حضرت برخاست و از میان آنان رو به حضرت عرض کرد: ای محمد! تو که نادان نیستی؟! از این رو ایشان نبیّ الملحمة نامیده شده است. از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله ضحوک (خندان) است که همانگونه که پیشتر آمد در تورات آمده است؛ حضرت از آن رو این نام گرفته که خوش خُلق بوده و در روایت است که در خوی ایشان مزاح بوده است. خود فرموده: البته من مزاح میکنم اما چیزی جز حقیقت نمیگویم. ایشان به پیرزنی فرمود: بهشت جایی است که پیرزنان واردش نمیشوند. پیرزن گریهاش افتاد و ایشان فرمود: آنان باز باکره میشوند. سخنان اینچنین بسیار از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است. حضرت چنان میخندید که دندان آسیای ایشان هویدا میگشت. خداوند متعال نیز از نرمخویی و مهربانی پیامبرش صلی الله علیه و آله یاد کرده و فرموده: 1فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»(1) {پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرمخو [و پرمهر] شدی و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند} این صفت در برخورد حضرت با تندخویان عرب و بیادبان بادیهنشین نیز وجود داشت و هیچ کس ندید که ایشان بدخلقی یا درشتخویی کند، بلکه پیوسته گفتاری نرم و برخوردهایی دوستانه و همجواری شیرین داشت، در شرایطی که چهرهها در هم کشیده میشود چهره ایشان همچون هاله ماه هنگام تابش بود؛ درود خداوند بر ایشان و خاندان پاک ایشان باد.
ص: 116
العرب و تملک سائر البلاد و ینزل علیک القرآن و تدین لک الأنام و دینک عند الله هو الإسلام (1) و تنکس الأصنام و تمحق الأدیان و تخمد النیران و تکسر الصلبان و یبقی ذکرک إلی آخر الزمان فأسألک یا سیدی أن تتصدق علینا بالذمام لسائر الرهبان لتأخذ منهم أمتک الجزیة فی ذلک الزمان فیا لیتنی کنت معک حتی تبعث یا سیدی (2) فأعطاهم النبی صلی الله علیه و آله الذمام و أکرمهم (3) غایة الإکرام.
و قال الراهب لمیسرة یا میسرة اقرأ مولاتک منی السلام و اعلم (4) أنها قد ظفرت بسید الأنام و أنه سیکون لک (5) شأن من الشأن و تفضل علی سائر الخاص و العام و أحذّرها أن تفوتها القرب من هذا السید فإن الله تعالی سیجعل نسلها من نسله و تبقی ذکرها إلی آخر الزمان و یحسدها علیه کل أحد و أعلمها أنه لا یدخل الجنة إلا من یؤمن به و یصدق برسالته و أنه أشرف الأنبیاء و أفضلهم و أصفاهم سریرة و احذر علیه من أعدائه الیهود فی الشام حتی یعود إلی البیت الحرام ثم ودع الراهب و خرج النبی صلی الله علیه و آله و لحق بالقوم و ساروا من وقتهم و ساعتهم إلی أن نزلوا بأرض الشام (6) و حطوا رحالهم فبادر أهل المدینة و اشتروا بضاعتهم و باعت قریش بضائعها بأغلی أثمان فی أحسن بیع و أما ما کان من النبی صلی الله علیه و آله فإنه لم یبع شیئا من بضاعته فقال أبو جهل لعنه الله و الله ما رأت خدیجة سفرة أشأم من هذه لم یبع من بضاعتها شیئا (7) فلما أصبح الصباح نادی العرب (8) فلما أقبلت من کل جانب و مکان یریدون البضائع فلم
ص: 44
از دیگر نامهای حضرت جنگاورِ شمشیر بر دوش بود؛ ایشان از آن رو این نام گرفت که بر جهاد آزمند بود و سوی نبرد میشتافت و در راه خدا پُرتلاش بود و عقب نمینشست. از این روست که حضرت علی علیه السلام فرموده: چون کارزار سخت میشد ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه میبردیم و هیچ کس به دشمن نزدیکتر از ایشان نبود. این وصف در عملکرد حضرت در جنگ اُحد مشهور است که آن قوم در شکافهای زمین فرو رفتند یا در جنگ حنین که دشمنان پا به فرار گذاشتند و یا در دیگر جنگهای حضرت ، آنچنانکه حضرت به اذن خدا سرکردگان آنان را خوار کرد و گردنکشانشان را به هلاکت رساند و پراکندهشان کرد و تودههای انبوهشان را نابود کرد و خداوند جنگ را بر عهده شخص ایشان گذاشت و فرمود : «لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»(1)
{پس در راه خدا پیکار کن، تو جز عهدهدار شخص خود نیستی} از این رو ایشان جنگاور نامیده شد. از دیگر نامهای حضرت متوکّل است چراکه ایشان کسی است که در امور خود به خدا توکّل میکند، وقتی خداوند فرمانی به حضرت میداد ایشان بدون هیچ ترس و ضعفی به پا میساخت. کلمه «متوکّل» برگرفته از «رجلٌ وکلٌ» است یعنی «مرد ضعیف». وقتی حضرت به ماجرایی سخت در میافتاد یا به مصیبتی دچار میشد رو به سوی خداوند عزّوجل میبُرد و به اراده و تواناییِ خود توکّل نمیکرد، در تنگنا و سختی شکیبایی میورزید و به دنیا و خوشیهای آن پناه نمیآورد و سوی دنیا دامان نمیکشاند. پیوسته میفرمود: مرا با دنیا چه کار؟ مَثَل من و دنیا همچون اسبسواری است که به استراحتگاهی کنار درختی رسیده است، ساعتی در سایه آن درخت میآرامد و به راه میافتد. و میفرمود: چون در راه ایمن بودی و تنی سالم داشتی و رزق روزانهات فراهم بود بدان که دنیا ناپایدار است.
ص: 117
یجدوا إلا بضائع خدیجة فباعها النبی صلی الله علیه و آله بأضعاف ما باعت قریش (1) فاغتم أبو جهل لذلک غما شدیدا و لم یبق من بضائع خدیجة إلا حمل أدیم فجاء رجل من الیهود یقال له سعید بن قطمور و کان من أحبار الیهود و کهانهم و کان قد اطلع علی صفة النبی صلی الله علیه و آله فلما نظر إلیه عرفه بالنور و قال هذا الذی یسفه أحلامنا (2) و یعطل أدیاننا و یرمل نسواننا و أنا أحتال علی قتله ثم دنا من النبی صلی الله علیه و آله و قال یا سیدی بکم هذا الحمل فقال بخمس مائة درهم لا ینقص منها شی ء قال اشتریت بشرط أن تسیر معی إلی منزلی و تأکل من طعامی حتی تحصل لنا البرکة (3) فقال النبی صلی الله علیه و آله نعم فأخذ الیهودی حمل الأدیم و سار إلی منزله و سار النبی صلی الله علیه و آله فلما قرب الیهودی من منزله سبق إلی زوجته و قال لها أرید منک أن تساعدینی علی قتل هذا الذی یعطل أدیاننا قالت و کیف أصنع به قال خذی فردة (4) الرحی و اقعدی علی باب الدار فإذا رأیتیه قبض منا ثمن حمل الأدیم و خرج ارمی علیه فردة الرحی (5) حتی تقتلیه و نستریح منه قال فأخذت زوجة الیهودی الرحی و طلعت علی سطح الدار فلما خرج النبی صلی الله علیه و آله همت أن تلقی علیه الرحی فأمسک الله یدیها (6) و رجف قلبها و قد غشی (7) علیها من نور وجه رسول الله صلی الله علیه و آله و کان لها ولدان قائمان (8) بفناء الدار فسقطت الرحی علیهما فماتا فلما نظر الیهودی إلی ما جری علی أولاده نادی بأعلی صوته یا بنی قریظة فأجابوه من کل جانب و مکان و قالوا له ما وراءک قال (9) اعلموا أنه قد حل (10)
ص: 45
ایشان به یکی از زنانش فرمود: مگر تو را نهی نکردم که مبادا چیزی برای فردا پنهان کنی؟ خداوند رزق هر روزی را میرساند. از دیگر نامهای حضرت قُثَم بود که دو معنی دارد؛ یکی از «قَثم» به معنای «عطا و بخشش » گرفته شده است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در خیر و برکت سخاوتمندتر از باد وزان بود، عطا میکرد و بخل نمیورزید و میبخشید و دریغ نمیکرد. مردی اعرابی که از ایشان درخواستی کرده بود گفت: به راستی محمد صلی الله علیه و آله همچون کسی که از فقر باکی ندارد عطا میکند. روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله در غزوه هوازن عطایایی به اندازه نیاز پانصد هزار هزار تن عطا فرمود. ایشان از این بخششها بی شمار داشته است. وجه دیگر این کلمه از «قَثْم» به معنای «جمع آوردن» گرفته شده، به کسی که خوبیها را جمع آورده باشد «قَثوم» و «قُثَم» میگویند، این معنا را خلیل آورده است. اگر معنای این اسم بر این وجه باشد بنابراین هیچ صفت والا و خصلت نیک و فضیلت گرانقدری نمیمانَد که در این اسم جمع نشده باشد. اما ابن فارس میگوید معنای نخست برای این اسم صحیحتر و نزدیکتر است. از دیگر نامهای حضرت فاتِح است، چراکه ایشان درهای مسدود ایمان را مفتوح کرد و تاریکیهای تار را روشن گرداند. از دیگر سو خداوند متعال چنین فرموده که کسی گفت: «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِ»(1)
{بار پروردگارا میان ما و قوم ما به حق داوری کن.} و «فْتَحْ» را به معنای «حُکم کن و داوری کن» آورد، پس حضرت فاتِح نامیده شده چون خداوند سبحان ایشان را در میان خلق خود حَکَم قرار داده تا آنان را در راه آشکار و نورانی براند . همچنین میتوان گفت پیامبر صلی الله علیه و آله هر آنچه را از علم مبهم بوده فتح کرده و گشوده، این معنایی است که از حضرت علی علیه السلام روایت شده است، امام علیه السلام در وصف رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: فاتح و گشاینده هر آنچه مبهم بود. در هر حال هر دو وجه به هم نزدیکاند. از دیگر نامهای حضرت امین است که از «امانت» و ادای امانت و خوشقولی گرفته شده است. عرب پیامبر صلی الله علیه و آله را پیش از بعثت ایشان به خاطر امانتداریهایی که از ایشان دید، امین نامید. امین کسی است که از بدقولی و دروغگوییاش در امان باشی، از این رو خداوند متعال در وصف جبرئیل علیه السلام فرمود: «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»(2) {[هم] مطاع [و هم] امین است}. از دیگر نامهای حضرت خاتَم است، خداوند متعال میفرماید: «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ»(3)
{خاتم پیامبران است} این نام برگرفته از آنجاست که میگویی «ختمتُ الشیءَ» یعنی آن چیز را تمام کردم و به پایانش رسیدم، که پایانش همان خاتمه و خِتام آن است؛مانند ختم قرآن و مانند سخن قرآن: «خِتامُهُ مِسْکٌ»(4)
{[باده ای که] مُهر آن مشک است.} یعنی آخرین چیزی که بهشتیان پس از نوشیدن آن باده میچشند بوی مشک است. بنابراین معنا، پیامبر صلی الله علیه و آله خاتَم نامیده شده زیرا ایشان آخرین پیامبری است که برانگیخته شده گرچه بنا به فضیلت، نخستین است. حضرت خود میفرماید: ما که در این دنیا آخرینیم در قیامت پیشتاز هستیم.
ص: 118
ببلدکم هذا الرجل الذی یعطل أدیانکم و یسفه أحلامکم (1) و قد دخل منزلی و أکل من طعامی و قتل أولادی فلما سمعت الیهود ذلک منه رکبوا خیولهم و جردوا سیوفهم و حملوا علی قریش بأجمعهم فلما نظر أعمام النبی صلی الله علیه و آله إلی الیهود لبسوا دروعهم و بیضهم (2) و رکبوا خیولهم العربیة و ارتفع الصیاح و شهروا الصفاح (3) و قالوا ما أبرکه من صائح صاح (4) و رکب حمزة علی جواده و هو أشقر مضمر حسن المنظر ملیح المخبر صافی الجوهر من خیل قیصر و تقلد سیفه و اعتقل رمحه و لبس درعه و حمل علی الیهود فهناک جاشت علیهم الخیل من کل مکان و حل بهم الوبال فأجمع (5) رأیهم علی أن ینفذوا منهم (6) سبعة رجال من رؤسائهم بلا سلاح فلما رأتهم قریش من غیر سلاح قالوا ما شأنکم قالوا یا معشر العرب إن هذا الرجل الذی معکم یعنون بذلک النبی صلی الله علیه و آله أول من یبدئ بخراب دیارکم و قتل رجالکم و تکسیر أصنامکم و الرأی عندنا أن تسلموه لنا حتی نقتله و نستریح منه نحن و أنتم فلما سمع حمزة الکلام قال یا ویلکم هیهات هیهات أن نسلمه إلیکم فهو نورنا و سراجنا و لو تلفت فیه أرواحنا فهی فداه دون أموالنا فلما سمع الیهود ذلک آیسوا (7) من بلوغ مرادهم و رجعوا علی أعقابهم (8) فلما عاین قریش الیهود و قد انقلب بعضهم علی بعض رأوها فرصة
ص: 46
یعنی به دیگران پیش از ما کتاب داده شد و به ما پس از آنان. و اما مصطفی؛ در این وصف، همه پیامبران با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شریک هستند، «إصطفاء» یعنی «برگزیدن» همچنین است «صفوة» و «خِیرة»، اما نام مصطفی علی الاطلاق فقط به حضرت محمد صلی الله علیه و آله اختصاص دارد. چرا که ما میگوییم حضرت آدم علیه السلام مصطفی (یعنی برگزیده) بود، همچنین حضرت نوح علیه السلام و یا حضرت ابراهیم علیه السلام ، اما وقتی فقط میگوییم «مصطفی» این نام رسول خدا صلی الله علیه و آله را مشخص میکند و این از والاترین ویژگیها و بلندترین مراتب پیامبر صلی الله علیه و آله است. از دیگر نامهای حضرت رسول، نبیّ و اُمّیّ است. در «رسول» و «نبیّ» دیگر پیامبران نیز با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شریک هستند. «رسول» از «رسالة» و «إرسال» است و «نبیّ» میتواند از «إنباء» به معنای «خبررسانی» باشد و ممکن است از «نبأ» به معنای «فراز شدن» باشد؛ بر این اساس حضرت به خاطر جایگاه فرازمند ایشان و نیز از آن رو که نیکترین آفریده خداوند است، نبیّ نامیده شده است. اما اُمّیّ؛ گروهی گفتهاند این نام منسوب به مکه است که «اُمّ القری» باشد، حق تعالی میفرماید: «بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا»(1)
{در میان بی سوادان فرستاده ای برانگیخت}. گروهی دیگر گفتهاند منظور کسی است که نوشتن نمیداند. ابن فارس میگوید وجه دوم منظور است چراکه این وجه بیشتر بر معجزهآوری پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت دارد، خداوند علم اولین و آخرین را به حضرت آموخت و از علم کائنات دانشی به ایشان بخشید که کسی جز خود نمیداند، حال آنکه ایشان اُمّی (یعنی بیسواد) بود. دلیل این سخن کلام حق تعالی است: «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(2) {و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی و گر نه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند.} از خود پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: ما امّتی اُمّی هستیم که نمیخوانیم و نمینویسیم. با این مضمون روایات دیگری نیز هست. از دیگر نامهای حضرت مُزَمِّل و مُدَثِّر است: «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»(3) {ای جامه به خویشتن فرو پیچیده} «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(4) {ای کشیده ردایِ شب بر سر} که معنای هر دو یکی است. میگویند «زَمَّلَه فی ثوبِه» یعنی «او را در جامهاش پیچید»، و یا «تَزَمَّل بثیابِه» یعنی «خود را در جامهاش پیچید» که با «تَدَثَّر» هممعناست. نام دیگر حضرت کریم است که در کلام حق تعالی آمده: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»(5) «که [قرآن] قطعا گفتار فرستاده ای بزرگوار است.» حق تعالی همچنین ایشان را نور نامید و فرمود: «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ»(6) {قطعا برای شما از جانب خدا روشنایی و کتابی روشنگر آمده است.} و نیز نعمت و فرمود: «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها»(7) {نعمت خدا را میشناسند اما باز هم منکر آن میشوند.} و نیز عبد و فرمود: «نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ»(8)
{بر بنده خود فرقان [=کتاب جداسازنده حق از باطل] را نازل فرمود.} پیامبر صلی الله علیه و آله خود فرمود: مرا فقط با ندای «ای بنده خدا» فرا خوانید که این ارجمندترین نام من است. و حق تعالی ایشان را رؤوف و رحیم نامید و فرمود: «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(9)
{نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است} و نیز عبدالله و فرمود: «وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ»(10)
{و همین که بنده خدا برخاست تا او را بخواند} و «طه»(11)
{طاها} و «یس»(12) {یاسین} و نیز مُنذِر و فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»(13) {تو فقط هشداردهنده ای} و نیز مُذَکِّر و فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ»(14)
{تو تنها تذکردهنده ای}
ص: 119
فرحل القوم یجدون السیر إلی دیارهم و قد غنموا أسلابا من الیهود و خیلهم و سلاحهم و قد فرحوا بالنصر و الظفر فلما استقاموا علی الطریق قال لهم میسرة ما منکم أحد یا قوم إلا و قد سافر مرة أو مرتین أو أکثر فهل رأیتم أبرک من هذه السفرة و أکثر من ربحها و ما ذلک إلا ببرکة محمد صلی الله علیه و آله و هو نشأ فیکم و هو قلیل المال فهل لکم أن تجمعوا له شیئا من بینکم علی جهة الهدیة حتی یستعین به علی حاله فقالوا له و الله لقد أصبت الرأی یا میسرة ثم إن القوم نزلوا منزلا کثیر الماء و الأشجار و الأنهار فاستخرج کل واحد منهم شیئا لطیفا و جاءوا به علی سبیل الهدیة و کان یحب الهدیة و یکره الصدقة فلما جمعوه (1) بین یدیه قالوا له خذها مبارکة علیک فدفعها إلی میسرة و لم یرد جوابا ثم إن القوم رحلوا یجدون السیر و یقطعون الفیافی و الأودیة إلی أن نزلوا دیر الراهب و هو الوادی الذی تزودوا منه التمر ثم إنهم رحلوا حتی قربوا من مکة و نزلوا بحجفة (2) الوداع فأخذ الناس ینفذون إلی أهالیهم یبشرونهم بقدومهم و غنمهم قال أبو جهل لعنه الله یا قوم ما رأیت ربحا أکثر من سفرتنا هذه فقالوا (3) نعم قال و أکثرنا أرباحا محمد صلی الله علیه و آله قال ما کنت أحسب أنه یجلبهم من أماکنهم و یبیع علیهم بأغلی الثمن ثم أخذ القوم فی إنفاذ رسلهم و نفذ أبو جهل و غیره (4) رسلا فأقبل میسرة إلی النبی صلی الله علیه و آله و قال یا قرة العین هل أرشدک إلی خیر یصل إلیک قال ما هو قال تسیر من وقتک و ساعتک إلی مولاتی خدیجة و تبشرها بسلامة أموالها فإنها تعطی من یبشرها خیرا کثیرا و أنا أحب أن یکون ذلک لک فقم الآن و سر إلی مکة و ادخل علی مولاتی خدیجة و بشرها بسلامة أموالها فقام النبی صلی الله علیه و آله و قال یا میسرة أوصیک بمالک و نفسک خیرا و رکب مستقبل الطریق وحده یرید مکة و غاب عن الأبصار فبعث الله ملکا یطوی له البعید و یهون علیه الصعب الشدید فلما أشرف علی الجبال
ص: 47
و نیز نبیّ التوبة (پیامبر توبه). بیهقی در کتاب دلائل النبوّة به اسناد خود از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند آفریدگان را در دو گروه آفرید و مرا در بهترین آن دو قرار داد، این همان کلام حق تعالی است: «وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ»(1) {یاران راست} و «وَ أَصْحابُ الشِّمالِ»(2)
{یاران چپ} من از یاران راست هستم و از بهترین یاران راست هستم، سپس آن دو گروه را در سه دسته قرار داد و مرا در بهترین آن سه نهاد، - این حدیث را ابن اخضر جنابذی روایت کرده و در کتابش معالم العترة النبویة آورده است.- و این همان کلام حق تعالی است: «فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ»(3)
{یاران دست راست} «وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ»(4) {و یاران چپ} «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»(5) {و سبقت گیرندگان} من از سبقتگیرندگان هستم و از بهترین سبقتگیرندگان هستم، سپس آن سه دسته را در قبیلههایی قرار داد و مرا در بهترین آن قبایل نهاد، این همان کلام حق تعالی است: «جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ»(6) {شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم.}، من پرهیزگارترینِ فرزندانِ آدم و گرامیترین آنان نزد خداوند هستم و فخر نمیفروشم، سپس قبایل را در خانههایی قرار داد و مرا در بهترین خانه نهاد، این همان کلام حق تعالی است: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(7)
{خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} پس من و خاندانم از گناهها پاک شدهایم. جناب ابوطالب که رضوان خدا براوباد ، عموی حضرت گفته است:
«برای او نامی از نام خود برگرفت تا بزرگش دارد، اینچنین که خداوند ذو العرش محمود است و او محمد.»
اما گفتهاند این شعر از حَسّان است در قصیدهای با این مطلع:
«آیا ندیدی خداوند بنده و برهان خود را فرو فرستاد؟ به راستی که خداوند والاترین و شکوهمندترین است.»
از جمله صفات حضرت که در احادیث آمده «راکب الجمل» (شتر سوار) است و «مُحَرِّم المَیتَة» (حرام کننده گوشت مردار) و «خاتَم النبوّة» (پایان نبوت) و «حامل الهراوة» یعنی حملکننده عصای ستبر که جمعش «هراوی» به فتح واو است همچون «مطایا». صفت دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله «رسول الرّحمة» (فرستاده رحمت) است. گفتهاند نام حضرت در تورات «ماد ماد» و «صاحب الملحمة» (صاحب نبرد) است و کنیه ایشان «ابو الارامل» (پدر بیوگان)، و در انجیل فارقلیط نامیده شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله خود میفرماید: من اول و آخر هستم، اول در نبوت و آخر در بعثت. کنیه حضرت ابو القاسم است. انس نیز روایت کرده وقتی برای پیامبر صلی الله علیه و آله از ماریه قبطیه ابراهیم به دنیا آمد
ص: 120
أرسل الله علیه النوم فنام فأوحی الله تعالی إلی جبرئیل أن اهبط إلی جنات عدن و أخرج منها القبة التی خلقتها لصفوتی محمد صلی الله علیه و آله قبل أن أخلق آدم علیه السلام بألفی عام و انشرها علی رأسه (1) و کانت من الیاقوت الأحمر معلقة بعلائق من اللؤلؤ الأبیض یری باطنها من ظاهرها و ظاهرها من باطنها لها أربعة أرکان و أربعة أبواب رکن من الزبرجد و رکن من الیاقوت و رکن من العقیان (2) و رکن من اللؤلؤ و کذا الأبواب فنزل جبرئیل و استخرجها فتباشرت الحور العین و أشرفت من قصورها و قلن لک الحمد یا رحمان هذا الآن یبعث صاحب القبة و هبت ریح الرحمة و صفقت الأشجار و نشر جبرئیل علیه السلام القبة علی رأس النبی صلی الله علیه و آله و أحدقت الملائکة بأرکانها ثم أعلنوا (3) بالتقدیس و التسبیح و نشر جبرئیل بین یدیه ثلاثة أعلام و تطاولت الجبال و نادت الأشجار و الأطیار و الأملاک یقولون لا إله إلا الله محمد رسول الله صلی الله علیه و آله هنیئا لک من عبد ما أکرمک علی الله تعالی قال و کانت خدیجة متکئة علی موضع عال و جواریها حولها و عندها جماعة من نساء قریش و هی تطیل النظر إلی شعاب مکة إذ کشف الله تعالی عن بصرها دون غیرها و قد نظرت (4) نورا ساطعا و ضیاء لامعا من جهة باب المعلی ثم إنها حققت النظر فرأت القبة و المحدقین بها ناشرین أعلامها و النبی صلی الله علیه و آله نائم بها فحارت فی أمرها فجعلت تنظر إلیه فقلن لها النسوة ما لنا نراک باهتة یا بنت العم فقالت یا بنات العرب أنا نائمة أم یقظانة فقلن نعیذک بالله بل أنت یقظانة قالت لهن انظروا (5) إلی باب المعلی و انظروا (6) إلی القبة قلن نعم رأینا قالت لهن و ما
ص: 48
جبرئیل نزد ایشان آمد و عرض کرد: سلام بر تو ای ابو ابراهیم، یا ای ابو ابراهیم صلی الله علیه و آله (1).
توضیح
در النهایة آمده «الموت الأحمر» (مرگ سرخ) یعنی کشته شدن چراکه با سرخی خون و یا با سختی کشیدن همراه است. و سخن حضرت علی علیه السلام «کنا إذا احمرّ البأس اتقینا برسول الله صلی الله علیه و آله » یعنی وقتی کارزار سخت میشد ما به پشتوانه رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمن رویارو میشدیم و حضرت را پناه خود قرار میدادیم، همچنین گفتهاند «احمرّ البأس» یعنی وقتی آتش جنگ برافروخته میشد و زبانه میکشید، همچنانکه وقتی میان قومی مکافاتی در گیرد میگویند «میانشان آتش به پا شد» که این سخن تشبیهی است به سرخی آتش؛ البته عرب در موارد بسیاری سرخی را دالّ بر سختی و دشواری میگیرد. در حدیث قیله آمده است: خواهرم خبر ندارد و گوشه و کنار زمین به دنبال برادر بکر بن وائل به راه میافتد. میگویند «خرج فلان بین سمع الأرض و بصرها» (فلانی در میان گوش و چشم زمین رهسپار شد) این عبارت در مورد کسی گفته میشود که در جاده به راه میافتد اما نمیداند به کدام سو میرود، همچنین گفتهاند یعنی میان طول و عرض زمین رهسپار شد، نیز گفته شده این عبارت در اصل چنین بوده: «در میان گوش و چشم اهل زمین رهسپار شد» که مضاف زمین از جمله حذف شده و در مورد کسی به کار میرود که به خود مغرور میشود و بدون آن که بداند در میان گوش و چشم زمین چه جایگاهی دارد پا در راهی میگذارد. زمخشری میگوید از باب تمثیل است، یعنی کسی جز زمین، کلام خواهر او و همراهش بکری را نمیشنود و آن دو را نمیبیند. «العفاء» در سخن حضرت یعنی ویرانی و از بین رفتن؛ نیز گفتهاند «العفاء» یعنی خاک.
روایت45.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ سرپوشی یمنی بر سر میگذاشت که سفید و لایهدار بود و دو گوش داشت، عمامه ایشان سحاب نام داشت و یک بُرنُس (جبه کلاهدار) نیز داشت که بر تن میکرد.(2)
توضیح
جزری میگوید: بُرنُس هر نوع جامهای است که کلاهی متصل داشته باشد حال چه زره چه جبه چه بارانی و چه جامهای دیگر. جوهری نیز میگوید: بُرنُس جامهای بلند با سرپوش است که زاهدان در صدر اسلام بر تن میکردهاند.
روایت46.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 121
الذی ترون (1) غیر ذلک قلن نری نورا ساطعا و ضیاء لامعا قد بلغ عنان السماء قالت و ما الذی ترون (2) غیر ذلک قلن لم نر شیئا قالت أ ما ترون (3) القبة و الراکب و الأطیار الخضر المحدقین بالقبة فقلن لها لم نر شیئا قالت أری راکبا أبهی من نور الشمس فی قبة خضراء (4) لم أر أحسن منها علی ناقة واسعة الخطا و لا شک أن الناقة هی ناقتی الصهباء و الراکب محمد صلی الله علیه و آله فقلن یا سیدتنا و من أین لمحمد صلی الله علیه و آله ما تقولین و لیس یقدر علی هذا کسری و لا قیصر فقالت لهن فضل محمد أعظم من ذلک ثم إن الناقة دخلت بین الشعاب ثم قصدت باب المعلی ثم إن الملائکة عرجت إلی السماء و عرج جبرئیل علیه السلام بالقبة و الأعلام و انتبه النبی صلی الله علیه و آله من نومه و دخل مکة و قصد منزل خدیجة فوجدها و هی تقول متی یصل محمد حتی أمتع بالنظر إلیه و هی تقوم و تقعد و إذا بالنبی صلی الله علیه و آله قد قرع الباب قالت الجاریة من بالباب قال أنا محمد قد جئت أبشر خدیجة بقدوم أموالها و سلامتها فلما سمعت خدیجة کلام رسول الله صلی الله علیه و آله انحدرت إلی وسط الدار و وقفت بالحجاب و فتحت الجاریة الباب فقال السلام علیکم یا أهل البیت فقالت خدیجة هنیئا لک السلامة یا قرة عینی قال و أنت (5) یهنؤک سلامة أموالک قالت خدیجة تهنئنی سلامتک أنت یا قرة العین فو الله أنت عندی خیر من جمیع الأموال و الأهل ثم قالت شعرا:
جاء الحبیب الذی أهواه من سفر***و الشمس قد أثرت فی وجهه أثرا
عجبت للشمس من تقبیل وجنته (6)***و الشمس لا ینبغی أن تدرک القمرا
***
ثم قالت: یا حبیبی أین خلفت الرکب قال بالجحفة قالت و متی عهدک بهم قال ساعتی هذه فلما سمعت خدیجة کلامه اقشعر جلدها و قالت سألتک بالله أنک فارقتهم بالجحفة قال نعم و لکن طوی الله لی البعید قالت و الله ما کنت أحب أن تجی ء هکذا وحیدا إنما کنت أحب أن تکون أول القوم و أنظر إلیک و أنت مقدم
ص: 49
رسول خدا صلی الله علیه و آله سرپوشی سفید و لایهدار بر سر میگذاشت و در جنگ سرپوشی با دو گوش بر سر میکرد(1).
روایت47.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود(2).
روایت48.
الکافی: از معاویة بن وهب روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود. عرض کردم: نگین داشت؟ فرمود نه(3).
روایت49.
الکافی: از ابی خدیجه روایت شده که وی گفت: نگینِ انگشتری مدوّر است؛ انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله اینچنین بود(4).
روایت50.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله انگشتری را در دست راست خود میکرد(5).
روایت51.
ثواب الأعمال: از ابن مهزیار روایت شده که وی گفت: خدمت امام موسی کاظم علیه السلام رسیدم. در دست ایشان انگشتری دیدم که نگینش از فیروزه بود و بر ان نقش شده بود: «الله المَلِک». من به آن چشم دوختم. ایشان فرمود: به چه مینگری؟! این سنگی است که جبرئیل از بهشت آورده و به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام بخشیده است(6).
روایت52.
الکافی: از عبدالله بن سنان روایت شده
ص: 122
الرجال و أرسل إلیک جواری علی رءوس الجبال (1) بأیدیهم المباخر و المعازف و آمر عبیدی بالذبائح و العقائر و یکون لک یوم مشهور قال یا خدیجة إنی أتیت و لم یعلم بی أحد من أهل مکة فإن أمرتینی بالرجوع رجعت من هذه الساعة و تفعلین مرادک فقالت له یا سیدی أمهل قلیلا ثم عملت له زادا ساخنا فوضعته فی مزادة (2) و کانت العرب تعرفه بنقائه و طیب ریحه و ملأت له قربة من ماء زمزم و قالت له ارجع أودعتک من طوی لک البعید من الأرض فرجع النبی صلی الله علیه و آله ثم إن خدیجة رجعت إلی موضعها لتنظر هل تعود القبة أم لا و إذا بالقبة قد عادت و جبرئیل قد نزل و الملائکة قد أحدقوا بها کالأول ففرحت خدیجة بذلک و أنشأت تقول:
نعم لی منکم ملزم أی ملزم***و وصل مدی الأیام لم یتصرم
و لو لم یکن قلب المتیم (3) فیکم***جریحا لما سالت دموعی بالدم
و لم یخل طرفی ساعة من خیالکم***و من حبکم قلبی و من ذکرکم فمی.
و لو جبلا حملتموه بعادکم***لمال و ما زال (4) جسمی و أعظمی
أشد علی کبدی یدی فیردها***بما فیه من وجد (5) من الشوق مضرم
طویت الهوی و الشوق ینشر طیه***و کتمت أشجانی فلم تتکتم
فیا رب قد طالت بنا شقة (6) النوی***و أنت قدیر تنظم الشمل فانظم
***
قال: ثم إن النبی صلی الله علیه و آله سار قلیلا و التحق بالقوم و بعضهم یقظان (7) و بعضهم رقود فلما أحس به میسرة قال من الطارق (8) فی هذا اللیل العاکر (9) قال:
ص: 50
که وی گفت: در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله از انگشتری ایشان یاد کردیم. حضرت فرمود: میخواهی آن را نشانت دهم؟ عرض کردم: بله. ایشان دستور داد و جعبه کوچک دربستهای را آوردند. حضرت جعبه را باز کرد و انگشتری را از میان پنبه بیرون آورد. حلقهاش از نقره بود و نگینی سیاه داشت که بر آن در دو سطر نوشته شده بود: «محمد رسول الله». نگین انگشتر پیامبر صلی الله علیه و آله سیاه بود(1).
روایت53.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: نعل شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود، همچنین دستهاش که حلقههایی از نقره نیز در میان داشت. من زره رسول خدا صلی الله علیه و آله را بر تن کردم و پایینش بر زمین میکشید، سه حلقه نقره در جلو و دو حلقه دیگر در پشت داشت(2).
توضیح
جزری میگوید: نعل شمشیر آهنی است که در پایین غلاف قرار دارد. «قائم» و «قائمه» شمشیر همان دسته آن است.
روایت54.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زیور شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که دسته و بندش کامل از نقره بود(3).
توضیح
جزری میگوید: «قبیعه» شمشیر آن قسمتی است که بر سر دسته شمشیر قرار دارد؛ همچنین گفتهاند بر آمدگی ای است که زیر لبههای دسته شمشیر قرار دارد.
روایت55.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله آن انگشتر را تنها زمانی کوتاه به دست کرد تا اینکه آن را کنار گذاشت.(4)
روایت56.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام
ص: 123
أنا محمد بن عبد الله قال (1) یا سیدی ما عهدتک أن تهزأ و عهدی بک أنک سائر فما الذی أرجعک یا سیدی فقال له یا میسرة إنی سافرت ثم عدت فضحک میسرة و قال سافرت إلی ذیل هذا الجبل ثم عدت قال النبی صلی الله علیه و آله بل قصدت البیت الحرام فقال له میسرة ما عهدت منک یا سیدی إلا الصدق فقال یا میسرة ما قلت لک إلا الصدق فإن کان عندک شک فهذا خبز مولاتک خدیجة و هذا ماء زمزم فلما نظر میسرة إلی ذلک نهض قائما علی قدمیه و نادی یا معاشر قریش و یا بنی النضر و یا بنی زهرة و یا بنی هاشم هل غاب محمد عنکم غیر ساعتین أو أقل من ذلک فقالوا نعم قال قد سار إلی مکة و رجع و هذا خبز مولاتی خدیجة و هذا ماء زمزم فتعجب القوم و دهشت عقولهم و صاح أبو جهل لعنه الله و قال لا یبعد هذا علی الساحر (2) فلما أصبح الصباح بلغ العرب و سبق الخبر بقدوم القافلة و خرج أهل مکة مبادرین و سبق عبید خدیجة و جواریها و تفرقوا فی شعاب مکة و أودیتها بأیدیهم المعازف و المباخر فکان النبی صلی الله علیه و آله ما یمر علی عبد من عبید خدیجة إلا یعقر ناقة فرحا بقدومه ثم تفرق الناس إلی منازلهم و نظرت خدیجة إلی جمالها و قد أقبلت کالعرائس و کانت معتادة أن یموت بعض جمالها (3) و یجرب بعضها إلا تلک السفرة فإنها لم تنقص منها شعرة فوقف قریش متعجبین من تلک الجمال کلما مر بهم جمل بإزائه ناقة هیفاء فیقولون لمن هذا (4) فیقال هذا (5) ما
ص: 51
فرمود: نقش انگشتری پیامبر صلی الله علیه و آله «محمد رسول الله» بود(1).
روایت57.
فروع: از امام رضا علیه السلام نیز حدیثی همچون حدیث پیشین روایت شده است(2).
روایت58.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: بُره (حلقه بینی) ناقه رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود(3).
توضیح
«البرة» به ضم حلقهایست که در گوشت بینی فرو میکنند.
روایت59.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله یک جفت کبوتر سرخ بود(4).
روایت60.
الکافی: از صفوان روایت شده که وی گفت: از امام رضا علیه السلام درباره شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله ذو الفقار پرسیدم، ایشان فرمود: آن را جبرئیل از آسمان فرو آورد و حلقهاش نقره بود(5).
روایت61.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ذاتُ الفضول زره رسول خدا صلی الله علیه و آله دو حلقه از نقره در جلو و دو حلقه از نقره در عقبش داشت که حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل آن را بر تن کرد(6).
روایت62.
همان: از ابی بصیر روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی از ناقه خود قصواء پیاده میشد
ص: 124
أفاده محمد صلی الله علیه و آله لخدیجة من الشام فذهلت عقول قریش لذلک فلما اجتمعت أموال خدیجة فکوا رحالها و عرضوا الجمیع علی خدیجة و کانت جالسة خلف الحجاب و النبی صلی الله علیه و آله جالس وسط الدار و میسرة یعرض علیها الأمتعة شیئا فشیئا فنظرت خدیجة إلی شی ء قد أدهشها فبعثت إلی أبیها تعرفه بذلک و ترغبه فی محمد صلی الله علیه و آله فلم تک إلا ساعة واحدة و إذا بخویلد قد أقبل و دخل منزل ابنته خدیجة و هو متزین بالثیاب متقلد سیفا فلما نظرت إلیه قامت و أجلسته إلی جنبها و ابتدأته بالترحیب و جعلت تعرض علیه البضائع و هی تقول یا أبت هذا کله ببرکة محمد صلی الله علیه و آله و الله یا أبتاه إنه مبارک الطلعة میمون الغرة فما ربحت ربحا أغنم (1) من هذه السفرة ثم التفتت إلی میسرة و قالت حدثنی کیف کان سفرکم و ما الذی عاینتم من محمد صلی الله علیه و آله قال یا سیدتی و هل أطیق أن أصف لک بعضا من صفاته و ما عاینت منه صلی الله علیه و آله ثم أخبرها بحدیث السیل و البئر و الثعبان و النخل و ما أخبره الراهب و ما أوصاه إلی خدیجة فقالت حسبک یا میسرة لقد زدتنی شوقا إلی محمد صلی الله علیه و آله اذهب فأنت حر لوجه الله و زوجتک و أولادک و لک عندی مائتا درهم و راحلتان و خلعت علیه خلعة سنیة و قد امتلأ سرورا و فرحا ثم إن خدیجة التفتت إلی النبی صلی الله علیه و آله و قالت ادن منی فلا حجاب الیوم بینی و بینک ثم رفعت عنها الحجاب و أمرت أن ینصب له کرسی من العاج و الآبنوس و أجلسته علیه و قالت یا سیدی کیف کان سفرکم فأخذ یحدثها بما باعه و ما شراه فرأت خدیجة ربحا عظیما و قالت یا سیدی لقد فرحتنی بطلعتک و أسعدتنی برؤیتک فلا لقیت بؤسا و لا رأیت نحوسا ثم جعلت تقول شعرا
فلو أننی أمسیت فی کل نعمة***و دامت لی الدنیا و ملک الأکاسرة
فما سویت عندی جناح بعوضة***إذا لم یکن عینی لعینک (2) ناظرة
***
قال ثم إن خدیجة قالت یا سیدی لک عندی حق البشارة زیادة علی ما کان بیننا فهل لک الساعة من حاجة فتقضی قال صلی الله علیه و آله حتی أستریح و أعود إلیک ثم خرج و
ص: 52
افسارش را بر آن میآویخت. قصواء به راه میافتاد و نزد مسلمانان میرفت. آنان هر یک چیزی به آن میخوراندند و دیری نمیپایید که سیر میشد. باری قصواء سرش را داخل خیمه سمرة بن جُندب کرد و سمره میلهای برداشت بر سرش کوفت و سرش را شکست. قصواء نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و به ایشان شکوه کرد(1).
روایت63.
میگویم: کازرونی در المنتقی از ابن عباس روایت کرده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به زیر عمامه و یا بدون عمامه، سرپوشی بر سر میکرد و بدون سرپوش نیز عمامه بر سر میگذاشت. حضرت سرپوشهای یمانی از پوست نازک لایهدار بر سر میکرد و در جنگ سرپوشهای گوشدار از جنس طیلسان سبز بر سر میگذاشت. گاه سرپوش خود را بر میداشت و روبروی خود را با آن میبست و نماز میخواند. رسول خدا صلی الله علیه و آله عادت داشت بر سلاح و کالا و چهارپایان خود نام بگذارد. حضرت چهار شمشیر داشت: مِجذَم و رَسوب که آن دو را زید خِیر به ایشان هدیه کرده بود، و قَضیب و نیز ذو الفقار که در جنگ بدر به ایشان رسیده بود و از برای عاص بن مُنَبّه بن حجّاج بود. حضرت همیشه در جنگ ذو الفقار را به همراه داشت. بند و دسته و حلقه و آویزه و زنجیرهها و نعل نیام شمشیر ایشان از نقره بود و در تسمه حمائلش از پشت نیز دو حلقه داشت. ایشان چهار زره داشت: ذات الوِشاح و بَتراء و ذات المَواشی و خِرنِق. میگویند زرهی که حضرت داوود علیه السلام در جنگ با جالوت بر تن داشته نیز نزد حضرت بوده است. ایشان چهار اسب داشت: مُرتَجِز و ذو العِقال و سَکب و شَحاء و نیز میگویند بَحر که در بَحر (دریا) میتاخته و سرخ تیره بوده است. کمربند حضرت از پوست مبشور (لایه برداشته) بود که سه حلقه از جنس نقره داشت و نیز قلاب و لبهای به شکل چرخه ریسمان از نقره ضرب شده بود. نام نیزه ایشان مثوَی بود و سنانی داشت به نام عنزه که در پیادهروی به دست میگرفت و بر آن تکیه میزد. عنزه را در اعیاد پیشاپیش حضرت میآوردند و ایشان آن را در زمین فرو میکرد و جلوی خود را با آن میبست و نماز میخواند. حضرت عصایی سرکج به طول یک ذراع داشت که در راه رفتن به دست میگرفت و با تکیه بر آن سوار بر شتر میشد و جلوی خود روی شتر میآویختش. ص: 125
دخل منزل عمه أبی طالب و کان أبو طالب فرحا بما عاین من ابن أخیه فقبل ما بین عینیه و جاءت (1) أعمامه حوله و قال أبو طالب یا ولدی ما الذی أعطتک خدیجة قال وعدتنی (2) الزیادة علی ما بیننا قال هذه نعمة جلیلة و قد عزمت أن أترک لک بعیرین تسافر علیهما و راحلتین تصلح بهما شأنک و أما الذهب و الفضة أخطب لک بهما فتاة من نسوان قریش من قومک (3) ثم لا أبالی بالموت حیث أتی و کیف نزل فقال یا عماه افعل ما بدا لک فلما کان وقت الغداة اغتسل النبی صلی الله علیه و آله من وعک السفر (4) و تطیب و سرح رأسه و لبس أفخر أثوابه و سار إلی منزل خدیجة فلم یجد عندها سوی میسرة فلما رأته فرحت بقدومه و جعلت تقول:
دنا فرمی من قوس حاجبه سهما***فصادفنی حتی قتلت به ظلما
و أسفر عن وجه و أسبل شعره***فبات یباهی (5) البدر فی لیلة ظلماء
و لم أدر حتی زار من غیر موعد***علی رغم واش ما أحاط به علما
و علمنی من طیب حسن حدیثه***منادمة یستنطق الصخرة الصماء
***
قال: ثم التفتت إلیه و قالت یا سیدی نعمت الصباح و دامت لک الأفراح هل من حاجة فتقضی فاستحیا و طأطأ رأسه و عرق جبینه فأقبلت علیه تلاطفه فی الکلام ثم قالت یا سیدی إذا سألتک عن شی ء تخبرنی قال نعم قالت خدیجة إذا أخذت الجمال و المال من عندی ما ترید أن تصنع به قال لها و ما تریدین بذلک یا خدیجة قالت أزیدک و ما أقدر علیه قال اعلمی أن عمی أبا طالب قد أشار علی أن یترک لی بعیرین أسافر بهما و بعیرین أصلح بهما شأنی و الذهب و الفضة یخطب لی بهما امرأة من قومی تقنع منی بالقلیل و لا تکلفنی ما لا أطیق فتبسمت خدیجة و قالت یا سیدی أ ما
ص: 53
و در روایتی آمده که با آن چیزها را برمیداشت. ایشان چوبدستی به نام عرجون نیز داشت. حضرت کمانی به نام کَثوم داشت و تیردانی به نام کافور و تیرهایی به نام موتَصله و سپری به نام زَلوق و کلاهخودی به نام ذو السُّبوغ و عمامهای به نام سَحاب و ردایی به نام فَتح و رایتی به نام عقاب که از پشم سیاه بود. لواهای حضرت سفید بود و بعضا رنگ سیاه نیز داشت و چه بسا از روبندهای زنان ایشان بود. حضرت استری خاکستری به نام دُلدُل داشت که آن را مُقوقِس پادشاه اسکندریه به ایشان هدیه کرده بود، این استر همان است که میگویند پیامبر صلی الله علیه و آله در جاهایی به آن میفرموده «زانو بزن» و آن زانو میزده است و پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام سوارش میشده است.
نیز آمده: پس از حضرت علی علیه السلام امام حسن علیه السلام و پس از ایشان امام حسین علیه السلام و محمد بن حنفیّه سوار دُلدُل میشدند تا اینکه پیر شد و نابینا شد و باری به مطبخ بنی مَذحِج وارد شد و مردی تیری به آن زد و کشتش. رسول خدا صلی الله علیه و آله استری دیگر داشت به نام أیلیّه که تندپا بود و چنان قامت بلندی داشت که گویی بر نیزه ایستاده بود، زیبا راه میرفت و به دل حضرت مینشست. ایشان الاغی به نام عفیر داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن یعفور میگفت و سبز رنگ بود. ایشان ناقهای به نام عضباء و یا به قولی قصواء داشت که گلگون بود، همچنین میشی داشت که شیرش را میدوشید و به آن غینه یا به قولی غوثه میگفت. حضرت دو کاسه داشت که نام یکی ریّان و دیگری مُضَبَّب بود و هر یک به اندازه یک مُدّ جا داشت. مضبّب سه بست آهنی داشت و یک حلقه که به آن آویخته بود.
کاسهای برای آب از جنس سنگ به نام مِخضَب و مخضد داشت که در آن وضو میگرفت و کاسهای داشت از مس زرد که در آن حنا و وسمه بود از برای سر حضرت . ایشان چهار چیز اسکندرانی داشت که هدیه مُقوقِس پادشاه مصر بود. نعلینی از پوست دباغی شده داشت و چوبدستی با دو دوال که زرد بود. یک جفت موزه ساده که هدیه نجاشی پادشاه حبشه بود. پیامبر صلی الله علیه و آله یک تخت و یک روانداز و یک کاسه بزرگ و یک کنیز به نام روضه داشت.
ص: 126
ترضی (1) أنی أخطب لک امرأة تحسن بقلبی (2) قال نعم قالت قد وجدت لک زوجة و هی من أهل مکة من قومک و هی أکثرهن مالا و أحسنهن جمالا و أعظمهن کمالا و أعفهن فرجا و أبسطهن یدا طاهرة مصونة تساعدک علی الأمور و تقنع منک بالمیسور و لا ترضی من غیرک بالکثیر و هی قریبة منک فی النسب (3) یحسدک علیه جمیع الملوک و العرب غیر أنی أصف لک عیبها کما وصفت لک خیرها قال و ما ذلک قالت عرفت قبلک رجلین و هی أکبر منک سنا قال صلی الله علیه و آله سمیها لی قالت هی مملوکتک خدیجة فأطرق منها خجلا حتی عرق جبینه و أمسک عن الکلام فأعادت علیه القول مرة أخری و قالت یا سیدی ما لک لا تجیب و أنت و الله لی حبیب و إنی لا أخالف لک أمرا و أنشأت (4) تقول:
یا سعد إن جزت بوادی الأراک***بلغ (5) قلیبا ضاع منی هناک
و استفت غزلان الفلا سائلا***هل لأسیر الحب منهم فکاک
و إن تری (تر) رکبا بوادی الحمی***سائلهم عنی و من لی بذاک
نعم سروا و استصحبوا ناظری***و الآن عینی تشتهی أن تراک
ما فی من عضو و لا مفصل***إلا و قد رکب منه (6) هواک
عذبتنی (7) بالهجرة بعد الجفاء. (8)***یا سیدی ما ذا جزاء (9) بذاک
فاحکم بما شئت و ما ترتضی***فالقلب ما یرضیه إلا رضاک
***
ص: 54
و در روایت دیگری باز از ابن عباس آمده: رسول خدا صلی الله علیه و آله شمشیری آراسته داشت که دستهاش از نقره بود و حلقههایی از نقره داشت و ذو الفقار نامیده میشد. ایشان کمانی از چوب نبع به نام سداد داشت و تیردانی به نام جمع و زرهی که با مس بافته شده بود و ذات الفضول نام داشت و سنانی به نام بیضاء و سپری به نام وَفر و اسبی سیاه به نام سَکب و استری خاکستری به نام دُلدُل و ناقهای به نام عضباء و الاغی به نام یعفور و خیمهای به نام تُرکی و بزی به نام یمن و یک جام آبخوری به نام صادر و آینهای به نام مدله و یک قیچی به نام جامع و یک عصا از چوب شوحط به نام ممشوق.
و در برخی روایات آمده: رسول خدا صلی الله علیه و آله ناقه-ای جدعاء و به روایتی حزماء و به روایتی صرماء و به روایتی صلماء و به روایتی مخضرمه یعنی شتری که سر گوشهایش بریده شده داشت. ناقهای که رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن هجرت کرد قصواء یا به قولی جدعاء بود که آن را ابوبکر به چهار صد درهم به ایشان فروخته بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر آن به همراه ابوبکر هجرت کرد و آن ناقه نزد ایشان بود تا آنکه تلف شد. وقتی رسول خدا آمد آن شتر چهار ساله بود. برخی از محققان از میان علمای ما گفتهاند گویا این چهار صفت برای یک ناقه بوده که گوشهایش به آنها موصوف بوده و هر یک از راویان بر اساس گمان و شناخت خود یکی از آن چهار را آوردهاند.
و از موسی بن عبید روایت شده که وی از ابن عمر پرسید: ای ابا عبد الرحمن! آیا در روزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله شرط میبستید؟ گفت: آری؛ ایشان روی اسبی به نام سَبحه شرط بست و آن اسب زودتر آمد؛ حضرت لبخند زد و آن را پسندید.
و در روایتی از سهل بن سعد آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله سه اسب نزد پدرم سعد داشت که او به آنها علف میداد. شنیدم پدرم آنها را چنین مینامید: لَزاز و لَحیف و ظَرب و یا لَجیف. گویند تمیم داری اسبی به نام وَرد به پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه کرد و حضرت آن را به عمر عطا کرد. و گفتهاند نخستین اسبی که رسول خدا صلی الله علیه و آله صاحب شد اسبی بود که ایشان در مدینه از یکی از مردان بنی فَزاره به ده اوقیه خرید
ص: 127
قال: ثم ألحت علیه بالکلام (1) فقال لها یا ابنة العم أنت امرأة ذات مال و أنا فقیر لا أملک إلا ما تجودین به علی و لیس مثلک من یرغب فی مثلی (2) و أنا أطلب امرأة یکون حالها کحالی و مالها کمالی (3) و أنت ملکة لا یصلح لک إلا الملوک فلما سمعت کلامه قالت و الله یا محمد إن کان مالک قلیلا فمالی کثیر و من یسمح (4) لک بنفسه کیف لا یسمح لک بماله و أنا و مالی و جواری (5) و جمیع ما أملک بین یدیک و فی حکمک لا أمنعک منه شیئا و حق الکعبة و الصفا ما کان ظنی أن تبعدنی عنک ثم ذرفت (6) عبرتها و قالت شعرا:
و الله ما هب نسیم الشمال***إلا تذکرت لیالی (7) الوصال
و لا أضا من نحوکم بارق***إلا توهمت لطیف الخیال
أحبابنا ما خطرت خطرة (8)***منکم غداة الوصل منی ببال
جور اللیالی خصنی بالجفا***منکم و من یأمن جور اللیال
رقوا و جودوا و اعطفوا و ارحموا***لا بد لی منکم علی کل حال
***
قال: ثم إن خدیجة قالت: و رب احتجب عن الأبصار (9) و علم حقیقة (10) الأسرار
ص: 55
که ظرب نام داشت اما حضرت آن را سَکب نامید و نخستین غزوهای که با آن رفت اُحد بود. و آوردهاند مُرتَجِز همان اسبی بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را از مردی اعرابی از بنی مُرّه می خرد اما آن اعرابی منکر میشود و خُزیمة بن ثابت برای ایشان شهادت میدهد؛ مرتجز سفید بوده است. «سیجان» جمع «ساج» است به معنای «طَیلسان» (نوعی ردااست). «جلوی خود را با آن میبست» در وصف عصا دلالت بر طول آن عصا دارد. زیرا از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند اندازه چیزی که جلوی نمازگزار را میبندد چقدر است؟ و ایشان فرمود: چیزی مثل عصا. و «قَضیب» در سخن اصمعی با تشبیه به قضیب الشّجر (شاخه درخت) شمشیری باریک است. همچنین گفتهاند «القَضیب» برگرفته از «قَضب» (بُریدن) و به معنای «مقضوب» (بریده شده) است که تنها پس از قطع کردن «قضیب» نامیده میشود. «قُباع» بست سر دسته شمشیر است که بیشتر به آن «قبیعه» میگویند. «ذُؤابه» آویزه دسته شمشیر است. «بَکَرات» حلقههای شمشیر و «نَعل شمشیر» قسمت آهنین پایین غلاف است که در مورد شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله از جنس نقره بوده است. «سَکب» یعنی در وسعت جریان یافتن، گویا آن اسب در زمین جاری میشود(1).
جزری میگوید: ناقه «شحوی» یعنی ناقه بلندگام، از همین لفظ است «شحاء» نام اسب پیامبر صلی الله علیه و آله که با مدّ روایت شده و به «بلندگام» تفسیر شده است. کازرونی میگوید: آن اسب به خاطر وسعت جریان و تاختش «بَحر» نامیده شده است. «فلک» به کسر فاء جمع «فلکة» به معنای استخوان سینه یا چرخه ریسمان است. «عنزه» نیزه کوچک است و «یدعم علیها» یعنی بر آن تکیه میزند. «عرجون» از چوب تاک است. «موتَصِله» برگرفته از «وصل» (رسیدن) است که برای حُسن ظن در رسیدن به دشمن ، این نام را به آن اسب داده اند . «دُلدُل» چه بسا بنا به تشبیه به «دلدل» یعنی خارپشت یا چیزی شبیه به آن این نام گرفته که شاید وجه این شبه قلّت سکون باشد. «ایلیّه» به قریهای در شام منسوب است. «محذوفه» دُم بریده است. «عفیر» تصغیر «أعفر» است مانند «سُوَید» نسبت به «أسود» که همزه در آن حذف شده و لفظ معیار «اُعَیفَر» است به معنای رنگ سفید مایل به سرخ، «یَعفور» نیز مانند «أعفر» است همچون «یخضور» و «أخضر». «سبت» به کسر یعنی پوست دباغی شده گاو. جام آبخوری «صادر» نامیده شده زیرا سیرابی از آن صدور مییابد. قیچی «جامع» نامیده شده زیرا تکههای آنچه را با آن میچینند جمع میآورد و این از کیفیت قیچی است. «فَلَهشَّ» یعنی «فلقد هشَّ» به معنای «خشنود شدن»، میگویند «هشَّ للمعروف»
ص: 128
إنی محقة لک فی هذا الأمر قم (1) إلی عمومتک و قل لهم یخطبونی لک من أبی و لا تخف من کثرة المهر فهو عندی و أنا أقوم لک بالهدایا و المصانعات فسر و أحسن الظن فیمن أحسن بک الظن (2) فخرج النبی صلی الله علیه و آله من عندها و دخل علی عمه أبی طالب و السرور فی وجهه (3) فوجد أعمامه مجتمعین فنظر إلیه أبو طالب و قال یا ابن أخی یهنؤک ما أعطتک خدیجة و أظنها قد غمرتک من عطایاها قال محمد صلی الله علیه و آله یا عم لی إلیک حاجة قال و ما هی قال تنهض أنت و أعمامی هذه الساعة إلی خویلد و تخطبون لی منه خدیجة فلم یرد أحد منهم علیه جوابا غیر أبی طالب فقال یا حبیبی إلیک نصیر و بأمرک نستشیر فی أمورنا و أنت تعلم أن خدیجة امرأة کاملة میمونة فاضلة تخشی العار و تحذر الشنار (4) و قد عرفت قبلک رجلین أحدهما عتیق بن عائذ و الآخر عمرو الکندی و قد رزقت منه ولدا و خطبها ملوک العرب و رؤساؤهم و صنادید قریش و سادات بنی هاشم و ملوک الیمن و أکابر الطائف و بذلوا لها الأموال فلم ترغب فی أحد منهم و رأت أنها أکبر منهم و أنت یا ابن أخی فقیر لا مال لک و لا تجارة و خدیجة امرأة مزاحة علیک فلا تعلل نفسک بمزاحها و لا تسمع قریشا هذا الأمر (5) فقال أبو لهب یا ابن أخی لا تجعلنا فی أفواه العرب و أنت لا تصلح لخدیجة فقام إلیه العباس و انتهره و قال و الله إنک لرذل الرجال ردی الأفعال و ما عسی أن یقولوا فی ابن أخی و الله إنه أکثر منهم جمالا و أزید کمالا و بما ذا تتکبر علیه خدیجة لمالها أم لزیادة کمالها و جمالها فأقسم برب الکعبة لأن طلبت علیه مالا لأرکبن جوادی و أطوف فی الفلوات و لأدخلن
ص: 56
یعنی از فلان چیز نیک خشنود شد و «رجلٌ هشّ» یعنی مرد گشادهرو(1).
روایت64.
الشفاء: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من پنج نام دارم، من محمد هستم و احمد هستم و ماحی هستم که خداوند با من کفر را محو میکند، و حاشر هستم که مردم پیش پای من محشور میشوند، و عاقب هستم. خداوند در کتاب خود حضرت را محمد نامیده و احمد است، از خصائص حق تعالی درباره پیامبر صلی الله علیه و آله این است که در نامهای حضرت مفهوم شکر و ثناء را قرار داده و در لابلای بیان خود مرتبت والای ایشان در تحمید خداوند را نهاده است؛ بدین ترتیب که نام ایشان احمد بر وزن «أفعل تفضیل» مبالغهای است در صفت حمد و «محمّد» بر وزن «مُفَعَّل» مبالغهای است از کثرت حمد. بر این اساس پیامبر صلی الله علیه و آله برترین و والاترین و سرآمد کسانی است که حمد و ستایش شدهاند، بنابراین حضرت احمد محمودان (ستودهترین ستودگان) و احمد حامدان (ستودهترین ستایشگران) است. در روز قیامت لوای حمد همراه پیامبر صلی الله علیه و آله است تا کمال حمد از برای ایشان تمام شود و ایشان در عرصات قیامت با صفت حمد سرشناس گردد، پروردگارِ متعال همچنانکه به حضرت وعده داده در آنجا ایشان را در مقامی محمود بر میانگیزد و اینچنین همه پیشینیان و پسینیان پیامبر صلی الله علیه و آله را در آن مقام میستایند تا برایشان شفاعت کند. در آن دم بنا به فرموده خود حضرت باب چنان ستایشهایی برای ایشان گشوده میشود که نصیب برای هیچ کس جز ایشان نشده است، در کتب پیامبران نیز امت پیامبر صلی الله علیه و آله «حامدان» (ستایشگران) نامیده شدهاند، پس حق است که حضرت محمد و احمد نامیده شود. از دیگر سو نکتهای دیگر در این دو نام نهفته که از ویژگیهای شگفت و نشانههای بدیع پیامبر صلی الله علیه و آله است، و آن اینکه خداوند والا تا پیش از دوران پیامبر صلی الله علیه و آله نگداشته کسی به این دو نام نامیده شود. نام احمد را که در کتب پیشینیان آمد و پیامبران ظهورش را مژده دادند، خداوند متعال به حکمت خود اجازه نداد بر کسی جز ایشان نهاده شود یا کسی پیش از حضرت با این نام فراخوانده شود تا مبادا ابهام یا شکی بر سستدلان پدید آید. همچنین در مورد محمد؛ این نام بر هیچ کس از میان عرب و غیر عرب نهاده نشده بود تا اینکه کمی پیش از ظهور و میلاد ایشان شایع شد که پیامبری به نام محمد صلی الله علیه و آله برانگیخته میشود. اینچنین گرووه اندکی پسرانشان را محمد نامید به این امید که یکی از آنان آن پیامبر باشد اما «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»(2)
{خدا بهتر میداند رسالتش را کجا قرار دهد.} آنان محمد بن اُحیحة بن جلّاح اوسی و محمد بن مَسلمه انصاری و محمد بن بَراء بَکری و محمد بن سفیان بن مُجاشِع و محمد بن حُمران جُعفی و محمد بن خُزاعی
ص: 129
علی الملوک حتی أجمع له ما تطلب علیه (1) خدیجة قال النبی صلی الله علیه و آله یا معاشر الأعمام قد أطلتم الکلام فیما لا فائدة فیه قوموا و اخطبوا لی خدیجة من أبیها فما عندکم من العلم مثل ما عندی منها فنهضت صفیة بنت عبد المطلب رضی الله عنها و قالت و الله أنا أعلم أن ابن أخی صادق فیما قاله و یمکن أن تکون خدیجة مازحة علیه و لکن أنا أروح و أبین لکم الأمر ثم لبست أفخر ثیابها و سارت نحو منزل خدیجة فلقیتها بعض جواریها فی الطریق فسبقتها إلی الدار و أعلمت خدیجة بقدوم صفیة بنت عبد المطلب و کانت قد عزمت علی النوم فأخلت لها المکان (2) و قد عثرت خدیجة بذیلها فقالت لا أفلح من عاداک یا محمد فسمعت صفیة کلام خدیجة فقالت فی نفسها أجاد الدلیل ثم طرقت الباب ففتح و جاءت إلی خدیجة فلقیتها بالرحب و التحیة و أرادت أن تأتی لها بطعام فقالت یا خدیجة ما جئت لأکل طعام بل یا ابنة العم جئت أسألک عن کلام أ هو صحیح أم لا فقالت خدیجة بل هو صحیح إن شئت تخفیه أو شئت تبدیه و أنا قد خطبت محمدا لنفسی و تحملت عنه مهری فلا تکذبوه إن کان قد ذکر لکم بشی ء (3) و إنی قد علمت أنه مؤید من رب السماء فتبسمت صفیة و قالت و الله إنک لمعذورة فیمن أحببت و الله ما شاهدت عینی مثل نور جبینه و لا أعذب من کلام ابن أخی و لا أحلی من لفظه ثم أنشأت تقول شعرا:
الله أکبر کل الحسن فی العرب***کم تحت غرة هذا البدر من عجب
قوامه (4) ثم إن مالت ذوائبه***من خلفه فهی تغنیه عن الأدب
تبت ید اللائمی فیه و حاسده***و لیس لی فی سواه قط من أرب(5)
***
ص: 57
سُلمی بودند که نفر هفتمی نداشتند، تا اینکه هر دو نام از برای پیامبر صلی الله علیه و آله تحقّق یافت و هیچ همتایی در این دو نداشت. و اما سخن حضرت که فرمود: من ماحی هستم؛ تفسیرش در حدیث چنین آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله کسی است که به برکت وجودش گناهان پیراونش محو میشود. نیز در معنای «پیش پای من» گفته شده یعنی مردمان با حضور و گواه حضرت محشور میشوند همچنانکه حق تعالی فرموده: «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً»(1) {تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.} از خود رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرموده من ده نام دارم و از آن جمله «طه»(2) {طاها} و «یس»(3)
{یاسین} را برشمرده که این را مکّی نقل کرده است. در برخی تفاسیر آمده «طه» یعنی ای طاهر و ای هادی، و «یس» یعنی ای سیّد که این را سلمی از واسطی و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است. از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله «رسول الرحمة» (فرستاده رحمت) و «رسول الراحة» (فرستاده آسایش) و «رسول المَلاحِم» (فرستاده[برای] نبردها) است. در حدیثی از خود رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده: فرشتهای نزد من آمد و گفت: تو قُثَم هستی. «قُثَم» یعنی جمعآورنده و «قَثوم» یعنی جمعآورنده خوبیها. از دیگر نامهای حضرت نور است و سِراج مُنیر (چراغ روشنگر) و مُنذِر (انذار دهنده) و نَذیر (هشدار دهنده) و مُبَشِّر (بشارت دهنده) و بَشیر (مژده دهنده) و شاهد (بیننده) و شهید (گواه) و حق مُبین (حق آشکار) و خاتم النبیّین (پایان پیامبران) و رؤوف رحیم (مهرورز مهربان) و امین (امانتدار) و قَدم صدق (گام راستی) و رحمةٌ للعالَمین (رحمتی از برای جهانیان) و نعمة الله (نعمت خداوند) و عروة وُثقی (ریسمان استوار) و صراط مستقیم (راه راست) و نجم ثاقب (ستاره فروزان) و کریم (سخاوتمند) و نبیّ اُمّی (پیامبر امّی[که معنای آن مورد اختلاف است ]) و داعی الله (دعوتگر خداوند) و مصطفی (برگزیده) و مجتبی (دستچین شده) و ابو القاسم (پدر قاسم یا مرد قسمت کننده) و حبیب (عزیز) و رسول ربّ العالمین (فرستاده پروردگار جهانیان) و شفیع و مُشَفَّع (شفاعتش پذیرفته شده) و متّقی (پرهیزگار) و مُصلح (اصلاحگر) و طاهر (پاک) و مُهَیمَن (چیره) و صادق (راستگو) و مُصَدّق (تصدیق کننده) و هادی (هدایتگر) و سیّد وُلد آدم (سرور فرزندان آدم) و امام المتّقین (پیشوای پرهیزگاران) و قائد الغُرّ المُحَجَّلین (سرآمد روسپیدان) و حبیب الله (عزیز خدا) و خلیل الرحمان (دوست خداوند بخشنده) و صاحب حوض مُورود و صاحب شفاعت و صاحب مقام محمود و صاحب وسیله (منبر پیامبر صلی الله علیه و آله در آخرت) و صاحب تاج و صاحب معراج و صاحب لوا و صاحب قضیب و صاحب بُراق (مرکب پیامبر صلی الله علیه و آله در معراج) و صاحب ناقه و نجیب و صاحب حجِت و صاحب سلطنت و صاحب انگشتری و صاحب علامت و صاحب برهان و صاحب هراوه (چوبدستی) و صاحب نعلین. از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله در کتابها متوکِّل (توکّل کننده) و مُختار (گزیده شده) و مُقیم السُنّة (بر پا کننده سنت) و مقدّس است و نیز روح القُدُس که معنای بارقلیط در انجیل است؛ تغلب میگوید: بارقلیط کسی است که میان حق و باطل را جدا میکند. از دیگر نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله در کتب پیشینیان ماذ ماذ است به معنای طیّبٌ طیّبٌ (سرشار از مهر و خوبی) و نیز حمطایا
ص: 130
قال ثم إن صفیة رضی الله عنها عزمت علی الخروج من بیتها فقالت لها خدیجة أمهلی قلیلا ثم أخرجت خلعة سنیة و خلعتها علی صفیة و ضمتها إلی صدرها و قالت یا صفیة بالله علیک إلا ما أعنتینی علی وصال محمد صلی الله علیه و آله (1) قالت نعم ثم خرجت طالبة لإخوتها فقالوا لها ما وراءک یا صفیة یا ابنة الطیبین قالت یا إخوتی قوموا إن کنتم قائمین فو الله إن لها فی ابن أخیکم محمد صلی الله علیه و آله رغبة لیس تدرک ففرحوا بذلک کلهم غیر أبی لهب فإن کلامها زاده غیظا و حسدا لمحمد صلی الله علیه و آله و ذلک بسبب الشقاوة السابقة (2) فزعق بهم العباس و قال فما قعودکم إذ کان قد حصل الأمر فنهضوا جمیعا إلی دار خویلد و قد عمد أبو طالب إلی النبی صلی الله علیه و آله و ألبسه أحسن الثیاب و قلده سیفا و أرکبه علی جواده و دار حوله عمومته و کلهم محدقون به فلقاهم أبو بکر بن أبی قحافة و قال إلی أین تریدون یا أولاد عبد المطلب لقد کنت قاصدا إلیکم فی حاجة خطرت ببالی فقال له العباس و ما هی اذکرها قال رأیت فی منامی کأن نجما قد ظهر فی منزل أبی طالب و ارتفع إلی أفق السماء و أنار و استنار إلی أن صار کالقمر الزاهر ثم نزل بین الجدران فتبعته فإذا هو قد دخل فی بیت خدیجة بنت خویلد و دخل معها تحت الثیاب فما تأویله قال له أبو طالب ها نحن لها قاصدون و علی خطبتها معولون ثم ساروا حتی وصلوا منزل خویلد فسبقتهم الجواری إلیه و کان یشرب الخمر و قد لعب الخمر فی رأسه فلما نظر إلی بنی هاشم قام لهم و قال مرحبا و أهلا بأبناء آبائنا و أعز الخلق علینا فقال أبو طالب یا خویلد ما جئنا إلا لحاجة (3) و أنت تعلم قربنا منکم و نحن فی هذا الحرم أبناء أب واحد و قد جئنا خاطبین ابنتک خدیجة لسیدنا (4) و نحن لها راغبون فقال خویلد
ص: 58
و خاتِم (پایانبخش) و خاتَم که این را کعبُ الأحبار نقل کرده است. تغلب میگوید: خاتِم کسی است که ظهور پیامبران را ختم میکند و خاتَم نیکنهادترین و خوشخُلقترین پیامبران است، حضرت در زبان سریانی مشفح و متخمنا نام دارد و همچنین در تورات أحید نامیده شده که این از ابن سیرین روایت شده است، صاحب قَضیب یعنی صاحب شمشیر که این در انجیل تفسیر شده که گفته: او شمشیری از آهن دارد که با آن نبرد میکند و امتش نیز چنین هستند، اما چنین نیز معنا شده که قَضیب همان عصای باریکی بوده که حضرت به دست میگرفته است، و اما «هراوة» عصا است و نظر وی چنین است که آن همان عصایی است که در حدیث حوض ذکر شده، و اما منظور از تاج همان عمامه است که در آن روزگار تنها به قوم عرب متعلق بوده و عمامه تاج عرب بوده است، کنیه مشهور حضرت ابو القاسم بوده است. انس نیز روایت کرده وقتی برای پیامبر صلی الله علیه و آله ابراهیم به دنیا آمد جبرئیل آمد و به ایشان عرض کرد: سلام بر تو ای ابو ابراهیم(1).
روایت65.
علل الشرائع: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»(2)
{و این قرآن به من وحی شده تا به وسیله آن شما و هر کس را [که این پیام به او] برسد هشدار دهم} پرسیدند، ایشان فرمود: به همه زبانها(3).
بصائر الدرجات نیز این حدیث را آورده است(4).
توضیح
در معنای کلام حق تعالی «وَ مَنْ بَلَغَ» اختلاف هست، گفتهاند یعنی تا به وسیله آن هر کس را که تا روز قیامت قرآن به او رسیده انذار دهم؛ اما حسن در تفسیر این کلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان فرموده: «به هر کس پیغام برسد دعوت من این است که هیچ خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد، پیام به او رسیده است.» یعنی هر کس حجت به او رسیده باشد و نزدش استوار شده باشد. در این باره همچنین اخبار بسیاری خواهد آمد که میگوید یعنی هر کس به او پیام برسد امامی از آل محمد صلی الله علیه و آله هست و او نیز به وسیله قرآن انذار میدهد همچنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به وسیله آن انذار داده است.
اما نسبت به فرموده امام جعفر صادق علیه السلام ؛ چه بسا ایشان سخن را بر یکی از دو معنیِ اولی حمل کرده و بهطور تقدیری چنین فرموده: تا به وسیله قرآن هر کس را، از اهل همه زبانها و نه فقط عرب، قرآن به او رسیده هشدار دهم، یا اینکه: تا هر کس را دعوت من به او رسیده به زبان خودشان هشدار دهم و با زبان خودشان با آنان سخن بگویم. این معنا آشکارتر است اما خدا میداند.
روایت66.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 131
و من الخاطب منکم و من المخطوبة منی فقال أبو طالب الخاطب منا محمد ابن أخی و المخطوبة خدیجة فلما سمع ذلک خویلد تغیر لونه و کبر علیه و قال و الله إن فیکم الکفایة و أنتم أعز الخلق علینا و لکن خدیجة قد ملکت نفسها و عقلها أوفر من عقلی (1) و أنا لم تطب قلبی إن خطبها الملوک فکیف و هذا محمد فقیر صعلوک (2) فقام إلیه حمزة رضی الله عنه فقال له لا یقدر (3) الیوم بأمس و لا تشاکل القمر بالشمس یا بادی الجهل و یا خسیف (4) العقل أ ما علمت أنک قد ضل رشدک و غاب عقلک أ تثلب ابن أخینا أ ما علمت أنه إذا أراد أموالنا و أرواحنا قدمنا الکل بین یدیه و لکن سوف یبین لک غب (5) فعلک ثم نفض أثوابه و نهض و نهض إخوته و ساروا إلی منازلهم و بلغ الخبر خدیجة من جاریة لها فقالت ما وراءک قالت أمر یغم القلوب (6) فقالت لها ما ذا یا ویحک قالت إن أباک قد رد أولاد عبد المطلب خائبین فلما سمعت خدیجة کلامها قالت اطلبی لی عمی ورقة فخرجت الجاریة و عادت و معها ورقة فلما جاءها استقبلته بأحسن قبول و قالت مرحبا بک یا عم فلا غابت طلعتک عنی ثم طرقت إلی الأرض و قد قطب حاجباها (7) فقال ورقة حاشاک یا خدیجة من السوء ما الذی حل بک قالت یا عم ما حال السائل و ما نال (8) المسئول قال فی أنحس حال قال (9) و لکن أراک (10) یا
ص: 59
پیامبر صلی الله علیه و آله نوشته را میخواند اما نمینوشت(1).
روایت67.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: از جمله آنچه خداوند عزوجل با آن بر پیامبر صلی الله علیه و آله منت نهاد این بود که ایشان اُمّی بود و نمینوشت و نمیخواند(2).
روایت68.
تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ»(3)
{اوست آن کس که در میان بیسوادان فرستادهای از خودشان برانگیخت} فرمود: آنان مینوشتند اما نه کتابی از سوی خداوند متعال داشتند و نه رسولی به سویشان برانگیخته شده بود، از این رو خداوند آنان را به «اُمّیّین» نسبت داده است(4).
روایت69.
تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی میگوید: «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(5)
{و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی و گر نه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند.} معطوف است به این کلام حق تعالی در سوره فرقان «اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا»(6)
{که آنها را برای خود نوشته و صبح و شام بر او املا می شود.} خداوند در پاسخشان به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود چگونه ادعا میکنند چیزی را که میخوانی یا خبری را که میرسانی با املای شخص دیگری مینویسی حال آنکه تو «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» یعنی شک میکردند(7).
روایت70.
معانی الأخبار، علل الشرائع: از جعفر بن محمد صوفی روایت شده که وی گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: ای پسر رسول خدا! چرا پیامبر صلی الله علیه و آله اُمّی نامیده شد؟ ایشان فرمود: مردم چه میگویند؟ عرض کردم: میپندارند ایشان از آن رو اُمّی نامیده شده که نوشتن بلد نبوده است. فرمود: دروغ میگویند خدایشان لعنت کند! چگونه چنین است حال آنکه خداوند در آیات محکم کتاب خود فرموده: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»(8)
{اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد} چگونه چیزی را که بلد نبوده به آنان میآموخته؟! به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله به هفتاد و دو –و یا فرموده به هفتاد و سه- زبان میخواند و مینوشت،
ص: 132
خدیجة تخاطبینی بهذا الکلام کأنک تریدین الزواج قالت أجل قال یا خدیجة لقد خطبک الملوک و الصنادید و لم ترضی بأحد منهم قالت ما أرید من یخرجنی من مکة فقال و الله ما منها (1) أحد إلا و قد خطبک مثل شیبة بن ربیعة و عقبة بن أبی معیط و أبی جهل بن هشام و الصلت بن أبی یهاب فأبیتی (2) عنهم جمیعا قالت ما أرید من فیه عیب ثم قالت یا عم صف لی عیبهم قال یا خدیجة أما شیبة ففیه سوء الظن و أما عقبة فهو کثیر السن و أما أبو جهل فهو بخیل متکبر کریه النفس و أما الصلت فهو رجل مطلاق فقالت لعن الله من ذکرت و هل تعلم أنه خطبنی (3) غیر هؤلاء قال سمعت أنه قد خطبک محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم قالت یا عم صف لی عیبه و کان ورقة عنده علم من الکتب السالفة بما یکون من أمر محمد صلی الله علیه و آله فلما سمع کلامها طأطأ رأسه و قال أصف لک عیبه قالت نعم قال أصله أصیل و فرعه طویل (4) و طرفه کحیل و خلقه جمیل و فضله عمیم و جوده عظیم و الله یا خدیجة ما کذبت فیما قلت قالت یا عم صف لی عیبه کما وصفت لی خیره قال یا خدیجة وجهه أقمر و جبینه أزهر و طرفه أحور و لفظه أعذب (5) من المسک الأذفر و أحلی من السکر و إذا مشی کأنه البدر إذا بدر و الوبل إذا أمطر قالت (6) یا عم صف لی عیبه قال یا خدیجة مخلوق من الحسن (7) الشامخ و النسب الباذخ و هو أحسن العالم سیرة و أصفاهم سریرة (8) إذا مشی تخاله ینحدر من صبب شعره کالغیهب و خده أزهر من الورد الأحمر و ریحه
ص: 60
ایشان فقط از آن رو اُمّی نامیده شده که اهل مکه بوده و مکه اُمّ القری بوده است، این همان کلام خداوند عزّوجل است: «لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها»(1)
{و برای اینکه [مردم] ام القری [=مکه] و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی.}(2)
پس منظور از اُمّ القری مکه است و از این روست که به ایشان اُمّی گفته شده است(3).
بصائر الدرجات(4)
و تفسیر عیاشی(5)
نیز همانند این حدیث را آوردهاند.
روایت71.
علل الشرائع: از علی ابن اسباط از اشخاصی از امام باقر علیه السلام، که می گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم: مردم می پندارند رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی خوانده و نمی نوشته . فرمود: دروغ می گویند خدایشان لعنت کند! چگونه چنین است حال آن که خداوند فرموده: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» {اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد} چگونه چیزی را که بلد نبوده به آنان می آموخته؟! پرسیدم پس چرا امّی نامیده شده اند ؟ فرمود : ایشان فقط از آن رو اُمّی نامیده شده که اهل مکه بوده و مکه اُمّ القری بوده است، این همان کلام خداوند عزّوجل است: «لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها» {و برای اینکه [مردم] ام القری [=مکه] و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی.} این روست که به ایشان اُمّی گفته شده است .
روایت72.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: از جمله آنچه که خداوند با آن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله منت نهاد این بود که ایشان میخواند و نمینوشت. اینچنین وقتی ابوسفیان راهیِ جنگ اُحد شد عباس به پیامبر صلی الله علیه و آله نامه نوشت. نامه در حالی به حضرت رسید که ایشان در حواشی مدینه بود. پیامبر صلی الله علیه و آله نامه را خواند اما اصحاب خود را از آن باخبر نکرد و به آنان دستور داد وارد مدینه شوند.
ص: 133
أزکی من المسک الأذفر و لفظه أعذب من الشهد و أخیر أشهدک یا خدیجة أنی أحبه قالت یا عم أراک کلما قلت لک صف لی عیبه وصفت لی حسنه قال یا ابنتی و هل أنا أقدر علی وصف خیره ثم أنشأ یقول:
لقد علمت کل القبائل و الملإ***بأن حبیب الله أطهرهم قلبا
و أصدق من فی الأرض قولا و موعدا***و أفضل خلق الله کلهم قربا
***
فقالت یا ورقة إن أکثر الناس یثلبونه قال ثلبهم له إنه فقیر قالت یا عم أ ما سمعت قول الشاعر:
إذا سلمت رءوس الرجال من الأذی***فما المال إلا مثل قلم الأظافر
***
و لکن یا عم إذا کان ماله قلیلا فمالی کثیر و إنی یا عم محبة له علی کل حال فقال لها إذن و الله تسعدین و ترشدین و تحضین (1) بنبی کریم فقالت یا عم أنا الذی خطبته لنفسی فقال لها ورقة و ما الذی تعطینی و أنا أزوجک فی هذه اللیلة بمحمد فقالت یا عم و هل لی شی ء دونک أم یخفی علیک و هذه ذخائری بین یدیک و منزلی لک و أنا کما قال القائل شعرا:
إذا تحققتم ما عند صاحبکم***من الغرام فذاک العذر یکفیه
أنتم سکنتم بقلبی فهو منزلکم***و صاحب البیت أدری بالذی فیه
***
ثم قال ورقة یا خدیجة لست أرید شیئا من حطام الدنیا و إنما أرید أن تشفعی لی عند محمد صلی الله علیه و آله یوم القیامة و اعلمی یا خدیجة أن بین أیدینا حساب (حسابا) و کتاب (کتابا) و عقاب (عقابا) و عذاب (2) (عذابا) و لا ینجو إلا من تبع محمدا و صدق برسالته فیا ویل من زحزح (3) عن الجنة و أدخل النار فلما سمعت خدیجة کلامه قالت یا عم لک عندی ما طلبت فخرج ورقة و
ص: 61
وقتی وارد مدینه شدند آنان را باخبر کرد(1).
توضیح
بر دو وجه میتوان این اخبار را با هم جمع کرد. نخست اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله بر نوشتن توانا بوده اما بنا به مصلحتی نمینوشته است. دوم اینکه اخبار دالّ بر عدم نوشتن و خواندن حضرت را بر این حمل کنیم که ایشان این دو را از بشر نیاموخته بوده و بقیه اخبار را بر اینکه حضرت به اعجاز بر این دو توانا شده بوده است. چگونه کسی که از علوم پیشینیان و پسینیان آگاه بوده نمیدانسته این نقشها بنا به دلالت بر این حروف وضع شده و چگونه کسی که با قدرتبخشی خداوند متعال بر شکافتن ماه و کارهای بزرگتر از آن توانا بوده نمیتوانسته نقش حروف و کلمات را بر صفحهای یا لوحی بیاندازد؟! خدای متعال میداند.
روایت73.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود نقل کرده که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی هیچ کتاب یا وحیی را جز به زبان عربی نازل نکرده، اما اینها به زبان قوم پیامبران بر گوش ایشان مینشسته و به گوش پیامبر ما صلی الله علیه و آله به همان عربی نشسته است. اینگونه وقتی حضرت با قوم خود سخن میگفته به زبان عربی سخن میگفته و سخنان ایشان به زبان خودشان بر گوشهایشان مینشسته است. هر کس با هر زبانی با پیامبر صلی الله علیه و آله همسخن میشده آن سخن به زبان عربی به گوش حضرت مینشسته است. جبرئیل همه این سخنان را برای حضرت و از ایشان ترجمه میکرده و این منزلتی از سوی خداوند متعال بوده است(2).
روایت74.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله هم میخواند و هم مینوشت و هم نانوشته را میخواند(3).
روایت75.
مناقب: امام علیه السلام درباره کلام حق تعالی «النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ»(4) {این پیامبر درسنخوانده که او را مییابند} فرمود: ما امتی اُمّی هستیم که نمینویسیم و حساب نمیکنیم.
ص: 134
دخل علی أخیه خویلد و قد غلب علیه السکر فجلس ورقة و قد ظهر الغیظ فی وجهه (1) و قال یا أخی ما أغفلک عن نفسک ترید أن تقتلها أنت بنفسک فقال و من أین علمت یا أخی فقال لقد خلفت بنی عبد المطلب و قلوبهم تغلی علیک کغلی القدر و قد أراد حمزة أن یهجم علیک فی دارک فقال خویلد یا أخی و أی ذنب أذنبته علیهم حتی یفعلوا بی ذلک قال سمعتهم یقولون إنک تثلب ابن أخیهم و هو علیک قبیح إن کان قد وقع منک ذلک و الله ما وطئ الحصی مثل محمد أ نسیت (2) ما جری له فی صغره و ما بان له فی کبره و الله ما یثلبه إلا لئیم قال خویلد و الله یا أخی ما ثلبت الرجل و إنه خیر منی و إنما أراد أن یتزوج بخدیجة فقال له أخوه ما ذا تنکر منه قال خویلد و الله یا أخی ما أقول فیه شیئا و لکن خشیت من وجهین الأول تسبنی العرب حیث إنی رددت أکابرهم و ساداتهم و أزوجها الآن بفقیر لا مال له و الثانی أنها لا ترضاه فقال ورقة إن العرب ما منهم أحد إلا و یحب أن یزوجه بابنته و یشتهی أن یکون محمد نسیبه و قریبه و أما خدیجة فمذ عاینت فضله رضیت به و أما أنت فقد جلبت لنفسک عداوة من بنی هاشم علی غیر شی ء و إنهم ما یترکونک غیر ساعة و لا سیما (3) الأسد الهجوم حمزة القضاء المحتوم لا یصده عنک صاد و یرده عنک راد و الله إن قبلت نصحی و سرت معی إلی بنی هاشم سألتهم أن یرفعوا عنک ید العداوة و تزوج محمدا صلی الله علیه و آله بخدیجة (4) و الله ما تصلح إلا له و لا یصلح إلا لها فقال یا أخی أخاف أن یهجموا بی و یقتلونی فقال ورقة ضمان هذا الأمر علی فلا تخف فنهضا جمیعا و سارا حتی دخلا علی أولاد عبد المطلب فوقفا علی الباب و کان من الأمر المقدر أن فی ذلک الوقت کان أولاد عبد المطلب جالسین و
ص: 62
نیز گفته شده اُمّی منسوب به امت است یعنی جماعتِ عوام و عوام نوشتن نمیدانند. همچنین میگویند پیامبر صلی الله علیه و آله از آن رو چنین نامیده شده که از عرب بوده و به عرب قوم اُمّی میگویند، خداوند متعال فرموده: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ»(1)
{اوست آن کس که در میان بیسوادان برانگیخت}. و گفتهاند از آن روست که حضرت در روز قیامت میفرماید: امتم! امتم! و گفتهاند از آن روست که پیامبر صلی الله علیه و آله اصل است و به منزله اُمّ (مادر) است که فرزندان به سویش بازمیگردند، و از همین جمله است اُمّ القری. و میگویند از آن روست که حضرت برای امت خود به منزله مادری دلسوز برای فرزند خود است و اینچنین وقتی ندای قیامت یعنی «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ»(2)
{روزی که آدمی از برادرش میگریزد} سر داده میشود، پیامبر صلی الله علیه و آله از امت خود محافظت میکند. و گفته شده اُمّی منسوب است به اُمّ (مادر) که نوشتن نمیداند زیرا نوشتن از نشانههای مردان است. و گفتهاند منسوب است به اُمَّة به معنای خلقت و قد و قامت، اعشی میگوید: «وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ الْأَکْرَمِینَ حِسَانُ الْوُجُوهِ طِوَالُ الْأُمَمِ» یعنی به راستی خاندان ارجمند معاویه خوبرو و خوش قد و قامت هستند. [ سید ] مرتضی درباره کلام حق تعالی «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ»(3)
{و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی} میگوید: ظاهر آیه نفی نوشتن و خواندن را پیش از نبوت حضرت و نه پس از آن اقتضا میکند، چراکه اسلوب تعلیل در آیه اقتضا میکند نفی به پیش از نبوت اختصاص داشته باشد چون آنها در صورتی به نبوت حضرت شک میکردهاند که ایشان پیش از نبوت نوشتن و خواندن بلد بوده باشد، اما پس از نبوت دیگر زمینهای برای آن شک وجود ندارد. بنابراین میتوان گفت پیامبر صلی الله علیه و آله خواندن و نوشتن را پس از نبوت از جبرئیل آموخته است و میتوان گفت ایشان نیاموخته و لذا بلد نبوده است. شعبی و جمعی از اهل علم گفتهاند رسول خدا صلی الله علیه و آله تا پیش از وفات نوشت و خواند. سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در الصحاح و دیگر کتب تاریخ مشهور است که فرمود: برایم دوات و تختهای بیاورید تا نگاشتهای برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نخواهید شد(4).
ص: 135
بینهم النبی صلی الله علیه و آله فنظر إلیه حمزة و قال یا قرة العین ما تقول (1) و الله لئن أمرتنی لآتینک فی هذه الساعة برأس خویلد فقال خویلد لورقة اسمع یا أخی فقال ورقة اسمع أنت فقال خویلد دعنی أرجع قال ورقة لا و انظر الآن ما أصنع دعنا نأتی إلیهم فإنهم لا یبعدون من یأتی إلیهم ثم إن ورقة قرع الباب فقال النبی صلی الله علیه و آله لقد جاءکم خویلد و أخوه ورقة فقام حمزة فأدخلهم و ید خویلد فی ید ورقة و نادی نعمتم صباحا و مساء و کفیتم شر الأعداء یا أولاد زمزم و الصفا فناداه أبو طالب و أنت یا خویلد کفیت ما تحذر و تخشی فانتهره حمزة و قال لا أهلا و لا سهلا لمن طلب منا بعدا و أرانا هجرا و صدا قال خویلد ما کان ذلک منی یا سیدی و أنتم تعلمون أن خدیجة وافرة العقل مالکة نفسها و إنما تکلمت بهذا الکلام حتی أسمع ما تقول و الآن عرفت أن المرأة فیکم راغبة (2) فلا تؤاخذونی بما جری و نحن کما قال الشاعر:
و من عجب الأیام أنک هاجری***و ما زالت الأیام تبدئ العجائبا
و ما لی ذنب أستحق به الجفا***و إن کان لی ذنب أتیتک تائبا
***
و الآن قد رضیت لرضاها و لأجل القرابة و النسب و قال شعرا:
عودونی الوصال فالوصل عذب***و ارحموا فالفراق و الهجر صعب
زعموا حین عاینوا أن جرمی***فرط حبی لهم و ما ذاک ذنب
لا و حق الخضوع عند التلاقی***ما جزی من یحب أن لا یحب
***
فقال عند ذلک حمزة یا خویلد أنت عندنا عزیز کریم و لکن ما کان یجوز منک إذا جئناک أن تبعدنا فقال ورقة إنا لنحب محمدا أشد محبة و نحن علی ما تقولون و لکنی أرید یا بنی هاشم أن تکون هذه الخطبة فی غداة غد علی رءوس الأنام (3) حتی
ص: 63
باب هفتم : نوادری دیگر
اشاره
در معنای اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله یتیم و ضالّ و عائل بوده و نیز معنای انشراح صدر حضرت و علت یتیم بودن ایشان و بیان سبب آنکه از پیامبر صلی الله علیه و آله فرزند پسری بر جا نماند.
آیات
- «وَ الضُّحی * وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی * ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی * وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی * وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی * أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی * وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی * وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی * فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ * وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ * وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(1)
{سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب چون آرام گیرد، [که] پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته است، و قطعا آخرت برای تو از دنیا نیکوتر خواهد بود، و بزودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی، مگر نه تو را یتیم یافت پس پناه داد، و تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد، و تو را تنگدست یافت و بی نیاز گردانید، و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار، و گدا را مران، و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی.}
- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ * وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ * الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ * وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ * فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ»(2)
{به نام خداوند رحمتگر مهربان، آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم، و بار گرانت را از [دوش] تو برنداشتیم، [باری] که [گویی] پشت تو را شکست، و نامت را برای تو بلند گردانیدیم، پس [بدان که] با دشواری آسانی است، آری با دشواری آسانی است، پس چون فراغت یافتی به طاعت درکوش، و با اشتیاق به سوی پروردگارت روی آور.}
تفسیر
مفسران در سبب نزول سوره انشراح آوردهاند که ابن عباس گفته: پانزده روز وحی از پیامبر صلی الله علیه و آله باز داشته شد، مشرکان گفتند: پروردگار محمد صلی الله علیه و آله او را واگذاشته و با او دشمن شده است، اگر امر محمد صلی الله علیه و آله از سوی خداوند متعال بود برایش ادامه مییافت. آنگاه این سوره نازل شد. نیز گفته شده دوازده روز و یا به قول دیگر چهل روز وحی از حضرت بازداشته شد. گویند یهودیان از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ذو القرنین و اصحاب کهف و روح پرسیدند. ایشان فرمود: فردا آگاهتان میکنم. اما نفرمود انشاءالله. اینچنین در طول آن چند روز وحی از حضرت بازداشته شد و پیامبر صلی الله علیه و آله از شماتت دشمنان اندوهگین شد. آنگاه وحی نازل شد تا قلب حضرت را آرام سازد: «وَ الضُّحی» یعنی هنگام بالا آمدن خورشید یا ظهر «وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی» یعنی وقتی شب مردمان را آرامش بخشد و تاریکی حکم فرما گردد. «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ» پروردگارت تو را وانگذاشته و از تو نبریده است؛ این جمله جواب قسم است. «وَ ما قَلی» یعنی بر تو خشم نگرفته «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» یعنی عطایایی همچون حوض و شفاعت و دیگر کراماتی که برای حضرت آماده کرده و همچنین در دنیا همچون فراز آوردن دین و ریشهکنی کافران. «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی» طبرسی میگوید:
ص: 136
یسمع الغائب و الحاضر فقال حمزة لا نخالفکم فیما تقولون فقال ورقة أعلمکم أن أخی له لسان (1) لا یخلص به عند العرب و أرید أن یوکلنی فی أمر ابنته خدیجة حتی أصیر أنا المجاوب و أنتم تعلمون أنی قد قرأت سائر الکتب و عرفت (2) سائر الأدیان فقال حمزة وکله یا خویلد علی ذلک فقال خویلد أشهدکم یا أولاد هاشم أنی قد وکلت أخی ورقة فی أمر ابنتی خدیجة فقال ورقة أرید أن یکون هذا الأمر عند الکعبة فساروا جمیعا إلی الکعبة فوجدوا العرب مجتمعین بین زمزم و المقام و هم جماعات کثیرة منهم (3) الصلت بن أبی یهاب و لئیمة بن الحجاج و هشام بن المغیرة و أبو جهل بن هشام و عثمان بن مبارک (4) العمیری و أسد بن غویلب الدارمی و عقبة بن أبی معیط و أمیة بن خلف و أبو سفیان بن حرب (5) فناداهم ورقة نعمتم صباحا یا سکان حرم الله فقالوا کلهم أهلا و سهلا یا أبا البیان فقال ورقة یا معشر قریش یا جمیع من حضر أنی أسألکم ما تقولون فی خدیجة بنت خویلد فنطق العرب بأجمعهم فقالوا بخ بخ لقد ذکرت و الله الشرف الأوفی و النسب الأعلی و الرأی الأزکی و من لا یوجد لها نظیر فی نساء العرب و العجم فقال أ تحمدون أن تکون بلا بعل فقالوا لیس بواجب و قد وجدنا الخطاب لها کثیرا و هی تأبی قال ورقة یا سادات العرب ألا و إن هذا أخی قد وکلنی فی أمرها و هی قد أمرتنی أن أزوجها و أعلمتنی أن لها رغبة فی سید من سادات قریش و سألتها أن تسمیه لی فأبت و أحب أن تسمعوا الوکالة منه و أن تحضروا کلکم جمیعا غداة غد فی منزلها فما تسعکم غیر دارها و کان لها دار واسعة تسع أهل مکة فلما سمعوا کلامه لم یبق أحد منهم إلا یقول أنا هو المطلوب فقالوا:
ص: 64
در معنای این آیه دو قول هست، یکی اینکه آیه در راستای بیان نعمت خداوند بر رسول خدا صلی الله علیه و آله است در آن هنگام که پدر پیامبر صلی الله علیه و آله درگذشت و ایشان یتیم شد، آنگاه خداوند حضرت را پناه داد و عبدالمطلب را و سپس ابوطالب را به خدمت ایشان گمارد. پدر پیامبر صلی الله علیه و آله درگذشت و ایشان در شکم مادر خود بود یا اندک زمانی از ولادت ایشان گذشته بود. مادر حضرت نیز در دوسالگی ایشان جان سپرد و جدّ حضرت در هشت سالگی ایشان.
از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند چرا پیامبر صلی الله علیه و آله هم از پدر و هم از مادر یتیم شد؟ فرمود: تا از هیچ مخلوقی حقی بر گردن ایشان نباشد.
و قول دیگر بدین معنا: آیا تو را یگانه نیافت آنچنانکه هیچ همتایی در شرافت و فضیلت نداشتی و سپس تو را به نزد خود پناه داد و از برای رسالتش ویژهات گرداند؟ این معنا برگرفته از سخن عرب است که میگوید: «دُرّة یتیمة» (دُرّ یگانه) که هیچ همانندی ندارد. نیز گفتهاند «فَآوی» یعنی پس از آنکه خود یتیم بودی تو را مأوای یتیمان گرداند و پس از آنکه خود تحت سرپرستی بودی تو را سرپرست مردمان گرداند.
«وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی» درباره این آیه اقوالی هست، یکی اینکه تو را از راه نبوت و شریعتی که اکنون بر آن هستی گمراه یافت، یعنی از این دو ناآگاه بودی و خداوند تو را به سوی این دو هدایت کرد، همچون این سخن حق تعالی «ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(1)
{تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} و یا «وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ»(2) {و تو قطعا پیش از آن از بیخبران بودی} بر این اساس معنای «ضلال» نداشتن آگاهی است همچون کلام حق تعالی «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما»(3) {[تا ] اگر یکی از آن دو [زن] فراموش کرد}. دوم اینکه یعنی تو را سرگشته یافت چنانکه راه معاش خود را نمیدانستی، پس تو را به سوی آن هدایت کرد؛ چون به کسی که راهی به سوی کسب نداشته باشد «ضالّ» میگویند. سوم اینکه یعنی تو را چنان یافت که حقیقت را نمیشناختی و با به کمال رساندن عقل و برافراشتن نشانهها و اظهار الطاف تو را به سوی حقیقت هدایت کرد تا آنجا که در میان قومی ناآگاه و مشرک خداوند را به صفاتش شناختی.
چهارم اینکه تو را در میان درههای مکه ره گم کرده یافت و تو را به نزد جدّت عبدالمطلب هدایت کرد، زیرا روایت شده حضرت در کودکی میان درههای مکه راه را گم کرد، آنگاه ابوجهل ایشان را دید و نزد عبدالمطلب بازگرداند و اینگونه خداوند متعال بر پیامبر صلی الله علیه و آله منت نهاد، چراکه حضرت را به دست دشمن ایشان نزد جدّ خود بازگرداند. این سخن از ابن عباس روایت شده است.
پنجم آنکه روایت شده حلیمه بنت ابی ذؤیب مدتی پیامبر صلی الله علیه و آله را شیر داد و وقتی حق شیردهی را ادا کرد خواست حضرت را نزد جدّ ایشان بازگرداند. اینچنین با پیامبر صلی الله علیه و آله رهسپار شد و چون به نزدیکی مکه رسید حضرت در راه گم شد. حلیمه را ترس فراگرفت
ص: 137
نعم الوکیل و الکفیل أنت فقال ورقة لأخیه خویلد تکلم ما دامت السادات حاضرین قال خویلد أشهدکم یا سادات العرب علی أنی قد نزعت نفسی من أمر ابنتی خدیجة و جعلت وکیلی و کفیلی فی هذا الأمر أخی فلا رأی فوق رأیه و لا أمر فوق أمره فقال ورقة اسمعوا أیها السادات و إنه غیر مجنون و لا مجبور و لا مخمور و إنی أزوجها بمن شئت فقال العرب سمعنا و أطعنا و شهدنا و خرج خویلد و قد ذهب حکمها من یده و سار ورقة إلی منزل خدیجة و هو فرح مسرور فلما نظرت إلیه قالت مرحبا و أهلا بک یا عم لعلک قضیت الحاجة قال نعم یا خدیجة یهنؤک و قد رجعت أحکامک (1) إلی فأنا وکیلک و فی غداة غد أزوجک إن شاء الله تعالی بمحمد صلی الله علیه و آله فلما سمعت خدیجة کلامه فرحت و خلعت علیه خلعة قد اشتراها عبدها میسرة من الشام بخمسمائة دینار فقال ورقة لا ترغبینی فی مثل هذا فلست براغب فیه و إنما الرغبة فی شفاعة محمد صلی الله علیه و آله فقالت لک ذلک ثم قال لها یا خدیجة قومی هذه الساعة و جهزی أمرک و جملی منزلک و أخرجی ذخائرک و علقی ستورک و انشری حللک و اکمدی عدوک فما یدخر المال إلا لمثل هذا الیوم و اصنعی ولیمة لا یعوزک (2) فیها شی ء فإن العرب فی غداة غد یأتون کلهم إلی دارک فلما سمعت منه ذلک نادت فی عبیدها و جواریها و أخرجوا الستور و المساند و الوسائد و البسط المختلفة الألوان و الحلل ذات الأثمان و العقود و القلائد و نشرت الرایات.
و قد روت الرواة الذین شاهدوا تلک اللیلة أن تلک العبید و الإماء الذین کانوا برسم الخدمة لحمل الآنیة ثمانون عبدا و ذبحت (3) الذبائح و عقرت العقائر و عقدت الحلاوات من کل لون و جمعت الفواکه من کل فاکهة و قصد ورقة منزل أبی طالب فوجده و إخوته
ص: 65
و با خود گفت: اگر او را پیدا نکنم خودم را از بلندی پرت میکنم. او شروع کرد فریاد بزند وا محمدا. حلیمه میگوید: با همین حال وارد مکه شدم، در آن دم پیرمردی را دیدم که بر عصایش تکیه زده بود. او جویای حالم شد و باخبرش کردم. گفت: گریه نکن، من کسی را به تو نشان میدهم که او را به تو باز میگرداند. او سوی هُبل بت بزرگشان اشاره کرد و داخل کعبه شد و هُبل را طواف کرد و سرش را بوسید و گفت: ای سرورم! همواره منتهای تو شگفت بوده! محمد را به این زن اهل سعد بازگردان. همینکه آن پیرمرد نام محمد صلی الله علیه و آله را بر زبان آورد ناگاه بتها فرو ریختند و صدایی آمد که میگفت: نابودی ما به دستان محمد است. پیرمرد در حالی که دندانهایش به هم میخورد بیرون آمد و نزد عبدالمطلب رفت و او را از ماجرا باخبر کرد. عبدالمطلب به راه افتاد و کعبه را طواف کرد و به درگاه خداوند متعال دعا کرد. ناگاه ندایی بر او رسید و او را از جای حضرت آگاه کرد. عبدالمطلب راهی شد و در راه به ورقة بن نوفل برخورد. در همان حال که آن دو در راه بودند ناگهان دیدند پیامبر صلی الله علیه و آله به زیر درختی ایستاده و شاخههایش را میکِشد و با برگها بازی میکند. عبدالمطلب به حضرت گفت: جانم به فدایت! و ایشان را به مکه بازگرداند. ششم اینکه روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه عموی خود ابوطالب در میان کاروان میسره غلام خدیجه راهی سفر شد. در همان حال که ایشان در تاریکی شب سوار بر ناقه در حرکت بود ناگاه شیطان آمد و افسار ناقه را گرفت و آن را از جاده منحرف کرد. آنگاه جبرئیل آمد و بر سر شیطان چنان فریادی کشید که او را در حبشه افکند و حضرت را به کاروان بازگرداند. اینچنین خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله منت نهاد.
هفتم اینکه یعنی تو را در میان قومی یافت که از تو ناآگاه بودند و حقّت را نمیشناختند، پس آنان را به سوی شناخت تو هدایت کرد و سوی فضیلت و اعتراف به راستی تو راهشان نمود. منظور این است که تو ناشناس بودی و کسی از تو یاد نمیکرد و تو را نمیشناخت، پس خداوند تو را به مردم شناساند تا تو را بشناسند و بزرگت دارند.
«وَ وَجَدَکَ عائِلًا» یعنی فقیری که هیچ مالی نداشتی، «فَأَغْنی» یعنی تو را با مال خدیجه و سپس با غنائم بینیاز کرد. نیز گفتهاند یعنی تو را با قناعت و رضایت به آنچه به تو عطا شده بینیاز کرد. عیاشی با اسناد خود از امام رضا علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام حق تعالی «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی» فرمود: تو را یگانهای یافت که در میان آفریدگان هیچ همانندی نداری، پس مردم را به سوی تو پناه داد.
ص: 138
مجتمعین فقال لهم نعمتم صباحا و مساء ما یحبسکم عن إصلاح أمرکم انهضوا فی أمر خدیجة فقد صار أمرها بیدی فإذا کان غداة غد إن شاء الله تعالی أزوجها بمحمد صلی الله علیه و آله (1) فعندها قال محمد صلی الله علیه و آله لا أنسی الله لک ذلک یا ورقة و جزاک فوق صنیعک معنا (2) ثم قال أبو طالب الآن و الله طاب قلبی و علمت أن أخی قد بلغ المنی و قام لعمل الولیمة و إخوته عنده فعند ذلک اهتز العرش و الکرسی و سجد الملائکة و أوحی الله تعالی إلی رضوان خازن الجنان أن یزینها و یصف الحور و الولدان و یهیئ أقداح الشراب و یزین الکواعب و الأتراب (3) و أوحی إلی الأمین جبرئیل علیه السلام أن ینشر لواء الحمد علی الکعبة و تطاولت الجبال و سبحت بحمد الملک المتعال علی ما خص به محمدا صلی الله علیه و آله و فرحت الأرض و باتت مکة تغلی بأهلها کما یغلی المرجل (4) علی النار فلما أصبحوا أقبلت الطوائف و الأکابر و القبائل و العشائر فلما دخلوا منزل خدیجة وجدوها و قد أعدت لهم المساند و الوسائد و الکراسی و المراتب و جعلت مجلس کل واحد منهم فی مرتبته و محله فدخل أبو جهل لعنه الله و هو یختال (5) فی مشیته و زینته و قد أرخی ذوائبه من ورائه و حمائل سیفه علی منکبه و قد أحدقت به بنو مخزوم فنظر إلی صدر المجلس و قد نصب فیه کرسی عظیم و تحته أحد عشر کرسیا فی أعلی مکان مصفوفا لم یر أحسن منها فتقدم و أراد الجلوس علی ذلک السریر العالی فصاح به میسرة و قال له یا سیدی تمهل قلیلا و لا تعجل فقد وضعت منزلک عند بنی مخزوم فرجع هو خجلان و جلس فما کان إلا قلیلا و إذا بأصوات قد علت و العرب قد تواثبت و قد أقبل العباس (6)
ص: 66
«وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی» یعنی سرگشته در میان قومی که فضیلت تو را نمیشناختند، پس آنان را به سوی تو هدایت کرد. «وَ وَجَدَکَ عائِلًا» اقوامی را با علم عیاله و سرپرستی کردی، پس آنان را با تو بینیاز کرد. «فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ» یعنی بر او و داراییاش چیره مشو که مبادا به سبب ناتوانیاش حقّش را ضایع کنی. نیز گفته شده یعنی یتیم را تحقیر مکن که خود یتیم بودهای. «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ» یعنی اگر نزد تو آمد و چیزی از تو خواست او را مران و طرد مکن که خودت فقیر بودهای؛ یا طعامی به او بده و یا با نرمی او را بازگردان. «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» یعنی نعمتهای خداوند متعال را به یاد آور و آنها را نشان بده و از آنها سخن بگو(1).
بیضاوی(2)
درباره کلام حق تعالی «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ» میگوید: آیا آن را چنان فراخ نگرداندیم که مناجات حضرت حق و دعوت خلق را در میان گرفت، پس هم غائب بود و هم حاضر ؟ یا آن را با آنچه که از حکمت در آن نهادیم و تنگنای جهل را از آن زدودیم فراخ نگرداندیم و یا با آسان کردن دریافت وحی برایت پس از آنکه برایت سخت بود؟ گویند این اشارهایست به روایتی که میگوید جبرئیل در کودکی پیامبر صلی الله علیه و آله و یا در روز میثاق نزد ایشان آمد و قلب ایشان را در آورد و شست و سپس آن را از ایمان و علم پُر کرد. شاید هم اشارهای باشد به همانند اخباری که پیشتر آمد. معنای استفهام در اینجا انکار نفی انشراح است برای تأکید بر اثبات انشراح، از این رو بر آن عطف شده «وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ» بار سنگینت را «الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ» که داشت کمرت را خم میکرد، «نقیض» صدای چوب است به هنگام شکسته شدن از سنگینی بار؛ منظور سنگینی سختیهای پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از بعثت است یا ناآگاهی ایشان از حکمت و احکام یا سرگشتگی ایشان یا دریافت وحی یا از اینکه گمراهی قوم خود را میدیده و نمیتوانسته هدایتشان کند یا از زیادهروی و اصرار آنان در آزار کردن حضرت وقتی آنان را به سوی ایمان آوردن دعوت میکرده است.
«وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ» با نبوت و کراماتی جز آن «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ» همچون گرفتگیِ سینه و بار کمرشکن و گمراهی قوم و آزاری که میکردهاند «یُسْراً» همچون گشودگی سینه و برداشتن بار و پیروزی در هدایت و فرمانبرداری قوم؛ پس وقتی به شرایطی در میافتی که تو را اندوهگین میکند از روح خداوند متعال ناامید مشو که «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»، این تکرار است برای تأکید و یا اسئناف و از سر گیری سخن است برای دادن این وعده که دشواری ملازم آسانی دیگری است همچون پاداش آخرت، «فَإِذا فَرَغْتَ» از تبلیغ و پیامرسانی «فَانْصَبْ» در عبادت بکوش به خاطر شکرگزاری در برابر نعمتهای پیشینی که بر تو گسیل داشتیم و نعمتهای پسین که وعدهاش را دادهایم،
ص: 139
و حمزة إلی جانبه و سیفه مجرد من غمده و أبو طالب یقدمهم و حمزة یقول یا أهل مکة الزموا الأدب و قللوا الکلام و انهضوا علی الأقدام و دعوا الکبر فإنه قد جاءکم صاحب الزمان (1) محمد المختار من الملک الجبار المتوج بالأنوار صاحب الهیبة و الوقار قد (2) ورد علیکم فنظرت العرب و إذا بالنبی صلی الله علیه و آله قد جاء و هو معتم بعمامة سوداء تلوح ضیاء جبینه من تحتها و علیه قمیص عبد المطلب و بردة إلیاس و فی رجلیه نعلان لجده عبد المطلب و فی یده قضیب إبراهیم الخلیل متختم بخاتم من العقیق الأحمر و الناس محدقون به ینظرون إلیه و قد أحاطت به عشیرته و حمزة یحجبه عن أعین الناظرین و قد شخصت إلیه جمیع المخلوقات و الموجودات بالإشارة یسلمون علیه و قد ذهلت العرب مما رأوا منه (3) و قام کل قاعد منهم علی قدمیه و جلس النبی صلی الله علیه و آله و أعمامه فی أعلی موضع و مکان و هو المکان الذی نحی عنه أبو جهل و أصحابه و لم یبق منهم جالس غیر أبو جهل لعنه الله و أخزاه و قال إن کان الأمر لخدیجة لتأخذن محمدا (4) فتقدم إلیه حمزة کالأسد و قبض علی أطرافه (5) و قال له قم لا سلمت من النوائب و لا نجوت من المصائب فأخذ أبو جهل یده و ضربها فی قائم (6) سیفه فسبقه حمزة و قبض علی یده حتی نبع الدم من تحت أظفاره و وکزه الحارث و قال له ویلک یا ابن هشام ما أنت عدیل من نهض إلیک من جملة الناس و رأیت أنک أشرف منهم لئن لم تقعد لأخذ رأسک فخاف الفتنة و سکت و ظن أنه زوج خدیجة (7) فلما استقر بالناس الجلوس إذا (8) بخویلد
ص: 67
نیز گفتهاند «فَإِذا فَرَغْتَ» از جنگ «فَانْصَبْ» در عبادت، و یا «فَإِذا فَرَغْتَ» از نماز «فَانْصَبْ» در دعا «وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ» در خواهش و درخواست، و از کسی جز او مخواه که او به تنهایی قادر است درخواستت را برآورده سازد.
میگویم: بدان که شکافته شدن شکم رسول خدا صلی الله علیه و آله در کودکی ایشان در روایات عامه بسیار و فراوانی آمده همچنانکه پیشتر دانستی. اما روایات ما، اگر چه اسانید معتبری در آنها وارد نیست، نفیشان نیز وارد نیست و عقل نیز از پذیرش آنها سر باز نمیزند. پس ما بر نفی یا اثبات این موضوع متوقف هستیم همچنانکه بیشتر علمای متقدممان اجتناب کردهاند؛
ص: 140
قد أقبل و دخل علی خدیجة (1) و هی تحت حجابها و قال یا خدیجة أین عقلک و أین سؤددک أنا لم أرض لک بالملوک و رددتهم کبرا علیهم و ترضین الآن لنفسک بصبی صغیر فقیر یتیم لیس له مال أبدا قد کان لک أجیرا و هذا الیوم یکون لک بعلا لا کان ذلک أبدا و الآن إن قبلتیه لأعلینک بهذا السیف و الیوم لا شک فیه تسفک الدماء و نهض علی قدمیه و خرج کأنه مجنون حتی وقف علی صدر المجلس و قال یا معاشر العرب و یا ذوی المعالی و الرتب أشهدکم علی أنی لم أرض محمدا لابنتی بعلا و لو دفع لی وزن جبل أبی قبیس ذهبا فما بینی و بینه إلا السیوف فما مثلی من یخدع بشرب المدام ثم قال:
و لو أنها قالت نعم لعلوتها***بشفرة حد (2) للجماجم فاصل
فمن رام تزویج ابنتی بمحمد***و إن رضیت یا قوم لست بقابل
***
قال فلما سمع أعمام النبی صلی الله علیه و آله کلامه و الحاضرون قال حمزة لأخیه أبی طالب مع إخوته ما بقی للجلوس موضع قوموا بنا (3) فبینا هم فی ذلک إذ أقبلت جاریة لخدیجة و أشارت إلی أبی طالب فقام معها و وقف أبو طالب خلف الحجاب فسلمت علیه خدیجة و قالت نعمت صباحا و مساء یا سید الحرم لا تغتر بشقشقة أبی فإنه ینصلح بشی ء قلیل ثم أعطته کیسا فیه ألفا دینار و قالت یا سیدی خذ هذا و سر به إلیه کأنک تعاتبه و صبه فی حجره فإنه یرضی فسار أبو طالب و الناس حاضرون و قال له یا خویلد ادن منی قال لا أدنو منک أبدا قال یا خویلد إنه کلام تسمعه فإن لم یرضک فما أحد یقهرک و فتح (4) أبو طالب الکیس و صبه فی حجر خویلد و قال له هذا عطیة من ابن أخی لک غیر مهر ابنتک فلما رأی خویلد المال انطفت ناره و أقبل و وقف فی
ص: 68
گرچه ظن غالب بر وقوع این ماجرا میرود. خدای متعال میداند و حجتهای او علیهم السلام .
روایات
روایت1.
عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: از امام سجاد علیه السلام پرسیدند چرا پیامبر صلی الله علیه و آله از پدر و مادر یتیم شد؟ ایشان فرمود: برای آنکه از هیچ مخلوقی حقّی بر حضرت واجب نباشد(1).
روایت2.
معانی الأخبار و علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجل پیامبرش صلی الله علیه و آله را یتیم گرداند تا اطاعت از کسی بر عهده ایشان نباشد(2).
روایت3.
علل الشرائع: از عبدالله بن سنان روایت شده است: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: به چه دلیل از رسول خدا صلی الله علیه و آله پسری بر جا نماند؟ فرمود: زیرا خداوند عزّوجل حضرت محمد صلی الله علیه و آله را به عنوان نبیّ و حضرت علی علیه السلام را به عنوان وصیّ آفرید. اگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از ایشان پسری بر جا میماند او نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله بر امیرمومنان علیه السلام اولویت داشت و اینگونه وصایت امیرمومنان علیه السلام اثبات نمیشد(3).
روایت4.
معانی الأخبار و علل الشرائع: از ابن عباس درباره کلام خداوند متعال «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی» پرسیدند وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله از آن رو یتیم نامیده شد که از میان پیشینیان و پسینیان هیچ کس بر روی زمین همتای ایشان نبود. اینچنین خداوند عزوجل با شمردن نعمتهایش بر او فرمود:
ص: 141
الموقف الأول علی رءوس الجمع و نادی بأعلی صوته یا معاشر العرب و ذوی المعالی و الرتب فو الله ما أظلت الخضراء و لا أقلت الغبراء بأفضل من محمد و لقد رضیته لابنتی بعلا و کفوا فکونوا علی ذلک من الشاهدین ثم قام العباس و قال یا معاشر العرب لم تنکرون الفضل لأهله هل سقیتم الغیث إلا بابن أخی و هل اخضر زرعکم إلا به و کم له علیکم من إیاد کتمتموها و لزمتم له الحسد و العناد و بالله أقسم ما فیکم من یعادل صیانته و لا أمانته و اعلموا أن محمدا صلی الله علیه و آله لم یخطب خدیجة لمالها و لا جمالها إن المال زائل و إلی نفاد ثم إن خویلدا (1) أقبل و جلس إلی جانب رسول الله صلی الله علیه و آله و أمسک الناس عن الکلام حتی یسمعوا ما یقول خویلد فقال خویلد یا أبا طالب ما الانتظار عما طلبتم اقضوا الأمر فإن الحکم لکم و أنتم الرؤساء (2) و الخطباء و البلغاء و الفصحاء فلیخطب خطیبکم و یکون العقد لنا و لکم فنهض أبو طالب و أشار إلی الناس أن أنصتوا فأنصتوا فقال الحمد لله الذی جعلنا من نسل إبراهیم الخلیل و أخرجنا من سلالة إسماعیل و فضلنا و شرفنا علی جمیع العرب و جعلنا فی حرمه و أسبغ علینا من نعمه و صرف عنا شر نقمه (3) و ساق إلینا الرزق من کل فج عمیق و مکان سحیق و الحمد لله علی ما أولانا و له الشکر علی ما أعطانا و ما به حبانا و فضلنا علی الأنام و عصمنا عن الحرام و أمرنا بالمقاربة و الوصل و ذلک لیکثر (4) منا النسل و بعد فاعلموا یا معاشر من حضر أن ابن أخینا محمد بن عبد الله خاطب کریمتکم الموصوفة بالسخاء و العفة و هی فتاتکم المعروفة المذکور فضلها الشامخ (5) خطبها و هو قد خطبها من أبیها خویلد علی ما یحب من المال.
ص: 69
«أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً» یعنی یگانهای که هیچ همتایی نداشتی «فَآوی» مردم را به سوی تو پناه داد و فضیلت تو را به آنان شناساند تا تو را شناختند «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا» میفرماید نزد قومت به گمراهی منسوب بودی اما آنان را با شناخت تو هدایت کرد «وَ وَجَدَکَ عائِلًا» میفرماید نزد قومت فقیر بودی و میگفتند هیچ مالی نداری، اما خداوند تو را با مال خدیجه بینیاز کرد سپس از فضل خود بر تو افزود و دعایت را مستجاب کرد آنچنان که اگر نزد سنگی دعا میکردی که خداوند آن را برایت طلا کند هر آینه همان سنگ را به خواستهات تبدیل میکرد، او آن جایی که هیچ غذایی نبود برایت غذا میرساند و آن جایی که هیچ آبی نبود برایت آب میرساند و آن جایی که هیچ فریادرسی نبود با فرشتگان تو را یاری میکرد و اینچنین با فرشتگانش تو را بر دشمنانت پیروز گرداند(1).
روایت5.
عیون الأخبار: امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجل به حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی» میفرماید آیا تو را یگانه نیافت و مردم را به سوی تو پناه داد «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا» یعنی در نظر قومت «فَهَدی» یعنی آنان را با شناخت تو هدایت کرد «وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی» میفرماید تو را اینچنین بینیاز کرد که دعایت را مستجاب قرار داد(2).
روایت6.
تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان درباره کلام حق تعالی فرمودند: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی»
یعنی مردم را به سوی تو پناه داد «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی» یعنی قومی را که تو را نمیشناختند به سویت هدایت کرد تا اینکه شناختندت «وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی» یعنی تو را در حالی یافت که مردمانی را عیاله و سرپرستی میکردی و آنان را با علم تو بینیاز کرد. علی بن ابراهیم گفت: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی» یعنی یگانهای که هیچ همانندی ندارد، از این روست که دُرّ را یتیم نامیدهاند زیرا هیچ همانندی ندارد «وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی» با وحی، آنچنان که از هیچ کس هیچ چیزی نخواهی «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی» تو را در میان قومی یافت که فضیلت نبوتت را نمیشناختند و آنان را با وجود تو هدایت کرد(3).
ص: 142
ثم نهض ورقة و کان إلی جانب أخیه خویلد و قال نرید مهرها المعجل دون المؤجل أربعمائة ألف (1) دینار ذهبا و مائة (2) ناقة سود الحدق حمر الوبر و عشر حلل و ثمانیة و عشرین عبدا و أمة و لیس ذلک بکثیر علینا (3) قال له أبو طالب رضینا بذلک فقال خویلد قد رضیت و زوجت خدیجة بمحمد علی ذلک فقبل النبی صلی الله علیه و آله عقد النکاح فنهض عند ذلک حمزة و کان معه دراهم فنثرها علی الحاضرین و کذلک أصحابه فقام أبو جهل لعنه الله و قال یا قوم رأینا الرجال یمهرون النساء أم النساء (4) یمهرون الرجال فنهض أبو طالب رضی الله عنه و قال ما لک یا لکع (5) الرجال و یا رئیس الأرذال مثل محمد صلی الله علیه و آله یحمل إلیه و یعطی و مثلک من یهدی و لا یقبل منه ثم سمع الناس منادیا ینادی من السماء إن الله تعالی قد زوج بالطاهر الطاهرة و بالصادق الصادقة ثم رفع الحجاب و خرجت منه جوار بأیدیهن نُثار ینثرن علی الناس و أمر الله عز و جل جبرئیل أن یرسل علی الناس الطیب علی البر و الفاجر فکان الرجل یقول لصاحبه من أین لک هذا الطیب فیقول هذا من طیب محمد ثم نهض الناس إلی منازلهم و مضی رسول الله صلی الله علیه و آله إلی منزل عمه أبی طالب رضی الله عنه و أعمامه حوله و هو کالقمر فاجتمعت نسوان قریش و نسوان بنی عبد المطلب و بنی هاشم فی دار خدیجة و الفتیان (6) یضربن الدفوف و بعثت خدیجة من یومها أربعة آلاف دینار إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و قالت یا سیدی أنفذها إلی عمک العباس ینفذها إلی أبی و أرسلت مع المال خلعة سنیة فسار بها العباس و أبو طالب إلی منزل خویلد و ألبساه الخلعة فقام خویلد من وقته و ساعته إلی دار خدیجة و قال یا بنتی ما الانتظار بالدخول جهزی نفسک فهذا مهرک قد أتوا به إلی و أعطونی هذه الخلعة و الله
ص: 70
روایت7.
صحیفة الرضا : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود نقل فرمود: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدند چرا پیامبر صلی الله علیه و آله از پدر و مادر یتیم شد؟ ایشان فرمود: برای آنکه هیچ حقی برای هیچ مخلوقی بر ایشان نباشد(1).
روایت8.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: به رسول خدا صلی الله علیه و آله نشان داده شد که پس از ایشان چه آبادیهایی به روی امتش باز میشود و رسول خدا صلی الله علیه و آله از این خبر شادمان شد. آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: «وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» و خداوند به حضرت هزار قصر در بهشت عطا کرد که خاکشان از مشک است و در هر قصر هر آنچه از زوج و خادمان بخواهد هست(2).
توضیح
جزری میگوید: اهالی شام به آبادی میگویند «کَفر»؛ در این حدیث نیز «کَفر» به معنای آبادی است.
روایت9.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: امام جعفر صادق علیه السلام از جابر بن عبدالله نقل فرمود که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر حضرت فاطمه سلام الله علیها وارد شد. حضرت فاطمه سلام الله علیها داشت با آسیاب آرد میساخت و ردایی از پشم شتر بر تن داشت. وقتی نگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان افتاد گریست و فرمود: ای فاطمه! زود تلخی دنیا را به سوی آسایش فردای آخرت پشت سر بگذار. آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: «وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»(3).
روایت10.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از زید بن علی علیه السلام روایت شده که وی درباره کلام خداوند متعال «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» گفت: خشنودی رسول خدا صلی الله علیه و آله در این بود که خداوند اهل بیت حضرت و پیروان آنان را به بهشت وارد کند(4).
ص: 143
ما تزوج أحد بزوج مثلک لا فی الحسن و لا فی الجمال فسمع أبو جهل ذلک فقام فی الناس یقول هذا المال من عند خدیجة فبلغ الخبر أبا طالب فخرج من وقته و ساعته متقلدا سیفه و وقف فی الأبطح و العرب مجتمعون و قال یا معاشر العرب سمعنا قول قائل و عیب عائب فإن کانت النساء قد أقمن بواجب حقنا فلیس ذلک بعیب و حق لمحمد أن یعطی و یهدی إلیه فهذا جری منها علی رغم أنف من تکلم و تکلم (1) بعض قریش من المبغضین بالإزراء علی خدیجة حیث تزوجها محمد صلی الله علیه و آله و بلغ الخبر إلی خدیجة فصنعت طعاما و دعت نساء المبغضین فلما اجتمعن و أکلن قالت لهن معاشر النساء بلغنی أن بعولتکن عابوا علی فیما فعلته من أنی تزوجت محمدا و أنا أسألکم هل فیکم مثله أو فی بطن مکة شکله من جماله (2) و کماله و فضله و أخلاقه الرضیة و أنا قد أخذته لأجل ما قد رأیت منه و سمعت منه أشیاء ما أحد رآها فلا یتکلم أحد فیما لا یعنیه (3) فکف کل منهن (4) عن الکلام.
ثم إن خدیجة قالت لعمها ورقة خذ هذه الأموال و سر بها إلی محمد صلی الله علیه و آله و قل له إن هذه جمیعها هدیة له و هی ملکه یتصرف فیها کیف شاء و قل له إن مالی و عبیدی و جمیع ما أملک و ما هو تحت یدی فقد وهبته لمحمد صلی الله علیه و آله إجلالا و إعظاما له فوقف ورقة بین زمزم و المقام و نادی بأعلی صوته یا معاشر العرب إن خدیجة تشهدکم علی أنها قد وهبت نفسها و مالها و عبیدها و خدمها و جمیع ما ملکت یمینها و المواشی و الصداق و الهدایا لمحمد صلی الله علیه و آله و جمیع ما بذل لها مقبول منه و هو هدیة منها إلیه إجلالا له و إعظاما و رغبة فیه فکونوا علیها من الشاهدین ثم سار ورقة إلی منزل أبی طالب رضی الله عنه و کانت خدیجة قد بعثت جاریة و معها خلعة سنیة و قالت أدخلیها إلی محمد صلی الله علیه و آله فإذا دخل علیه عمی ورقة یخلعها علیه لیزداد فیه حبا فلما دخل ورقة علیهم قدم المال إلیهم
ص: 71
باب هشتم : اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله در خلقت و شمایل ایشان و انگشتری نبوت
روایات
روایت1.
إکمال الدین و الأمالی: از عبدالله بن سلیمان که کتب ادیان را میخواند روایت شده که وی گفت: در انجیل خواندم که ای عیسی! در کار خود بگوش و سستی نکن و بشنو و اطاعت کن، ای فرزند بتول پاک و پاکدامن و باکره! تو از مذکر زاده نشدهای، من تو را به عنوان نشانهای برای جهانیان آفریدم، پس تنها مرا بپرست و بر من توکل کن، کتاب مرا با قدرت بگیر و برای اهل سوریا به سریانی تفسیر کن، به کسانی که پیش رو داری پیام بده که من آن خداوند همیشگی هستم که از بین رفتنی نیستم، پیامبر اُمّی را تصدیق کنید، همان پیامبری را که صاحب شتر و زره و تاج –همان عمامه- و نعلین و چوبدستی است، چشمان درشت و پیشانی روشن و گونههای تابناک و بینی کشیده و دندانهای گشوده دارد، گردنش همچون تُنگ نقره است و گویا بر گلوگاهش طلا موج میزند، موی اندکی از روی سینه تا ناف دارد و بر بقیه شکم و سینهاش هیچ مویی ندارد، رخسارش سبزه است و خط موی باریکی از سینه تا شکم دارد و دست و پای ستبر دارد، وقتی به کسی رو میکند با همه بدنش به او رو میکند، چون گام برمیدارد انگار صخره را از جا درمیآورد
ص: 144
و قال الذی قالته خدیجة فقام النبی صلی الله علیه و آله و أفرغ علیه الخلعة و زاده خلعة أخری فلما خرج ورقة تعجب الناس من حسنه و جماله ثم أخذت خدیجة فی جهازها و أعتدت صوافی (1) الذهب و الفضة و فیها الطیب و المسک و العنبر فلما کانت اللیلة الثالثة دخل علیها عمات النبی صلی الله علیه و آله و اجتمع السادات و الأکابر فی الیوم الثالث کعادتهم و نهض العباس و هو یقول:
أبشروا بالمواهب آل (2) فهر و غالب***افخروا یا آل قومنا بالثناء (3) و الرغائب
شاع فی الناس فضلکم و علی (4) فی المراتب***قد فخرتم بأحمد زین کل الأطایب
فهو کالبدر نوره مشرق (5) غیر غائب***قد ظفرتی خدیجة بجلیل المواهب
بفتی هاشم الذی ما له من مناسب***جمع الله شملکم فهو رب المطالب
أحمد سید الوری خیر ماش و راکب***فعلیه الصلاة ما سار عیس (6) براکب
***
ثم إن خدیجة قالت اعلموا أن شأن محمد صلی الله علیه و آله عظیم و فضله عمیم و جوده جسیم ثم نثرت علیهن (7) من المال و الطیب ما دهش الحاضرین و شجر طوبی تنثر فی الجنة علی الحور العین فجعلن یلتقطن النثار ثم یتهادینه ثم إن خدیجة أنفذت إلی أبی طالب غنما کثیرا و دنانیر و دراهم و ثیابا و طیبا و عمل أبو طالب ولیمة عظیمة و وقف النبی صلی الله علیه و آله و شد وسطه و ألزم نفسه خدمة جمیع الناس و أقام لأهل مکة الولیمة ثلاثة أیام و أعمام النبی صلی الله علیه و آله تحته فی الخدمة و أنفذت خدیجة إلی الطائف و غیره و دعت أهل الصنائع إلی منزلها و صاغت المصاغ و الحلی و فصلت الثیاب و عملت الشمع بالعنبر
ص: 72
و بر سراشیب روان میشود، چون با جماعتی همراه میشود سرآمد آنان است، آب رخسارش همچون مروارید است و بوی مشک از آن به مشام میرسد، همانند پیامبر صلی الله علیه و آله نه پیش از او دیده شده و نه پس از او دیده خواهد شد، خوش بوست و بسیار با زنان میآمیزد و نسل اندکی دارد، نسلش از دختری فرخنده ادامه مییابد که در بهشت خانهای بی هیچ هیاهو و دردسر دارد، او در آخرالزمان آن دختر را چنان سرپرستی میکند که زکریا مادر تو را سرپرستی کرد، آن دختر دو فرزند دارد که شهید میشوند، سخنش قرآن است و دینش اسلام که از نام من یعنی سلام برگرفته شده است، طوبی از برای کسی است که دوران او را دریابد و شاهد روزگارش باشد و سخنش را بشنود. عیسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا طوبی چیست؟ خداوند فرمود: درختی است در بهشت که من کاشتهام و بر بهشت سایه میافکند، ریشهاش از رضوان است و آبش از چشمه تسنیم که در خنکی همچون کافور است و طعمی همچون زنجبیل دارد و هر کس جرعهای از آن بنوشد دیگر هیچگاه تشنه نمیشود. عیسی علیه السلام عرض کرد: خداوندا از آن چشمه به من بنوشان. خداوند فرمود: ای عیسی! نوشیدن از آن چشمه بر همه آدمیان حرام است تا اینکه آن پیامبر صلی الله علیه و آله از آن بنوشد و نوشیدنش بر همه امتها حرام است تا اینکه امت آن پیامبر صلی الله علیه و آله از آن بنوشند، من تو را نزد خود فراز میآورم و سپس در آخرالزمان فرودت خواهم آورد تا از امت آن پیامبر صلی الله علیه و آله شگفتیها ببینی و آنان را در نبرد با دجّال ملعون یاری دهی، من تو را در وقت نماز فرود خواهم آورد تا با آنان نماز بگزاری که همانا آنان امتی مشمول رحمت هستند(1).
توضیح
بعید نیست سوریا در آن زبان نام سوری باشد، در القاموس آمده «سوری» بر وزن «طوبی» مکانی است در عراق که سرزمین سریانیان است. «مدرعه» بر وزن «مکنسه» جامهایست همچون زره که فقط از پشم بافته میشود. «نجل» به تحریک یعنی درشتی چشم که «أنجل» صفتش است. جزری گفته «صلت الجبین» یعنی پیشانی بلند. فیروزآبادی گفته «مفلّج الثنایا» یعنی با دندانهای پیشینیِ فاصلهدار. این که «گویا بر گلوگاهش طلا موج میزند» چه بسا کنایه است از سرخیِ گلوگاه حضرت و یا از تابش نور از آن. درباره «بذّهم» جزری گفته «بذّ العالمین» یعنی بر جهانیان پیشی گرفت و سرآمد آنان شد.
ص: 145
علی هیئة الأشجار (1) و أجرت علیه الذهب و عملت فیه التماثیل من المسک و العنبر و لم تزل تعمل فی شغل العرس ستة أشهر حتی فرغت من جمیع ما تحتاج إلیه و علقت ستور الدیباج المطرز (2) و نقشت فیها صورة الشمس و القمر و فرشت المجالس و وضعت المساند و الوسائد من الدیباج و الخز و فرشت لرسول الله صلی الله علیه و آله مجلسا علی سریر تحت الإبریسم و الوشی (3) و السریر من العاج و الآبنوس مصفح بصفائح الذهب الوهاج (4) و ألبست جواریها و خدمها ثیاب الحریر و الدیباج المختلفات الألوان و نظمت شعورهن باللؤلؤ و المرجان و سورتهن (5) و وضعت فی أعناقهن قلائد الذهب و أوقفت الخدم (6) بأیدیهن المجامر من الذهب و فیها الطیب و العنبر و البخور من العود و الند (7) و جعلت فی ید کل واحدة من الخدم مراوح منقوشة بالذهب مقصبة (8) بالفضة و أوقفتهن عند مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله و دفعت إلی بعضهن الدفوف و الشموع و نصبت فی وسط الدار شمعا کثیرا علی أمثال النخیل فلما فرغت من ذلک دعت نسوان أهل مکة جمیعهن فأقبلن إلیها و رفعت مجلس عمات النبی صلی الله علیه و آله ثم أرسلت إلی أبی طالب لیحضر وقت الزفاف فلما کان تلک اللیلة أقبل النبی صلی الله علیه و آله بین أعمامه و علیه ثیاب من قباطی (9) مصر و عمامة حمراء و عبید بنی هاشم بأیدیهم الشموع و المصابیح و قد کثر الناس فی شعاب مکة ینظرون إلی محمد صلی الله علیه و آله و منهم من وقف علی السرادقات و النور یخرج من بین ثنایاه (10)
ص: 73
نظر من این است که این یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله در خوبی و درخشندگی بر همه آنان سرآمد است و در میانشان برجسته است و یا اینکه در راه رفتن پیشرو آنان است؛ معنای نخست رساتر است زیرا خبری خواهد آمد که یا معنای دوم ناسازگار است. «صخب» به تحریک یعنی فریاد و هیاهو.
روایت2.
تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: پادشاه روم تمثال پیامبران را به امام حسین علیه السلام نشان داد و در آن میان نقشی برجسته به ایشان عرضه داشت که میدرخشید. امام علیه السلام وقتی آن نقش را دید بسیار گریست. پادشاه عرض کرد: چرا گریهات افتاد؟ فرمود: این نشان جدّم محمد صلی الله علیه و آله است، با محاسن انبوه و سینه پهن و گردن بلند و پیشانی عریض و بینی کشیده و دندانهای گشوده و رخسار خوب و موی مُجعَّد و بوی خوش و بیان زیبا و زبان فصیح، به نیکیها فرمان میداد و از بدیها بازمیداشت، شصت و سه سال زیست و آنچه بر جا گذاشت انگشتری بود که بر آن نگاشته شده بود: «لا اله الا الله، محمد رسول الله» که آن را در دست راست خود میکرد، و شمشیرش ذو الفقار و نیز عصا و یک جبه پشمین و یک ردای پشمین که همواره بر تن داشت و هیچگاه پارهاش نکرد و وصلهاش نزد تا جان به خداوند سپرد. پادشاه عرض کرد: ما در انجیل چنین میخوانیم که او میراثی دارد که به دو نوهاش میرشد، آیا درست است؟ امام علیه السلام فرمود: درست است. پادشاه گفت: آیا آن برایتان بر جا ماند؟ فرمود: نه. پادشاه عرض کرد: این نخستین فتنه این امت است که بر آنان روی داده و سپس بر مُلک پیامبرتان رخ داده، آنان دیگرانی را به جای خاندان پیامبرشان برگزیدهاند حال آنکه برپادارنده حق و فرماندهنده به نیکی و بازدارنده از بدی در میان شماست(1).
توضیح
سخن امام علیه السلام «قطط الشعر» (موی مُجعَّد) با اخباری که در ادامه میآید ناسازگار است؛ چه بسا منظور امام علیه السلام این بوده
ص: 146
و من جبینه و من تحت ثیابه فلما وصلوا إلی دار خدیجة دخل هو صلوات الله علیه و آله و هو کأنه القمر فی تمامه قد خرج من الأفق و أعمامه محدقون به کأنهم أسود الشری (1) فی أحسن زینة و فرحة یکبرون الله و یحمدونه علی ما وصلوا إلیه من الکرامة فدخلوا جمیعا إلی دارها و جلس النبی صلی الله علیه و آله فی المجلس الذی هیئ له فی دار خدیجة رضی الله عنها و نوره قد علا نور المصابیح فذهلت النساء مما رأین من حسنه و جماله ثم هیئوا خدیجة للجلاء (2) فخرجت أول مرة و علیها ثیاب معمدة (3) و علی رأسها تاج من الذهب الأحمر مرصع بالدر و الجوهر و فی رجلیها خلخالان من الذهب منقوش بالفیروزج لم تر الأعین له نظیرا و علیه قلائد لا تحصی من الزمرد و الیاقوت فلما برزت ضربن النساء الدفوف و جعلت بعض النساء تقول شعرا:
أضحی الفخار لنا و عز الشأن***و لقد فخرنا یا بنی العدنان(4) أ خدیجة نلت العلا (5) بین الوری***و فخرت فیه جملة الثقلان
أعنی محمدا الذی لا مثله***ولد النساء فی سائر الأزمان
فیه (6) المکارم و المعالی و الحیاء***ما ناحت الأطیار فی الأغصان
صلوا علیه و سلموا و ترحموا***فهو المفضل من بنی عدنان
فتطاولی فیه خدیجة و اعلمی***أن قد خصصت بصفوة الرحمن
ثم أقبلن بها نساء بنی هاشم للجلوة الثانیة علی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد أشرق من نور وجهها نور علا علی جمیع المصابیح و الشموع فتعجبت منها بنات عبد المطلب حتی زاد فیها نور لم یری الراءون مثله و ذلک فضل لرسول الله صلی الله علیه و آله و عطیة من الله تعالی لها
ص: 74
که موی ایشان کاملا لَخت نبوده است، همچنانکه گفته خواهد شد. بعید هم نیست که تصحیف «سبط» (موی نرم) باشد.
روایت3.
الأمالی: امام رضا علیه السلام از امام کاظم علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از جدّ ارجمند خود علیه السلام از امام علی علیه السلام نقل فرمود: آنان عرض کردند: ای علی! پیامبرمان را چنان برایمان وصف کن که گویی ایشان را میبینیم، ما مشتاق چهره ایشان هستیم. حضرت علی علیه السلام فرمود: رخسار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سپید آمیخته به سرخ بود و چشمانی سیاه و موهایی نرم و محاسنی انبوه و پُرپشت داشت و موی سینهاش باریک بود، گردنش انگار تُنگ نقره بود و بر گلوگاهش گویی طلا موج میزد، از بالای سینه تا به ناف خط مویی همچون عصا داشت و بر بقیه سینه و شکمش هیچ مویی نبود، دست و پایی ستبر و قوزکی درشت داشت، چون گام برمیداشت انگار از صخرهای جدا میشد و چون به سویت میآمد گویا از سراشیب روان شده بود، وقتی به کسی رو میکرد با تمام بدن به او رو میکرد، نه بسیار کوتاه بود و نه بسیار بلند، چهرهای گِرد داشت، چون در میان مردم بود بر آنان سر بود، آب رخسارش گویی مروارید بود، رایحهاش خوشتر از بوی مشک بود، نه ناتوان بود و نه فرومایه، در خوشدلی ارجمندترین مردم بود و بیش از همگان خُلق و خویی نرم و دستی گشاده داشت، هر که حضرت را میشناخت و با ایشان همسخن میشد دوستش میداشت و هر که حضرت را به یک باره میدید شکوه چهره ایشان او را میگرفت؛ کسی که ناگهانی حضرت را میدید میگفت: همانندش را نه پیش از او دیدهام و نه پس از او خواهم دید، درود و سلام خدا بر او و خاندانش(1).
توضیح
جوهری میگوید: «إشراب» آمیختگیِ رنگی به رنگ دیگر است چنانکه گویا یکی به دیگری مینوشاند؛ اگر شدید باشد برای تکثیر و مبالغه است مثلا میگویند «أشرب الأبیض حمرة» یعنی سفیدی بر سرخی غالب شد.
ص: 147
و أقبلوا بها و قد فاقت علی جمیع من حضر و علیها سقلاط أبیض (1) مذهب مرصع بالجوهر الأحمر و الأخضر و الأصفر و من کل الألوان و کانت خدیجة امرأة طویلة شامخة عریضة من النساء بیضاء لم یر فی عصرها ألطف منها و لا أحسن و خرجت بین یدیها صفیة بنت عبد المطلب رضی الله عنها و قالت شعرا:
جاء السرور مع الفرح***و مضی النحوس مع الترح
أنوارنا قد أقبلت***و الحال فیها قد نجح
بمحمد المذکور فی***کل المفاوز و البطح
لو أن یوازن أحمد***بالخلق کلهم رجح
و لقد بدا من فضله***لقریش أمر قد وضح
ثم السعود لأحمد***و السعد عنه ما برح
بخدیجة نبت الکمال (2)***و بحر نائلها طفح
یا حسنها فی حلیها***و الحلم منها ما برح. (3) هذا النبی (4) محمد
ما فی مدائحه کلح(5) صلوا علیه تسعدوا***و الله عنکم قد صفح
***
ثم أقبلن بها رضی الله عنها حتی أوقفوها (أوقفنها) بین یدی النبی صلی الله علیه و آله ثم بعد ذلک أخذوا (أخذن) التاج و رفعوه (رفعنه) من رأسها و وضعوه (وضعنه) علی رأس النبی صلی الله علیه و آله ثم أتوا (أتین) بالدفوف و هن یضربن لها و قلن لها یا خدیجة لقد خصصت هذه اللیلة بشی ء ما خص به غیرک و لا ناله سواک من قبائل العرب و العجم فهنیئا لک بما أوتیته و وصل إلیک من العز و الشرف و خرجت فی الجلوة الثالثة و علیها ثوب (6) أصفر و علیها حلی و جوهر و قد أضاء الموضع
ص: 75
فیروزآبادی میگوید: «دعج» و «دعجة» به تحریک بر شدت سیاهی و درشتی چشم دلالت دارد و «أدعج» یعنی سیاه، جزری نیز در این باره میگوید: «فی عینه دعج» یعنی سیاهیِ چشمانش پُررنگ است، و گفته شده «دعج» پُررنگیِ سیاهی چشم در کنار پررنگی سپیدی چشم است و «سبط» موی لَخت و آویزان است و «وفرة» موی سر است وقتی به نرمه گوش برسد.
جزری میگوید: «متردّد» یعنی بسیار کوتاه چنانکه اندام تناسب نداشته باشد و اعضاء بدن در هم آمیخته باشد. «ممغط» به تشدید میم دوم یعنی بسیار بلند، «إمّغط النهار» یعنی «روز طولانی شد» و «مغطت الحبل» یعنی طناب را کشیدم، اصل این کلمه «منمغط» است که نون مطاوعهاش به میم قلب شده و در میم قبلی ادغام شده، با عین بدون نقطه نیز میگویند به همین معناست. «غمرهم» یعنی برتر از همه همراهان خود بود. «عریکة» یعنی خُلق و خوی. «من رآه بدیهةً هابه» یعنی «مفاجأةً» (ناگهانی)، یعنی هر کس پیش از همزبانی با او میدیدش وقار و متانتِ او میگرفتش و چون با او همنشین و همسخن میشد خوشخلقیِ او برایش آشکار میشد. «عِزّه بین عینیه» تأکیدی است بر بیان قبلی که در ادامه تفسیر میشود، یعنی در آغازِ دیدار و پیش از آنکه شناخته شود شکوهش در چهرهاش نمایان است. «باغتُه» با بای تک نقطه و غین نقطه دار یعنی هر کس او را به یک باره میدید، البته در برخی نسخهها با غین نقطه دار و رای بدون نقطه آمده که شاید از «غر» با فتح به معنای لبه شمشیر برگرفته شده که به بیان اول برمیگردد، و یا از «غر» به ضم به معنای روشنایی و سپیدیِ پیشانی برگرفته شده، در برخی نسخههای دیگر نیز «ناعتُه» (وصفکنندهاش) با نون و عین بدون نقطه آمده که توجیه معنایش آشکار است. شرح بقیه عبارات در اخبار بعدی خواهد آمد.
روایت4.
عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از امام کاظم علیه السلام از امام امام جعفر صادق علیه السلام از امام محمد باقر علیه السلام از امام سجاد علیه السلام از امام حسن علیه السلام نقل فرمود: از داییام هند بن ابی هاله درباره آراستگی رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم، او که از جمله واصفان پیامبر صلی الله علیه و آله بود گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله شکوهمند و والا بود، رُخش چون ماه شب بدر میدرخشید، قدی بلندتر از میانهقامتان و کوتاهتر از بلندقامتان داشت، سرش بزرگ و موهایش صاف بود،
ص: 148
من لمعان ذلک الجوهر الذی فی وسط الإکلیل و فی آخر الإکلیل یاقوتة حمراء تضی ء و قد أشرقت الدار من ذلک الجوهر (1) و من نورها و حسنها و أقبلت بین یدیها صفیة بنت عبد المطلب رضی الله عنها و هی تقول شعرا:
أخذ الشوق موثقات الفؤاد***و ألقت السهاد (2) بعد الرقاد
فلیالی اللقاء بنور التدانی***مشرقات خلاف طول البعاد
فزت بالفخر یا خدیجة إذ نلت***من المصطفی عظیم الوداد
فغدا (3) شکره علی الناس فرضا***شاملا کل حاضر ثم بادی
کبر الناس و الملائک جمعا***جبرئیل لدی السماء ینادی
فزت یا أحمد بکل الأمانی***فنحی الله عنک أهل العناد
فعلیک الصلاة ما سرت (4) العیس***و حطت لثقلها فی البلاد
***
قال: ثم بعد ذلک أجلسوها (أجلسنها) مع النبی صلی الله علیه و آله و خرج جمیع الناس عنها و بقی عندها فی أحسن حال و أرخی بال و لم یأخذ علیها أحدا من النساء حتی ماتت بعد ما بعث صلوات الله علیه و آله و آمنت به و صدقته و انتقلت إلی جنان عدن فی أعلی علیین من قصور الجنة. (5)
أقول: و فی بعض النسخ بعد الأبیات و خلا رسول الله صلی الله علیه و آله مع عروسه و أوحی الله إلی جبرئیل أن اهبط إلی الجنة و خذ قبضة من مسکها و قبضة من عنبرها و قبضة من کافورها و انثرها علی جبال مکة ففعل فامتلأت شعاب مکة و أودیتها و منازلها و طرقها
ص: 76
اگر موهایش از فرق جدا شده بود که هیچ و گرنه از نرمه گوشهایش پایینتر نمیآمد، رخسار گلگون و پیشانی گشاده داشت و ابروانش باریک و کشیده بود بدون اینکه به هم پیوسته باشد و در میانشان رگی بود که با خشم برجسته میشد، بینی کشیدهای داشت که بالایش میدرخشید و هر که به دقت در چهرهاش نمینگریست میپنداشت بینی دراز دارد، محاسن انبوه و گونههای نرم و دهان سِفت و دندانهای سفید و گشوده داشت، موی سینهاش باریک و گردنش همچون گردن تندیسی زیبا با درخشش نقره بود، اندامی میانه و بدنی تنومند و منسجم داشت و شکم و سینهاش همراستا بود، میان شانههایش فراخ بود و پیکرش تنومند، اندام هویدایش نورانی بود و از بالای سینهاش تا به نافش خط موی باریکی کشیده شده بود و بر بقیه سینه و شکمش هیچ مویی نبود، بر بازوان و شانهها و بالای سینهاش موی اندکی داشت، ساعدهایش طویل بود و کف دستانش پهن، دست و پایش ستبر و پشتش راست بود، استخوانهای تَنَش کشیده و ظریف بود و کف پایش گود بود، پاهایش برابر بود و آب به راحتی از آنها سرازیر میشد، استوار گام برمیداشت و در راه رفتن گامهایش برابر بود و به نرمی گام برمیداشت اما تُند میرفت، چون قدم میزد انگار از سراشیب روان بود و وقتی به کسی رو میکرد با همه بدنش رو میکرد، نگاهش فروهشته بود و بیش از آنکه به آسمان بنگرد به زمین مینگریست، دیدگانش در رودررویی اُبهّت داشت و هر که به دیدارش میآمد در سلام سبقت میگرفت. امام حسن علیه السلام میفرماید: به او گفتم گفتارش را برایم وصف کن. گفت: پیوسته اندوهگین به نظر میآمد و در اندیشه بود
ص: 149
من ذلک الطیب حتی أن الرجل یقول إذا خلا مع زوجته ما هذا الطیب فتقول هذا من طیب خدیجة و محمد صلی الله علیه و آله.
المزمم هو الذی شد علیه الزمام و هو الذی یقاد به البعیر و العقیان من الذهب الخالص و الإرقال ضرب من العدو و فی بعض النسخ بالفاء من قولهم فلان یرفل فی مشیته أی یتبختر و الإغضاء إدناء الجفون و باح بسره أظهره و الجوی الحرقة و شدة الوجد من عشق أو حزن و الصبوة المیل إلی الجهل و المراس بالکسر الشدة و القوة و یقال لفت وجهه أی صرفه و الصبابة رقة الشوق و حرارته و لوعة الحب حرقته و الکمد بالتحریک الحزن المکتوم و الحجفة الترس و الوغد الرجل الذی یخدم بطعام بطنه و النذل الخسیس و الثلب التصریح بالعیب و التنقص و التغمغم الکلام لا یبین و أغرم بالشی ء أولع به و خطر الرجل فی مشیته رفع یدیه و وضعهما و جفل أسرع و الجافل المنزعج و الغزالة الشمس و التیار (1) الموج و یقال قطع عرقا تیارا أی سریعة الجری و اعتکر اللیل و أعکر اشتد سواده و الهیف بالتحریک ضمر البطن و الخاصرة و فرس هیفاء ضامرة و السحیق البعید و السقلاط شی ء من صوف تلقیه المرأة علی هودجها أو ثیاب ککتان موشیة و کان وشیه خاتم و العیس بالکسر الإبل البیض یخالط بیاضها شی ء من الشقرة.
أقول: إنما أوردت تلک الحکایة لاشتمالها علی بعض المعجزات و الغرائب و إن لم نثق بجمیع ما اشتملت علیه لعدم الاعتماد علی سندها (2) کما أومأنا إلیه و إن کان مؤلفة من الأفاضل و الأماثل.
د، العدد القویة فِی الدُّرِّ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام وُلِدَتْ بَعْدَ مَا أَظْهَرَ اللَّهُ نُبُوَّةَ أَبِیهَا صلی الله علیه و آله
ص: 77
و آسوده نبود، جز به ضرورت سخن نمیگفت و سخن را با کُنج دهان آغاز میکرد و به پایان میرساند، جامع و رسا بدون آنکه زیاده رَود یا کم بگذارد با مهربانی سخن میگفت، در گفتار نه به کسی ستم روا میداشت و نه کسی را تحقیر میکرد، نعمت هرچند کم در نظرش بزرگ مینمود و هیچ نعمتی را مکروه نمیداشت و نه خوراکی را مینکوهید و نه میستود، دنیا و اموراتش خشمگینش نمیکرد، اگر حق لطمه میدید دیگر کسی ایشان را نمیشناخت، از روی خشم کاری نمیکرد تا در این راه یاری شود، وقتی به چیزی اشاره میکرد با همه کف دست اشاره میکرد، به هنگام تعجب و شگفتی دست خود را برمیگرداند، به هنگام سخن گفتن دستان خود را به هم میرساند و با کف دست راست انگشت شست چپ را میگرفت، به هنگام خشم چشم بر میگرفت و رو میگرداند، به هنگام شادی دیده فرو میهشت و خندهاش از لبخند نمیگذشت و آنگاه دندانهایش چون دانههای تگرگ هویدا میشد.
امام حسن علیه السلام میفرماید: من اندک زمانی سخنان هند بن ابی هاله را از حسین علیه السلام پنهان داشتم و سپس برایش بازگفتم و دریافتم که او پیش از من نزد او رفته و سوال مرا از او پرسیده و دانستم که حسین علیه السلام افزون بر آن از پدرمان علیه السلام نیز درباره حال پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه و بیرون از خانه و در مجالس و چگونگی هیئت پیامبر پرسیده و ایشان در این باره هیچ چیز را فرو نگذاشته است. حسین علیه السلام فرمود: از پدرم علیه السلام درباره حال رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه پرسیدم. ایشان فرمود: به خانه رفتن پیامبر به اختیار خود بود. وقتی به خانه میرفت حضور خود را سه بخش میکرد، بخشی برای خداوند و بخشی برای خانواده و بخشی برای خود. سپس قسمتی از بخش خود را با مردم تقسیم میکرد و در آن هنگام به واسطه خواص برای عوام سخن میگفت. با این حال پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی از وقت خود را از آنان دریغ نمیکرد. در سیره حضرت چنان بود که ایشان اهل فضل را در اجازه دیدار مقدّم میداشت
ص: 150
بِخَمْسِ سِنِینَ وَ قُرَیْشٌ تَبْنِی الْبَیْتَ (1) وَ رُوِیَ أَنَّهَا وُلِدَتْ علیها السلام فِی جُمَادَی الْآخِرَةِ یَوْمَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ سَنَةَ خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ مِنْ مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.
فِی الْمَنَاقِبِ، رُوِیَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام وُلِدَتْ بِمَکَّةَ بَعْدَ الْمَبْعَثِ بِخَمْسِ سِنِینَ وَ بَعْدَ الأسری (الْإِسْرَاءِ) بِثَلَاثِ سِنِینَ فِی الْعِشْرِینَ مِنْ جُمَادَی الْآخِرَةِ وَ وَلَدَتِ الْحَسَنَ علیه السلام وَ لَهَا اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً وَ قِیلَ إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً بَعْدَ الْهِجْرَةِ (2) وَ کَانَ بَیْنَ وِلَادَتِهَا الْحَسَنَ وَ بَیْنَ حَمْلِهَا بِالْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَمْسُونَ یَوْماً.
وَ رُوِیَ أَنَّهَا وُلِدَتْ خَمْسَ سِنِینَ قَبْلَ ظُهُورِ الرِّسَالَةِ (3) وَ نُزُولِ الْوَحْیِ وَ قِیلَ بَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ بِالْأَبْطَحِ وَ مَعَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ الضَّحْضَاحِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِذْ هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی صُورَتِهِ الْعُظْمَی قَدْ نَشَرَ أَجْنِحَتَهُ حَتَّی أَخَذَتْ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ فَنَادَاهُ یَا مُحَمَّدُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَعْتَزِلَ عَنْ خَدِیجَةَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لَهَا مُحِبّاً وَ بِهَا وَامِقاً (4) قَالَ فَأَقَامَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً یَصُومُ النَّهَارَ وَ یَقُومُ اللَّیْلَ حَتَّی إِذَا کَانَ فِی آخِرِ أَیَّامِهِ تِلْکَ بَعَثَ إِلَی خَدِیجَةَ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَالَ قُلْ لَهَا یَا خَدِیجَةُ لَا تَظُنِّی أَنَّ انْقِطَاعِی عَنْکِ (هِجْرَةٌ) وَ لَا قِلًی (5) وَ لَکِنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی بِذَلِکَ لتنفذ (لِیُنْفِذَ) أَمْرَهُ فَلَا تَظُنِّی یَا خَدِیجَةُ إِلَّا خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیُبَاهِی بِکِ کِرَامَ مَلَائِکَتِهِ کُلَّ یَوْمٍ مِرَاراً فَإِذَا جَنَّکِ اللَّیْلُ فَأَجِیفِی (6) الْبَابَ وَ خُذِی مَضْجَعَکِ مِنْ فِرَاشِکِ فَإِنِّی فِی مَنْزِلِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ فَجَعَلَتْ خَدِیجَةُ تَحْزَنُ فِی
ص: 78
و آنان را نیز بسته به میزان فضیلتشان در دین تقسیم میکرد. از آن میان کسی یک درخواست داشت و کسی دو درخواست و کسی چند درخواست. اینچنین به آنان مشغول میشد و به کار آنان چنان میرسید که امور خودشان و امت را اصلاح کند، مثلا از آنان سوالهایی میپرسید یا آنان را از آنچه که بایسته بود آگاه میکرد و میفرمود باید حاضران به غایبان نیز پیام بدهند و همچنین باید درخواست کسی را که خود نمیتواند بیاید و مطرح کند به من برسانید، زیرا هر کس درخواست کسی را که نمیتواند خود درخواستش را مطرح کند به گوش زمامداری برساند خداوند در روز قیامت گامهایش را استوار میدارد. در محضرش جز اینگونه سخن گفته نمیشد و در این باره از هیچ کس لغزشی نمیپذیرفت. اینچنین بزرگان خدمت حضرت میآمدند و با بهرههای فراوان و پاسخهای روشنگر برمیگشتند. برادرم حسین علیه السلام فرمود: از پدرم علیه السلام درباره حال رسول خدا در بیرون از خانه پرسیدم آنجا چه میکرد؟ ایشان فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله دم فرو میبست، جز درباره آنچه به او مربوط میشد یا در گفتاری که دلهای مردم را به ایشان نزدیک میکرد و آنان را رمیده نمیساخت، حضرت بزرگ هر قوم را بزرگ میداشت و وی را بر آنان سرپرست مینهاد، از مردم پرهیز داشت و از آنان دوری میگزید بدون آنکه شادی و خوشخلقی خود را از احدی دریغ کند، جویای حال یاران خود بود و از مردم درباره اوضاعشان سوال میکرد، نیکی را نیک برمیشمرد و استوارترش میساخت و ناپسندی را ناپسند برمیشمرد و بیمایهترش میساخت، بیهیچ زیر و زِبَر در کارها میانهرو بود و از اینکه مبادا مردم غفلت ورزند یا سستی کنند غافل نمیشد، در راه حق نه پا پس میکشید و نه پا فراتر میگذاشت، از میان مردم نیکان ایشان به دلش مینشستند، برترین مردم در نظرش خیرخواهترین آنها برای مسلمانان بود
ص: 151
کُلِّ یَوْمٍ مِرَاراً لِفَقْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا کَانَ فِی کَمَالِ الْأَرْبَعِینَ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَتَأَهَّبَ لِتَحِیَّتِهِ وَ تُحْفَتِهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا تُحْفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ مَا تَحِیَّتُهُ قَالَ لَا عِلْمَ لِی قَالَ فَبَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ إِذْ هَبَطَ مِیکَائِیلُ وَ مَعَهُ طَبَقٌ مُغَطًّی بِمِنْدِیلِ سُنْدُسٍ أَوْ قَالَ إِسْتَبْرَقٍ فَوَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ یَأْمُرُکَ رَبُّکَ أَنْ تَجْعَلَ اللَّیْلَةَ إِفْطَارَکَ عَلَی هَذَا الطَّعَامِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ أَنْ یُفْطِرَ أَمَرَنِی أَنْ أَفْتَحَ الْبَابَ لِمَنْ یَرِدُ إِلَی الْإِفْطَارِ فَلَمَّا کَانَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَقْعَدَنِی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی بَابِ الْمَنْزِلِ وَ قَالَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ إِنَّهُ طَعَامٌ مُحَرَّمٌ إِلَّا عَلَیَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَجَلَسْتُ عَلَی الْبَابِ وَ خَلَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالطَّعَامِ وَ کَشَفَ الطَّبَقَ فَإِذَا عِذْقٌ (1) مِنْ رُطَبٍ وَ عُنْقُودٌ مِنْ عِنَبٍ فَأَکَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْهُ شِبَعاً وَ شَرِبَ مِنَ الْمَاءِ رِیّاً وَ مَدَّ یَدَهُ لِلْغَسْلِ فَأَفَاضَ الْمَاءَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ غَسَلَ یَدَهُ مِیکَائِیلُ وَ تَمَنْدَلَهُ إِسْرَافِیلُ وَ ارْتَفَعَ فَاضِلُ الطَّعَامِ مَعَ الْإِنَاءِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیُصَلِّیَ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ الصَّلَاةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَیْکَ فِی وَقْتِکَ حَتَّی تَأْتِیَ إِلَی مَنْزِلِ خَدِیجَةَ فَتُوَاقِعَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آلَی (2) عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَخْلُقَ مِنْ صُلْبِکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً فَوَثَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَنْزِلِ خَدِیجَةَ قَالَتْ خَدِیجَةُ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ کُنْتُ قَدْ أَلِفْتُ الْوَحْدَةَ فَکَانَ إِذَا جَنَّتْنِی اللَّیْلُ غَطَّیْتُ رَأْسِی وَ أَسْجَفْتُ (3) سِتْرِی وَ غَلَّقْتُ بَابِی وَ صَلَّیْتُ وِرْدِی (4) وَ أَطْفَأْتُ مِصْبَاحِی وَ أَوَیْتُ إِلَی فِرَاشِی فَلَمَّا کَانَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ لَمْ أَکُنْ بِالنَّائِمَةِ وَ لَا بِالْمُنْتَبِهَةِ إِذْ جَاءَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَرَعَ الْبَابَ فَنَادَیْتُ مَنْ هَذَا الَّذِی یَقْرَعُ حَلْقَةً لَا یَقْرَعُهَا إِلَّا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَتْ خَدِیجَةُ فَنَادَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعُذُوبَةِ کَلَامِهِ وَ حَلَاوَةِ مَنْطِقِهِ افْتَحِی یَا خَدِیجَةُ فَإِنِّی مُحَمَّدٌ قَالَتْ خَدِیجَةُ فَقُمْتُ فَرِحَةً مُسْتَبْشِرَةً بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ فَتَحْتُ الْبَابَ وَ دَخَلَ
ص: 79
و والامقامترین مردم در نظرش همگامترین و همیارترین آنها بود. برادرم حسین علیه السلام فرمود: از پدرم علیه السلام درباره حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مجالس پرسیدم. ایشان فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون یاد خدا نه مینشست و نه برمیخاست، هیچگاه جایگاه مشّخصی برای خود معیّن نمیکرد و از انجام این کار نهی میفرمود. وقتی به آخر مجلسی میرسید در همان آخر مجلس مینشست و به انجام این کار امر میفرمود. حال همه هممجلسان خود را رعایت میکرد و چنان رفتار میکرد که هیچ یک از هممجلسانش نپندارد کسی را بیش از او ارج نهاده است، هر که با حضرت همنشین میشد ایشان آنقدر شکیبایی میکرد تا او از نزد ایشان برود، هر که برای درخواستی نزد ایشان میرسید بازنمیگشت جز آنکه با خواستهاش و یا با گفتاری کارآمد و دست یافتنی از نزد حضرت بازمیگشت، خوشخلقی ایشان همه مردم را در بر میگرفت و پدر آنان شده بود، همه از لحاظ حقوق در نظر ایشان یکسان بودند، مجلس حضرت مجلس بردباری و آزرم و راستی و امانتداری بود، آنجا نه صداها بلند میشد و نه حُرمتها شکسته میشد و نه لغزشها فاش میشد، همه همطراز بودند و بر اساس تقوا همبسته بودند، همه فروتن بودند و به بزرگتر احترام میگذاشتند و به کوچکتر مهر میورزیدند و نیازمند را مقدّم میشمردند و غریبه را پاس میداشتند. برادرم حسین علیه السلام فرمود: به پدرم علیه السلام عرض کردم سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در برخورد با همنشینان خود چگونه بود؟ ایشان فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله همواره خندهرو و نرمخو و خوشبرخورد بود، نه تندخو بود و نه درشتگو و نه دشنامگو و نه خردهجو و نه تملّقگو. هر آنچه را خوش نمیداشت نادیده میانگاشت
ص: 152
النَّبِیُّ الْمَنْزِلَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ الْمَنْزِلَ دَعَا بِالْإِنَاءِ فَتَطَهَّرَ لِلصَّلَاةِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یُوجِزُ فِیهِمَا ثُمَّ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ فَلَمَّا کَانَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ لَمْ یَدْعُ بِالْإِنَاءِ وَ لَمْ یَتَأَهَّبْ بِالصَّلَاةِ (1) غَیْرَ أَنَّهُ أَخَذَ بِعَضُدِی وَ أَقْعَدَنِی عَلَی فِرَاشِهِ وَ دَاعَبَنِی وَ مَازَحَنِی وَ کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَا یَکُونُ بَیْنَ الْمَرْأَةِ وَ بَعْلِهَا فَلَا وَ الَّذِی سَمَکَ السَّمَاءَ وَ أَنْبَعَ الْمَاءَ مَا تَبَاعَدَ عَنِّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی حَسِسْتُ بِثِقْلِ فَاطِمَةَ فِی بَطْنِی.
وَ فِیهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام کَیْفَ کَانَتْ وِلَادَةُ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَ نَعَمْ إِنَّ خَدِیجَةَ عَلَیْهَا رِضْوَانُ اللَّهِ لَمَّا تَزَوَّجَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَجَرَتْهَا نِسْوَةُ مَکَّةَ فَکُنَّ لَا یَدْخُلْنَ عَلَیْهَا وَ لَا یُسَلِّمْنَ عَلَیْهَا وَ لَا یَتْرُکْنَ امْرَأَةً تَدْخُلُ عَلَیْهَا فَاسْتَوْحَشَتْ خَدِیجَةُ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا حَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ علیها السلام صَارَتْ تُحَدِّثُهَا فِی بَطْنِهَا وَ تُصَبِّرُهَا وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ تَکْتُمُ ذَلِکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ یَوْماً وَ سَمِعَ خَدِیجَةَ تُحَدِّثُ فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا یَا خَدِیجَةُ مَنْ یُحَدِّثُکِ قَالَتِ الْجَنِینُ الَّذِی فِی بَطْنِی یُحَدِّثُنِی وَ یُؤْنِسُنِی فَقَالَ لَهَا هَذَا جَبْرَئِیلُ یُبَشِّرُنِی أَنَّهَا أُنْثَی وَ أَنَّهَا النَّسَمَةُ الطَّاهِرَةُ الْمَیْمُونَةُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَیَجْعَلُ نَسْلِی مِنْهَا وَ سَیَجْعَلُ مِنْ نَسْلِهَا أَئِمَّةً فِی الْأُمَّةِ یَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَهُ فِی أَرْضِهِ بَعْدَ انْقِضَاءِ وَحْیِهِ فَلَمْ تَزَلْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا عَلَی ذَلِکَ إِلَی أَنْ حَضَرَتْ وِلَادَتُهَا فَوَجَّهَتْ إِلَی نِسَاءِ قُرَیْشٍ وَ نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ یَجِئْنَ وَ یَلِینَ مِنْهَا مَا تَلِی النِّسَاءُ مِنَ النِّسَاءِ فَأَرْسَلْنَ إِلَیْهَا عَصَیْتِینَا وَ لَمْ تَقْبَلِی قَوْلَنَا وَ تَزَوَّجْتِ مُحَمَّداً یَتِیمَ أَبِی طَالِبٍ فَقِیراً لَا مَالَ لَهُ فَلَسْنَا نَجِی ءُ وَ لَا نَلِی مِنْ أَمْرِکِ شَیْئاً فَاغْتَمَّتْ خَدِیجَةُ لِذَلِکَ فَبَیْنَا هِیَ کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهَا أَرْبَعُ نِسْوَةٍ طِوَالٍ کَأَنَّهُنَّ مِنْ نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ فَفَزِعَتْ مِنْهُنَّ فَقَالَتْ لَهَا إِحْدَاهُنَّ لَا تَحْزَنِی یَا خَدِیجَةُ فَإِنَّا رُسُلُ رَبِّکِ إِلَیْکِ وَ نَحْنُ أَخَوَاتُکِ أَنَا سَارَةُ وَ هَذِهِ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ وَ هِیَ رَفِیقَتُکِ فِی الْجَنَّةِ وَ هَذِهِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ هَذِهِ صَفْرَاءُ (2) (صَفُورَاءُ) بِنْتُ شُعَیْبٍ بَعَثَنَا اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْکِ لِنَلِیَ مِنْ أَمْرِکِ مَا تَلِی النِّسَاءُ مِنَ النِّسَاءِ فَجَلَسَتْ وَاحِدَةٌ عَنْ یَمِینِهَا وَ الْأُخْرَی عَنْ یَسَارِهَا وَ الثَّالِثَةُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهَا وَ الرَّابِعَةُ مِنْ خَلْفِهَا فَوَضَعَتْ خَدِیجَةُ فَاطِمَةَ علیها السلام طَاهِرَةً مُطَهَّرَةً فَلَمَّا سَقَطَتْ إِلَی
ص: 80
و اینچنین امیدوارانِ آستانش از او مأیوس و ناکام نمیشدند. از سه چیز بُریده بود: بگومگو و پُرحرفی و دخالت. در برخورد با مردم سه کار را وانهاده بود: کسی را سرزنش و نکوهش نمیکرد و عیب و خطای کسی را پی نمیگرفت و چون امید ثواب نمیرفت سخن نمیگفت. چون لب به سخن میگشود همنشینانش چنان سر فرو میآوردند و دم فرو میبستند که گویی پرندهای بر سرشان نشسته و چون دم فرو میبست لب به سخن میگشودند و در حضورش نزاع در گفتار نمیکردند. هر که سخن میگفت به او گوش فرا میدادند تا کلامش به پایان رسد. در محضرش هر که اولویت داشت سخن میگفت. آنان از هر چه میخندیدند حضرت هم از آن میخندید و از هر چه تعجب میکردند ایشان هم از آن تعجب میکرد. در برابر تندخویی غریبه به هنگام پرسش یا سخن چنان بردبار بود که گاه یارانش می خواستند آنان را دستگیر کنند، میفرمود: هرگاه دیدید حاجتمندی در پی حاجت خود است از او پشتیبانی کنید. از هیچ کس ستایش نمیپذیرفت مگر از کسی که نیکی را جبران میکرد. کلام کسی را نمیبُرید مگر به ضرورت که در آن هنگام یا با نهی کلامش را میبُرید و یا برمیخاست. برادرم حسین علیه السلام فرمود: از پدرم علیه السلام درباره سکوت رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم. ایشان فرمود: سکوت پیامبر صلی الله علیه و آله به چهار گونه بود: بردباری و پرهیز و ارزیابی و اندیشیدن؛ ارزیابیاش در راستای تقسیم مساوی گوش و چشم خود برای مردم بود، اندیشیدنش درباره بقا و فنا بود، بردباریاش در صبرش گرد آمده بود: هیچ چیز حضرت را خشمگین نمیکرد و برنمیانگیخت، هوشیاریاش در چهار چیز گرد آمده بود: عمل به نیکیها تا مردم از ایشان پیروی کنند، ترک ناپسندیها تا مردم هم از آنها دوری کنند، اجتهاد رأی در راستای صلاح امت و پرداختن به کاری که خیر دنیا و آخرت را برای امت جمع آورَد(1).
ص: 153
الْأَرْضِ أَشْرَقَ مِنْهَا النُّورُ حَتَّی دَخَلَ بُیُوتَاتِ مَکَّةَ وَ لَمْ یَبْقَ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا مَوْضِعٌ إِلَّا أَشْرَقَ فِیهِ ذَلِکَ النُّورُ فَتَنَاوَلَتْهَا الْمَرْأَةُ الَّتِی کَانَتْ بَیْنَ یَدَیْهَا فَغَسَلَتْهَا بِمَاءِ الْکَوْثَرِ وَ أَخْرَجَتْ خِرْقَتَیْنِ بَیْضَاوَیْنِ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَطْیَبَ رَائِحَةً مِنَ الْمِسْکِ وَ الْعَنْبَرِ فَلَفَّتْهَا بِوَاحِدَةٍ وَ قَنَّعَتْهَا بِالْأُخْرَی ثُمَّ اسْتَنْطَقَتْهَا فَنَطَقَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ أَبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَنَّ بَعْلِی سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنَّ وُلْدِی سَیِّدُ الْأَسْبَاطِ ثُمَّ سَلَّمَتْ عَلَیْهِنَّ وَ سَمَّتْ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ بِاسْمِهَا وَ ضَحِکْنَ إِلَیْهَا وَ تَبَاشَرَتِ (1) الْحُورُ الْعِینُ وَ بَشَّرَ أَهْلُ الْجَنَّةِ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِوِلَادَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ حَدَثَ فِی السَّمَاءِ نُورٌ زَاهِرٌ لَمْ تَرَهُ الْمَلَائِکَةُ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتِ الزَّهْرَاءَ علیها السلام وَ قَالَتْ خُذِیهَا یَا خَدِیجَةُ طَاهِرَةً مُطَهَّرَةً زَکِیَّةً مَیْمُونَةً بُورِکَ فِیهَا وَ فِی نَسْلِهَا فَتَنَاوَلَتْهَا خَدِیجَةُ علیها السلام فَرِحَةً مُسْتَبْشِرَةً فَأَلْقَمَتْهَا ثَدْیَهَا فَشَرِبَتْ فَدَرَّ عَلَیْهَا وَ کَانَتْ علیها السلام تَنْمِی فِی کُلِّ یَوْمٍ کَمَا یَنْمِی الصَّبِیُّ فِی شَهْرٍ وَ فِی شَهْرٍ کَمَا یَنْمِی الصَّبِیُّ فِی سَنَةٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ بَنِیهَا (2).
کِتَابُ الدُّرِّ النَّظِیمِ، مِثْلَ مَا مَرَّ مِنَ الرِّوَایَاتِ کُلِّهَا (3)
أقول: سیأتی أحوال فاطمة صلوات الله علیها و ولادتها فی المجلد العاشر و أحوال سائر أولاد خدیجة رضی الله عنها فی باب أحوال أولاد النبی صلی الله علیه و آله.
ص: 81
معانی الأخبار: امام حسن علیه السلام فرمود: «از داییام هند بن ابی هاله تمیمی که از جمله واصفان پیامبر صلی الله علیه و آله بود، درباره حضرت پرسیدم. مشتاق بودم اندکی از وصف پیامبر برایم بگوید به این امید که با من مطابقت داشته باشد. او گفت: رسول خدا شکوهمند و والا بود.» و بقیه حدیث را با وجود طولانی بودن ذکر کرد(1).
مکارم الأخلاق:
ص: 154
معنی کونه صلی الله علیه و آله أمیا و أنه کان عالما بکل لسان و ذکر خواتیمه و نقوشها و أثوابه و سلاحه و دوابّه و غیرها مما یتعلّق به صلی الله علیه و آله
الأعراف: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ»(157) (و قال): «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِ»(158)
التوبة: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(128)
هود: «إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ»(2)
العنکبوت: «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(48)
الأحزاب: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً»(45-46)
الفتح: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(29)
المزمل: «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا»(1-2)
المدثر: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ»(1-2)
قال الطبرسی رحمه الله: الأُمّی ذکر فی معناه أقوال:
ص: 82
امام حسن علیه السلام فرمود: از داییام هند بن ابی هاله تمیمی ... تا پایان حدیث(1).
شیخ صدوق در معانی الأخبار میگوید: از ابا احمد حسن بن عبدالله بن سعید عسکری درباره تفسیر این حدیث پرسیدم. وی گفت: اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله «فخم» و «مفخّم» بود یعنی در دلها و دیدهها بزرگ و والا بود و خلقت اندام ایشان با درشتی و چاقی همراه نبود. «یتلألأ وجهه تلألؤ القمر» یعنی چهره حضرت همچون تابش ماه میدرخشید و میتابید. در این سخن که «أطول من المربوع و أقصر من المشذب»، «المُشَذَّب» نزد عرب یعنی درازقامتی که چاق نیست، وقتی پوست از تنه نخل کنده میشود به آن میگویند «جذع مشذّب» (تنه نخلی که دراز شده) و به پوستهایی که از تنه نخل برکنده شده میگویند «شذب»؛ شاعر در وصف یک اسب گفته:
«وقتی به آن مینگری به چشمت انگار تنه نخلی در جزیره است که پوستش کنده شده»
«رَجِل الشَّعر» یعنی مویش چین و شکن داشته که به چنین مویی «شَعرٌ رَجِل» میگویند و به مویی که چین و شکن ندارد موی «سَبط» (لَخت) یا «رَسل» (فروهشته) میگویند. در این سخن که «إن انفرقت عقیقته»، «العَقیقة» یعنی مویی که روی سر جمع شده است، «عقیقة المولود» یعنی مویی که از درون رحم روی سر نوزاد است، و به موی جدید نوزاد که پس از تراشیدن موی اولی میروید نیز «عقیقة» میگویند و به حیوانی که برای نوزاد قربانی میشود نیز «عقیقة» میگویند؛ در حدیث است که «هر نوزادی در گرو عقیقه خود است.» پیامبر صلی الله علیه و آله پس از رسیدن به نبوت برای خود عقیقه کرد و برای امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام نیز دو گوسفند عقیقه کرد.
«أزهر اللون» یعنی رنگ درخشان، به رنگ زردی که میدرخشد میگویند «أصفر یزهر»
ص: 155
أحدها الذی لا یکتب و لا یقرأ.
و ثانیها أنه منسوب إلی الأمة و المعنی أنه علی جبلّة الأمة قبل استفادة الکتابة و قیل إن المراد بالأمة العرب لأنها لم تکن تحسن الکتابة.
و ثالثها أنه منسوب إلی الأُمّ و المعنی أنه علی ما ولدته أُمّه قبل تعلّم الکتابة.
و رابعها أنه منسوب إلی أُمّ القری و هو مکّة و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام. (1) و فی قوله ما عَنِتُّمْ شدید علیه عنتکم أی ما یلحقکم من الضرر بترک الإیمان. (2) و فی قوله تعالی إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ أی و لو کنت تقرأ کتابا أو تکتبه لوجد المبطلون طریقا إلی الشکّ فی أمرک (3) و لقالوا إنما یقرأ علینا ما جمعه من کتب الأولین قال السید المرتضی قدّس الله روحه هذه الآیة تدل علی أن النبی صلی الله علیه و آله ما کان یحسن الکتابة قبل النبوة فأما بعدها فالذی نعتقده فی ذلک التجویز لکونه عالما بالقراءة و الکتابة و التجویز لکونه غیر عالم بهما من غیر قطع علی أحد الأمرین و ظاهر الآیة یقتضی أن النفی قد تعلّق بما قبل النبوّة دون ما بعدها و لأنّ التعلیل فی الآیة یقتضی اختصاص النفی بما قبل النبوة لأن المبطلین إنما یرتابون فی نبوته صلی الله علیه و آله لو کان یحسن الکتابة قبل النبوة فأما بعد النبوة فلا تعلق له بالریبة و التهمة فیجوز أن
ص: 83
همچنانکه «السراج یزهر» یعنی چراغ میدرخشد. «أزجّ الحواجب» یعنی ابروانش باریک و کشیده و پُرپشت است و از پیشانی تا شقیقهها ادامه دارد؛ شاعر گفته:
«لبخندی با دندانهای سپید و گشوده و چشمی به زیر ابروی باریک و کشیده که نشانهای از کار کمان دارد.»
«مئنة» یعنی علامت، در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده: در نماز طولانی مرد و خطبه کوتاه او نشانهای از تفقّه او هست. آنجا که میگوید به جای «الحاجبین» (دو ابرو) میگوید «الحواجب» (ابروها)، بر اساس اراده مثنّی از جمع است بنا به این کلام خداوند متعال «وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ»(1) {و [ما] شاهد داوری آنان بودیم} که منظورش داوری داوود و سلیمان است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دو نفر و بیش از آن جماعت را میسازد. برخی علما گفتهاند مجاز است که «حاجب» جمع بسته شود، بر این مبنا که هر قسمت از ابرو نامش ابرو است و «حواجب» دلالت بر قسمتهای مختلف ابرو دارد، همچنانکه در وصف زن میگویند: «حسنة الأجساد» (با اندامهای نیکو)؛ اعشی گفته:
«همچون تویی سفید با تنی فروپیچیده که اندامهایت به مشک آمیخته»
«صاک» یعنی آمیخت. «فی غیر قرن» بدین معناست که اگر میان ابروها بُریدگی و سپیدی باشد به آن ابرو «بلج» و «بلجة» میگویند که صفتش «أبلج» است، اما اگر ابروها به هم پیوسته باشد به آن ابرو «قرن» میگویند.
ص: 156
یکون قد تعلمها من جبرئیل علیه السلام بعد النبوة. (1) و قال البیضاوی الْمُزَّمِّلُ أصله المتزمل من تزمل بثیابه إذا تلفّف بها سمّی به النبی صلی الله علیه و آله تهجینا لما کان علیه لأنه کان نائما أو مرتعدا مما دهشه بدء الوحی متزملا فی قطیفة أو تحسینا له إذ روی أنه صلی الله علیه و آله کان یصلّی متلفّفا ببقیّة مرط (2) مفروش علی عائشة فنزل أو تشبیها له فی تثاقله بالمتزمّل لأنه لم یتمرّن بعد فی قیام اللیل أو من تزمّل الزمل إذا تحمّل الحمل أی الذی تحمّل أعباء (3) النبوّة. (4) و قال الْمُدَّثِّرُ المتدثّر و هو لابس الدثار (5) و سیأتی بیانه فی باب المبعث.
ف، تحف العقول بِإِسْنَادِهِ (6) عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلْنَا مِنْ صِفِّینَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَزَلَ قَرِیباً مِنْ دَیْرِ نَصْرَانِیٍّ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا شَیْخٌ مِنَ الدَّیْرِ جَمِیلُ الْوَجْهِ حَسَنُ الْهَیْئَةِ وَ السَّمْتِ (7) مَعَهُ کِتَابٌ حَتَّی أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنِّی مِنْ نَسْلِ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ کَانَ أَفْضَلَ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ الِاثْنَیْ عَشَرَ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ وَ آثَرَهُمْ عِنْدَهُ وَ إِنَّ عِیسَی أَوْصَی إِلَیْهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ کُتُبَهُ وَ عِلْمَهُ وَ حِکْمَتَهُ
ص: 84
در عبارت «أقنی العرنین» «القنا» این است که در میان استخوان بینی یک خمیدگی باشد، و «عرنین» یعنی بینی. «کثّ اللحیة» یعنی محاسنش کوتاه اما پُرپشت است. «ضلیع الفم» یعنی با دهان بزرگ، عرب همواره بزرگی دهان را مدح گفته و کوچکشاش را هجو کرده است؛ شاعر در هجو کسی گفته:
«اگر تلاش و اقدام من برای کسی باشد که دهانی همچون دهان موش دارد، در آن هنگام دارم در میان خولان برای چیدن میوه تلاش میکنم.»
شاعری دیگر گفته:
«خدا دهانهای مورچگان را از قبیله ما دور گردانَد.»
بنابراین عرب کوچکی دهان را ننگ میدانسته، به همین ترتیب خطیبان فراخیِ کُنج دهان را مدح کردهاند و از همین روست که آمده «کان یفتتح الکلام و یختمه بأشداقه» (سخن را با کُنج دهان آغاز میکرد و به پایان میرساند) زیرا «کُنج دهن» در نظر آنان بخشی از زیبایی است و در وصف یک خطیب میگویند خطیبِ «أهرت الشدقین» و «هرت الشدق» یعنی کُنج دهانش فراخ است؛ و عمروبن سعید را انیز [از همین رو]اشدق نام نهاده اند ، خنساء در رثای برادرش گفته:
«باحیاتر از دخترِ پردهنشینِ باحیا و دلیرتر از شیر هژبر
با کنج دهانی فراخ، شیری است که چون میدود هیچ چیزی مانع دویدنش نمیشود»
و ابن مقبل گفته «هرت الشقاشق ظلامون للجزر» یعنی گلوگاههای فراخ دارند و در کشتار بیرحماند.
«أشنب» از صفات دهان است که متّصف به آن دهانی آبدار و خُنک دارد، همچنین گفتهاند «شنب» در دهان یعنی تیزی و صافی و برندگی در دور تا دور دندانها که تنها از ویژگیهای دوران نوجوانی و جوانی است؛ شاعر گفته:
«پدرم به فدایت ای که دهان آبدار و خنک داری که گویی بر آن مشک پاشیده شده است »
ص: 157
فَلَمْ تَزَلْ (1) أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ عَلَی دِینِهِ مُتَمَسِّکِینَ عَلَیْهِ (2) لَمْ یَکْفُرُوا وَ لَمْ یَرْتَدُّوا وَ لَمْ یُغَیِّرُوا وَ تِلْکَ الْکُتُبُ عِنْدِی إِمْلَاءُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ خَطُّ أَبِینَا بِیَدِهِ فِیهَا کُلُّ شَیْ ءٍ یَفْعَلُ النَّاسُ مِنْ بَعْدِهِ وَ اسْمُ مَلِکٍ مَلِکٍ (3) وَ إِنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ رَجُلًا مِنَ الْعَرَبِ مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ أَرْضٍ یُقَالُ لَهَا تِهَامَةُ مِنْ قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا مَکَّةُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ یس وَ الْفَتَّاحُ وَ الْخَاتَمُ وَ الْحَاشِرُ وَ الْعَاقِبُ وَ الْمَاحِی وَ الْقَائِدُ وَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ صَفِیُّ اللَّهِ وَ جَنْبُ اللَّهِ (4) وَ إِنَّهُ یُذْکَرُ إِذَا ذُکِرَ أَکْرَمُ (5) خَلْقِ اللَّهِ عَلَی اللَّهِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ مَلَکاً مُقَرَّباً (6) وَ لَا نَبِیّاً مُرْسَلًا مِنْ آدَمَ علیه السلام فَمَنْ سِوَاهُ خَیْراً عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْهُ یُقْعِدُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی عَرْشِهِ وَ یُشَفِّعُهُ (7) فِی کُلِّ مَنْ یَشْفَعُ فِیهِ بِاسْمِهِ جَرَی الْقَلَمُ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ الْخَبَرَ (8).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍ (9) عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا صَلَّی قَامَ عَلَی أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ حَتَّی تَوَرَّمَتْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی: «طه» وَ هِیَ بِلُغَةِ طَیٍّ یَا مُحَمَّدُ «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» (10).
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُومُ
ص: 85
در عبارت «دقیق المسربة» «مسربة» موی باریکی است که از بالای سینه تا ناف کشیده شده، حارث بن وعله جومی گفته:
«اکنون دیگر موی باریک سینهام سپید شده و با دندان نیشم به سرعت تکه میکنم »
در این سخن که «کأن عنقه جید دمیة» «دمیة» تندیس است و جمعش «دُمی»؛, شاعر میگوید:
«یا تندیسی که محرابش را آراسته یا درّی که نزد تاجری برده میشود.»
«جید» یعنی «گردن» و «بادن متماسک» یعنی اندامش به نیکی آفریده شده و نه لاغر و نه چاق است. این که «سواء البطن و الصدر» یعنی شکمش لاغر و سینهاش عریض بود و اینگونه شکم و سینهاش همراستا بود. «کرادیس» سر استخوانهاست. «أنور المتجرّد» یعنی اندامی که از لباسش بیرون بود میدرخشید. آورده «طویل الزندین»، در هر ساعد دو زند وجود دارد که در دو طرف استخوان ساعد هستند، به زندی که به انگشت ابهام میرسد «کوع» میگویند و به زندی که به انگشت کوچک میرسد «کرسوع». «رحب الراحة» یعنی کف دستش ستبر است، عرب بزرگی دست را مدح میگوید و کوچکیاش را هجو میکند؛ شاعر گفته:
«از آن دروغگو دستی کوچک را آویختند و کشتنش برایشان کار دشواری نبود.»
«ناطوا» یعنی آویختند، همچنین گفتهاند «رحب الراحة» یعنی «گشادهدست» همچنانکه در باب ذم میگویند «ضیق الباع» «تنگدست».
«شثن الکفّین» یعنی با کف دست خشن، عرب برای مردان خشنی کف دست را و برای زنان نرمی کف دست را مدح میکند. «سائل الأطراف» یعنی اعضایش نه بلند بود و نه کوتاه. «سبط القصب» یعنی استخوانهایش کشیده بود و هیچ ناهمواری نداشت، «قصب» استخوانهای بدن است که مغز استخوان دارد مانند ساقهای پا یا ساعدهای دست. «خمصان الأخمصین» یعنی گودی کف پایش بسیار از زمین فاصله داشت، «أخمص» یعنی گودی کف پا، اگر کسی کف پایش تخت باشد
ص: 158
عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (1).
مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُ (2) عَنِ الْمَعَاذِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْمَاءَ عَنْ جُوَیْرِیَةَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدٍ (3) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ قَالَ: وَ أَمَّا طه فَاسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعْنَاهُ یَا طَالِبَ الْحَقِّ الْهَادِیَ إِلَیْهِ وَ أَمَّا یس فَاسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَعْنَاهُ یَا أَیُّهَا السَّامِعُ لِوَحْیِی وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (4)
م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ بِجَاهِ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبَةِ الطَّاهِرَةِ مِنْ آلِ طه وَ یس (5).
فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یس اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ قَوْلُهُ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ قَالَ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ قَالَ الْقُرْآنُ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ إِلَی قَوْلِهِ عَلی أَکْثَرِهِمْ یَعْنِی نَزَلَ (6) بِهِ الْعَذَابُ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (7)
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ قَیْسٍ الْعَامِرِیِ (8) قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یس وَ نَحْنُ آلُهُ (9).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هَذَا مُحَمَّدٌ أُذِنَ لَهُمْ فِی التَّسْمِیَةِ بِهِ فَمَنْ أَذِنَ لَهُمْ فِی یس یَعْنِی
ص: 86
و با زمین همسطح باشد به پایش «أرحّ» میگویند. «مسیح القدمین» یعنی پاهایش پُرگوشت و چاق نیست از اینرو آب از پاهایش به راحتی سرازیر میشود. «زال قلعا» یعنی با استواری. «یخطو تکفؤا» یعنی چنان گام برمیداشت که انگار به راه رفتن میبالید و میخرامید چون شتاب نمیکرد، با این حال هرگز متکبر و مغرور نبود. «یمشی هونا» یعنی با آرامش و متانت راه میرفت. «ذریع المشیة» یعنی بلند گام برمیداشت بدون آنکه در راه رفتنش شتابی پیدا شود، میگویند «رجل ذریع فی مشیه» یعنی مردی که در راه رفتن گام بلند بر میدارد و «امرأة ذراع» یعنی زنی که در بافندگی دستانی سریع دارد.
در این سخن که «کأنما ینحط فی صبب» «صبب» یعنی سراشیبی. «دمث» یعنی «نرمخویی»، خُلق و خوی نرم به ماسه تشبیه شده که نرم است؛ قیس بن خطیم گفته:
«همچون غنچه در نرمیِ ماسه به سوی دشت گام بر میدارد و در مقابلش جلگه است »
«مهین» یعنی حقیر که البته برخی آن را «مُهین» یعنی تحقیرکننده روایت کردهاند، یعنی یاران خود را تحقیر نمیکرد و نمینکوهید. «تعظم عنده النعمة» یعنی هر که سخنی میگفت یا کمکی میکرد هر چند در نظر کم بود نزد او بزرگ مینمود. «فإذا تعوطی الحق» یعنی هنگامی که به خشم خدای متعال منجر می شد. اعشی گفته:
«چون او را طلب کرد سروصدایش فراگرفت و نتوانست بخوابد آنگاه که چشمش از خواب سنگین شد.»
درباره «أشاح» گفتهاند یعنی در خشم جدّی شد و روی در هم کشید و نیز گفتهاند جدیّ و اندیشناک و آماده شد برای آن؛ شاعر گفته:
«اینکه در سختیها داراییام را عطا کردم و اینکه سر پهلوانان سرسخت و جدّی را زدم.»
«یسوق أصحابه» یعنی آنان را با فروتنی پیش خود مینشاند و آنان را ارج مینهاد، البته «یفوق» نیز روایت شده که یعنی آنان را در دین و بردباری و کرامت فضیلت میداد. «یفتر عن مثل حَبّ الغمام» یعنی لبانش دندانهایی سپید را نمایان میساختند که همچون دانههای تگرگ بودند، میگویند «قد فررت الفرس» یعنی اسب دندانهایش را نمایان ساخت و «فررت الرجل عما فی قلبه» یعنی آن مرد آنچه را در دل داشت نمایان ساخت. در این سخن که «لکل حال عنده عتاد» یعنی برای انواع و اقسام امور آمادگی داشت. «و لا یقید من أحد عثرة» یعنی هر کس در حقش بدی میکرد او را میبخشید و بزرگوارانه از او چشم میپوشید البته اگر چشمپوشیاش سبب نمیشد که چیزی از حقوق خداوند ضایع شود یا طاعت و فریضهای تباه گردد. این جمله با «یقیل» نیز روایت شده که در این صورت یعنی نمیگذاشت حقوقی که مردم نسبت به یکدیگر داشتند ضایع شود.
«ثم یرد ذلک بالخاصة علی العامة» یعنی در آن هنگام اعتماد داشت که خواص علوم و آداب و بهرههای ایشان را به عوام میرسانند، درباره این جمله این معنا را نیز گفتهاند که یعنی مجلس خود را پس از خواص به عوام اختصاص میداد که در این صورت بنا به جابهجاییِ صفات حروف، «باء» به نیابت از «مِن» و «علی» به نیابت از «إلی» آمده است. در این سخن که «یدخلون روادا» «الرواد» جمع «رائد» است، یعنی کسی که پیشاپیش قوم آنان را به منزل میرساند و آنان را رهبری میکند، اینگونه معنا چنین میشود که آنها همچنانکه پیشوا به پیروان خود سود میرساند از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله بهرهمند میشوند. «و لا یفترقون إلا عن ذواق» یعنی از علومی که شیرینیاش را همچون طعامی دوستداشتنی میچشند « ادله» یعنی آنچه که امور دین را برای مردم روشن میگرداند. «و لا تؤبن فیه الحرم» یعنی کسی سرزنش نمیشد، «أبنتُ الرجل» (فلان کس را سرزنش کردم) پس من «آبن» (سرزنشگر) هستم و فلان کس «مأبون» (سرزنش شده) و بنابراین «أبنة» یعنی عیب و نقص . ابو درداء میگوید: «إن نؤبن بما لیس فینا فربما زکینا بما لیس عندنا» (اگر بهخاطر آنچه در ما نیست سرزنش شویم چه بسا از آنچه در ما نیست مبرّا شویم.) یعنی شاید این تلافی آن را بکند. معنای جمله این است که اگر به خاطر عیبی که در ما نیست بر ما عیب گیرند. اعشی گفته:
«بلندقامتی همچون نخل که پنداشتم شاخه ای از درخت سراء است که گِره - عیب - کم دارد.»
این سخن که «و لا تنثی فلتاته» یعنی هر که آنجا اشتباهی میکرد ملامت نمیشد و درباره اشتباهش سخنی به میان نمیآمد، میگویند «نثوتُ الحدیث» یعنی آشکارا درباره موضوعی سخن گفتم. «إذا تکلم أطرق جلساؤه کأن علی رءوسهم الطیر» یعنی آنان از روی بزرگداشت پیامبرشان صلی الله علیه و آله تکان نمیخوردند و چون کسی بودند که پرندهای بر سرش نشسته و میخواهد آن را شکار کند و میترسد اگر تکان بخورد پرنده پرواز کند و برود، و یا به قولی دیگر آنان بر جا مینشستند و تکان نمیخوردند
ص: 160
التَّسْمِیَةَ وَ هُوَ اسْمُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (1).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ (2) عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی الْفَرْقِ بَیْنَ الْعِتْرَةِ وَ الْأُمَّةِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام أَخْبِرُونِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَمَنْ عَنَی بِقَوْلِهِ یس قَالَتِ الْعُلَمَاءُ یس مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمْ یَشُکَّ فِیهِ أَحَدٌ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ ذَلِکَ فَضْلًا لَا یَبْلُغُ أَحَدٌ کُنْهَ وَصْفِهِ إِلَّا مَنْ عَقَلَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَقَالَ تَعَالَی سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ وَ قَالَ سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ وَ قَالَ سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ وَ لَمْ یَقُلْ سَلَامٌ عَلَی آلِ نُوحٍ وَ لَمْ یَقُلْ سَلَامٌ عَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ لَا قَالَ (3) سَلَامٌ عَلَی آلِ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ قَالَ سَلَامٌ عَلَی آلِ یس یَعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا فَالذِّکْرُ رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَهْلُهُ (4).
أَقُولُ سَیَأْتِی بِتَمَامِهِ فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ.
فس، تفسیر القمی سَلَامٌ عَلَی آلِ یس قَالَ یس مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةُ (5).
مع، معانی الأخبار الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنِ الْخَضِرِ بْنِ أَبِی فَاطِمَةَ عَنْ وَهْبِ بْنِ نَافِعٍ عَنْ کَادِحٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَلَامٌ عَلَی آلِ یس قَالَ یس مُحَمَّدٌ وَ نَحْنُ آلُ یس (6).
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ
ص: 87
همچون دیوار یا بنایی که پرنده نمیترسد بر آن فرود آید؛ شاعر گفته:
«وقتی در عکاظ منزل میگزیدند میپنداشتی کلاغ بر سرهایشان نشسته»
یعنی از بس بیحرکت بودند کلاغ بر سرهایشان فرود میآمد. شاعر گفته کلاغ زیرا کلاغ از محتاطترین پرندگان است. «لا یقبل الثناء إلا من مکافئ» یعنی هر کس در نظر حضرت به نیکی اسلام آورده بود در نظر حضرت ستایش وی از ایشان محلّی نیک داشت و هر کس بوی نفاق و سستی در دین از او میرسید ستایش وی را نمیپذیرفت و اعتنایی نمیکرد. «إذا جاءکم طالب الحاجة یطلبها فارفدوه» یعنی به او کمک کنید و او را در خواستهاش یاری رسانید، میگویند «رفدتُ الرجل» «رفد» به فتح راء مصدر است و به کسر راء اسم است به معنای عطا و هدیه. تفسیر شیخ صدوق به پایان رسید و ستایش از آنِ خداوند است(1).
توضیح
میگویم: این خبر از جمله اخبار مشهور است که عامّه در اکثر کتابهایشان آن را روایت کردهاند. درباره «فخما مفخما» جزری و جز او گفتهاند یعنی در دلها و دیدهها بزرگ و والا بود و در اندامش درشتی نبود. گفتهاند «فخامت» در چهره حضرت اجتماع تنومندی و زیبایی و ابهّت بوده است. «مربوع» کسی است که نه بلندقد باشد و نه کوتاهقد. گفتهاند «مشذّب» یعنی کشیدهقد و بلندقامت با گوشت نه چندان زیاد، اصل این کلمه از نخل بلندقامتی است که «شذب عنها جریدها» یعنی پوستش را کنده باشند. «أوال» بر وزن «سحاب» جزیرهای در بحرین است. «رَجِل الشَّعر» یعنی با موهایی که نه بسیار مجعّد است و نه بسیار لَخت بلکه حالتی میانه دارد. درباره «إن انفرقت عقیقته» حسین بن مسعود فراء در شرح السنة گفته «عقیقة» نام موی نوزاد است در هنگامی که به دنیا میآید و از آن رو این نام گرفته که تراشیده میشود زیرا اصل «عقّ» به معنای «شقّ» یعنی بریدن و شکافتن است،
ص: 161
سَأَلَهُ نَصْرَانِیٌّ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِلَی قَوْلِهِ مُنْذِرِینَ مَا تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِنِ فَقَالَ أَمَّا حم فَهُوَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ فِی کِتَابِ هُودٍ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ مَنْقُوصُ الْحُرُوفِ وَ أَمَّا الْکِتابِ الْمُبِینِ فَهُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام الْخَبَرَ (1).
فس، تفسیر القمی وَ النَّجْمِ إِذا هَوی قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذا هَوی لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ فِی الْهَوَاءِ هَذَا رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ وَ هُوَ قَسَمٌ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فَضْلٌ لَهُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ (2).
هَوی جاء بمعنی هبط و بمعنی صعد و المراد فی الخبر الثانی.
فس، تفسیر القمی وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ فَقَالَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی وَ قَالَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ فَالْعَلَامَاتُ الْأَوْصِیَاءُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ یَسْجُدانِ قَالَ یَعْبُدَانِ قَوْلُهُ وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ قَالَ السَّمَاءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَصَبَهُ لِخَلْقِهِ قُلْتُ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ قَالَ لَا تَعْصُوا الْإِمَامَ قُلْتُ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ قَالَ أَقِیمُوا الْإِمَامَ الْعَدْلَ (3) قُلْتُ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ قَالَ لَا تَبْخَسُوا الْإِمَامَ حَقَّهُ وَ لَا تَظْلِمُوهُ (4).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی قَالَ أَقْسَمَ بِقَبْضِ مُحَمَّدٍ إِذَا قُبِضَ الْخَبَرَ (5).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ الشَّمْسُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْضَحَ اللَّهُ بِهِ
ص: 88
به حیوانی که برای نوزاد قربانی میشود نیز «عقیقة» میگویند زیرا گلویش شکافته میشود، از همین رو بنا به استعاره به مویی که به هنگام ولادت میروید نیز «عقیقة» میگویند. معنای آن جمله این است که اگر موهایش به خودی خود از فرق جدا شده و مرتب بود که هیچ وگرنه همه را در یک حالت فرو میهشت، میگویند «فرقتُ الشعرَ أفرقه فرقاً»، همچنین گفتهاند «عقیقة» نام مو پیش از تراشیدن است که اگر آن را بتراشند و دوباره بروید دیگر «عقیقة» نام ندارد و موی پیامبر صلی الله علیه و آله از آن رو «عقیقة» نامیده شده که نقل نشده موی ایشان را در کودکی تراشیده باشند. این کلمه به صورت «عقیصة» نیز روایت شده که یعنی موی بافته شده، بر این اساس «عقیصة» نوعی موی بافته شده است و «وفرة» مویی است که تا نرمه گوش جمع شده و «جمّة» مویی است که بر شانه ریخته شده و «لمّة» مویی است که تا نرمه گوش آمده است.
کازرونی در المنتقی میگوید: «عقیصة» موی جمع شده و بافته شده است، گویا ایشان میخواسته موهایش را پس از اینکه جمع و بافته شده بوده از فرق جدا کند، پس آنها را جدا میکرده و همه را در حالت رویش خود رها میکرده، وگرنه به صورت بافته شده میمانده و حضرت آن را روبروی گوش خود جمع میکرده و آنجا رها میکرده. برخی از علمایمان گفتهاند حضرت در آغاز اسلام همانند اهل کتاب چنین میکرده و سپس آنها را از فرق جدا میکرده است، این گشودن و فرق باز کردن مو از خصلتهای دهگانه فطری برشمرده شده است. البته چنان که گذشت برخی نیز کلمه را به صورت «عقیقة» روایت کردهاند که این تفاوت در تصحیف است.
زمخشری میگوید: «عقیقة» مویی است که انسان با آن زاده میشود، رها کردن «عقیقة» نزد عرب کاری نکوهیده بوده و بنی هاشم، بهویژه در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله که ارجمندترین آنان بوده، ارجمندتر از آن بودهاند که حضرت را با «عقیقة» رها کنند. اما هند ابن ابی هاله موی ایشان را «عقیقة» نامیده زیرا اصل موهای ایشان از آن بوده، همچنانکه عرب چیزهای بسیاری را به نام اصل و سببشان مینامیده است. «انفرق» مطاوعه ی از «فرق» است یعنی موهای حضرت یا به خودی خود از فرق جدا شده بوده و یا نه، که این شرح مربوط به آغاز اسلام بوده است، روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله اگر در مورد کاری هنوز فرمان نگرفته بود و آن کار را مشرکان به صورتی و اهل کتاب به صورتی دیگر میکردند ایشان آن را به صورت کار اهل کتاب انجام میداد. حضرت موهایش را به حال خود از پیشانی به عقب فرو میهشت و سپس آنها را از فرق جدا میکرد. «وفرة» یعنی از جدا کردن موهایش از فرق درمیگذشت. در هر حال یعنی اگر موهایش را از فرق جدا نمیکرد از نرمه گوشش پایینتر نمیآمد و اگر جدا میکرد پایینتر میآمد.
جزری میگوید: «أزهر» یعنی سپید و تابناک. «زجج» یعنی کمانی بودن و کشیده بودن ابرو. «قرن» به تحریک یعنی پیوستگی ابروها. این وصف بر خلاف روایتی است که ام معبد در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله آورده و گفته «أزجّ أقرن» زیرا وصف صحیح تنها با صفت اول است. «سوابغ» در اینجا حال از اسم مجرور یعنی «حواجب» است. یعنی ابروان حضرت لطیف و کشیده بود. اینکه «حواجب» به جای «حاجبین» آمده در واقع اسم مثنّی جمع بسته شده است. «یدرّه الغضب» یعنی هنگام خشم رگ پیشانی حضرت پُر از خون میشد،
ص: 162
لِلنَّاسِ دِینَهُمْ قُلْتُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بِإِسْنَادِهِ (2) عَنْ عِکْرِمَةَ وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها هُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3) وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4) وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها آلُ مُحَمَّدٍ وَ هُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (5) وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها بَنُو أُمَیَّةَ وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هَکَذَا وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَکَذَا وَ قَالَ الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ الْمُبِینِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ وَیْحَکَ یَا حَارِثُ ذَلِکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ قَوْلُهُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَتْلُو مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ (6).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ الشَّمْسُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْضَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ لِلنَّاسِ دِینَهُمْ قَالَ قُلْتُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
ص: 89
اما زمخشری گفته «یدرّه الغضب» یعنی خشم آن رگ را به لرزه میانداخت، این فعل از «أدارت المرأة المغزل» گرفته شده یعنی زن دوک را به لرزه انداخت که این در هنگامی بوده که زنی به تندی ریسمان میبافته. «ممکورة» یعنی با اندام فروپیچیده.
جزری درباره «أقنی العرنین» میگوید: «عرنین» به کسر یعنی بینی، همچنین گفتهاند یعنی بالای بینی، «قنا» در بینی یعنی کشیدگی بینی با ظرافت پرّهاش و برآمدگیِ میانش. «شمم» کشیدگی استخوان بینی با صافیِ بالایش و برآمدگی اندکِ پرّهاش.
میگویم: یعنی صفت «قنا» در بینی پیامبر صلی الله علیه و آله زیاد نبوده و فقط با دقت زیاد مشخص میشده. درباره «کثّ اللحیة» به فتح گفتهاند «کثاثة» (پُرپشتی) در «لحیة» (محاسن) این گونه است که محاسن نه نازک باشد و نه دراز بلکه انبوه باشد. جزری میگوید: «سهل الخدین» یعنی گونههای صاف بدون برآمدگی.
کازرونی میگوید: میتوان گفت منظورش این است که در گونههای حضرت هیچ برآمدگی نبوده، زیرا «سهل» (نرم و نازک) متضاد «حزن» (سخت و درشت) است، برخی نیز گفتهاند منظور این است که «اسیل الخدین» بوده یعنی گونه ایشان پُرگوشت نبوده و پوستش زِبر نبوده است.
جزری میگوید: «ضلیع الفم» یعنی با دهان بزرگ و فراخ، عرب بزرگی دهان را میستوده و کوچکیاش را مینکوهیده است.
همچنین گفتهاند از «فم» (دهان) اراده «دندان» شده و کنایه دهان از دندان یعنی ایشان دندانهای کامل داشته که با استواری کنار هم چیده شده بودهاند. «جرذ» نوعی موش است. «لحاه الله» یعنی روسیاهش کند و لعنتش گوید. «دَبَی» به تخفیف باء ملخی است که بال در نیاورده. «شدق» به کسر اطراف دهان است و «شَدَق» به تحریک، فراخی اطراف دهان یا استخوان آرواره است. «هریت» یعنی کسی که اطراف دهانش فراخ است. «أحیا» یعنی باحیاتر. «المخبأة» زن پردهنشین است. «الریقال» بر وزن «فیعال» از «أرقل» (شتابان رفت) آمده. «شقشقة» به کسر چیزی همچون کف است که از دهان شتر به هنگام مستی میریزد، بنابراین وقتی به خطیب میگویند «ذو شقشقة» او را به شتر نر شبیه کردهاند. میگویند «ظلمتُ البعیر» هنگامیکه بدون هیچ مرضی سرش را ببرم. ابن مقبل میگوید:
«شتران به خانهای بازگشتند که در آن، فراخ آروارههایی بودند که شتران را بدون هیچ بیماری میکشتند.»
ص: 163
تَلَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَفَثَهُ بِالْعِلْمِ نَفْثاً الْخَبَرَ (1).
فس، تفسیر القمی وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ قَالَ التِّینِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الزَّیْتُونِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ طُورِ سِینِینَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام الْخَبَرَ (2).
فس، تفسیر القمی قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا قَالَ الذِّکْرُ اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ (3).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی مُنَاظَرَتِهِ علیه السلام مَعَ أَصْحَابِ الْمَقَالاتِ قَالَ علیه السلام لِرَأْسِ الْجَالُوتِ فِی الْإِنْجِیلِ مَکْتُوبٌ ابْنُ (4) الْبَرَّةِ ذَاهِبٌ وَ الْبَارِقْلِیطَا جَاءٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ یُخَفِّفُ الْآصَارَ (5) وَ یُفَسِّرُ لَکُمْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ یَشْهَدُ لِی کَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُکُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ یَأْتِیکُمْ بِالتَّأْوِیلِ أَ تُؤْمِنُ بِهَذَا فِی الْإِنْجِیلِ قَالَ نَعَمْ لَا أُنْکِرُهُ الْخَبَرَ (6).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی أَسْئِلَةِ الشَّامِیِّ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَهُمْ اسْمَانِ فَقَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ هُوَ ذُو الْکِفْلِ وَ یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ علیه السلام وَ هُوَ إِسْرَائِیلُ وَ الْخَضِرُ علیه السلام وَ هُوَ حلقیا (7) وَ یُونُسُ علیه السلام وَ هُوَ ذُو النُّونِ وَ عِیسَی علیه السلام وَ هُوَ الْمَسِیحُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَحْمَدُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (8).
ص: 90
«زرنب» نوعی گیاه خوشبوست. جزری میگوید: «شنب» یعنی سپیدی. «بریق» یعنی تیزی دندان. «فلج» گشودگی میان دندانهای پیشین و چهار دندان کنار آنهاست. جوهری میگوید: «جذم» به کسر ریشه و اصل هر چیز است که فتحه نیز داده میشود. جزری درباره «جید دمیة» میگوید: «دمیة» به معنای صورت منقوش است و جمعش «دُمی» است، از آن رو مثال شده که در ساختنش سختگیری میکنند و در زیباسازیاش بسیار میکوشند. «معتدل الخلق» همه اعضاء بدنش در زیبایی و کمال متناسب هستند. «بادنا» یعنی تنومند که با «متماسکا» همنشین شده، «متماسک» یعنی اعضای بدنش با هم انسجام داشتهاند و اندامی متناسب داشته است. «سواء البطن و الصدر» یعنی شکم و سینهاش همراستا بودهاند و یکی از دیگری برجستهتر نبوده است.
زمخشری میگوید: یعنی شکمش برآمده نبوده و با سینهاش همراستا بوده، و سینهاش عریض بوده و با شکمش همراستا بوده است. جزری میگوید: «کرادیس» یعنی سر استخوانها که مفردش «کردوس» است، نیز گفته شده «کردوس» محل پیوند استخوانهای ستبر است مانند زانوها و آرنجها و کتفها، منظور این است که اعضای بدنش تنومند بوده است. جزری میگوید: «أنور المتجرد» یعنی آن بخش از بدنش که زیر جامه نبوده و هویدا بوده میدرخشیده، یعنی بدنش درخشان بوده است.
کازرونی میگوید: «المتجرد» اندامی است که زیر جامه پوشانده میشود و گاهگاه از جامه بیرون میزند، که در این عبارت به شدت سپیدی توصیف شدهاند. در حدیث دیگری آمده حضرت «أسمر» سبزه بوده و در حدیثی دیگر آمده «أبیض مشرب» (سپید و سرخ) بوده و در این حدیث آمده «أزهر اللون» (گلگون) بوده است. وجه جمع میان این اوصاف چنین است که اندامی که در معرض نور خورشید بوده سبزه بوده و اندامی که زیر جامه بوده سپید بوده است، «أزهر» نیز بر درخشندگیِ رنگ تن دلالت دارد و نه بر سپیدی، همچنین «مشرب» اگر پُررنگ شود رو به «أسمر» میگذارد بنابراین میان این دو تفاوتی نیست. در حدیث دیگری آمده که پیامبر «الأبیض الأمهق» نبوده یعنی سفید مانند گچ. در اینجا «الأنور» به جای النیر» آمده مانند کلام حق تعالی «وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ»(1)
(و این [کار] بر او آسانتر است) و یا مانند کلام عرب «الله أکبر» (خدا بزرگتر است). «اللّبة» به فتح و تشدید باء یعنی زیر گلو. «عاری الثدیین» یعنی روی سینههایش مویی نبوده،
ص: 164
مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْبَصْرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَرْخِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا انْفَتَلَ (1) مِنْ صَلَاتِهِ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنِ افْتَقَدَ الشَّمْسَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالْقَمَرِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْقَمَرَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالزُّهَرَةِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الزُّهَرَةَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالْفَرْقَدَیْنِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام الْقَمَرُ وَ فَاطِمَةُ الزُّهَرَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ الْفَرْقَدَانِ (2).
شی، تفسیر العیاشی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ قَالَ نَحْنُ الْعَلَامَاتُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَنْصُورٍ بُزُرْجَ (4) عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَلَامَاتُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (5).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ هَارُونَ الضَّرِیرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْمَکِّیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ مِنْ وُلْدِ قَنْبَرٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6) لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ خُذْ هَذَا الْخَاتَمَ
ص: 91
نیز گفتهاند منظور این است که روی آنها گوشتی نبوده چون در وصف حضرت آمده روی بازوها و کتفها و بالای سینهاش مو داشته است.
البته معنای اول منتفی نمیشود و به دومی نیازی نیست زیرا دلیل عبارت دوم با معنای نخست منافاتی ندارد.
کازرونی میگوید: «رحب الراحة» (دارای کف دست پهن) نزد عرب کنایه از سخاوتمندی و بخشندگی است و این ویژگی را نشانه بخشندگی برمیشمرند. زمخشری میگوید: «فناطوا من الکذاب» این را اخطل درباره مختار بن ابی عبید گفته است.
جزری میگوید: «شثن الکفین و القدمین» یعنی دستها و پاهایش به درشتی و کوتاهی میگراییدهاند، نیز گفتهاند این صفتِ کسی است که انگشتانش درشت است اما کوتاه نیست که این در مورد مردان ستوده میشود زیرا مُشتشان را محکمتر میکند، اما در مورد زنان نکوهش میشود.
صاحب بن عباد در المحیط میگوید: «الشتون» یعنی جامههای نرم که مفردش «شتن» است. در حدیث «شتن الکف» با تاء در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و آنجا که با ثاء روایت شده به سبب تصحیف بوده است. که البته این نظر ، عجیب و غریب است .
زمخشری میگوید: «سائل الأطراف» یعنی اندامش پیچاپیچ نبوده، جزری میگوید: یعنی کشیده بوده، برخی نیز با نون روایت کردهاند که به همان معناست همچون «جبریل» و «جبرین».
جزری درباره «سبط القصب» میگوید: «سبط» به سکون یا کسر باء یعنی کشیده و بدون پیچ و خم و برآمدگی، و منظور از «قصب» ساعدها و ساقهاست. «أخمص» قسمتی از کف پاست که هنگام قدم زدن بر زمین نمیچسبد و «خمصان» گودی زیاد کف پاست، یعنی آن قسمت از پایش بسیار با زمین فاصله داشته، اما چون از مردی اعرابی در این باره پرسیدند وی گفت: اگر گودی کف پا به اندازهای باشد که زیاد بالا نباشد و زیاد پایین هم نباشد این بهترین حالت است اما اگر با زمین مساوی باشد یا زیاد بالا باشد این نکوهیده است، پس بر خلاف معنای نخست گودی کف پای حضرت میانه بوده است.
جوهری میگوید: مرد «أرحّ» یعنی کسی که کف پاهایش گودی ندارد مانند پاهای زنگیان. «مسیح القدمین» یعنی پاهایی هموار و نرم که هیچ فرورفتگی و یا شکستگی ندارند چنانکه اگر آب بر رویشان بریزند به خاطر همواری به راحتی بر رویشان جاری میشود.
ص: 165
وَ انْقُشْ عَلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَعْطَاهُ النَّقَّاشَ وَ قَالَ لَهُ انْقُشْ عَلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَنَقَشَ النَّقَّاشُ فَأَخْطَأَتْ (1) یَدُهُ فَنَقَشَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ مَا فُعِلَ الْخَاتَمُ فَقَالَ هُوَ ذَا فَأَخَذَهُ وَ نَظَرَ إِلَی نَقْشِهِ فَقَالَ مَا أَمَرْتُکَ بِهَذَا قَالَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ یَدِی أَخْطَأَتْ فَجَاءَ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا نَقَشَ النَّقَّاشُ مَا أَمَرْتَ بِهِ ذَکَرَ أَنَّ یَدَهُ أَخْطَأَتْ فأخذ (2) (فَأَخَذَهُ) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ نَظَرَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ تَخَتَّمَ بِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَظَرَ إِلَی خَاتَمِهِ فَإِذَا تَحْتَهُ مَنْقُوشٌ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ فَتَعَجَّبَ مِنْ ذَلِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَانَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَتَبْتَ مَا أَرَدْتَ وَ کَتَبْنَا مَا أَرَدْنَا (3).
ع، علل الشرائع ل، الخصال مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَا أَشْبَهُ النَّاسِ بِآدَمَ علیه السلام وَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام أَشْبَهُ النَّاسِ بِی خَلْقُهُ وَ خُلُقُهُ وَ سَمَّانِیَ اللَّهُ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ عَشَرَةَ أَسْمَاءٍ وَ بَیَّنَ اللَّهُ وَصْفِی وَ بَشَّرَنِی عَلَی لِسَانِ کُلِّ رَسُولٍ بَعَثَهُ إِلَی قَوْمِهِ وَ سَمَّانِی وَ نَشَرَ فِی التَّوْرَاةِ اسْمِی وَ بَثَّ ذِکْرِی فِی أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ عَلَّمَنِی کَلَامَهُ (4) وَ رَفَعَنِی فِی سَمَائِهِ وَ شَقَّ لِی اسْمِی (5) مِنْ أَسْمَائِهِ فَسَمَّانِی مُحَمَّداً وَ هُوَ مَحْمُودٌ وَ أَخْرَجَنِی فِی خَیْرِ قَرْنٍ مِنْ أُمَّتِی وَ جَعَلَ اسْمِی فِی التَّوْرَاةِ أَحْیَدَ فَبِالتَّوْحِیدِ حَرَّمَ أَجْسَادَ أُمَّتِی عَلَی النَّارِ وَ سَمَّانِی فِی الْإِنْجِیلِ أَحْمَدَ فَأَنَا مَحْمُودٌ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ جَعَلَ أُمَّتِیَ الْحَامِدِینَ وَ جَعَلَ اسْمِی فِی الزَّبُورِ ماح (مَاحِیاً) (6) مَحَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِی
ص: 92
جزری درباره این وصف که «إذا مشی تقلع» میگوید: بر گام قوی دلالت دارد، یعنی پاهایش را با قدرت از زمین برمیدارد و نه همچون کسی که خرامان و با گامهای کوتاه راه میرود، چرا که اینها از صفات راه رفتن زنان است. در سخن ابی هاله «إذا زال زال قلعا» «قلع» هم به فتح و هم به ضم روایت شده، به فتح در معنای فاعل است یعنی گامش را از زمین بر میکَنَد، به ضم یا مصدر است یا اسم که باز به همان معنای مفتوحش است. هروی میگوید: «قلعاً» را در کتاب غریب الحدیث ابن انباری به فتح قاف و کسر لام خواندم، به خط ازهری نیز همینگونه خواندم. در حدیث دیگری آمده «گویا از سراشیب روان بود»، روان بودن از سراشیب و گام بر کندن از زمین مفهومی نزدیک به هم دارند، منظور این است که استوار گام برمیدارد اما در عین حال نشانی از شتاب و حرکت سخت در او نیست. در وصف راه رفتن حضرت آمده که «إذا مشی تکفی تکفیا» یعنی متمایل به جلو راه میرفته، این فعل در این جمله به صورت غیرمهموز روایت شده اما در اصل مهموز است، برخی نیز آن را به صورت مهموز روایت کردهاند زیرا در این حالت از مصدر «تفعّل» و از ریشه صحیح ساخته شده یعنی «تکفأ تکفؤا» مانند «تقدّم». در «تکفؤا» همزه حرف صحیح است اما اگر آن را با حرف معتل بخوانیم «تکفیا» عین الفعل در مضارعش مکسور میشود مانند «تخفی تخفیا»، حال اگر همزه مخفّف شود به معتل ملحق میشود و به صورت «تکفیا» به کسر در میآید.
کازرونی میگوید: یعنی در راه رفتن چنان استوار گام برمیداشت که همچون شاخه که در معرض وزش باد باشد، به آرامی میلرزید(1).
جزری میگوید: «هون» یعنی ملایمت و نرمی و استواری. «ذریع المشی» یعنی با گامهای بلند.
کازرونی میگوید: «ذریع» یعنی سریع، شاید چنین پنداشته شود که این وصف با وصف قبلی متضاد است اما این دو هیچ تضادی ندارند، بدین معنا که حضرت در عین استواری در راه رفتن، گامهای مستمر برمیداشته و از دیگران جلو میزده، همچنانکه در حدیث دیگری آمده پیامبر صلی الله علیه و آله با ملایمت راه میرفت و یاران حضرت به سرعت گام برمیداشتند اما به ایشان نمیرسیدند؛ که آن هم به همین معناست. شاید هم میخواهد با این وصف صفت خرامیدن را از راه رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله نفی کند. قاضی در الشفاء میگوید: «تقلّع» برداشتن پا با قدرت است و «تکفؤ» تمایل به آداب راه رفتن و رعایت آنهاست. «هون» یعنی ملایمت و متانت. «ذریع» یعنی با گامهای بلند، یعنی در راه رفتن پاهایش را به سرعت برمیداشته
ص: 166
مِنَ الْأَرْضِ عِبَادَةَ الْأَوْثَانِ وَ جَعَلَ اسْمِی فِی الْقُرْآنِ مُحَمَّداً فَأَنَا مَحْمُودٌ فِی جَمِیعِ (1) (أَهْلِ) الْقِیَامَةِ فِی فَصْلِ الْقَضَاءِ لَا یَشْفَعُ أَحَدٌ غَیْرِی وَ سَمَّانِی فِی الْقِیَامَةِ حَاشِراً یُحْشَرُ النَّاسُ عَلَی قَدَمَیَّ وَ سَمَّانِیَ الْمُوقِفَ أُوقِفُ النَّاسَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ سَمَّانِیَ الْعَاقِبَ أَنَا عَقِبُ النَّبِیِّینَ لَیْسَ بَعْدِی رَسُولٌ وَ جَعَلَنِی رَسُولَ الرَّحْمَةِ وَ رَسُولَ التَّوْبَةِ وَ رَسُولَ الْمَلَاحِمِ وَ الْمُقَفِّیَ (2) قَفَّیْتُ النَّبِیِّینَ جَمَاعَةً وَ أَنَا الْقَیِّمُ الْکَامِلُ الْجَامِعُ وَ مَنَّ عَلَیَّ رَبِّی وَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ فَقَدْ أَرْسَلْتُ کُلَّ رَسُولٍ إِلَی أُمَّتِهِ بِلِسَانِهَا وَ أَرْسَلْتُکَ إِلَی کُلِّ أَحْمَرَ وَ أَسْوَدَ مِنْ خَلْقِی وَ نَصَرْتُکَ بِالرُّعْبِ الَّذِی لَمْ أَنْصُرْ بِهِ أَحَداً وَ أَحْلَلْتُ لَکَ الْغَنِیمَةَ وَ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلَکَ وَ أَعْطَیْتُکَ وَ لِأُمَّتِکَ کَنْزاً مِنْ کُنُوزِ عَرْشِی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ خَاتِمَةَ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ جَعَلْتُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ الْأَرْضَ کُلَّهَا مَسْجِداً وَ تُرَابَهَا طَهُوراً وَ أَعْطَیْتُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ التَّکْبِیرَ وَ قَرَنْتُ ذِکْرَکَ بِذِکْرِی حَتَّی لَا یَذْکُرَنِی أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِکَ إِلَّا ذَکَرَکَ مَعَ ذِکْرِی فَطُوبَی لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِأُمَّتِکَ (3).
قال شارح الشفاء للقاضی عیاض أحید بضم الهمزة و فتح المهملة و سکون التحتیة فدال مهملة و قیل بفتح الهمزة و سکون المهملة و فتح التحتیة قال سمیت أحید لأنی أحید بأمتی عن نار جهنم أی أعدل بهم انتهی. (4) و أما أحمد فی اللغة فأفعل مبالغة من صفة الحمد و محمد مفعل مبالغة من کثرة الحمد فهو صلی الله علیه و آله أجل من حمد و أفضل من حمد و أکثر الناس حمدا فهو أحمد المحمودین الحامدین فأحمد إما مبالغة من الفاعل أو من المفعول.
قوله صلی الله علیه و آله یحشر الناس علی قدمی کنایة عن أنه أول من یحشر من الخلق ثم یحشر الناس بعده و قیل أی فی زمانه و عهده و لا نبی بعده و قیل أی یقدم الخلق فی المحشر و هم خلفه و الملاحم جمع الملحمة و هو القتال.
ص: 93
و گامهایش را به دور از تکبّر برمیداشته و راه خود میپیموده و این همه با ملایمت و استواری و بدون شتاب بوده همچنانکه گویی از سراشیب روان بوده است.
جزری میگوید: «صبب» زمین شیبدار است. «إذا التفت التفت جمیعا» یعنی دزدکی نگاه نمیکرده، یا به قول دیگر وقتی به چیزی مینگریسته گردن به چپ و راست نمیچرخانده، چراکه انسان شتابزده و سبکسر چنین میکند، بلکه کاملا به شخص رو میکرده و تماما میچرخیده. در «جلّ نظره الملاحظة» «لحظ» به باب «مفاعلة» رفته، «لحظ» نگریستن با مردمک چشم در راستای شقیقه است، اما نگاهی که در راستای بینی میشود «موق» و «ماق» نام دارد.
میگویم: در الفائق و کتابهای دیگر عامه پس از آن آمده: «یسوق أصحابه» در تفسیر این جمله گفتهاند یعنی آنان را پیشاپیش خود روانه میکرده و از روی فروتنی پشت آنان راه میرفته و نمیگذاشته کسی پشت سرش راه برود. در حدیث دیگری آمده که حضرت میفرموده: پشت سر مرا برای فرشتگان بگذارید. «لیست له راحة» یعنی فراغت از اندیشه و کار. در «بأشداقه» «أشداق» یعنی اطراف دهان که این سخن دلالت بر فراخیِ اطراف دهان حضرت دارد که نزد عرب صفتی ستوده بوده است، همچنین گفتهاند یعنی هنگام صحبت کردن همه دهان خود را باز نمیکرده. «بجوامع الکلم» یعنی در الفاظ اندک معانی بسیار میآورده. «فصلا» یعنی سخن آشکار و روشنگری که حق را از باطل جدا میکند، نیز گفتهاند یعنی حُکمی که خردهای بر گویندهاش نیست. «دمثا» یعنی نرمخو و آسان گیر بوده، اصل این کلمه از «دمث» به معنای زمین پست و هموار با ماسه نرم است. «لیس بالجافی» یعنی درشتخو و بدخُلق نبود و یا به یاران خود جفا نمیکرد. «مهین» هم به ضم و هم به فتح روایت شده، با ضم دلالت بر فاعل دارد از «أهان» یعنی یاران خود را خوار نمیکرده؛ با فتح دلالت بر مفعول دارد از «مهانة» یعنی خواری، «هو مهین» یعنی خوار و حقیر. «تعظم عنده النعمة» در الفائق آمده یعنی نعمتها را بزرگ میداشته، یا به قولی آنچه را به او داده میشده هرچند کم بوده کوچک نمیانگاشته. «ذواق» اسم چیزی است که چشیده میشود، معنای سخن این است که نه طعام را به وصفی میستوده و نه آن را به عیبی مینکوهیده.
ص: 167
و قال الجزری فی أسمائه صلی الله علیه و آله المقفی و هو المولی الذاهب و قد قفی یقفی فهو مقف یعنی أنه آخر الأنبیاء المتبع لهم فإذا قفی فلا نبی بعده قوله القیم أی الکثیر القیام بأمور الخلق و المتولی لإرشادهم و مصالحهم و یظهر من سائر الکتب أنه بالثاء المثلثة و أن الکامل الجامع تفسیره و هو بضم القاف و فتح الثاء قال الجزری فیه أتانی ملک فقال أنت قثم و خلقک قثم القثم المجتمع الخلق و قیل الجامع الکامل و قیل الجموع (1) للخیر و به سمی الرجل قثم معدول عن قاثم و هو الکثیر العطاء انتهی.
و قال القاضی فی الشفاء روی أنه صلی الله علیه و آله قال أنا رسول الرحمة و رسول الراحة و رسول الملاحم و أنا المقفی (2) قفیت النبیین و أنا قیم.
و القیم الجامع الکامل کذا وجدته و لم أروه و أری أن صوابه قثم بالثاء و هو أشبه بالتفسیر انتهی (3).
لی، الأمالی للصدوق ع، علل الشرائع مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الرَّقِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ فِیمَا سَأَلَهُ فَقَالَ لَهُ لِأَیِّ شَیْ ءٍ سُمِّیتَ مُحَمَّداً وَ أَحْمَدَ وَ أَبَا الْقَاسِمِ وَ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ دَاعِیاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا مُحَمَّدٌ فَإِنِّی مَحْمُودٌ فِی الْأَرْضِ وَ أَمَّا أَحْمَدُ فَإِنِّی مَحْمُودٌ فِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا أَبُو الْقَاسِمِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْسِمُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قِسْمَةَ النَّارِ فَمَنْ کَفَرَ بِی مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَفِی النَّارِ وَ یَقْسِمُ قِسْمَةَ الْجَنَّةِ فَمَنْ آمَنَ بِی وَ أَقَرَّ بِنُبُوَّتِی فَفِی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الدَّاعِی فَإِنِّی أَدْعُو النَّاسَ إِلَی دِینِ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا النَّذِیرُ فَإِنِّی أُنْذِرُ بِالنَّارِ مَنْ عَصَانِی وَ أَمَّا الْبَشِیرُ فَإِنِّی أُبَشِّرُ بِالْجَنَّةِ مَنْ أَطَاعَنِی (4).
ص: 94
جزری میگوید: «ذواق» یعنی خوردنی و نوشیدنی به معنای مفعول از ریشه «ذوق» آمده و بر مصدر و اسم واقع میشود. «تعوطی الحق» یعنی تا زمانیکه هیچ اهمال و ابطال و افسادی در مورد حق نمیدیده، از خوشخُلقترین مردم با یاران خود بوده اما اگر چنین مواردی را میدیده چنان خشمگین و دگرگون میشده که دیگر هیچ کس او را نمیشناخته و این همه به خاطر یاری حق بوده است. «تعاطی» یعنی دست بُردن و جرأت بر چیزی که از «عطا الشیء یعطوه» گرفته شده یعنی آن را گرفت و به آن دست یازید.
می گویم : در اکثر روایات آنان بعد از «حتی ینتصر له» ، این دو جمله آمده : «لا یغضب لنفسه» و «لا ینتصر لها» .
در برخی روایات به جای «یضرب براحته الیمنی» آمده «بباطن راحته الیمنی» یعنی با درون کف دست راست خود.
کازرونی میگوید: تفسیر «اتصل بها» این است که: «یضرب بباطن راحته» یعنی با دستش به سخنش اشاره میکند(1).
قاضی نیز در الشفاء همینگونه روایت کرده و گفته: «و چون سخن میگفت به آن متصل میشد» پس با انگشت ابهام راست خود بر کف دست چپش میزده. زمخشری میگوید: «أشاح» یعنی با جدّیت روی بر میگرداند.
جزری میگوید: یعنی به یاد دوزخ میافتاد و سپس رو میگرداند، «أشاح ، المشیح» یعنی حذر کرد و در کاری جدّیت کرد و نیز گفتهاند یعنی رو به تو کرد و به پشت سرش توجه نکرد. «أشاح» در اینجا هر یک از این معانی را میتواند داشته باشد، یعنی از دوزخ حذر کرد چنانکه گویا آن را میبیند، و یا بهطور جدّی به پرهیز از دوزخ سفارش کرد، و یابه هنگام سخن رو به مخاطب کرد، که در وصف حضرت آمده «إذا غضب أعرض و أشاح». «غض طرفه» یعنی چشم فرو میبست و دیده بر میگرفت و نگاه نمیکرد، حضرت چنین میکرده تا از بدخُلقی و تکبّر به دور باشد.
«جُلّ ضحکه» به ضم یعنی اغلب خندههایش. «یفتر عن مثل حب الغمام» یعنی لبخند میزد و بدون آنکه قهقهه بزند
ص: 168
أقول: قد مر فی باب نقوش الخواتیم (1) فی خبر الحسین بن خالد أنه کان نقش خاتم النبی صلی الله علیه و آله لا إله إلا الله محمد رسول الله.
ع، علل الشرائع مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ لِمَ کُنِّیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأَبِی الْقَاسِمِ فَقَالَ لِأَنَّهُ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُقَالُ لَهُ قَاسِمٌ فَکُنِّیَ بِهِ قَالَ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَهَلْ تَرَانِی أَهْلًا لِلزِّیَادَةِ فَقَالَ نَعَمْ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبٌ لِجَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ عَلِیٌّ بِمَنْزِلَتِهِ (2) فِیهِمْ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَلِیّاً قَاسِمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَقِیلَ لَهُ أَبُو الْقَاسِمِ لِأَنَّهُ أَبُو قَاسِمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا مَعْنَی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ شَفَقَةَ الرَّسُولِ (3) عَلَی أُمَّتِهِ شَفَقَةُ الْآبَاءِ عَلَی أَلْأَوْلَادِ وَ أَفْضَلُ أُمَّتِهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مِنْ بَعْدِهِ شَفَقَةُ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَیْهِمْ کَشَفَقَتِهِ لِأَنَّهُ وَصِیُّهُ وَ خَلِیفَتُهُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ فَلِذَلِکَ قَالَ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ صَعِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَقَالَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ وَ إِلَیَّ وَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ فَصَارَ بِذَلِکَ أَوْلَی بِهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ صَارَ أَوْلَی بِهِمْ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ کَذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَهُ جَرَی لَهُ مِثْلُ مَا جَرَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
قال الجزری فیه من ترک ضیاعا فإلی الضیاع العیال و أصله مصدر ضاع یضیع فسمی العیال بالمصدر کما تقول من مات و ترک فقرا أی فقراء و إن کسرت الضاد کان جمع ضائع کجائع و جیاع.
ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ خَاتَمَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ مِنْ فِضَّةٍ وَ نَقْشُهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عَلِیٍّ علیه السلام
ص: 95
به لبخند ادامه میداد تا اینکه دندانهایش پیدا میشد، این فعل از «فررت الدابة أفرها فرا» گرفته شده یعنی چهارپا دهانش را گشود تا ببینند چند سال دارد، «افتر یفتر» در باب افتعال است. منظور از «بحب الغمام» تگرگ است. «شکله» یعنی درباره منش و ارادهاش، نیز گفتهاند درباره چگونگی کارهایش، «شکل» به کسر یعنی حالت آرام و به فتح یعنی مثل و منش.
کازرونی میگوید: «شکل» به فتح یعنی چگونگی و سیره(1).
درباره «بالخاصة» جزری و دیگران گفتهاند یعنی در آن هنگام عوام به حضور حضرت نمیرسیدهاند بلکه خواص آنان را از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله باخبر میکردهاند، گویا حضرت از طریق خواص به عوام بهره میرسانده است، نیز گفتهاند «باء» در اینجا به معنای «مِن» است، یعنی وقت دیدار عوام را پس از وقت دیدار خواص و به جای آنها قرار میداده است. «قسمه» به «ایثار» معطوف است. «روادا» یعنی جویندگان علم و حکمت از محضر پیامبر صلی الله علیه و آله که پاسخهای روشنگر را برای رهنمونی مردم با خود میبردهاند. «رواد» جمع «رائد» است به معنای کسی که پیشاپیش قوم حرکت میکند و آنان را رهبری میکند.
میگویم: برخی کلمه را بر اثر تصحیف با ذال نقطه دار «أذلّة» خواندهاند یعنی با اندرزهایی که از محضر پیامبر صلی الله علیه و آله گرفته بودهاند فروتنانه میرفتهاند، این معنا برگرفته از کلام حق تعالی است: «أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»(2)
{با مؤمنان فروتناند}.
جزری میگوید: در «إلا عن ذواق» «ذواق» را مثلی زده از بهرههایی که آنان از محضر پیامبر صلی الله علیه و آله میبردهاند، یعنی آنان با بهرههایی که .از علم و ادب برده بودند مجلس را ترک میکردند، بهرههایی که برای جانهایشان همچون آب و غذا برای تنهایشان بود.
قاضی می گوید : ممکن است که معنای ظاهری آن مراد باشد ، یعنی غالبا و اکثرا این چنین بوده .
«یحذر الناس» بدون تشدید است و «یحترس منهم» عطف به آن و برای تفسیر آن است، برخی نیز بر بنای «تفعیل» برای ترجیحِ تاسیس بر تاکید خواندهاند، یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را از یکدیگر بر حذر میداشت و آنان را به دوراندیشی امر میفرمود و خود نیز آز آنان بر حذر بود، البته معنای اول رساتر است. «لا یوطن الأماکن» یعنی برای خود محل و جایگاهی انتخاب نمیکرد تا فقط آنجا بنشیند و به آنجا معروف شود؛ این جمله در ادامه تقسیر میشود. در برخی روایات
ص: 169
اللَّهُ الْمَلِکُ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ وَالِدِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْعِزَّةُ لِلَّهِ (1).
ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشَرَةَ أَسْمَاءٍ خَمْسَةٌ مِنْهَا فِی الْقُرْآنِ وَ خَمْسَةٌ لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْقُرْآنِ فَ مُحَمَّدٌ وَ أَحْمَدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ یس وَ ن وَ أَمَّا الَّتِی لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ فَالْفَاتِحُ وَ الْخَاتَمُ وَ الْکَافُّ وَ الْمُقَفِّی وَ الْحَاشِرُ (2).
إنما سمی الفاتح لأنه أول النبیین أو جمیع المخلوقات خلقا أو به فتح الله أبواب الوجود و الجود علی العباد (3) و الکاف لأنه یکف و یدفع عن الناس البلایا و الشرور فی الدنیا و العذاب فی الآخرة و فی بعض النسخ الکافی.
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَاتَمَانِ أَحَدُهُمَا مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْآخَرُ صَدَقَ اللَّهُ (4).
فس، تفسیر القمی قَالَ وَ سَأَلَ بَعْضُ الْیَهُودِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیتَ مُحَمَّداً وَ أَحْمَدَ وَ بَشِیراً وَ نَذِیراً فَقَالَ أَمَّا مُحَمَّدٌ فَإِنِّی فِی الْأَرْضِ مَحْمُودٌ وَ أَمَّا أَحْمَدُ فَإِنِّی فِی السَّمَاءِ أَحْمَدُ مِنْهُ فِی الْأَرْضِ وَ أَمَّا الْبَشِیرُ فَأُبَشِّرُ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ بِالْجَنَّةِ وَ أَمَّا النَّذِیرُ فَأُنْذِرُ مَنْ عَصَی اللَّهَ بِالنَّارِ (5).
فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قَالَ هُوَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَتَزَمَّلُ بِثَوْبِهِ وَ یَنَامُ (6)
ص: 96
پس از «من جالسه» آمده «أو قاومه» یعنی با او قیام میکرده یعنی نشست و برخاست. «لا تؤبن فیه الحرم» یعنی سخن ناپسند زده نمیشده و مجلس حضرت از حرف بیهوده به دور بوده است، میگویند «أبنت الرجل أبنة» یعنی صفنت بدی را به او نسبت دادم پس او «مأبون» است، این فعل از «اُبَن» گرفته شده به معنای گرههایی است که در چوب کمان وجود دارد و آن را خراب میکند و ایراد آن است. «سلاجم» جمع «سلجم» است به معنای طویل. «سراء» به فتح و الف ممدوده نام درختی است که از چوبش کمان میسازند. جوهری میگوید: «اُبنة» به ضم یعنی گرههای چوب؛ اعشی گفته: «قضیبُ سراء کثیر الاُبَن». جزری میگوید: «لا تنثی فلتاته» یعنی فاش نمیشود، میگویند «نثوت الحدیث أنثوه نثوا»، «النثاء» در سخن هم بر نیکو و هم بر ناپسند اطلاق میشود، میگویند: «ما أقبح نثاه و ما أحسنه»، «الفلتات» جمع «فلتة» به معنای لغزش است؛ منظور این است که در مجلس حضرت لغزشی نبوده که فاش شود.
میگویم: ضمیر در «فلتاته» به «مجلس» برمیگردد.
در برخی روایات به جای «متواصلین فیه بالتقوی» «یتواصون فیه بالتقوی» و در برخی دیگر «یتعاطفون بالتقوی» روایت شده است. «فظّ» یعنی بدخُلق. «صخب» با صاد و سین یعنی هیاهو و آشفتگی اصوات در مشاجره. جزری میگوید: «کأنما علی رءوسهم الطیر» آنان را به ساکن بودن و متانت وصف کرده است و منظورش این است که هیچ سبکسری و شتابزدگی در میان آنان رخ نمیداده، زیرا پرنده فقط بر روی چیزهای بی حرکت مینشیند، فیروزآبادی میگوید: یعنی از هیبت حضرت تکان نمیخوردند. اصل این سخن از آن جاست که کلاغ بر سر شتر مینشسته و کنههایش را برمیچیده، شتر هم تکان نمیخورده تا کلاغ از رویش نپرد. «لا یتنازعون عنده الحدیث» یعنی وقتی یکی از آنان سخن میگفت بقیه سکوت میکردند تا حرفش به پایان برسد سپس دیگری صحبت میکرد که در ادامه نیز تفسیرش میآید. «حدیثهم عنده حدیث أولاهم» که در برخی نسخهها «أولهم» به صورت مفرد آمده، چه بسا تاکیدی باشد بر همان سخن پیشین، یعنی هیچ کس سخن نمیگفته جز کسی که پیشتر زبان گشوده. «علی الجفوة» یعنی بر تندخویی و بیادبی وی. «لیستجلبونهم» یعنی آنان غریبها را با خود به مجلس حضرت می آوردند زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر لحن پرسش و سخن غریبهها بسیار بردبار و شکیبا بود
ص: 170
یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قَالَ تَدَثَّرَ الرَّسُولُ فَالْمُدَّثِّرُ یَعْنِی الْمُتَدَثِّرَ بِثَوْبِهِ قُمْ فَأَنْذِرْ هُوَ قِیَامُهُ فِی الرَّجْعَةِ یُنْذِرُ فِیهَا (1).
أَقُولُ سَیَجِی ءُ فِی الْأَخْبَارِ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ عَلِیّاً مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ شَقَّ لَنَا اسْمَیْنِ مِنْ أَسْمَائِهِ فَذُو الْعَرْشِ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْأَعْلَی وَ هَذَا عَلِیٌّ.
ع، علل الشرائع عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقُرَشِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی قُرَیْشٍ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْخَزَّازِ مَعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَتَخَتَّمُ بِیَمِینِهِ (2).
ل، الخصال ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ عَلِیٍّ الْجَبَلِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ نَصْرٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ فَسَأَلَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَشْیَاءَ وَ سَأَلَا عَنْ وَصْفِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ فِیمَا قَالَ کَانَ عِمَامَتُهُ السَّحَابُ وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ بَغْلَتُهُ دُلْدُلُ وَ حِمَارُهُ یَعْفُورٌ وَ نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ (3) وَ فَرَسُهُ لِزَازٌ وَ قَضِیبُهُ الْمَمْشُوقُ الْخَبَرَ (4).
قال فی النهایة فیه أنه کان اسم عمامة النبی صلی الله علیه و آله السحاب سمیت به تشبیها بسحاب المطر لانسحابه فی الهواء و قال دلدل فی الأرض ذهب و مر یدلدل و یتدلدل فی مشیه إذا اضطرب و منه الحدیث کان اسم بغلته دلدل (دلدلا) و قال فیه إن اسم حمار النبی صلی الله علیه و آله عفیر هو تصغیر تحقیر لأعفر من العفرة و هی الغبرة و لون التراب و فی حدیث سعد بن عبادة أنه خرج علی حماره یعفور لیعوده قیل سمی یعفورا للونه من العفرة کما قیل فی أخضر یخضور و قیل سمی به تشبیها فی عدوه بالیعفور و هو الظبی و قیل الخشف.
ص: 97
و اما اصحاب جرأت چنین کاری را نداشتند. جزری میگوید: «رفدته أرفده» یعنی او را یاری کردم.
میگویم: در برخی روایات آمده «فأرشدوه» اما چنین برمیآید که «فأوفدوه» به واو باشد.
جزری میگوید: قتیبی درباره معنای «من مکافئ» گفته: اگر به کسی نیکی میکرده و سپس آن کس به جبران آن نیکی از او ستایش میکرده حضرت ستایش وی را میپذیرفته اما اگر پیش از آنکه به وی نیکی کند او را میستوده این ستایش را نمیپذیرفته. اما ابن انباری گفته این غلط است، زیرا هیچ کس از نیکی پیامبر صلی الله علیه و آله به دور نبوده چراکه خداوند حضرت را به عنوان رحمتی برای همه مردم مبعوث کرده است، چه کسی که برای جبران میکوشیده و چه کسی که نه، در هر حال ستایش از پیامبر صلی الله علیه و آله واجبی است که اسلام انسان با آن کامل میشود، صحیح آن است که بگوییم پیامبر صلی الله علیه و آله تنها از کسی ستایش را میپذیرفته که میدانسته او حقیقتا مسلمان است و در شمار منافقانی نیست که بر زبانهایشان سخنی متفاوت از دلهایشان داشتهاند. ازهری نیز قول سومی دارد که میگوید: «إلا من مکافئ» یعنی کسی که در ستایش نه حدّ را میگذرانده و نه در برابر مقام الهی حضرت قصوری میکرده است.
«حتی یجوزه» یعنی وقتی آن کس سخن را درمیگذرانده و آن را به پایان میرسانده و میخواسته سخن دیگری آغاز کند آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله با نهی یا برخاستن ادامه سخن او را قطع میکرده. در برخی نسخهها و روایات «بإنتهاء» آمده به این معنا که سخنگو با انتهای کلام خود و یا برخاستن بس میکرده. در بسیاری نسخهها ضمیر «یجوزه» نیامده که اینگونه احتمال دارد با راء بدون نقطه باشد به این صورت که «إلا أن یجور» یعنی مگر اینکه ستم میکرده و حرف ناروایی همچون دشنام یا غیبت میزده که آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله سخنش را با نهی یا برخاستن قطع میکرده است.
افزون بر این بدان که شیخ صدوق در شرح خود دو قسمت دیگر را نیز آورده که در روایت خود نیاورده، چون شرح او مربوط به روایت دیگری است که شیخ بدون توجه به روایتی که آورده آن دو را نیز شرح داده، یکی «یسوق أصحابه» که در جای خود به آن اشاره شد و دیگری «لکل حال عنده عتاد» قبل از «لا یقصر عن الحق». جزری درباره آن میگوید: یعنی آنچه با پیشامدها مناسب است. امام حسن علیه السلام هند ابن ابی هاله را دایی خود معرفی کرده زیرا ابا هاله پیش از پیامبر صلی الله علیه و آله همسر خدیجه بوده و خدیجه از او هند و هاله را زاییده که این در احوال خدیجه خواهد آمد.
ص: 171
و قال فیه کان اسم ناقته العضباء هو علم لها منقول من قولهم ناقة عضباء أی مشقوقة الأذن و لم تکن مشقوقة الأذن و قال بعضهم إنها کانت مشقوقة الأذن و الأول أکثر.
و قال الزمخشری هو منقول من قولهم ناقة عضباء و هی القصیرة الید.
و قال فیه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله فرس یقال له اللزاز سمی به لشدة تلززه و اجتماع خلقه و لز به الشی ء أی لزق به کأنه یلزق بالمطلوب لسرعته.
و قال الفیروزآبادی جاریة ممشوقة حسنة القوام و قضیب ممشوق طویل دقیق.
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الْمَاحِی وَ فِی تَوْرَاةِ مُوسَی علیه السلام الْحَادُّ وَ فِی إِنْجِیلِ عِیسَی علیه السلام أَحْمَدُ وَ فِی الْقُرْآنِ مُحَمَّدٌ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْمَاحِی فَقَالَ الْمَاحِی صُورَةَ الْأَصْنَامِ وَ مَاحِی الْأَوْثَانِ وَ الْأَزْلَامِ وَ کُلِّ مَعْبُودٍ دُونَ الرَّحْمَنِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْحَادِّ قَالَ یُحَادُّ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ دِینَهُ قَرِیباً کَانَ أَوْ بَعِیداً قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ أَحْمَدَ قَالَ حَسُنَ ثَنَاءُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فِی الْکُتُبِ بِمَا حُمِدَ مِنْ أَفْعَالِهِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ مُحَمَّدٍ قَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ جَمِیعَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِیعَ أُمَمِهِمْ یَحْمَدُونَهُ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ اسْمَهُ لَمَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ مِنَ الْقَلَانِسِ الْیَمَنِیَّةَ (1) وَ الْبَیْضَاءَ وَ الْمُضَرَّبَةَ ذَاتَ الْأُذُنَیْنِ فِی الْحَرْبِ وَ کَانَتْ لَهُ عَنَزَةٌ یَتَّکِئُ عَلَیْهَا وَ یُخْرِجُهَا فِی الْعِیدَیْنِ فَیَخْطُبُ بِهَا وَ کَانَ لَهُ قَضِیبٌ یُقَالُ لَهُ الْمَمْشُوقُ وَ کَانَ لَهُ فُسْطَاطٌ یُسَمَّی الْکِنَّ وَ کَانَتْ لَهُ قَصْعَةٌ تُسَمَّی المنبعة (السَّعَةَ) وَ کَانَ لَهُ قَعْبٌ یُسَمَّی الرِّیَّ وَ کَانَ لَهُ فَرَسَانِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا الْمُرْتَجِزُ وَ لِلْآخَرِ السَّکْبُ وَ کَانَ لَهُ بَغْلَتَانِ یُقَالُ لأحدهما (2) (لِإِحْدَاهُمَا) دُلْدُلُ وَ لِلْأُخْرَی الشَّهْبَاءُ وَ کَانَتْ لَهُ نَاقَتَانِ یُقَالُ لأحدهما (لِإِحْدَاهُمَا) الْعَضْبَاءُ وَ لِلْأُخْرَی الْجَدْعَاءُ وَ کَانَ لَهُ سَیْفَانِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا ذُو الْفَقَارِ وَ لِلْآخَرِ الْعَوْنُ وَ کَانَ لَهُ سَیْفَانِ آخَرَانِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا الْمِخْذَمُ وَ لِلْآخَرِ
ص: 98
روایت5.
عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام از امام علی نقل کرده که ایشان فرمود: ندیدم میان کتفهای کسی فراختر از میان کتفهای رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد(1).
روایت6.
قصص الأنبیاء: هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در راهی میرفت اگر کسی پشت سر ایشان از همان راه میرفت از بوی خوش تن رسول خدا صلی الله علیه و آله درمییافت که ایشان از آن راه گذشته است، حضرت بر هر سنگ و درختی گذر میکرد به ایشان سجده میکردند(2).
روایت7.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما جماعت پیامبران چشمهایمان میخوابد اما قلبهایمان نمیخوابد، و پشت سرمان را همچون پیش رویمان میبینیم(3).
روایت8.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ابوذر جویای رسول خدا صلی الله علیه و آله شد. به او گفتند ایشان در فلان بستان است. ابوذر در پی حضرت راهی شد و به آنجا رسید. دید پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده است. تکهای از پوست خشکیده یک نخل را برداشت و آن را شکاند تا خواب رسول خدا را بیازماید. ناگاه پیامبر چشم گشود و فرمود: ای ابوذر! برای امتحان من حیله میکنی؟! مگر نمیدانستی من وقتی خوابم شما را همچون وقتی بیدارم میبینم(4)؟
توضیح
فیروزآبادی میگوید: «عسیب» تکهای صاف و نازک از پوست نخل است که برگش را برهنه میکند، شاخهای که بر آن برگی نروییده باشد «سعف» نام دارد. «استبراء» کنایه از آزمودن است، یعنی او چنین کرد تا بداند آیا پیامبر خواب است یا نه، و یا تا بداند آیا پیامبر در خواب میداند پیرامونش چه میگذرد یا نه. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «أ تخدعنی عن نفسی» یعنی آیا برای آزمودن من مکر میکنی و میپنداری به من ایمان داری حال آنکه عملی ناسازگار با آن میکنی؟ زیرا کاری که کردی نشان میدهد میپنداری من آنچه را در بیداری میبینم در خواب نمیبینم. و یا بدین معناست که آیا میپنداری از آنچه بر من یا پیرامونم میگذرد بیخبرم؟ در هر حال این جمله از پیچیدگی خالی نیست. اغلب در مورد کسی به کار میرود که میخواهد کسی را فریب دهد و از راه حق گمراه کند و در راهی بیاندازد که به ضرر اوست. شاید این عبارت از باب تعبیر از چیزی با ذکر لازمهاش باشد، یعنی این کار تو مستلزم این امکان است که کسی مرا فریب دهد و در راهی بیاندازد که به ضررم است.
ص: 172
الرَّسُومُ وَ کَانَ لَهُ حِمَارٌ یُسَمَّی یعفور (یَعْفُوراً) وَ کَانَتْ لَهُ عِمَامَةٌ تُسَمَّی السَّحَابَ وَ کَانَ لَهُ دِرْعٌ تُسَمَّی ذَاتَ الْفُضُولِ لَهَا ثَلَاثُ حَلَقَاتِ فِضَّةٍ حَلْقَةٌ بَیْنَ یَدَیْهَا وَ حَلْقَتَانِ خَلْفَهَا وَ کَانَتْ لَهُ رَایَةٌ تُسَمَّی الْعُقَابَ وَ کَانَ لَهُ بَعِیرٌ یَحْمِلُ عَلَیْهِ یُقَالُ لَهُ الدِّیبَاجُ وَ کَانَ لَهُ لِوَاءٌ یُسَمَّی الْمَعْلُومَ وَ کَانَ لَهُ مِغْفَرٌ یُقَالُ لَهُ الْأَسْعَدُ فَسَلَّمَ ذَلِکَ کُلَّهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام عِنْدَ مَوْتِهِ وَ أَخْرَجَ خَاتَمَهُ وَ جَعَلَهُ فِی إِصْبَعِهِ فَذَکَرَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَّهُ وَجَدَ فِی قَائِمَةِ سَیْفٍ مِنْ سُیُوفِهِ صَحِیفَةً فِیهَا ثَلَاثَةُ أَحْرُفٍ صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَ قُلِ الْحَقَّ وَ لَوْ عَلَی نَفْسِکَ وَ أَحْسِنْ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسٌ لَا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَمَاتِ الْأَکْلُ عَلَی الْحَضِیضِ مَعَ الْعَبِیدِ وَ رُکُوبِیَ الْحِمَارَ مُؤْکَفاً (1) وَ حَلْبِیَ الْعَنْزَ بِیَدِی وَ لُبْسُ الصُّوفِ (2) وَ التَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیَانِ لِتَکُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِی (3).
یه، من لا یحضره الفقیه عَنْ یُونُسَ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ (4) بیان ضرب النجاد المضربة (5) خاطها ذکره الجوهری و قال العنزة بالتحریک أطول من العصا و أقصر من الرمح و فیه زج (6) کزج الرمح و الکن
ص: 99
روایت9.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ابوذر که خدایش رحمت کند، جویای رسول خدا صلی الله علیه و آله شد. به او گفتند ایشان که درود بر او و خاندانش باد، در فلان بستان است. ابوذر در پی حضرت رهسپار شد و ایشان را در خواب یافت. چون بر او دشوار آمد که پیامبر صلی الله علیه و آله را بیدار کند، خواست خواب ایشان را بیازماید. رسول خدا صلی الله علیه و آله صدای او را شنید و سر برآورد و فرمود: ای ابوذر! آیا برای من حیله میکنی؟! مگر نمیدانستی من وقتی خوابم کارهایتان را همچون وقتی بیدارم میبینم؟ چشم من میخوابد اما قلبم نمیخوابد(1).
الخرائج و الجرائح نیز همانند این حدیث را آورده است.
روایت10.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من شما را از پشت سرم همچون از پیش رویم میبینم. صفوفتان را فشرده بر پا سازید وگرنه خداوند میان دلهایتان اختلاف میاندازد(2).
روایت11.
بصائر الدرجات به اسنادی دیگر همانند این حدیث را آورده است.
روایت12.
بصائر الدرجات به اسنادی دیگر همانند این حدیث را آورده است.
روایت13.
السرائر به اسنادی دیگر همانند این حدیث را آورده است(3).
روایت14.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عمر نزد حفصه (همسر پیامبر) رفت و به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در کاری که مردان میکنند چگونه است؟ حفصه گفت: او یکی است مثل بقیه مردان. خداوند این را برای پیامبر خود صلی الله علیه و آله نپسندید و برای ایشان ظرف حلیمی از گندم بهشت نازل فرمود. پیامبر صلی الله علیه و آله آن حلیم را خورد و توان چهل مرد به توان ایشان افزوده شد(4).
توضیح
«بضع» به ضم یعنی جماع که به کسر نیز آمده اما به ضم بیشتر است. جزری میگوید: «صلاة الجماعة تفضل صلاة الواحد ببضع و عشرین درجة» (نماز جماعت بیست و چند مرتبه برتر از نماز فرادی است.) «بضع» در میان اعداد به کسر و گاه به فتح یعنی میان سه تا نه، نیز گفتهاند میان یک تا ده. جوهری میگوید: میگویی «بضع سنین» (چندین سال) و «بضعة عشر رجلا» (چندتایی بیش از ده مرد) اما وقتی از لفظ «عشر» (ده) گذشت نمیگویی «بضع و عشرون» (بیست و چند) که این با آنچه در حدیث آمده مطابقت ندارد.
البته اینکه حرف عطف نیامده احتمال قرائت به کسر را میکاهد.
روایت15.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی حلیمی از حلیمهای بهشتی را برای پیامبرش صلی الله علیه و آله هدیه فرستاد، گندمش در باغهای بهشت کاشته شده بود و پریان سیاهچشم آن را ساییده بودند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را خورد و توان چهل مرد به نیروی ایشان افزوده شد؛ خداوند میخواست اینگونه پیامبر خود صلی الله علیه و آله را شادمان کند(5).
روایت16.
الکافی: همانند حدیث قبلی را آورده و سپس در حدیث دیگری به روایت از امام جعفر صادق علیه السلام آورده: رسول خدا صلی الله علیه و آله به خاطر نیروی کمر نزد خداوند عزّوجل شکوه کرد. خداوند به ایشان امر فرمود تا گندم و گوشت بخورد یعنی حلیم(6).
توضیح
«فرک» یعنی ساییدن.
روایت17.
الخرائج و الجرائح : یکی از معجزات قطعی آن حضرت اخبار متواتری است که کافر و مومن اعتراف کردهاند
ص: 174
بالکسر وقاء کل شی ء و ستره و القعب قدح من خشب مقعر.
و قال الجزری فیه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله فرس یقال له المرتجز سمی به لحسن صهیله.
و قال فیه کان له فرس یسمی السکب یقال له فرس سکب أی کثیر الجری کأنما یصب جریه صبا و أصله من سکب الماء یسکبه.
و قال الجوهری الشهبة فی الألوان البیاض الذی غلب علی السواد.
و قال الجزری فیه إنه خطب علی ناقته الجدعاء هی المقطوعة الأذن و قیل لم تکن ناقته مقطوعة الأذن و إنما کان هذا اسما و قال إنما سمی سیفه صلی الله علیه و آله ذا الفقار لأنه کان فیه حفر صغار حسان و قال الخذم القطع و به سمی السیف مخذما.
و قال الفیروزآبادی الرسوم الذی یبقی علی السیر یوما و لیلة و الأصوب أنه بالباء کما سیأتی.
قال فی النهایة فیه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله سیف یقال له الرسوب أی یمضی فی الضریبة و یغیب فیها و هی فعول من رسب إذا ذهب إلی أسفل و إذا ثبت.
و فیه إنه کان اسم درعه ذات الفضول و قیل ذو الفضول لفضلة کان فیها و سعة و قال فیه إنه کان اسم رایته العقاب و هی العلم الضخم.
أقول: سیأتی فی باب وصیة النبی صلی الله علیه و آله ذکر دوابه و سلاحه و أثوابه.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤَیَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی حُذَیْفَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ خَیْبَرَ أَصَابَهُ حِمَارٌ أَسْوَدُ فَکَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحِمَارَ فَکَلَّمَهُ وَ قَالَ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ نَسْلِ جَدِّی سِتِّینَ حِمَاراً لَمْ یَرْکَبْهَا إِلَّا نَبِیٌّ وَ لَمْ یَبْقَ مِنْ نَسْلِ جَدِّی غَیْرِی وَ لَا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرُکَ وَ قَدْ کُنْتُ أَتَوَقَّعُکَ کُنْتُ قَبْلَکَ لِیَهُودِیٍّ أَعْثِرُ بِهِ عَمْداً فَکَانَ یَضْرِبُ بَطْنِی وَ یَضْرِبُ ظَهْرِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَمَّیْتُکَ یعفور (یَعْفُوراً) ثُمَّ قَالَ تَشْتَهِی الْإِنَاثَ یَا یَعْفُورُ قَالَ لَا وَ کُلَّمَا قِیلَ
ص: 100
به وجود مُهر نبوتی که میان کتفهایش بر موهایی متراکم بوده است. پیامبران سالهای دراز پیش از ولادت حضرت این نشانه را آوردهاند و خبری که دادهاند با صفات پیامبر صلی الله علیه و آله سازگار بوده است(1).
روایت18.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: رکوع و سجود را تماما به جا آورید که به خدا سوگند وقتی به رکوع و سجده میروید من شما را از پشت سرم میبینم(2).
روایت19.
مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از بعثت به بیست ویژگی از ویژگیهای پیامبران صلی الله علیه و آله موصوف بود که اگر کسی یکی از آنها را داشت همان یکی برای دلالت بر ارجمندیاش کافی بود ، چه رسد به کسی که هر بیست ویژگی درونش جمع شده باشد: ایشان پیامبری امانتدار و راستگو و هوشیار و اصیل و شرافتمند و استوار و فصیح و بیریا و عاقل و فاضل و عابد و زاهد و سخاوتمند و دلیر و قانع و فروتن و بردبار و مهربان و غیرتمند و صبور و سازگار و ملایم بود که با هیچ منجم و کاهن و فالگیری نیامیخته بود. از آنجا که قریشیان به ایشان گفتند «ساحر» درمییابیم که پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی به آنان نشان داده که نتوانستهاند همانندش را بیاورند. گفتند این مرد دیوانه است زیرا چنان به آنان تاخت که هیچ از عاقبت کارش با آنان نمیهراسید. گفتند او کاهن است زیرا از غیب خبر میداد. گفتند معلم است زیرا آنان را از اسراری خبر میداد که از حضرت پنهان میداشتند، اینچنین صدقِ پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی ثابت شد که کوشیدند ایشان را تکذیب کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله ویژگیهای ناتوانان را داشت، ویژگیهایی که اگر برخی از آنها در کسی باشد امورش سامان نمییابد: حضرت یتیم و فقیر و ضعیف و تنها و غریب بود و دشمنان بسیار داشت و هیچ حصار و شوکتی نداشت، با این همه جایگاهش فراز شد و مقامش والا گشت و این نشانهای بر نبوت ایشان شد. تندخویی بَدَوی حضرت را میدید و میگفت: به خدا سوگند این چهره چهره یک دروغگو نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله در سختیها برجا بود و چون به مصیبت درمیافتاد و داراییاش را از دست میداد بر تهیدستی و بینوایی شکیبا بود، در قبال دنیا زهد میورزید و خواهان آخرت بود، اینچنین فرمانروایی برای حضرت محقّق گشت. هر عضو از تن مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله بر معجزهای گواه بود
ص: 175
أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَیْهِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ إِلَی بِئْرٍ فَتَرَدَّی (1) فِیهَا فَصَارَ قَبْرَهُ جَزَعاً (2).
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ أَعْمَشَ بْنِ عِیسَی عَنْ حَمَّادٍ الطیافی (3) (الطَّنَافِسِیِ) عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی کَمْ لِمُحَمَّدٍ (4) اسْمٌ فِی الْقُرْآنِ قَالَ قُلْتُ اسْمَانِ أَوْ ثَلَاثٌ فَقَالَ یَا کَلْبِیُّ لَهُ عَشَرَةُ أَسْمَاءٍ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً وَ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی وَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ وَ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا فَالذِّکْرُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ فَسَلْ یَا کَلْبِیُّ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ فَأُنْسِیتُ وَ اللَّهِ الْقُرْآنَ کُلَّهُ فَمَا حَفِظْتُ مِنْهُ حَرْفاً أَسْأَلُهُ عَنْهُ (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب فِی أَسْمَائِهِ وَ أَلْقَابِهِ صلی الله علیه و آله سَمَّاهُ فِی الْقُرْآنِ بِأَرْبَعِمِائَةِ اسْمٍ الْعَالِمُ «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ» الْحَاکِمُ «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ» الْخَاتَمُ «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» الْعَابِدُ «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ» السَّاجِدُ «وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ» الشَّاهِدُ «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً» الْمُجَاهِدُ «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ» الطَّاهِرُ «طه ما أَنْزَلْنا» الشَّاکِرُ «شاکِراً لِأَنْعُمِهِ» الصَّابِرُ «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ» الذَّاکِرُ «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ» الْقَاضِی «إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» الرَّاضِی «لَعَلَّکَ تَرْضی» الدَّاعِی «وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ» الْهَادِی «وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی» الْقَارِئُ «اقْرَأْ
ص: 101
و چون در شب تاریک راه میرفت چنان نوری از ایشان میتابید که گویی ماه است.
عایشه میگوید: شبی سوزنی را گم کردم و در خانهام چراغی نبودو ناگاه پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به نور رخسار ایشان سوزن را یافتم.
حمزة بن عمر اسلمی میگوید: در شبی تاریک با پیامبر صلی الله علیه و آله کوچ کردیم، انگشتان حضرت جایگاه ایشان را روشن میکرد.
جابر بن عبدالله: پیامبر صلی الله علیه و آله در هر جادهای راه میپیمود اگر کسی پس از دو روز از آن جاده میگذشت درمییافت که حضرت از آنجا گذر کرده است.
مسلم: پیامبر صلی الله علیه و آله در نیمروز نزد اُم سلمه میخفت. ام سلمه عرق چهره ایشان را جمع میکرد و در عطرها میریخت.
عبدالجبار بن وائل از پدرش روایت کرده: دلو آبی برای رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند و حضرت از آن نوشید و با آن وضو گرفت، سپس جرعهای از آن را در دهان گرداند و یکجا درون دلو بیرون ریخت. آن آب همچون مشک یا خوشبوتر از مشک گردید.
سایه پیامبر صلی الله علیه و آله بر زمین نمیافتاد، زیرا سایه از جنس تاریکی است حال آنکه وقتی حضرت به زیر خورشید و ماه و چراغ میایستاد نور ایشان بر نور آنها چیره میشد.
قامت پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه در کنار کسی راه میرفت از آن کس یک سر بلندتر بود حتی اگر آن شخص بلندقد میبود.
بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله ابری در برابر خورشید سایه میافکند و همپای ایشان راه میپیمود و با ایشان میایستاد و هیچ پرندهای بر فرازش نمیپرید.
چشمان پیامبر صلی الله علیه و آله از پس ایشان همچون از پیش ایشان مینگریست و از پشت ایشان همچون از جلوی ایشان میدید.
بینی پیامبر صلی الله علیه و آله از زمانی که خداوند متعال آن را آفریده بود هیچ بوی بدی استشمام نکرده بود.
دهان ایشان اگر در کوزه یا چاه آبی بیرون میریخت از آن بویی خوشتر از مشک به مشام دیگران میرسید.
ص: 176
بِاسْمِ رَبِّکَ» التَّالِی «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ» النَّاهِی «وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ» الْآمِرُ «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ» الصَّادِعُ «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» الصَّادِقُ «ص وَ الْقُرْآنِ» الْقَانِتُ «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ» الْحَافِظُ «یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» الْغَالِبُ «وَ إِنَّ جُنْدَنا» الْعَائِلُ «وَ وَجَدَکَ عائِلًا» الضَّالُّ ،أَیْ یَهِدِّی بِهِ الضَّالُ «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا» الْکَرِیمُ «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» الرَّحِیمُ «رَؤُفٌ رَحِیمٌ» الْعَظِیمُ «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ» الْیَتِیمُ «أَ لَمْ یَجِدْکَ» الْمُسْتَقِیمُ «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ» الْمَعْصُومُ «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ» الْبَشِیرُ «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِ» النَّذِیرُ «بَشِیراً وَ نَذِیراً» الْعَزِیزُ «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ» الشَّهِیدُ «وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً» الْحَرِیصُ «حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ» الْقَرِیبُ «ق وَ الْقُرْآنِ» الْحَبِیبُ «وَ الْمُحِبُّ وَ الْمَحْبُوبُ» فِی سَبْعِ مَوَاضِعَ حم، النَّبِیُ «یا أَیُّهَا النَّبِیُ» الْقَوِیُ «ذِی قُوَّةٍ» الْوَحْیُ «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» الْأُمِّیُ «النَّبِیَّ الْأُمِّیَ» الْأَمِینُ «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» الْمَکِینُ «عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ» الْمُبِینُ «وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ» الْمُذَکِّرُ «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ» الْمُبَشَّرُ «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ» الْمُنْذِرُ «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ» الْمُسْتَغْفِرُ «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ» الْمُسَبِّحُ «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» الْمُصَلِّی «فَصَلِّ لِرَبِّکَ» الْمُصَدِّقُ «مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ» الْمُبَلِّغُ «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ» الْمُحَدِّثُ «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ» الْمُؤْمِنُ «آمَنَ الرَّسُولُ» الْمُتَوَکِّلُ «وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِ» الْمُزَّمِّلُ «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ» الْمُدَّثِّرُ «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» الْمُتَهَجِّدُ «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ» الْمُنَادِی «سَمِعْنا مُنادِیاً» الْمُهْتَدِی «وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ» الْحَقُ «قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُ» الصِّدْقُ «وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ» الذِّکْرُ «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً» الْبُرْهَانُ «قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ» الْفَضْلُ «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ» الْمُرْسَلُ «إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ» الْمَبْعُوثُ «هُوَ الَّذِی بَعَثَ» الْمُخْتَارُ «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ» الْمَعْفُوُّ «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» الْمَغْفُورُ «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ» الْمَکْفِیُ «إِنَّا کَفَیْناکَ» الْمَرْفُوعُ «وَ الرَّفِیعُ وَ رَفَعْنا لَکَ» الْمُؤَیَّدُ «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ» الْمَنْصُورُ «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ» الْمُطَاعُ «مَکِینٍ مُطاعٍ» الْحُسْنَی «وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی» الْهُدَی «وَ ما مَنَعَ النَّاسَ» (1) الرَّسُولُ «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ» الرَّءُوفُ «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ» النِّعْمَةُ «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ» الرَّحْمَةُ «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً» النُّورُ «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ» الْفَجْرُ «وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ» الْمِصْبَاحُ «الْمِصْباحُ
ص: 102
لسان پیامبر صلی الله علیه و آله به زبانهای بسیاری سخن میگفت.
محاسن پیامبر صلی الله علیه و آله هفده طاقه نور داشت که بر گونههای ایشان میدرخشید.
گوشهای پیامبر صلی الله علیه و آله در خواب حضرت همچون در بیداری ایشان میشنید و کلام جبرئیل را در میان مردم میشنید حال آنکه آنان نمیشنیدند.
ربیع الأبرار: ابوسفیان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد حال آنکه او را آورده بودند. او ازدیاد مردم را حس کرد و با خود گفت: ای ابن ابی کبشه! به لات و عزی سوگند که اینجا را بر علیه تو از سواره و پیاده پُر خواهم ساخت و امید دارم از این چوبها - منبر - بالا روم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند ما را از شر تو مصون دارد ای ابوسفیان!
از سینه پیامبر صلی الله علیه و آله سینهای آگاهتر بر زمین نبود.
کمر پیامبر صلی الله علیه و آله در میان دو کتف مُهر نبوت داشت، هرگاه حضرت آن را آشکار میکرد نورش نور خورشید را میپوشاند، بر آن نوشته شده بود: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، سوی هر کجا میخواهی رو گذار که تو یاری شدهای.
در حدیث جابر بن سمره آمده: مُهر پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم که بر غضروف میان کتفهایش همچون تخم کبوتر بود. از خدری در این باره پرسیدند، گفت: غدهای برآمده بود.
ابو زید انصاری گفته اندکی مو بود که بر کتفهای پیامبر صلی الله علیه و آله جمع شده بود.
سائب بن یزید گفته مانند تخم کبک بود. وقتی در وفات پیامبر صلی الله علیه و آله شک کردند أسماء بنت عمیس دستش را میان کتفهای پیامبر صلی الله علیه و آله کشید و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشته، آن مُهر رفته است.
پیامبر صلی الله علیه و آله از گرسنگی بر شکم خود سنگ میبست و سیر میشد. چشمان حضرت میخوابید و قلب ایشان نمیخوابید.
از میان انگشتان دست پیامبر صلی الله علیه و آله آب فوران کرد و سنگریزهها در کف دست ایشان تسبیح گفتند.
رکبة میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله نافبُریده و ختنهشده زاده شد و هیچگاه محتلم نشد، زیرا احتلام کار شیطان است؛ حضرت شهوت چهل پیامبر را داشت.
عایشه میگوید: عرض کردم: ای رسول خدا! شما به مستراح میروی و چون بیرون میآیی من پس از شما میروم
ص: 177
فِی زُجاجَةٍ» السِّرَاجُ «وَ سِراجاً مُنِیراً» الضُّحَی «وَ الضُّحی وَ اللَّیْلِ» النَّجْمُ «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی» الشَّمْسُ «ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ» الْبَدْرُ «طه» (1) الظِّلُ «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ» الْبَشَرُ «بَشَرٌ مِثْلُکُمْ» النَّاسُ «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ» الْإِنْسَانُ «خَلَقَ الْإِنْسانَ» الرَّجُلُ «عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ» الصَّاحِبُ «ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ» الْعَبْدُ «أَسْری بِعَبْدِهِ» الْمُجْتَبَی «وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی» الْمُقْتَدِی «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ» الْمُرْتَضَی «إِلَّا مَنِ ارْتَضی» الْمُصْطَفَی «اللَّهُ یَصْطَفِی» أَحْمَدُ «مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ» مُحَمَّدٌ «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» کهیعص یس طه حم عسق کُلُّ حَرْفٍ تَدُلُّ عَلَی اسْمٍ لَهُ مِثْلُ الْکَافِی وَ الْهَادِی وَ الْعَارِفِ وَ السَّخِیِّ وَ الطَّاهِرِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ (2) وَ أَسْمَاؤُهُ فِی الْأَخْبَارِ الْعَاقِبُ وَ هُوَ الَّذِی یَعْقُبُ الْأَنْبِیَاءَ الْمَاحِی الَّذِی یُمْحَی بِهِ الْکُفْرُ وَ یُقَالُ یُمْحَی بِهِ سَیِّئَاتُ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ یُقَالُ الَّذِی لَا یَکُونُ بَعْدَهُ أَحَدٌ الْحَاشِرُ الَّذِی یُحْشَرُ النَّاسُ عَلَی قَدَمَیْهِ الْمُقَفِّی الَّذِی قَفَّی النَّبِیِّینَ جَمَاعَةً الْمُوقِفُ یُوقِفُ النَّاسَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ الْقُثَمُ وَ هُوَ الْکَامِلُ الْجَامِعُ وَ مِنْهُ النَّاشِرُ وَ النَّاصِحُ وَ الْوَفِیُّ وَ الْمُطَاعُ وَ النَّجِیُّ وَ الْمَأْمُونُ وَ الْحَنِیفُ وَ الْحَبِیبُ وَ الطِّیِّبُ وَ السَّیِّدُ وَ الْمُقْتَرِبُ وَ الدَّافِعُ وَ الشَّافِعُ وَ الْمُشَفَّعُ وَ الْحَامِدُ وَ الْمَحْمُودُ وَ الْمُوَجَّهُ وَ الْمُتَوَکِّلُ وَ الْغَیْثُ (3) وَ فِی التَّوْرَاةِ مئیذ مئیذ (4) أَیْ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ قِیلَ مئید مئید (5) أَیْ مُحَمَّدٌ وَ قِیلَ مود مود وَ فِی حِکَایَةٍ أَنَّ اسْمَهُ فِیهَا مرقوفا أَیِ الْمَحْمُودُ وَ فِی الزَّبُورِ قلیطا مِثْلُ أَبِی الْقَاسِمِ فَقَالُوا (6) بلقیطا وَ قَالُوا فاروق وَ قَالُوا محیاثا وَ فِی الْإِنْجِیلِ طاب طاب أَیْ أَحْمَدُ وَ یُقَالُ یَعْنِی طَیِّبٌ طَیِّبٌ
ص: 103
اما هیچ چیز نمیبینم جز آنکه بوی مشک استشمام میکنم. فرمود: ما جماعت پیامبران تنهایمان بر روحهای بهشتی نسج میگیرد، پس هر چه را از آن بیرون آید زمین میبلعد. مردی نیز از پس پیامبر صلی الله علیه و آله رفت. ایشان مراد وی را دانست و فرمود: آنچه بر آدمیان رخ میدهد بر ما جماعت پیامبران رخ نمیدهد.
اُم ایمن میگوید: صبحگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و فرمود: ای اُم ایمن! برخیز و آنچه را در کوزه است بریز. یعنی بول. عرض کردم: به خدا سوگند من تشنه بودم و آنچه را درونش بود نوشیدم. پیامبر صلی الله علیه و آله خندید و از لبخند دندانهای مبارکش آشکار شد، سپس فرمود: بدان که هرگز شکمت به خون آغشته نخواهد شد. ماجرای خون رگ حضرت نیز از این جمله است.
ران پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که ایشان بر هر چهارپایی سوار میشد آن حیوان در همان سن خود باقی میماند و هرگز پیر نمیشد.
پیامبر صلی الله علیه و آله پاهای خود را درون چاهی آویزان کرد. آب چاه که تلخ بود شیرین شد.
نیروی پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که کسی تاب مقاومت در برابرش را نداشت.
اسحاق بن بشار میگوید: رکانة بن عبد بن زید بن هاشم از تنومندترین مردان عرب بود. پیامبر صلی الله علیه و آله در دشت اصمّ به او فرمود: ای رکانه! آیا از خدا پروا نمیکنی و دعوت مرا نمیپذیری؟ عرض کرد: اگر بدانم دعوت تو حق است از تو پیروی خواهم کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر تو را بر زمین بزنم خواهی دانست سخنم حق است؟ عرض کرد: بله. فرمود: برخیز تا با تو کشتی بگیرم. رکانه به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و با ایشان کشنی گرفت . پیامبر صلی الله علیه و آله در دم به او حمله کرد و بر زمینش زد. عرض کرد: دوباره! حضرت دوباره بر زمینش زد. رکانه گفت: ای قوم! این بسیار عجیب است! همراه شما ساحرترین اهل زمین است.
حُرمت پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که ماه گهواره ایشان را در کودکی تکان میداد، بر هر درختی گذر میکرد درخت به ایشان سلام میکرد، مگس روی ایشان نمینشست و هیچ حشرهای به ایشان نزدیک نمیشد.
قدم پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که اگر بر زمین نرم گام میگذاشت اثری از پای ایشان بر جا نمیماند و اگر بر زمین سخت گام میگذاشت جای پای ایشان مشخص میشد.
ص: 178
وَ فِی کِتَابِ شَعْیَا نُورُ الْأُمَمِ رُکْنُ الْمُتَوَاضِعِینَ رَسُولُ التَّوْبَةِ رَسُولُ الْبَلَاءِ وَ فِی الصُّحُفِ بلقیطا وَ فِی صُحُفِ شَیْثٍ طالیسا وَ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ بهیائیل وَ فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ مود مود وَ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا الْمُجْتَبَی وَ فِی الثَّانِیَةِ الْمُرْتَضَی وَ فِی الثَّالِثَةِ الْمُزَکَّی وَ فِی الرَّابِعَةِ الْمُصْطَفَی وَ فِی الْخَامِسَةِ الْمُنْتَجَبُ وَ فِی السَّادِسَةِ الْمُطَهَّرُ وَ الْمُجْتَبَی وَ فِی السَّابِعَةِ الْمُقَرَّبُ وَ الْحَبِیبُ وَ یُسَمِّیهِ الْمُقَرَّبُونَ عَبْدَ الْوَاحِدِ وَ السَّفَرَةُ الْأَوَّلَ وَ الْبَرَرَةُ الْآخِرَ وَ الْکَرُوبِیُّونَ الصَّادِقَ وَ الرُّوحَانِیُّونَ الطَّاهِرَ وَ الْأَوْلِیَاءُ الْقَاسِمَ وَ الرِّضْوَانُ الْأَکْبَرَ وَ الْجَنَّةُ عَبْدَ الْمَلِکِ وَ الْحُورُ عَبْدَ الْعَطَاءِ وَ أَهْلُ الْجَنَّةِ عَبْدَ الدَّیَّانِ وَ مَالِکٌ عَبْدَ الْمُخْتَارِ وَ أَهْلُ الْجَحِیمِ عَبْدَ النَّجَاةِ وَ الزَّبَانِیَةُ عَبْدَ الرَّحِیمِ وَ الْجَحِیمُ عَبْدَ الْمَنَّانِ وَ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلَی الْکُرْسِیِّ نَبِیُّ اللَّهِ وَ عَلَی طُوبَی صَفِیُّ اللَّهِ وَ عَلَی لِوَاءِ الْحَمْدِ صَفْوَةُ اللَّهِ وَ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ عَلَی الْقَمَرِ قَمَرُ الْأَقْمَارِ وَ عَلَی الشَّمْسِ نُورُ الْأَنْوَارِ وَ الشَّیَاطِینُ عَبْدَ الْهَیْبَةِ وَ الْجِنُّ عَبْدَ الْحَمِیدِ وَ الْمَوْقِفُ الدَّاعِیَ وَ الْمِیزَانُ الصَّاحِبَ وَ الْحِسَابُ الدَّاعِیَ وَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ الْخَطِیبَ وَ الْکَوْثَرُ السَّاقِیَ وَ الْعَرْشُ الْمُفَضَّلَ وَ الْکُرْسِیُّ عَبْدَ الْکَرِیمِ وَ الْقَلَمُ عَبْدَ الْحَقِّ وَ جَبْرَئِیلُ عَبْدَ الْجَبَّارِ وَ مِیکَائِیلُ عَبْدَ الْوَهَّابِ وَ إِسْرَافِیلُ عَبْدَ الْفَتَّاحِ وَ عِزْرَائِیلُ عَبْدَ التَّوَّابِ وَ السَّحَابُ عَبْدَ السَّلَامِ وَ الرِّیحُ عَبْدَ الْأَعْلَی وَ الْبَرْقُ عَبْدَ الْمُنْعِمِ وَ الرَّعْدُ عَبْدَ الْوَکِیلِ وَ الْأَحْجَارُ عَبْدَ الْجَلِیلِ وَ التُّرَابُ عَبْدَ الْعَزِیزِ وَ الطُّیُورُ عَبْدَ الْقَادِرِ وَ السَّبُعُ عَبْدَ الْعَطَاءِ وَ الْجَبَلُ عَبْدَ الرَّفِیعِ وَ الْبَحْرُ عَبْدَ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِیتَانُ عَبْدَ الْمُهَیْمِنِ وَ أَهْلُ الرُّومِ الْحَلِیمَ وَ أَهْلُ مِصْرَ الْمُخْتَارَ وَ أَهْلُ مَکَّةَ الْأَمِینَ وَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ الْمَیْمُونَ وَ الزِّنْجُ مهمت وَ التُّرْکُ صَانْجِیَ وَ الْعَرَبُ الْأُمِّیَّ وَ الْعَجَمُ أَحْمَدَ أَلْقَابُهُ حَبِیبُ اللَّهِ صَفِیُّ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ عَبْدُ اللَّهِ خِیَرَةُ اللَّهِ خَلْقُ اللَّهِ (1) سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ رَسُولُ الْحَمَّادِینَ رَحْمَةُ الْعَالَمِینَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ صَاحِبُ الْمَلْحَمَةِ (2) مُحَلِّلُ الطَّیِّبَاتِ مُحَرِّمُ الْخَبَائِثِ مِفْتَاحُ الْجَنَّةِ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ بُشْرَی عِیسَی خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ زَیْنُ الْقِیَامَةِ وَ نُورُهَا وَ تَاجُهَا صَاحِبُ اللِّوَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ
ص: 104
هیبت پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که ایشان در جان آدمیان بزرگ و بااُبهت مینمود تا جایی که فرستادگان کسرا را به لرزه انداخت، با این حال به فروتنی موصوف بود و محبوب دلها بود تا جایی که همصحبتی از ایشان دلگیر نمیشد و هیچ همراهی از ایشان دور نمیشد. سُدّی درباره کلام حق تعالی «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ»(1)
{به زودی در دلهای کسانی که کفر ورزیده اند بیم خواهیم افکند.} می گوید: وقتی ابوسفیان و مشرکان از جنگ اُحد رو به سوی مکه گذاشتند گفتند: چنان آنان را کشتیم که تنها آوارگانشان زنده ماندند. سپس به اندیشه افتادند و گفتند: برگردید تا همه آنان را از بین ببریم. وقتی خواستند چنین کنند خداوند در دلهایشان بیم افکند و از تصمیم خود منصرف شدند.
روایت شده کافران همچون کسانی که شکست خوردهاند وارد مکه شدند، زیرا میترسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله بر آنان یورش بیاورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با بیمی که خداوند در دل دشمن انداخت به اندازه پیشروی در یک ماه یاری شدم.
و اما کلام حق تعالی «وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ»(2) {و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت}؛ وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله راهی خیبر شد و اهالی آن جا را محاصره کرد، قبایلی از اسد و غطفان خواستند بر اهل مدینه یورش ببرند، اما خداوند بیمی در دلهای آنان انداخت و اینگونه آنان را بازداشت.
خداوند متعال فرمود: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ»(3) {همو بود که تو را با یاری خود نیرومند گردانید.} و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در هیچ یک از پیروزیها به خود وانهاده نشدیم چه در آغاز کار و چه در پایان کار.
جمیل بن معمر فهری هر چه را میشنید به خاطر میسپرد. او میگفت: درون من دو دل وجود دارد که با هر یک از آن دو بهتر از عقل محمد تعقّل میکنم. از این رو قریشیان او را ذوالقلبین نامیده بودند. در جنگ بدر ابوسفیان با او برخورد کرد و دید یک لنگه از نعلینش در دستش است و لنگه دیگرش در پایش! به او گفت: ای ابا معمر چه خبر؟! گفت: لشکریان فرار کردند. گفت: چرا نعلینت اینچنین است؟ گفت: از هیبت محمد میپنداشتم هر دو در پایم هستند. آنگاه نازل شد: «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ»(4)
{خداوند برای هیچ مردی در درونش دو دل ننهاده است.}
ص: 179
وَاضِعُ الْإِصْرِ وَ الْأَغْلَالِ أَفْصَحُ الْعَرَبِ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ ابْنُ الْعَوَاتِکِ (1) ابْنُ الْفَوَاطِمِ (2) ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ ابْنُ بَطْحَاءَ مَکَّةَ الْعَبْدُ الْمُؤَیَّدُ وَ الرَّسُولُ الْمُسَدَّدُ وَ النَّبِیُّ الْمُهَذَّبُ وَ الصَّفِیُ
ص: 105
امیرمؤمنان علیه السلام سروده: (1)
«خدا او را یاری میکند در برابر هر کس که با او بجنگد، همانا او را نصرتی است که به هنگام خیرهسری کافران در برابر آنان مجسم میشود.»
توضیح
«نبل» به ضم یعنی پاکی و نجابت. «مکانة» یعنی منزلت. «عرف» به فتح یعنی نسیم خوش. جزری درباره این صفت مُهر نبوت که آمده «مثل زر الحجلة» گفته «زر» واحد «أزرار» است یعنی آنچه با آن پردههای حجله عروس را میبندند؛ البته گفتهاند این معنا با تقدیم راء بر زاء به دست میآید و منظور از «حجلة» کبک است که از «أرزت الجرادة» گرفته شده یعنی ملخ دُمش را در زمین فرو کرد و تخم گذاشت. روایت ترمذی در کتاب خود به اسنادش از جابر بن سمره نیز گواه این سخن است: مُهر رسول خدا صلی الله علیه و آله میان کتفهای ایشان غدهای سرخ همچون تخم کبوتر بود.
«غرث» یعنی گرسنگی. «علی الأرواح الجنة» در برخی نسخهها با دو حرف بدون نقطه آمده، یعنی ارواحی که وارد بهشت میشوند، و یا جمع «ریح» (باد) است یعنی تنهای ما همچون عطر بادی که بر اهل بهشت میوزد خوشبوست؛ اما در برخی نسخهها با دو حرف نقطه دار آمده یعنی «حور». فیروزآبادی میگوید: «نجیع» یعنی خون شکم.
روایت20.
ابن شهرآشوب در المناقب، ترمذی در الشمائل، طبری در التاریخ، زمخشری در الفائق، فتّال در الروضة در روایات بسیاری وصف پیامبر صلی الله علیه و آله را آوردهاند؛ از آن جمله از امیرمومنان علیه السلام و ابن عباس و ابوهریره و جابر بن سمره و هند بن ابی هاله: پیامبر صلی الله علیه و آله شکوهمند و والا بود، در دیدهها بزرگوار و در دلها ارجمند بود، رُخش چون ماه شب بدر میدرخشید، گلگون بود و رنگ و رویی روشن آمیخته به سرخی داشت، نه چشمی در ایشان ایرادی میدید و نه کسی در ایشان عیبی مییافت، روسپید و گشاده رو با چشمانی سیاه و درشت و سرمه کشیده و ابروانی باریک و سری بزرگ و قامتی بلند و اندامی میانه و پیشانی عریض و بینی کشیده و چشمانی سرخ و سفید و ابروان پیوسته و گونههایی نرم و پهن و دست و ساعدی پهن و کشیده و سرکتفهایی بزرگ و سینهای پهن و دستانی ستبر و پاهایی درشت و سینههایی بیمو و کف پاهای گود
ص: 180
الْمُقَرَّبُ وَ الْحَبِیبُ الْمُنْتَجَبُ وَ الْأَمِینُ الْمُنْتَخَبُ صَاحِبُ الْحَوْضِ وَ الْکَوْثَرِ وَ التَّاجِ وَ الْمِغْفَرِ وَ الْخُطْبَةِ وَ الْمِنْبَرِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَعْشَرِ وَ الْوَجْهِ الْأَنْوَرِ وَ الْخَدِّ الْأَقْمَرِ وَ الْجَبِینِ الْأَزْهَرِ وَ الدِّینِ الْأَظْهَرِ وَ الْحَسَبِ الْأَطْهَرِ وَ النَّسَبِ الْأَشْهَرِ مُحَمَّدٌ خَیْرُ الْبَشَرِ الْمُخْتَارُ لِلرِّسَالَةِ الْمُوضِحُ لِلدَّلَالَةِ الْمُصْطَفَی لِلْوَحْیِ وَ النُّبُوَّةِ الْمُرْتَضَی لِلْعِلْمِ وَ الْفُتُوَّةِ وَ الْمُعْجِزَاتِ وَ الْأَدِلَّةِ نُورٌ فِی الْحَرَمَیْنِ شَمْسٌ بَیْنَ الْقَمَرَیْنِ شَفِیعُ مَنْ فِی الدَّارَیْنِ نُورُهُ أَشْهَرُ وَ قَلْبُهُ أَطْهَرُ وَ شَرَائِعُهُ أَظْهَرُ وَ بُرْهَانُهُ أَزْهَرُ وَ بَیَانُهُ أَبْهَرُ وَ أُمَّتُهُ أَکْثَرُ صَاحِبُ الْفَضْلِ وَ الْعَطَاءِ وَ الْجُودِ وَ السَّخَاءِ وَ التَّذْکِرَةِ وَ الْبُکَاءِ وَ الْخُشُوعِ وَ الدُّعَاءِ وَ الْإِنَابَةِ وَ الصَّفَاءِ وَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ وَ النُّورِ وَ الضِّیَاءِ وَ الْحَوْضِ وَ اللِّوَاءِ وَ الْقَضِیبِ وَ الرِّدَاءِ وَ النَّاقَةِ الْعَضْبَاءِ وَ الْبَغْلَةِ الشَّهْبَاءِ قَائِدُ الْخَلْقِ یَوْمَ الْجَزَاءِ سِرَاجُ الْأَصْفِیَاءِ تَاجُ الْأَوْلِیَاءِ إِمَامُ الْأَتْقِیَاءِ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ صَاحِبُ الْمَنْشُورِ وَ الْکِتَابِ وَ الْفُرْقَانِ وَ الْخِطَابِ وَ الْحَقِّ وَ الصَّوَابِ وَ الدَّعْوَةِ وَ الْجَوَابِ وَ قَائِدُ الْخَلْقِ یَوْمَ الْحِسَابِ صَاحِبُ الْقَضِیبِ الْعَجِیبِ وَ الْفِنَاءِ الرَّحِیبِ (1) وَ الرَّأْیِ الْمُصِیبِ الْمُشْفِقُ عَلَی الْبَعِیدِ وَ الْقَرِیبِ مُحَمَّدٌ الْحَبِیبُ صَاحِبُ الْقِبْلَةِ الْیَمَانِیَّةِ وَ الْمِلَّةِ الْحَنِیفِیَّةِ وَ الشَّرِیعَةِ الْمَرْضِیَّةِ وَ الْأُمَّةِ الْمَهْدِیَّةِ وَ الْعِتْرَةِ الْحَسَنِیَّةِ وَ الْحُسَیْنِیَّةِ صَاحِبُ الدِّینِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الشَّرِیعَةِ وَ الْأَحْکَامِ وَ الْحِلِّ وَ الْحَرَامِ صَاحِبُ الْحُجَّةِ وَ الْبُرْهَانِ وَ الْحِکْمَةِ وَ الْفُرْقَانِ وَ الْحَقِّ وَ الْبَیَانِ وَ الْفَضْلِ وَ الْإِحْسَانِ وَ الْکَرَمِ وَ الِامْتِنَانِ وَ الْمَحَبَّةِ وَ الْعِرْفَانِ صَاحِبُ الْخُلُقِ الْجَلِیِّ وَ النُّورِ الْمُضِی ءِ وَ الْکِتَابِ الْبَهِیِّ وَ الدِّینِ الرَّضِیِّ الرَّسُولُ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَاحِبُ الْخُلُقِ الْعَظِیمِ وَ الدِّینِ الْقَوِیمِ وَ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ وَ الرُّکْنِ وَ الْحَطِیمِ صَاحِبُ الدِّینِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْفَصَاحَةِ وَ الْبَرَاعَةِ وَ
ص: 106
و کمری راست و مژگانی دراز و محاسنی انبوه و موهایی مجتمع بر سر و شاربی پُرپشت و گندمگون و دهانی فراخ و بینی بلند و دندانهایی سپید و گشوده و موهایی فروهشته و خط مویی باریک در سینه و قامتی میانه و شکمی صاف و سینهای عریض. گردنش گویا گردن تندیسی با درخشش نقره بود، اندامی راست داشت و پاشنههایی کمگوشت و زنخدانی کوچک و پیشانی گرد و میانتنهای کمگوشت و تهیگاهی که در میان شکاف داشت و بند استخوانهایی قوی. نه بسیار بلند بود و نه بسیار کوتاه، نه درازقامت بود و نه کوتاهقد، موهایش نه بسیار مجعّد بود و نه بسیار لَخت، چهرهاش نه بسیار گرد بود و نه بسیار چاق و نه بسیار سفید، استخوانهایی تنومند داشت و سراستخوانهایی قوی، سوراخهای بینیاش گوشت داشت، نه بر سینه مویی داشت و نه بر شکم، فقط یک خط موی باریک از بالای سینه تا ناف داشت، شانههایی زیبا و کممو با خط مویی باریک داشت، موهایش بیشتر از بالای گوش سفید شده بود، کف دستش همچون کف دست عطاری بود که به عطر آغشته باشد، دستانش فراخ بود و استخوانهایش کشیده، وقتی خشنود و شاد میشد چهرهاش چون آینه بود و اندکی مایل میشد، در راه رفتن گامهایش برابر بود و به نرمی گام برمیداشت، چون سوی نیکی میشتافت پیشتاز قوم بود، چون گام برمیداشت صخره را از جا درمیآورد و گویا از سراشیب روان شده بود، وقتی لبخند میزد انگار از میان ابرها باران میبارید و وقتی میخندید روشنی برق را به هنگام درخشش مینمود، هیئتی دلانگیز داشت و خوشاخلاق و خوش برخورد بود، چون نزد مردم رُخ مینمود پیشانیاش را همچون نور چراغی برافروخته میدیدند، آب رخسارش همچون مروارید بود و بوی آب تنش خوشتر از بود مشک ختن بود و میان کتفهایش مُهر نبوت داشت.
ابوهریره میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله با تمام اندام رو می کرد و با تمام اندام رو میگرداند.
جابر بن سمره میگوید: ساقهای پیامبر صلی الله علیه و آله اندکی باریک بود.
ابوجحیفه می گوید : گونه هایش مونداشت و موی زیر لبش سپید بود.
ص: 181
الْکَرِّ (1) وَ الشَّجَاعَةِ وَ التَّوَکُّلِ وَ الْقَنَاعَةِ وَ الْحَوْضِ وَ الشَّفَاعَةِ صَاحِبُ الدِّینِ الظَّاهِرِ وَ الْحَقِّ الزَّاهِرِ وَ الزَّمَانِ الْبَاهِرِ وَ اللِّسَانِ الذَّاکِرِ وَ الْبَدَنِ الصَّابِرِ وَ الْقَلْبِ الشَّاکِرِ وَ الْأَصْلِ الطَّاهِرِ وَ الْآبَاءِ الْأَخَایِرِ وَ الْأُمَّهَاتِ الطَّوَاهِرِ صَاحِبُ الضِّیَاءِ وَ النُّورِ وَ الْبَرَکَةِ وَ الْحُبُورِ (2) وَ الْیُمْنِ وَ السُّرُورِ وَ اللِّسَانِ الذَّکُورِ (3) وَ الْبَدَنِ الصَّبُورِ وَ الْقَلْبِ الشَّکُورِ وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ کُنَاهُ أَبُو الْقَاسِمِ وَ أَبُو الطَّاهِرِ وَ أَبُو الطَّیِّبِ وَ أَبُو الْمَسَاکِینِ أَبُو الدُّرَّتَیْنِ وَ أَبُو الرَّیْحَانَتَیْنِ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ وَ فِی التَّوْرَاةِ أَبُو الْأَرَامِلِ وَ کَنَّاهُ جَبْرَئِیلُ بِأَبِی إِبْرَاهِیمَ لَمَّا وُلِدَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِنَّمَا یُکَنَّی بِأَبِی الْقَاسِمِ بِأَوَّلِ وَلَدٍ یُقَالُ لَهُ الْقَاسِمُ وَ یُقَالُ لِأَنَّهُ یَقْسِمُ الْجَنَّةَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ صِفَاتُهُ رَاکِبُ الْجَمَلِ آکِلُ الذِّرَاعِ قَابِلُ الْهَدِیَّةِ مُحَرِّمُ الْمَیْتَةِ حَامِلُ الْهِرَاوَةِ (4) خَاتَمُ النُّبُوَّةِ نَسَبُهُ الْعَرَبِیُّ التِّهَامِیُّ الْأَبْطَحِیُّ الْیَثْرِبِیُّ الْمَکِّیُّ الْمَدَنِیُّ الْقُرَشِیُّ الْهَاشِمِیُّ الْمُطَّلِبِیُّ فَهُوَ مِنْ جِهَةِ الْأَبِ هَاشِمِیٌّ وَ مِنْ جِهَةِ الْأُمِّ زُهْرِیٌّ وَ مِنَ الرَّضَاعِ سَعْدِیٌّ وَ مِنَ الْمِیلَادِ مَکِّیٌّ وَ مِنَ الْإِنْشَاءِ مَدَنِیٌ (5).
اُم هانی میگوید: دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار بافته مو داشت؛ صحیح آن است که ایشان دو بافته مو داشت که رسمی بود از هاشم.
انس میگوید: در سر و محاسن رسول خدا صلی الله علیه و آله فقط چهارده موی سفید شمردم؛ نیز گفته شده هفده موی سفید.
ابن عمر میگوید: سفیدی موی پیامبر در حدود بیست تار موی سفید بود.
براء بن عازب: موهای پیامبر صلی الله علیه و آله بر کتفهای ایشان میخورد.
انس: مقداری از موهای پیامبر صلی الله علیه و آله تا نرمی گوشهای ایشان آویخته بود.
عایشه میگوید: موهای پیامبر صلی الله علیه و آله پایینتر از نرمه گوش و بالاتر از کتفهای ایشان بود(1).
توضیح
جزری میگوید: در این وصف که پیامبر صلی الله علیه و آله «أزهر اللون» بود «أزهر» یعنی سفید درخشان و «زهر» و «زهرة» یعنی سفیدی درخشان که بهترین رنگ است. «زری علیه» یعنی او را نکوهید و «زری به» یعنی آن را ناچیز پنداشت. «مقلة» به ضم یعنی حدقه چشم، در روایات آنان با صاد بدون نقطه و قاف آمده.جزری درباره سخن اُم معبد که گفته «لم تزر به صقلة» میگوید: «صقلة» یعنی ظریفی و لاغری، میگویند «صقلت الناقه» یعنی ناقه را لاغر گرداندم، گفتهاند منظور این است که تهیگاه حضرت نه بسیار برآمده بوده و نه بسیار لاغر، این کلمه بر ابدال با سین نیز روایت شده یعنی «سقلة» و نیز «صعلة» هم روایت شده ، به معنای کوچکی سر که این نیز نوعی ظریفی و لاغری در بدن است. در اینکه «لم تعبه ثجلة» «ثجلة» یعنی بزرگی و پهنی شکم. «أغرّ» یعنی سفید یکدست. «أبلج» یعنی چهره درخشان و هویدا. فیروزآبادی میگوید: «حَوَر» به تحریک یعنی شدت سفیدی در سفیدی چشم و شدت سیاهی در سیاهی چشم همراه با گِردی مردمک و نازکی پلکها و سفیدی دور پلکها و یا شدت سفیدی و سیاهی چشم نسبت در شدت سفیدی اندام. «کَحَل» یعنی مژهها به خودی خود از رستنگاه مشکی باشند و یا یعنی محل سرمه کشیدن در چشم مشکی باشد، «کحل» مانند «فرح» است و صفتش میشود «أکحل» و «کحلاء»، یعنی کسی که سیاهی چشمش پُررنگ باشد و یا کسی که انگار سرمه کشیده اما نکشیده. «رجل رشق» یعنی مرد خوش قد و قامت. جزری میگوید:
ص: 182
أنه الورد الذی أعطاه الداری و سماه النبی صلی الله علیه و آله اللحیف و المرتجز (1) و هو المشتری من الأعرابی الذی شهد فیه خزیمة و السکب و کان أول فرس رکبه و أول ما غزا علیه فی أحد و کان ابتاعه من رجل من فزارة و یقال اسمه بریدة الملاح و منها الیعسوب و السبحة و ذو العقال و الملاوح و قیل مراوح.
بغاله أهدی إلیه المقوقس دلدل و کانت شهباء فدفعها إلی علی علیه السلام ثم کانت للحسن علیه السلام ثم للحسین علیه السلام ثم کبرت و عمیت و هی أول بغلة رکبت فی الإسلام و قال التاریخی أهدی إلیه فروة بن عمرو الجذامی بغلة یقال لها فضة.
حمره أهدی له المقوقس یعفور (یعفورا) مع دلدل و أعطاه فروة الجذامی عفیر (عفیرا) مع فضة.
إبله العضباء و کانت لا تسبق و الجدعاء و القصواء و یقال القضواء و هی ناقة اشتراها النبی صلی الله علیه و آله من أبی بکر بأربع مائة درهم و هاجر علیها ثم نفقت عنده و الصهباء و منها البغوم (2) و الغیم و النوق و مروة و کان له عشر لقاح یحلبها یسار کل لیلة قرینتین (3) (قربتین) عظیمتین یفرقهما علی نسائه منها مهرة أرسل بها سعد بن عبادة و الشقراء و الریا ابتاعهما بسوق النبط و الحباء (4) و السمرا (السمراء) و العریس و السعدیة و البغوم و الیسیرة و بردة و کانت منائح رسول الله صلی الله علیه و آله سبع أعنز یرعاهن ابن أم أیمن و هی عجوة و زمزم و سقیا و برکة و ورسة و أطلال و أطواف و کانت له مائة من الغنم و کان محزنبق (مخیریق) (5) أحد بنی النضیر حبرا عالما أسلم و قاتل مع رسول الله و أوصی بماله
ص: 108
«مقصّد» یعنی کسی که نه بلند است و نه کوتاه و نه درشت، گویا اندامش در همه چیز میانهروی پیشه کرده، یعنی انسان میانهقامتی که نه تفریطی در اندامش هست و نه افراطی. «أشکل العینین» یعنی در سفیدی چشمش اندکی سرخی هست که این صفت ستودنی و دوستداشتنی است، میگویند «ماء أشکل» یعنی آب با خون درآمیخت. «صلت الجبین» یعنی با پیشانی فراخ، نیز گفتهاند یعنی نرم و یا روشن، در حدیث دیگری آمده «کان سهل الخدین صلتهما». «مشبوح الذراعین» یعنی با ساعد کشید ، نیز گفتهاند یعنی با ساعد پهن ، در روایت دیگری آمده «شبح الذراعین»، «شبح» یعنی کشیدن چیزی میان دو میخ مانند پوست یا طناب؛ جوهری میگوید: «رجل مشبوح الذراعین» یعنی مردی با ساعدهای پهن که «شبح الذراعین» به تسکین نیز به همین معناست. جزری میگوید: «جلیل المشاش» یعنی سراستخوانهایش همچون آرنجها و قوزکها و زانوها بزرگ بوده؛ جوهری میگوید: «مشاش» سراستخوانهای نرمی هستند که میتوان آنها جوید. برای «مخطوط المتیتین» معنایی نیافتم، یا تصحیف «لیتین» است از «لیت العنق» یعنی یک طرف گردن و یا تصحیف «متنین» است یعنی «متنی الظهر» (دو طرف کمر). جزری میگوید: «أهدب الأشفار» و یا بنا به روایتی دیگر «هدب الأشفار» یعنی با مژههای بلند. جوهری میگوید: در «وافر السبلة» «سبلة» به تحریک یعنی شارب که جمعش «سبال» است؛ هروی میگوید: «سبلة» موهای زیر فک زیرین است که نزد عرب همان سرآغاز محاسن است. «أخضر الشمط» یعنی موهایی که از حضرت سفید شده بود با عطر و روغن خوشبو سبز گشته بود. میگویم: روشنتر آن است که بگوییم منظور از سبزی خضاب بوده و از آن رو به تفسیرهای پیشین رو گذاشته که اکثر آنان خضاب گذاشتن پیامبر صلی الله علیه و آله را انکار کردهاند. «مفاض البطن» یعنی همراستا بودن شکم و سینه، نیز گفتهاند «مفاض» یعنی پُر بودن که از «فیض الإناء» به معنای پُر بودن ظرف گرفته شده و در اینجا به پایین شکم اشاره دارد. «منهوس الکعبین» یعنی قوزکهایش کمگوشت بوده، «نهس» یعنی گرفتن گوشت به سر دندانها و «نهش» یعنی گرفتن گوشت به زیر همه دندانها، همچنانکه هم «منهوس القدمین» در روایات آمده و هم با شین. در وصف حضرت موسی علیه السلام آمده «ضرب من الرجال» یعنی کمگوشت. «ممشوق» یعنی دراز و باریک. جوهری میگوید: «ضرب» مرد کمگوشت است. جزری میگوید: «کان فی خاصرتیه انفتاق» یعنی در تهیگاهش فراخی بوده که این برای مردان ستوده
ص: 183
لرسول الله صلی الله علیه و آله و هو سبع حوائط و هی المبیت (1) و الصائفة (2) و الحسنی و برقة (3) و العواف و الکلا (الدلال) (4) و مشربة أم إبراهیم و کان له صفایا (5) ثلاثة مال بنی النضیر و خیبر و فدک فأعطی فدک و العوالی (6) فاطمة علیها السلام و روی أنه وقف علیها و کان له من الغنیمة الخمس و صفی یصطفیه من المغنم ما شاء قبل القسمة و سهمه مع المسلمین کرجل منهم و کانت له الأنفال و کان ورث من أبیه أم أیمن فأعتقها و ورث خمسة أجمال أوارک (7) و قطعة (8) غنم و سیفا.
ص: 109
و برای زنان نکوهیده است. «کان فعم الأوصال» یعنی اعضای بدنش پُر بوده، میگویند «فعمت الإناء و أفعمته» یعنی ظرف را کاملا پُر کردم. «بائن» یعنی بسیار بلندقد به گونهای که از مردان قدبلند هم بلندتر باشد. «مطهم» یعنی چهره پُرگوشت، نیز گفتهاند یعنی چهره بسیار چاق، همچنین گفته شده یعنی لاغراندام، بنابراین این کلمه از جمله اضداد است. «مکلثم» یعنی دارای چانه ای کوچک. «دانی الجبهة» یعنی پیشانی گِرد و کمگوشت، منظور این است که چهرهاش صاف بوده و گرد نبوده. «أمهق» یعنی سفیدِ نازیبا مانند رنگ گچ، منظور این است که چهرهاش سفید درخشان بوده. «کتد» به فتح و کسر تاء یعنی سرشانهها. «أجرد»
یعنی کسی که روی بدنش مویی ندارد، از آنجا که حضرت «أجرد» نبوده منظور این است که موهای بدن حضرت در جای خود روییده بوده مانند خط باریک از بالای سینه تا ناف یا روی ساعدها و ساقها، متضاد «أجرد» «أشعر» است یعنی کسی که روی تمام بدنش مو روییده. «فودی رأسه» یعنی دو قسمت اطراف سر که هر یک «فود» نام دارد، «فود» مجموعه موی سر است. «هوین» تصغیر «هون» یا تأنیث «أهون» است که در هر حال آرامی و استواری را منظور دارد. منظور از «کان یقبل جمیعا» را پیشتر خواندی اما من از برخی اساتیدم شنیدهام که میگویند این جمله کنایه از تنومندی جسم و فشردگی اندام حضرت است، یعنی چرخاندن سر برای ایشان بدون چرخاندن بدن راحت نبوده که این از نشانههای شجاعت است همچنانکه این در کسانی که اینچنین باشند مشهود است. «حموشة» یعنی باریکی. جزری درباره «کان فی عنفقته شعرات أبیض» میگوید: «عنفقة» موی روییده به زیر لب پایینی است، نیز گفتهاند موی میان لب پایینی و چانه است. «ضفائر» گیسوان بافته شده است. جزری در این باره میگوید: «ما رأیت ذا لمة أحسن من رسول الله صلی الله علیه و آله » (ندیدم کسی «لمّه»ای زیباتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله داشته باشد.) «لمة» (مویی که تا نرمه گوش آمده) مویی است پایینتر از «جمة» (مویی که بر شانه ریخته شده.) «لمة» از آن رو این نام گرفته که سوی شانهها المام شده یعنی جمع شده، اگر بیشتر شود «جمة» میشود که بر شانهها فرو ریخته شده است(1).
روایت21.
تفسیر عیاشی: از امام جعفر صادق علیه السلام و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمودند: مردی اعرابی از قبیله بنی عامر آمد و جویای پیامبر صلی الله علیه و آله شد اما ایشان را نیافت. به او گفتند حضرت در قُزَح است. او در پی پیامبر صلی الله علیه و آله راهی شد اما ایشان را نیافت. گفتند حضرت در منا است. او راهی شد اما ایشان را نیافت. گفتند حضرت
ص: 184
سیوفه ذو الفقار و المخذم و الرسوب ورثه من أبیه و العضب أعطاه سعد بن عبادة و أصاب من بنی قینقاع بتارا و حتفا و سیفا قلعیا.
رماحه أصاب ثلاثا من بنی قینقاع و کان له رمح یقال له المستوفی و کان له عنزة یقال لها المثنی أنفذها النجاشی و یقال إن النجاشی أعطی للزبیر عنزة فلما جاء إلی النبی صلی الله علیه و آله أعطاه إیاها فکان بلال یحملها بین یدیه یوم العید و یخرج بها فی أسفاره فترکز بین یدیه یصلی إلیها و یقولون هی التی تحمل المؤذنون بین یدی الخلفاء.
دروعه ذات الفضول أعطاها سعد بن عبادة و الفضة و درعان أصابهما من بنی قینقاع و هما السعدیة و ذات الوشاح و یقال کانت عنده درع داود التی لبسها لما قتل جالوت.
قسیه البیضاء و کان من شوحط و الصفراء من نبع و الروحاء أصاب هذه الثلاثة من بنی قینقاع و الکرع و یقال کرار و کان له ترس یقال له الزلوق و ترس فیه تمثال رأس کبش أذهبه الله و کان له جعبة یقال لها الکافورة و دخل مکة و علی رأسه مغفر یقال له ذو السبوغ و رایته العقاب و لواؤه أبیض و کان له قضیب یسمی الممشوق و محجن و مخصرة تسمی العرجون و منطقة من أدیم مبشور فیها ثلاث حلق من فضة و الإبزیم و الطرف من فضة و کان له قدح مضبب بثلاث ضبات فضة و تور من حجارة یقال له المخضب و قدح من زجاج و مغتسل من صفر و قطیفة و قصعة و خاتم فضة نقشه محمد رسول الله و أهدی له النجاشی خفین أسودین ساذجین فلبسهما و قالت عائشة کان فراش النبی صلی الله علیه و آله الذی یرقد فیه من أدم (1) حشوه لیف و کانت ملحفته مصبوغة بورس أو زعفران و کان یلبس یوم الجمعة برده الأحمر و یعتم بالسحاب و دخل مکة یوم الفتح و علیه عمامة سوداء و کانت له ربعة فیها مشط عاج و مکحلة و مقراض و مسواک و یقال ترک یوم مات عشرة أثواب ثوب حبرة (2) و إزارا عمانیا و ثوبین صحاریین و
ص: 110
در عرفه است. او راهی شد اما ایشان را نیافت. گفتند حضرت در مشاعر است. میگویند او پیامبر صلی الله علیه و آله را در موقف یافت. گفت: نشانی پیامبر صلی الله علیه و آله را به من بدهید. مردم گفتند: ای اعرابی چه بیخبری! اگر پیامبر صلی الله علیه و آله را در میان این قوم ببینی او را بسیار والا خواهی یافت. گفت: نشانی ایشان را چنان به من بدهید که دیگر از کسی سوال نکنم. گفتند: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بلندتر از مردان میانهقامت و کوتاهتر از مردان بسیار بلندقد است، رنگ رخسارش انگار نقره و طلاست، موهایش زیباتر از همه مردم بر شانه ریخته شده، پیشانیاش از همه مردم عریضتر است، میان چشمانش به سپیدی میدرخشد، بینیاش کشیده است، بالای چهرهاش فراخ است، محاسنش انبوه است، دندانهایش گشوده است، بر لب پایینیاش خال دارد، گردنش انگار تُنگ نقره است، سرشانههایش پهن و کشیده هستند، شکم و سینهاش گویی یکی هستند، انگشتانش کشیده است، سرانگشتانش قوی است، در راه رفتن گامهایش برابر است، وقتی به کسی رو میکند با همه اندام رو میکند، دستش از نرمی همچون پشت خرگوش است، وقتی با کسی به پا میخیزد از او جدا نمیشود تا اینکه او از ایشان جدا شود، وقتی مینشیند جامه برنمیگیرد تا اینکه همنشینش جامه برگیرد. اعرابی به راه افتاد و همینکه چشمش به پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد ایشان را شناخت و عصای سرکج خود را از کنار ناقه رسول خدا صلی الله علیه و آله به طرف سر ناقه ایشان دراز کرد. مردم سوی او شتافتند و گفتند: ای اعرابی! چقدر گستاخی! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: رهایش کنید، درخواستی دارد. سپس به او فرمود: چه میخواهی؟ عرض کرد: فرستادگان شما نزد ما آمدهاند و میگویند نماز به پا دارید و زکات بدهید و حج به جا آورید و از جنابت غسل کنید، قوم من مرا به پیشوایی سوی شما فرستادهاند که با شما همپیمان شوم تا مبادا خشمگین شوی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من خشمگین نمیشوم، من کسی هستم که خداوند در تورات و انجیل مرا محمد رسول الله و مجتبی و مصطفی نامیده است،
ص: 185
قمیصا صحاریا و قمیصا سحولیا و جبة یمنیة و خمیصة و کساء أبیض و قلانس صغارا لاطئة ثلاثا أو أربعا و إزارا طوله ثلاثة أشبار و توفی فی إزار غلیظ من هذه الیمانیة و کساء یدعی بالملتدة و کان له سریر أعطاه أسعد بن زرارة و کان منبره ثلاثة مراقی من الطرفاء (1) استعملت امرأةٌ لغلامٍ لها نجارٍ اسمه میمون و کان مسجده بلا منارة و کان بلال یؤذن علی الأرض و کان شعار أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله یا منصور أمت و قال لمزنیة (لمزینة) ما شعارکم قالوا حرام قال شعارکم حلال و کان شعار المهاجرین یوم أحد یا بنی عبد الله و الخزرج یا بنی عبد الرحمن و الأوس یا بنی عبد الله (2)
فی القاموس الورد من الخیل بین الکمیت و الأشقر و فی المنتقی أن تمیم (تمیما) الداری أهدی لرسول الله صلی الله علیه و آله فرسا یقال له الورد.
قوله لحسن صهیله یظهر منه أنه صححه بالطاء المهملة و المضبوط فی سائر الکتب بالمعجمة قال فی النهایة الظرب ککتف الجبل الصغیر و فیه کان له صلی الله علیه و آله فرس یقال له الظرب تشبیها بالجبل لقوته و یقال ظربت حوافر الدابة أی اشتدت و صلبت و قال فیه أنه کان اسم فرسه صلی الله علیه و آله اللجیف رواه بعضهم بالجیم فإن صح فهو من السرعة لأن اللجیف سهم عریض النصل و رواه بعضهم بالحاء المهملة لطول ذنبه فعیل بمعنی فاعل کأنه یلحف الأرض بذنبه أی یغطیها به.
و قال فیه أنه کان یوم بدر علی فرس یقال له سبحة هو من قولهم فرس سابح إذا کان حسن مد الیدین فی الجری و فی القاموس السبحة بالفتح فرس للنبی صلی الله علیه و آله و فی النهایة فیه أنه کان للنبی صلی الله علیه و آله فرس یقال له ذو العقال العقال بالتشدید داء فی رجلی الدواب و قد یخفف سمی به لدفع عین السوء عنه و قال فی أسماء دوابه صلی الله علیه و آله أن اسم فرسه ملاوح و هو الضامر الذی لا یسمن و السریع العطش و العظیم الألواح (3) و قال فی الحدیث إنه خطب علی ناقته القصواء هو لقب ناقته و
ص: 111
کسی که بدزبان نیست و در بازارها فریاد نمیکند و جواب بدی را با بدی نمیدهد بلکه جواب بدی را با نیکی میدهد؛ پس هر چه میخواهی از من بپرس، من کسی هستم که خداوند در قرآن دربارهام فرموده: «وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»(1) {و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند.} پس هر چه میخواهی از من بپرس. اعرابی عرض کرد: آیا تو را خداوندی «الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ»(2)
{که آسمانها را بدون ستونهایی برافراشت} فرستاده است؟ فرمود: بله، او مرا فرستاده است. عرض کرد: تو را به خدایی که آسمانها به امر او بر پا شدهاند سوگند آیا او بر تو کتاب نازل کرده و تو را با نماز مفروض و زکات معقول فرستاده است؟ فرمود: بله. عرض کرد: و هماو به تو فرمان غسل از جنابت و اجرای همه حدود را داده؟ فرمود: بله. عرض کرد: پس ما به خداوند و فرستادگان او و کتاب او و روز قیامت و رستاخیز و میزان و موقف و حلال و حرام چه کوچک و چه بزرگ ایمان آوردیم. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله برای او طلب آمرزش کرد و او را دعا کرد(3).
توضیح
جزری میگوید: «مربوع» یعنی میان بلند و کوتاه، میگویند «رجل ربعة و مربوع» (مرد میانهقامت). فیروزآبادی میگوید: «برثن» بر وزن «قنفذ» یعنی کف دست شیر همراه با انگشتان و پنجههایش یا آنچه برای درندگان همانند انگشت برای انسان است.
کازرونی آورده که حضرت علی علیه السلام در حدیثی پیامبر صلی الله علیه و آله را برای مردی اعرابی چنین وصف کرد: چون به رسول خدا صلی الله علیه و آله بنگری ایشان را چنین خواهی شناخت که نه بسیار کوتاهقد است و نه بسیار بلندقامت، سپید آمیخته به سرخ است، میانهقامت است، موهایش زیباتر از همه مردم تا نرمه گوشش رسیده، پیشانیاش عریض است، چشمانش درشت و ابروانش به هم پیوسته است، دندانهای جلویش گشوده است، گونههایش نرم است، محاسنش انبوه است، بر لب پایینش خال دارد، گردنش انگار تُنگ نقره است، شانههایش دور از هم هستند و سرانگشتان ستبر دارد؛ در روایت اینگونه آمده است.
برخی از علمای ما گفتهاند، من نیز میپندارم درست باشد: سر استخوانهایش ستبر بود و بر کمر و شکمش هیچ مویی نبود جز خط مویی باریک همچون عصایی نقرهای، دستانی تنومند داشت و کف دستانش از نرمی همچون پشت خرگوش بود، با صلابت گام برمی داشت و گویا از سراشیب پایین میآمد، وقتی به کسی رو میکرد با تمام بدن به او رو میکرد، وقتی با کسی دست میداد دستش را نمیکشید تا آن کس دست خود را بکشد. وقتی کسی نزدش مینشست جامه برنمیگرفت تا آن کس ابتدا جامه برگیرد، وقتی میخندید لبخند میزد، پاداش خوبی را با خوبی میداد و پاداش بدی را با خوبی، در بازارها فریاد نمیکشید.
«متثنّی» چیزی است که طول دارد و عرض چندانی ندارد، چنان که گویا رو به خم شدن دارد. معنای «إذا احتبی رجل» از آنجاست که عرب عادت داشته وقتی مینشسته
ص: 186
القصواء الناقة التی قطع طرف أذنها و کل ما قطع من الأذن فهو جدع فإذا بلغ الربع فهو قصو فإذا جاوز فهو عضب فإذا استؤصلت فهو صلم و لم تکن ناقته صلی الله علیه و آله قصواء و إنما کان هذا لقبا لها و قیل کانت مقطوعة الأذن انتهی.
و اللقاح جمع اللقوح و هی الناقة الحلوب و المهرة بالضم ولد الفرس و غیره أول ما ینتج و المنیحة و المنحة الغنم فیها لبن.
أقول: ذکر جماعة من اللغویین و أهل السیر و المناقب من العامة أن العضباء و الجدعاء و الضرماء و الصلماء و المخضرمة کلها واحدة و عدوا اللقاح حنا و سمر و عریس و سعدیة و یعوم و یسیر و ربی و مهریة و بردة.
و المنائح زمزم و سقیا و برکة و درسینة و أطلال و أطراف و عجر قوله أوارک قال الکازرونی أی تأکل الأراک و قال الفیروزآبادی العضب القطع و السیف و قال البتر القطع و سیف باتر و بتار و الحتف الهلاک.
أقول: و عدوا من سیوفه القضیب و قالوا إنه أول سیف حمله و القضیب السیف اللطیف الدقیق و یقال أنه وصف بصاحب القضیب بهذا المعنی.
قوله یقال له المثنی قیل هو المثوی و قیل هما رمحان قال الجزری فیه إن رمح النبی صلی الله علیه و آله کان اسمه المثوی سمی به لأنه یثبت المطعون به من الثوی الإقامة قوله السعدیة منهم من صححها بالعین المهملة و منهم بالمعجمة و منهم بالصاد و المعجمة و زاد بعضهم فی دروعه الخریق و البتراء و الکازرونی صححه الخرنق بالنون کزبرج قال لعلها سمیت بذلک تشبیها بالناقة إذا خرنقت و إنما یقال لها خرنقت إذا کثر لحم جنبیها کالخرنق و هو ولد الأرنب و قال الجزری فیه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله درع یقال لها البتراء سمیت بذلک لقصرها انتهی و الشوحط شجر یتخذ منه القسی کالنبع و عد من قسیه الکتوم و قال الجزری سمیت به لانخفاض صوتها إذا رمی عنها و منها السداد قال الجزری سمیت به تفؤلا بإصابة ما یرمی علیها و قال فیه کان اسم ترسه صلی الله علیه و آله الزلوق أی تزلق عنه السلاح فلا یخرقه.
قوله أذهبه الله روی أنه أهدی إلیه صلی الله علیه و آله ترس کان فیه تمثال کبش أو عقاب
ص: 112
جامهاش را روی زانوانش میکشیده و وقتی میخواسته برخیزد جامهاش را برمیگرفته، منظور این است که وقتی مردی نزد حضرت مینشسته ایشان از کنار او برنمیخاسته تا ابتدا آن مرد برخیزد(1).
جزری میگوید: مردی با گستاخی از پیامبر صلی الله علیه و آله سوالی پرسید و مردم سرش فریاد کشیدند. حضرت فرمود: رهایش کنید تا «أرب ما له». درباره لفظ «أرب» سه روایت هست: یکی «أرب» بر وزن «علم» به معنای نفرین یعنی «أصیبت آرابه» («آراب» جمع «أرب» به معنای عضو بدن) یعنی اعضای بدنش قطع شود، اما منظور از این تعبیر وقوع این اتفاق نیست بلکه نوعی اظهار تعجب است مثل «تربت یداه» (خیر نبیند!) یا «قاتلک الله» (خدا بکُشدت!)، درباره بیان این سخن از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله دو قول هست: یکی تعجب حضرت از آزمندی فرد در خواستهاش با ایجاد مزاحمت، و دوم اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آزمندی شدید فرد را دیده و طبیعت بشری حضرت بر ایشان غلبه کرده و او را نفرین کرده(2). نیز گفتهاند معنای این لفظ «احتاج فسأل» است یعنی نیاز داشت پس درخواست کرد، این معنا از «أرب الرجل إذا احتاج» آمده است. ایشان فرموده «أرب ما له» یعنی آنچه را نیاز دارد بخواهد. روایت دوم «أرب ما له» را بر وزن «جمل» آورده یعنی او خواستهای دارد، در این صورت «ما» زائده برای تقلیل است یعنی او درخواستی ناچیز دارد، نیز گفتهاند بدین معناست که «حاجة جاءت به» (برای درخواستی آمده) سپس حذف رخ داده و آن مرد درخواست کرده و حضرت فرموده «ما له». روایت سوم «أرب» را بر وزن «کتف» آورده که در این صورت «أرب» یعنی ماهر و کامل، یعنی جمله در اصل «هو أرب» بوده سپس مبتدایش حذف شده، در ادامه حضرت فرموده «ما له» ؟ یعنی «ما شأنه» ؟ ، در این معنا حدیث دیگری نیز روایت شده که میگوید مردی نزد ایشان آمد و عرض کرد: کاری به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند. ایشان فرمود: «أرب ما له؟» یعنی او خود مردی عالم و آگاه است ؟.
میگویم: در آنچه نقل شده «دعوه فأنه أدیب» نیز آمده یعنی با دال بدون نقطه و یاء دو نقطه و سپس [باء] تک نقطه؛ احتمال میرود با راء نیز باشد که تصحیح و توجیهش را از آنچه گذشت دریافتی.
روایت22.
الکافی: علی بن محمد نوفلی از امام هادی علیه السلام روایت کرده: نزد امام درباره صوت قرآن سخن گفتم. ایشان فرمود: وقتی حضرت علی بن حسین علیه السلام قرآن میخواند، چه بسا رهگذری از کنار ایشان میگذشت و از زیبایی صوت ایشان مدهوش میشد. اگر امام اندکی از صوت خوش خود را آشکار کند
ص: 187
و کان صلی الله علیه و آله یکرهه فوضع یده علیه فمحاه الله و قیل إنه وضعه فلما أصبح لم یر فیه التمثال و عد من أتراسه صلی الله علیه و آله الفتق و الوفر و اختلف فی أن المصور کان أحد هذه الثلاثة أو غیرها و قال الجزری فیه أنه کان اسم کنانته الکافور تشبیها بغلاف الطلع و أکمام الفواکه لأنها تسترها و تقیها کالسهام فی الکنانة انتهی و قیل کان اسم الجعبة المنصلة و قیل کانت تسمی الجمع و قال الجزری سمی درعه صلی الله علیه و آله ذو السبوغ لتمامها و سعتها و قال بعضهم کان ألویته صلی الله علیه و آله بیضاء و ربما جعل فیها السواد و ربما کان من خمر نسائه و المحجن بالکسر عصا معوجة الرأس کالصولجان و قال الجزری فیه أنه خرج إلی البقیع و معه مخصرة له المخصرة ما یختصر الإنسان بیده فیمسکه من عصا أو عکازة أو مقرعة أو قضیب و قد یتکئ علیه قوله مبشور أی مقشور قال الجزری بشرت الأدیم إذا أخذت باطنه بالشفرة و قال الفیروزآبادی الإبزیم بالکسر الذی فی رأس المنطقة و ما أشبهه و هو ذو لسان یدخل فیه الطرف الآخر انتهی و الضب اللصوق و الضبة حدیدة عریضة یضبب بها الباب و التور شبه الإجانة (1) و قال الجزری الورس نبت أصفر یصبغ به و قال الربعة إناء مربع کالجونة و قال فیه کفن رسول الله صلی الله علیه و آله فی ثوبین صحاریین صحار قریة بالیمن نسب الثوب إلیها و قیل هو من الصحرة و هی حمرة خفیة کالغبرة یقال ثوب أصحر و صحاری و قال فیه أنه کفن فی ثلاثة أثواب سحولیة یروی بفتح السین و ضمها فالفتح منسوب إلی السحول و هو القصار أو إلی سحول و هی قریة بالیمن و أما بالضم فهو جمع سحل و هو الثوب الأبیض النقی و لا یکون إلا من قطن و قیل اسم القریة بالضم أیضا و قال الخمیصة ثوب خز أو صوف معلم (2) و قیل لا تسمی خمیصة إلا أن تکون سوداء معلمة قوله لاطئة أی لاصقة بالرأس و الملبد المرقع.
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَوْلُهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ بِهَذَا الِاسْمِ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاضِعَ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قال
ص: 113
مردم تاب آن نوای خوش را ندارند. عرض کردم: مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه با مردم نماز نمیخواند و با صوت بلند قرآن نمیخواند؟ ایشان فرمود: رسول خدا به اندازه ظرفیت کسانی که پشت سر ایشان بودند صوت خود را آشکار میکرد(1).
روایت23.
الکافی: از جابر روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: برایم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را وصف کنید. ایشان فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سپید آمیخته به سرخ بود، چشمانش سیاه و درشت بود، ابروانش به هم پیوسته بود و اندامی تنومند داشت، بر سرانگشتانش گویا طلا ریخته شده بود، سرشانههایش بزرگ بود، از شدت بیتکلفی وقتی به کسی رو میکرد با تمام بدنش به او رو میکرد، خط موی باریکی از بالای سینه تا نافش آمده بودکه گویا در میان نقره ناب جریان داشت، گردنش به سوی کتفهایش انگار تُنگ نقره بود، وقتی آب مینوشید نزدیک بود بینیاش آن را پس بزند، در راه رفتن گامهایش برابر بود و انگار از سراشیب روان بود، مانند پیامبر صلی الله علیه و آله نه پیش از ایشان دیده شده و نه پس از ایشان دیده خواهد شد(2).
توضیح
تعبیر «بر سرانگشتانش گویا طلا ریخته شده بود» چه بسا در وصف صلابت دستان پیامبر صلی الله علیه و آله و محکم بودن مشت ایشان بدون خشونت و خشکی بیان شده به گونهای که با نرم بودن مشت متضاد باشد، چراکه طلا از جهتی به صلابت و از جهتی به نرمی متصف است. نیز محتمل است این تشبیه برای بیان سرخی و درخشندگی باشد زیرا در إعلام الوری آمده «گویا بر گلوگاهش طلا موج میزند» که پیشتر گفته شد. درباره «من شدة استرساله» جزری میگوید: «استرسال» یعنی خوشمشربی و آسودگی خاطر و اعتماد به نفس انسان در رویدادها. این معنا بر آن دلالت دارد که رو کردن حضرت با همه اندام خود به سبب عدم نخوت و شدت لطف و خوشخلقی ایشان بوده و نه آنچنانکه اغلب پنداشتهاند به خاطر متانت و وقار حضرت بوده که این برداشت پیشتر بیان شد. «سربة» موی میان سینه تا شکم است. این سخن که «کأنها وسط الفضة» تشبیه بلیغ است، به این ترتیب که خط موی میان شکم را به خطی سیاه در میان نقره صیقل خوردهای تشبیه کرده که برآمدگی داشته باشد. این نکته را دریاب.
ص: 188
سیبویه أحمد علی وزن أفعل یدل علی فضله علی سائر الأنبیاء لأنه ألف التفضیل و محمد علی وزن مفعل فالأنبیاء محمودون و هو أکثر حمدا من المحمود و اتشدید للمبالغة یدل علی أنه کان أفضلهم.
أَنَسٌ قَالَ رَجُلٌ فِی السُّوقِ یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الرَّجُلُ إِنَّمَا أَدْعُو ذَاکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله سَمُّوا بِاسْمِی وَ لَا تَکْتَنُوا بِکُنْیَتِی أَبُو هُرَیْرَةَ إِنَّهُ قَالَ لَا تَجْمَعُوا بَیْنَ اسْمِی وَ کُنْیَتِی أَنَا أَبُو الْقَاسِمِ اللَّهُ یُعْطِی وَ أَنَا أَقْسِمُ وَ رُوِیَ أَنَّ قُرَیْشاً لَمَّا بَنَتِ الْبَیْتَ وَ أَرَادَتْ وَضْعَ الْحَجَرِ تَشَاجَرُوا فِی وَضْعِهِ حَتَّی کَادَ الْقِتَالُ یَقَعُ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ الْأَمِینَ قَدْ رَضِینَا بِکَ فَأَمَرَ بِثَوْبٍ فَبَسَطَ وَ وَضَعَ الْحَجَرَ فِی وَسَطِهِ ثُمَّ أَمَرَ مِنْ کُلِّ فَخْذٍ (1) مِنْ أَفْخَاذِ قُرَیْشٍ أَنْ یَأْخُذَ جَانِبَ الثَّوْبِ ثُمَّ رَفَعُوا فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ فَوَضَعَهُ وَ یُرْوَی أَنَّهُ کَانَ یُسَمَّی الْأَمِینَ قَبْلَ ذَلِکَ بِکَثِیرٍ وَ هُوَ الصَّحِیحُ (2).
عم، إعلام الوری الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنْ جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ لِی أَسْمَاءً أَنَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا أَحْمَدُ وَ أَنَا الْمَاحِی یَمْحُو اللَّهُ بِیَ الْکُفْرَ وَ أَنَا الْحَاشِرُ یُحْشَرُ النَّاسُ عَلَی قَدَمَیَّ وَ أَنَا الْعَاقِبُ الَّذِی لَیْسَ بَعْدَهُ أَحَدٌ وَ قِیلَ إِنَّ الْمَاحِیَ الَّذِی یُمْحَی بِهِ سَیِّئَاتُ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ الْمُقَفِّی وَ نَبِیُّ التَّوْبَةِ وَ نَبِیُّ الْمَلْحَمَةِ وَ الْخَاتَمُ وَ الْغَیْثُ وَ الْمُتَوَکِّلُ وَ أَسْمَاؤُهُ فِی کُتُبِ اللَّهِ السَّالِفَةِ کَثِیرَةٌ مِنْهَا مؤذ مؤذ بِالْعِبْرِیَّةِ فِی التَّوْرَاةِ وَ فَارِقٌ فِی الزَّبُورِ (3).
کشف، کشف الغمة مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله أَحْمَدُ وَ قَدْ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ أَیْضاً وَ اشْتِقَاقُهُ مِنَ الْحَمْدِ کَأَحْمَرَ مِنَ الْحُمْرَةِ وَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ نَعْتاً فِی الْحَمْدِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ
ص: 114
روایت24.
الکافی: ایوب بن هارون از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده: به امام علیه السلام عرض کردم آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله موهایش را از فرق جدا میکرده؟ ایشان فرمود: خیر، زیرا وقتی موهای رسول خدا صلی الله علیه و آله بلند بوده تا نرمه گوش ایشان میرسیده(1).
روایت25.
الکافی: عمرو بن ثابت از امام جعفر صادق روایت کرده: به امام علیه السلام عرض کردم آنان میپندارند باز کردن فرق مو از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است. ایشان فرمود: از سنت؟! عرض کردم: میپندارند پیامبر صلی الله علیه و آله فرق باز میکرده است. فرمود: نه پیامبر صلی الله علیه و آله فرق باز میکرده و نه پیامبران در موی خود دست میبردهاند(2).
روایت26.
الکافی: از ابی بصیر روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام کردم: باز کردن فرق مو از سنت است؟ ایشان فرمود: نه. عرض کردم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرق باز کرده؟ فرمود: بله. عرض کردم: چگونه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرق باز کرده اما فرق باز کردن از سنت نیست؟ فرمود: هر که ماجرای رسول خدا صلی الله علیه و آله برایش پیش آمد مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرق باز کند وگرنه نکند. عرض کردم: چگونه؟ فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که با خود قربانی بُرده بود و احرام بسته بود از زیارت کعبه بازداشته شد خداوند در رویایی محقّق به او نمود که « لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ»(3)
{شما بدون شک به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد.} رسول خدا صلی الله علیه و آله دانست که خداوند آنچه را در رویا دیده برایش محقّق میسازد. از این رو مویی را که هنگام احرام بستن بر سر داشته بود رها کرد و منتظر ماند تا آن را در حرم بتراشد همانطور که خداوند عزّوجل به ایشان وعده داده بود. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله آن مو را تراشید دیگر موهایش را رها نکرد تا بلند شود، حضرت پیش از آن ماجرا نیز چنین نمیکرد(4).
روایت27.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 189
اسْمُهُ فِی التَّوْرَاةِ أَحْمَدُ الضَّحُوکُ (1) الْقَتَّالُ یَرْکَبُ الْبَعِیرَ وَ یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ وَ یَجْتَزِی بِالْکِسْرَةِ سَیْفُهُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْمَاحِی عَنْ جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لِی أَسْمَاءً أَنَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا أَحْمَدُ وَ أَنَا الْمَاحِی یُمْحَی بِیَ الْکُفْرُ وَ قِیلَ یُمْحَی بِهِ سَیِّئَاتُ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ یَجُوزُ أَنْ یُمْحَی بِهِ الْکُفْرُ وَ سَیِّئَاتُ تَابِعِیهِ وَ أَنَا الْحَاشِرُ یُحْشَرُ النَّاسُ عَلَی قَدَمَیَّ وَ أَنَا الْعَاقِبُ وَ هُوَ الَّذِی لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَّفَ شَیْئاً فَهُوَ عَاقِبٌ وَ الْمُقَفِّی وَ هُوَ بِمَعْنَی الْعَاقِبِ لِأَنَّهُ تَبَعُ الْأَنْبِیَاءِ یُقَالُ فُلَانٌ یَقْفُو أَثَرَ فُلَانٍ أَیْ یَتْبَعُهُ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الشَّاهِدُ لِأَنَّهُ یَشْهَدُ فِی الْقِیَامَةِ لِلْأَنْبِیَاءِ بِالتَّبْلِیغِ وَ عَلَی الْأُمَمِ أَنَّهُمْ (2) بَلَغُوا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً أَیْ شَاهِداً وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ الْمُبَشِّرُ مِنَ الْبِشَارَةِ لِأَنَّهُ بَشَّرَ (3) أَهْلَ الْجَنَّةِ بِالْجَنَّةِ وَ النَّذِیرُ لِأَهْلِ النَّارِ بِالْخِزْیِ نَعُوذُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ لِدُعَائِهِ إِلَی اللَّهِ وَ تَوْحِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ وَ السِّرَاجُ الْمُنِیرُ فَلِإِضَاءَةِ الدُّنْیَا بِهِ وَ مَحْوِ الْکُفْرِ بِأَنْوَارِ رِسَالَتِهِ کَمَا قَالَ الْعَبَّاسُ عَمُّهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَمْدَحُهُ (4)
وَ أَنْتَ لَمَّا وُلِدْتَ أَشْرَقَتِ***الْأَرْضُ وَ ضَاءَتْ بِنُورِکَ الْأُفُقُ
فَنَحْنُ فِی ذَلِکَ الضِّیَاءِ وَ فِی***النُّورِ وَ سُبُلِ الرَّشَادِ نَخْتَرِقُ (5)
***
وَ مِنْ أَسْمَائِهِ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا أَنَا رَحْمَةٌ مُهْدَاةٌ وَ الرَّحْمَةُ فِی کَلَامِ الْعَرَبِ الْعَطْفُ وَ الرَّأْفَةُ وَ الْإِشْفَاقُ وَ کَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً کَمَا وَصَفَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَالَ عَمُّهُ أَبُو طَالِبٍ رَحِمَهُ اللَّهُ یَمْدَحُهُ:
ص: 115
رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه در تاریکی شب دیده میشد چنان نوری از ایشان به چشم میخورد که گویی پارهای از ماه است(1).
میگویم: کازرونی در المنتقی روایتی از حضرت علی علیه السلام آورده که ایشان میفرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله سری بزرگ داشت و چشمانی درشت و مژههایی بلند و چشمانی آمیخته به سرخی و محاسنی انبوه و رخساری گلگون و دستان و پاهایی ستبر، در راه رفتن گامهایش برابر بود و انگار بر بلندی گام برمیداشت و چون به کسی رو میکرد با تمام بدنش به او رو میکرد.
و در روایت دیگری امام علی علیه السلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله سپید بود و سپیدیاش آمیخته به سرخی بود، مژههایی بلند داشت و چشمانی سیاه، نه کوتاهقد بود و نه بلندقامت حال آنکه به بلندقامتی میگرایید، موهایش نه مجعد بود و نه لَخت، شانههایش بزرگ بود، در سینه خط مویی باریک داشت، دست و پایش ستبر بود و عرقش گویا مروارید بود، در راه رفتن گامهایش برابر بود و انگار بر بلندی گام برمیداشت، همانندش را نه پیش از او دیدم و نه پس از او خواهم دید.
و در روایت دیگری از امام علی علیه السلام آمده: زیاد بلندقد نبود و قامتی بلندتر از میانهقامتان داشت، چون با جماعتی همراه میشد سرآمد آنان بود، سپید بود و سری بزرگ داشت، چهرهای درخشان و تابناک داشت و مژههایی بلند و دستان و پاهایی ستبر، با صلابت گام بر می داشت و گویا از سراشیب روان شده بود، آب رخسارش گویا مروارید بود، همانندش را نه پیش از او دیدم و نه پس از او خواهم دید، پدر و مادرم به فدایش.
و در روایت دیگری از امام علی علیه السلام آمده: نه بسیار بلندقد بود و نه بسیار کوتاهقد، گویا در میان قوم میانهقامت بود، موهایش نه بسیار مجعّد بود و نه لَخت، موهایش چین داشت، صورتش نه بسیار پُرگوشت بود و نه بسیار کمگوشت، چهرهای گِرد داشت، سپید آمیخته به سرخ بود و چشمان سیاه داشت و مژههای بلند و سراستخوانها و سرشانههای بزرگ و دستان و پاهایی ستبر، چون گام برمیداشت صخره را از جا درمیآورد و گویا از سراشیب روان شده بود، و چون به کسی رو میکرد با تمام بدنش به او رو میکرد، میان کتفهایش مُهر نبوت داشت و خود مُهر پایان پیامبران بود، گشادهدستترین و پُرحوصلهترین و راستگوترین و خوشقولترین و نرمخوترین و خوشبرخوردترین مردم بود، هر که به یک باره حضرت را میدید ابهت ایشان او را میگرفت و هر که حضرت را میشناخت و با ایشان همسخن میشد دوستش میداشت، واصف حضرت میگفت: همانندش را نه پیش از او دیدهام و نه پس از او خواهم دید.
ص: 190
وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ***ثِمَالُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ (1)
***
وَ مِنْ أَسْمَائِهِ نَبِیُّ الْمَلْحَمَةِ وَرَدَ فِی الْحَدِیثِ وَ الْمَلْحَمَةُ الْحَرْبُ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ بُعِثَ بِالذَّبْحِ رُوِیَ أَنَّهُ سَجَدَ یَوْماً فَأَتَی بَعْضُ الْکُفَّارِ بِسَلَی (2) نَاقَةٍ فَأَلْقَاهُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ السَّلَی بِالْقَصْرِ الْجِلْدَةُ الرَّقِیقَةُ الَّتِی یَکُونُ فِیهَا الْوَلَدُ مِنَ الْمَوَاشِی فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَیُّ جِوَارٍ هَذَا وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَقَدْ جِئْتُکُمْ بِالذَّبْحِ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو جَهْلٍ وَ لَاذَ بِهِ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا کُنْتَ جَهُولًا وَ سُمِّیَ نَبِیُّ الْمَلْحَمَةِ بِذَلِکَ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الضَّحُوکُ کَمَا تَقَدَّمَ أَنَّهُ وَرَدَ فِی التَّوْرَاةِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ طَیِّبَ النَّفْسِ وَ قَدْ وَرَدَ أَنَّهُ کَانَتْ فِیهِ دُعَابَةٌ وَ قَالَ إِنِّی لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّاً وَ قَالَ لِعَجُوزٍ الْجَنَّةُ لَا یَدْخُلُهَا الْعُجُزُ فَبَکَتْ فَقَالَ إِنَّهُنَّ یَعُدْنَ أَبْکَاراً وَ رُوِیَ عَنْهُ مِثْلُ هَذَا کثیر (3) (کَثِیراً) وَ کَانَ یَضْحَکُ حَتَّی یَبْدُوَ نَاجِذُهُ وَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِنَبِیِّهِ لِینَهُ وَ رِقَّتَهُ فَقَالَ فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ وَ کَذَلِکَ کَانَتْ صِفَتُهُ صلی الله علیه و آله عَلَی کَثْرَةِ مَنْ یَنْتَابُهُ (4) مِنْ جُفَاةِ الْعَرَبِ وَ أَجْلَافِ الْبَادِیَةِ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ ذَا ضَجَرٍ وَ لَا ذَا جَفَاءٍ وَ لَکِنْ لَطِیفاً فِی الْمَنْطِقِ رَفِیقاً فِی الْمُعَامَلَاتِ لَیِّناً عِنْدَ الْجِوَارِ کَانَ وَجْهُهُ إِذَا عَبَسَتِ الْوُجُوهُ دَارَةَ الْقَمَرِ عِنْدَ امْتِلَاءِ نُورِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ
ص: 116
اصمعی این حدیث را تفسیر کرده و گفته: «ممغط» یعنی بسیار قدبلند، این کلمه هم با غین و هم با عین روایت شده است. «متردد» کسی است که از فرط کوتاهی اندامش در هم فرو رفته. «مطهم» یعنی پروار و پُرگوشت و «مکلثم» یعنی دارای صورت گرد: اصمعی چنین گفته و کسان دیگری گفتهاند «مکلثم» یعنی دارای صورت کوچک و پیشانی و صورت گرد و چنین چیزی پیش نمی آید مگر در صورت زیادی گوشت صورت . ابوعبید میگوید: صورت پیامبر صلی الله علیه و آله صاف بوده و گِرد نبوده است. این اختلاف در صورتی موضوعیت داشت که در ادامه نمیگفت «چهرهای گِرد داشت». سزاوارتر آن است که بگوییم صورت پیامبر صلی الله علیه و آله نه بسیار صاف بوده و نه بسیار گِرد، بلکه در بهترین شکل ممکن حالتی میان صاف و گِرد داشته، زیرا همه چیز در خلقت پیامبر صلی الله علیه و آله معتدل و میانه بوده و زیادهروی در چیزی پسندیده نیست.
جابر بن سمره میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله دهانی فراخ داشت و سفیدی چشمانش به سرخی میگرایید و پاشنه پایش کمگوشت بود.
راوی میگوید: به سماک که این سخن را از جابر روایت کرده بود گفتم: «ضلیع الفم» یعنی چه؟ گفت: یعنی با دهان فراخ. گفتم: «أشکل العینین» یعنی چه؟ گفت: یعنی بلند بودن شکاف چشم . گفتم: «منهوش العقب» یعنی چه؟ گفت: پاشنه پای کم گوشت. «منهوس» با سین بدون نقطه نیز یعنی کمگوشت که این کلمه با هر دو حرف روایت شده است.
ابن عباس میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله دندانهای پیشینش گشوده بود و وقتی سخن میگفت چنان دیده میشد که گویی نوری از میان دندانهای پیشینش بیرون میآید.
انس میگوید: در سر و محاسن رسول خدا فقط چهارده موی سفید شمردم.
به جابر بن سمره گفتند آیا در سر رسول خدا صلی الله علیه و آله موی سفید بود؟ گفت: در سر رسول خدا موی سفیدی نبود به جز چند تار مو در فرق سر ایشان که وقتی روغن میمالید، روغن آنها را میپوشاند.
عبدالله بن بشر می گوید : در زیر لب پایین پیامبر چند موی سفید وجود داشت .
عبدالله بن عمر میگوید: سفیدی موی پیامبر در حدود بیست تار مو بود.
ترمذی از ابی رمثه نقل می کند: خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدم و دیدم موهای سفید ایشان سرخ است.
انس میگوید: هیچ مشک و عنبری را نبوییدم که خوشتر از بوی پیامبر صلی الله علیه و آله باشد و هیچ خز و ابریشمی را لمس نکردم که نرمتر از کف دست رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد.
انس میگوید:
ص: 191
وَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْقَتَّالُ سَیْفُهُ عَلَی عَاتِقِهِ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِحِرْصِهِ عَلَی الْجِهَادِ وَ مُسَارَعَتِهِ إِلَی الْقِرَاعِ وَ دُءُوبُهُ (1) فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ عَدَمِ إِحْجَامِهِ وَ لِذَلِکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ أَقْرَبَ (2) إِلَی الْعَدُوِّ مِنْهُ وَ ذَلِکَ مَشْهُورٌ مِنْ فِعْلِهِ یَوْمَ أُحُدٍ إِذْ ذَهَبَ الْقَوْمُ فِی سَمْعِ الْأَرْضِ وَ بَصَرِهَا وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ غَیْرَ ذَلِکَ مِنْ أَیَّامِهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَذَلَّ بِإِذْنِ اللَّهِ صَنَادِیدَهُمْ وَ قَتَلَ طَوَاغِیتَهُمْ وَ دَوَّحَهُمْ (3) وَ اصْطَلَمَ جَمَاهِیرَهُمْ وَ کَلَّفَهُ اللَّهُ الْقِتَالَ بِنَفْسِهِ فَقَالَ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ فَسُمِّیَ صلی الله علیه و آله الْقَتَّالَ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْمُتَوَکِّلُ وَ هُوَ الَّذِی یَکِلُ أُمُورَهُ إِلَی اللَّهِ فَإِذَا أَمَرَهُ (4) بِشَیْ ءٍ نَهَضَ غَیْرَ هَیُوبٍ وَ لَا ضَرَعٍ (5) وَ اشْتِقَاقُهُ مِنْ قَوْلِنَا رَجُلٌ وَکَلٌ أَیْ ضَعِیفٌ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا دَهِمَهُ (6) أَمْرٌ عَظِیمٌ أَوْ نَزَلَتْ بِهِ مُلِمَّةٌ (7) رَاجِعاً إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ غَیْرَ مُتَوَکِّلٍ عَلَی حَوْلِ نَفْسِهِ وَ قُوَّتِهَا صَابِراً عَلَی الضَّنْکِ (8) وَ الشِّدَّةِ غَیْرَ مُسْتَرِیحٍ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَذَّاتِهَا لَا یَسْحَبُ إِلَیْهَا ذَیْلًا وَ هُوَ الْقَائِلُ مَا لِی وَ لِلدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلِی وَ الدُّنْیَا کَرَاکِبٍ أَدْرَکَهُ الْمَقِیلُ فِی أَصْلِ شَجَرَةٍ فَقَالَ (9) فِی ظِلِّهَا سَاعَةً وَ مَضَی وَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِذْ أَصْبَحْتَ آمِناً فِی سَرْبِکَ (10) مُعَافًی فِی بَدَنِکَ عِنْدَکَ قُوتُ یَوْمِکَ
ص: 117
وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله میآمد ما ایشان را از بوی خوشش میشناختیم.
ابی هریره میگوید: مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! من دخترم را شوهر دادهام و دوست دارم چیزی به من کمک کنی. ایشان فرمود: اکنون چیزی نداریم اما فردا بیا و با خود شیشهای با دهانه بزرگ و یک تکه چوب و یک شاهد بیاور تا آن را تا دهانه پُر کنم. آن مرد شیشهای با دهانه بزرگ و یک تکه چوب آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله شروع کرد از بازوان خود عرق خود را در آن شیشه بچکاند تا اینکه شیشه پُر شد. سپس فرمود: این را بگیر و به دخترت بگو هرگاه خواست خوشبو شود این چوب را درون شیشه فرو کند و خود را با آن معطر کند. آن دختر وقتی از آن عطر به خود میزد بویش به مشام همه اهل مدینه میرسید و از این رو خانه وی را بیت المتطیّبین (خانه خوشبویان) نامیدند.
بخاری در تاریخ بزرگ خود از جابر نقل کرده: هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله از جادهای میگذشت و کسی پشت سر ایشان میآمد از بوی خوش پیامبر صلی الله علیه و آله درمییافت که ایشان از آن راه گذر کرده است.
اسحاق بن راهویه میگوید: بوی پیامبر صلی الله علیه و آله بدون عطر چنین بود.
و روایت شده که وی گفت: هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله میخواست قضای حاجت کند زمین شکاف میخورد و زائده بدن ایشان را فرومیخورد و اینچنین بوی خوش پیامبر صلی الله علیه و آله میپیچید(1).
روایت28.
الخصال و الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! پیری به سویتان شتافته! ایشان فرمود: مرا هود و واقعه و مرسلات و عمّ یتساءلون پیر کرد(2).
روایت29.
الأمالی: از انس روایت شده که وی گفت: در سر و محاسن رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست موی سفید بود(3).
ص: 192
فَعَلَی الدُّنْیَا الْعَفَاءُ وَ قَالَ لِبَعْضِ نِسَائِهِ أَ لَمْ أَنْهَکِ أَنْ تَحْبِسِی شَیْئاً لِغَدٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِی بِرِزْقِ کُلِّ غَدٍ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الْقُثَمُ وَ لَهُ مَعْنَیَانِ أَحَدُهُمَا مِنَ الْقَثْمِ وَ هُوَ الْإِعْطَاءُ لِأَنَّهُ کَانَ أَجْوَدَ بِالْخَیْرِ مِنَ الرِّیحِ الْهَابَّةِ یُعْطِی فَلَا یَبْخَلُ وَ یَمْنَحُ فَلَا یَمْنَعُ وَ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ الَّذِی سَأَلَهُ إِنَّ مُحَمَّداً یُعْطِی عَطَاءَ مَنْ لَا یَخَافُ الْفَقْرَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ أَعْطَی یَوْمَ هَوَازِنَ مِنَ الْعَطَایَا مَا قُوِّمَ خَمْسَمِائَةِ أَلْفِ أَلْفٍ وَ غَیْرُ ذَلِکَ مِمَّا لَا یُحْصَی وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ أَنَّهُ مِنَ الْقَثْمِ وَ هُوَ الْجَمْعُ یُقَالُ لِلرَّجُلِ الْجَمُوعِ لِلْخَیْرِ قَثُومٌ وَ قُثَمٌ کَذَا حَدَّثَ بِهِ الْخَلِیلُ فَإِنْ کَانَ هَذَا الِاسْمُ مِنْ هَذَا فَلَمْ تَبْقَ مَنْقَبَةٌ رَفِیعَةٌ وَ لَا خُلَّةٌ (1) جَلِیلَةٌ وَ لَا فَضِیلَةٌ نَبِیلَةٌ إِلَّا وَ کَانَ لَهَا جَامِعاً قَالَ ابْنُ فَارِسٍ وَ الْأَوَّلُ أَصَحُّ وَ أَقْرَبُ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْفَاتِحُ لِفَتْحِهِ أَبْوَابَ الْإِیمَانِ الْمُنْسَدَّةَ وَ إِنَارَتِهِ الظُّلَمَ الْمُسْوَدَّةَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی قِصَّةِ مَنْ قَالَ رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِ أَیْ احْکُمْ فَسُمِّیَ صلی الله علیه و آله فَاتِحاً لِأَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ حَکَّمَهُ فِی خَلْقِهِ یَحْمِلُهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مِنْ فَتْحِهِ مَا اسْتَغْلَقَ مِنَ الْعِلْمِ وَ کَذَا رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ فِی صِفَتِهِ الْفَاتِحُ لِمَا اسْتَغْلَقَ وَ الْوَجْهَانِ مُتَقَارِبَانِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الْأَمِینُ وَ هُوَ مَأْخُوذٌ مِنَ الْأَمَانَةِ وَ أَدَائِهَا وَ صِدْقِ الْوَعْدِ وَ کَانَتِ الْعَرَبُ تُسَمِّیهِ بِذَلِکَ قَبْلَ مَبْعَثِهِ لِمَا شَاهَدُوهُ مِنْ أَمَانَتِهِ وَ کُلُّ مَنْ أَمِنْتَ مِنْهُ الْخُلْفَ وَ الْکَذِبَ فَهُوَ أَمِینٌ وَ لِهَذَا وُصِفَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الْخَاتَمُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ مِنْ قَوْلِکَ خَتَمْتُ الشَّیْ ءَ أَیْ تَمَّمْتُهُ وَ بَلَغْتُ آخِرَهُ وَ هِیَ خَاتِمَةُ الشَّیْ ءِ وَ خِتَامُهُ وَ مِنْهُ خَتْمُ الْقُرْآنِ خِتامُهُ مِسْکٌ أَیْ آخِرُ مَا یَسْتَطْعِمُونَهُ عِنْدَ فَرَاغِهِمْ مِنْ شُرْبِهِ رِیحُ الْمِسْکِ فَسُمِّیَ بِهِ لِأَنَّهُ آخِرُ النَّبِیِّینَ بَعَثَهُ (2) وَ إِنْ کَانَ فِی الْفَضْلِ أَوَّلًا قَالَ صلی الله علیه و آله نَحْنُ الْآخِرُونَ السَّابِقُونَ یَوْمَ
ص: 118
روایت30.
علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زلیخا اجازه خواست تا نزد حضرت یوسف برود. امام علیه السلام حدیث را ادامه میدهد تا آنجا که میفرماید: یوسف علیه السلام به او فرمود: ای زلیخا! چه چیز تو را برانگیخت که آن کار را کردی؟ عرض کرد: خوبرویی تو ای یوسف! فرمود: پس چه میشود اگر تو آن پیامبری را ببینی که محمد نام دارد و در آخر الزمان میآید و خوبروتر و خوشخلقتر و گشادهدستتر از من میباشد؟! عرض کرد: راست میگویی! فرمود: از کجا دانستی که راست میگویم؟! عرض کرد: زیرا همینکه نامش را بُردی دوستیاش در دلم افتاد. آنگاه خداوند عزوجل به یوسف علیه السلام وحی کرد: او راست گفت و چون محمد را دوست می دارد من نیز دوستش داشتم. در آن هنگام خداوند تبارک و تعالی به یوسف امر فرمود تا با زلیخا ازدواج کند(1).
روایت31.
قصص الأنبیاء: از شهر بن حوشب روایت شده که وی گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، گروهی از یهودیان خدمت ایشان رسیدند و عرض کردند: ما درباره چهار ویژگی از تو سوال داریم. راوی سخن را ادامه میدهد تا آنجا که میگوید: عرض کردند: ما را از خوابت آگاه کن چگونه میخوابی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید از جمله صفات آن مردی که میپندارید من نیستم این است که چشمش میخوابد و قلبش بیدار است؟ عرض کردند: بله. فرمود: خواب من اینچنین است(2).
روایت32.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: در جنگ اُحد مردم از پیرامون رسول خدا صلی الله علیه و آله گریختند و حضرت سخت خشمگین شد. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله خشمگین میشد از پیشانی ایشان آبی
ص: 193
الْقِیَامَةِ یُرِیدُ أَنَّهُمْ أُتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِنَا وَ أُوتِینَاهُ مِنْ بَعْدِهِمْ فَأَمَّا الْمُصْطَفَی فَقَدْ شَارَکَهُ فِیهِ الْأَنْبِیَاءُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ مَعْنَی الِاصْطِفَاءِ الِاخْتِیَارُ وَ کَذَلِکَ الصَّفْوَةُ وَ الْخِیَرَةُ إِلَّا أَنَّ اسْمَ الْمُصْطَفَی عَلَی الْإِطْلَاقِ لَیْسَ إِلَّا لَهُ صلی الله علیه و آله لِأَنَّا نَقُولُ آدَمُ مُصْطَفًی نُوحٌ مُصْطَفًی إِبْرَاهِیمُ مُصْطَفًی فَإِذَا قُلْنَا الْمُصْطَفَی تَعَیَّنَ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ مِنْ أَرْفَعِ مَنَاقِبِهِ وَ أَعْلَی مَرَاتِبِهِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله الرَّسُولُ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ وَ الرَّسُولُ وَ النَّبِیُّ قَدْ شَارَکَهُ فِیهِمَا الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام وَ الرَّسُولُ مِنَ الرِّسَالَةِ وَ الْإِرْسَالِ وَ النَّبِیُّ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مِنْ الْإِنْبَاءِ الْإِخْبَارِ (1) وَ یَحْتَمِلُ أَنْ یَکُونَ مِنْ نَبَأَ إِذَا ارْتَفَعَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِعُلُوِّ مَکَانِهِ وَ لِأَنَّهُ خِیَرَةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَمَّا الْأُمِّیُّ فَقَالَ قَوْمٌ إِنَّهُ مَنْسُوبٌ إِلَی مَکَّةَ وَ هِیَ أُمُّ الْقُرَی کَمَا قَالَ تَعَالَی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا وَ قَالَ آخَرُونَ أَرَادَ الَّذِی لَا یَکْتُبُ قَالَ ابْنُ فَارِسٍ وَ هَذَا هُوَ الْوَجْهُ لِأَنَّهُ أَدَلُّ عَلَی مُعْجِزِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ (2) عَلَّمَهُ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ مِنْ عِلْمِ الْکَائِنَاتِ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی وَ هُوَ أُمِّیٌّ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ وَ رُوِیَ عَنْهُ نَحْنُ أُمَّةٌ أُمِّیَّةٌ لَا نَقْرَأُ وَ لَا نَکْتُبُ وَ قَدْ رُوِیَ غَیْرُ هَذَا وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ وَ مَعْنَاهُمَا وَاحِدٌ یُقَالُ زَمَّلَهُ فِی ثَوْبِهِ أَیْ لَفَّهُ وَ تَزَمَّلَ بِثِیَابِهِ أَیْ تَدَثَّرَ وَ الْکَرِیمُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ وَ سَمَّاهُ نُوراً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ وَ نِعْمَةً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ عَبْداً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ (وَ قَالَ صلی الله علیه و آله) لَا تَدْعُنِی (3) إِلَّا بِیَا عَبْدَهُ فَإِنَّهُ أَشْرَفُ أَسْمَائِی وَ رَءُوفاً وَ رَحِیماً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ وَ سَمَّاهُ عَبْدَ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ وَ سَمَّاهُ طه وَ یس وَ مُنْذِراً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ مُذَکِّراً فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ
ص: 119
همچون مروارید سرازیر میشد(1).
روایت33.
کتاب الغارات: ابراهیم بن محمد از فرزندان حضرت علی علیه السلام روایت کرده: امام علی علیه السلام در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نه بسیار بلندقد بود و نه بسیار کوتاهقد، در میان قوم میانهقامت بود، موهایش نه بسیار مجعّد بود و نه لَخت، موهایش چین داشت، صورتش نه بسیار پُرگوشت بود و نه بسیار کمگوشت، چهرهای گِرد داشت، سپید آمیخته به سرخ بود و چشمان سیاه داشت و مژههای بلند و سراستخوانها و سرشانههای بزرگ، بدنش بیمو بود جز یک خط مو از بالای سینه تا نافش، دستان و پاهایی ستبر داشت و با صلابت گام بر می داشت و گویا از سراشیب روان شده بود، چون به کسی رو میکرد با تمام بدنش به او رو میکرد، میان کتفهایش مُهر نبوت داشت و خود مُهر پایان پیامبران بود، گشادهدستترین و پُرحوصلهترین و راستگوترین و خوشقولترین و نرمخوترین و خوشبرخوردترین مردم بود. پدرم به فدای کسی که سه مرتبه پی در پی از نان گندم سیر نخورد تا اینکه از دنیا رفت و هرگز آرد را غربال نکرد(2).
میگویم: اخبار مربوط به وصف مُهر نبوت در بابهای قبلی گذشت و آنها را تکرار نمیکنیم.
باب نهم : ویژگیهای والای اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله و سیره و سنن حضرت و آدابی که خداوند متعال به ایشان آموخت.
آیات
- «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»(3)
{پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرمخو [و پرمهر] شدی و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد.}
- «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ»(4)
{بگو به شما نمی گویم گنجینه های خدا نزد من است و غیب نیز نمی دانم و به شما نمی گویم که من فرشته ام جز آنچه را که به سوی من وحی می شود پیروی نمی کنم.}
ص: 194
وَ نَبِیَّ التَّوْبَةِ وَ رَوَی الْبَیْهَقِیُّ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلَائِقَ قِسْمَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهِمَا قَسْماً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ وَ أَصْحابُ الشِّمالِ فَأَنَا مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ أَنَا مِنْ خَیْرِ أَصْحَابِ الْیَمِینِ ثُمَّ جَعَلَ الْقِسْمَیْنِ أَثْلَاثاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا ثُلُثاً وَ قَدْ رَوَاهُ ابْنُ الْأَخْضَرِ الْجَنَابِذِیُّ وَ ذَکَرَ فِی کِتَابِهِ مَعَالِمِ الْعِتْرَةِ النَّبَوِیَّةِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ فَأَنَا مِنَ السَّابِقِینَ وَ أَنَا خَیْرُ السَّابِقِینَ ثُمَّ جَعَلَ الْأَثْلَاثَ قَبَائِلَ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا قَبِیلَةً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ (1) فَأَنَا أَتْقَی وُلْدِ آدَمَ وَ أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ وَ لَا فَخْرَ ثُمَّ جَعَلَ القَبَائِلَ بُیُوتاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا بَیْتاً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَأَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوبِ (2) قَالَ عَمُّهُ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: (3)
وَ شَقَّ لَهُ مِنْ اسْمِهِ کَیْ یُجِلَّهُ***فَذُو الْعَرْشِ مَحْمُودٌ وَ هَذَا مُحَمَّدٌ
***
وَ قِیلَ إِنَّهُ لِحَسَّانَ (4) مِنْ قَصِیدَةٍ أَوَّلُهَا:
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَرْسَلَ عَبْدَهُ***وَ بُرْهَانَهُ وَ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَمْجَدُ
***
وَ مِنْ صِفَاتِهِ صلی الله علیه و آله الَّتِی وَرَدَتْ فِی الْحَدِیثِ رَاکِبُ الْجَمَلِ وَ مُحَرِّمُ الْمَیْتَةِ وَ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ حَامِلُ الْهِرَاوَةِ وَ هِیَ الْعَصَا الضَّخْمَةُ وَ الْجَمْعُ الْهَرَاوَی بِفَتْحِ الْوَاوِ مِثَالُ الْمَطَایَا وَ رَسُولُ الرَّحْمَةِ وَ قِیلَ إِنَّ اسْمَهُ فِی التَّوْرَاةِ ماد ماد وَ صَاحِبُ الْمَلْحَمَةِ وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْأَرَامِلِ وَ اسْمُهُ فِی الْإِنْجِیلِ الْفَارِقْلِیطُ وَ قَالَ أَنَا الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ أَوَّلٌ فِی النُّبُوَّةِ (5) وَ آخِرٌ فِی الْبِعْثَةِ وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْقَاسِمِ وَ رَوَی أَنَسٌ أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ لَهُ إِبْرَاهِیمُ مِنْ مَارِیَةَ الْقِبْطِیَّةِ أَتَاهُ
ص: 120
- «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»(1)
{گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.}
- «وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ»(2)
{و از ایشان کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند و می گویند او زودباور است بگو گوش خوبی برای شماست به خدا ایمان دارد و [سخن] مؤمنان را باور می کند و برای کسانی از شما که ایمان آورده اند رحمتی است.}
- «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ»(3)
{و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نیرنگ میکنند دل تنگ مدار.}
- «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً»(4) {شاید اگر به این سخن ایمان نیاورند تو جان خود را از اندوه در پیگیری [کار]شان تباه کنی.}
- «فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً * وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ * وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً»(5)
{پس در باره ایشان جز به صورت ظاهر جدال مکن و در مورد آنها از هیچ کس جویا مشو،و زنهار در مورد چیزی مگوی که من آن را فردا انجام خواهم داد، مگر آنکه خدا بخواهد و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن و بگو امید که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر از این به صواب است هدایت کند.}
- «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی * إِلَّا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشی»(6)
{طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی، جز اینکه برای هر که می ترسد پندی باشد.}
- «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی * وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی * وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی»(7)
{پس بر آنچه می گویند شکیبا باش و پیش از بر آمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن با ستایش پروردگارت [او را] تسبیح گوی و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز باشد که خشنود گردی، و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم دیدگان خود مدوز و [بدان که] روزی پروردگار تو بهتر و پایدارتر است ، و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش ما از تو جویای روزی نیستیم ما به تو روزی می دهیم و فرجام [نیک] برای پرهیزگاری است.}
- «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(8)
{و خویشان نزدیکت را هشدار ده، و برای آن مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند بال خود را فرو گستر، و اگر تو را نافرمانی کردند بگو من از آنچه می کنید بیزارم، و بر [خدای] عزیز مهربان توکل کن، آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند، و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد] او همان شنوای داناست.}
- «وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ»(9) تا آنجا که میفرماید: «فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ»(10)
{و بر آنان غم مخور و از آنچه مکر می کنند تنگدل مباش.} {پس بر خدا توکل کن که تو واقعا بر حق آشکاری.}
- «إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ»(11)
{من مامورم که تنها پروردگار این شهر را که آن را مقدس شمرده و هر چیزی از آن اوست پرستش کنم و مامورم که از مسلمانان باشم، و اینکه قرآن را بخوانم پس هر که راه یابد تنها به سود خود راه یافته است و هر که گمراه شود بگو من فقط از هشداردهندگانم.}
- «اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ
ص: 195
جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَبَا إِبْرَاهِیمَ أَوْ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام (1).
قال فی النهایة الموت الأحمر القتل لما فیه من حمرة الدم أو لشدته یقال موت أحمر أی شدید و
منه حدیث علی علیه السلام کنا إذا احمر البأس اتقینا برسول الله صلی الله علیه و آله.
أی إذا اشتدت الحرب استقبلنا العدو به و جعلناه لنا وقایة و قیل أراد إذا اضطرمت نار الحرب و تسعرت کما یقال فی الشر بین القوم اضطرمت نارهم تشبیها بحمرة النار و کثیرا ما یطلقون الحمرة علی الشدة و قال فی حدیث قیلة لا تخبر أختی فتتبع أخا بکر بن وائل سمع الأرض و بصرها یقال خرج فلان بین سمع الأرض و بصرها إذا لم یدر أین یتوجه لأنه یقع علی الطریق و قیل أرادت بین طول الأرض و عرضها و قیل أرادت بین سمع أهل الأرض و بصرها فحذفت المضاف و یقال للرجل إذا غرر بنفسه و ألقاها حیث لا یدری أین هو ألقی نفسه بین سمع الأرض و بصرها و قال الزمخشری هو تمثیل أی لا یسمع کلامهما و لا یبصرهما إلا الأرض یعنی أختها و البکری الذی تصحبه و قال فی قوله علیه السلام فعلی الدنیا العفاء أی الدروس و ذهاب الأثر و قیل العفاء التراب.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ مِنَ الْقَلَانِسِ الْیَمَنِیَّةَ (2) وَ الْبَیْضَاءَ وَ الْمُضَرَّبَةَ وَ ذَاتَ الْأُذُنَیْنِ فِی الْحَرْبِ وَ کَانَتْ عِمَامَتُهُ السَّحَابَ وَ کَانَتْ (3) لَهُ بُرْنُسٌ یَتَبَرْنَسُ بِهِ (4).
قال الجزری البرنس هو کل ثوب رأسه منه ملتزق به من دراعة أو جبة أو ممطر أو غیره قال الجوهری هو قلنسوة طویلة کان یلبسها النساک فی صدر الإسلام.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا (5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 121
تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ»(1)
{آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد و قطعا یاد خدا بالاتر است و خدا می داند چه می کنید.}
- «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ»(2)
{پس صبر کن که وعده خدا حق است و زنهار تا کسانی که یقین ندارند تو را به سبکسری واندارند.}
- «وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً * وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا»(3)
{و مؤمنان را مژده ده که برای آنان از جانب خدا بخشایشی فراوان خواهد بود، و کافران و منافقان را فرمان مبر و از آزارشان بگذر و بر خدا اعتماد کن و کارسازی [چون] خدا کفایت می کند.}
- «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ»(4)
{پس مبادا به سبب حسرتها[ی گوناگون] بر آنان جانت [از کف] برود قطعا خدا به آنچه می کنند داناست.}
- «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ»(5)
تا آنجا که میفرماید: « فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ»(6)
{و [ما] به او شعر نیاموختیم و در خور وی نیست این [سخن] جز اندرز و قرآنی روشن نیست.} {پس گفتار آنان تو را غمگین نگرداند که ما آنچه را پنهان و آنچه را آشکار می کنند می دانیم.}
- «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ»(7)
{پس صبر کن که وعده خدا حق است و برای گناهت آمرزش بخواه و به سپاس پروردگارت شامگاهان و بامدادان ستایشگر باش .}
- «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ * وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ * وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(8)
{و نیکی با بدی یکسان نیست [بدی را] با آنچه خود بهتر است دفع کن آنگاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است گویی دوستی یکدل می گردد، و این [خصلت] را جز کسانی که شکیبا بوده اند نمی یابند و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ نخواهد یافت، و اگر دمدمه ای از شیطان تو را از جای درآورد پس به خدا پناه ببر که او خود شنوای داناست.}
- «وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ * فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»(9)
{و گوید ای پروردگار من اینها جماعتی اند که ایمان نخواهند آورد، [و خدا فرمود] از ایشان روی برتاب و بگو به سلامت پس زودا که بدانند.}
- «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ»(10)
{پس همان گونه که پیامبران نستوه صبر کردند صبر کن و برای آنان شتابزدگی به خرج مده روزی که آنچه را وعده داده می شوند بنگرند گویی که آنان جز ساعتی از روز را [در دنیا] نمانده اند [این] ابلاغی است پس آیا جز مردم نافرمان هلاکت خواهند یافت.}
- «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ»(11)
{پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست و برای گناه خویش آمرزش جوی و برای مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن] و خداست که فرجام و مآل [هر یک از] شما را می داند.}
- «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ»(12)
تا آنجا که میفرماید: «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ»(13)
{و بر آنچه می گویند صبر کن و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از غروب به ستایش پروردگارت تسبیح گوی، و پاره ای از شب و به دنبال سجود [به صورت تعقیب و نافله] او را تسبیح گوی.} {ما به آنچه می گویند داناتریم و تو به زور وادارنده آنان نیستی پس به [وسیله] قرآن هر که را از تهدید [من] می ترسد پند ده.}
- «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ *
ص: 196
علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ قَلَنْسُوَةً بَیْضَاءَ مُضَرَّبَةً وَ کَانَ یَلْبَسُ فِی الْحَرْبِ قَلَنْسُوَةً لَهَا أُذُنَانِ (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ خَاتَمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ وَرِقٍ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ خَاتَمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ وَرِقٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ کَانَ فِیهِ فَصٌّ قَالَ لَا (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ هَاشِمٍ (4) عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ قَالَ: الْفَصُّ مُدَوَّرٌ وَ قَالَ هَکَذَا کَانَ خَاتَمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَتَخَتَّمُ بِیَمِینِهِ (6).
ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَرَأَیْتُ فِی یَدِهِ خَاتَماً فَصُّهُ (7) فَیْرُوزَجٌ نَقْشُهُ اللَّهُ الْمَلِکُ قَالَ فَأَدَمْتُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَقَالَ مَا لَکَ تَنْظُرُ فِیهِ هَذَا حَجَرٌ أَهْدَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَنَّةِ فَوَهَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام (8).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 122
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ»(1)
{ و در برابر دستور پروردگارت شکیبایی پیشه کن که تو خود در حمایت مایی و هنگامی که [از خواب] بر می خیزی به نیایش پروردگارت تسبیح گوی، و [نیز] پاره ای از شب و در فروشدن ستارگان تسبیح گوی او باش.}
- «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ * ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ * وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ * فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ»(2) تا آنجا که میفرماید: «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ»(3)
{نون سوگند به قلم و آنچه می نویسند، [که] تو به لطف پروردگارت دیوانه نیستی، و بی گمان تو را پاداشی بی منت خواهد بود، و راستی که تو را خویی والاست، به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} {پس در [امتثال] حکم پروردگارت شکیبایی ورز و مانند همدم ماهی [=یونس] مباش آنگاه که اندوه زده ندا درداد.}
- «فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا»(4)
{پس صبر کن صبری نیکو.}
- «قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً * قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً * قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً * إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً * حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السَّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً *
قُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً * عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً * لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً»(5)
{بگو من تنها پروردگار خود را می خوانم و کسی را با او شریک نمی گردانم، بگو من برای شما اختیار زیان و هدایتی را ندارم، بگو هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم، [وظیفه من] تنها ابلاغی از خدا و [رساندن] پیامهای اوست و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعا آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند، [باش] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند آنگاه دریابند که یاور چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است، بگو نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است، دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت، تا معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.}
- «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا * إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا * وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا * رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا * وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا * وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا»(6)
تا آنجا که میفرماید: «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(7)
{ای جامه به خویشتن فرو پیچیده، به پا خیز شب را مگر اندکی، نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه، یا بر آن [نصف] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان، در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القا می کنیم، قطعا برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است، [و] تو را در روز آمد و شدی دراز است، و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز، [اوست] پروردگار خاور و باختر خدایی جز او نیست پس او را کارساز خویش اختیار کن، و بر آنچه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر، و مرا با تکذیب کنندگان توانگر واگذار و اندکی مهلتشان ده.} {در حقیقت پروردگارت می داند که تو و گروهی از کسانی که با تواند نزدیک به دو سوم از شب یا نصف آن یا یک سوم آن را [به نماز] برمی خیزید و خداست که شب و روز را اندازه گیری می کند [او] می داند که [شما] هرگز حساب آن را ندارید پس بر شما ببخشود [اینک] هر چه از قرآن میسر می شود بخوانید [خدا] می داند که به زودی در میانتان بیمارانی خواهند بود و [عده ای] دیگر در زمین سفر می کنند [و] در پی روزی خدا هستند و [گروهی] دیگر در راه خدا پیکار می نمایند.}
ص: 197
بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذَکَرْنَا خَاتَمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ تُحِبُّ أَنْ أُرِیَکَهُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَدَعَا بِحُقٍّ مَخْتُومٍ فَفَتَحَهُ وَ أَخْرَجَهُ فِی قُطْنَةٍ فَإِذَا حَلْقَةُ فِضَّةٍ وَ فِیهِ فَصٌّ أَسْوَدُ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ سَطْرَانِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فَصَّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَسْوَدُ (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ نَعْلُ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَائِمَتُهُ فِضَّةً وَ بَیْنَ ذَلِکَ حَلَقٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِسْتُ دِرْعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکُنْتُ أَسْحَبُهَا (2) وَ فِیهَا ثَلَاثُ حَلَقَاتِ فِضَّةٍ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهَا وَ ثِنْتَانِ مِنْ خَلْفِهَا (3).
قال الجزری فیه کان نعل سیف رسول الله صلی الله علیه و آله من فضة نعل السیف الحدیدة التی تکون فی أسفل القراب انتهی و قائم السیف و قائمته مقبضه.
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُثَنًّی عَنْ حَاتِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ حِلْیَةَ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِضَّةً کُلُّهَا قَائِمُهُ وَ قِبَاعُهُ (4).
قال الجزری فیه کانت قبیعة سیف رسول الله صلی الله علیه و آله من فضة هی التی تکون علی رأس قائم السیف و قیل هی ما تحت شاربی السیف (5).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا تَخَتَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا یَسِیراً حَتَّی تَرَکَهُ (6).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع
ص: 123
- «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ * وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ * وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ»(1)
{ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان، و پروردگار خود را بزرگ دار، و لباس خویشتن را پاک کن، و از پلیدی دور شو، و منّت مگذار و فزونی مَطَلب، و برای پروردگارت شکیبایی کن.}
- «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا * فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً * وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا»(2)
{در حقیقت ما قرآن را بر تو به تدریج فرو فرستادیم، پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن و از آنان گناهکار یا ناسپاسگزار را فرمان مبر، و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن، و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب[های] دراز او را به پاکی بستای.}
تفسیر
طبرسی میگوید: در «فَبِما رَحْمَةٍ» «ما» زائده است، «مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ» یعنی نرمخویی تو با آنان از جمله موجبات گرویدن آنان به دین بود «وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا» یعنی سختگیر و بدخُلق «غَلِیظَ الْقَلْبِ» یعنی سنگدل و نامهربان «لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» یارانت از گِردت میپاشیدند، «فَاعْفُ عَنْهُمْ» به خاطر آنچه که میان تو و آنان است، «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ» به خاطر آنچه که میان من و آنان است، «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» یعنی نظرات آنان را جویا شو و از آنچه در نظر دارند آگاه شو. به سبب استغنای پیامبر صلی الله علیه و آله به پشتوانه وحی، درباره فایده مشورت حضرت با آنان اختلاف نظر وجود دارد:
بنا به نظر اول این به خاطر پالودن دلهای آنان و همنوایی و ارج نهادن به آنان بوده و دوم بدان خاطر بوده که امت پیامبر صلی الله علیه و آله در انجام مشورت از ایشان پیروی کنند و این کار را یک کمبود نپندارند، همچنانکه خداوند در مدح آنان فرمود: «وَأَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ»(3){و کارشان در میانشان مشورت است.} و سوم اینکه به هر دو دلیل بوده، هم ارج نهادن به یاران خود و هم پیروی امت از حضرت در انجام این کار.
چهارم بدان خاطر که آنان را با مشورت امتحان کند تا خیرخواه از بدخواه جدا شود.
پنجم آنکه در امور دنیا و حیلههای جنگ و رویارویی با دشمن و اموری از این دست ممکن است حضرت از آراء آنان کمک بخواهد. «فَإِذا عَزَمْتَ» یعنی چون دلت بر انجام و پیشبرد کار استوار شد؛ از امام جعفر صادق علیه السلام و نیز از جابر بن یزید روایت شده که «فإذا عزمتُ» با ضمّ است یعنی چون من برایت تصمیم گرفتم و با تو موافق شدم و راهنماییات کردم «فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» یعنی به خدا تکیه کن و به او اعتماد کن و کار خود را به او بسپار. در این آیه دلالتی هست بر اختصاص یافتن پیامبرمان صلی الله علیه و آله به ویژگیهای والای اخلاقی و کردارهای نیک.
ص: 198
قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
الْعِدَّةُ، عدة الداعی عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام مِثْلَهُ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ شَمُّونٍ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ بُرَةُ نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ فِضَّةٍ (3).
البرة بالضم حلقة تجعل فی لحم الأنف.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَوْجُ حَمَامٍ أَحْمَرُ (4).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَشْیَمَ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ ذِی الْفَقَارِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ وَ کَانَتْ (5) حَلْقَتُهُ فِضَّةً (6).
کا، الکافی حُمَیْدٌ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی عَنْ (7) أَبِی الْعَلَا قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ دِرْعُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتُ الْفُضُولِ لَهَا حَلْقَتَانِ مِنْ وَرِقٍ فِی مُقَدَّمِهَا وَ حَلْقَتَانِ مِنْ وَرِقٍ فِی مُؤَخَّرِهَا وَ قَالَ لَبِسَهَا عَلِیٌّ علیه السلام یَوْمَ الْجَمَلِ (8).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کَانَتْ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 124
در کار پیامبر صلی الله علیه و آله شگفت آنجاست که ایشان بیش از همه مردم مسبّبات خودبرتربینی را داشته اما بیش از همه فروتن بوده است، چراکه پیامبر صلی الله علیه و آله والاتبارترین و نژادهترین و سخاوتمندترین و دلاورترین و پاکترین و شیواترین مردم بوده و اینها همه از مسبّبات خودبرتربینی است، با این وجود پیامبر صلی الله علیه و آله چنان فروتن بوده که جامه خود را وصله میزده و پایافزار خود را پینه میزده و سوار الاغ میشده و به شتر علوفه میداده و دعوت بردگان را میپذیرفته و بر زمین مینشسته و روی زمین غذا میخورده و بی هیچ نکوهش و تُرشرویی و توبیخ مردم را سوی خداوند فرامیخوانده است؛ چه خوب گفته آنکه در مدح ایشان گفته:
«هیچ ناقهای انسانی نیکوکارتر و خوشقولتر از محمد صلی الله علیه و آله بر پشت خود سوار نکرده است.»
کلام حق تعالی «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ» یعنی گنجینههای رحمت خدا و مقدّرات الهی یا رزق و روزی آفریدگان، «وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ» غیبی که مختصّ به علم خداوند متعال است و من تنها آنچه را میدانم که او به من آموخته، «وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ» یعنی من بر کاری که فرشتگان میکنند توانا نیستم تا امر الهی و غیب خداوندی را همچنانکه فرشتگان میبینند ببینم، «إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ» یعنی من شما را فقط از آنچه خداوند به من وحی میکند آگاه میسازم(1).
حاصل این است که من نمیتوانم هیچ معجزه و نشانهای برای شما بیاورم جز آنچه که خداوند مرا بر انجام آن توانا میگردانَد و به من رخصت میدهد و من هیچ نمیدانم جز آنچه را که خداوند به من آموخته و از جانب خودم هیچ چیز نمیدانم و همه دانش من از طریق الهام یا وحی از سوی خداوند متعال است، من نمیگویم از صفات بشری همچون خوردن و آشامیدن و غیره مبرّا هستم.
طبرسی میگوید: «خُذِ الْعَفْوَ» «عفو» به معنای باقیمانده مال مردم بوده یعنی آنچه که پس از نفقه زیاد میآمده؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله زیاده اموال مردم را میگرفته و درباره این زیاده هیچ قراری نبوده سپس آیه زکات نازل میشود و با آن آیه این کار نسخ میشود. نیز گفتهاند «خُذِ الْعَفْوَ» یعنی در رابطه با اخلاق مردم همان ویژگیهای میسّر را بپذیر.
ص: 199
الْقَصْوَاءَ إِذَا نَزَلَ عَنْهَا عَلَّقَ عَلَیْهَا زِمَامَهَا قَالَ فَتَخْرُجُ فَتَأْتِی الْمُسْلِمِینَ فَیُنَاوِلُهَا الرَّجُلُ الشَّیْ ءَ وَ یُنَاوِلُهَا هَذَا الشَّیْ ءَ فَلَا تَلْبَثُ أَنْ تَشْبَعَ قَالَ فَأَدْخَلَتْ رَأْسَهَا فِی خِبَاءِ سَمُرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ فَتَنَاوَلَ عَنَزَةً فَضَرَبَ بِهَا عَلَی رَأْسِهَا فَشَجَّهَا فَخَرَجَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَتْهُ (1).
أَقُولُ، رَوَی الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَلْبَسُ الْقَلَانِسَ تَحْتَ الْعَمَائِمِ وَ بِغَیْرِ الْعَمَائِمِ وَ یَلْبَسُ الْعَمَائِمَ بِغَیْرِ الْقَلَانِسِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ الْقَلَانِسَ الْیَمَانِیَّةَ وَ مِنَ الْبَضِّ الْمُضَرَّبَةَ وَ یَلْبَسُ ذَوَاتِ الْآذَانِ فِی الْحَرْبِ مَا کَانَ مِنَ السِّیجَانِ الْخُضْرِ وَ کَانَ رُبَّمَا نَزَعَ قَلَنْسُوَتَهُ فَجَعَلَهَا سُتْرَةً بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ کَانَ مِنْ خُلُقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُسَمِّیَ سِلَاحَهُ وَ مَتَاعَهُ وَ دَوَابَّهُ وَ کَانَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرْبَعَةُ أَسْیَافٍ الْمِجْذَمُ وَ الرَّسُوبُ أَهْدَاهُمَا لَهُ زَیْدٌ الْخَیْرُ وَ کَانَ لَهُ أَیْضاً الْقَضِیبُ وَ ذُو الْفَقَارِ صَارَ إِلَیْهِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ کَانَ لِلْعَاصِ بْنِ مُنَبِّهِ بْنِ الْحَجَّاجِ وَ کَانَ لَا یُفَارِقُهُ فِی الْحَرْبِ وَ کَانَ قِبَاعُ سَیْفِهِ وَ قَائِمَتُهُ وَ حَلْقَتُهُ وَ ذُؤَابَتُهُ وَ بَکَرَاتُهُ وَ نَعْلُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ کَانَتْ لَهُ حَلْقَتَانِ فِی الْحَمَائِلِ فِی مَوْضِعِهَا مِنَ الظَّهْرِ وَ کَانَتْ لَهُ أَرْبَعُ أَدْرَاعٍ ذَاتُ الْوِشَاحِ وَ الْبَتْرَاءُ وَ ذَاتُ الْمَوَاشِی وَ الْخِرْنِقُ وَ قِیلَ کَانَتْ عِنْدَهُ دِرْعُ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام الَّتِی کَانَ لَبِسَهَا یَوْمَ قَتَلَ جَالُوتَ وَ کَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ أَفْرَاسٍ الْمُرْتَجِزُ وَ ذُو الْعِقَالِ وَ السَّکْبُ وَ الشَّحَاءُ وَ یُقَالُ الْبَحْرُ وَ کَانَ یَرْکَبُ الْبَحْرَ وَ کَانَ کُمَیْتاً (2) وَ کَانَتْ مِنْطَقَتُهُ مِنْ أَدِیمٍ مَبْشُورٍ فِیهَا ثَلَاثُ حَلَقٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ الْإِبْزِیمِ (3) وَ الْحَلَقُ عَلَی صَنْعَةِ الْفُلْکِ الْمَضْرُوبَةُ مِنْ فِضَّةٍ وَ کَانَ اسْمُ رُمْحِهِ الْمَثْوَی وَ کَانَتْ لَهُ حَرْبَةٌ یُقَالُ لَهَا الْعَنَزَةُ وَ کَانَ یَمْشِی بِهَا وَ یَدْعُمُ (4) عَلَیْهَا وَ کَانَتْ تُحْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی الْأَعْیَادِ فَیَرْکُزُهَا أَمَامَهُ وَ یَسْتَتِرُ بِهَا وَ یُصَلِّی وَ کَانَ لَهُ مِحْجَنٌ قَدْرَ ذِرَاعٍ یَمْشِی بِهِ وَ یَرْکَبُ بِهِ وَ یُعَلِّقُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَلَی بَعِیرِهِ.
ص: 125
همچنین گفته شده «عفو» یعنی پذیرفتن عذر از انسانی که عذر میآورد یعنی ترک بازخواست به خاطر رفتار بد «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» یعنی به معروف که عبارت است از هر آنچه نزد عقل یا شرع نیک شمرده میشود، «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» یعنی چون بر آنان حجت آوردی و از پذیرش آنان ناامید شدی از آنان رُخ برتاب و با خیرهسری با آنان رویارویی مکن، برای حفظ منزلت خود. در کلام حق تعالی «وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ» «اُذن» یعنی کسی که هر چه را به او گفته میگویند میشنود و به آن گوش میسپارد و میپذیرد، «قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ» منظور از «اُذن» در اینجا این است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن چیزی را میشنود که برایتان خوب است یعنی وحی را، و یا یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله سخن خوبی را میشنود و به آن عمل میکند. برخی «أذنٌ خیرٌ لکم» را با رفع و تنوین در هر دو خواندهاند که در این صورت یعنی شنونده بودن پیامبر صلی الله علیه و آله به صلاح شماست چون عذرتان را میپذیرد و به سخنتان گوش میدهد، اگر عذرتان را نمیپذیرفت بیشک برایتان بد میشد، حال چگونه بهخاطر صفتی که برایتان خوب است از او خُرده میگیرید؟ «یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ» اینکه زودباور است ضرری به او نمیرساند زیرا او شنونده خیر است و تنها خیر حقیقی را که از جانب خداوند میرسد میپذیرد و اخباری را که مومنان به او میدهند باور میکند و میپذیرد نه سخن منافقان را. نیز گفتهاند «یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ»
یعنی آنان را در امنیت قرار میدهد. «وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ» یعنی او برای آنان رحمت است زیرا آنان با هدایت او و دعایش در حق آنان به ایمان رسیدهاند(1).
کلام حق تعالی«وَ اصْبِرْ» یعنی در راه رسالتی که ابلاغ میکنی و آزاری که میبینی، «وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ» یعنی با توفیق خداوند و آسانسازی امور از جانب او و انگیزش او در این راه، «وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ» یعنی بر مشرکان به این خاطر که از تو روی برمیتابند چراکه این مایه پیروزی و موفقیت تو بر آنان است پس در اینکه از آنان روی برگیری هیچ سرزنشی بر تو نیست، «وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ» یعنی به خاطر نیرنگی که در کار تو و یارانت میکنند دلتنگ مباش چراکه خداوند نیرنگشان را بر گردن خودشان باز میگرداند(2).
کلام حق تعالی «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ» یعنی سخت نگیر و خود را در پیگیری کارشان به کشتن مده، برای قومی که میگویند «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً»(3) {تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.}
ص: 200
وَ فِی رِوَایَةٍ وَ یَأْخُذُ الشَّیْ ءَ وَ کَانَتْ لَهُ مِخْصَرَةٌ تُسَمَّی الْعُرْجُونَ وَ کَانَ اسْمُ قَوْسِهِ الْکَتُومَ وَ اسْمُ کِنَانَتِهِ الْکَافُورَ وَ نَبْلُهُ الْمُوتَصِلَةُ وَ تُرْسُهُ الزَّلُوقُ وَ مِغْفَرُهُ ذُو السُّبُوغِ وَ اسْمُ عِمَامَتِهِ السَّحَابُ وَ اسْمُ رِدَائِهِ الْفَتْحُ وَ اسْمُ رَایَتِهِ الْعُقَابُ وَ کَانَتْ سَوْدَاءَ مِنْ صُوفٍ وَ کَانَتْ أَلْوِیَتُهُ بَیْضَاءَ وَ رُبَّمَا جُعِلَ فِیهَا السَّوَادُ وَ رُبَّمَا کَانَ مِنْ خُمُرِ نِسَائِهِ وَ کَانَتْ لَهُ بَغْلَةٌ شَهْبَاءُ یُقَالُ لَهَا الدُّلْدُلُ أَهْدَاهَا لَهُ الْمُقَوْقِسُ مَلِکُ الْإِسْکَنْدَرِیَّةِ وَ هِیَ الَّتِی قَالَ لَهَا فِی بَعْضِ الْأَمَاکِنِ ارْبِضِی دُلْدُلُ فَرَبَضَتْ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَرْکَبُهَا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ قَالَ غَیْرُ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ کَانَ یَرْکَبُهَا الْحَسَنُ بَعْدَ عَلِیٍّ ثُمَّ رَکِبَهَا الْحُسَیْنُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ حَتَّی کَبِرَتْ وَ عَمِیَتْ فَدَخَلَتْ مَطْبَخَةً لِبَنِی مَذْحِجٍ فَرَمَاهَا رَجُلٌ بِسَهْمٍ فَقَتَلَهَا وَ کَانَتْ لَهُ بَغْلَةٌ یُقَالُ لَهَا الْأَیْلِیَّةُ وَ کَانَتْ محذوفة (1) طَوِیلَةً کَأَنَّهَا تَقُومُ عَلَی رِمَاحٍ حَسَنَةَ السَّیْرِ فَأَعْجَبَتْهُ وَ کَانَ لَهُ حِمَارٌ یُدْعَی عَفِیراً قَالَ صلی الله علیه و آله لَهُ الْیَعْفُورَ وَ کَانَ أَخْضَرَ وَ کَانَتْ لَهُ نَاقَةٌ تُسَمَّی الْعَضْبَاءَ وَ یُقَالُ الْقَصْوَاءُ وَ کَانَتْ صَهْبَاءَ وَ کَانَتْ لَهُ شَاةٌ یَشْرَبُ لَبَنَهَا یُقَالُ لَهَا غینةُ وَ یُقَالُ غوثةُ وَ کَانَ لَهُ قَدَحَانِ اسْمُ أَحَدِهِمَا الرَّیَّانُ وَ الْآخَرُ الْمُضَبَّبُ وَ کَانَ یَسَعُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا قَدْرَ مُدٍّ فِیهِ ثَلَاثُ ضَبَّاتِ حَدِیدٍ وَ حَلْقَةٌ تَعَلَّقُ بِهَا وَ کَانَ لَهُ تَوْرٌ مِنْ حِجَارَةٍ یُقَالُ لَهُ الْمِخْضَبُ وَ المخضد یَتَوَضَّأُ فِیهِ وَ کَانَ لَهُ مِخْضَبٌ مِنْ شَبَهٍ (2) یَکُونُ فِیهِ الْحِنَّاءُ وَ الْکَتَمُ (3) مِنْ حَرٍّ کَانَ یَجِدُهُ فِی رَأْسِهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ إِسْکَنْدَرَانِیَةَ أَهْدَاهَا الْمُقَوْقِسُ مَلِکُ مِصْرَ وَ کَانَ لَهُ نَعْلَانِ مِنَ السِّبْتِ (4) وَ کَانَ لَهُ مِخْصَرَةٌ ذَاتُ قِبَالَیْنِ وَ کَانَتْ صَفْرَاءَ وَ کَانَ لَهُ خُفَّانِ سَاذَجَانِ أَهْدَاهُمَا النَّجَاشِیُّ مَلِکُ الْحَبَشَةِ وَ کَانَ لَهُ سَرِیرٌ وَ قَطِیفَةٌ وَ قَصْعَةٌ وَ جَارِیَةٌ اسْمُهَا رَوْضَةُ.
ص: 126
این سرکشی آنان بر پروردگارشان است. «إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ» یعنی به قرآن «أَسَفاً» یعنی از اندوه و افسوس(1).
کلام حق تعالی «فَلا تُمارِ فِیهِمْ» یعنی با کسانی که درگیر مسئله تعداد آن جوانان (اصحاب کهف) هستند جدال مکن، «إِلَّا مِراءً ظاهِراً» یعنی به جز با آنچه که ما درباره آنان برایت آشکار میکنیم یعنی به جز با حجت و دلیل و آگاهی از جانب خداوند سبحان، و یا به جز با جدالی در حضور و گواهیِ مردم زیرا اگر آنان را به دور از چشم مردم آگاه کنی بر تو دروغ میبندند و سخنت را با دروغ درمیآمیزند و ادعا میکنند خودشان میدانستهاند، زیرا این موضوع در دانش آنان مبهم است، «وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً» یعنی درباره اصحاب کهف و تعدادشان از هیچ یک از اهل کتاب خبر نگیر؛ روی سخن به پیامبر صلی الله علیه و آله است اما منظورش دیگران است، «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» تفسیر این آیه دو وجه دارد:
یکی خداوند سبحان پیامبر خود صلی الله علیه و آله را از این نهی کرده که بگوید من فردا کاری را انجام میدهم بدون اینکه این قول را به مشیّت خداوند مقیّد سازد و بگوید إن شاء الله تعالی؛ در این سخن «قول» (یعنی «إلا قول أن یشاء الله») مضمر و پنهان شده است. دوم اینکه کلام حق تعالی «أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» به معنای مصدر است، بر این تقدیر که هرگز نگو من فردا کاری را انجام میدهم به جز اینکه مشیّت خدا باشد، یعنی نگو من کاری را انجام دهم به جز در مورد آنچه که مشیّت خداوند باشد و طاعتی باشد که او میخواهد. «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» یعنی اگر این استثناء را (إلا أن یشاء الله) فراموش کردی و سپس به یاد آوری آن دم بگو إن شاء الله هرچند روزی یا ماهی یا سالی بر آن گذشته باشد؛ این سخن از امامانمان علیه السلام روایت شده است. همچنین ممکن است به این صورت باشد که اگر کسی این استثناء را پس از فراموشی به جا آورد باز هم ثوابش حاصل میشود بدون اینکه بیان استثناء پس از ختم کلام در کلام و یا در ابطال سوگند یا سقوط کفاره قسم تأثیری بگذارد. نیز گفتهاند بدین معناست که وقتی خشمگین شدی پروردگارت را به یاد آور تا خشم را از تو بزداید. همچنین گفته شده این سخن به گسستن از همه چیز و پیوستن به خداوند متعال امر میکند یعنی «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» اگر چیزی را که نیاز داری فراموش کردی پروردگارت را یاد کن او آن را به یادت میآورد. نیز گفتهاند منظور این سخن نماز است یعنی اگر نماز را فراموش کردی هر وقت به یاد آوردی بخوان(2).
ص: 201
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیْفٌ مُحَلَّی قَائِمُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ نَعْلُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ فِیهِ حَلَقٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ کَانَ یُسَمَّی ذَا الْفَقَارِ وَ کَانَتْ لَهُ قَوْسُ نَبْعٍ (1) تُسَمَّی السَّدَادَ وَ کَانَتْ لَهُ کِنَانَةٌ تُسَمَّی الْجَمْعَ وَ کَانَتْ لَهُ دِرْعٌ وَشَّجَهُ بِالنُّحَاسِ تُسَمَّی ذَاتَ الْفُضُولِ وَ کَانَتْ لَهُ حَرْبَةٌ تُسَمَّی الْبَیْضَاءَ وَ کَانَ لَهُ مِجَنٌ (2) یُسَمَّی الْوَفْرَ وَ کَانَ لَهُ فَرَسٌ أَدْهَمُ یُسَمَّی السَّکْبَ وَ کَانَتْ لَهُ بَغْلَةٌ شَهْبَاءُ تُسَمَّی دُلْدُلَ وَ کَانَتْ لَهُ نَاقَةٌ تُسَمَّی الْعَضْبَاءَ وَ کَانَ لَهُ حِمَارٌ یُسَمَّی یَعْفُوراً وَ کَانَ لَهُ فُسْطَاطٌ یُسَمَّی التُّرْکِیَّ وَ کَانَ لَهُ عَنْزٌ یُسَمَّی الیمن وَ کَانَتْ لَهُ رَکْوَةٌ تُسَمَّی الصَّادِرَ وَ کَانَتْ لَهُ مِرْآةٌ تُسَمَّی المدلة وَ کَانَتْ لَهُ مِقْرَاضٌ تُسَمَّی الْجَامِعَ وَ کَانَتْ لَهُ قَضِیبٌ شَوْحَطٌ یُسَمَّی الْمَمْشُوقَ.
و فی بعض الروایات أنه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله ناقة جدعاء و فی روایة حزماء و فی روایة صرماء و فی روایة صلماء و فی روایة مخضرمة و هی التی قطع طرف أذنها و التی هاجر علیها رسول الله صلی الله علیه و آله کانت القصواء و قیل الجدعاء ابتاعها أبو بکر بأربعمائة درهم فهاجر صلی الله علیه و آله علیها مع أبی بکر و کانت عنده حتی نفقت و کانت حین قدم رسول الله صلی الله علیه و آله رباعیة قال بعض المحققین من علمائنا هذه الصفات کلها کأنها لناقة واحدة کان بأذنها ما عبر کل واحد من الرواة عنه بما یغلب علی ظنه و بما یعرفه منها.
وَ رُوِیَ عَنْ مُوسَی بْنِ عُبَیْدٍ أَنَّهُ سَأَلَ ابْنَ عُمَرَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ أَ کُنْتُمْ تُرَاهِنُونَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ لَقَدْ رَاهَنَ عَلَی فَرَسٍ یُقَالُ لَهُ سَبْحَةُ فَجَاءَتْ سَابِقَةً فَلَهَشَ (3) ذَلِکَ وَ أَعْجَبَهُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: کَانَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ أَبِی سَعْدٍ ثَلَاثَةُ أَفْرَاسٍ یَعْلِفُهُنَّ وَ سَمِعْتُ أَبِی یُسَمِّیهِنَّ اللِّزَازَ وَ اللَّحِیفَ وَ الظَّرِبَ وَ قِیلَ اللَّجِیفُ وَ قِیلَ إِنَّ تمیم (تَمِیماً) الدَّارِیَّ أَهْدَی لَهُ صلی الله علیه و آله فَرَساً یُقَالُ لَهُ الْوَرْدُ فَأَعْطَاهُ عُمَرَ وَ قِیلَ أَوَّلُ فَرَسٍ مَلَکَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ فَرَساً ابْتَاعَهُ بِالْمَدِینَةِ مِنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی فَزَارَةَ بِعَشَرَةِ أَوَاقٍ وَ کَانَ
ص: 127
میگویم: محتمل است که روی سخن به پیامبر صلی الله علیه و آله باشد و منظورش دیگران باشند، نیز ممکن است منظور از فراموشی ترک کردن و وانهادن باشد؛ إن شاء الله در این باره سخن به میان خواهد آمد.
وی در ادامه میگوید: کلام حق تعالی «وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» یعنی بگو امید که پروردگارم از نشانهها و دلالات نبوت پاسخی را به من عطا کند که درباره قصه اصحاب کهف به صواب نزدیکتر و روشنگرتر باشد(1).
درباره کلام حق تعالی «طه» اکثر مفسران بر این باورند که این سخن به زبان حبشی یا نبطی یعنی ای انسان. نیز گفتهاند این از نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله است. طبرسی از حسن روایت کرده که وی «طه» را به فتح طاء و سکون هاء خوانده که اگر درست باشد در اصل از «طأ» آمده و همزه به هاء ابدال شده، در این صورت معنا از این قرار است که «طأ الأرض بقدمیک جمیعا» (هر دو پایت را بر زمین بگذار.) زیرا روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز یک پای خود را بالا میگرفته تا دشواریاش افزون شود آنگاه خداوند نازل فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» و پیامبر صلی الله علیه و آله پای خود را بر زمین گذاشت؛ این سخن از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است. قتاده میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله سراسر شب را نماز میخواند و سینه خود را به طناب میآویخت تا خوابش نبرد، خداوند سبحان به ایشان امر فرمود که خود را آسوده بدارد و تذکر داد که وحی بر ایشان نازل نشده تا اینچنین خود را به سختی بیاندازد(2). درباره کلام حق تعالی «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» بیضاوی میگوید: ما آن را بر تو نازل نکردیم تا به خاطر شدت افسوس بر کفر قریشیان به رنج افتی، چراکه کاری جز ابلاغ به عهده تو نیست، و یا با ریاضت افزون و شب زندهداری بسیار و بر پا ایستادن و سختی کشیدن به رنج افتی. همچنین گفته شده این آیه پاسخی به کافران است و سخن آنان را تکذیب میکند؛ وقتی کافران عبادت بسیار پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدند گفتند تو با ترک دین ما به رنج افتادهای و قرآن بر تو نازل شده تا به رنج درافتی. «إِلَّا تَذْکِرَةً» بلکه تذکر و یادآوری است؛ تَذْکِرَةً به خاطر استثنای مفرّغ منصوب شده است. «لِمَنْ یَخْشی» برای هر کسی در دلش خشیت و ترس هست و از هشدار اثر میپذیرد، و یا برای هر کس که خداوند میداند او با ترساندن میهراسد و از این ترس بهرهمند میشود(3).
ص: 202
اسْمُهُ الظَّرِبَ فَسَمَّاهُ السَّکْبَ وَ کَانَ أَوَّلَ مَا غَزَا عَلَیْهِ فِی أُحُدٍ وَ یُقَالُ إِنَّ الْمُرْتَجِزَ هُوَ الَّذِی اشْتَرَاهُ صلی الله علیه و آله مِنْ أَعْرَابِیٍّ مِنْ بَنِی مُرَّةَ فَجَحَدَهُ فَشَهِدَ لَهُ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ کَانَ فَرَساً أَبْیَضَ ثُمَّ قَالَ السِّیجَانُ جَمْعُ السَّاجِ وَ هُوَ الطَّیْلَسَانُ قَوْلُهُ فَجَعَلَهَا سُتْرَةً بَیْنَ یَدَیْهِ یَدُلُّ عَلَی طُولِهَا لِأَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا سُئِلَ عَنْ قَدْرِ مَا یَسْتُرُ الْمُصَلِّی قَالَ مِثْلَ آخِرَةِ الرَّحْلِ وَ الْقَضِیبُ السَّیْفُ اللَّطِیفُ فِی قَوْلِ الْأَصْمَعِیِّ تَشْبِیهاً بِالْقَضِیبِ مِنَ الشَّجَرِ وَ قِیلَ بَلِ الْقَضِیبُ مِنَ الْقَضْبِ بِمَعْنَی الْمَقْضُوبِ لَا یُسَمَّی قَضِیباً إِلَّا بَعْدَ الْقَطْعِ وَ الْقُبَاعُ مَا یُضَبَّبُ طَرَفُ قَائِمَةِ السَّیْفِ وَ أَکْثَرُ مَا یُقَالُ لَهُ الْقَبِیعَةُ وَ الذُّؤَابَةُ مَا یُعَلَّقُ بِهِ مِنْ قَائِمِهِ وَ الْبَکَرَاتُ الْحَلَقُ وَ نَعْلُ السَّیْفِ حَدِیدَةٌ تَکُونُ فِی آخِرِ الْغِمْدِ کَانَتْ فِضَّةً فِی سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ السَّکْبُ الْوَاسِعُ الْجَرْیِ کَأَنَّهُ یَسْکُبُ الْأَرْضَ أَیْ یَصُبُّهَا (1).
و قال الجزری یقال ناقة شحوی أی واسعة الخطو و منه أنه کان للنبی صلی الله علیه و آله فرس یقال له الشحاء هکذا روی بالمد و فسر بأنه الواسع الخطو و قال الکازرونی و سمی بالبحر لسعة جریه و الفلک بکسر الفاء جمع فلکة للثدی أو فلکة المغزل و العنزة رمح صغیر و یدعم علیها أی یتکئ و العرجون من عیدان العنب و الموتصلة من الوصل کأنه سمی بذلک تفؤلا بوصوله إلی العدو و الدلدل لعلها سمیت به تشبیها بالدلدل و هو القنفذ أو بشی ء یشبهه فلعلها شبهت به لقلة سکونها و الإیلیة منسوبة إلی قریة بالشام و المحذوفة (2) المقطوعة الذنب و العفیر تصغیر الأعفر کسوید و أسود حذفت همزتهما و القیاس أعیفر و هو لون أبیض تعلوه حمرة و یعفور مثل أعفر کأخضر و یخضور و السبت بالکسر جلود البقر المدبوغة (3) و إنما سمیت الرکوة بالصادر لأنه یصدر عنها بالری و الجامع فی اسم المقراض لأنه یجمع ما یراد قرضه به و ذلک من جودته قوله فلهش أی فلقد هش یقال هش للمعروف
ص: 128
درباره کلام حق تعالی «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» گفتهاند یعنی نماز بگذار در حالی که پروردگارت را به خاطر هدایت و توفیقی که نصیبت کرده میستایی، و یا پروردگارت را از شرک و دیگر نواقصی که به او ربط میدهند منزّه شمار و او را بستای که با هدایت تو را از آنان جدا کرد و معترف باش که او صاحب همه نعمتهاست، «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ» یعنی صبح «وَ قَبْلَ غُرُوبِها» یعنی ظهر و عصر چراکه این دو در پایان روز قرار دارند، و یا فقط عصر «وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ» برخی از ساعات شب «فَسَبِّحْ» یعنی مغرب و عشا، نیز گفتهاند یعنی نماز شب «وَ أَطْرافَ النَّهارِ» نمازهای صبح و مغرب را به منظور اختصاص تکرار کرده و یا به نماز ظهر امر میکند که پایان نیمه نخست روز و آغاز نیمه دیگر آن است، «لَعَلَّکَ تَرْضی» یعنی در این اوقات خدا را بستای به این امید که نزد خدا به آنچه جانت را خشنود میکند دست یابی، «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» یعنی نگاهت را ندوز «إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ» از روی خوش پنداشتن و آرزوی اینکه تو هم همانندش را داشته باشی، «أَزْواجاً مِنْهُمْ» اصنافی از کافران را، «زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» «زهرة» یعنی زینت و زیور که منصوب به محذوف است با دلالت «متّعنا» و یا «به» با تضمین معنای «أعطینا» (عطا کردیم)، «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» یعنی تا آنان را بیازماییم و در این زینت و زیور امتحانشان کنیم یا در آخرت به سبب آن عذابشان کنیم، «وَ رِزْقُ رَبِّکَ» و آنچه پروردگار برایت در آخرت اندوخته یا آنچه که از هدایت و نبوت روزیات گردانده، «خَیْرٌ» از آنچه در دنیا به آنان عطا کرده «وَ أَبْقی» و پایانی ندارد(1). «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ» طبرسی میگوید: یعنی اهل بیت و اهل دینت را به نماز فرمان ده. ابوسعید خدری روایت کرده که وقتی این آیه نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله تا نُه ماه به هنگام نماز بر در خانه حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها میآمد و میفرمود: رحمت خدا بر شما، نماز! «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(2)
{خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند} ابن عقده نیز این را از طرق بسیاری از اهل بیت علیه السلام و از دیگران همچون ابی برده و ابی رافع روایت کرده است.
امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید: خداوند متعال این فرمان را مخصوص اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله جدای از مردم داد تا مردم بدانند اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نزد خدا منزلتی جدای از دیگر مردم دارند، اینچنین به آنان هم به طور عام در میان مردم فرمان داد و هم به طور خاص.
ص: 203
أی اشتهاه و رجل هش طلق المحیا انتهی (1).
وَ قَالَ الْقَاضِی عِیَاضٌ فِی الشِّفَاءِ، رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ (2) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی خَمْسَةُ أَسْمَاءٍ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا أَحْمَدُ وَ أَنَا الْمَاحِی الَّذِی یَمْحُو اللَّهُ بِیَ الْکُفْرَ وَ أَنَا الْحَاشِرُ الَّذِی یُحْشَرُ النَّاسُ عَلَی قَدَمَیَّ وَ أَنَا الْعَاقِبُ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مُحَمَّداً وَ أَحْمَدَ فَمِنْ خَصَائِصِهِ تَعَالَی لَهُ أَنْ ضَمَّنَ أَسْمَاءَهُ ثَنَاءَهُ وَ طَوَی أَثْنَاءَ ذِکْرٍ (3) عَظِیمَ شُکْرِهِ فَأَمَّا اسْمُهُ أَحْمَدُ فَأَفْعَلُ مُبَالَغَةٌ مِنْ صِفَةِ الْحَمْدِ وَ مُحَمَّدٌ مُفَعَّلٌ مُبَالَغَةٌ مِنْ کَثْرَةِ الْحَمْدِ فَهُوَ صلی الله علیه و آله أَجَلُّ مَنْ حُمِدَ وَ أَفْضَلُ مَنْ حُمِدَ وَ أَکْثَرُ النَّاسِ حَمْداً فَهُوَ أَحْمَدُ الْمَحْمُودِینَ وَ أَحْمَدُ الْحَامِدِینَ وَ مَعَهُ لِوَاءُ الْحَمْدِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِیَتِمَّ لَهُ کَمَالُ الْحَمْدِ وَ یَتَشَهَّرَ فِی تِلْکَ الْعَرَصَاتِ بِصِفَةِ الْحَمْدِ وَ یَبْعَثَهُ رَبُّهُ هُنَاکَ مَقَاماً مَحْمُوداً کَمَا وَعَدَهُ یَحْمَدُهُ فِیهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ بِشَفَاعَتِهِ لَهُمْ وَ یُفْتَحُ عَلَیْهِ مِنَ الْمَحَامِدِ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله مَا لَمْ یُعْطَ غَیْرَهُ وَ سُمِّیَ أُمَّتُهُ فِی کُتُبِ أَنْبِیَائِهِ بِالْحَامِدِینَ فَحَقِیقٌ أَنْ یُسَمَّی مُحَمَّداً وَ أَحْمَدَ ثُمَّ فِی هَذَیْنِ الِاسْمَیْنِ مِنْ عَجَائِبِ خَصَائِصِهِ وَ بَدَائِعِ آیَاتِهِ فَنٌّ آخَرُ وَ هُوَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ حَمَی أَنْ یُسَمَّی بِهِمَا أَحَدٌ قَبْلَ زَمَانِهِ أَمَّا أَحْمَدُ الَّذِی أُتِیَ فِی الْکُتُبِ وَ بَشَّرَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ فَمَنَعَ اللَّهُ تَعَالَی بِحِکْمَتِهِ أَنْ یُسَمَّی بِهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ لَا یُدْعَی بِهِ مَدْعُوٌّ قَبْلَهُ حَتَّی لَا یَدْخُلَ (4) لَبْسٌ عَلَی ضَعِیفِ الْقَلْبِ أَوْ شَکٌّ وَ کَذَلِکَ مُحَمَّدٌ أَیْضاً لَمْ یُسَمَّ بِهِ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ لَا غَیْرِهِمْ إِلَی أَنْ شَاعَ قُبَیْلَ وُجُودِهِ وَ مِیلَادِهِ أَنَّ نَبِیّاً یُبْعَثُ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَسَمَّی قَوْمٌ قَلِیلٌ أَبْنَاءَهُمْ بِذَلِکَ لِرَجَاءِ أَنْ یَکُونَ أَحَدُهُمْ هُوَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ وَ هُمْ مُحَمَّدُ بْنُ أُحَیْحَةَ بْنِ الْجَلَّاحِ الْأَوْسِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ بَرَاءٍ (5) الْبَکْرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سُفْیَانَ بْنِ مُجَاشِعٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حُمْرَانَ (6) الْجُعْفِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ خُزَاعِیِ
ص: 129
«وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» یعنی در به جا آوردن نماز و فرمان دادن اهلت به انجام آن شکیبا باش، «لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً» نه برای آفریدگانمان و نه برای خودت، ما فقط عبادت و انجام رسالت را به عهده تو نهادهایم و روزی همه بندگان را فراهم کردهایم، «نَحْنُ نَرْزُقُکَ» روی سخن به پیامبر صلی الله علیه و آله است و منظورش همه آفریدگان است یعنی همه آنان را روزی میدهیم و از هیچ یک روزی نمیخواهیم، «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی»
یعنی فرجام پسندیده از برای پرهیزگاران است(1).
کلام حق تعالی «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ» یعنی با آنان نرمخو باش، این تعبیر استعارهای است از فروگستردن بال پرنده به هنگام فرود. «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ» یعنی برای شبزندهداری یا هشدار دادن «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» یعنی رفت و آمدت را برای بررسی حال شبزندهداران، روایت شده وقتی وجوبِ به پا خاستن در شب نسخ شد پیامبر صلی الله علیه و آله در آن شب از روی آزمندی بر کثرت عبادت یاران خود، گِرد خانه آنان چرخید تا ببیند آنان چه میکنند، حضرت دید خانههای آنان از زمزمه ذکر خدا و تلاوت قرآن همچون خانه زنبور شده. و یا یعنی رفتارت را در میان نمازگزاران به هنگام قیام و رکوع و سجود و قعود وقتی آنان را امامت میکنی. طبرسی میگوید: گفتهاند یعنی حرکت تو را در صُلب یکتاپرستان، پیامبر به پیامبر، تا آنکه برای پیامبری بیرونت آورد؛ این تفسیر از امام جعفر صادق و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمودهاند: میبیند که در صُلب پیامبران، یکی پس از دیگری حرکت میکند، تا آنکه از زمان آدم علیه السلام در پی نکاح و بدون وقوع هیچ زنا او را از صُلب پدرش بیرون آورد(2). کلام حق تعالی «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» یعنی نماز سبب دست کشیدن از معاصی است چه در حال اشتغال به آنها و چه در غیر آن، زیرا نماز یادآوری خداوند است و خشیت خدا را در جانها میکارد، و یا یعنی نماز وقتی کامل است که اینچنین باشد، اگر چنین نباشد گویا دیگر نماز نیست.
همچنانکه طبرسی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده: هر که دوست دارد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه
ص: 204
السُّلَمِیُ (1) لَا سَابِعَ لَهُمْ حَتَّی تَحَقَّقَتِ السِّمَتَانِ لَهُ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُنَازَعْ فِیهِمَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَنَا الْمَاحِی فَقَدْ وَرَدَ فِی الْحَدِیثِ فِی تَفْسِیرِهِ أَنَّهُ الَّذِی مُحِیَتْ بِهِ سَیِّئَاتُ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ قِیلَ مَعْنَی عَلَی قَدَمَیَّ أَیْ یُحْشَرُ النَّاسُ بِمُشَاهَدَتِی کَمَا قَالَ لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله لِی عَشَرَةُ أَسْمَاءٍ وَ ذَکَرَ مِنْهُ طه وَ یس حَکَاهُ مَکِّیٌّ وَ قَدْ قِیلَ فِی بَعْضِ التَّفَاسِیرِ طه أَنَّهُ یَا طَاهِرُ یَا هَادِی وَ فِی یس یَا سَیِّدُ حَکَاهُ السُّلَمِیُّ عَنِ الْوَاسِطِیِّ وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله رَسُولُ الرَّحْمَةِ وَ رَسُولُ الرَّاحَةِ وَ رَسُولُ الْمَلَاحِمِ وَ فِی حَدِیثِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَانِی مَلَکٌ فَقَالَ لِی أَنْتَ قُثَمٌ أَیْ مُجْتَمِعٌ وَ الْقَثُومُ الْجَامِعُ لِلْخَیْرِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله النُّورُ وَ السِّرَاجُ الْمُنِیرُ وَ الْمُنْذِرُ وَ النَّذِیرُ وَ الْمُبَشِّرُ وَ الْبَشِیرُ وَ الشَّاهِدُ وَ الشَّهِیدُ وَ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ وَ الْأَمِینُ وَ قَدَمُ صِدْقٍ وَ رَحْمَةٌ لِلْعَالَمِینَ وَ نِعْمَةُ اللَّهِ وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ النَّجْمُ الثَّاقِبُ وَ الْکَرِیمُ وَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ وَ دَاعِی اللَّهِ وَ الْمُصْطَفَی وَ الْمُجْتَبَی وَ أَبُو الْقَاسِمِ وَ الْحَبِیبُ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الشَّفِیعُ الْمُشَفَّعُ وَ الْمُتَّقِی وَ الْمُصْلِحُ وَ الطَّاهِرُ وَ الْمُهَیْمِنُ وَ الصَّادِقُ وَ الْمُصَدِّقُ وَ الْهَادِی وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ (2) وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ خَلِیلُ الرَّحْمَنِ وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ الْمَوْرُودِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ وَ صَاحِبُ الْوَسِیلَةِ وَ صَاحِبُ التَّاجِ وَ الْمِعْرَاجِ وَ اللِّوَاءِ وَ الْقَضِیبِ وَ رَاکِبُ الْبُرَاقِ وَ النَّاقَةِ وَ النَّجِیبِ وَ صَاحِبُ الْحُجَّةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْخَاتَمِ وَ الْعَلَامَةِ وَ الْبُرْهَانِ وَ صَاحِبُ الْهِرَاوَةِ وَ النَّعْلَیْنِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله فِی الْکُتُبِ الْمُتَوَکِّلُ وَ الْمُخْتَارُ وَ مُقِیمُ السُّنَّةِ وَ الْمُقَدَّسُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ (3) وَ هُوَ مَعْنَی الْبَارَقَلِیطِ فِی الْإِنْجِیلِ وَ قَالَ تَغْلِبُ الْبَارَقَلِیطُ الَّذِی یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ مِنْ أَسْمَائِهِ صلی الله علیه و آله فِی الْکُتُبِ السَّالِفَةِ ماذ ماذ وَ مَعْنَاهُ طَیِّبٌ طَیِّبٌ وَ حمطایا (حِمْیَاطَا) وَ
ص: 130
باید بنگرد آیا نمازش او را از کار زشت و ناپسند باز داشته است؟ پس به اندازهای که او را بازداشته نمازش پذیرفته شده.
«وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» یعنی اینکه خداوند با رحمتش شما را یاد کند برتر از این است که شما با طاعتش از او یاد کنید ، و یا اگر بنده در همه حال خدا را یاد کند این بزرگترین طاعت است و یا در راستای بازداشتن از کار زشت و ناپسند بزرگتر است.و در کتاب امامت تاویلات دیگری نیز در این باره خواهد آمد .
کلام حق تعالی «فَاصْبِرْ» یعنی بر آزار آنان «إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ» برای یاری کردن تو و آشکار ساختن دینت بر همه دینها «حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ» یعنی تو را به سبکسری و نگرانی درنیاندازند «الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ» به وسیله تکذیبشان.
کلام حق تعالی «وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً» بر دیگر امتها «وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ» در باب برانگیختن پیامبر صلی الله علیه و آله است برای تداوم مخالفت با آنان «وَ دَعْ أَذاهُمْ» یعنی به آزاری که به تو میرسانند اعتنا نکن، و یا از اینکه بخواهی از روی مجازات و بازخواست به خاطر کفرشان آزارشان کنی، از این رو گفتهاند این نسخ شده، «وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا» امور را در همه حال به او بسپار. کلام حق تعالی «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ» یعنی با حسرت خوردن به خاطر گمراهی و پافشاری آنان در تکذیب تو خودت را هلاک نکن، «إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ» و سزایشان را میدهد.
درباره کلام حق تعالی «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ» بیضاوی میگوید: پاسخی است به اینکه گفتند محمد شاعر است. یعنی ما با آموختن قرآن به او شعر به او نیاموختهایم، این کتاب نه مقفّی است و نه موزون و نه معانیاش بر اساس انتظارات شاعران تخیلات برانگیزاننده است، «وَ ما یَنْبَغِی لَهُ» شعر سزاوار او نیست و اگر بخواهد شعر بسازد اینکار از او بر نمیآید، شما چهل سال طبع او را آزمودهاید. اما اینکه فرموده «أنا النبی لا کذب أنا ابن عبد المطلب» (من پیغمبر هستم و این دروغ نیست، من فرزند عبدالمطلب هستم.) و یا اینکه فرموده: «هل أنت إلا إصبع دمیت و فی سبیل الله ما لقیت» (آیا تو چیزی جز یک انگشت خونآلود هستی که در راه خدا زخم شدهای؟) اینها اتفاقی بوده و بدون قصد و تلاش حضرت برای سرودن بیان شده است. مانند این اتفاق در لابلای نوشتهها بسیار میافتد، همچنانکه خلیل یک پاره از رجز را شعر به حساب نیاورده است، همچنین روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله در سخن اول دو باء را حرکت داده و
ص: 205
الْخَاتِمُ وَ الْخَاتَمُ حَکَاهُ کَعْبُ الْأَحْبَارِ وَ قَالَ تَغْلِبُ فَالْخَاتِمُ الَّذِی خَتَمَ الْأَنْبِیَاءَ (1) وَ الْخَاتَمُ أَحْسَنُ الْأَنْبِیَاءِ خَلْقاً وَ خُلُقاً وَ یُسَمَّی بِالسُّرْیَانِیَّةِ مشفح وَ المتخمنا (2) وَ اسْمُهُ أَیْضاً فِی التَّوْرَاةِ أحید رُوِیَ ذَلِکَ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ وَ مَعْنَی صَاحِبِ الْقَضِیبِ أَیِ السَّیْفِ وَقَعَ ذَلِکَ مُفَسَّراً فِی الْإِنْجِیلِ قَالَ مَعَهُ قَضِیبٌ مِنْ حَدِیدٍ یُقَاتِلُ بِهِ وَ أُمَّتُهُ کَذَلِکَ وَ قَدْ یُحْمَلُ عَلَی أَنَّهُ الْقَضِیبُ الْمَمْشُوقُ الَّذِی کَانَ یُمْسِکُهُ وَ أَمَّا الْهِرَاوَةُ فَهِیَ الْعَصَا وَ أَرَاهَا الْعَصَا الْمَذْکُورَةَ فِی حَدِیثِ الْحَوْضِ وَ أَمَّا التَّاجُ فَالْمُرَادُ بِهِ الْعِمَامَةُ وَ لَمْ یَکُنْ حِینَئِذٍ إِلَّا لِلْعَرَبِ وَ الْعَمَائِمُ تِیجَانُ الْعَرَبِ وَ کَانَتْ کُنْیَتُهُ الْمَشْهُورَةُ أَبَا الْقَاسِمِ وَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ لَهُ إِبْرَاهِیمُ جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ (3).
ع، علل الشرائع الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ قَالَ بِکُلِّ لِسَانٍ (4).
یر، بصائر الدرجات عبد الله بن عامر (5)
اختلف فی قوله تعالی و من بلغ فقیل المعنی و لأخوف به من بلغه القرآن إلی یوم القیامة
و ر َوَی الْحَسَنُ فِی تَفْسِیرِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ بَلَغَهُ أَنِّی أَدْعُو إِلَی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَدْ بَلَغَهُ.
یعنی بلغته الحجة و قامت علیه و سیأتی الأخبار الکثیرة فی أن معناه و من بلغ أن یکون إماما من آل محمد فهو ینذر بالقرآن کما أنذر به رسول الله صلی الله علیه و آله و أما هذا الخبر فلعله علیه السلام حمله علی أحد المعنیین الأولین و التقدیر لأنذر به من بلغه القرآن من أهل کل لسان و لا یختص بالعرب أو لأنذر کل من بلغه دعوتی بلغتهم و أکلمهم بلسانهم و هو أظهر و الله یعلم.
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِ
ص: 131
در سخن دوم تاء اول را بدون اشباع کسر داده و دومی را سکون داده است. از طرفی گفتهاند ضمیر «له» به قرآن برمیگردد یعنی سزاوار قرآن نیست که شعر باشد(1). خداوند متعال فرمود: «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ» به امر دینت روی آور و کوتاهیهایی همچون ترک اولی و پرداختن به دشمنی را با استغفار جبران کن که خدا در پیروز گرداندن و آشکار ساختن امر تو برایت الکافی است، «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ» به تسبیح و تحمید پروردگارت ادامه بده، نیز گفته شده در این دو وقت نماز بگزار، زیرا در مکه دو رکعت در صبح و دو رکعت در شب واجب بوده است(2).
کلام حق تعالی «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ» یعنی در پاداش و سرانجام خوش، «ادْفَعْ» یعنی بدی را هرگاه گرفتارش شدی، «بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» یعنی با خوبی، و یا با بهترین خوبیهایی که میتوانند آن بدی را دفع کنند، «فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» یعنی وقتی این کار را کردی دشمن سرسختت همچون دوستی دلسوز میشود، «وَ ما یُلَقَّاها» یعنی این خصلت را که همان پاسخ بدی را با خوبی دادن باشد، «إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا» کسانی که از انتقام خویشتنداری میکنند، «وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» از خیر و کمال نفس، نیز گفتهاند بهره بزرگ یعنی بهشت، «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» یعنی انگیزش، به وسوسه تشبیه شده زیرا انسان را به کار ناشایست برمیانگیزد مثل به کار بد پاسخ بدتر دادن، «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ» از شر شیطان و از او فرمان مبر «إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ» به پناه جستن تو «الْعَلِیمُ» به نیّتت یا به صلاحت(3).
کلام حق تعالی «وَ قِیلِهِ» عطف است به «ساعة»(4) یعنی گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله ، «فَاصْفَحْ عَنْهُمْ» از دعوت آنان روی برتاب و از ایمان آوردنشان ناامید باش، «وَ قُلْ سَلامٌ» برای رها کردن و متارکه با آنان «فَسَوْفَ
ص: 206
عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ الْکِتَابَ وَ لَا یَکْتُبُ (1).
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ کَانَ مِمَّا مَنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ کَانَ أُمِّیّاً لَا یَکْتُبُ وَ یَقْرَأُ الْکِتَابَ (2).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ قَالَ کَانُوا یَکْتُبُونَ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ لَا بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْأُمِّیِّینَ (3).
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ وَ هُوَ مَعْطُوفٌ عَلَی قَوْلِهِ فِی سُورَةِ الْفُرْقَانِ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ کَیْفَ یَدَّعُونَ أَنَّ الَّذِی تَقْرَؤُهُ أَوْ تُخْبِرُ بِهِ تَکْتُبُهُ عَنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ أَیْ شَکُّوا (4).
مع، معانی الأخبار ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصُّوفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْأُمِّیَّ فَقَالَ مَا تَقُولُ النَّاسُ قُلْتُ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ إِنَّمَا سُمِّیَ الْأُمِّیَّ لِأَنَّهُ لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یَکْتُبَ فَقَالَ علیه السلام کَذَبُوا عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ أَنَّی ذَلِکَ وَ اللَّهُ یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ هُوَ (5) الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ فَکَیْفَ کَانَ یُعَلِّمُهُمْ مَا لَا یُحْسِنُ وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ
ص: 132
یَعْلَمُونَ» آرامشی است برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و تهدیدی است برای آنان(1).
کلام حق تعالی «وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ» یعنی برای نزول عذاب بر کفار، زیرا به وقت خود ناگزیر بر آنان فرود میآید، «کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ» از هراس آن روز مدت زمانی را که در دنیا ماندهاند چنان ناچیز خواهند پنداشت که گمان میکنند ساعتی بیش نبوده، «بَلاغٌ» یعنی این اندرزی که به شما داده میشود، یا کفایت همین سوره، یا تبلیغ پیامبر صلی الله علیه و آله (2).
درباره کلام حق تعالی «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» طبرسی میگوید: یعنی بر اساس این دانش به پا خیز و بر آن پایدار باش، نیز گفته شده این کلام به ما قبل خود متعلق است یعنی وقتی قیامت بر آنان سر رسید بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست، یعنی در آن دم همه ملکیتها باطل میشود و دیگر هیچ مُلک و هیچ حکمی برای کسی نیست به جز برای خداوند، همچنین گفته شده این سخن برای آگاه کردن پیامبر صلی الله علیه و آله از وفات خود بوده یعنی بدان آن زندهای که هرگز نمیمیرد فقط خداوند یگانه است، نیز گفتهاند رسول خدا صلی الله علیه و آله از آزار آن قوم دلتنگ شده بود آنگاه پیام رسید که بدان کسی جز خداوند این مشکل را بر طرف نمیکند، «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ» روی سخن به پیامبر صلی الله علیه و آله است و منظورش امت است، همچنین گفته شده منظورش گسستن از همه و پیوستن به خداوند متعال است زیرا استغفار عبادتی است که سزاوار پاداش است، «وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ» یعنی رفتار شما را در دنیا و سرنوشت شما را در آخرت که یا رو به بهشت دارد و یا رو به دوزخ، نیز گفتهاند یعنی حرکت شما در صُلب پدران به سوی رحِم مادران، «وَ مَثْواکُمْ» یعنی جایگاهتان در زمین، و گفته شده «مُتَقَلَّبَکُمْ» از پشتی درون شکمی «وَ مَثْواکُمْ» درون قبور، همچنین گفتهاند یعنی رفتارتان را در روز و آرامیدنتان را در شب(3).
درباره کلام حق تعالی «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» بیضاوی میگوید: یعنی او را از ناتوانی در کارها و توصیفی که موجب تشبیه است منزّه بدار و او را به خاطر نعمتهایی که به تو بخشیده همچون پیروزی به حق و غیره بستای، «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ» یعنی صبح و عصر «وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ» یعنی
ص: 207
وَ یَکْتُبُ بِاثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ أَوْ قَالَ بِثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ لِسَاناً وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْأُمِّیَّ لِأَنَّهُ کَانَ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ وَ مَکَّةُ مِنْ أُمَّهَاتِ الْقُرَی وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها (1):.
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات ابن عیسی مثله (2).
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ وَ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ وَ غَیْرِهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکْتُبْ وَ لَا یَقْرَأُ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ الَّذِی (3) بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ فَیَکُونُ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ لَیْسَ یُحْسِنُ أَنْ یَقْرَأَ أَوْ یَکْتُبَ قَالَ قُلْتُ فَلِمَ سُمِّیَ النَّبِیُّ الْأُمِّیَّ قَالَ نُسِبَ إِلَی مَکَّةَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها فَأُمُّ الْقُرَی مَکَّةُ فَقِیلَ أُمِّیٌّ لِذَلِکَ: (4).
یر، بصائر الدرجات عبد الله بن محمد عن الخشاب (5) شی، تفسیر العیاشی عن ابن أسباط مثله (6).
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مِمَّا مَنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (7) أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی أُحُدٍ کَتَبَ الْعَبَّاسُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَاءَهُ الْکِتَابُ وَ هُوَ فِی بَعْضِ حِیطَانِ الْمَدِینَةِ فَقَرَأَهُ وَ لَمْ یُخْبِرْ أَصْحَابَهُ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوا الْمَدِینَةَ فَلَمَّا
ص: 133
در قسمتی از شب او را تسبیح گوی، «وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» و در پی نماز، گفته شده منظور از تسبیح نماز است: نماز پیش از طلوع صبح و پیش از غروب در ظهر و عصر و دو نماز در شب و شبزندهداری، «وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» یعنی مستحبات پس از واجبات، نیز گفتهاند یعنی نماز وِتر پس از عشاء(1).
طبرسی میگوید: درباره «وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» اقوالی هست: یکی یعنی دو رکعت پس از مغرب «وَ إِدْبارَ النُّجُومِ» دو رکعت پیش از صبح که این قول از حضرت علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام روایت شده است.
دوم یعنی تسبیح گفتن پس از هر نماز. سوم یعنی مستحبات پس از واجبات. چهارم یعنی نماز وتر در پایان شب که این از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است(2).
درباره کلام حق تعالی «وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ» بیضاوی میگوید: یعنی چنین نیست که با زور آنان را وادار به ایمان کنی یا هر کاری بخواهی با آنان بکنی، بلکه تو فقط دعوتگر هستی(3).
کلام حق تعالی «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ» درباره مهلت دادن به آنان و باقی ماندن تو در آزار آنان «فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا» زیر حمایت ما هستی بهگونهای که تو را میبینیم و از تو مواظبت میکنیم، «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ» از هر جایی برمیخیزی و یا از بسترت و یا به سوی نماز، «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ» زیرا عبادت در آن هنگام بر نفس دشوارتر و از ریا دورتر است، «وَ إِدْبارَ النُّجُومِ» هنگامی که ستارگان در آخر شب فرو میشوند(4).
طبرسی میگوید: یعنی دو رکعت پیش از نماز صبح که این از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است(5).
ص: 208
دَخَلُوا الْمَدِینَةَ أَخْبَرَهُمْ (1).
یمکن الجمع بین هذه الأخبار بوجهین الأول أنه صلی الله علیه و آله کان یقدر علی الکتابة و لکن کان لا یکتب لضرب من المصلحة الثانی أن نحمل أخبار عدم الکتابة و القراءة علی عدم تعلمها من البشر و سائر الأخبار علی أنه کان یقدر علیهما بالإعجاز و کیف لا یعلم من کان عالما بعلوم الأولین و الآخرین إن هذه النقوش موضوعة لهذه الحروف و من کان یقدر بإقدار الله تعالی له علی شق القمر و أکبر منه کیف لا یقدر علی نقش الحروف و الکلمات علی الصحائف و الألواح و الله تعالی یعلم.
ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَادَرَائِیِ (2) عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَانِمِ بْنِ الْحَسَنِ السَّعْدِیِّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کِتَاباً وَ لَا وَحْیاً إِلَّا بِالْعَرَبِیَّةِ فَکَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ الْأَنْبِیَاءِ بِأَلْسِنَةِ قَوْمِهِمْ وَ کَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا کَلَّمَ بِهِ قَوْمَهُمْ (3) کَلَّمَهُمْ بِالْعَرَبِیَّةِ فَیَقَعُ فِی مَسَامِعِهِمْ بِلِسَانِهِمْ وَ کَانَ أَحَدٌ لَا یُخَاطِبُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ لِسَانٍ خَاطَبَهُ إِلَّا وَقَعَ فِی مَسَامِعِهِ بِالْعَرَبِیَّةِ کُلَّ ذَلِکَ یُتَرْجِمُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لَهُ وَ عَنْهُ تَشْرِیفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ صلی الله علیه و آله (4).
یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقْرَأُ وَ یَکْتُبُ وَ یَقْرَأُ مَا لَمْ یُکْتَبْ (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَوْلُهُ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ وَ قَالَ علیه السلام نَحْنُ أُمَّةٌ أُمِّیَّةٌ لَا نَکْتُبُ وَ لَا نَحْسُبُ
ص: 134
درباره کلام حق تعالی «ن» بیضاوی میگوید: از اسامی حروف است، گفتهاند نام ماهی است و مراد جنس ماهی است یا همان ماهیِ یهموت که زمین بر کمرش قرار دارد، و یا دوات زیرا از بعضی ماهیان چیزی سیاه خارج میشود که با آن مینویسند(1).
طبرسی میگوید: در حدیثی مرفوع از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: «نون» نهری در بهشت است که خداوند به او فرمود: دوات شو، آنگاه آن نهر که سفیدتر از شیر و شیرینتر از عسل بود جامد شد، سپس به قلم فرمود: بنویس، آنگاه قلم هر آنچه را بود و هر آنچه را که تا روز قیامت هست میشود نوشت؛ این از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است(2). درباره «وَ الْقَلَمِ» بیضاوی میگوید: همان قلمی است که لوح را نگاشته یا همان که آن را مینگارد، به خاطر فواید بسیارش به آن قسم خورده، «وَ ما یَسْطُرُونَ» و آنچه مینویسند، ضمیر به معنای نخست برای بزرگداشت به قلم برمیگردد یا به معنای دوم برای اراده جنس و اسناد فعل به آلت و تلقّی آن به جای صاحب علم از روی جانشینی یا همراهی، «ما» مصدری یا موصول است. «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ» جواب قسم است یعنی تو دیوانه نیستی چون نبوت و نیکاندیشی به تو نعمت داده شده، «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً» به خاطر تحمل مصائب یا تبلیغ «غَیْرَ مَمْنُونٍ» پایانناپذیر و یا بهگونهای که از سوی مردم هیچ منتی بر تو نباشد زیرا حق تعالی بدون هیچ واسطهای به تو عطا میکند، «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» زیرا از سوی قوم خود مصائبی را تحمل میکنی که امثال تو تحملش را ندارند، «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» کدام یک از شما به دیوانگی مبتلا شده، «باء» زائده است، یا به کدام یک از شما دیوانگی درافتاده بر این اساس که «مفتون» را مصدر بگیریم، یا به کدام گروه از شما دیوانگی درافتاده به گروه مومنان یا به گروه کافران، یعنی در کدام یک از این دو گروه کسانی هستند که سزاوار این نام میباشند؟ «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ» که همان مهلت دادن به آنهاست و تأخیر انداختن در پیروز گرداندن تو بر آنان، «وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ»
ص: 209
وَ قِیلَ أُمِّیٌّ مَنْسُوبَةٌ إِلَی أُمَّةٍ یَعْنِی جَمَاعَةً عَامَّةً وَ الْعَامَّةُ لَا تَعْلَمُ الْکِتَابَةَ وَ یُقَالُ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ مِنَ الْعَرَبِ وَ تُدْعَی الْعَرَبُ الأمیون (الْأُمِّیِّینَ) قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ وَ قِیلَ لِأَنَّهُ یَقُولُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّتِی أُمَّتِی وَ قِیلَ لِأَنَّهُ الْأَصْلُ وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْأُمِّ الَّتِی یَرْجِعُ الْأَوْلَادُ إِلَیْهَا وَ مِنْهُ أُمُّ الْقُرَی وَ قِیلَ لِأَنَّهُ لِأُمَّتِهِ بِمَنْزِلَةِ الْوَالِدَةِ الشَّفِیقَةِ بِوَلَدِهَا فَإِذَا نُودِیَ فِی الْقِیَامَةِ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ تُمْسِکُ بِأُمَّتِهِ وَ قِیلَ مَنْسُوبَةٌ إِلَی أُمٍّ وَ هِیَ لَا تَعْلَمُ الْکِتَابَةَ لِأَنَّ الْکِتَابَةَ مِنْ أَمَارَاتِ الرِّجَالِ وَ قَالُوا نُسِبَ إِلَی أُمَّةٍ یَعْنِی الْخِلْقَةَ قَالَ الْأَعْشَی وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ الْأَکْرَمِینَ حِسَانُ الْوُجُوهِ طِوَالُ الْأُمَمِ قَالَ الْمُرْتَضَی فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ الْآیَةَ ظَاهِرُ الْآیَةِ یَقْتَضِی نَفْیَ الْکِتَابَةِ وَ الْقِرَاءَةِ بِمَا قَبْلَ النُّبُوَّةِ دُونَ مَا بَعْدَهَا وَ لِأَنَّ التَّعْلِیلَ فِی الْآیَةِ یَقْتَضِی اخْتِصَاصَ النَّفْیِ بِمَا قَبْلَ النُّبُوَّةِ لِأَنَّهُمْ إِنَّمَا یَرْتَابُونَ فِی نُبُوَّتِهِ لَوْ کَانَ یُحْسِنُهَا قَبْلَ النُّبُوَّةِ فَأَمَّا بَعْدَهَا فَلَا تَعَلُّقَ لَهُ بِالرِّیبَةِ فَیَجُوزُ أَنْ یَکُونَ تَعَلَّمَهُمَا مِنْ جَبْرَئِیلَ بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ یَجُوزُ أَنْ لَمْ یَتَعَلَّمْ فَلَا یَعْلَمَ قَالَ الشَّعْبِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی کَتَبَ وَ قَرَأَ وَ قَدْ شَهَرَ فِی الصِّحَاحِ وَ التَّوَارِیخِ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله ایتُونِی بِدَوَاةٍ وَ کَتِفٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً (1).
ص: 135
یعنی یونس علیه السلام «إِذْ نادی»در شکم ماهی «وَ هُوَ مَکْظُومٌ» لبالب از خشم و آزرده بود به این بلا آزموده شد(1).
طبرسی میگوید: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» یعنی بر دینی بزرگ، نیز گفتهاند یعنی آراسته به اخلاق اسلام و خُلق و خوی والا هستی، همچنین گفته شده از آن رو چنین نامیده شده که همه ویژگیهای نیک اخلاقی در او جمع بوده است.
از خود پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: من از آن رو برانگیخته شدم که ویژگیهای نیک اخلاقی را به کمال برسانم. و نیز فرمود: پروردگارم مرا ادب آموخت و بسا به نیکی مرا ادب آموخت.
از ضحاک بن مزاحم روایت شده که وی گفت: وقتی قریشیان دیدند حضرت محمد صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را مقدّم داشت و او را ارج نهاد آنان از حضرت علی علیه السلام به تنگ آمدند و گفتند: محمد دیوانه این مرد شده است. آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» قسم است از سوی خداوند متعال «ما أَنْتَ» ای محمد! «بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» یعنی قرآن، تا آنجا که میفرماید: «بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ» یعنی همان چند تنی که آن سخن را گفتند، «وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام (2).
بیضاوی میگوید: کلام حق تعالی «مُلْتَحَداً» یعنی گریزگاه و مأوا «إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ» استثناء است از آنجا که فرمود: «لا أَمْلِکُ»، تبلیغ همان راهنمایی و بهرهرسانی است، «رِسالاتِهِ» معطوف است به «بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» در امر توحید چون سخن در این باره است: «حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ» یعنی در دنیا همچون جنگ بدر یا در آخرت، «قُلْ إِنْ أَدْرِی» یعنی نمیدانم «أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً» یعنی غایتی که رو به درازا میگذارد؛ گویا مشرکان وقتی شنیدند «حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ» از روی انکار گفتند کِی میشود؟! آنگاه گفته شد به آنان بگو ناگزیر رُخ خواهد داد اما من زمانش را نمیدانم، «فَلا یُظْهِرُ» آگاه نمیکند
ص: 210
و معنی انشراح صدره و علة یتمه و العلة التی من أجلها لم یبق له صلی الله علیه و آله ولد ذکر
الضحی: «وَ الضُّحی*وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی* ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی* وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی* وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی* أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی* وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی* وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی* فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ* وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ* وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(1-11)
الإنشراح: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ* وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ *الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ* وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ* فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً* إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً* فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ* وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ»(1-8)
قال المفسرون فی سبب نزول سورة الضحی قال ابن عباس: احتبس الوحی عنه صلی الله علیه و آله خمسة عشر یوما فقال المشرکون إن محمدا صلی الله علیه و آله قد ودعه ربه و قلاه و لو کان أمره من الله تعالی لتتابع علیه فنزلت و قیل إنما احتبس اثنی عشر یوما و قیل أربعین یوما و قیل سألت الیهود رسول الله صلی الله علیه و آله عن ذی القرنین و أصحاب الکهف و عن الروح فقال سأخبرکم غدا و لم یقل إن شاء الله فاحتبس عنه الوحی هذه الأیام فاغتم لشماتة الأعداء فنزلت تسلیة لقلبه وَ الضُّحی أی وقت ارتفاع الشمس أو النهار وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی أی سکن أهله أو رکد ظلامة ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ ما قطعک ربک قطع المودع و هو جواب القسم وَ ما قَلی أی ما أبغضک وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی أی من الحوض و الشفاعة و سائر ما أعد له من الکرامة أو فی الدنیا أیضا من إعلاء الدین و قمع الکافرین أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قال الطبرسی رحمه الله فی
ص: 136
«عَلی غَیْبِهِ أَحَداً» یعنی بر غیبی که مختص به علم اوست «إِلَّا مَنِ ارْتَضی» گوشهای از آن را به وی میآموزد تا معجزهای برای او باشد «مِنْ رَسُولٍ» «مِن» برای بیان و توضیح «مَن» است.
«فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ» پیش روی همان رسولی که از او خشنود است، «وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً» نگاهبانانی از میان فرشتگان که او را از تجاوز شیاطین و درافتادن با آنها پاس میدارند، «لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا» یعنی تا پیامبری که به او وحی شده بداند جبرئیل و فرشتگان وحی پیغام را رسانیدهاند، و یا تا خداوند بداند که پیامبران پیغام را رساندهاند بدین معنا که علم خداوند به این موضوع تعلق می گیرد،
«رِسالاتِ رَبِّهِمْ» همچنانکه آن نیز تحت مراقبت است و دگرگون نمیشود، «وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ» آنچه نزد رسولان است، «وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً» حتی قطرههای باران و دانههای شن را(1).
کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ» یعنی برای نماز شب برخیز یا بر آن پایدار باش، «إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ» «قلیلا» استثناء از «لیل» است و «نصفه» بدل از «قلیلا»، از حُکم صادر شده نسبت به کل کاسته و بین نیم یا بیشر از نیم مثلا دو سوم یا کمتر از نیم مثلا یکسوم مخیّر کرده است. و یا «نصفه» بدل از «لیل» و استثناء از آن است و ضمیر در «منه» و «علیه» یا مربوط به «کمتر از نیم» مثلا یکسوم است که بر این اساس در انتخاب میان آن و کمتر از آن مثلا یکچهارم و بیشتر از آن مثلا نیم ،اختیار داده شده است، و یا مربوط به نیم است که بر این اساس در انتخاب میان کمتر از آن بهطور کلی و یا یکی از دو حالت یعنی کمتر و بیشتر اختیار داده شده است، و یا منظور از استثناء کاستن از تعداد شبهاست که در این صورت معنای عام دارد و در انتخاب میان نیم یا کمتر از آن یا بیشتر از آن اختیار داده شده است. «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» یعنی قرآن را با ادا و تبیین حروف بخوان به گونهای که شنونده بتواند آنها را جداگانه بشنود. «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا» یعنی قرآن ، که با تکالیف سختش بر مکلّفان ثقیل خواهد بود، یا بهخاطر وقار لفظ و متانت و استواری معنا، یا بر کسی که در آن میاندیشد ثقیل است زیرا وی همواره به تفکر بیشتر برای روشنسازی اسرار و دریافت مفاهیم نیاز دارد، یا بر میزان ثقیل است، یا بر کافران و بدکاران ثقیل است، یا دریافت وحی آن ثقیل است زیرا عایشه گفته: باری دیدم در روزی
ص: 211
معناه قولان أحدهما أنه تقریر لنعمة الله علیه حین مات أبوه و بقی یتیما فآواه الله بأن سخر له عبد المطلب ثم أبا طالب (1) و کان صلی الله علیه و آله مات أبوه و هو فی بطن أمه أو بعد ولادته بمدة قلیلة و ماتت أمه و هو ابن سنتین و مات جده و هو ابن ثمانی سنین.
و سئل الصادق علیه السلام لم أوتم النبی صلی الله علیه و آله عن أبویه فقال لئلا یکون لمخلوق علیه حق..
و الآخر أن یکون المعنی أ لم یجدک واحدا لا مثل لک فی شرفک و فضلک فآواک إلی نفسه و اختصک برسالته من قولهم درة یتیمة إذا لم یکن لها مثل و قیل فآواک أی جعلک مأوی للأیتام بعد أن کنت یتیما و کفیلا للأنام بعد أن کنت مکفولا.
وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی فیه أقوال: أحدها وجدک ضالا عما أنت علیه الآن من النبوة و الشریعة أی کنت غافلا عنهما فهداک إلیهما و نظیره ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ و قوله وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ فمعنی الضلال علی هذا هو الذهاب عن العلم مثل قوله تعالی أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما و ثانیها أن المعنی وجدک متحیرا لا تعرف وجوه معاشک فهداک إلیها فإن الرجل إذا لم یهتد إلی طریق مکسبه یقال إنه ضال. (2) و ثالثها أن المعنی وجدک لا تعرف الحق فهداک إلیه بإتمام العقل و نصب الأدلة و الألطاف حتی عرفت الله بصفاته بین قوم ضلال مشرکین.
و رابعها وجدک ضالا فی شعاب مکة فهداک إلی جدک عبد المطلب فروی أنه ضل فی شعاب مکة و هو صغیر فرآه أبو جهل و رده إلی جده عبد المطلب فمن الله سبحانه بذلک علیه إذ رده إلی جده علی یدی عدوه عن ابن عباس.
و خامسها ما روی أن حلیمة بنت أبی ذؤیب لما أرضعته مدة و قضت حق الرضاع ثم أرادت رده إلی جده جاءت به حتی قربت من مکة فضل فی الطریق فطلبته جزعة
ص: 137
بسیار سرد وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل میشد، چون وحی از حضرت قطع شد از پیشانی ایشان عرق میچکید. «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ» یعنی کسی که از بستر خود برای عبادت برمیخیزد که این معنا از «نشأ من مکانه» یعنی «از جایش برخاست» گرفته شده، یا نماز شب چراکه برخاستن برای این کار است، یا عبادتی که در شب انجام میشود، یا ساعاتی از شب که در پیِ هم هستند و یا ساعات اول شب که این معنا از «نشأ» یعنی «آغاز شد» گرفته شده است. «هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً» یعنی در دشواری و یا در پایداری، «وَ أَقْوَمُ قِیلًا» یعنی بهخاطر حضور قلب و خاموشیِ صداها گفتاری استوارتر یا قرائتی اثربخشتر دارد. «إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا» رفت و آمد در راستای مأموریتهایت و اشتغال به وظایفت، پس باید شب را بیدار بمانی چراکه مناجات با حق تعالی خلوت میطلبد. «وَ اذکُرِ اسْمَ رَبِّکَ» و شبانهروز بر یاد کردن از او پایدار باش، «وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا» و با عبادت از همه چیز بگسل و به او بپیوند و جان خود را از غیر او تهی کن، «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» خبرش محذوف است و یا مبتدااست و خبرش این است: «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا» بخش دوم نتیجه گفتن تهلیل است زیرا یگانگی او در خدایی اقتضا میکند امور را به او واگذاری. «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ» خرافات «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا» از آنان دوری کن و با آنان مدارا کن و از آنان انتقام مجو و کارشان را به خداوند واگذار همچنانکه خود میفرماید: «وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ» من را با آنان بگذار و کارشان را به من بسپار، «أُولِی النَّعْمَةِ» برخورداران از نعمت یعنی بزرگان قریش «وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا» از نظر زمان یا از نظر مهلت، «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ» «أدنی» (نزدیکتر) استعاره است از «أقلّ» (کمتر) زیرا نزدیکترین شیء به یک چیز شیئی است که کمترین فاصله را از آن چیز داشته باشد، «نصفه» و «ثلثه» به «أدنی» عطف شده است. «وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ» گروهی از یارانت که در آن هنگام برمیخیزند، «وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ» اندازه آن دو را تنها خدا میداند، «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ» یعنی هرگز نمیتوانید اندازه اوقات را حساب کنید و نمیتوانید ساعات را ضبط کنید، «فَتابَ عَلَیْکُمْ» با اختیار دادن برای ترک قیام مقدور و برداشتن تکلیف،
ص: 212
و کانت تقول لئن لم أره لأرمین نفسی عن شاهق و جعلت تصیح وا محمداه قالت فدخلت مکة علی تلک الحال فرأیت شیخا متوکئا علی عصا فسألنی عن حالی فأخبرته فقال لا تبکی فأنا أدلک علی من یرده علیک فأشار إلی هبل صنمهم الأعظم و دخل البیت و طاف بهبل و قبل رأسه و قال یا سیداه لم تزل منتک جسیمة رد محمدا علی هذه السعدیة قال (1) فتساقطت الأصنام لما تفوه باسم محمد صلی الله علیه و آله و سمع صوت إن هلاکنا علی یدی محمد فخرج و أسنانه تصطک و خرجت إلی عبد المطلب و أخبرته بالحال فخرج و طاف بالبیت و دعا الله سبحانه فنودی و أشعر بمکانه فأقبل عبد المطلب فتلقاه ورقة بن نوفل فی الطریق فبینا هما یسیران إذا النبی صلی الله علیه و آله قائم تحت شجرة یجذب الأغصان و یعبث (2) بالورق فقال عبد المطلب فداک نفسی و حمله و رده إلی مکة. (3) و سادسها ما روی أنه صلی الله علیه و آله خرج مع عمه أبی طالب فی قافلة میسرة (4) غلام خدیجة فبینا هو راکب ذات لیلة ظلماء إذ جاء إبلیس فأخذ بزمام ناقته فعدل به عن الطریق فجاء جبرئیل علیه السلام فنفخ إبلیس (5) نفخة وقع منها إلی الحبشة و رده إلی القافلة فمن الله علیه بذلک.
و سابعها أن المعنی وجدک مضلولا عنک فی قوم لا یعرفون حقک فهداهم إلی معرفتک و أرشدهم إلی فضلک و الاعتراف بصدقک و المراد أنک کنت خاملا لا تذکر و لا تعرف فعرفک الله إلی الناس حتی عرفوک و عظموک.
وَ وَجَدَکَ عائِلًا أی فقیرا لا مال لک فَأَغْنی أی فأغناک بمال خدیجة ثم بالغنائم و قیل فأغناک بالقناعة و رضاک بما أعطاک و روی العیاشی بإسناده عن أبی الحسن الرضا علیه السلام فی قوله أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قال علیه السلام فردا لا مثل لک فی المخلوقین فآوی الناس إلیک.
ص: 138
«فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» پس هر چه از نماز شب میسر میشود بخوانید، با قرائت از نماز تعبیر کرده همچنانکه از نماز با ارکان دیگرش نیز تعبیر کرده است؛ در این باره گفته شده نظر به نوع اختیاری که در آیات قبلی داده شده شبزندهداری واجب بوده، چون انجام این امر بر آنان دشوار آمده آن حکم را نسخ کرده و سپس این را نیز با نمازهای پنجگانه نسخ کرده است، و یا بدین معناست که قرآن را هرطور برایتان میسر است بخوانید، «عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی» جمله را از سر میگیرد تا حمکت دیگری را بیان کند که مقتضی تجویز و تخفیف است و از این رو حکم را بیان کرد و مترتب بر آن فرمود: «وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» «ضرب فی الأرض» در پیِ اندوختن یا مسافرت برای تجارت یا تحصیل علم(1).
«یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» یعنی ای «متدثّر» یعنی کسی که «دثار» یا همان ردا پوشیده است، در این باره سخن به میان خواهد آمد. «قُمْ» از بسترت برخیز و یا با عزم و جدّیت برخیز، «فَأَنْذِر» یا مطلق است تا تعمیم داشته باشد و یا مفعولش مقدّر است که این آیه بر آن دلالت دارد: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»(2) {و خویشان نزدیکت را هشدار ده} «وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ» و تکبیر را مختصّ پروردگارت بدان که تکبیر همان وصف عملی و قولی پروردگار به بزرگی است، «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ» از نجاسات، چراکه تطهیر برای نماز واجب و برای کارهای دیگر خوب است، یعنی لباست را بشوی یا آن را از نجاست حفظ کن مثلا آن را کوتاه کن تا مبادا دامانش به نجاسات کشیده شود، این نخستین فرمانی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ردّ عادات نکوهیده گرفت، و یا نفست را از خُلق و خو و کردار ناپسند پاک کن، یا ردای نبوت را از هر آنچه آلودهاش میکند پاک کن مثلا از کینه و کجخُلقی و ناشکیبایی «وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ» با پایداری در دوری کردن از هر آنچه به عذاب میانجامد همچون شرک و دیگر زشتیها از عذاب دوری کن. «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ» با فزونی طلبی چیزی عطا نکن، از زیاده خواهی نهی کرده یعنی از اینکه چیزی را ببخشد با این طمع که در ازایش چیز بیشتری بگیرد، که البته پیامبر صلی الله علیه و آله را از روی مبرّا کردن و یا بهطور ویژه نهی کرده است، یا در حالیکه عبادتت را زیاد میپنداری بر خدا منت مگذار، یا با تبلیغت بر مردم منت مگذار در حالی که پاداش افزون از آنان میخواهی یا کار خود را زیاد میپنداری، «وَ لِرَبِّکَ» برای وجه پروردگارت یا امر او «فَاصْبِرْ» صبر پیشه کن، و یا بر دشواری وظایف و آزار مشرکان صبر کن(3).
کلام حق تعالی «وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً» یعنی هر که گناه مرتکب شده
ص: 213
وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی أی ضالة فی قوم لا یعرفون فضلک فهداهم إلیک وَ وَجَدَکَ عائِلًا تعول أقواما بالعلم فأغناهم بک.
فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ أی لا تقهره علی ماله فتذهب بحقه لضعفه و قیل أی لا تحقر الیتیم فقد کنت یتیما وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ أی لا تنهره و لا ترده إذا أتاک یسألک فقد کنت فقیرا فإما أن تطعمه و إما أن ترده ردّا لیّنا وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ معناه اذکر نعم الله تعالی و أظهرها و حدث بها انتهی (1) کلامه رفع الله مقامه.
و قال البیضاوی (2) فی قوله تعالی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ أ لم نفسحه حتی وسع مناجات الحق و دعوة الخلق فکان غائبا حاضرا أو أ لم نفسحه بما أودعنا فیه من الحکم و أزلنا عنه ضیق الجهل أو بما یسرنا لک تلقی الوحی بعد ما کان یشق علیک و قیل إنه إشارة إلی ما روی أن جبرئیل أتی رسول الله صلی الله علیه و آله فی صباه أو یوم المیثاق فاستخرج قلبه و غسله ثم ملأه إیمانا و علما و لعله إشارة إلی نحو ما سبق و معنی الاستفهام إنکار نفی الانشراح مبالغة فی إثباته و لذلک عطف علیه وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ عبأک الثقیل الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ الذی حمله علی النقیض و هو صوت الرجل عند الانتقاض من ثقل الحمل و هو ما ثقل علیه من فرطاته قبل البعثة أو جهله بالحکم و الأحکام أو حیرته أو تلقی الوحی أو ما کان یری من ضلال قومه مع العجز عن إرشادهم أو من إصرارهم و تعدیهم فی إیذائه حین دعاهم إلی الإیمان.
وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ بالنبوة و غیرها فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ کضیق الصدر و الوزر المنقض للظهر و ضلال القوم و إیذائهم یُسْراً کالشرح و الوضع و التوفیق للاهتداء و الطاعة فلا تیأس من روح الله إذا عراک ما یغمک إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً تکریر للتأکید أو استئناف وعده بأن العسر مشفوع بیسر آخر کثواب الآخرة فَإِذا فَرَغْتَ من التبلیغ فَانْصَبْ فأتعب فی العبادة شکرا بما عددنا علیک من النعم السالفة و وعدنا بالنعم
ص: 139
و تو را نیز به انجام آن فرامیخواند و یا کفر پیشه کرده و تو را نیز به سوی آن فرامیخواند، «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» یعنی بر یاد کردن از خدا مداومت کن و یا بر نماز صبح و ظهر و عصر پایدار باش، «أصیل» هر دو وقت از نماز [ ظهر و عصر ]را در بر میگیرد، «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ» و در بخشی از شب برای او نماز بخوان، چه بسا نماز مغرب و عشاء را منظور دارد، «وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا» بخشی دراز از شب را از برای او تهجد و عبادت کن(1).
روایات
روایت1.
الخصال و الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و برای ایشان که جامهاش پوسیده شده بود دوازده درهم آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! این درهمها را بگیر و برای من جامهای بخر تا بپوشم. حضرت علی علیه السلام میفرماید: من به بازار رفتم و برای پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهنی به دوازده درهم خریدم و آن را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردم. ایشان نگاهی به آن کرد و فرمود: ای علی! چیزی جز این را بیشتر میپسندم، به نظرت صاحبش آن را از ما پس میگیرد؟ عرض کردم: نمیدانم. فرمود: ببین چه میشود. من نزد صاحب پیراهن رفتم و به او گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله این را دوست نداشت و جامه دیگری میخواهد، آن را از ما پس بگیر. او درهمها را به من پس داد و من آنها را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله پس آوردم. ایشان با من سوی بازار به راه افتاد تا پیراهنی بخرد. در آن دم چشم حضرت به کنیزی افتاد که در راه نشسته بود و میگریست. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: چه شده؟ عرض کرد: ای رسول خدا! اهل خانهام چهار درهم به من دادند تا با آن چیزی را که میخواستند برایشان بخرم، اما آن چهار درهم گم شد و من دیگر جرأت ندارم نزدشان برگردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار درهم به او بخشید و فرمود: نزد اهلت برو. رسول خدا صلی الله علیه و آله به بازار رفت و پیراهنی به چهار درهم خرید و آن را پوشید و خدا را شکر کرد و به راه افتاد. در راه دید مردی عریان میگوید: چه کسی جامهای بر تن من میکند تا خداوند از جامههای بهشت بر تنش کند؟ در آن دم رسول خدا صلی الله علیه و آله پیراهنی را که خریده بود از تن خود درآورد و به آن نیازمند پوشانید. سپس به بازار برگشت و با چهار درهمی که باقی مانده بود پیراهن دیگری خرید و پوشید و خدا را شکر کرد و سوی خانه برگشت. ناگاه دید آن کنیز هنوز در راه نشسته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: چه شده؟ چرا نزد اهلت نرفتهای؟ عرض کرد: ای رسول خدا! من دیر کردهام
ص: 214
الآتیة و قیل فَإِذا فَرَغْتَ من الغزو فَانْصَبْ فی العبادة أو فَإِذا فَرَغْتَ من الصلاة فَانْصَبْ فی الدعاء وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ بالسؤال و لا تسأل غیره فإنه القادر وحده علی إسعافه. (1)
أقول: اعلم أن شق بطنه صلی الله علیه و آله فی صغره فی روایات العامة کثیرة مستفیضة کما عرفت و أما روایاتنا و إن لم یرد فیها بأسانید معتبرة لم یرد نفیها أیضا و لا یأبی عنه العقل أیضا فنحن فی نفیه و إثباته من المتوقفین کما أعرض عنه أکثر علمائنا
ص: 140
و میترسم مرا بزنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جلوی من به راه بیافت و اهلت را من نشان بده. رسول خدا صلی الله علیه و آله راهی شد تا اینکه به در خانه آنان رسید. فرمود: سلام بر شما ای اهل خانه! آنان پاسخ حضرت را ندادند. باز سلام کرد و پاسخی ندادند. باز سلام کرد و آنگاه گفتند: سلام و رحمت و برکت خدا بر شما ای رسول خدا! حضرت فرمود: چرا بار اول و دوم سلام مرا پاسخ ندادید؟ گفتند: ای رسول خدا! صدای شما را شنیدیم اما دوست داشتیم بیشتر سلام بفرستید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این کنیز در کار شما دیر کرده، او را بازخواست نکنید. گفتند: ای رسول خدا! او به خاطر مقدم شما آزاد است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ستایش از آن خداست، هرگز دوازده درهم به این بابرکتی ندیده بودم؛ خداوند دو عریان را با آن پوشانید و یک نفر را نیز با آن آزاد گرداند(1).
روایت2.
الأمالی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نمیکنم: غذا خوردن روی زمین پست همراه با بردگان و سوار شدن بر الاغ با پالان و دوشیدن شیر بز با دست خود و پوشیدن جامه پشمی و سلام کردن بر کودکان تا پس از من سنت باشد(2).
روایت3.
عیون أخبار الرضا علیه السلام و علل الشرائع نیز در روایتی از امام رضا علیه السلام به نقل از پدران ارجمند خود از امام علی علیه السلام مانند این حدیث را آوردهاند(3).
الخصال نیز در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدران ارجمند خود مانند این حدیث را آورده است(4).
ص: 215
المتقدمین (1) و إن کان یغلب علی الظن وقوعه و الله تعالی یعلم و حججه علیهم السلام.
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِمَ أُوتِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ أَبَوَیْهِ قَالَ لِئَلَّا یَجِبَ عَلَیْهِ حَقٌّ لِمَخْلُوقٍ (2).
مع، معانی الأخبار ع، علل الشرائع حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَیْتَمَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله لِئَلَّا یَکُونَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِ طَاعَةٌ (3).
ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ الْقَزْوِینِیُّ فِیمَا کَتَبَ إِلَیَّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ لِأَیِّ عِلَّةٍ لَمْ یَبْقَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَلَدٌ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَبِیّاً وَ عَلِیّاً علیه السلام وَصِیّاً فَلَوْ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَلَدٌ مِنْ بَعْدِهِ کَانَ (4) أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَانَتْ لَا تَثْبُتُ (5) وَصِیَّةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6).
مع، معانی الأخبار ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ یَتِیماً لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ نَظِیرٌ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ (7) مُمْتَنّاً عَلَیْهِ
ص: 141
توضیح
«الأکل علی الحضیض» یعنی غذا خوردن روی زمین بدون اینکه سفره پهن باشد. «حضیض» زمین صاف میان بریدگی کوه است. در حدیث آمده:
او هدیهای به رسول خدا صلی الله علیه و آله تقدیم کرد اما چیزی نیافت تا هدیهاش را روی آن بگذارد. حضرت به فرمود: «ضعه بالحضیض» آن را روی زمین پست بگذار، من بندهای هستم که مانند بنده غذا میخورم.
یعنی روی زمین .
فیروزآبادی میگوید: «إکاف الحمار» بر وزن «کتاب» و «غراب» است، «وکاف الحمار» یعنی پالان الاغ، «أکّاف» یعنی سازنده پالان، «آکف الحمار إیکافاً» و «أکّفه تأکیفاً» یعنی بر روی الاغ پالان کشید.
میگویم: شرح این خبر إن شاء الله بهطور کامل در کتاب الآداب و السنن خواهد آمد.
روایت4.
الأمالی: از عیص بن قاسم روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: از پدر بزرگوارتان علیه السلام حدیثی روایت میکنند که ایشان فرموده: رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچگاه از نان گندم سیر نخورد؛ آیا این درست است؟ فرمود: خیر، رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز نان گندم نخورد و هیچگاه از نان جو سیر نخورد(1).
روایت5.
الأمالی: از امام کاظم علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: مردی یهودی چند دینار از رسول خدا صلی الله علیه و آله طلب داشت. آمد و آن را خواست. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای یهودی! چیزی ندارم که به تو بدهم. یهودی گفت: ای محمد! من از تو جدا نمیشوم تا اینکه طلب مرا بدهی. حضرت فرمود: بنابراین کنارت مینشینم. ایشان آنقدر کنار وی نشست که در همان جا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء و صبح را خواند. یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله او را تهدید میکردند و میترساندند. ناگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان نگریست و فرمود: این چه کاری است با او میکنید؟ گفتند: ای رسول خدا! یک یهودی شما را اسیر کرده؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پروردگارم عزّوجل مرا برنیانگیخته تا به کسی که معاهد یا غیر معاهد ستم کنم. چون ظهر برآمد مرد یهودی گفت: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و گواهی میدهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و رسول اوست و نیمی از مالم را در راه خدا بخشیدم، اما به خدا سوگند من این کار را تنها به این خاطر با شما کردم که به وصفی که در تورات از شما آمده بنگرم، من در تورات وصف شما را خواندهام: محمد بن عبدالله که زادگاهش در مکه است
ص: 216
نِعَمَهُ أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً أَیْ وَحِیداً لَا نَظِیرَ لَکَ فَآوی إِلَیْکَ النَّاسَ وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَکَ حَتَّی عَرَفُوکَ وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَقُولُ مَنْسُوباً عِنْدَ قَوْمِکَ إِلَی الضَّلَالَةِ فَهَدَاهُمْ بِمَعْرِفَتِکَ وَ وَجَدَکَ عائِلًا یَقُولُ فَقِیراً عِنْدَ قَوْمِکَ یَقُولُونَ لَا مَالَ لَکَ فَأَغْنَاکَ اللَّهُ بِمَالِ خَدِیجَةَ ثُمَّ زَادَکَ مِنْ فَضْلِهِ فَجَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً حَتَّی لَوْ دَعَوْتَ عَلَی حَجَرٍ أَنْ یَجْعَلَهُ اللَّهُ لَکَ ذَهَباً لَنَقَلَ عَیْنَهُ إِلَی مُرَادِکَ وَ أَتَاکَ بِالطَّعَامِ حَیْثُ لَا طَعَامَ وَ أَتَاکَ بِالْمَاءِ حَیْثُ لَا مَاءَ وَ أَعَانَکَ (1) بِالْمَلَائِکَةِ حَیْثُ لَا مُغِیثَ فَأَظْفَرَکَ بِهِمْ عَلَی أَعْدَائِکَ (2).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ ابْنِ الْجَهْمِ (3) عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی یَقُولُ أَ لَمْ یَجِدْکَ وَحِیداً فَآوَی إِلَیْکَ النَّاسَ وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَعْنِی عِنْدَ قَوْمِکَ فَهَدی أَیْ هَدَاهُمُ إِلَی مَعْرِفَتِکَ وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی یَقُولُ أَغْنَاکَ بِأَنْ جَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً (4).
فس، تفسیر القمی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ الْإِمَامَیْنِ علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی أَیْ فَآوَی إِلَیْکَ النَّاسَ وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی أَیْ هَدَی إِلَیْکَ قَوْماً لَا یَعْرِفُونَکَ حَتَّی عَرَفُوکَ وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی أَیْ وَجَدَکَ تَعُولُ أَقْوَاماً فَأَغْنَاهُمْ بِعِلْمِکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ قَالَ (5) أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قَالَ الْیَتِیمُ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَتِ الدُّرَّةُ الْیَتِیمَةَ لِأَنَّهُ لَا مِثْلَ لَهَا وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی بِالْوَحْیِ فَلَا تَسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ أَحَداً وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی قَالَ وَجَدَکَ ضَالًّا فِی قَوْمٍ لَا یَعْرِفُونَ فَضْلَ نُبُوَّتِکَ فَهَدَاهُمُ اللَّهُ بِکَ (6).
ص: 142
و به طَیبة هجرت میکند و تندخو و بداخلاق و بددهن و آلوده به دشنام و ناسزا نیست، من گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدا هستی، این دارایی من است بر اساس آنچه خداوند نازل کرده بر آن حُکم کن. آن مرد یهودی مال بسیار داشت. حضرت علی علیه السلام سپس فرمود: بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله یک عبا بود و بالش ایشان پوستی بود که با لیف خرما پُر شده بود. شبی بستر حضرت را دولا کردند، چون صبح شد ایشان فرمود: دیشب بسترم مرا از نماز بازداشت. و امر فرمود تا آن را یک لا بیاندازند(1).
توضیح
جزری در ابن باره میگوید: هر کس معاهدی را بکشد خداوند هیچ واجب و مستحبی را از او نمیپذیرد. «معاهد» میتواند به عنوان فاعل یا مفعول به کسر هاء یا به فتح هاء باشد اما در حدیث با فتح مشهورتر است و بیشتر آمده است. «معاهد» کسی است که با او عهدی بستهای اما در حدیث بیشتر بر اهل ذمه اطلاق میشود، گاهی نیز بر کافرانی اطلاق میشود که برای ترک جنگ تا مدتی مشخص با آنان صلح شده است. «شطر» یعنی نصف.
جوهری میگوید: «طیبة» بر وزن «شیبة» نام مدینة الرسول صلی الله علیه و آله است. «صخب» با صاد و سین به معنای همهمه و سر و صدا به هنگام ستیزه است. «و لا مترین» در برخی نسخهها با زاء نقطه دار آمده یعنی او دشنام را زیور و زینت خود برنگرفته آن چنانکه لئیمان برمیگیرند، در برخی نسخهها نیز با راء آمده یعنی خود را به دشنام آلوده نمیکند. «خناء» نیز ناسزاگویی در کلام است و «مرفقة» به کسر یعنی بالش.
روایت6.
تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه ام سلمه بود. شبهنگام سلمه دید پیامبر صلی الله علیه و آله در بستر نیست. فکری در خاطرش گذشت که در خاطر زنان میگذرد. برخاست و همه جای خانه را در پی حضرت گشت تا اینکه به ایشان رسید. دید پیامبر صلی الله علیه و آله در گوشهای از خانه ایستاده و دستانش را بلند کرده و میگرید و میفرماید: خداوندا نعمتهای نیکی را که به من بخشیدهای هیچگاه از من مگیر،
ص: 217
صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام لِمَ أُوتِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ أَبَوَیْهِ قَالَ لِئَلَّا یُوجَدَ عَلَیْهِ حَقٌّ لِمَخْلُوقٍ (1).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ بَکَّارٍ (2) عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (3) عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ (4) بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: عُرِضَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ مَفْتُوحٌ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ کَفْراً کَفْراً فَسُرَّ بِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی قَالَ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ أَلْفَ قَصْرٍ فِی الْجَنَّةِ تُرَابُهُ الْمِسْکُ فِی کُلِّ قَصْرٍ مَا یَنْبَغِی لَهُ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ الْخَدَمِ (5).
قال الجزری أهل الشام یسمون القریة کفرا و منه الحدیث عرض علی رسول الله صلی الله علیه و آله ما هو مفتوح علی أمته بعده کفرا کفرا فسر بذلک أی قریة قریة.
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هِیَ تَطْحَنُ بِالرَّحَی وَ عَلَیْهَا کِسَاءٌ مِنْ أَجِلَّةِ الْإِبِلِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا بَکَی وَ قَالَ لَهَا یَا فَاطِمَةُ تَعَجَّلِی مَرَارَةَ الدُّنْیَا لِنَعِیمِ الْآخِرَةِ غَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی (6).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبِ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی قَالَ إِنَّ رِضَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِدْخَالُ اللَّهِ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ شِیعَتَهُمُ الْجَنَّةَ (7).
ص: 143
خداوندا نکوهش دشمنان و حسودان را هرگز بر من روا مدار، خداوندا هیچگاه مرا به دردسری که از آن نجاتم دادهای برنگردان، خداوندا هرگز مرا اندازه چشم بر هم زدنی به خود وامگذار. در آن دم ام سلمه با چشم گریان بازگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از گریه ام سلمه برگشت و به او فرمود: چرا گریه میکنی ای ام سلمه؟! عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! چطور گریه نکنم حال آنکه شما نزد خداوند چنان منزلتی داری که او «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(1)
{از گناه گذشته و آینده تو} درگذشته است اما باز از او میخواهی نکوهش دشمنان را بر شما روا ندارد و هیچگاه شما را به دردسری که از آن نجاتت داده برنگرداند و هرگز اندازه چشم بر هم زدنی شما را به خود وانگذارد؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای ام سلمه! چه چیز مرا در امان نگاه میدارد؟! خداوند به اندازه یک چشم بر هم زدن یونس بن متی را به خودش واگذاشت و آن ماجرا بر او گذشت(2).
روایت7.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: نیازمندی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و چیزی از ایشان طلبید. رسول خدا فرمود: آیا کسی هست که بتواند به من قرض بدهد؟ مردی از انصار از قبیله بنی جلبی برخاست و عرض کرد: من میتوانم ای رسول خدا! فرمود: به این نیازمند چهار طبق خرما بده. مرد انصاری آن بار را به آن مرد داد و سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برگشت و آن را از ایشان طلب کرد. پیامبر فرمود: إن شاء الله میدهم. بار دیگر نزد حضرت آمد و ایشان فرمود: إن شاء الله میدهم. بار سوم نزد حضرت آمد و ایشان فرمود: إن شاء الله میدهم. عرض کرد: ای رسول خدا! بسیار فرمودی إن شاء الله میدهم! رسول خدا لبخندی زد و فرمود: آیا کسی هست که بتواند به من قرضی بدهد؟ مردی برخاست و عرض کرد: من میتوانم ای رسول خدا!
ص: 218
ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ هِشَامِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ کَانَ قَارِئاً لِلْکُتُبِ قَالَ: قَرَأْتُ فِی الْإِنْجِیلِ یَا عِیسَی جِدَّ فِی أَمْرِی وَ لَا تَهْزُلْ وَ اسْمَعْ وَ أَطِعْ یَا ابْنَ الطَّاهِرَةِ الطُّهْرِ الْبِکْرِ الْبَتُولِ أَنْتَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ أَنَا خَلَقْتُکَ آیَةً لِلْعَالَمِینَ فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ فَسِّرْ لِأَهْلِ سُورِیَا السُّرْیَانِیَّةَ (1) بَلِّغْ مَنْ بَیْنَ یَدَیْکَ أَنِّی أَنَا اللَّهُ الدَّائِمُ الَّذِی لَا أَزُولُ صَدِّقُوا النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ صَاحِبَ الْجَمَلِ وَ الْمِدْرَعَةِ وَ التَّاجِ وَ هِیَ الْعِمَامَةُ وَ النَّعْلَیْنِ وَ الْهِرَاوَةِ وَ هِیَ الْقَضِیبُ الْأَنْجَلَ الْعَیْنَیْنِ الصَّلْتَ الْجَبِینِ الْوَاضِحَ الْخَدَّیْنِ الْأَقْنَی (2) الْأَنْفِ مُفَلَّجَ الثَّنَایَا کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ کَأَنَّ الذَّهَبَ یَجْرِی فِی تَرَاقِیهِ لَهُ شَعَرَاتٌ مِنْ صَدْرِهِ إِلَی سُرَّتِهِ لَیْسَ عَلَی بَطْنِهِ وَ لَا عَلَی صَدْرِهِ شَعْرٌ أَسْمَرُ اللَّوْنِ دَقِیقُ الْمَسْرُبَةِ (3) شَثْنُ الْکَفِّ وَ الْقَدَمِ (4) إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعاً وَ إِذَا مَشَی کَأَنَّمَا یَتَقَلَّعُ
ص: 144
فرمود: چقدر میتوانی؟ عرض کرد: هر چه بخواهی. فرمود: به این مرد هشت طبق خرما بده. مرد انصاری عرض کرد: ای رسول خدا! من فقط چهار طبق دادم. ایشان فرمود: چهار طبق دیگر بده(1).
روایت8.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ دینار و درهم و برده و کنیزک و گوسفند و شتری به ارث نگذاشت. حضرت در حالی جان سپرد که زرهاش نزد یکی از یهودیان مدینه گرو بود که ایشان در ازایش از او بیست پیمانه جو برای نفقه اهل خود قرض کرده بود(2).
روایت9.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله مسکینان شب را در مسجد میگذراندند. شبی رسول خدا پای منبر با مسکینانی که در مسجد بودند در دیگی سنگی افطار کرد. آن شب سی مرد از آن دیگ خوردند و سپس بقیهاش را برای همسران پیامبر بردند(3).
روایت10.
قرب الإسناد: از ابن بُکَیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره نماز خواندن در حالت نشسته یا با تکیه بر عصا یا دیوار پرسیدم. ایشان فرمود: خیر، پدر تو را با این حالت چه کار؟! پدر تو هنوز به این شرایط نرسیده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از آنکه سالمند و سنگین شده بود نماز را ایستاده میخواند و یکی از پاهای خود را بالا میگرفت تا اینکه خداوند تبارک و تعالی نازل فرمود: «طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» و حضرت پای خود را بر زمین گذاشت(4).
توضیح
چه بسا این سختیها به هنگام عبادت در شریعت بوده و سپس نسخ شده است.
روایت11.
الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
ص: 219
مِنَ الصَّخْرَةِ (1) وَ یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ وَ إِذَا جَاءَ مَعَ الْقَوْمِ بَذَّهُمْ عَرَقُهُ فِی وَجْهِهِ کَاللُّؤْلُؤِ (2) وَ رِیحُ الْمِسْکِ یَنْفَحُ مِنْهُ لَمْ یُرَ قَبْلَهُ مِثْلُهُ وَ لَا بَعْدَهُ طَیِّبُ الرِّیحِ نَکَّاحُ النِّسَاءِ ذُو النَّسْلِ الْقَلِیلِ إِنَّمَا نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ لَهَا بَیْتٌ فِی الْجَنَّةِ لَا صَخَبَ فِیهِ وَ لَا نَصَبَ (3) یُکَفِّلُهَا فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا کَفَّلَ زَکَرِیَّا أُمَّکَ لَهَا فَرْخَانِ مُسْتَشْهَدَانِ کَلَامُهُ الْقُرْآنُ وَ دِینُهُ الْإِسْلَامُ وَ أَنَا السَّلَامُ طُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ زَمَانَهُ وَ شَهِدَ أَیَّامَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَنَا غَرَسْتُهَا (4) تُظِلُّ الْجِنَانَ أَصْلُهَا مِنْ رِضْوَانَ مَاؤُهَا مِنْ تَسْنِیمٍ بَرْدُهُ بَرْدُ الْکَافُورِ وَ طَعْمُهُ طَعْمُ الزَّنْجَبِیلِ مَنْ یَشْرَبْ مِنْ تِلْکَ الْعَیْنِ شَرْبَةً لَا یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً فَقَالَ عِیسَی علیه السلام اللَّهُمَّ اسْقِنِی مِنْهَا قَالَ حَرَامٌ یَا عِیسَی عَلَی الْبَشَرِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ ذَلِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ حَرَامٌ عَلَی الْأُمَمِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ أُمَّةُ ذَلِکَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَرْفَعُکَ إِلَیَّ ثُمَّ أُهْبِطُکَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ لِتَرَی مِنْ أُمَّةِ ذَلِکَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْعَجَائِبَ وَ لِتُعِینَهُمْ عَلَی اللَّعِینِ الدَّجَّالِ أُهْبِطُکَ فِی وَقْتِ الصَّلَاةِ لِتُصَلِّیَ مَعَهُمْ إِنَّهُمْ أُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ (5).
لا یبعد أن یکون سوریا فی تلک اللغة اسم سوری قال فی القاموس السوری کطوبی موضع بالعراق و هو من بلد السریانیین و قال المدرعة کمکنسة ثوب کالدراعة و لا تکون إلا من صوف و قال النجل بالتحریک سعة العین فهو أنجل قوله صلت الجبین قال الجزری أی واسعة و قال الفیروزآبادی رجل مفلج الثنایا منفرجها قوله کأن الذهب یجری فی تراقیه لعله کنایة عن حمرة ترقوته صلی الله علیه و آله أو سطوع النور منها قوله بذهم قال الجزری فیه بذ العالمین أی سبقهم و غلبهم.
ص: 145
پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نمیکنم: پوشیدن جامه پشمی سوار شدن بر الاغ با پالان و غذا خوردن با بردگان و پینه زدن بر نعلین با دست خود و سلام کردن به کودکان تا پس از من سنت باشد.
روایت12.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمود: فرشتهای نزدم آمد و گفت: ای محمد! پروردگارت به تو سلام میرساند و میفرماید: اگر میخواهی دشت مکه را برایت طلا کنم. امام علیه السلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن دم سر سوی آسمان فراز کرد و فرمود: پروردگارا یک روز سیر میشوم و تو را میستایم و یک روز گرسنه میشوم و از تو میخواهم(1).
صحیفة الرضا علیه السلام (2)
و المجالس(3)
نیز همانند این حدیث را آوردهاند.
روایت13.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیهم السلام از امام علی علیه السلام نقل فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در عید قربان دو قوچ سفید و سیاه شاخدار قربانی میکرد(4).
روایت14.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : پیامبر صلی الله علیه و آله انگشتری در دست راستش میکرد(5).
روایت15.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : پیامبر صلی الله علیه و آله تا هنگام وفاتش سه روز متوالی از نان گندم سیر نخورد(6).
ص: 220
أقول: فالمعنی أنه کان یغلبهم فی الحسن و البهاء و یمتاز بینهم أو یسبقهم فی المشی و الأول أظهر إذ سیأتی ما یخالف الثانی و الصخب بالتحریک الصیاح و الجلبة.
فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ السُّکَیْنِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ هَارُونَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ مَلِکَ الرُّومِ عَرَضَ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام صُوَرَ الْأَنْبِیَاءِ فَعَرَضَ عَلَیْهِ صَنَماً یَلُوحُ (1) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ جَدِّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَثُّ اللِّحْیَةِ عَرِیضُ الصَّدْرِ طَوِیلُ الْعُنُقِ عَرِیضُ الْجَبْهَةِ أَقْنَی الْأَنْفِ أَفْلَجُ الْأَسْنَانِ (2) حَسَنُ الْوَجْهِ قَطَطُ الشَّعْرِ طَیِّبُ الرِّیحِ حَسَنُ الْکَلَامِ فَصِیحُ اللِّسَانِ کَانَ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ بَلَغَ عُمُرُهُ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً وَ لَمْ یُخَلَّفْ بَعْدَهُ إِلَّا خَاتَمٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ یَتَخَتَّمُ فِی یَمِینِهِ وَ خَلَّفَ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ وَ قَضِیبَهُ وَ جُبَّةَ صُوفٍ وَ کِسَاءَ صُوفٍ کَانَ یَتَسَرْوَلُ بِهِ لَمْ یَقْطَعْهُ وَ لَمْ یخیطه (یَخِطْهُ) حَتَّی لَحِقَ بِاللَّهِ فَقَالَ الْمَلِکُ إِنَّا نَجِدُ فِی الْإِنْجِیلِ أَنَّهُ یَکُونُ لَهُ مَا یُتَصَدَّقُ عَلَی سِبْطَیْهِ (3) فَهَلْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام قَدْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ الْمَلِکُ فَبَقِیَ لَکُمْ ذَلِکَ فَقَالَ لَا قَالَ الْمَلِکُ أَوَّلُ فِتْنَةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَیْهَا ثُمَّ عَلَی مُلْکِ نَبِیِّکُمْ وَ اخْتِیَارِهِمْ عَلَی ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهِمْ (4) مِنْکُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ الْآمِرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِی عَنِ الْمُنْکَرِ الْخَبَرَ (5).
روایت16.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : از سهل بن قاسم نوشجانی روایت شده که وی گفت: مردی به امام رضا علیه السلام عرض کرد: ای پسر رسول خدا! از عُروة بن زبیر روایت میکنند که گفته: پیغمبر صلی الله علیه و آله در حال تقیّه از دنیا رفت. حضرت علیه السلام فرمود: پس از آنکه خداوند عزّوجل فرمود: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(1)
{ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد}، پیامبر صلی الله علیه و آله با ضمانت خداوند عزّوجل هر نوع تقیّهای را کنار گذاشت و فرمان خداوند را آشکار ساخت، اما قریشیان پس از ایشان هر کاری خواستند کردند؛ اما پیش از نزول این آیه چه بسا حضرت تقیّه کرده باشد(2).
روایت17.
الأمالی: از عایشه روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه ابر نوظهوری را میدید هر کاری را وامینهاد و حتی اگر در نماز بود میفرمود: خداوندا از شرّ آنچه در این ابر است به تو پناه میبرم. اگر آن ابر میرفت حضرت خدا را میستود و اگر میبارید میفرمود: خداوندا این ابر را سودبخش گردان. «ناشئ» و «مخیّلة» هر دو ابر هستند(3).
توضیح
توضیحی که در آخر خبر آمده یا کلام شیخ است یا سخن یکی از راویان. جزری در این باره میگوید: «ناشئ» یعنی ابری که هنوز کامل نشده و شکل نگرفته است.
روایت18.
الأمالی: از عایشه روایت شده که وی گفت: آل محمد صلی الله علیه و آله تا هنگامی که حضرت جان به خداوند عزّوجل سپرد سه روز متوالی سیر نخوردند(4).
ص: 221
عدم الاسترسال التام کما سیأتی و لا یبعد أن یکون تصحیف السبط.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قِرَاءَةً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْعَبْدِیِ (1) قَالَ حَدَّثَنَا مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُمْ قَالُوا یَا عَلِیُّ صِفْ لَنَا نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله کَأَنَّنَا نَرَاهُ فَإِنَّا مُشْتَاقُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْیَضَ اللَّوْنِ مُشْرَباً حُمْرَةً أَدْعَجَ الْعَیْنِ سَبْطَ الشَّعْرِ کثف (کَثَ) (2) اللِّحْیَةِ ذَا وَفْرَةٍ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ کَأَنَّمَا عُنُقُهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ یَجْرِی فِی تَرَاقِیهِ الذَّهَبُ لَهُ شَعْرٌ مِنْ لَبَّتِهِ إِلَی سُرَّتِهِ کَقَضِیبٍ خِیطَ إِلَی السُّرَّةِ وَ لَیْسَ فِی بَطْنِهِ وَ لَا صَدْرِهِ شَعْرٌ غَیْرُهُ شَثْنُ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ شَثْنُ الْکَعْبَیْنِ إِذَا مَشَی کَأَنَّمَا یَتَقَلَّعُ مِنْ صَخْرٍ إِذَا أَقْبَلَ کَأَنَّمَا یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعاً بِأَجْمَعِهِ کُلُّهُ لَیْسَ بِالْقَصِیرِ الْمُتَرَدِّدِ وَ لَا بِالطَّوِیلِ المتمعط (3) (الْمُمَّغِطِ) وَ کَانَ فِی الْوَجْهِ تَدْوِیرٌ (4) إِذَا کَانَ فِی النَّاسِ غَمَرَهُمْ کَأَنَّمَا عَرَقُهُ فِی وَجْهِهِ اللُّؤْلُؤُ عَرْفُهُ أَطْیَبُ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ لَیْسَ بِالْعَاجِزِ وَ لَا بِاللَّئِیمِ أَکْرَمُ النَّاسِ عِشْرَةً (5) وَ أَلْیَنُهُمْ عَرِیکَةً وَ أَجْوَدُهُمْ کَفّاً مَنْ خَالَطَهُ بِمَعْرِفَةٍ أَحَبَّهُ وَ مَنْ رَآهُ بَدِیهَةً هَابَهُ عِزُّهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ یَقُولُ بَاغِتُهُ (6) لَمْ أَرَ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ مِثْلَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً (7).
قال الجوهری الإشراب خلط لون بلون کأن أحدهما سقی الآخر و إذا شدد یکون للتکثیر و المبالغة و یقال اشرب الأبیض حمرة أی علاه ذلک و قال
ص: 147
روایت19.
الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله روی زمین مینشست و روی زمین غذا میخورد و میش را خود میدوشید و دعوت بردگان را به نان جو میپذیرفت(1).
روایت20.
الأمالی: از بکر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: عمر بن خطاب خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و دید ایشان سخت بیمار است – و یا دید ایشان تب کرده- است. عرض کرد: ای رسول خدا چه سخت بیمار شدهاید! – و یا چه تبی کردهاید!- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با این وجود دیشب سی سوره از قرآن را قرائت کردم که هفت سوره بلند نیز از آن جمله بود. عمر عرض کرد: ای رسول خدا! خداوند «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(2) {از گناه گذشته و آینده تو} درگذشته است، با این حال هنوز شما اینچنین در عبادت میکوشی؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمر! آیا نباید بندهای شاکر باشم؟(3)
توضیح
فیروزآبادی میگوید: «موقوذ» یعنی بسیار بیمار [ مشرف به موت ]، «وقذه» مثل «أوقذه» یعنی او را بر زمین زد و بر جایش نشاند و بر او چیره شد و در بیماری بر جایش
گذاشت. «وعک» یعنی درد و ناخوشی بدن ناشی از تب یا درد ناشی از شدت خستگی.
روایت21.
علل الشرائع: امام کاظم علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام
ص: 222
الفیروزآبادی الدعج بالتحریک و الدعجة شدة سواد العین مع سعتها و الأدعج الأسود و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله فی عینیه دعج یرید أن سواد عینیه کان شدید السواد و قیل الدعج شدة سواد العین فی شدة بیاضها و قال السبط من الشعر المنبسط المسترسل و قال الوفرة شعر الرأس إذا وصل إلی شحمة الأذن.
قوله المتردد قال الجزری أی المتناهی فی القصر کأنه تردد بعض خلقه علی بعض و تداخلت أجزاؤه و قال فی صفته صلی الله علیه و آله لم یکن بالطویل الممغط هو بتشدید المیم الثانیة المتناهی فی الطول و امّغط النهار إذا امتد و مغطت الحبل و غیره إذا مددته و أصله منمغط و النون للمطاوعة فقلبت میما و أدغمت فی المیم و یقال بالعین المهملة بمعناه قوله علیه السلام غمرهم قال الجزری أی کان فوق کل من کان معه و العریکة الطبیعة قوله علیه السلام من رآه بدیهة هابه قال الجزری أی مفاجاة و بغتة یعنی من لقیه قبل الاختلاط به هابه لوقاره و سکونه و إذا جالسه و خالطه بان حسن خلقه قوله عزه بین عینیه تأکید للسابق و یفسره اللاحق أی یظهر العز فی وجهه أولا قبل أن یعرف یقول باغته بالباء الموحدة و الغین المعجمة أی من رآه بغتة و فی بعض النسخ غره بالغین المعجمة و الراء المهملة و لعله من الغر بالفتح بمعنی حد السیف فیرجع إلی الأول أو هو بالضم بمعنی الغرة و هی البیاض فی الجبهة و فی بعض النسخ ناعته بالنون و العین المهملة و لا یخفی توجیهه و سیأتی شرح سائر الفقرات فی الأخبار الآتیة.
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ (1) عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام بِمَدِینَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام سَأَلْتُ خَالِی هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ (2) عَنْ حِلْیَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ
ص: 148
از جدّ ارجمند خود علیه السلام از امام سجاد علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از امام علی علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ناسپاسی دید و شکرِ نیکیهایش به جا آورده نشد حال آنکه نیکی حضرت بر قریشی و عرب و عجم مسلّم بود و نیکیِ چه کسی والاتر از نیکیهای رسول خدا صلی الله علیه و آله بر این خلق میتواند باشد؟ ما اهل بیت علیه السلام نیز ناسپاسی میبینیم و شکرِ نیکیهایمان به جا آورده نمیشود، نیکانِ مومنان اینگونهاند ناسپاسی میبینند و شکرِ نیکیهایشان به جا آورده نمیشود(1).
روایت22.
علل الشرائع: امام رضا علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: ای محمد! پروردگارت به تو سلام میرساند و میگوید زنان باکره همچون میوههای درختاند، وقتی میوه میرسد چارهای برایش نیست جز آنکه چیده شود وگرنه خورشید فاسدش میکند و باد دگرگونش میسازد، زنان باکره نیز وقتی برایشان آنچه برای زنان روی میدهد رُخ دهد هیچ دوایی جز شوهر برای آنا نیست ، وگرنه از فتنه در امان نخواهند بود. این شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر منبر رفت و مردم را گرد آورد و آنان را از فرمانی که خداوند متعال به او داده بود آگاه کرد. عرض کردند: به چه کسی شوهر کنند ای رسول خدا! فرمود: با همترازان خود. عرض کردند: همترازان کیستند؟ فرمود: مومنان همتراز یکدیگرند. پیامبر صلی الله علیه و آله از منبر پایین نیامد تا اینکه ضُباعة را به همسری مقداد بن اسود درآورد. سپس فرمود: ای مردم! من دختر عمویم را به همسری مقداد درآوردم تا نکاح به آسانی انجام گیرد(2).
روایت23.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله همراه یکی از یاران خود در جایی بود. خواست قضای حاجت کند. برخاست و سوی دو نخل کوچک رفت و به آن دو فرمود تا جمع شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله پشت آن دو پنهان شد. حضرت قضای حاجت کرد و برخاست. آن مرد آمد اما اثری ندید(3).
توضیح
جوهری میگوید: «أشاء» به فتح و مدّ یعنی نخل کوچک.
روایت24.
قصص الأنبیاء علیه السلام : از جابر بن عبدالله روایت شده
ص: 223
وَصَّافاً لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخْماً مُفَخَّماً یَتَلَأْلَأُ وَجْهُهُ تَلَأْلُؤَ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ أَطْوَلَ مِنَ الْمَرْبُوعِ وَ أَقْصَرَ مِنَ الْمُشَذَّبِ عَظِیمَ الْهَامَةِ (1) رَجِلَ الشَّعْرِ إِنِ انْفَرَقَتْ عَقِیقَتُهُ (2) فَرَقَ وَ إِلَّا فَلَا یُجَاوِزُ شَعْرُهُ شَحْمَةَ أُذُنَیْهِ إِذَا هُوَ وَفَّرَهُ أَزْهَرَ اللَّوْنِ وَاسِعَ الْجَبِینِ أَزَجَّ الْحَوَاجِبِ (3) سَوَابِغَ فِی غَیْرِ قَرَنٍ بَیْنَهُمَا لَهُ (4) عِرْقٌ یُدِرُّهُ الْغَضَبُ أَقْنَی الْعِرْنِینِ لَهُ نُورٌ یَعْلُوهُ یَحْسَبُهُ مَنْ لَمْ یَتَأَمَّلْهُ أَشَمَ (5) کَثَّ اللِّحْیَةِ سَهْلَ الْخَدَّیْنِ ضَلِیعَ الْفَمِ أَشْنَبَ مُفَلَّجَ الْأَسْنَانِ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ کَأَنَّ عُنُقَهُ جِیدُ دُمْیَةٍ (6) فِی صَفَاءِ الْفِضَّةِ مُعْتَدِلَ الْخَلْقِ بَادِناً مُتَمَاسِکاً سَوَاءَ الْبَطْنِ وَ الصَّدْرِ (7) بَعِیدَ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ ضَخْمَ الْکَرَادِیسِ أَنْوَرَ الْمُتَجَرِّدِ مَوْصُولَ مَا بَیْنَ اللَّبَّةِ وَ السُّرَّةِ بِشَعْرٍ یَجْرِی کَالْخَطِّ عَارِیَ الثَّدْیَیْنِ وَ الْبَطْنِ مِمَّا سِوَی ذَلِکَ أَشْعَرَ الذِّرَاعَیْنِ وَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ أَعَالِی الصَّدْرِ طَوِیلَ الزَّنْدَیْنِ رَحْبَ الرَّاحَةِ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ سَائِلَ الْأَطْرَافِ سَبْطَ الْقَصَبِ خُمْصَانَ الْأَخْمَصَیْنِ مَسِیحَ الْقَدَمَیْنِ یَنْبُو عَنْهُمَا الْمَاءُ إِذَا زَالَ زَالَ قَلْعاً یَخْطُو تَکَفُّؤاً وَ یَمْشِی هَوْناً ذَرِیعَ الْمِشْیَةِ (8) إِذَا مَشَی کَأَنَّمَا یَنْحَطُّ فِی صَبَبٍ وَ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعاً خَافِضَ الطَّرْفِ نَظَرُهُ إِلَی الْأَرْضِ أَطْوَلُ مِنْ نَظَرِهِ إِلَی السَّمَاءِ جُلُّ نَظَرِهِ الْمُلَاحَظَةُ یَبْدُرُ (9) مَنْ لَقِیَهُ بِالسَّلَامِ قَالَ قُلْتُ فَصِفْ لِی مَنْطِقَهُ فَقَالَ کَانَ صلی الله علیه و آله مُوَاصِلَ (10) الْأَحْزَانِ دَائِمَ الْفِکْرِ
ص: 149
که وی گفت: همراه با رسول خدا صلی الله علیه و آله در قریه «مرّ ظَهران» بودیم و گوسفند میچراندیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از نوع سیاه بچرانید که بهترین نوع آن است. عرض کردند: شما هم گوسفند میچرانی؟! فرمود: مگر پیامبری هست که گوسفند نچرانیده باشد؟!(1)
روایت25.
قصص الأنبیاء علیه السلام : از عمار روایت شده که وی گفت: داشتم گوسفندان خانوادهام را میچراندم و حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز داشت گوسفند میچراند. عرض کردم: ای محمد! آیا میآیی به «فخ» برویم من آنجا را چمنزاری سرسبز دیدم. حضرت فرمود: بله. فردا من به «فخ» رفتم و دیدم حضرت محمد صلی الله علیه و آله زودتر از من آنجا رسیده و ایستاده و گوسفندانش را از چمنزار دور میکند. ایشان فرمود: چون با تو وعده کرده بودم دوست نداشتم قبل از آمدنت گوسفندانم را بچرانم(2).
توضیح
فیروزآبادی میگوید: البَرَق به تحریک همان حمل است و معرب بره است و گفت: الأبرق یعنی سنگ و ریگ و گل مختلط در آن کلفت شد و البُرقة یعنی کلفت شد. الأبرق و برق: سرزمینهای عرب حدود صد سرزمین؛ از آن است: برقة الأثمار و برقة الأوجال و برقة الأجداد و شمرد تا این که گفت: و النجد و یثرب و الیمامة. اینها سرزمینهای عرب هستند.
روایت26.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عقل را آفرید و به او فرمود: بچرخ! عقل پرخید. سپس به او فرمود: رو کن! عقل رو کرد. آنگاه خداوند فرمود: چیزی نیافریدهام که نزدم محبوبتر از تو باشد. خداوند نود و نه جزء از آن را به محمد صلی الله علیه و آله عطا کرد و یک جزء را میان بندگانش تقسیم کرد(3).
روایت27.
صحیفة الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از انجام نماز و آمیزش ناتوان شده بودم
ص: 224
لَیْسَتْ لَهُ رَاحَةٌ وَ لَا یَتَکَلَّمُ فِی غَیْرِ حَاجَةٍ (1) یَفْتَتِحُ الْکَلَامَ وَ یَخْتِمُهُ بِأَشْدَاقِهِ (2) یَتَکَلَّمُ بِجَوَامِعِ الْکَلِمِ فَصْلًا لَا فُضُولَ فِیهِ وَ لَا تَقْصِیرَ دَمِثاً لَیْسَ بِالْجَافِی وَ لَا بِالْمَهِینِ تَعْظُمُ عِنْدَهُ النِّعْمَةُ وَ إِنْ دَقَّتْ لَا یَذُمُّ مِنْهَا شَیْئاً غَیْرَ أَنَّهُ کَانَ لَا یَذُمُّ ذَوَّاقاً (3) وَ لَا یَمْدَحُهُ وَ لَا تُغْضِبُهُ الدُّنْیَا وَ مَا کَانَ لَهَا فَإِذَا تُعُوطِیَ الْحَقُّ لَمْ یَعْرِفْهُ أَحَدٌ وَ لَمْ یَقُمْ لِغَضَبِهِ شَیْ ءٌ حَتَّی یُنْتَصَرَ لَهُ (4) إِذَا أَشَارَ أَشَارَ بِکَفِّهِ کُلِّهَا وَ إِذَا تَعَجَّبَ قَلَبَهَا وَ إِذَا تَحَدَّثَ اتَّصَلَ بِهَا یَضْرِبُ (5) بِرَاحَتِهِ الْیُمْنَی بَاطِنَ إِبْهَامِهِ الْیُسْرَی وَ إِذَا غَضِبَ أَعْرَضَ وَ أَشَاحَ وَ إِذَا فَرِحَ غَضَّ طَرْفَهُ (6) جُلُّ ضِحْکِهِ التَّبَسُّمُ یَفْتَرُّ عَنْ مِثْلِ حَبِّ الْغَمَامِ (7) قَالَ الْحَسَنُ فَکَتَمْتُهَا (8) الْحُسَیْنَ زَمَاناً ثُمَّ حَدَّثْتُهُ فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَبَقَنِی إِلَیْهِ وَ سَأَلَهُ عَمَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ وَجَدْتُهُ (9) قَدْ سَأَلَ أَبَاهُ عَنْ مَدْخَلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَخْرَجِهِ وَ مَجْلِسِهِ وَ شَکْلِهِ فَلَمْ یَدَعْ مِنْهُ شَیْئاً قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام سَأَلْتُ أَبِی علیه السلام عَنْ مَدْخَلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَانَ دُخُولُهُ لِنَفْسِهِ مَأْذُوناً لَهُ فِی ذَلِکَ فَإِذَا أَوَی إِلَی مَنْزِلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ جُزْءٍ لِلَّهِ وَ جُزْءٍ لِأَهْلِهِ وَ جُزْءٍ لِنَفْسِهِ ثُمَّ جَزَّأَ جُزْءَهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَیَرُدُّ ذَلِکَ بِالْخَاصَّةِ عَلَی الْعَامَّةِ وَ لَا یَدَّخِرُ (10) عَنْهُمْ مِنْهُ شَیْئاً وَ کَانَ مِنْ سِیرَتِهِ فِی جُزْءِ
ص: 150
که از آسمان دیگی بر من فرود آمد. من از آن خوردم و نیروی چهل مرد برای طاقت و آمیزش به توانم افزوده شد(1).
روایت28.
صحیفة الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: حضرت علی علیه السلام فرمود: همراه پیامبر صلی الله علیه و آله داشتیم خندق را حفر میکردیم که ناگاه فاطمه سلام الله علیها آمد و تکهای نان آورد و به پیامبر داد. پیامبر فرمود: این تکه نان چیست؟ فاطمه سلام الله علیها عرض کرد: قرصی نان برای حسن و حسین علیهما السلام پختم و این تکه را نیز برای شما آوردم. پیامبر فرمود: ای فاطمه! بدان که این نخستین طعامی است که پس از سه روز وارد شکم پدرت شده است(2).
عیون أخبار الرضا نیز با سه سند همانند این حدیث را آورده است(3).
روایت29.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله همانند بندگان غذا میخورد و همانند بندگان مینشست و باور داشت که بنده است(4).
توضیح
همچنانکه گذشت غذا خوردن همانند بندگان یعنی غذا خوردن روی زمین و نشستن همانند بندگان یعنی نشستن روی زانوان.
روایت30.
محاسن: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله همانند بندگان غذا میخورد و همانند بندگان مینشست و روی زمین پست غذا میخورد و روی زمین پست میخوابید.
روایت31.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زنی بادیهنشین بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گذر میکرد حال آنکه حضرت روی زمین پست نشسته بود و غذا میخورد.
ص: 225
الْأُمَّةِ إِیثَارُ أَهْلِ الْفَضْلِ بِإِذْنِهِ وَ قَسْمُهُ عَلَی قَدْرِ فَضْلِهِمْ فِی الدِّینِ فَمِنْهُمْ ذُو الْحَاجَةِ وَ مِنْهُمْ ذُو الْحَاجَتَیْنِ وَ مِنْهُمْ ذُو الْحَوَائِجِ فَیَتَشَاغَلُ بِهِمْ وَ یَشْغَلُهُمْ فِیمَا أَصْلَحَهُمْ وَ الْأُمَّةَ مِنْ مَسْأَلَتِهِ عَنْهُمْ (1) وَ إِخْبَارِهِمْ بِالَّذِی یَنْبَغِی (2) وَ یَقُولُ لِیُبْلِغِ الشَّاهِدُ مِنْکُمُ الْغَائِبَ وَ أَبْلِغُونِی حَاجَةَ مَنْ لَا یَقْدِرُ عَلَی إِبْلَاغِ حَاجَتِهِ (3) فَإِنَّهُ مَنْ أَبْلَغَ سُلْطَاناً حَاجَةَ مَنْ لَا یَقْدِرُ عَلَی إِبْلَاغِهَا (4) ثَبَّتَ اللَّهُ قَدَمَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یَذْکُرُ عِنْدَهُ إِلَّا ذَلِکَ وَ لَا یُقِیدُ (5) مِنْ أَحَدٍ عَثْرَةً یَدْخُلُونَ رُوَّاداً وَ لَا یَفْتَرِقُونَ إِلَّا عَنْ ذَوَاقٍ وَ یَخْرُجُونَ أَدِلَّةً فَسَأَلْتُهُ (6) عَنْ مَخْرَجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ کَانَ یَصْنَعُ فِیهِ فَقَالَ کَانَ صلی الله علیه و آله (7) یَخْزُنُ لِسَانَهُ إِلَّا عَمَّا یَعْنِیهِ وَ یُؤْلِفُهُمْ وَ لَا یُنَفِّرُهُمْ (8) وَ یُکْرِمُ کَرِیمَ کُلِّ قَوْمٍ وَ یُوَلِّیهِ عَلَیْهِمْ وَ یُحَذِّرُ النَّاسَ (9) وَ یَحْتَرِسُ مِنْهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَطْوِیَ عَنْ أَحَدٍ بِشْرَهُ وَ لَا خُلُقَهُ وَ یَتَفَقَّدُ أَصْحَابَهُ وَ یَسْأَلُ النَّاسَ عَمَّا فِی النَّاسِ (10) وَ یُحَسِّنُ الْحَسَنَ وَ یُقَوِّیهِ وَ یُقَبِّحُ الْقَبِیحَ وَ یُوهِنُهُ مُعْتَدِلَ الْأَمْرِ غَیْرَ مُخْتَلِفٍ لَا یَغْفُلُ مَخَافَةَ أَنْ یَغْفُلُوا أَوْ یَمِیلُوا (11) وَ لَا یُقَصِّرُ عَنِ الْحَقِّ وَ لَا یَجُوزُهُ الَّذِینَ یَلُونَهُ مِنَ النَّاسِ خِیَارُهُمْ أَفْضَلُهُمْ عِنْدَهُ أَعَمُّهُمْ نَصِیحَةً لِلْمُسْلِمِینَ وَ
ص: 151
آن زن عرض کرد: ای محمد! به خدا سوگند تو همانند بندگان غذا میخوری و همانند آنان مینشینی. رسول خدا به او فرمود: وای بر تو! کدام بندهای از من بندهتر است؟ زن عرض کرد: پس لقمهای از غذایت را به من بده. حضرت لقمهای به او داد. عرض کرد: نه! به خدا سوگند فقط لقمهای را میخواهم که در دهان داری! رسول خدا صلی الله علیه و آله لقمه را از دهان خود درآورد و به آن زن داد و او آن را خورد. امام جعفر علیه السلام فرمود: آن زن تا زمانیکه از دنیا رفت هیچگاه به دردی دچار نشد(1).
مکارم الأخلاق(2)
و الکافی(3)
نیز همانند این حدیث را آوردهاند.
روایت32.
الخرائج و الجرائح: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سوی «جعرانه» رهسپار شد و در آنجا غنایم را تقسیم کرد. مردم شروع کردند از حضرت سهم بخواهند و ایشان سهم آنان را میداد و در این حال چنان کردند که پیامبر را به سوی درختی عقب بردند و ردای ایشان افتاد و کمرش زخم شد و باز از آن درخت نیز عقبترش بردند و همچنان از حضرت طلب میکردند. در آن دم فرمود: ای مردم! ردای مرا بدهید! به خدا سوگند اگر به تعداد درختان تهامه غنیمت نزد من باشد بیشک همه را میانتان تقسیم میکنم، شما دیدهاید که من ترسو یا خسیس نیستم. پس از آن رسول خدا در ذی القعده از جعرانه خارج شد. راوی میگوید: آن درخت را چنان سرسبز دیدم که گویی بر آن آب میپاشیدند.
روایت33.
در روایت دیگر آمده: چنان کردند که درخت ردای پیامبر صلی الله علیه و آله را از تن ایشان درآورد و کمر ایشان را زخم کرد(4).
توضیح
جوهری میگوید: «جلوا عن أوطانهم» و «جلوتهم أنا»: هم متعدی میشود و هم نمیشود.
روایت34.
مناقب: آداب پیامبر صلی الله علیه و آله را برخی از علما گرد آوردهاند و آنها را از میان اخبار برچیدهاند. پیامبر صلی الله علیه و آله داورترین و بردبارترین و دلیرترین و دادگرترین و مهربانترین مردم بود و هیچگاه دستش به دست زن نامحرم نخورد،
ص: 226
أَعْظَمُهُمْ عِنْدَهُ مَنْزِلَةً أَحْسَنُهُمْ مُوَاسَاةً وَ مُوَازَرَةً قَالَ وَ سَأَلْتُهُ (1) عَنْ مَجْلِسِهِ فَقَالَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یَجْلِسُ وَ لَا یَقُومُ إِلَّا عَلَی ذِکْرٍ (2) وَ لَا یُوطِنُ الْأَمَاکِنَ (3) وَ یَنْهَی عَنْ إِیطَانِهَا وَ إِذَا انْتَهَی إِلَی قَوْمٍ جَلَسَ حَیْثُ یَنْتَهِی بِهِ الْمَجْلِسُ وَ یَأْمُرُ بِذَلِکَ وَ یُعْطِی کُلَّ جُلَسَائِهِ نَصِیبَهُ وَ لَا یَحْسَبُ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَائِهِ أَنَّ أَحَداً (4) أَکْرَمُ عَلَیْهِ مِنْهُ مَنْ جَالَسَهُ صَابَرَهُ (5) حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُنْصَرِفَ عَنْهُ مَنْ سَأَلَهُ حَاجَةً لَمْ یَرْجِعْ إِلَّا بِهَا (6) أَوْ بِمَیْسُورٍ مِنَ الْقَوْلِ قَدْ وَسِعَ النَّاسَ مِنْهُ خُلُقُهُ وَ صَارَ لَهُمْ أَباً (7) وَ صَارُوا عِنْدَهُ فِی الْحَقِّ سَوَاءً مَجْلِسُهُ مَجْلِسُ حِلْمٍ وَ حَیَاءٍ وَ صِدْقٍ وَ أَمَانَةٍ لَا تُرْفَعُ فِیهِ الْأَصْوَاتُ وَ لَا تُؤْبَنُ (8) فِیهِ الْحُرَمُ وَ لَا تُنْثَی فَلَتَاتُهُ مُتَعَادِلِینَ (9) مُتَوَاصِلِینَ فِیهِ بِالتَّقْوَی مُتَوَاضِعِینَ یُوَقِّرُونَ الْکَبِیرَ وَ یَرْحَمُونَ الصَّغِیرَ وَ یُؤْثِرُونَ ذَا الْحَاجَةِ وَ یَحْفَظُونَ الْغَرِیبَ (10) فَقُلْتُ فَکَیْفَ کَانَتْ سِیرَتُهُ فِی جُلَسَائِهِ فَقَالَ کَانَ دَائِمَ الْبِشْرِ سَهْلَ الْخُلُقِ لَیِّنَ الْجَانِبِ لَیْسَ بِفَظٍّ وَ لَا صَخَّابٍ وَ لَا فَحَّاشٍ وَ لَا عَیَّابٍ وَ لَا مَدَّاحٍ یَتَغَافَلُ عَمَّا لَا یَشْتَهِی
ص: 152
سخاوتمندترین مردم بود و هیچ دینار و درهمی نزدش بر جا نمیماند، اگر مالی زیاد میآورد و کسی را نمییافت تا آن را به او ببخشد اگر شب میشد به منزل بازنمیگشت تا آن را به نیازمندش ببخشد و از آن مبرّا شود، از آنچه خداوند نصیبش میشاخت فقط رزق یک سال را برمیداشت، آن هم از سادهترین چیزی که مییافت همچون خرما و جو، مابقی را در راه خدا میداد، هر چه از او خواسته میشد میبخشید باز سراغ رزق سالش برمیگشت و از آن نیز میبخشید آنچنان که چه بسا پیش از پایان سال اگر چیزی به دست نمیآورد خود نیازمند میشد، روی زمین مینشست و روی زمین میخوابید و روی زمین غذا میخورد، پایافزار خود را پینه میزد و جامهاش را وصله میکرد و در خانه را میگشود و میش میدوشید و شتر را میبست و شیرش را میدوشید، وقتی خدمتکار خسته میشد با او آرد میساخت، ظرف طهارت خود را در شب به دست میگرفت، بیش از همه سر به زیر بود و هنگام نشستن تکیه نمیداد، در کارهای خانه کمک میکرد، گوشت را تکه میکرد و چون بر سفره مینشست حقیرانه مینشست، انگشتان خود را پاک میکرد و هرگز بادگلو نمیزد، دعوت آزاد و برده را دور یا نزدیک میپذیرفت، هدیه را هرچند جرعهای شیر بود میپذیرفت و میخورد اما صدقه را نه، چشم در روی کسی خیره نمیکرد، به خاطر پروردگارش خشمگین میشد اما به خاطر خودش نه، از فرط گرسنگی سنگ به شکم خود میبست، هر چه فراهم بود را میخورد و آنچه را به او میرسید رد نمیکرد، دو جامه بر تن نمیکرد، یک ردای حبره یمانی و یک جبه پشمی و زمخت از پنبه و کتان میپوشید، بیشتر جامههایش سفید بود و عمامه بر سر میگذاشت، پیراهن را از طرف راست میپوشید و جامه مخصوصی برای جمعه داشت، وقتی جامه نویی میپوشید جامه کهنه خود را به تهیدستی میداد، عبایی داشت که به هر کجا سفر میکرد میگشود و دولا پهن میکرد، انگشتری نقره در انگشت کوچک دست راست خود میکرد، هندوانه دوست میداشت و از بادِ زبون بدش میآمد، هنگام وضو مسواک میزد، بنده خود یا دیگران را پشت چهارپای خود سوار میکرد، هر اسب یا استر یا الاغی را که فراهم بود سوار میشد، بر الاغ زین نمیگذاشت و بر آن دهنه میبست، پیاده و پا برهنه
ص: 228
فَلَا یُؤْیِسُ مِنْهُ وَ لَا یُخَیِّبُ فِیهِ مُؤَمِّلِیهِ قَدْ تَرَکَ نَفْسَهُ مِنْ ثَلَاثٍ الْمِرَاءِ وَ الْإِکْثَارِ وَ مَا لَا یَعْنِیهِ وَ تَرَکَ النَّاسَ مِنْ ثَلَاثٍ کَانَ لَا یَذُمُّ أَحَداً وَ لَا یُعَیِّرُهُ وَ لَا یَطْلُبُ عَوْرَتَهُ وَ لَا عَثَرَاتِهِ (1) وَ لَا یَتَکَلَّمُ إِلَّا فِیمَا رَجَا (2) ثَوَابَهُ إِذَا تَکَلَّمَ أَطْرَقَ جُلَسَاؤُهُ کَأَنَّمَا عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرُ وَ إِذَا سَکَتَ تَکَلَّمُوا وَ لَا یَتَنَازَعُونَ عِنْدَهُ الْحَدِیثَ مَنْ تَکَلَّمَ أَنْصَتُوا لَهُ حَتَّی یَفْرُغَ (3) حَدِیثُهُمْ عِنْدَهُ حَدِیثُ أُولَیهُمْ (4) یَضْحَکُ مِمَّا یَضْحَکُونَ مِنْهُ وَ یَتَعَجَّبُ مِمَّا یَتَعَجَّبُونَ مِنْهُ وَ یَصْبِرُ لِلْغَرِیبِ عَلَی الْجَفْوَةِ فِی مَسْأَلَتِهِ وَ مَنْطِقِهِ حَتَّی إِنْ کَانَ أَصْحَابُهُ لَیَسْتَجْلِبُونَهُمْ وَ یَقُولُ إِذَا رَأَیْتُمْ طَالِبَ الْحَاجَةِ یَطْلُبُهَا فَارْفِدُوهُ (5) وَ لَا یَقْبَلُ الثَّنَاءَ إِلَّا مِنْ مُکَافِئٍ وَ لَا یَقْطَعُ عَلَی أَحَدٍ کَلَامَهُ حَتَّی یَجُوزَ (6) فَیَقْطَعَهُ بِنَهْیٍ (7) أَوْ قِیَامٍ قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ سُکُوتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَانَ سُکُوتُهُ عَلَی أَرْبَعٍ عَلَی الْحِلْمِ وَ الْحَذَرِ وَ التَّقْدِیرِ وَ التَّفْکِیرِ (8) فَأَمَّا التَّقْدِیرُ فَفِی تَسْوِیَةِ النَّظَرِ وَ الِاسْتِمَاعِ بَیْنَ النَّاسِ وَ أَمَّا تَفَکُّرُهُ فَفِیمَا یَبْقَی وَ یَفْنَی وَ جُمِعَ لَهُ الْحِلْمُ فِی الصَّبْرِ فَکَانَ لَا یُغْضِبُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَسْتَفِزُّهُ وَ جُمِعَ لَهُ الْحَذَرُ فِی أَرْبَعٍ (9) أَخْذِهِ الْحَسَنَ لِیُقْتَدَی بِهِ وَ تَرْکِهِ الْقَبِیحَ لِیُنْتَهَی عَنْهُ وَ اجْتِهَادِهِ الرَّأْیَ فِی صَلَاحِ (10) أُمَّتِهِ وَ الْقِیَامِ فِیمَا جَمَعَ (11) لَهُمْ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (12).
ص: 153
ص: 227
مع، معانی الأخبار الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُنْدَارَ الْمَعْرُوفِ بِأَبِی صَالِحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَصْرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مَالِکِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّهْدِیِّ عَنْ جُمَیْعِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعِجْلِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ بِمَکَّةَ عَنِ ابْنِ أَبِی هَالَةَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: سَأَلْتُ خَالِی هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ وَ کَانَ وَصَّافاً عَنْ حِلْیَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ وَ سَاقَ الْإِسْنَادَ الَّذِی مَضَی فِی ن (1) إِلَی قَوْلِهِ عَنْ حِلْیَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ- وَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدَانَ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَّازِ الْبَغْدَادِیِّ مَعاً عَنْ سُفْیَانَ بْنِ وَکِیعٍ عَنْ جُمَیْعِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ مِنْ وُلْدِ أَبِی هَالَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُ خَالِی هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ التَّمِیمِیَّ وَ کَانَ وَصَّافاً لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَشْتَهِی أَنْ یَصِفَ لِی مِنْهُ شَیْئاً لَعَلِّی أَتَعَلَّقُ بِهِ فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخْماً مُفَخَّماً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ مِثْلِ حَبِّ الْغَمَامِ ثُمَّ قَالَ إِلَی هَاهُنَا رَوَاهُ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ مَنِیعٍ- عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْبَاقِی رِوَایَةُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ إِلَی آخِرِهِ ثُمَّ قَالَ قَالَ الْحَسَنُ فَکَتَمْتُهَا الْحُسَیْنَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ کَمَا نَقَلْنَاهُ مِنْ ن ثُمَّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْمُؤَدِّبُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْهَیْثَمِ (2) قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الصَّقْرِ السُّکَّرِیُّ أَبُو الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ بْنُ وَکِیعِ بْنِ الْجَرَّاحِ قَالَ حَدَّثَنِی جُمَیْعُ بْنُ عُمَیْرٍ الْعِجْلِیُّ إِمْلَاءً مِنْ کِتَابِهِ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ مِنْ وُلْدِ أَبِی هَالَةَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ سَأَلْتُ خَالِی هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ التَّمِیمِیَّ وَ کَانَ (3) وَصَّافاً لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَشْتَهِی أَنْ یَصِفَ لِی مِنْهُ شَیْئاً لَعَلِّی أَتَعَلَّقُ بِهِ فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخْماً مُفَخَّماً وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (4).
مکا، مکارم الأخلاق بِرِوَایَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ
ص: 154
بدون هیچ ردا و عمامه و کلاه قدم میزد و مردگان را تشییع میکرد، در دورترین جاهای شهر به دیدار بیماران میرفت، با فقیران همنشین و با تهیدستان همغذا میشد و با دست خود به آنان غذا میداد، اهل فضیلت را در اخلاقی که داشتند ارج مینهاد و با شرافتمندان به نیکی انس میگرفت، صله رحم میکرد اما خویشان خود را بر دیگران ترجیح نمیداد مگر به سبب فرمان خداوند، به کسی جفا نمیکرد و عذر معتذر را میپذیرفت، بیش از همه مردم لبخند بر لب داشت مگر آنکه قرآن نازل میشد یا اندرز میگفت، گاه نیز بدون اینکه قهقهه بزند میخندید، در خوراک و پوشاک بر بندگان و کنیزان خود برتری نمیورزید، هرگز کسی را شماتت نکرد و هیچ زن و هیچ خادمی را لعنت نگفت و هیچکسی را ملامت نکرد و فقط در این شرایط میفرمود: او را واگذارید، هر آزاد یا بنده یا کنیزی نزدش میآمد برای کمک به او به راه میافتاد، تندخو و بداخلاق نبود و در بازارها فریاد نمیکرد، جواب بدی را با بدی نمیداد بلکه درمیگذشت و چشم میچوشید، هر کس را میدید در سلام پیشتاز بود، هر کس برای کاری نزد ایشان میآمد آنقدر شکیبایی میکرد تا خودش برود، با هر که دست میداد دست خود را بیرون نمیکشید تا او دستش را بکشد، هرگاه مسلمانی را میدید خود نخست با او دست میداد، بدون یاد خدا نه مینشست و نه برمیخاست، هرگاه در نماز بود و کسی میآمد و نزدش مینشست نماز خود را کوتاه میکرد و به او رو میکرد و میفرمود: چه کاری داری؟ بیشتر اوقات در نشستن ساقهای خود را جمع میکرد، همانجایی مینشست که آخر مجلس بود و بیشتر اوقات رو به قبله مینشست، چون کسی به محضرش میرسید به او احترام میگذاشت و چه بسا جامهاش را نیز درمیآورد، بالشی را که زیر پایش بود به مهمان اختصاص میداد، در خشم و خشنودی حق را میگفت، خیار را با نمک و رطب میخورد، در میان میوههای آبدار هندوانه و انگور را بسیار دوست داشت و بیشترین غذایی که میخورد آب و خرما بود، شیر را با خرما میآمیخت و به آن میگفت «أطیَبَین»، از غذاها گوشت را بسیار دوست میداشت و ترید را با گوشت میخورد، کدو تنبل دوست داشت، گوشت شکار را میخورد اما خود شکار نمیکرد، نان و روغن میخورد، از گوشتِ گوسفند بالای پاچه و کتف را دوست میداشت و از خوراکها کدو را و از خورشها سرکه و روغن را و از خرماها خرمای مغزپُر را و از سبزیجات کاسنی را و باذروج و خُرفه را(1).
ص: 228
الطَّالَقَانِیِّ عَنْ ثِقَاتِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُ خَالِی هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ التَّمِیمِیَّ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (1).
قال الصدوق رحمه الله فی مع (2) سألت أبا أحمد الحسن بن عبد الله بن سعید العسکری عن تفسیر هذا الخبر فقال قوله کان رسول الله فخما مفخما معناه کان عظیما معظما فی الصدور و العیون و لم تکن (3) خلقته فی جسمه الضخامة و کثرة اللحم و قوله یتلألأ وجهه تلألؤ القمر معناه ینیر و یشرق کإشراق القمر و قوله أطول من المربوع و أقصر من المشذب المشذب (4) عند العرب الطویل الذی لیس بکثیر اللحم یقال جذع مشذب إذا طرحت عنه قشوره و ما یجری مجراها و یقال لقشور الجذع التی (5) تقشر عنه الشذب قال الشاعر فی صفة فرس:
أما إذا استقبلته فکأنه***فی العین (للعین) جذع من أوال مشذب(6)
***
و قوله رجل الشعر معناه فی شعره تکسر و تعقف و یقال شعر رجل إذا کان کذلک فإذا کان الشعر لا تکسر فیه (7) قیل شعر سبط و رسل و قوله إن انفرقت عقیقته العقیقة الشعر المجتمع فی الرأس و عقیقة المولود الشعر الذی یکون علی رأسه من الرحم و یقال لشعر المولود المتجدد بعد الشعر الأول الذی حلق عقیقة و یقال للذبیحة التی تذبح عن المولود عقیقة و فی الحدیث کل مولود مرتهن بعقیقته و عق النبی صلی الله علیه و آله عن نفسه بعد ما جاءته النبوة و عق عن الحسن و الحسین علیهما السلام کبشین.
و قوله أزهر اللون معناه نیر اللون یقال أصفر یزهر إذا کان نیرا
ص: 155
توضیح
«لا یتقدمه مطرق» یعنی از روی حیا بیش از همه مردم سر به زیر بود، یعنی ساکت بود و سخن نمیگفت و چشم به زمین میدوخت. «مهنة» به فتح و کسر یعنی کمک و خدمت. «لطع الأصابع» یعنی پس از غذا انگشتانش را با زبان پاک کرد. «کراع» بر وزن «غراب» ساق باریک گوسفند و گاو است. فیروزآبادی میگوید: «مجیع» خرمای آمیخته به شیر است و «تمجع» خوردن شیر و خرما خشک با هم و یا خوردن خرما و نوشیدن شیر پس از آن است.
روایت35.
مکارم الأخلاق: در باب فروتنی و حیای پیامبر صلی الله علیه و آله
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به عیادت بیمار میرفت، مرده را تشییع میکرد، دعوت بردگان را میپذیرفت، سوار الاغ میشد، ایشان در جنگهای خیبر و قریظه و نضیر بر الاغی سوار بود که لگام و پالانی از لیف داشت.
از انس بن مالک روایت شده که وی
ص: 229
و السراج یزهر معناه نیر (1) و قوله أزج الحواجب معناه طویل امتداد الحاجبین بوفور الشعر فیهما و جبینه إلی الصدغین قال الشاعر:
إن ابتساما بالنقی الأفلج***و نظرا فی الحاجب المزجج
مئنة من الفعال الأعوج
***
مئنة علامة و فی حدیث النبی صلی الله علیه و آله إن فی طول صلاة الرجل و قصر خطبته (2) مئنة من فقهه. (3) و قوله أزج الحواجب (4) و لم یقل الحاجبین فهو علی لغة من یوقع الجمع علی التثنیة و یحتج بقول الله جل ثناؤه وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ (5) یرید لحکم داود و سلیمان علیهما السلام و قال النبی صلی الله علیه و آله الاثنان و ما فوقهما جماعة و قال بعض العلماء یجوز أن یکون جمعا (6) فقال أزج الحواجب علی أن کل قطعة من الحاجب اسمها حاجب فأوقعت الحواجب علی القطع المختلفة کما یقال للمرأة حسنة الأجساد و قد قال الأعشی:
و مثلک بیضاء ممکورة(7)***و صاک العبیر بأجسادها
***
صاک معناه لصق.
و قوله فی غیر قرن معناه أن الحاجبین إذا کان بینهما انکشاف و ابیضاض یقال لهما البلج و البلجة یقال حاجبه أبلج إذا کان کذلک و إذا اتصل الشعر فی وسط الحاجب فهو القرن.
ص: 156
گفت: نزد آنان هیچ کس دوستداشتنیتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود اما وقتی حضرت را میدیدند به سوی ایشان برنمیخاستند زیرا میدانستند حضرت از این کار کراهت دارد.
از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله روی زمین مینشست و روی زمین غذا میخورد و میش را برای دوشیدن میبست و دعوت بردگان را میپذیرفت.
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که شتابان میرفت بر دو کودک گذر کرد و به آنها سلام کرد.
از اسماء بن یزید روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله بر چند زن گذر کرد و به آنان سلام کرد.
از ابن مسعود روایت شده که وی گفت: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و با ترس با ایشان سخن گفت. حضرت به وی فرمود: آرام باش! من پادشاه نیستم، من تنها فرزند زنی هستم که در قحطی گوشت خشکشده میخورد(1).
از ابوذر روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان اصحاب خود چنان مینشت که وقتی غریبهای از راه میرسید نمیفهمید حضرت کدامیک از آنهاست و جویای ایشان میشد. ما از ایشان خواستیم در جایگاهی بنشیند که وقتی غریبهای آمد ایشان را بشناسد. اینچنین ما برای حضرت سکویی گِلی ساختیم و ایشان روی آن مینشست و ما کنار ایشان مینشستیم.
از عایشه پرسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله در تنهایی خود چه میکرد؟ گفت: جامهاش را میدوخت و پایافزارش را پینه میزد و کارهای مردان در قبال خانوادهشان را انجام میداد.
از عایشه روایت شده که وی گفت: دوستداشتنیترین کار نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله دوختن جامه بود.
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: من نُه سال به پیامبر صلی الله علیه و آله خدمت کردم. هرگز نشنیدم ایشان به من بگوید چرا فلان کار و فلان کارا نکردی و هرگز به خاطر چیزی بر من خُرده نگرفت.
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: من ده سال در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم و در همه این مدت بوی عطر استشمام میکردم، هرگز رایحهای خوشتر از رایحه حضرت نبوییدم، وقتی یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله ایشان را میدید حضرت در کنار او میایستاد و نمیرفت تا آن مرد برود، وقتی یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را میدید با او دست میداد و دست خود را نمیکشید تا آن مرد دستش را بکشد، هیچگاه در حضور کسی پاهای خود را دراز نمیکرد، هرگاه کسی کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله مینشست تا او برنمیخاست حضرت بلند نمیشد(2).
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: مردی اعرابی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و ردای ایشان را گرفت و چنان محکم کشید که دیدم لبه ردای حضرت بر پوست گردن ایشان جا انداخت. سپس عرض کرد: ای محمد! دستور بده از مال خدا که نزد توست به من چیزی بدهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او رو کرد و خندید و دستور داد تا به او چیزی بدهند.
از ابی سعید خدری روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان باحیا بود که هر کس چیزی از ایشان میخواست به او عطا میکرد.
و از وی روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله از دختران پردهنشین باحیاتر بود و وقتی چیزی را خوش نمیداشت ما از چهره ایشان میفهمیدیم.
از ابن مسعود روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ یک از شما نباید درباره اصحاب من نزد من خبرچینی کند،
ص: 230
و قوله أقنی العرنین القنا أن یکون فی عظم الأنف احدیداب فی وسطه و العرنین الأنف و قوله کث اللحیة معناه أن لحیته قصیرة کثیرة الشعر فیها و قوله ضلیع الفم معناه کبیر الفم و لم تزل العرب تمدح بکبر الفم و تهجو بصغره قال الشاعر یهجو رجلا:
إن کان کدی و إقدامی لفی جرذ***بین العواسج أجنی حوله المصع
***
معناه إن کان کدی و إقدامی لرجل فمه مثل فم الجرذ فی الصغر و المصع ثمر العوسج و قال بعض الشعراء
لحا الله أفواه الدبا من قبیلة.
فعیرهم بصغر الأفواه کما مدحوا (1) الخطباء بسعة الأشداق و إلی هذا المعنی یصرف قوله أیضا کان یفتتح الکلام و یختمه بأشداقه لأن الشدق جمیل مستحسن عندهم یقال خطیب أهرت (2) الشدقین و هریت الشدق و سمی عمرو بن سعید الأشدق و قال الخنساء ترثی أخاها:
و أحیا من مخبأة حیاء***و أجری من أبی لیث هزبر
هریت الشدق ریقال (3) (ریبال) إذا***ما عدا لم ینه عدوته بزجر
***
و قال ابن مقبل هرت الشقاشق ظلامون للجزر.
و قوله الأشنب من صفة الفم قالوا إنه الذی لریقه عذوبة و برد و قالوا أیضا إن الشنب فی الفم تحدر (4) و رقة و حدة فی أطراف الأسنان و لا یکاد یکون هذا إلا مع الحداثة و الشباب قال الشاعر:
یا بأبی أنت و فوک الأشنب***کأنما ذر علیه الزرنب
***
ص: 157
دوست دارم با سینهای سلیم به سویتان راهی شوم(1).
در باب بخشندگی پیامبر صلی الله علیه و آله
از امیرمومنان حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله گشادهدستترین و خوشبرخوردترین مردم بود، هر که با ایشان همسخن میشد دوستش میداشت.
کتاب النبوّة: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من از خداوند ادب آموختهام و علی علیه السلام از من ادب آموخته است، پروردگارم مرا به سخاوتمندی و نیکوکاری فرمان داد و از بُخل و جفا نهی فرمود، هیچ چیز نزد خداوند عزّوجل ناپسندتر از بُخل و خُلق بد نیست چراکه این نقص همچون گِل که عسل را خراب میکند، عمل آدمی را تباه میکند.
در روایت دیگری از امیرمومنان علیه السلام آمده: حضرت علی علیه السلام همیشه در وصف رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود:
گشادهدستترین و شجاعدلترین و راستگوترین و خوشقولترین و نرمخوترین و خوشبرخوردترین مردم بود، هر که حضرت را به یک باره میدید ابهت ایشان او را میگرفت و هر که حضرت را میشناخت و با ایشان همسخن میشد دوستش میداشت؛ همانندش را نه پیش از او دیدهام و نه پس از او خواهم دید.
از ابن عمر روایت شده که وی گفت: هیچ کس را بخشندهتر و دادرستر و دلیرتر و تمیزتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله ندیدم(2).
از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: هرگز نشد که کسی از رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی بطلبد و ایشان بگوید نه.
از ابن عباس روایت شده که وی گفت: مسلمانان به ابوسفیان نه نگاه میکردند و نه با او همنشین میشدند. او به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! سه چیز به من عطا کن. فرمود: بسیار خوب. عرض کرد: خوبترین و زیباترین زن عرب، اُمّ حبیبه، نزد من است او را به همسری شما درمیآورم(3). فرمود: بسیار خوب. عرض کرد: معاویه را کاتب محضر خود کنید. فرمود: بسیار خوب. عرض کرد: به من دستور بده
ص: 231
و قوله دقیق المسربة فالمسربة الشعر المستدق الممتد من اللبة إلی السرة.
قال الحارث بن وعلة الجومی: (1)
الآن لما ابیض مسربتی***و عضضت من نابی علی جذم
***
و قوله کأن عنقه جید دمیة فالدمیة الصورة و جمعها دمی.
قال الشاعر:
أو دمیة صور محرابها***أو درة سیقت إلی تاجر
***
و الجید العنق و قوله بادن متماسک معناه تام خلق الأعضاء لیس بمسترخی اللحم و لا بکثیره و قوله سواء البطن و الصدر معناه أن بطنه ضامر و صدره عریض فمن هذه الجهة تساوی بطنه صدره و الکرادیس رءوس العظام و قوله أنور المتجرد معناه نیر الجسد الذی تجرد من الثیاب و قوله طویل الزندین فی کل ذراع زندان و هما جانبا عظم الذراع فرأس الزند الذی یلی الإبهام یقال له الکوع و رأس الزند الذی یلی الخنصر یقال الکرسوع و قوله رحب الراحة معناه واسع الراحة کبیرها و العرب تمدح بکبر الید و تهجو بصغرها قال الشاعر:
فناطوا من الکذاب کفا صغیرة***و لیس علیهم قتله بکبیر
***
ناطوا معناه علقوا و قالوا رحب الراحة أی کثیر العطاء کما قالوا ضیق الباع فی الذم.
و قوله شثن الکفین معناه خشن الکفین و العرب تمدح الرجال بخشونة الکف و النساء بنعمة الکف (2) و قوله سائل الأطراف أی تامها غیر طویلة و لا قصیرة و قوله سبط القصب معناه ممتد القصب غیر متعقده و القصب العظام الجوف (3) التی فیها مخ نحو الساقین و الذراعین و قوله خمصان الأخمصین معناه أن أخمص رجله شدید الارتفاع من الأرض و الأخمص ما یرتفع (4) عن الأرض من وسط باطن الرجل و أسفلها و إذا کان
ص: 158
تا همانگونه که با مسلمانان جنگیدم با کفار نیز بجنگم. فرمود: بسیار خوب. ابن زمیل میگوید: اگر ابوسفیان اینها را از پیامبر صلی الله علیه و آله نطلبیده بود ایشان آنها را به او عطا نمیکرد، زیرا هرگز نشد که از رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی بطلبند و ایشان بگوید نه.
از عُمر روایت شده که وی گفت: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و چیزی خواست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اکنون چیزی نداریم، اما برو و به حساب من خرید کن، وقتی چیزی به دست ما رسید میپردازیم. من عرض کردم: ای رسول خدا! خداوند شما را بر کاری که توانش را ندارید مکلّف نکرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله بدش آمد. آنگاه آن مرد گفت: ببخش و نترس که خداوند صاحب عرش از تو بکاهد. در آن دم پیامبر صلی الله علیه و آله لبخندی زد و شادی در چهره ایشان نمایان شد(1).
در دلیری پیامبر صلی الله علیه و آله
از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در جنگ بدر ما به پیامبر صلی الله علیه و آله پناه میبردیم و ایشان بیش از مه به دشمن نزدیک بود، حضرت در آن روز از بیباکترین مردم بود.
نیز از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی کارزار سخت میشد و دو قوم رو در رو میشدند ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه میبردیم، هیچ کس به دشمن نزدیکتر از ایشان نبود.
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: در مدینه هراسی افتاده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله بر اسب ابی طلحه سوار شد و فرمود: چیزی نیافتیم [خبری نبود و سرابی بیش نبود] اگر چه فکر می کردیم دریاست .
در روایت دیگری از انس آمده: رسول خدا صلی الله علیه و آله دلیرترین و نیکترین و بخشندهترین مردم بود. شبی اهل مدینه از صدایی هراسان شدندو سوی صدا به راه افتادند. رسول خدا صلی الله علیه و آله که پیشتر از آنان رسیده بود آنان را دید و فرمود: نترسید. حضرت بر اسب ابی طلحه سوار شده بود و شمشیری به گردن داشت. ایشان به مردم فرمود : نترسید، سرابی بیش نیست .(2)
در باب نشانههای خشنودی و خشم پیامبر صلی الله علیه و آله
از ابن عمر روایت شده که وی گفت: خشنودی و خشم پیامبر صلی الله علیه و آله از چهره ایشان فهمیده میشد. وقتی حضرت خشنود میشد انگار چهرهاش نور خورشید را بازمیتاباند و چون خشمگین میشد رنگ رخسار ایشان میپرید و تیره میشد.
ص: 232
أسفل الرجل مستویا لیس فیها أخمص فصاحبه أرحّ یقال رجل أرح إذا لم یکن لرجله أخمص و قوله مسیح القدمین معناه لیس بکثیر اللحم فیهما و علی ظاهرهما فلذلک ینبو الماء عنهما و قوله زال قلعا معناه متثبتا یخطو تکفؤا معناه خطاه کأنه یتکبر (1) فیها أو یتبختر لقلة الاستعجال معها و لا تبختر فیها و لا خیلاء و قوله یمشی هونا معناه السکینة و الوقار و قوله ذریع المشیة معناه واسع المشیة من غیر أن یظهر فیه استعجال و بدار یقال رجل ذریع فی مشیه و امرأة ذراع إذا کانت واسعة الیدین بالغزل.
و قوله کأنما ینحط فی صبب الصبب الانحدار و قوله دمثا الدمث اللین الخلق فشبه بالدمث من الرمل و هو اللین قال قیس بن الخطیم
یمشی کمشی الزهراء (2) (الزهر) فی دمث***الرمل إلی السهل دونه الجرف
***
و المهین الحقیر و قد رواه بعضهم المهین یعنی لا یحتقر (3) أصحابه و لا یذلهم تعظم عنده النعمة معناه من حسن خطابه أو معونته بما یقل من الشأن کان عنده عظیما و قوله فإذا تعوطی الحق معناه إذا تنوول غضب لله تبارک و تعالی قال الأعشی:
تعاطی الضجیع إذا سامها***بعید الرقاد و عند الوسن
***
معناه تناوله و قوله إذا غضب أعرض و أشاح قالوا فی أشاح جد فی الغضب و انکمش و قالوا جد و جزع (4) و استعد لذلک قال الشاعر:
و إعطائی علی العلات مالی***فضربی (5) هامة البطل المشیح
***
و قوله یسوق أصحابه معناه یقدمهم بین یدیه تواضعا و تکرمة لهم و من رواه یفوق أراد یفضلهم دینا و حلما و کرما و قوله یفتر عن مثل حب الغمام معناه یکشف شفتیه عن ثغر أبیض یشبه حب الغمام یقال قد فررت الفرس إذا کشفت عن أسنانه و فررت الرجل عما فی قلبه إذا کشفته عنه و قوله لکل حال عنده عتاد و العتاد
ص: 159
از کعب بن مالک روایت شده که وی گفت: وقتی امری رسول خدا صلی الله علیه و آله را خوشحال میکرد چهره ایشان همچون هاله ماه میدرخشید.
از امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی را که دوست داشت میدید میفرمود: ستایش از آن خداوندی است که کارهای نیک با نعمت او کامل میشوند.
از عبدالله بن مسعود روایت شده که وی گفت: از مقداد صحنهای دیدم که اگر من صاحب آن صحنه باشم برایم از هر چیز دیگر در زمین دوستداشتنیتر است. گفت: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله خشمگین میشد چهره ایشان سرخ میشد.
از ابن عمر روایت شده که وی گفت: خشنودی و خشم پیامبر صلی الله علیه و آله از چهره ایشان فهمیده میشد، وقتی حضرت خشنود میشد انگار چهره ایشان نور خورشید را بازمیتاباند و چون خشمگین میشد رنگ رخسار ایشان میپرید و تیره میشد.
توضیح
ابو البدر میگوید: از ابو الحکم لیثی شنیدم که میگفت: «تلاحک الجدر» اشاره به آینهای دارد که روبروی خورشید گذاشته میشود و با آن نور خورشید بر دیوار دیده میشود.
در باب مهرورزی پیامبر صلی الله علیه و آله با امت خود
از انس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی یکی از برادران خود را سه روز نمیدید جویای او میشد، اگر حضور نداشت برایش دعا میفرمود و اگر حضور داشت به دیدارش میرفت و اگر بیمار بود عیادتش میکرد.
از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله خود به بیست و یک غزوه رفت که من از آن تعداد شاهد نوزده غزوه بودم و در دو غزوه حضور نداشتم. در یکی از غزوههایی که همراه حضرت بودم شبی شترم به زیر پایم خسته شد و زانو زد. رسول خدا صلی الله علیه و آله پشت ما در دستههای پایانی مردم بود و درماندگان را پیش میراند و در پیِشان میآمد و دعایشان میکرد. وقتی حضرت به من رسید من ندای واحسرتا بر آورده بودم و همچنان در آن وضع بودم. فرمود: این کیست؟ عرض کردم: جابر هستم پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا!
ص: 233
العدة یعنی أنه أعد للأمور أشکالها و نظائرها و من رواه و لا یقید من أحد عثرة بالدال أی من جنی (1) علیه جنایة اغتفرها و صفح عنها تصفحا و تکرما إذا کان تعطیلها لا یضیع من حقوق الله شیئا و لا یفسد متعبدا به و لا مفترضا و من رواه یقیل باللام ذهب إلی أنه صلی الله علیه و آله لا یضیع حقوق الناس التی یجب (2) لبعضهم علی بعض.
و قوله ثم یرد ذلک بالخاصة علی العامة (3) معناه أنه کان یعتمد فی هذه الحال علی أن الخاصة یرفع إلی العامة علومه و آدابه و فوائده و فیه قول آخر فیرد ذلک بالخاصة علی العامة أن یجعل (4) المجلس للعامة بعد الخاصة فتنوب الباء عن من و علی عن إلی لقیام بعض الصفات مقام بعض و قوله یدخلون روادا الرواد جمع رائد و هو الذی یتقدم القوم إلی المنزل یرتاد لهم الکلاء یعنی أنهم ینفعون بما یسمعون من النبی صلی الله علیه و آله من ورائهم کما ینفع الرائد من خلفه و قوله و لا یفترقون إلا عن ذواق معناه عن علوم یذوقون من حلاوتها ما یذاق من الطعام المشتهی و الأدلة التی تدل الناس علی أمور دینهم و قوله و لا تؤبن فیه الحرم أی لا تعاب أبنت الرجل فأنا آبن و المأبون المعیب و الأبنة العیب قال ابو الدرداء إن نؤبن بما لیس فینا فربما زکینا بما لیس عندنا و لعل ذا أن یکون بذلک معناه إن نعیّب بما لیس فینا قال الأعشی:
سلاجم کالنخل ألبستها***قضیب سراء قلیل الأبن
***
و قوله و لا تنثی فلتاته معناه من غلط فیه غلطة لم یشنع (5) و لم یتحدث بها یقال نثوت الحدیث أنثوه نثوا إذا حدثت به و قوله إذا تکلم أطرق جلساؤه کأن علی رءوسهم الطیر معناه أنهم کانوا لإجلالهم نبیهم صلی الله علیه و آله لا یتحرکون فکانت صفتهم صفة من علی رأسه طائر یرید أن یصیده فهو یخاف إن تحرک طیران الطائر و ذهابه و فیه قول آخر إنهم کانوا یسکنون و لا یتحرکون حتی یصیروا بذلک عند الطائر
ص: 160
فرمود: چه میکنی؟ عرض کردم: شترم خسته شده. فرمود: آیا با خود عصایی داری؟ عرض کردم: بله. پیامبر صلی الله علیه و آله به شترم ضربهای زد و آن را برخیزاند، سپس آن را به زانو درآورد و بر زانویش گام گذاشت و فرمود: سوار شو. من سوار شدم و همراه پیامبر صلی الله علیه و آله به راه افتادم و شترم از ایشان جلو زد. آن شب پیامبر صلی الله علیه و آله بیست و پنج بار برای من طلب مغفرت کرد. به من فرمود: عبدالله –یعنی پدرم- چند فرزند به جا گذاشت؟ عرض کردم: هفت زن. فرمود: آیا پدرت بدهکار بود؟ عرض کردم: بله. فرمود: وقتی وارد مدینه شدی با آنان قراری بگذار، همینکه نخلهایتان بار داد مرا خبر کن. سپس فرمود: آیا ازدواج کردهای؟ عرض کردم: بله. فرمود: با چه کسی؟ عرض کردم: با فلانی دختر فلان کس که در مدینه بیوه شده بود. فرمود: چرا دوشیزهای نگرفتی تا به هم سرگرم شوید؟ عرض کردم: ای رسول خدا! هفت زن بیتجربه کنارم بودند – یعنی خواهران وی- نمیخواستم یک زن بیتجربه دیگر نزدشان بیاورم، با خود گفتم این زن برای من مناسبتر است. فرمود: کار درست و خوبی کردی. سپس فرمود: شترت را چند خریدهای؟ عرض کردم: پنج کیسه زر. فرمود: آن را از تو خریدیم. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد من آن شتر را نزد ایشان بردم. فرمود: ای بلال پنج کیسه زر به او بده تا با آن بدهی عبدالله را سامان دهد، سه کیسه دیگر نیز به او بده و شترش را نیز به او پس بده. سپس فرمود: آیا با طلبکاران عبدالله قرار گذاشتی؟ عرض کردم: نه. فرمود: آیا ارث پدرت بدهیاش را کفاف میکند؟ عرض کردم: خیر. فرمود: نگران نباش، وقتی نخلهایتان بار داد مرا خبر کن. وقتی نخلهایمان بار داد من پیامبر صلی الله علیه و آله را خبر کردم. ایشان آمد و برایمان دعا کرد. ما بار نخلها را چیدیم و حضرت به هر طلبکاری هر چقدر خرما طلب داشت طلبش را پرداخت و برای ما نیز بیش از آنچه پیشتر میچیدیم باقی ماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اینها را برچینید و وزن نکنید. ما آنها را برچیدیم و تا مدتی از آنها میخوردیم(1).
از ابن عباس روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه سخنی میفرمود یا درباره امری از ایشان سوالی میشد سه مرتبه آن را تکرار میکرد تا هم سخن آن شخص روشن شود و هم دیگران بفهمند.
ص: 234
کالجدران و الأبنیة التی لا یخاف الطیر وقوعا علیها قال الشاعر:
إذا حلت بیوتهم (1) عکاظا***حسبت علی رءوسهم الغرابا
***
معناه لسکونهم تسقط الغربان علی رءوسهم و خص بالغراب لأنه من أشد الطیر حذرا و قوله و لا یقبل الثناء إلا من مکافئ معناه من صح عنده إسلامه حسن موقع ثنائه علیه عنده و من استشعر منه نفاقا و ضعفا فی دیانته ألقی ثناءه علیه و لم یحفل به (2) و قوله إذا جاءکم طالب الحاجة یطلبها فارفدوه معناه فأعینوه و أسعفوه علی طلبته یقال رفدت الرجل رفدا بفتح الراء فی المصدر و الرفد بکسر الراء الاسم یعنی به الهبة و العطیة تم الخبر بتفسیره و الحمد لله کثیرا. (3)
أقول هذا الخبر من الأخبار المشهورة روته العامة فی أکثر کتبهم قوله فخما مفخما قال الجزری و غیره أی عظیما معظما فی الصدور و العیون و لم تکن خلقته فی جسمه الضخامة و قیل الفخامة فی وجهه نبله (4) و امتلاؤه مع الجمال و المهابة و المربوع الذی لیس بالطویل و لا بالقصیر و قالوا المشذب هو الطویل البائن الطول مع نقص فی لحمه و أصله من النخلة الطویلة التی شذب عنها جریدها أی قطع و فرق و أوال کسحاب جزیرة بالبحرین قوله رجل الشعر أی لم یکن شدید الجعودة و لا شدید السبوطة بل بینهما قوله إن انفرقت عقیقته قال الحسین بن مسعود الفراء فی شرح السنة العقیقة اسم لشعر علی المولود حین یولد سمی عقیقة لأنه یحلق و أصل العقّ الشقّ و القطع و منه قیل للذبیحة عند الولادة عقیقة لأنه یشق حلقومها ثم قیل للشعر الذی ینبت بعد ذلک عقیقة أیضا علی الاستعارة و ذلک معناه هاهنا یقول إن انفرق شعر رأسه من ذات نفسه فرقه فی مفرقه و إن لم ینفرق ترکه وفرة واحدة علی حالها یقال فرقت الشعر أفرقه فرقا و قیل العقیقة اسم الشعر قبل أن یحلق فإذا حلق ثم نبت
ص: 161
از ابن عمر روایت شده که وی گفت: مردی عرض کرد: ای رسول خدا! حضرت فرمود: «لبّیک» .
از زید بن ثابت روایت شده که وی گفت: چون با پیامبر صلی الله علیه و آله همنشین میشدیم اگر درباره آخرت سخن میگفتیم ایشان با ما همسخن میشد، اگر درباره دنیا سخن میگفتیم ایشان با ما همسخن میشد و اگر درباره خوردنی و آشامیدنی سخن میگفتیم باز ایشان با ما همسخن میشد، پس هر آنچه در این باره برایتان می گویم از رسول الله صلی الله علیه و آله است .
از ابی حُمَیساء روایت شده که وی گفت: من با پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از آنکه مبعوث شود بیعت کردم. روزی در جایی با ایشان قرار گذاشتم اما آن روز و فردایش قرارم را فراموش کردم و روز سوم رفتم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جوانمرد! مرا به سختی در انداختی، سه روز است من این جا هستم.
از جریر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله به یکی از خانههای خود رفت و خانه از اصحاب پُر شد. جریر از راه رسید و بیرون خانه نشست. پیامبر صلی الله علیه و آله چون او را دید جامه خود را برداشت و آن را پیچید و به جریر رساند و فرمود: روی این بنشین. جریر جامه را گرفت و روی صورتش گذاشت و بوسیدش.
از سلمان فارسی روایت شده که وی گفت: خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدم و دیدم ایشان بر بالشی تکیه داده. حضرت آن بالش را به من داد و سپس فرمود: ای سلمان! اگر مسلمانی به خانه برادر مسلمانش برود و صاحب خانه برای بزرگداشت وی بالش خود را به او بدهد بیشک خداوند او را میآمرزد(1).
در باب گریستن پیامبر صلی الله علیه و آله
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: میدیدم که ابراهیم پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت جان میداد. در آن دم اشک از چشمان پیامبر صلی الله علیه و آله جاری شد و فرمود: دیده میگرید و دل به اندوه مینشیند اما جز سخنی که مایه خشنودی پروردگارمان باشد به زبان نمیآورم؛ ما در اندوه تو به سر میبریم ای ابراهیم!(2)
از خالد بن سلمه مخزومی روایت شده که وی گفت: وقتی زید بن حارثه کشته شد رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 235
زال عنه اسم العقیقة سمی شعره عقیقة إذ لم ینقل أنه حلق فی صباه و یروی عقیصته و هی الشعر المعقوص و هو نحو من المضفور (1) و الوفرة إلی شحمة الأذن و الجمة إلی المنکب و اللمة التی المت بالمنکب.
و قال الکازرونی فی المنتقی العقیصة هی الشعر المجموع المضفور کأنه یرید إن انفرق شعره بعد ما جمعه و عقصه فرق شعره و ترکه کل شی ء منه فی منبته و إلا یبقی (یبق) معقوصا کان موضعه الذی یجمعه فیه حذاء أذنیه و یرسله هناک و قال بعض علمائنا هذا فی أول الإسلام یفعله کفعل أهل الکتاب ثم فرق بعد و هذا الفرق هو الذی یعد فی الخصال العشر من الفطرة و روی بعضهم عقیقته و هو تصحیف انتهی. (2) و قال الزمخشری العقیقة الشعر الذی یولد به و کان ترکها عندهم عیبا و لؤما و بنو هاشم أکرم و محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله أکرم علیهم من أن یترکوه غیر معقوق عنه و لکن هندا (3) سمی شعره عقیقة لأنه منها و نباته من أصولها کما سمت العرب أشیاء کثیرة بأسامی ما هی منه و من سببه و انفرق مطاوع فرق أی کان لا ینفرق شعره إلا أن ینفرق هو و کان هذا فی صدر الإسلام و یروی أنه إذا کان أمر لم یؤمر فیه بشی ء یفعله المشرکون و أهل الکتاب أخذ فیه بفعل أهل الکتاب فسدل ناصیته ما شاء الله ثم فرق بعد ذلک وفرة قوله وفرة أی أعفاه عن الفرق یعنی أن شعره إذا ترک فرقه لم یجاوز شحمة أذنیه و إذا فرقه تجاوزها انتهی و قال الجزری الأزهر الأبیض المستنیر و قال الزجج تقویس فی الحاجب مع طول فی طرفه و امتداده و قال القرن بالتحریک التقاء الحاجبین و هذا خلاف ما روت أم معبد فی صفته صلی الله علیه و آله أزج أقرن أی مقرون الحاجبین و الأول الصحیح فی صفته و سوابغ حال من المجرور و هو الحواجب أی أنها رقت فی حال سبوغها و وضع الحواجب موضع الحاجبین لأن التثنیة جمع و قال فی قوله یدره الغضب أی یمتلئ دما إذا غضب
ص: 162
سوی خانه وی راهی شد. چون دختر زید حضرت را دید به گریه افتاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله سخت گریست. یکی از اصحاب عرض کرد: این چه حالی است ای رسول خدا؟! فرمود: این اشتیاق دوست به دوست است.
در باب راه رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله
از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در راه رفتن گامهایش برابر بود و گویی از سراشیبی روان می شد ؛ همانند حضرت را نه پیش از او دیدهام و نه پس از او خواهم دید.
از جابر روایت شده که وی گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه خارج میشد اصحاب در جلوی ایشان راه میرفتند و پشت حضرت را برای فرشتگان خالی می گذاشتند.
از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در راه رفتن به گونهای گام برمیداشت که مشخص بود این راه رفتن انسانی ناتوان یا تنبل نیست.
از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: وقتی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله میرسیدیم همچون یک حلقه مینشستیم.
نیز روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی سواره بود نمیگذاشت کسی کنار ایشان پیاده بیاید و حتما او را سوار میکرد، اگر آن فرد نمیپذیرفت میفرمود: پس جلوی من راه برو و مرا آنجا که میخواهی بروی ببین. باری قومی از اهالی مدینه پیامبر صلی الله علیه و آله را به طعامی دعوت کردند که برای حضرت و پنج تن از اصحاب ایشان آماده کرده بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله دعوتشان را پذیرفت و در راه نفر ششمی نیز به آنان پیوست و همراه شد. وقتی نزدیک خانه آن قوم رسیدند حضرت به آن نفر ششم فرمود: این قوم تو را دعوت نکردهاند، بنشین تا آنان را از جایت باخبر کنم و برای ورودت اجازه بگیرم(1).
در باب گوشهای از احوال و اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله
کتاب النبوّة: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه با کسی دست میداد دست خود را از دست آن کس نمیکشید تا وی دستش را بکشد، و هرگاه کسی درباره درخواستی یا سخنی با حضرت به گفتگو میپرداخت ایشان از نزد او نمیرفت تا وی برود، و هرگاه کسی با حضرت در سخن منازعه میکرد ایشان سکوت میکرد تا او خود سکوت کند، هیچگاه دیده نشد حضرت پای خود را پیش همنشینش دراز کند،
ص: 236
کما یمتلئ الضرع لبنا إذا در.
و قال الزمخشری یدره الغضب أی یحرکه من أدرت المرأة المغزل إذا فتلته فتلا شدیدا قوله ممکورة أی مطویة الخلق.
قوله أقنی العرنین قال الجزری العرنین بالکسر الأنف و قیل رأسه و القنا فی الأنف طوله و دقة أرنبته مع حدب فی وسطه و الشمم ارتفاع قصبة الأنف و استواء أعلاها و إشراف الأرنبة قلیلا.
أقول: أی القنا الذی کان فیه لم یکن فاحشا مفرطا بل کان لا یعلم إلا بعد التأمل قوله کث اللحیة قالوا الکثاثة فی اللحیة أن تکون غیر رقیقة و لا طویلة و فیها کثافة (1) یقال رجل کث اللحیة بالفتح قوله سهل الخدین قال الجزری أی سائل الخدین غیر مرتفع الوجنتین.
و قال الکازرونی یجوز أن یرید به لیس فی خدیه نتو لأن السهل ضد الحزن و ذکر بعضهم أنه یرید أسیل الخدین لم یکثر لحمه و لم تغلظ جلدته. (2) قوله ضلیع الفم قال الجزری أی عظیمه و قیل واسعه و العرب تحمد عظم الفم و تذم صغره انتهی.
و قیل أراد بالفم الأسنان فقد یکنی بالفم عنها أی کان تام الأسنان شدیدها فی تراصف و لا یخفی بعده و الجرذ نوع من الفأر و یقال لحاه الله أی قبحه و لعنه و الدبی بتخفیف الباء الجراد قبل أن یطیر و الشدق بالکسر جانب الفم و الشدق بالتحریک سعة الشدق و الهریت الواسع الشدقین قوله و أحیا أی أکثر حیاء و المخبأة المرأة المستورة و الریقال فیعال من أرقل إذا أسرع و الشقشقة بالکسر شی ء کالریة یخرجها البعیر من فیه إذا هاج و إذا قالوا للخطیب ذو شقشقة فإنما یشبه بالفحل ذکره الجوهری و قال ظلمت البعیر إذا نحرته من غیر داء قال ابن مقبل:
عاد الأذلة فی دار و کان بها***هرت الشقاشق ظلامون للجزر
***
ص: 163
هرگاه دو کار پیش روی حضرت قرار میکرد ایشان دشوارتر را برمیگزید، هرگز در ستمی که رُخ میداد در پی انتقام برنمیآمد مگر آنکه از محارم خدا پرده دریده میشد که در این هنگام خشمش از برای خداوند تبارک و تعالی بود، تا آنگاه که از دنیا رفت هیچگاه هنگام غذا خوردن تکیه نزد، هرگز نشد چیزی از ایشان خواسته شود و بگوید نه، هر که از حضرت درخواستی میکرد ایشان وی را یا با خواستهای که داشت و یا با گفتاری کوتاه و پسندیده رد میکرد، در عین حال که نماز را کامل به جا میآورد نمازش سبکتر و خطبهاش کوتاهتر از همه بود و در خطبهاش کلام بیثمر نداشت، چون میآمد از بوی خوشش شناخته میشد و وقتی با قومی همغذا میشد نخستین کسی بود که آغاز میکرد و آخرین کسی بود که دست میکشید، هنگام خوردن غذا از جلوی خود میخورد و وقتی غذا رطب و خرما بود دست خود را دراز میکرد، آشامیدنی را با سه نفس مینوشید و آب را کمکم مینوشید و یک جا سر نمیکشید، دست راست حضرت برای خوردن و آشامیدن و گرفتن و دادن بود و این کارها را فقط با دست راست انجام میداد، و دست چپ حضرت برای کارهای دیگر بود، دوست میداشت که همه کارهای خود، از جامه پوشیدن و کفش به پا کردن تا شانه زدن، همه را با دست راست انجام دهد ، وقتی کسی را صدا میکرد سه مرتبه صدا میزد و چون سخن میگفت شمرده سخن میگفت و وقتی اجازه میگرفت سه مرتبه اجازه میگرفت، کلام حضرت فصل خطاب بود و هر کس میشنید درمییافت، وقتی سخن میگفت نوری از میان دندانهایش میتابید، اگر حضرت را میدیدی میگفتی داندانهایش گشوده است حال آنکه چنین نبود، نگاهش کوتاه بود و با کسی درباره آنچه وی دوست نداشت سخن نمیگفت، چون راه میرفت انگار از سراشیب روان بود، میفرمود: بهترین شما خوشاخلاقترین شماست، نه طعمی را مینکوهید و نه میستود، اصحاب حضرت در محضر ایشان در سخن منازعه نمیکردند، کسی که درباره ایشان سخن میراند میگفت: به چشم خود همانندش را نه پیش از او دیدهام و نه پس از او خواهم دید.
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله چون در شب تاریک دیده میشد چنان نوری از ایشان میتابید که گویی تکهای از ماه است.
ص: 237
و قال الزرنب ضرب من النبات طیب الرائحة ثم ذکر البیت و قال الجزری الشنب البیاض و البریق التحدید فی الأسنان و قال الفلج فرجة ما بین الثنایا و الرباعیات و قال الجوهری الجذم بالکسر أصل الشی ء و قد یفتح و قال و عضضت من نابی علی جذم قوله جید دمیة قال الجزری الدمیة الصورة المصورة و جمعها دمی لأنها یتنوق فی صنعتها و یبالغ فی تحسینها انتهی.
قوله معتدل الخلق أی کل شی ء من بدنه یلیق بما لدیه فی الحسن و التمام قوله بادنا قال الجزری البادن الضخم فلما قال بادنا أردفه بقوله متماسکا و هو الذی یمسک بعض أعضائه بعضها فهو معتدل الخلق و قال سواء البطن و الصدر أی هما متساویان لا ینبو أحدهما عن الآخر.
و قال الزمخشری یعنی أن بطنه غیر مستفیض فهو مساو لصدره و صدره عریض فهو مساو لبطنه و قال الجزری الکرادیس هو رءوس العظام واحدها کردوس و قیل هی ملتقی کل عظمین ضخمین کالرکبتین و المرفقین و المنکبین أراد أنه ضخم الأعضاء قوله أنور المتجرد قال الجزری أی ما جرد عنه الثیاب من جسده و کشف یرید أنه کان مشرق الجسد.
و قال الکازرونی المتجرد الموضع الذی یستتر بالثیاب فیتجرد عنها فی بعض الأحیان یصفها بشدة البیاض و قد ورد فی حدیث آخر أنه کان أسمر و فی حدیث آخر أنه کان أبیض مشربا و فی هذا الحدیث أنه کان أزهر اللون و وجه الجمع بینها أن السمرة کانت فیما یبرز للشمس من بدنه و البیاض فیما وراء الثیاب و قوله أزهر یحمل علی إشراق اللون لا علی البیاض و قیل إن المشرب إذا أشبع حکی سمرا فإذا لیس بینهما اختلاف و فی حدیث آخر لم یکن بالأبیض الأمهق و هو الذی یشبه بیاض الجص و الأنور وضع موضع النیر کقوله تعالی وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ (1) و کقولهم الله أکبر (2) و قال اللبة بالفتح و تشدید الباء المنحر و عاری الثدیین أی لم یکن علیهما شعر
ص: 164
باز از حضرت علیه السلام روایت شده که فرمود: جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: خداوند والامرتبه سلام میرساند و میفرماید: این دشت مکه است، میخواهی سنگریزههایش طلا شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله به آسمان نگریست و فرمود: پروردگارا نه! یک روز سیر میشوم و تو را میستایم و یک روز گرسنه میشوم و از تو میخواهم.
نیز از ایشان علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بز خانواده خود را میدوشید.
نیز از ایشان علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار شدن بر الاغ با پالان و غذا خوردن با بندهها روی زمین و عطای به نیازمند با دست خود را دوست میداشت.
از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله خصلتهایی داشت؛ در هر جادهای میرفت اگر کسی پشت سر ایشان میآمد از بوی خوش پیامبر صلی الله علیه و آله درمییافت که ایشان از آن راه گذر کرده است، پیامبر صلی الله علیه و آله بر هر سنگ و کلوخی میگذشت بر حضرت سجده میکردند.
از ثابت بن انس بن مالک روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله تابناک بود و رنگ رخسارش چون مروارید بود، در راه رفتن گامهایش برابر بود، هیچ مشک و عنبری را نبوییدم که خوشبوتر از ایشان باشد و هیچ دیبا و حریری را لمس نکردم که از کف دست ایشان نرمتر باشد، رسول خدا صلی الله علیه و آله در عین حال که نماز را کامل به جا میآورد نمازش سبکتر از همه بود.
از جریر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: چون پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد خدمت ایشان رسیدم تا با ایشان بیعت کنم، به من فرمود: ای جریر!
ص: 238
و قیل أراد لم یکن علیهما لحم فإنه قد جاء فی صفته أشعر الذراعین و المنکبین و أعلی الصدر انتهی.
و لا یخفی بعد الأخیر و عدم الحاجة إلیه لعدم التنافی.
قوله رحب الراحة قال الکازرونی یکنون به عن السخاء و الکرم و یستدلون بهذه الخلقة علی الکرم. (1) قوله فناطوا من الکذاب قال الزمخشری قاله الأخطل فی صلب المختار بن أبی عبید.
قوله شثن الکفین و القدمین قال الجزری أی أنهما یمیلان إلی الغلظ و القصر و قیل هو الذی فی أنامله غلظ بلا قصر و یحمد ذلک فی الرجال لأنه أشد لقبضهم و یذم فی النساء.
و قال الصاحب ابن عباد فی المحیط الشتون اللینة من الثیاب الواحد شتن و روی فی الحدیث فی صفة النبی صلی الله علیه و آله أنه کان شتن الکف بالتاء و من رواه بالثاء فقد صحف انتهی و هو غریب.
قوله سائل الأطراف قال الزمخشری أی لم تکن متعقدة و قال الجزری أی ممتدها و رواه بعضهم بالنون بمعناه کجبریل و جبرین قوله سبط القصب قال الجزری السبط بسکون الباء و کسرها الممتد الذی لیس فیه تعقد و لا نتو و القصب یرید بها ساعدیه و ساقیه و قال الأخمص من القدم الموضع الذی لا یلصق بالأرض منها عند الوطء و الخمصان المبالغ منه أی إن ذلک الموضع من أسفل قدمه شدید التجافی عن الأرض و سئل ابن الأعرابی عنه فقال إذا کان خمص الأخمص بقدر لم یرتفع جدا و لم یستو أسفل القدم جدا فهو أحسن ما یکون و إذا استوی و ارتفع جدا فهو ذم فیکون المعنی أن أخمصه معتدل الخمص بخلاف الأول.
و قال الجوهری رجل أرح أی لا أخمص لقدمیه کأرجل الزنج قوله مسیح القدمین أی ملساوان لینتان لیس فیهما تکسر و لا شقاق فإذا أصابهما الماء نبأ عنهما
ص: 165
برای چه آمدهای؟ عرض کردم: آمدهام تا به دست شما اسلام آورم ای رسول خدا! حضرت ردای خود را برایم پهن کرد و سپس رو به اصحاب کرد و فرمود: هرگاه کریم و بزرگ قومی نزدتان آمد او را بزرگ دارید و تکریم کنید.
و از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با مردی کنار صخرهای قرار گذاشت و به او فرمود: من برایت اینجا میمانم تا بیایی. نور خورشید بر حضرت سخت میتابید. اصحاب به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! کاش به زیر سایه جا به جا میشدید. فرمود: من با او اینجا قرار گذاشتهام، اگر نیاید او غیبت کرده است.
و از عایشه روایت شده که وی گفت: عرض کردم: ای رسول خدا! هرگاه شما به مستراح میروی و بیرون میآیی و من پس از شما میروم نمیبینم چیزی از شما خارج شده باشد جز بوی مشکی که به مشامم میرسد. فرمود: ای عایشه! ما جماعت پیامبران تنهایمان بر روحهای بهشتی نسج میگیرد، پس هر چه را از ما بیرون آید زمین میبلعد.
از ابن عباس روایت شده که : عمر بن خطاب بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد در حالی که ایشان بر روی حصیری نشسته بودد که بر پهلوی ایشان نیز آثارش نمایان بود ،
عمر به ایشان گفت : ای نبی خدا چرا فرشی برای خود بر نمی گیری ؟ پیامبر فرمود : مرا با دنیا چه کار ؟ مثال من و دنیا مانند سوار سواره ای است که در دل یک روز گرم و سوزان ساعتی در سایه درختی می نشیند و سپس آن را ترک می کند .
باز از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی درگذشت که زره ایشان نزد مردی یهودی گرو بود که ایشان در ازایش از او سی پیمانه جو برای رزق عیال خود قرض کرده بود.
و از ابی رافع روایت شده که وی گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: اگر کسی را محمد نامیدید او را ناپسند برنشمرید
ص: 239
أی یسیل و یمر سریعا لملاستهما.
و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله إذا مشی تقلع أراد قوة مشیه کأنه یرفع رجلیه من الأرض رفعا قویا لا کمن یمشی اختیالا و تقارب خطاه فإن ذلک من مشی النساء و یوصفن به و فی حدیث أبی هالة إذا زال زال قلعا یروی بالفتح و الضم فبالفتح هو مصدر بمعنی الفاعل أی یزول قالعا لرجله من الأرض و هو بالضم إما مصدر أو اسم و هو بمعنی الفتح و قال الهروی قرأت هذا الحرف فی کتاب غریب الحدیث لابن الأنباری قلعا بفتح القاف و کسر اللام و کذلک قرأته بخط الأزهری و هو کما جاء فی حدیث آخر کأنما ینحط من صبب و الانحدار من الصبب و التقلع من الأرض قریب بعضه من بعض أراد أنه یستعمل التثبت و لا یبین منه فی هذه الحال استعجال و مبادرة شدیدة و قال فی صفة مشیه صلی الله علیه و آله کان إذا مشی تکفی تکفیا أی تمایل إلی قدام هکذا روی غیر مهموز و الأصل الهمز و بعضهم یرویه مهموزا لأن مصدر تفعل من الصحیح کتقدم تقدما و تکفأ تکفؤا و الهمزة حرف صحیح فأما إذا اعتل انکسرت عین المستقبل منه نحو تخفی تخفیا فإذا خففت الهمزة التحقت بالمعتل فصار تکفیا بالکسر.
و قال الکازرونی أی یتثبت فی مشیته حتی کأنه یمید کما یمید الغصن إذا هبت به الریح أو السفینة. (1) و قال الجزری الهون الرفق و اللین و التثبت و قال ذریع المشی أی واسع الخطو.
و قال الکازرونی الذریع السریع و ربما یظن هذا اللفظ ضد الأول و لا تضاد فیه لأن معناه أنه کان صلی الله علیه و آله مع تثبته فی المشی یتابع بین الخطوات و یسبق غیره کما ورد فی حدیث آخر أنه کان یمشی علی هینة و أصحابه یسرعون فی المشی فلا یدرکونه أو ما هذا معناه و یجوز أن یرید به نفی التبختر فی مشیه. (2) و قال القاضی فی الشفاء التقلع رفع الرجل بقوة و التکفؤ المیل إلی سنن المشی و قصده و الهون الرفق و الوقار و الذریع الواسع الخطو أی أن مشیه کان یرفع فیه
ص: 166
و چیزی را از او دریغ نکنید و او را نزنید، مبارک باد خانهای که در آن محمد باشد و مجلسی که در آن محمد باشد و گروهی که در آن محمد باشد(1).
در باب نشستن پیامبر صلی الله علیه و آله و دستورات ایشان به اصحاب خود درباره آداب نشستن
کودکان بسیاری را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله میآوردند تا ایشان برایشان دعای برکت کند یا بر آنها نامی بگذارد و حضرت به احترام خانواده کودک را در دامان خود میگذاشت. چه بسا آن کودک بر ایشان بول میکرد و کسی این را میدید و بر سر کودک فریاد برمیآورد. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود: ادرار کودک را قطع نکنید. اینچنین حضرت کودک را وامیگذاشت تا ادرارش تمام شود، سپس برایش دعا میکرد یا بر او نامی میگذاشت. خانواده کودک که میدیدند حضرت از ادرار کودکشان ناراحت نشده بسیار از ایشان شادمان میشدند. وقتی آنها میرفتند پیامبر صلی الله علیه و آله جامه خود را میشست. روزی مردی وارد مسجد شد و دید پیامبر صلی الله علیه و آله تنها نشسته است. پیامبر صلی الله علیه و آله برای او جمع نشست. آن مرد عرض کرد: اینجا که جا هست ای رسول خدا! فرمود: حق مسلمان بر مسلمان است که اگر دید وی میخواهد کنارش بنشیند برایش جا باز کند.
ص: 240
رجلیه بسرعة و یمد خطوه خلاف مشیة المختال و یقصد سمته (1) و کل ذلک برفق و تثبت دون عجلة کما قال کأنما ینحط من صبب. (2) و قال الجزری الصبب ما انحدر من الأرض.
قوله و إذا التفت التفت جمیعا قال الجزری أراد أنه لا یسارق النظر و قیل أراد لا یلوی عنقه یمنة و یسرة إذا نظر إلی الشی ء و إنما یفعل ذلک الطائش الخفیف و لکن کان یقبل جمیعا و یدبر جمیعا قوله جل نظره الملاحظة قال الجزری هی مفاعلة من اللحظ و هو النظر بشق العین الذی یلی الصدغ و أما الذی یلی الأنف فالموق و الماق.
أقول: و فی الفائق و غیره من کتبهم بعد ذلک یسوق أصحابه (3) و قالوا فی تفسیره أی یقدمهم أمامه و یمشی خلفهم تواضعا و لا یدع أحدا یمشی خلفه قال بعضهم و فی حدیث آخر أنه کان یقول اترکوا خلف ظهری للملائکة قوله لیست له راحة أی فراغ من الفکر و العمل قوله بأشداقه قال الجزری الأشداق جوانب الفم و إنما یکون ذلک لرحب شدقیه و العرب تمتدح بذلک انتهی. و قیل أی کان لا یتشدق فی الکلام بأن یفتح فاه کله قوله بجوامع الکلم قال الجزری أی أنه کان کثیر المعانی قلیل الألفاظ قوله فصلا أی بینا ظاهرا یفصل بین الحق و الباطل و قیل أی الحکم الذی لا یعاب قائله قوله دمثا قال الجزری أراد أنه کان لین الخلق فی سهولة و أصله من الدمث و هو الأرض السهلة الرخوة و الرمل الذی لیس بمتلبد قوله لیس بالجافی قال أی لیس بالغلیظ الخلقة و الطبع أو لیس بالذی یجفو أصحابه و المهین یروی بضم المیم و فتحها فالضم علی الفاعل من أهان أی لا یهین من صحبه و الفتح علی المفعول من المهانة الحقارة و هو مهین أی حقیر قوله تعظم عنده النعمة فی الفائق یعظم النعمة و قال أی لا یستصغر شیئا أوتیه و إن کان صغیرا و قال الذواق اسم ما یذاق أی لا یصف الطعام بطیب و لا
ص: 167
و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هر که دوست داشته باشد مردم در حضور او به پا ایستند ، جایگاه خود در آتش جهنم را فراهم سازد .
نیز حضرت فرمود: آنچنان که عجمها برای یکدیگر برمیخیزند برای هم برنخیزید.
و از امام جعفر صادق علیه السلام در کتاب المحاسن روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی وارد خانهای میشد در همان پایین مجلس که وارد شده بود مینشست.
نیز از حضرت روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر به سوی قبله مینشست.
نیز از حضرت روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه یکی از شما وارد مجلسی شد همانجایی بنشیند که مجلس تمام شده است.
از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که وی گفت: هرگاه یکی از شما خواست از مجلسی که در آن حضور دارد برخیزد و برود باید سلام کند؛ سلام اولی از سلام دومی سزاوارتر نیست.
و از امام علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگاه یکی از شما از مجلسی که در آن حضور دارد برخاست و رفت و سپس بازگشت او نسبت به جای خود اولویت دارد.
و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: حق مجالس را ادا کنید. عرض شد: حق مجالس چیست؟ فرمود: دیده فرو گیرید و جواب سلام را بدهید و نابینا را راهنمایی کنید و امر به معروف و نهی از منکر کنید.
: از ابی اُمامه روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام نشستن با حالت چمپاتمه مینشست.
از کتاب محاسن: پیامبر صلی الله علیه و آله سه گونه مینشست: یکی با حالت چمپاتمه مینشست یعنی ساقهایش را عمود میگذاشت و دور آنها را با دستانش میگرفت و دستانش را بالای مچ پاهایش میبست. دیگر اینکه روی زانوانش مینشست، دیگر اینکه یک پایش را خم میکرد و پای دیگر را روی آن میانداخت، هیچگاه دیده نشد که پیامبر صلی الله علیه و آله چهارزانو بنشیند، ایشان روی زانوانش مینشست و تکیه نمیداد(1).
در باب اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در غذا خوردن
رسول خدا صلی الله علیه و آله همه نوع غذایی میخورد و هر آنچه را خداوند حلال کرده بود همراه با خانواده و خادمان خود میخورد و نیز با مسلمانانی که ایشان را دعوت میکردند، روی زمین یا روی هر چه که بقیه نشسته بودند، میل میفرمود، مگر آنکه مهمانی میرسید و آنگاه حضرت با مهمان خود غذا میخورد. بهترین غذا در نظر پیامبر غذایی بود که با جمعیت بسیار خورده میشد. روزی ایشان نزد اصحاب خود نشسته بود و فرمود: خداوندا من از فضل و رحمتت که کسی جز تو آن دو را ندارد میخواهم که ... در همان دم ناگاه گوسفندی کباب شده به پیامبر تقدیم کردند. ایشان فرمود: بگیرید که این از فضل خداست، ما در انتظار رحمت او بودیم. هرگاه جلوی حضرت سفره پهن میشد میفرمود: به نام خدا، خداوندا برای ما این سفره را نعمتی مشکور و پیوسته به نعمت بهشت قرار ده.
ص: 241
ببشاعة (1) و قال الجزری الذواق المأکول و المشروب فعال بمعنی مفعول من الذوق و یقع علی المصدر و الاسم.
قوله فإذا تعوطی الحق قال الجزری أی أنه کان من أحسن الناس خلقا مع أصحابه ما لم یر حقا یتعرض له بإهمال أو إبطال أو إفساد فإذا رأی ذلک تنمر (2) و تغیر حتی أنکره من عرفه کل ذلک لنصرة الحق و التعاطی التناول و الجرأة علی الشی ء من عطا الشی ء یعطوه إذا أخذه و تناوله.
أقول: و فی أکثر روایاتهم بعد قوله حتی ینتصر له لا یغضب لنفسه و لا ینتصر لها.
قوله یضرب براحته الیمنی فی بعض روایاتهم بباطن راحته الیمنی.
و قال الکازرونی اتصل بها تفسیره فیضرب بباطن راحته أی یشیر بکفه إلی حدیثه. (3) و روی القاضی فی الشفاء هکذا و إذا تحدث اتصل بها فضرب بإبهامه الیمنی راحة الیسری. (4) قوله و أشاح قال الزمخشری أی و جدّ فی الإعراض و بالغ.
و قال الجزری فیه أنه ذکر النار ثم أعرض و أشاح المشیح الحذر و الجاد فی الأمر و قیل المقبل إلیک المانع لما وراء ظهره فیجوز أن یکون أشاح أحد هذه المعانی أی حذر النار کأنه ینظر إلیها أو جدّ علی الإیصاء باتقائها أو أقبل إلیک فی خطابه و منه فی صفته إذا غضب أعرض و أشاح قوله غض طرفه أی کسره و أطرق و لم یفتح عینه و إنما کان یفعل ذلک لیکون أبعد من الأشر و المرح.
قوله جل ضحکه بالضم أی معظمه قوله و یفتر عن مثل حب الغمام أی
ص: 168
بیشتر اوقات از غذای جلوی دست خود میخورد و زانوان و پاهایش را مانند نمازگزار جمع میکرد با این تفاوت که یک زانو را بالای زانوی دیگر و یک پا را روی پای دیگر میگذاشت، حضرت میفرمود: من بندهای هستم که همچون بندهها غذا میخورم و همچون بندهها مینشینم.
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از زمانی که به بعثت رسید تا زمانی که جان به خداوند سپرد از روی تواضع در پیشگاه خداوند عزّوجل هیچگاه هنگام غذا خوردن تکیه نزد، حضرت هرگاه دست به غذا میبُرد میفرمود: به نام خدا، خدایا به آنچه روزیِ ما کردهای برکت بده و ادامه آن با توست.
امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدران ارجمند خود فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی افطار میکرد میفرمود: خداوندا برای تو روزه گرفتیم و با رزق تو افطار کردیم، پس آن را از ما بپذیر، تشنگی به سر آمد و عرقها ریخته شد و پاداش بر جا ماند.
و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی نزد قومی غذا میخورد میفرمود: روزهداران نزدتان افطار کردند و نیکوکاران طعامتان را خوردند.
و فرمود: دعای روزهدار به هنگام افطار مستجاب میشود.
و در روایت آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله با خرما افطار میکرد و اگر شکر مییافت با آن افطار میکرد(1).
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با شیرینی افطار میکرد و اگر نمییافت با آب ولرم افطار میکرد و میفرمود: این کبد و معده را تمیز میکند و دهان را خوشبو میگرداند و دندانها را قوی میکند و چشم را تیز میگرداند و گناهان را می شوید و رگهای هیجان زده و صفرای تحریک شده و حرارت معده را ارمش می بخشد و سردرد را از بین میبرد. پیامبر صلی الله علیه و آله غذای داغ را نمیخورد تا سرد شود و میفرمود: خداوند آتش را طعام ما نگردانده، غذای داغ بیبرکت است بگذارید سرد شود.
ص: 242
یتبسم و یکثر حتی تبدو أسنانه من غیر قهقهة و هو من فررت الدابة أفرها فرا إذا کشفت شفتها لتعرف سنها و افتر یفتر افتعل منه و أراد بحب الغمام البرد قوله علیه السلام و شکله قال الجزری أی عن مذهبه و قصده و قیل عما یشاکل أفعاله و الشکل بالکسر الدل (1) و بالفتح المثل و المذهب.
و قال الکازرونی الشکل بالفتح النحو و السیرة. (2) قوله بالخاصة قال الجزری و غیره أراد أن العامة کانت لا تصل إلیه فی هذا الوقت فکانت الخاصة تخبر العامة بما سمعت منه فکأنه أوصل الفوائد إلی العامة بالخاصة و قیل إن الباء بمعنی من أی یجعل وقت العامة بعد وقت الخاصة و بدلا منهم قوله و قسمه معطوف علی الإیثار قوله روادا قال الجزری أی طالبین العلم ملتمسین الحکم من عنده و یخرجون أدلة هداة للناس و الرواد جمع رائد و هو الذی یتقدم القوم یبصر لهم الکلاء و مساقط الغیث.
أقول: و منهم من قرأ أذلة بالذال المعجمة أی یخرجون متعظین بما وعظوا متواضعین من قوله أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) و هو تصحیف قوله إلا عن ذواق قال الجزری ضرب الذواق مثلا لما ینالون عنده من الخیر أی لا یتفرقون إلا عن علم و أدب یتعلمونه یقوم لأنفسهم مقام الطعام و الشراب لأجسادهم.
و قال القاضی و یشبه أن یکون علی ظاهره (4) أی فی الغالب و الأکثر قوله یحذر الناس بالتخفیف فقوله و یحترس منهم عطف تفسیر له و منهم من قرأ علی بناء التفعیل إیثارا للتأسیس علی التأکید أی کان یحذر الناس بعضهم من بعض و یأمرهم بالحزم و یحذر هو أیضا منهم و الأول أظهر قوله لا یوطن الأماکن أی لا یتخذ لنفسه مجلسا یعرف به فلا یجلس إلا فیه و قد فسره بما بعده قوله من جالسه فی بعض روایاتهم
ص: 169
حضرت هنگام غذا خوردن بسم الله میگفت و با سه انگشت از آنچه برای ایشان میآوردند میل میکرد، از غذای جلوی دیگران نمیخورد و وقتی غذا را میآوردند پیش از همه شروع میکرد و سپس بقیه شروع میکردند. حضرت با سه انگشت شست و اشاره و میانی غذا میخورد و گاه از انگشت چهارم نیز کمک میگرفت و گاه با همه کف دست غذا میخورد اما با دو انگشت نمیخورد و میفرمود: غذا خوردن با دو انگشت شیوه شیطان است. روزی یکی از اصحاب برای ایشان فالوده آورد، حضرت از آن خورد و فرمود: این از چه درست شده ای ابا عبدالله؟! عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت روغن و عسل را در دیگی سنگی میریزیم و آن را روی آتش میگذاریم و میجوشانیم، سپس مغز گندم را درمیآوریم و آن را آرد میکنیم به روغن و عسل میافزاییم، سپس آنها را هم میزنیم تا مخلوط شود آن گاه چنان میشود که میبینید. حضرت فرمود: این غذای خوبی است. ایشان جو را اگر غربال نشده بود در نان یا کاچی میخورد و در همه این حالات آن را میل میفرمود.
روضة الواعظین: عیص بن قاسم میگوید: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: از پدر ارجمندتان علیه السلام حدیثی روایت میکنند که میفرماید رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز از نان گندم سیر نخورد؛ این درست است یا نه؟ امام علیه السلام فرمود: نه، رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز نان گندم نخورد و هیچگاه از نان جو سیر نخورد(1).
عایشه گفته: رسول خدا صلی الله علیه و آله تا روزی که جان سپرد از نان جو دو روز سیر نخورد. نیز روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله تا روزی که درگذشت هیچگاه بر سفره رنگین غذا نخورد و هیچگاه نان تُنُک نخورد. عایشه گفته: تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت دنیا بر ما تیره و تار بود، وقتی ایشان
ص: 243
بعد ذلک أو قاومه أی قام معه قوله و لا تؤبن فیه الحرم قال الجزری أی لا یذکرن بقبیح کان یصان مجلسه عن رفث القول یقال أبنت الرجل أبنة إذا رمیته بخلة (1) سوء فهو مأبون و هو مأخوذ من الأُبن و هو العُقَد تکون فی القسی یفسدها و تعاب بها قوله سلاجم جمع سلجم و هی الطویل و السراء بالفتح ممدودا شجر یتخذ منه القسی و قال الجوهری الأبنة بالضم العقدة فی العود و منه قول الأعشی قضیب سراء کثیر الأبن قوله لا تنثی فلتاته قال الجزری أی لا تذاع یقال نثوت الحدیث أنثوه نثوا و النثاء فی الکلام یطلق علی القبیح و الحسن یقال ما أقبح نثاه و ما أحسنه و الفلتات جمع فلتة و هی الزلة أراد أنه لم یکن لمجلسه فلتات فتنثی.
أقول: الضمیر فی فلتاته راجع إلی المجلس.
قوله متواصلین فیه بالتقوی فی بعض روایاتهم یتواصون فیه بالتقوی و فی بعضها یتعاطفون بالتقوی و الفظ السیئ الخلق و الصخب بالصاد و السین الضجة و اضطراب الأصوات للخصام قوله کأنما علی رءوسهم الطیر قال الجزری وصفهم بالسکون و الوقار و أنهم لم یکن فیهم طیش و لا خفة لأن الطیر لا تکاد تقع إلا علی شی ء ساکن و قال الفیروزآبادی کأن علی رءوسهم الطیر أی ساکنون هیبة و أصله أن الغراب یقع علی رأس البعیر فیلقط منه القراد (2) فلا یتحرک البعیر لئلا ینفر عنه الغراب قوله لا یتنازعون عنده الحدیث أی إذا تکلم أحد منهم أمسکوا حتی یفرغ ثم یتکلم الآخر فما بعده تفسیره قوله حدیثهم عنده حدیث أولاهم (3) و فی بعض النسخ أولهم بالإفراد و لعله تأکید للسابق أی لا یتکلم إلا من سبق بالکلام قوله علی الجفوة أی غلظته و بعده من الآداب قوله لیستجلبونهم أی یجیئون معهم بالغرباء إلی مجلسه من کثرة احتماله عنهم و صبره علی ما یکون منهم فی سؤالهم إیاه و غیر ذلک
ص: 170
درگذشت دنیا به یکباره سوی ما سرازیر شد.
النبوّة: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله تا آنگاه که جان سپرد همواره غذایش جو بود.
از انس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت بردهها را میپذیرفت و آنها را پشت خود بر چهارپا سوار میکرد، غذای خود را بر زمین میگذاشت و خیار را با رطب یا نمک میخورد، میوه تازه میل میفرمود و بیش از هر میوهای هندوانه و انگور را دوست داشت، ایشان هندوانه را با نان و گاه با شکر میخورد، گاه آن را با رطب نیز میل میکرد و در خوردنش از هر دو دست خود کمک میگرفت. روزی نشسته بود و رطب میخورد، با دست راست رطب میخورد و با دست چپ هستهاش را درمیآورد و آن را روی زمین نمیانداخت، ناگاه گوسفندی از نزدیکی حضرت گذشت، ایشان با هستهای که در کف دست داشت به آن اشاره کرد، گوسفند نزدیک آمد و شروع کرد از دست چپ حضرت بخورد، حضرت نیز با دست راست خود میخورد و هستهها را به آن میداد تا اینکه تمام شد و گوسفند رفت. حضرت وقتی روزه میگرفت در زمان رطب با آن افطار میکرد، گاه انگور را حبه حبه میخورد و گاه با خوشه، چنانکه گاه آب انگور بر محاسن ایشان دیده میشد که همچون مروارید فرو میچکید. «رُوال» آبی است که از زیر پوست میوه بیرون میآید(1).
پیامبر صلی الله علیه و آله «حَیس» میخورد و خرما میخورد و رویش آب مینوشید، بیشتر اوقات غذای ایشان خرما و آب بود، شیر و خرما را میآمیخت و آن را «أطیَبَین» مینامید، از جوی پوستکنده کاچی میخورد، خیلی وقتها حلیم میخورد و برای سحری نیز حلیم میخورد، جبرئیل حلیم رااز بهشت برای حضرت آورده بود و ایشان از آن سحری می خوردند، در خانه خود از غذایی که مردم میخوردند میخورد،
ص: 244
و الصحابة کانوا لا یجترءون علی مثل ذلک و قال الجزری رفدته أرفده إذا أعنته.
أقول: و فی بعض روایاتهم فأرشدوه و الأظهر أنه هنا فأوفدوه بالواو قوله إلا من مکافئ قال الجزری قال القتیبی معناه إذا أنعم علی رجل نعمة فکافأه بالثناء علیه قبل ثنائه و إذا أثنی قبل أن ینعم علیه لم یقبله و قال ابن الأنباری هذا غلط إذ کان أحد لا ینفک من إنعام النبی صلی الله علیه و آله لأن الله بعثه رحمة للناس کافة فلا یخرج منها مکافئ و لا غیر مکافئ و الثناء علیه فرض لا یتم الإسلام إلا به و إنما المعنی أنه لا یقبل الثناء علیه إلا من رجل یعرف حقیقة إسلامه و لا یدخل عنده فی جملة المنافقین الذین یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم و قال الأزهری فیه قول ثالث إلا من مکافئ أی مقارب غیر مجاوز حد مثله و لا مقصر عما رفعه الله إلیه.
قوله حتی یجوزه أی یتجاوز عن ذلک الکلام و یتمه و یرید إنشاء کلام آخر فیقطعه النبی صلی الله علیه و آله بنهی أو قیام و فی بعض النسخ و روایاتهم بانتهاء فیحتمل أن یکون المعنی فیقطع السائل بانتهاء أو قیام و لیس فی أکثر النسخ الضمیر فی یجوزه فیحتمل أن یکون بالراء المهملة أی إلا أن یجور و یتکلم بباطل کفحش أو غیبة فیقطعه صلی الله علیه و آله بنهی أو بقیام.
ثم اعلم أن الصدوق رحمه الله ذکر فی الشرح فقرتین لم یذکرهما فی الروایة (1) إذا الشرح شرح روایة أخری فذکره و لم یبال بعدم موافقته لما ذکره من الروایة إحداهما قوله یسوق أصحابه و قد مرت الإشارة إلیها و إلی موضعها و الأخری قوله لکل حال عنده عتاد قبل قوله لا یقصر عن الحق و قال الجزری فی بیانه أی ما یصلح لکل ما یقع من الأمور و إنما وصف الحسن علیه السلام هندا بأنه خاله لأن أبا هالة کان زوج خدیجة رضی الله عنها قبل النبی صلی الله علیه و آله فولدت له هندا و هالة کما سیأتی فی أحوال خدیجة رضی الله عنها.
ص: 171
گوشت پخته یا کباب شده را با نان میخورد، گوشت خُرد شده را خالی و گاهی اوقات با نان میخورد، از غذاها گوشت را بسیار دوست میداشت و میفرمود گوشت بر شنوایی و بینایی میافزاید و میفرمود گوشت سرآمد غذاهای دنیا و آخرت است اگر از پروردگارم میخواستم طعام هر روزم را گوشت قرار دهد قطعا چنین میکرد، ترید را با کدو و گوشت میخورد، کدو دوست داشت و میفرمود درخت کدو درخت برادرم یونس است، کدوی خشک را بسیار دوست داشت و آن را از روی بشقاب برمیچید، گوشت مرغ و حیوانات و پرندهای که شکار شده بود را نیز میخورد اما نه گوشت شکار شده را نه می خرید و نه خود به شکار میرفت، دوست داشت برایش شکار شود و آماده آورده شود آنگاه از آن میخورد و یا آماده نشده برایش بیاورند تا سپس آماده شود و بخورد، وقتی گوشت میخورد سرش را به سمت گوشت خم نمیکرد بلکه آن را به سمت دهانش بالا میآورد و به دندان میگرفت، نان و روغن میخورد، از گوشتِ گوسفند بالای پاچه و کتف را دوست میداشت و از خورشها سرکه و از سبزیجات کاسنی را و باذروج و کلم را و یا چغندر را، حضرت نه سیر میخورد و نه پیاز و نه خوار و بار و نه عسلی که در آن موم ریخته باشند، موم باقیمانده گیاه در شکم زنبور است که آن را در عسل میریزد و بویی در دهان بر جا میماند، رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز طعامی را نکوهید اگر دوست داشت میخورد و اگر دوست نمیداشت دست میکشید، اگر چیزی را خوش میداشت بر دیگران حرامش نمیکرد و کسی را از آن بازنمیداشت، ته بشقاب را با زبان پاک میکرد و میفرمود: ته بشقاب بابرکتترین قسمت غذاست، وقتی غذا تمام میشد سه انگشتی را که با آنها غذا خورده بود با دهان پاک میکرد و اگر چیزی بر آنها باقی میماند دوباره با دهان پاک میکرد تا تمیز شوند، دستش را با دستمال پاک نمیکرد تا انگشتانش را یکی یکی با دهان پاک کند و میفرمود: معلوم نیست برکت در کدام انگشت باشد، پیامبر صلی الله علیه و آله تگرگ میخورد
ص: 245
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: مَا رَأَیْتُ أَحَداً أَبْعَدَ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام لَمْ یَمْضِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی طَرِیقٍ فَیَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ سَلَکَهُ مِنْ طِیبِ عَرَقِهِ وَ لَمْ یَکُنْ یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ (2).
یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ تَنَامُ عُیُونُنَا وَ لَا تَنَامُ قُلُوبُنَا وَ نَرَی مِنْ خَلْفِنَا کَمَا نَرَی مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا (3).
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: طَلَبَ أَبُو ذَرٍّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ فِی حَائِطِ کَذَا وَ کَذَا فَمَضَی یَطْلُبُهُ فَدَخَلَ إِلَی الْحَائِطِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَائِمٌ فَأَخَذَ عَسِیباً یَابِساً وَ کَسَرَهُ لِیَسْتَبْرِئَ بِهِ نَوْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَفَتَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَیْنَهُ وَ قَالَ أَ تَخْدَعُنِی عَنْ نَفْسِی یَا أَبَا ذَرٍّ أَ مَا عَلِمْتَ أَنِّی أَرَاکُمْ فِی مَنَامِی کَمَا أَرَاکُمْ فِی یَقَظَتِی (4).
قال الفیروزآبادی العسیب جریدة من النخل مستقیمة رقیقة یکشط خوصها و الذی لم ینبت علیه الخوص من السعف انتهی و الاستبراء کنایة عن الامتحان أی فعل ذلک لیستعلم أنه صلی الله علیه و آله نائم أم لا أو لیعلم أنه یعلم فی منامه ما یقع عنده أم لا قوله صلی الله علیه و آله أ تخدعنی عن نفسی أی أ تمکر بی فی أمر نفسی و تدعی أنک تؤمن بی و تفعل ما ینافی ذلک فإن فعلک یدل علی أنک تحسب أنی لا أری فی منامی ما أری فی یقظتی أو المعنی أ تخفینی عن نفسی أی تحسبنی غافلا عما یفعل بی و عندی و علی أی حال لا یخلو من تکلف فإن الشائع فی هذا الکلام أنه یستعمل فیمن یرید أن یغوی أحدا و یضله عن الحق و یوقعه فیما یضر بنفسه فیمکن أن یکون عبر عن الشی ء بلازمه أی فعلک هذا یستلزم أن یمکن لأحد أن یخدعنی و یوقعنی فیما یضر بنفسی.
ص: 172
و اصحاب تگرگ میجستند و برای حضرت برمیچیدند و ایشان میخورد و میفرمود: تگرگ پوسیدگی دندان را از بین میبرد، دستان خود را پس از غذا میشست تا کاملا پاک شوند و بوی غذا ندهند، بهویژه وقتی نان و گوشت میخورد دستانش را خوب میشست و سپس با بقیه آبی که در دستانش بود دست بر صورت خود میکشید، تا جایی که امکان داشت تنها غذا نمیخورد و فرمود آیا میخواهید شما را از بدترین فرد آگاه کنم؟ عرض کردند: بله. فرمود: آن کس که تنها غذا میخورد و بنده خود را میزند و مهمانداری نمی کند (1).
در باب اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در آشامیدن
پیامبر صلی الله علیه و آله آشامیدن را با بسم الله آغاز میکرد و یک مرتبه و دو مرتبه میآشامید، سپس صبر میکرد و حمد خدا میگفت و باز بسم الله میگفت و برای بار سوم مینوشید، سپس بازمیایستاد و حمد خدا میگفت، در آشامیدن سه بار بسم الله میگفت و سه بار خدا را حمد میگفت، آب را با مکیدن می نوشید و آن را نمی بلعید و میفرمود درد جگر بهخاطر بلعیدن نوشیدنی است، وقتی مینوشید در ظرف نفس نمیکشید و اگر میخواست نفس بکشد ظرف را از دهان خود دور میکرد تا نفس بکشد، گاه با یک نفس مینوشید تا آب تمام شود، حضرت در ظرف های شیشهای که از شام میآوردند مینوشید و نیز در کاسههای چوبی یا پوستی یا سفالی، با کف دستان خود نیز آب را برمیگرفت و مینوشید و میفرمود: ظرفی نیکوتر از دست وجود ندارد، از لب مشک و تُنگ مینوشید ولی دهانه آنها را برنمیگرداند و می فرمود: این کار آب را بدبو می کند. ایستاده و گاه سواره آب مینوشید و گاه میشد که برمیخاست و از مشک یا پوست یا تُنگ یا در هر ظرفی که مییافت یا در دستان خود آب مینوشید، آبی را که شیر رویش دوشیده میشد مینوشید و سویق میآشامید، از نوشیدنیها شربت را بسیار دوست میداشت و در روایت دیگری آمده بهترین نوشیدنی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شربت سرد بود. حضرت روی عسل آب مینوشید و همچنین روی آن برای حضرت نان میریختند
ص: 246
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ طَلَبَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَائِطِ کَذَا وَ کَذَا فَتَوَجَّهَ فِی طَلَبِهِ فَوَجَدَهُ نَائِماً فَأَعْظَمَهُ أَنْ یُنَبِّهَهُ فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَبْرِئَ نَوْمَهُ صلی الله علیه و آله (1) فَسَمِعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَ تَخْدَعُنِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنِّی أَرَی أَعْمَالَکُمْ فِی مَنَامِی کَمَا أَرَاکُمْ فِی یَقَظَتِی إِنَّ عَیْنِی تَنَامُ وَ قَلْبِی لَا یَنَامُ (2).
یج، الخرائج و الجرائح مرسلا مثله.
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَاکُمْ مِنْ خَلْفِی کَمَا أَرَاکُمْ بَیْنَ یَدَیَّ لَتُقِیمُنَّ صُفُوفَکُمْ أَوْ لَیُخَالِفَنَّ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ (3).
یر، بصائر الدرجات أیوب بن نوح عن ابن المغیرة عن علا (علاء) عن محمد مثله (4).
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ (5).
یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ کَاتِبِ شُرَیْحٍ عَنْ أَبِی عَتَّابٍ زِیَادٍ مَوْلَی آلِ دَغْشٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (6).
ص: 173
و ایشان از آن مینوشید و میفرمود: سرآمد نوشیدنیها در دنیا و آخرت آب است.
انس بن مالک میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله یک نوشیدنی برای افطار و یک نوشیدنی برای سحری داشت که گاه این دو یکی میشد، گاه از شیر بود و گاه از آب و نان. شبی من نوشیدنی حضرت را آماده کردم اما ایشان دیر کرد. گمان کردم به دعوت اصحاب رفته باشد و خودم آن نوشیدنی را نوشیدم. ساعتی پس از افطار ناگاه پیامبر سر رسید. از یکی از همراهان ایشان پرسیدم آیا پیامبر جایی افطار کرده یا کسی ایشان را دعوت کرده بوده؟ گفت: نه! فقط خدا میداند آن شب را با چه اندوهی به سر بردم که مبادا پیامبر آن نوشیدنی را از من بخواهد و آن را نیابد و گرسنه بخوابد. صبحهنگام پیامبر با زبان روزه برخاست و هیچ سراغ آن شربت را از من نگرفت و هرگز از آن یاد نکرد. باری ظرفی شیر برای پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند حال آنکه ابن عباس سمت راست حضرت و خالد بن ولید سمت چپ ایشان نشسته بودند. پیامبر از آن نوشید و سپس به عبدالله بن عباس فرمود: بقیهاش برای توست اما اجازه میدهی خالد بن ولید بنوشد؟ -به خاطر سنّ او- ابن عباس گفت: نه! به خدا سوگند در نوشیدن باقیمانده کاسه رسول خدا هیچ کس را بر خود ترجیح نمیدهم. ابن عباس ظرف را گرفت و نوشید. بار دیگر ابن خولی ظرفی از عسل و شیر برای حضرت آورد تا ایشان بنوشد. پیامبر فرمود: دو نوشیدنی در یک نوشیدنی و دو ظرف در یک ظرف؟! و ننوشید. سپس فرمود: این را حرام نمیکنم اما دوست ندارم فخر بفروشم و فردا برای زیادهروی در دنیا حساب پس بدهم، فروتنی را دوست دارم چون هر کس برای خدا فروتنی کند خداوند به او رفعت میبخشد(1).
در باب اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در عطر زدن و روغن زدن و جامه پوشیدن و شستن سر
پیامبر صلی الله علیه و آله سر و محاسن خود را با سدر میشست(2).
در روغن زدن به موی حضرت
حضرت موی روغن زده را دوست داشت و از موی ژولیده بیزار بود، میفرمود: روغن زدن به مو پریشانی را از بین میبرد. گونههایی از روغن را به سر میزد و با سر خود آغاز میکرد و سپس به محاسنش روغن میزد و میفرمود:
ص: 247
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (1).
سن، المحاسن مُعَاوِیَةُ بْنُ الْحُکَیْمِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُعَرِّضٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عُمَرَ دَخَلَ عَلَی حَفْصَةَ فَقَالَ کَیْفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا فِیهِ الرِّجَالُ فَقَالَتْ مَا هُوَ إِلَّا رَجُلٌ مِنَ الرِّجَالِ فَأَنِفَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ إِلَیْهِ صَحْفَةً فِیهَا هَرِیسَةٌ مِنْ سُنْبُلِ الْجَنَّةِ فَأَکَلَهَا فَزَادَ فِی بُضْعِهِ بُضْعَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا (2).
البضع بالضم الجماع و الثانی یحتمل الضم و الکسر أیضا و الضم أظهر قال الجزری فیه صلاة الجماعة تفضل صلاة الواحد ببضع و عشرین درجة البضع فی العدد بالکسر و قد یفتح ما بین الثلاث إلی التسع و قیل ما بین الواحد إلی العشرة و قال الجوهری تقول بضع سنین و بضعة عشر رجلا فإذا جاوزت لفظ العشر لا تقول بضع و عشرون و هذا یخالف ما جاء فی الحدیث انتهی و ترک العاطف هنا یضعف أیضا الحمل علی الکسر.
سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْدَی إِلَی رَسُولِهِ هَرِیسَةً مِنْ هَرَائِسِ الْجَنَّةِ غُرِسَتْ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ فَرَکَهَا الْحُورُ الْعِینُ فَأَکَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَزَادَ فِی قُوَّتِهِ بُضْعَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَسُرَّ بِهِ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَکَا إِلَی رَبِّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَجَعَ الظَّهْرِ فَأَمَرَهُ بِأَکْلِ الْحَبِّ بِاللَّحْمِ یَعْنِی الْهَرِیسَةَ (4).
الفرک الدلک.
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأَخْبَارَ تَوَاتَرَتْ وَ اعْتَرَفَ بِهَا الْکَافِرُ وَ الْمُؤْمِنُ
ص: 174
پیش از محاسن به سر روغن بزنید. روغن بنفشه میزد میفرمود این روغن بهترین نوع روغن است. در آغاز ابروانش را و سپس شاربش را روغن میزد و روغن را به داخل بینیاش میبرد و آن را میبویید و سپس سرش را روغن میزد. در برابر سردرد ابروانش را روغن میزد و به شارب خود روغنی متفاوت از روغن محاسنش میزد(1).
در باب شانه زدن پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله سر خود را با مِدرا (نوعی شانه) شانه میکرد و زنان حضرت نیز موهای ایشان را شانه میزدند و منتظر بودند تا وقتی حضرت سر و محاسن خود را شانه میزند بیایند و موهای مانده به شانه را بردارند، میگویند موهایی که از حضرت در دست مردم است از لای آن شانهها بوده و موهایی را که حضرت در عمره یا حج میتراشیده جبرئیل فرود میآمده و آنها را بر میداشته و با خود به آسمان میبرده است. حضرت گاه در روز دو بار شانه میزد و وقتی موهایش را شانه میکرد شانه را زیر بالش خود میگذاشت و میفرمود: شانه زدن مو وبا را از بین میبرد. حضرت محاسن خود را چهل مرتبه از زیر و هفت مرتبه از بالا شانه میکرد و میفرمود: این کار ذهن را نیرو میبخشد و بلغم را از بین میبرد.
در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده: هر کس هفت مرتبه بر سر و محاسن و سینهاش شانه بزند هیچگاه هیچ دردی به او نزدیک نمیشود(2).
در باب عطر زدن پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله با مشک خود را معطر میکرد آنچنان که درخشش مشک بر فرق سر ایشان دیده میشد، از عطرهای مردانه استفاده میکرد که همان مشک و عنبر بود، گاه نیز عطر غالیه استفاده میکرد که زنان حضرت با دستان خود آن را به ایشان میزدند، حضرت عود هندی بخور میداد و در شب تاریک پیش از آن که دیده شود از بوی عطرش شناخته میشد و میگفتند پیامبر صلی الله علیه و آله میآید.
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیش از غذا عطر انفاق میکرد.
ص: 248
بِخَاتَمِ النُّبُوَّةِ الَّذِی بَیْنَ کَتِفَیْهِ عَلَی شَعَرَاتٍ مُتَرَاکِمَةٍ تَقَدَّمَتْ بِهَا الْأَنْبِیَاءُ قَبْلَ مَوْلِدِهِ بِالزَّمَنِ الطَّوِیلِ فَوَافَقَ ذَلِکَ مَا أَخْبَرُوا بِهِ عَنْهُ فِی صِفَتِهِ صلی الله علیه و آله (1).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَتِمُّوا الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَاکُمْ مِنْ بَعْدِ ظَهْرِی إِذَا رَکَعْتُمْ وَ سَجَدْتُمْ (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب کان النبی صلی الله علیه و آله قبل المبعث موصوفا بعشرین خصلة من خصال الأنبیاء لو انفرد واحد بأحدها لدل علی جلاله فکیف من اجتمعت فیه کان نبیا أمینا صادقا حاذقا أصیلا نبیلا مکینا فصیحا نصیحا عاقلا فاضلا عابدا زاهدا سخیا مکیا (3) قانعا متواضعا حلیما رحیما غیورا صبورا موافقا مرافقا لم یخالط منجما و لا کاهنا و لا عیافا (4) و لما قالت قریش إنه ساحر علمنا أنه قد أراهم ما لم یقدروا علی مثله و قالوا هذا مجنون لما هجم منه علی شی ء لم یفکر فی عاقبته منهم و قالوا هو کاهن لأنه أنبأ بالغائبات و قالُوا مُعَلَّمٌ لأنه قد أنبأهم بما یکتمونه من أسرارهم فثبت صدقه من حیث قصدوا تکذیبه و کان فیه خصال الضعفاء و من کان فیه بعضها لا ینظم أمره کان یتیما فقیرا ضعیفا وحیدا غریبا بلا حصار و لا شوکة کثیر الأعداء و مع جمیع ذلک تعالی مکانه و ارتفع شأنه فدل علی نبوته صلی الله علیه و آله و کان الجلف (5) البدوی یری وجهه الکریم فیقول و الله ما هذا وجه کذاب و کان صلی الله علیه و آله ثابتا فی الشدائد و هو مطلوب و صابرا علی البأساء و الضراء و هو مکروب محروب (6) و کان زاهدا فی الدنیا راغبا فی الآخرة فثبت له الملک و کان یشهد کل عضو منه علی معجزة.
ص: 175
امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سه خصلت داشت که در کسی جز ایشان نبود: حضرت سایه نداشت، از هر جادهای میگذشت اگر کسی دو یا سه روز بعد از آن راه میگذشت از عطر تن پیامبر صلی الله علیه و آله درمییافت که ایشان از آنجا گذشته است، بر هر سنگ و درختی گذر میکرد سوی ایشان سجده میکردند. هرگاه به پیامبر صلی الله علیه و آله عطری تعارف میشد ایشان از آن به خود میزد و میفرمود: بویش خوش و حملش آسان است؛ و اگر از آن عطر به خود نمیزد سر انگشتش را در آن میزد و بر لب میکشید. پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود: لذت من در زنان و عطر نهاده شده و روشنی چشمانم در نماز و روزه(1).
در باب سرمه کشیدن حضرت
پیامبر صلی الله علیه و آله در چشم راست خود سه بار و در چشم چپ خود دو بار سرمه میکشید. ایشان فرمود: هر که میخواهد سه بار و هر که میخواهد هر دم سرمه بکشد، اگر کسی کمتر یا بیشتر هم انجام داد ایرادی ندارد. حضرت گاه روزه بود و سرمه میکشید. ایشان سرمهدانی داشت که شبها از آن سرمه میکشید. سرمه پیامبر صلی الله علیه و آله اثمد بود(2).
در باب نگریستن پیامبر صلی الله علیه و آله در آینه
پیامبر صلی الله علیه و آله در آینه نگاه میکرد و موی خود را شانه میزد، گاهی نیز در آب مینگریست و موی خود را در آن مرتب میکرد. حضرت افزون بر اینکه خود را برای خانوادهاش میآراست خود را برای اصحابش نیز میآراست. عایشه دید پیامبر صلی الله علیه و آله در ظرف آبی که در اتاق عایشه بود مینگرد و موی خود را مرتب میکند و میخواهد نزد اصحاب برود. به حضرت عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت خود را در ظرف آب میآرایی و مویت را مرتب میکنی حال آنکه پیامبر خدا و برترین آفریدگان او هستی؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال دوست میدارد بندهاش وقتی نزد برادران خود میرود خود را برای دیدار آنان آماده و آراسته کند(3).
در باب نوره کشیدن حضرت
رسول خدا صلی الله علیه و آله نوره میکشید، گاه کسی برای ایشان نوره میکشید و وقتی به لُنگ ایشان میرسید
ص: 249
نوره کان إذا مشی (1) فی لیلة ظلماء بدا له نور کأنه قمر
قالت عائشة فقدت إبرة لیلة فما کان فی منزلی سراج فدخل النبی صلی الله علیه و آله فوجدت الإبرة بنور وجهه.
حمزة بن عمر الأسلمی قال نفرنا مع النبی صلی الله علیه و آله فی لیلة ظلماء فأضاءت أصابعه عرفه. (2).
جابر بن عبد الله إنه کان لا یمر فی طریق فیمر فیه إنسان بعد یومین إلا عرف أنه عبر فیه.
مسلم کان النبی صلی الله علیه و آله یقیل عند أم سلمة فکانت تجمع عرقه و تجعله فی الطیب.
عبد الجبار بن وائل عن أبیه قال أتی رسول الله صلی الله علیه و آله بدلو من ماء فشرب ثم توضأ فتمضمض ثم مج (3) مجة فی الدلو فصار مسکا أو أطیب من المسک.
ظله لم یقع ظله علی الأرض لأن الظل من الظلمة و کان إذا وقف فی الشمس و القمر و المصباح نوره یغلب أنوارها.
قامته کلما مشی مع أحد کان أطول منه برأس و إن کان طویلا.
رأسه کان یظله سحابة من الشمس و تسیر لمسیره و ترکد لرکوده و لا یطیر الطیر فوقه.
عینیه (4) (عینه) کان یبصر من ورائه کما یبصر من أمامه و یری من خلفه کما یری من قدامه.
أنفه لم یشم به منذ خلقه الله تعالی رائحة کریهة.
فمه کان یمج فی الکوز و البئر فیجدون له رائحة أطیب من المسک.
ص: 176
خود حضرت انجام میداد، در سفرها شیشه روغن و سرمه و قیچی و آینه و مسواک و شانه از پیامبر صلی الله علیه و آله دور نمیشد.
و در روایت دیگری آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله نخ و سوزن و درفش و دوال داشت و جامه خود را میدوخت و پایافزارش را پینه میزد و در عرض دندانها مسواک میزد(1).
در باب پوشش حضرت
رسول خدا صلی الله علیه و آله شَملهای[نوعی لباس] داشت که به پا میکرد، نَمرهای [لباسی با خطوط سفید و سیاه] نیز به پا میکرد که چون سیاه بود بر سفیدیِ ساقها و پاهای ایشان که پیدا بود زیبا بود، گفتهاند وقتی حضرت درگذشت نمرهای بر تن داشت که در قبیله بنی عبد الأشهل دوخته بودند تا پیامبر صلی الله علیه و آله بپوشد، گاه پیشاپیش مردم در حالی که شَمله پوشیده بود نماز میخواند.
انس میگوید: گاه میدیدم پیامبر صلی الله علیه و آله پیشاپیش ما نماز ظهر را در حالی به جا میآورد که شَملهای بر تن داشت و دو طرف آن را میان کتفهایش بسته بود(2).
در باب عمامه و سرپوش پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله به زیر عمامه یا بدون عمامه سرپوش بر سر میگذاشت و یا بدون سرپوش عمامه بر سر میگذاشت، کلاهی سایهدار بر سر میکرد، سرپوشهای تیهیِ یمنی و بیض مصری بر سر میگذاشت، در جنگ سرپوشهای گوشدار بر سر میکرد که یکی از جنس طیلسان سبز بود. گاه سرپوش خود را برمیداشت و آن را بهعنوان حریم نماز روبروی خود میگذاشت و به سمتش نماز میخواند. بسیاری اوقات در سفر یا جاهای دیگر عمامههای خز سیاه بر سر میگذاشت و عمامهاش را میپیچید، گاه که عمامه در دسترس نداشت دستاری بر سر یا روی پیشانی میپیچاند که بسیار میشد میدیدند ایشان چنین کرده است، عمامهای به نام سحاب داشت که بر سر میگذاشت
ص: 250
لسانه کان ینطق بلغات کثیرة.
محاسنه کانت فیه سبع عشرة طاقة نور یتلألأ فی عوارضه.
أذنیه (1) کان یسمع فی منامه کما یسمع فی انتباهه و یسمع کلام جبرئیل عند الناس و لا یسمعونه.
ربیع الأبرار أنه دخل أبو سفیان علی النبی صلی الله علیه و آله و هو یقاد فأحس بتکاثر الناس فقال فی نفسه و اللات و العزی یا ابن أبی کبشة لأملأنها علیک خیلا و رجلا و إنی لأرجو أن أرقی هذه الأعواد فقال النبی صلی الله علیه و آله أ و یکفینا الله شرک یا أبا سفیان.
صدره لم یکن علی وجه الأرض أعلم منه.
ظهره کان بین کتفیه خاتم النبوة کلما أبداه غطی نوره نور الشمس مکتوب علیه لا إله إلا الله وحده لا شریک له توجه حیث شئت فأنت منصور.
فی حدیث جابر بن سمرة رأیت خاتمه غضروف کتفیه مثل بیض الحمامة.
و سئل الخدری عنه فقال بضعة (2) ناشزة.
أبو زید الأنصاری شعر مجتمع علی کتفیه.
السائب بن یزید مثل زرّ الحجلة و لما شک فی موت رسول الله صلی الله علیه و آله وضعت أسماء بنت عمیس یدها بین کتفیه فقالت قد توفی رسول الله صلی الله علیه و آله قد رفع الخاتم.
بطنه کان یشد علیه الحجر من الغرث فیشبع قلبه کان تنام عیناه و لا ینام قلبه.
یداه فار الماء من بین أصابعه و سبح الحصی فی کفه.
رکبه ولد مسرورا (3) مختونا و ما احتلم قط لأن ذلک من الشیطان و کان له شهوة أربعین نبیا.
جلوسه عائشة قلت یا رسول الله إنک تدخل الخلاء فإذا خرجت دخلت علی
ص: 177
و آن را بر سر حضرت علی علیه السلام گذاشت. بعضی وقتها حضرت علی علیه السلام با آن عمامه میآمد و پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود علی علیه السلام در سحاب نزدتان آمده است. یعنی همان عمامهای که حضرت به امام علیه السلام بخشیده بود.
عایشه میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله جبّهای پشمین میپوشید و عمامهای پشمین بر سر میگذاشت و سپس بیرون میرفت و بر منبر برای مردم خطبه میخواند؛ از میان آنچه خداوند متعال آفریده چیزی زیباتر از ایشان در آن جامه ندیدهام(1).
در باب چگونگی جامه پوشیدن حضرت
پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی جامه جدیدی میپوشید میفرمود ستایش از آن خداوندی است که به من جامهای پوشاند تا عورت مرا بپوشاند و در میان مردم آراسته باشم، وقتی آن را از تن درمیآورد از سمت چپ خود درمیآورد. منش حضرت چنین بود که چون جامه جدیدی میپوشید خدا را حمد میگفت و سپس مسکینی را فرامیخواند و جامه قبلی خود را به او میداد و میفرمود: هر مسلمانی جامههای کهنه خود را فقط به خاطر خدا به مسلمان دیگری بپوشاند هر آنچه از جاندار و بیجان در اندوخته دارد در پناه و امان و ضمان خدا خواهد بود. حضرت وقتی جامه بر تن میکرد در همان حال که ایستاده بود میفرمود خداوندا خود را با[کمک] تو پوشاندم و رو سوی تو دارم و از تو پناه میجویم و بر تو توکل کردم، خداوندا اعتماد و امید من تویی، خدایا هر آنچه را که به من مربوط است و هر آنچه من در نظرش نمیآورم و هر آنچه تو از من به آن آگاهتری مرا کفایت کن که پناه تو پاینده است و ثنای تو دور از دست است و هیچ خدایی جز تو نیست، خداوندا مرا از پرهیزگاری پُربار کن و از گناه من درگذر و به هر کجا رو میآورم مرا سوی نیکی رهنمون شو. آنگاه حضرت در پیِ کار خود به راه میافتاد. ایشان به غیر از جامههای دیگرش دو جامه ویژه روز جمعه و یک خرقه داشت، دستمالی داشت که پس از وضو آن را بر صورت خود میکشید و گاه که آن دستمال را به همراه نداشت گوشه ردایی را که بر تن داشت بر صورت خود میکشید(2).
در باب انگشتری پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله انگشتری از نقره بر دست میکرد که نگینی حبشی داشت، نگینش را چنان میگذاشت که بر کف دستش مینشست، انگشتری آهنی نیز داشت که به دورش لایهای از نقره بود، این را معاذ بن جَبَل به ایشان هدیه کرده بود و بر آن نقش شده بود محمد رسول الله، رسول خدا انگشتریاش را در دست راست میکرد و بعدها آن را به دست چپ منتقل کرد،
ص: 251
أثرک فما أری شیئا إلا أنی أجد رائحة المسک فقال إنا معاشر الأنبیاء تنبت أجسادنا علی أرواح الجنة فما یخرج منه شی ء إلا ابتلعته الأرض و تبعه رجل علم مراده فقال صلی الله علیه و آله إنا معاشر الأنبیاء لا یکون منا ما یکون من البشر أم أیمن أصبح رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا أم أیمن قومی فأهرقی ما فی الفخارة یعنی البول قلت و الله شربت ما فیها و کنت عطشی قالت فضحک حتی بدت نواجذه ثم قال أما إنک لا تنجع بطنک أبدا. (1) و منه حدیث دم الفصد.
فخذه کل دابة رکبها النبی صلی الله علیه و آله بقیت علی سنها لا تهرم قط.
رجلیه (2) (رجلاه) أرسلهما فی بئر ماؤه أجاج فعذب.
قوته کان لا یقاومه أحد.
إسحاق بن بشار إن رکانة بن عبد بن زید بن هاشم کان من أشد قریش فخلا (3) فقال له النبی صلی الله علیه و آله فی وادی أصم یا رکانة أ لا تتقی الله و تقبل ما أدعوک إلیه قال إنی لو أعلم أنه حق لاتبعتک فقال النبی صلی الله علیه و آله أ فرأیت إن صرعتک أ تعلم أن ما أقول حق قال نعم قال قم حتی أصارعک قال فقام إلیه رکانة فصارعه فلما بطش به رسول الله صلی الله علیه و آله أضجعه قال فعد فعاد فصرعه فقال إن ذا لعجب یا قوم إن صاحبکم أسحر أهل الأرض.
حرمته کان القمر یحرک مهده فی حال صباه و کان لا یمر علی شجرة إلا سلمت علیه و لم یجلس علیه الذباب و لم تدن منه هامة و لا سامة.
مشیه کان إذا مشی علی الأرض السهلة لا یبین لقدمیه أثر و إذا مشی علی الصلبة بان أثرهما.
ص: 178
انگشتریِ دیگر حضرت که به هنگام وفات در دست داشت انگشتری از نقره بود که نگینی نقرهای داشت، این نگین همچون نگین انگشترهایی که مردم به دست میکنند آشکار بود و بر آن نقش شده بود محمد رسول الله، رسول خدا با دست چپ خود در حالی که این انگشتری در آن بود طهارت میکرد(1).
نیز روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله تا به هنگام وفات انگشتریاش را همواره در دست راست میکرد، گاه آن را در انگشت میانی و در بند دوم آن میکرد و گاه به همین شکل آن را در انگشت اشاره میکرد، گاه وقتی حضرت نزد اصحاب میرفت به انگشتریاش نخی بسته بود تا چیزی را به یاد آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتههای خود را با انگشترهایش مُهر میکرد و میفرمود مُهر کردنِ نوشته تهمت را دفع میکند(2).
در باب پایافزار پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله پایافزاری با دو دوال در جلو بر پا میکرد که باریک و پاشنهبرآمده بود و گودی پا را به خوبی میپوشاند و در جلوی پاشنه صاف میشد، زبانه نداشت اما کمی کناره داشت، بسیاری اوقات پایافزاری از چرم دباغی شده بدون پشم به پا میکرد، پوشیدن را با پای راست آغاز میکرد و در آوردن را با پای چپ، امر میکرد که هر دو جفت پایافزار با هم پوشیده شود و با هم در آورده شود و از این که یک تایش پوشیده شود بدش میآمد، حضرت همه نوع چکمه میپوشید(3).
در باب بستر پیامبر صلی الله علیه و آله
بستری که پیامبر بر آن جان سپرد لحافی از وادی القری بود که میانش از پشم شتر پُر شده بود، گفتهاند طولش دو ذراع یا همین حدود بوده و عرضش یک ذراع و یک وجب.
از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله یک عبا بود و بالش ایشان پوستی بود که با لیف خرما پُر شده بود. شبی بستر حضرت را دولا کردند، چون صبح شد ایشان فرمود: دیشب بسترم مرا از نماز بازداشت. و امر فرمود تا آن را یک لا بیاندازند. حضرت بستری از پوست نیز داشت که آن هم با لیف خرما پُر شده بود. پیامبر عبایی داشت که وقتی جا به جا میشد آن را برایش می گستراندند
ص: 252
هیبته کان عظیما مهیبا فی النفوس حتی ارتاعت رسل کسری مع أنه کان بالتواضع موصوفا و کان محبوبا فی القلوب حتی لا یقلیه (1) مصاحب و لا یتباعد عنه مقارب قال السدی فی قوله سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ (2) لما ارتحل أبو سفیان و المشرکون یوم أُحد متوجهین إلی مکة قالوا ما صنعنا قتلناهم حتی لم یبق منهم إلا الشرید (3) ترکناهم إذ هموا و قالوا ارجعوا فاستأصلوهم فلما عزموا علی ذلک ألقی الله فی قلوبهم الرعب حتی رجعوا عما هموا.
و روی أن الکفار دخلوا مکة کالمنهزمین مخافة أن یکون له الکرة علیهم و قال صلی الله علیه و آله نصرت بالرعب مسیرة شهر.
قوله تعالی وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ (4) و ذلک أن النبی صلی الله علیه و آله لما قصد خیبر و حاصر أهلها همت قبائل من أسد و غطفان أن یغیروا (5) علی أهل المدینة فکف الله عنهم بإلقاء الرعب فی قلوبهم قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ (6) و قال صلی الله علیه و آله لم نخل فی ظفر (7) إما فی ابتداء الأمر و إما فی انتهائه و کان جمیل بن معمر الفهری حفیظا لما یسمع و یقول إن فی جوفی لقلبین أعقل بکل (8) واحد منهما أفضل من عقل محمد فکانت قریش تسمیه ذا القلبین فتلقاه أبو سفیان یوم بدر و هو آخذ بیده إحدی نعلیه و الأخری فی رجله فقال له یا با معمر ما الخبر قال انهزموا قال فما حال نعلیک قال ما شعرت إلا أنها فی رجلی لهیبة محمد فنزل ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ (9)
ص: 179
و دولایش میکردند. بسیاری اوقات برای حضرت بالشتکی از پوست میانداختند که آن هم با لیف خرما پُر شده بود و حضرت بر آن مینشست، یک روانداز فدکی داشت که روی خود میکشید و خود را با آن میپوشاند و نیز یک روانداز مصری با کُلک کوتاه و یک زیرانداز پشمی داشت که بر آن مینشست و گاه رویش نماز میخواند(1).
در باب خوابیدن پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله بر حصیر میخوابید و غیر از آن چیزی زیر ایشان نبود، وقتی میخواست بخوابد و به بستر برود مسواک میزد، وقتی به بستر میرفت بر نیمه راست خود دراز میکشید و دست راستش را زیر گونه راستش میگذاشت و سپس میفرمود: خداوندا در آن روز که بندگانت را برمیانگیزی مرا از عذابت محفوظ دار(2).
در باب دعا کردن حضرت در بستر
پیامبر صلی الله علیه و آله چندین گونه دعا داشت که وقتی به بستر میرفت میخواند، از آن جمله میفرمود: خداوندا از مجازات تو به عفو تو پناه میبرم و از خشم تو به خشنودی تو پناه میبرم و از تو به خودت پناه میبرم، خداوندا مرا توان آن نیست که تا پایان ثنای تو پیش بروم گرچه آزمندانه در این کار بکوشم، تو آن چنانی که خود ثنای خویش گفتهای. حضرت همچنین هنگام خواب میفرمود: با نام خدا میمیرم و زنده میشوم، سرانجام همه چیز به سوی خداست، خداوندا هراس مرا ایمنی بخش و زشتی هایم مرا بپوشان و امانت مرا از جانب من به انجام برسان. از دعاهای دیگری که حضرت هنگام خواب میخواند قرائت آیة الکرسی بود؛ ایشان میفرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمد! عفریتهای از جنّیان هنگام خواب علیه تو نیرنگ میکند، پس بر تو باد قرائت آیة الکرسی.
از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه از خواب بیدار میشد برای خداوند متعال به سجده میافتاد.
نیز روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه میخوابید مسواکش بالای سرش بود، همینکه برمیخاست با مسواک آغاز میکرد و میفرمود: آنچنان درباره مسواک کردن به من دستور داده شده که بیمِ آن دارم این کار بر من واجب شود. از جمله آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام بیدار شدن میگفت این بود که میفرمود ستایش از آنِ خداوندی است که پس از آنکه مرده بودم مرا زنده کرد، به راستی که پروردگارم بسیار آمرزنده و قدرشناس است. و میفرمود: خداوندا از تو نیکی این روز و روشنایی و هدایت و برکت و پاکیزگی و تندرستی آن را میخواهم،
ص: 253
أمیر المؤمنین علیه السلام:
و ینصر الله من لاقاه إن له***نصرا یمثل بالکفار إذ عندوا(1)
***
النبل بالضم الذکاء و النجابة و المکانة المنزلة و العرف بالفتح الریح الطیبة و قال الجزری فی صفة خاتم النبوة إنه مثل زر الحجلة الزر واحد الأزرار التی تشد بها الکلل و الستور علی ما یکون فی حجلة العروس و قیل إنما هو بتقدیم الراء علی الزای و یرید بالحجلة القبجة (2) مأخوذا من أرزت الجرادة إذا کبست ذنبها فی الأرض فباضت و یشهد له ما رواه الترمذی فی کتابه بإسناده عن جابر بن سمرة قال کان خاتم رسول الله صلی الله علیه و آله الذی بین کتفیه غدة حمراء مثل بیضة الحمامة انتهی.
و الغرث الجوع قوله علی أرواح الجنة فی بعض النسخ بالمهملتین أی الأرواح التی تدخل الجنة أو هی جمع الریح أی أجسادنا طیبة کطیب ریح أهل الجنة و فی بعض النسخ بالمعجمتین أی الحور و قال الفیروزآبادی النجیع دم البطن.
قب، المناقب لابن شهرآشوب التِّرْمِذِیُّ فِی الشَّمَائِلِ وَ الطَّبَرِیُّ فِی التَّارِیخِ وَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ وَ الْفَتَّالُ فِی الرَّوْضَةِ رَوَوْا صِفَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِرِوَایَاتٍ کَثِیرَةٍ مِنْهَا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ وَ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ أَنَّهُ کَانَ صلی الله علیه و آله فَخْماً مُفَخَّماً فِی الْعُیُونِ مُعَظَّماً وَ فِی الْقُلُوبِ مُکَرَّماً یَتَلَأْلَأُ وَجْهُهُ تَلَأْلُؤَ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ أَزْهَرَ مُنَوِّرَ اللَّوْنِ مُشْرَباً بِحُمْرَةٍ لَمْ تَزْرِ بِهِ مُقْلَةٌ لَمْ تَعِبْهُ ثُجْلَةٌ أَغَرَّ أَبْلَجَ أَحْوَرَ أَدْعَجَ أَکْحَلَ أَزَجَّ عَظِیمَ الْهَامَةِ رَشِیقَ الْقَامَةِ مُقْصِداً وَاسِعَ الْجَبِینِ أَقْنَی الْعِرْنِینِ أَشْکَلَ الْعَیْنَیْنِ مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ سَهْلَ الْخَدَّیْنِ صَلْتَهُمَا طَوِیلَ الزَّنْدَیْنِ شَبْحَ الذِّرَاعَیْنِ عَظِیمَ مُشَاشَةِ الْمَنْکِبَیْنِ طَوِیلَ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ ضَخْمَ الْقَدَمَیْنِ عَارِیَ الثَّدْیَیْنِ خُمْصَانَ الْأَخْمَصَیْنِ مخطوط المتیتین (3) (مَحْطُوطَ الْمَتْنَیْنِ) أَهْدَبَ الْأَشْفَارِ کَثَّ اللِّحْیَةِ ذَا وَفْرَةٍ وَافِرَ السَّبَلَةِ أَخْضَرَ الشَّمَطِ
ص: 180
خداوندا از تو نیکیِ امروز را و نیکی هر آنچه را در خود دارد میخواهم و از بدیِ امروز و بدیهای پس از آن به تو پناه میآورم(1).
در باب مسواک کردن پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله هر شب سه مرتبه مسواک میزد: یک مرتبه پیش از خواب، یک مرتبه وقتی از خواب برمیخاست تا هنگام دعا و یک مرتبه پیش از خروج برای نماز صبح؛ حضرت به امر جبرئیل علیه السلام با چوب اراک مسواک میزد.
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: من خوش نمیدارم کسی در حالی بمیرد که یکی از صفات رسول خدا صلی الله علیه و آله باقی مانده باشد و وی بر اساس آن رفتار نکرده باشد(2).
توضیح
«مُغذ» یعنی شتابان که از «أغذّ إغذاذاً» به معنای «در رفتن شتاب کرد» گرفته شده. «القد» به فتح یعنی پوست نوزاد بُز و به کسر یعنی دوالی که از پوست دباغی نشده تراشیده میشود و «القدید» گوشت تکه شده است؛ در النهایة آمده آنان «قدّ» میخوردهاند یعنی در قحطی پوست نوزاد بز را میخوردهاند. «جبذ» یعنی کشیدن. «نجدة» یعنی شجاعت. جزری میگوید: «الموت الأحمر» (مرگ سرخ) یعنی کشتار چراکه با سرخیِ خون و یا با سختی همراه است، میگویند «موت أحمر» یعنی مرگ سخت، از همین باب است سخن امام علی علیه السلام که فرموده: «کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ ص» (چون کارزار سخت میشد ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه میبردیم.) یعنی وقتی جنگ سخت میشد و شدّت مییافت ما به پشتوانه رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمن رویارو میشدیم و ایشان را پناه خود قرار میدادیم؛ نیز گفتهاند منظور امام علیه السلام وقتی است که آتش جنگ شعلهور میشده و زبانه میکشیده همچنان که وقتی میان قوم درگیری رخ میدهد میگویند «اضطرمت نارهم» (میانشان آتش به پا شد) که این از باب تشبیه به سرخیِ آتش است، عرب در موارد بسیاری سرخی را دالّ بر شدّت و سختی میگیرد. در سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله «إِنْ وَجَدْنَاهُ لَبَحْراً» «بحر» یعنی تیزپا؛ اسب به خاطر جریان تندش «بحر» نامیده شده. «لن تراعوا» از «روع» به معنای هراس گرفته شده. جزری درباره این وصف حضرت که «إذا سر فکأن وجهه المرآة و کأن الجدر تلاحک وجهه» گفته: «ملاحکة» یعنی وابستگی و شدت همراهی، یعنی فرد دیوار را در چهره حضرت میدید. جوهری میگوید: «دارة» یعنی هاله پیرامون ماه. «یزجی الضعیف» یعنی فرد درمانده را پیش میراند تا به همراهانش برساند. «ناضح» شتری است که با آب میبرند. «جالت یده» یعنی از همه سو برداشت. «لا تزرموا بالصبی» از باب إفعال یعنی ادرار کودک را قطع نکنید. «مثل ارجل مُثولاً» یعنی بر پا ایستاد. جزری درباره «لم یشبع من خبز و لحم إلا علی ضفف» میگوید: «ضفف» یعنی تنگنا و سختی، یعنی از آن غذا سیر نخورد جز با سختی،
ص: 254
ضَلِیعَ الْفَمِ (1) أَشَمَّ أَشْنَبَ (2) مُفَلَّجَ الْأَسْنَانِ سَبِطَ الشَّعْرِ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ مُعْتَدِلَ الْخَلْقِ مُفَاضَ الْبَطْنِ عَرِیضَ الصَّدْرِ کَأَنَّ عُنُقَهُ جِیدُ دُمْیَةٍ فِی صَفَاءِ الْفِضَّةِ سَائِلَ الْأَطْرَافِ مَنْهُوسَ (3) الْعَقِبِ قَصِیرَ الْحَنَکِ دَانِیَ الْجَبْهَةِ ضَرْبَ اللَّحْمِ بَیْنَ الرِّجْلَیْنِ کَانَ فِی خَاصِرَتِهِ انْفِتَاقٌ فَعْمَ الْأَوْصَالِ لَمْ یَکُنْ بِالطَّوِیلِ الْبَائِنِ وَ لَا بِالْقَصِیرِ الشَّائِنِ وَ لَا بِالطَّوِیلِ الْمُمَّغِطِ وَ لَا بِالْقَصِیرِ الْمُتَرَدِّدِ وَ لَا بِالْجَعْدِ الْقَطِطِ وَ لَا بِالسَّبْطِ وَ لَا بِالْمُطَهَّمِ وَ لَا بِالْمُکَلْثَمِ وَ لَا بِالْأَبْیَضِ الْأَمْهَقِ ضَخْمَ الْکَرَادِیسِ جَلِیلَ الْمُشَاشِ (4) کنوز (مَکْنُوزَ) الْمَنْخِرِ (5) لَمْ یَکُنْ فِی بَطْنِهِ وَ لَا فِی صَدْرِهِ شَعْرٌ إِلَّا مُوصِلُ مَا بَیْنَ اللَّبَّةِ إِلَی السُّرَّةِ کَالْخَطِّ جَلِیلَ الْکَتَدِ أَجْرَدَ ذَا مَسْرُبَةٍ وَ کَانَ أَکْثَرُ شَیْبِهِ فِی فَوْدَیْ رَأْسِهِ وَ کَانَ کَفُّهُ کَفَّ عَطَّارٍ مَسَّهَا بِطِیبٍ رَحْبَ الرَّاحَةِ سَبْطُ الْقَصَبِ وَ کَانَ إِذَا رَضِیَ وَ سُرَّ فَکَأَنَّ وَجْهَهُ الْمِرْآةُ وَ کَانَ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ صَوَرٍ یَخْطُو تَکَفُّؤاً وَ یَمْشِی الْهُوَیْنَا یَبْدَأُ الْقَوْمَ إِذَا سَارَعَ إِلَی خَیْرٍ وَ إِذَا مَشَی تَقَلَّعَ کَأَنَّمَا یَنْحَدِرُ فِی صَبَبٍ إِذَا تَبَسَّمَ یَتَبَسَّمُ عَنْ مِثْلِ الْمُنْحَدِرِ عَنْ بُطُونِ الْغَمَامِ وَ إِذَا افْتَرَّ افْتَرَّ عَنْ سَنَا الْبَرْقِ إِذَا تَلَأْلَأَ لَطِیفَ الْخَلْقِ عَظِیمَ الْخُلُقِ لَیِّنَ الْجَانِبِ إِذَا طَلَعَ بِوَجْهِهِ عَلَی النَّاسِ رَأَوْا جَبِینَهُ کَأَنَّهُ ضَوْءُ السِّرَاجِ الْمُتَوَقِّدِ کَأَنَّ عَرَقَهُ فِی وَجْهِهِ اللُّؤْلُؤُ وَ رِیحُ عَرَقِهِ أَطْیَبُ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ.
أَبُو هُرَیْرَةَ کَانَ یُقْبِلُ جَمِیعاً وَ یُدْبِرُ جَمِیعاً.
جَابِرُ بْنُ سَمُرَةَ کَانَتْ فِی سَاقِهِ (6) حُمُوشَةٌ.
أَبُو حجیفة (جُحَیْفَةَ) (7) کَانَ قَدْ سُمِّطَ عَارِضَاهُ وَ عَنْفَقَتُهُ بَیْضَاءُ.
ص: 181
نیز گفتهاند «ضفف» یعنی اجتماع مردم، میگویند «ضفّ القوم علی الماء یضفّون و ضففا» (قوم بر سر آب اجتماع کردند) یعنی گوشت و نان را تنها نمیخورده بلکه همراه با مردم میخورده، همچنین گفتهاند «ضفف» یعنی اینکه تعداد خورندگان بیشتر از مقدار غذا باشد و «خفف» یعنی اینکه تعداد خورندگان به اندازه مقدار غذا باشد. «حیس» غذایی است از خرما و کشک و روغن که گاه به جای کشک در آن آرد یا نان خُرد میریزند. «إهالة» یعنی هر چیزی که آمیخته شود، نیز گفتهاند یعنی گوشت و چربی آب شده. «نهس» یعنی خوردن گوشت با سر دندانها و «نهش» یعنی خوردن گوشت با همه دندانها. فیروزآبادی میگوید: «بقلة الأنصار» یعنی «کرنب» و «کرنب» به ضم یعنی چغندر یا گونه شیرینی از چغندر. «کباد» به ضم یعنی درد کبد. جزری میگوید: «اختناث الأسقیة خنثت السقاء» یعنی لبش را به سمت بیرون تا کردم و از آن نوشیدم. «مدری» چیزی است که از آهن یا چوب به شکل دندانههای شانه ساخته میشود که از شانه بلندتر است، با آن موی انبوه را شانه میکنند و کسی که شانه در دسترس ندارد نیز از آن استفاده میکند.
«مشاطة» به ضم یعنی مویی که هنگام شانه زدن از سر و محاسن روی شانه میریزد. «وباء» به قصر و مدّ یعنی طاعون و بیماری فراگیر. «وبیص» یعنی درخشش. جزری درباره این سخن عایشه که «أَنَّهُ کَانَ یَتَطَیَّبُ بِذِکَارَةِ الطِّیبِ» میگوید: «ذکارة» به کسر یعنی عطری که برای مردان مناسب باشد مثل مشک و عنبر و عود، جمع «ذکر» است و همانند «ذکورة»؛ در این سخن نیز آمده: «کانوا یکرهون المؤنث من الطیب و لا یرون بذکورته بأسا» (از عطر زنانه کراهت داشتند و در عطر مردانه ایرادی نمیدیدند.) منظور از «ذکورة» عطری است که رنگ ندارد مثل عود و کافور و عنبر، اما منظور از «مؤنث» عطر زنانه است مانند خلوق و زعفران. «إثمد» به کسر یعنی سنگ سرمه. جزری میگوید: «لا یتمرأ أحدکم فی الدنیا» یعنی به دنیا نمینگرد، این فعل «یتفعّل» از «رؤیة» با میم زائد است. در القاموس آمده «شملة» به فتح پوششی به غیر از روانداز است که آن را نیز شامل میشود و «نمرة» بر وزن «فرحة» نوعی شمله است که خطهای سفید و سیاه دارد و یا ردایی پشمی است که اعراب میپوشند.
«برطلة» سرپوشی دراز است. «ساج» طیلسان سبز است که جمعش «سیجان» است. «اعتجار العمامة» یعنی پیچاندن عمامه بر سر و برگرداندن دو سر آن به سمت صورت بدون اینکه زیر چانه پیچانده شود.
ص: 255
أُمُّ هَانِی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَا ضَفَائِرَ أَرْبَعٍ وَ الصَّحِیحُ أَنَّهُ کَانَ لَهُ ذُؤَابَتَیْنِ وَ مَبْدَؤُهَا مِنْ هَاشِمٍ.
أَنَسٌ مَا عَدَدْتُ فِی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِحْیَتِهِ إِلَّا أَرْبَعَ عَشْرَةَ شَعْرَةً بَیْضَاءَ وَ یُقَالُ سَبْعَ عَشْرَةَ.
ابْنُ عُمَرَ إِنَّمَا کَانَ شَیْبُهُ نَحْواً مِنْ عِشْرِینَ شَعْرَةً بَیْضَاءَ.
الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ کَانَ یَضْرِبُ شَعْرُهُ کَتِفَیْهِ.
أَنَسٌ لَهُ لَمَّةٌ إِلَی شَحْمَةِ أُذُنَیْهِ.
عَائِشَةُ کَانَ شَعْرُهُ فَوْقَ الْوَفْرَةِ وَ دُونَ الْجُمَّةِ (1).
قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله کان أزهر اللون الأزهر الأبیض المستنیر و الزهر و الزهرة البیاض النیر و هو أحسن الألوان انتهی و یقال زری علیه أی عابه و زری به أی تهاون و المقلة بالضم الحدقة و فی روایاتهم بالصاد المهملة و القاف قال الجزری فی حدیث أم معبد و لم تزر به صقلة أی دقة و نحول یقال صقلت الناقة إذ أضمرتها و قیل أرادت أنه لم یکن منتفخ الخاصرة جدا و لا ناحلا جدا و یروی بالسین علی الإبدال من الصاد و یروی صعلة و هی صغر الرأس و هی أیضا الدقة و النحول فی البدن و قال فی قوله لم تعبه ثجلة أی ضخم بطن و یروی بالنون و الحاء أی نحول و دقة و قال الجوهری الثجلة بالضم عظم البطن و سعته قوله أغر أی أبیض صافی اللون قوله أبلج أی مشرق الوجه مسفره ذکره الجزری و قال الفیروزآبادی الحور بالتحریک أن یشتد بیاض بیاض العین و سواد سوادها و تستدیر حدقتها و ترق جفونها و یبیض ما حوالیها أو شدة بیاضها و سوادها فی شدة بیاض الجسد و قال الکحل محرکة أن یعلو منابت الأشفار سواد خلقة أو أن یسود مواضع الکحل کحل کفرح فهو أکحل و الکحلاء الشدیدة سواد العین أو التی کأنها مکحولة و إن لم تکحل و قال رجل رشق حسن القد لطیفه و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله
ص: 182
«سمل» به تحریک یعنی لباس فرسوده. جزری درباره سخن مربوط به انگشتری پیامبر صلی الله علیه و آله میگوید: احتمالا منظور از «فصّ حبشی» نگینی از جزع یا عقیق است زیرا معدن این دو در یمن و حبشه بوده و یا نوع دیگری از نگین که منسوب به آنجا بوده است. آنجا که میگوید «و هو فیها» این سخن بر باب تقیه حمل شده و یا بر این باب که از موضوعات عامّه است، شاید هم برای بیان جواز باشد مانند استذکار [بستن نخ برای یادآوری] که یا از موضوعات است و یا بر این باب حمل میشود که حضرت این کار را فقط برای تعلیم انجام داده است . «قبال» به کسر یعنی بند جلوی کفش که همان دوالی است که میان انگشتان قرار میگیرد. «مخصّرة» یعنی میانباریک. «معقّبة» یعنی در عقب یک برآمدگی به سمت بالا داشته، این احتمال ضعیف هم هست که از زیر بوده باشد. «ملسّنة» بر وزن «معظّمة» چیزی است کشیده و نرم مانند شکل زبان.
زمخشری در الفائق میگوید: پایافزار پیامبر صلی الله علیه و آله «معقّبة» و «مخصّرة» و «ملسّنة» بود؛ یعنی دارای پاشنه بوده و میانش باریک بوده و جلویش مخروطی بوده و به شکل زبان، تراشیده شده بوده است. آنجا که میگوید «و کان منها» احتمالا به این معناست که بعضی از آنها «ملسّنة» (زبانهدار) بوده اما کم. جوهری میگوید: «سبت» به کسر یعنی پوست گاو که با برگ درخت سَلَم دباغی شده و از آن کفشهای پوستین ساخته میشود.
روایت36.
المجالس: امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدر ارجمند خود علیه السلام از جد ارجمند خود علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام خطبه خواندن خداوند را حمد میگفت و او را میستود و سپس میفرمود: اما بعد؛ همانا راستترین گفتار کتاب خداست و برترین هدایت هدایت محمد صلی الله علیه و آله است و بدترین چیزها نتایج بدعتاند و هر بدعتی گمراهه است. حضرت با صدای بلند و گونههای سرخ خطبه می خواند و پیوسته از قیامت و فرا رسیدن آن یاد میکرد و چنان از قیامت یاد میکرد که انگار لشگری را انذار میداد و میفرمود: قیامت صبح و شب به شما نزدیک تر می شود . سپس میفرمود: فاصله برانگیخته شدن من و قیامت مانند این دو است-و انگشتان سبابه خود را کنار هم میگذاشت- هر که مال و منال بر جا گذاشته از برای خانوادهاش باشد و هر که قرض بر جا گذاشته بر عهده من و متوجه من باشد(1).
روایت37.
مکارم الأخلاق: محمد بن ابراهیم طالقانی میگوید: خبر دارم
ص: 256
کان أبیض مقصّدا هو الذی لیس بطویل و لا قصیر و لا جسیم کأن خلقه نحی (1) (نحا) القصد من الأمور و المعتدل الذی لا یمیل إلی طرفی الإفراط و التفریط و قال فی قوله أشکل العینین أی فی بیاضها شی ء من حمرة و هو محمود محبوب یقال ماء أشکل إذا خالطه الدم و قال فی صفته صلی الله علیه و آله کان صلت الجبین أی واسعه و قیل الصلت الأملس و قیل البارز و فی حدیث آخر کان سهل الخدین صلتهما و قال فی صفته صلی الله علیه و آله إنه کان مشبوح الذراعین أی طویلهما و قیل عریضهما و فی روایة کان شبح الذراعین و الشبح مدّک الشی ء بین أوتاد کالجلد و الحبل و قال الجوهری رجل مشبوح الذراعین عریضهما و کذلک شبح الذراعین بالتسکین و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله جلیل المشاش أی عظیم رءوس العظام کالمرفقین و الکعبین و الرکبتین و قال الجوهری هی رءوس العظام اللینة التی یمکن مضغها قوله مخطوط المتیتین لم أجد له معنی و لعله إما تصحیف اللیتین من لیت العنق صفحته أو المتنین من متنی الظهر و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله کان أهدب الأشفار و فی روایة هدب الأشفار أی طویل شعر الأجفان و قال فیه أنه کان وافر السبلة السبلة بالتحریک الشارب و الجمع السبال قاله الجوهری و قال الهروی هی الشعرات التی تحت اللحی الأسفل و السبلة عند العرب مقدم اللحیة و ما أسبل منها علی الصدر و قال فی صفته صلی الله علیه و آله کان أخضر الشمط أی کانت الشعرات التی شابت منه قد اخضرت بالطیب و الدهن المروح انتهی أقول الأظهر أن الخضرة کانت للخضاب و إنما حمل علی ذلک لإنکار أکثرهم اختضابه صلی الله علیه و آله و قال فی قوله مفاض البطن أی مستوی البطن مع الصدر و قیل المفاض ما یکون فیه امتلاء من فیض الإناء و یرید به أسفل بطنه و قال فی صفته صلی الله علیه و آله منهوس الکعبین أی لحمهما قلیل و النهس أخذ اللحم بأطراف الأسنان و النهش الأخذ بجمیعها و یروی منهوس القدمین و بالشین أیضا و قال فی صفة موسی علیه السلام إنه ضرب من الرجال هو الخفیف اللحم الممشوق المستدق و قال الجوهری الضرب الرجل الخفیف اللحم و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله کان فی خاصرتیه انفتاق أی اتساع و هو محمود فی
ص: 183
که پیامبر صلی الله علیه و آله از زنان خود در مشربهای کناره گرفته بود. مشربه همان اتاق است. عمر خدمت حضرت رسید و دید تکه پوستی دباغی نشده با ابزار دباغی در اتاق گذاشته شده و پیامبر بر حصیری خوابیده که بر پهلوی ایشان جا انداخته است. چون بوی بو پوست ناپیراسته به مشام عمر خورد عرض کرد: این بوی چیست ای رسول خدا! فرمود: ای عمر! این متاع زنده است. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله نشست جای حصیر بر پهلوی ایشان پیدا بود. عمر عرض کرد: شهادت میدهم که شما رسول خدا هستی و بیگمان نزد خدا از قیصر و کسرا ارجمندتری، اما آنان در ناز و نعمتِ آنچنانی دنیا به سر میبرند و شما بر این حصیر نشستهای که بر پهلویت جا انداخته است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از این خشنود نمیشوی که دنیا برای آنان باشد و آخرت برای ما؟(1)
توضیح
«علّیّة» به ضم عین و تشدید لام مکسور و یاء مفتوح یعنی اتاق. جوهری میگوید: «أهبّ» به ضم یا فتح همزه و هاء جمع «إهاب» است و آن یعنی پوست حیوان، نیز گفتهاند به پوستی که دباغی نشده «إهاب» میگویند و پوست بعد از دیاغی دیگر «إهاب» نیست. «عطنة» پوست بدبوی پیش از دباغی. «قرظ» به تحریک یعنی برگ درخت سَلَم که با آن پوست را دباغی میکنند.
روایت38.
تفسیر فرات: از محمد بن کعب قُرَظی روایت شده که وی گفت: اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله از ایشان محافظت میکردند. خداوند متعال بر حضرت نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»(2)
{ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن} تا به آخر آیه. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله محافظان را واگذاشت زیرا خداوند متعال به حضرت خبر داد که وی را از گزند مردم نگاه میدارد و فرمود: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(3)
{ و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد}(4).
روایت39.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز به تعداد رگهای بدن، سیصد و شصت مرتبه خدا را حمد میگفت و می فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ کثیرا علی کلّ حال» { ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است ستایش بسیار و در همه حال}(5).
ص: 257
الرجال مذموم فی النساء و قال فی صفته صلی الله علیه و آله کان فعم الأوصال أی ممتلئ الأعضاء یقال فعمت الإناء و أفعمته إذا بالغت فی ملئه و قال فی البائن أی المفرط طولا الذی بعد عن قد الرجال الطوال و قال المطهم المنتفخ الوجه و قیل الفاحش السمن و قیل النحیف الجسم و هو من الأضداد و قال المکلثم من الوجوه القصیر الحنک الدانی الجبهة المستدیر مع خفة اللحم أراد أنه کان أسیل الوجه و لم یکن مستدیرا و قال الأمهق الکریه البیاض کلون الجص یرید أنه کان نیر البیاض و قال الکتد بفتح التاء و کسرها مجتمع الکتفین و هو الکاهل و قال الأجرد الذی لیس علی بدنه شعر و لم یکن کذلک و إنما أراد به أن الشعر کان فی أماکن من بدنه کالمسربة و الساعدین و الساقین فإن ضد الأجرد الأشعر و هو الذی علی جمیع بدنه شعر و قال فی فودی رأسه أی ناحیته (ناحیتیه) کل واحد منهما فود و قیل الفود معظم شعر الرأس و قال الهوینا تصغیر الهونی تأنیث الأهون و الغرض اللین و التثبت قوله کان یقبل جمیعا قد عرفت ما قیل فیه و قد سمعت بعض مشایخی یقول إنه کنایة عن ضخامة جسمه و رصافة بدنه صلی الله علیه و آله أی کان لا یمکنه تحریک الرأس إلا بتحریک البدن و هو من علامات الشجاعة کما هو المشاهد فی المعروفین بها و الحموشة الدقة و قال الجزری فیه أنه کان فی عنفقته شعرات بیض العنفقة الشعر الذی فی الشفة السفلی و قیل الشعر الذی بینها و بین الذقن انتهی و الضفائر الذوائب المنسوجة و قال الجزری فیه ما رأیت ذا لمة أحسن من رسول الله صلی الله علیه و آله اللمة من شعر الرأس دون الجمة و سمیت بذلک لأنها ألمت بالمنکبین فإذا زادت فهی الجمة فقال الجمة من شعر الرأس ما سقط علی المنکبین (1).
شی، تفسیر العیاشی فِی رِوَایَةِ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جَاءَ أَعْرَابِیٌّ أَحَدَ بَنِی عَامِرٍ فَسَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَجِدْهُ قَالُوا هُوَ یفرج (2) (بِقُزَحَ) فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ قَالُوا هُوَ بِمِنًی قَالَ فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ فَقَالُوا هُوَ
ص: 184
روایت40.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه از مجلسی برمیخاست، حتی اگر توقفش کوتاه میبود، بیست و پنج مرتبه به درگاه خداوند عزّوجل استغفار میکرد(1).
روایت41.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز هفتاد مرتبه به درگاه خداوند عزّوجل استغفار میکرد و هفتاد مرتبه توبه میکرد(2).
روایت42.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در شگفتم که چرا وقتی قرآن میخوانم پیر نمیشوم(3).
روایت43.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: مردی یهودی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد حال آنکه عایشه نزد ایشان بود. یهودی گفت: «السّامُ علیکم» (مرگ بر شما). رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «علیکم» (بر شما). سپس یهودی دیگری وارد شد و همان کلام را گفت و پیامبر صلی الله علیه و آله همان پاسخ را به او داد. سپس یهودی دیگری وارد شد و باز همان را گفت و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز باز همان پاسخ را داد. ناگاه عایشه برآشفت و گفت: مرگ و خشم و نفرت بر شما ای جماعت یهود و ای برادران بوزینهها و خوکها! رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای عایشه! اگر دشنام پیکری داشت بیگمان زشترو بود، ملایمت بر هر چیز افزوده شود آن را زیبا میسازد و از هر چیز کاسته شود آن را ننگآور میکند. عایشه عرض کرد: ای رسول خدا! مگر نشنیدی که گفتند: «السّامُ علیکم»؟! فرمود: آری، ولی مگر تو نشنیدی که من چه پاسخی به آنان دادم؟ گفتم: «علیکم»! هرگاه مسلمانی به شما سلام کرد بگویید «السلامُ علیکم» (سلام بر شما) و هرگاه کافری به شما سلام کرد
ص: 258
بِعَرَفَةَ فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ قَالُوا هُوَ بِالْمَشَاعِرِ قَالُوا (1) فَوَجَدَهُ فِی الْمَوْقِفِ قَالَ حَلُّوا لِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّاسُ یَا أَعْرَابِیُّ مَا أَنْکَرَکَ إِذَا وَجَدْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَسْطَ الْقَوْمِ وَجَدْتَهُ مُفَخَّماً قَالَ بَلْ حَلُّوهُ لِی حَتَّی لَا أَسْأَلَ عَنْهُ أَحَداً قَالُوا فَإِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ أَطْوَلُ مِنَ الرَّبْعَةِ وَ أَقْصَرُ مِنَ الطَّوِیلِ الْفَاحِشِ کَأَنَّ لَوْنَهُ فِضَّةٌ وَ ذَهَبٌ أَرْجَلُ النَّاسِ جُمَّةً وَ أَوْسَعُ النَّاسِ جَبْهَةً بَیْنَ عَیْنَیْهِ غُرَّةٌ أَقْنَی الْأَنْفِ وَاسِعُ الْجَبِینِ کَثُّ اللِّحْیَةِ مُفَلَّجُ الْأَسْنَانِ عَلَی شَفَتِهِ السُّفْلَی خَالٌ کَأَنَّ رَقَبَتَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ بَعِیدُ مَا بَیْنَ مُشَاشَةِ الْمَنْکِبَیْنِ کَأَنَّ بَطْنَهُ وَ صَدْرَهُ سَبَلٌ (2) سَبْطُ الْبَنَانِ عَظِیمُ الْبَرَاثِنِ إِذَا مَشَی مَشَی مُتَکَفِّئاً وَ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ بِأَجْمَعِهِ کَأَنَّ یَدَهُ مِنْ لِینِهَا مَتْنُ أَرْنَبٍ إِذَا قَامَ مَعَ إِنْسَانٍ لَمْ یَنْفَتِلْ حَتَّی یَنْفَتِلَ صَاحِبُهُ وَ إِذَا جَلَسَ لَمْ یَحُلَّ حِبْوَتَهُ (3) حَتَّی یَقُومَ جَلِیسُهُ فَجَاءَ الْأَعْرَابِیُّ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَرَفَهُ قال (قَامَ) بِمِحْجَنِهِ (4) عَلَی رَأْسِ نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ ذَنَبِ نَاقَتِهِ فَأَقْبَلَ النَّاسُ تَقُولُ مَا أَجْرَأَکَ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَعُوهُ فَإِنَّهُ أَرِبٌ (5) ثُمَّ قَالَ مَا حَاجَتُکَ قَالَ جَاءَتْنَا رُسُلُکَ (أَنْ) تُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ تُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَ تَحُجُّوا الْبَیْتَ وَ تَغْتَسِلُوا مِنَ الْجَنَابَةِ وَ بَعَثَنِی قَوْمِی إِلَیْکَ رَائِداً أَبْغِی (6) أَنْ أَسْتَحْلِفَکَ وَ أَخْشَی أَنْ تَغْضَبَ قَالَ لَا أَغْضَبُ إِنِّی أَنَا الَّذِی سَمَّانِیَ اللَّهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ محمد (مُحَمَّداً) رَسُولَ اللَّهِ الْمُجْتَبَی الْمُصْطَفَی لَیْسَ
ص: 185
بگویید «علیکم»(1).
روایت44.
الکافی: از عبدالله بن علوی روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله سه گونه مینشست: یکی با حالت چمپاتمه مینشست یعنی ساقهایش را عمود میگذاشت و دور آنها را با دستانش میگرفت و دستانش را بالای مچ پاهایش میبست. دیگر اینکه روی زانوانش مینشست، دیگر اینکه یک پایش را خم میکرد و پای دیگر را روی آن میانداخت، هیچگاه دیده نشد که پیامبر صلی الله علیه و آله چهارزانو بنشیند(2).
روایت45.
الکافی: از معمّر بن خلّاد روایت شده که وی گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم! حضور انسان در جمعی که سخن در میان آن جمع به مزاح و خنده میگذرد چگونه است؟ امام علیه السلام فرمود: ایرادی ندارد تا وقتی چیزی نباشد. گمان کردم منظور امام علیه السلام ناسزاست. ایشان فرمود: مردی اعرابی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله میآمد و هدیهای برای ایشان میآورد و سپس عرض میکرد: بهای هدیه ما را بده. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله میخندید. حضرت وقتی غمگین میشد میفرمود: آن اعرابی چه میکند؟ کاش نزدمان میآمد!(3)
روایت46.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله زنی را دید و از او خوشش آمد. در آن دم نزد اُم سلمه رفت و با او که آن روز نوبتش بود درآمیخت. سپس سوی مردم راهی شد و در حالی که قطرات آب غسل از سر ایشان میچکید فرمود: ای مردم! نگاه (حرام) از سوی شیطان است، هر که این نگاه برایش روی داد باید نزد همسرش برود(4).
توضیح
چه بسا پیامبر صلی الله علیه و آله این کار را کرده و به آن اظهار نموده تا به دیگران بیاموزد(5).
روایت47.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 258
بِفَحَّاشٍ وَ لَا سَخَّابٍ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا یُتْبِعُ السَّیِّئَةَ السَّیِّئَةَ وَ لَکِنْ یُتْبِعُ السَّیِّئَةَ الْحَسَنَةَ فَسَلْنِی عَمَّا شِئْتَ وَ أَنَا الَّذِی سَمَّانِیَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَسَلْ عَمَّا شِئْتَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ هُوَ أَرْسَلَکَ قَالَ نَعَمْ هُوَ أَرْسَلَنِی قَالَ بِاللَّهِ الَّذِی قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِأَمْرِهِ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَ أَرْسَلَکَ بِالصَّلَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ الزَّکَاةِ الْمَعْقُولَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ هُوَ أَمَرَکَ بِالاغْتِسَالِ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ بِالْحُدُودِ کُلِّهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ کِتَابِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْبَعْثِ وَ الْمِیزَانِ وَ الْمَوْقِفِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ صَغِیرِهِ وَ کَبِیرِهِ قَالَ فَاسْتَغْفَرَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا (1).
قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله أطول من المربوع هو بین الطویل و القصیر یقال رجل ربعة و مربوع و قال الفیروزآبادی البرثن کقنفذ الکف مع الأصابع و مخلب الأسد أو هو للسبع کالإصبع للإنسان.
وَ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی رِوَایَةٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام یَصِفُهُ صلی الله علیه و آله لِأَعْرَابِیٍ إِذَا نَظَرْتَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَفْتَهُ لَیْسَ بِالطَّوِیلِ الْمُتَثَنِّی وَ لَا الْقَصِیرِ الْفَاحِشِ أَبْیَضُ مُشْرَبٌ حُمْرَةً رَبْعَةٌ أَحْسَنُ النَّاسِ شَعْرُهُ إِلَی شَحْمَةِ أُذُنِهِ عَرِیضُ الْجَبْهَةِ ضَخْمُ الْعَیْنَیْنِ أَقْرَنُ الْحَاجِبَیْنِ مُفَلَّجُ الثَّنَایَا أَسِیلُ الْخَدِّ کَثُّ اللِّحْیَةِ عَلَی شَفَتِهِ السُّفْلَی خَالٌ کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ بَعِیدُ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ ضَخْمُ الْبَرَاثِنِ کَذَا جَاءَ فِی الرِّوَایَةِ.
و قال بعض علمائنا و أظن الصواب ضخم الکرادیس لیس علی ظهره و لا بطنه إلا شعر کقضیب الفضة یجری شثن الکفین کأن کفه من لینها متن أرنب إذا مشی مشی متقلعا کأنه یهبط من صبب و إذا التفت التفت بأجمعه و إذا صوفح لم ینزع یده حتی ینزع الآخر و إذا احتبی إلیه رجل لم یحل حبوته حتی یکون الرجل هو الذی یحل حبوته و إذا ضحک تبسم یجزی بالحسنة الحسنة و بالسیئة الحسنة لیس بسخاب فی الأسواق.
ثم قال المتثنی الذاهب طولا یستعمل فی طول لا عرض له لا یستمسک طوله من غیر عرض کأنه ینحنی قوله إذا احتبی إلیه رجل من عادة العرب إذا جلس
ص: 186
رسول خدا صلی الله علیه و آله لحظات خود را میان اصحاب تقسیم میکرد و به این و آن بهطور مساوی نظر میکرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز در حضور اصحاب پاهای خود را دراز نمیکرد و اگر کسی با ایشان دست میداد رسول خدا صلی الله علیه و آله دست وی را رها نمیکرد تا او خودش دستش را رها کند، چون آنان این را میدانستند هرگاه کسی با ایشان دست میداد خودش دستش را رها میکرد(1).
روایت48.
الکافی: امام محمد باقر فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل پیوسته مرا به مسواک زدن توصیه میکرد، آنچنان که دیگر میترسیدم دندانهایم از جا درآیند(2).
توضیح
جزری میگوید: «لزمت السواک حتی کدت أخفی فمی» (چنان به مسواک زدن پایبند شدم که دیگر برای دندانهای دهانم میترسیدم.) یعنی آنقدر به دندانهایم رسیدگی کردم که ترسیدم با مسواک زدن آنها را از بین ببرم. و نیز «لزمت السواک حتی خشیت أن یدردنی» (چنان به مسواک زدن پایبند شدم که ترسیدم آنها را از جا در بیاورد.) یعنی دندانهایم را از بین ببرد. «درد» افتادن دندان است.
روایت49.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من بر هر مومنی از خودش اولی هستم و پس از من علی علیه السلام چنین است. به امام علیه السلام عرض کردند: معنای این سخن چیست؟ فرمود: سخن پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی هر که قرض یا بازماندهای بر جا بگذارد بر عهده من است و هر که مال و منالی بر جا بگذارد برای وارثان اوست، پس مرد مادامی که مال و منالی ندارد بر خویش ولایت ندارد و مادامی که به عیال خود نفقه ندهد حق امر و نهی بر او ندارد، پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمومنان علیه السلام و فرزندان ایشان نسبت به مومنان چنین هستند، از این رو بر آنان از خودشان اولی هستند، اینکه توده یهودیان اسلام آوردند تنها به سبب همین سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، آنان برای
ص: 260
أحدهم متمکنا أن یحتبی بثوبه فإذا أراد أن یقوم حل حبوته یعنی إذا جلس إلیه رجل لم یقم من عنده حتی یکون الرجل هو الذی یبدأ بالقیام انتهی. (1) و قال الجزری فیه إن رجلا اعترض النبی صلی الله علیه و آله یسأله فصاح به الناس فقال دعوا الرجل أرب ماله فی هذه اللفظة ثلاث روایات أحدها أرب بوزن علم و معناها الدعاء علیه أی أصیبت آرابه (2) و سقطت و هی کلمة لا یراد بها وقوع الأمر کما یقال تربت یداک و قاتلک الله و إنما ذکر فی معنی التعجب و فی هذا الدعاء من رسول الله صلی الله علیه و آله قولان أحدهما تعجبه من حرص السائل و مزاحمته و الثانی لما رآه بهذه الحال من الحرص غلبه طبع البشریة فدعا علیه (3) و قیل معناه احتاج فسأل من أرب الرجل إذا احتاج ثم قال ما له أی أی شی ء به و ما یرید و الروایة الثانیة أرب ما له بوزن جمل (4) أی حاجة له و ما زائدة للتقلیل أی له حاجة یسیرة و قیل معناه حاجة جاءت به فحذف ثم سأل فقال ما له و الروایة الثالثة أرب بوزن کتف و الأرب الحاذق الکامل أی هو أرب فحذف المبتدأ ثم سأل فقال ما له أی ما شأنه و مثله الحدیث الآخر أنه جاءه رجل فقال دلنی علی عمل یدخلنی الجنة فقال أرب ما له أی أنه ذو خبرة و علم انتهی.
أقول: کان فی المنقول منه دعوه فإنه أدیب بالدال المهملة و الیاء المثناة ثم الموحدة و کان یحتمل الراء أیضا و قد عرفت مما نقلنا تصحیحه و توجیهه.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ ذَکَرْتُ الصَّوْتَ عِنْدَهُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ یَقْرَأُ (5) فَرُبَّمَا یَمُرُّ (6) بِهِ الْمَارُّ فَصَعِقَ مِنْ حُسْنِ صَوْتِهِ وَ إِنَّ الْإِمَامَ لَوْ أَظْهَرَ مِنْ ذَلِکَ
ص: 187
خود و خانوادهشان احساس امنیت کردند(1).
توضیح
جزری میگوید: «ضیاع» یعنی عیال که در اصل از «ضاع یضیع ضیاعا» گرفته شده و مصدرش به معنای عیال شده است، حال اگر ضاد کسره بگیرد جمع «ضائع» میشود مثل «جائع» و «جیاع».
اینکه میفرماید «لیست له علی نفسه ولایة» (بر خویش ولایت ندارد) یا به این معناست که او جیرهخوار کس دیگری میشود و اینگونه دیگری بر او ولایت دارد، یا از روی وجوب به مکاسب دیگری رو میآورد و اینگونه پرداختن به اضافه طاعات و مستحبات برای او مقدور نیست، یا بر نفس خود ولایت ندارد تا آن را از خواهش و درخواست باز دارد، و یا به این معناست که چون امام در آن شرایط برای وی نفقه میدهد و انفاق میکند پس بر او ولایت دارد و اینگونه در حقیقت او بر خود ولایت ندارد، یا از آن رو که وی مال و منالی ندارد تا از آن بضاعتی برای کسب داشته باشد پس ولایتی بر خود ندارد تا خود را مکلّف به کسب کند؛ و اما درباره اینکه بر عیال خود حق امر و نهی ندارد: این از آن روست که وی نمیتواند آنان را از خروج از خانه منع کند و نمیتواند آنان را به انجام خدمتی امر کند زیرا آنان میبایست برای به دست آوردن روزی خارج شوند.
روایت50.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای هر کس از بنی هاشم که درمیگذشت بهطور ویژه کاری نیک میکرد که برای هیچ یک از مسلمانان نمیکرد: وقتی بر پیکر یک هاشمی نماز میخواند و بر مزارش آب میپاشید رسول خدا صلی الله علیه و آله دست مبارک خود را بر روی مزار آن فرد میگذاشت و چنان میکرد که انگشتهایش در گِل دیده میشد، اینگونه وقتی غریبه یا مسافری از اهل مدینه سر میرسید و میدید روی این قبر جدید اثر دست رسول خدا صلی الله علیه و آله مانده میگفت کسی از خاندان محمد صلی الله علیه و آله درگذشته است(2).
روایت51.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از هنگامی که به بعثت رسید تا زمانی که درگذشت هیچگاه در حال غذا خوردن تکیه نداد و مانند یک بنده غذا میخورد و مانند یک بنده مینشست. عرض شد: چرا؟ امام علیه السلام فرمود: از روی تواضع در پیشگاه خداوند عزّوجل(3).
ص: 261
شَیْئاً لَمَا احْتَمَلَهُ النَّاسُ مِنْ حُسْنِهِ قُلْتُ وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْقُرْآنِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُحَمِّلُ النَّاسَ مِنْ خَلْفِهِ (1) مَا یُطِیقُونَ (2).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام صِفْ لِی نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ أَبْیَضَ مُشْرَبَ حُمْرَةٍ أَدْعَجَ الْعَیْنَیْنِ مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ شَثْنَ الْأَطْرَافِ کَأَنَّ الذَّهَبَ أُفْرِغَ عَلَی بَرَاثِنِهِ عَظِیمَ مُشَاشَةِ الْمَنْکِبَیْنِ إِذَا الْتَفَتَ یَلْتَفِتُ جَمِیعاً مِنْ شِدَّةِ اسْتِرْسَالِهِ سُرْبَتُهُ (3) سَائِلَةٌ مِنْ لَبَّتِهِ إِلَی سُرَّتِهِ کَأَنَّهَا وَسْطُ الْفِضَّةِ الْمُصَفَّاةِ وَ کَأَنَّ عُنُقَهُ إِلَی کَاهِلِهِ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ یَکَادُ أَنْفُهُ إِذَا شَرِبَ أَنْ یَرِدَ الْمَاءَ وَ إِذَا مَشَی تَکَفَّأَ کَأَنَّهُ یَنْزِلُ فِی صَبَبٍ لَمْ یُرَ مِثْلُ نَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ صلی الله علیه و آله (4).
قوله علیه السلام کأن الذهب أفرغ علی براثنه لعل المراد وصف صلابة کفه صلی الله علیه و آله و شدة قبضه مع عدم یبس ینافی سهولة القبض فإن الذهب لها جهة صلابة و لین و یحتمل أن یکون التشبیه فی الحمرة أو فی النور و فی إعلام الوری علی تراقیه و قد مر مثله قوله علیه السلام من شدة استرساله الاسترسال الاستیناس و الطمأنینة إلی الإنسان و الثقة به فیما یحدثه ذکره الجزری و هذا یدل علی أن التفاته صلی الله علیه و آله جمیعا إنما کان لعدم نخوته و شدة لطفه و حسن خلقه لا کما ظنه الأکثر أنه إنما کان یفعل ذلک لمتانته و وقاره کما مر و السربة بالضم الشعر وسط الصدر إلی البطن و قوله علیه السلام کأنها وسط الفضة تشبیه بلیغ حیث شبه هذا الخیط من الشعر فی وسط البطن بما یتخیل الإنسان من خط أسود فی وسط الفضة المصقولة إذا کانت فیها حدبة فلا تغفل.
ص: 188
روایت52.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند یک بنده غذا میخورد و مانند یک بنده مینشست و باور داشت که بنده است(1).
روایت53.
الکافی: از ابی خدیجه روایت شده که وی گفت: بشیر دَهّان در حضور من به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کرد: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله با تکیه دادن به سمت راست خود غذا میخورد یا با تکیه دادن به سمت چپ خود؟ امام علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام غذا خوردن نه به سمت راست خود تکیه میداد و نه به سمت چپ خود، بلکه مانند یک بنده مینشست. عرض کردم: چرا؟ فرمود: از روی تواضع در پیشگاه خداوند عزّوجل(2).
روایت54.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از هنگامی که خداوند عزّوجل ایشان را مبعوث کرد هیچگاه در حال غذا خوردن تکیه نزد، ایشان اکراه داشت به پادشاهان شبیه شود؛(3)
ما نمیتوانیم چنین کنیم.
روایت55.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند یک بنده غذا میخورد
ص: 262
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفْرُقُ شَعْرَهُ قَالَ لَا لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) کَانَ إِذَا طَالَ شَعْرُهُ کَانَ إِلَی شَحْمَةِ أُذُنِهِ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّهُمْ یَرْوُونَ أَنَّ الْفَرْقَ مِنَ السُّنَّةِ قَالَ مِنَ السُّنَّةِ قُلْتُ یَزْعُمُونَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَرَقَ قَالَ مَا فَرَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لَا کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ تُمْسِکُ الشَّعْرَ (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْفَرْقُ مِنَ السُّنَّةِ قَالَ لَا قُلْتُ فَهَلْ فَرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ قُلْتُ کَیْفَ فَرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ مِنَ السُّنَّةِ قَالَ مَنْ أَصَابَهُ مَا أَصَابَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفْرُقُ کَمَا فَرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَّا فَلَا (4) قُلْتُ کَیْفَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا صُدَّ (5) عَنِ الْبَیْتِ وَ قَدْ کَانَ سَاقَ الْهَدْیَ وَ أَحْرَمَ (6) أَرَاهُ اللَّهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ اللَّهَ سَیَفِی لَهُ بِمَا أَرَاهُ فَمِنْ ثَمَّ وَفَّرَ ذَلِکَ الشَّعْرَ الَّذِی کَانَ عَلَی رَأْسِهِ حِینَ أَحْرَمَ انْتِظَاراً لِحَلْقِهِ فِی الْحَرَمِ حَیْثُ وَعَدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا حَلَقَهُ لَمْ یَعُدْ فِی تَوْفِیرِ الشَّعْرِ وَ لَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلِهِ صلی الله علیه و آله (7).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 189
و مانند یک بنده مینشست و روی زمین پست غذا میخورد و روی زمین پست میخوابید(1).
روایت56.
الکافی: عبدالله بن محمد جعفری از پدرش روایت کرده: رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از غزوههای خود بود. ایشان به نماز ایستاده بود که ناگاه کاروانی بر ایشان گذر کرد. آنان نزد اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستادند و از آنان سراغ رسول خدا صلی الله علیه و آله را گرفتند و حضرت را دعا کردند و ستودند و گفتند: اگر عجله نداشتیم منتظر رسول خدا صلی الله علیه و آله میماندیم، سلام ما را به او برسانید. این را گفتند و رفتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نماز با خشم روی چرخاند و به آنان فرمود: کاروانی نزد شما میایستد و سراغ مرا از شما میگیرد و به من سلام میرساند اما شما غذایی برای آنان نمیآورید؟! اگر دوست من جعفر در میان قومی بود برایش گران مینمود که آنان از نزدش گذر کنند و نزدش غذا نخورند(2).
روایت57.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که نماز میخواند عنزه (عصای) خود را روبرویش میگذاشت.
توضیح
«عنزة» به تحریک از عصا بلندتر و از نیزه کوتاهتر است که پیکانی همچون پیکان نیزه دارد.
روایت58.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: درازای پشته پالان رسول خدا صلی الله علیه و آله یک ذراع بود و حضرت وقتی نماز میخواند آن را روبروی خود میگذاشت تا در برابر کسانی که از پیش روی ایشان میگذشتند پشت آن پنهان شود(3).
روایت59.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود:
ص: 263
سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا رُئِیَ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ رُئِیَ لَهُ نُورٌ کَأَنَّهُ شِقَّةُ قَمَرٍ (1).
أَقُولُ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی، رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ضَخْمَ الرَّأْسِ عَظِیمَ الْعَیْنَیْنِ هَدِبَ الْأَشْفَارِ مُشْرَبَ الْعَیْنَیْنِ حُمْرَةً کَثَّ اللِّحْیَةِ أَزْهَرَ اللَّوْنِ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِذَا مَشَی تَکَفَّأَ کَأَنَّمَا یَمْشِی فِی صَعَدٍ وَ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعاً.
وَ فِی رِوَایَةٍ عَنْهُ علیه السلام أَیْضاً قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْیَضَ مُشْرَباً بَیَاضُهُ حُمْرَةً أَهْدَبَ الْأَشْفَارِ أَسْوَدَ الْحَدَقَةِ لَا قَصِیرٌ وَ لَا طَوِیلٌ وَ هُوَ إِلَی الطُّولِ أَقْرَبُ لَا جَعْدٌ وَ لَا سَبِطٌ عَظِیمُ الْمَنَاکِبِ فِی صَدْرِهِ مَسْرُبَةٌ شَثْنُ الْکَفِّ وَ الْقَدَمِ کَأَنَّ عَرَقَهُ اللُّؤْلُؤُ إِذَا مَشَی تَکَفَّأَ کَأَنَّهُ یَمْشِی فِی صَعَدٍ لَمْ أَرَ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ مِثْلَهُ صلی الله علیه و آله.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَیْضاً قَالَ: لَیْسَ بِالذَّاهِبِ طُولًا وَ فَوْقَ الرَّبْعَةِ إِذَا جَاءَ مَعَ الْقَوْمِ غَمَرَهُمْ أَبْیَضُ ضَخْمُ الْهَامَةِ أَغَرُّ أَبْلَجُ أَهْدَبُ الْأَشْفَارِ شَثْنُ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِذَا مَشَی یَتَقَلَّعُ کَأَنَّمَا یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ کَأَنَّ الْعَرَقَ فِی وَجْهِهِ اللُّؤْلُؤُ لَمْ أَرَ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ مِثْلَهُ بِأَبِی هُوَ وَ أُمِّی صلی الله علیه و آله.
وَ فِی رِوَایَةٍ عَنْهُ علیه السلام أَیْضاً لَمْ یَکُنْ بِالطَّوِیلِ الْمُمَّغِطِ وَ لَا الْقَصِیرِ الْمُتَرَدِّدِ کَأَنَّهُ رَبْعَةٌ مِنَ الْقَوْمِ وَ لَمْ یَکُنْ بِالْجَعْدِ الْقَطَطِ وَ لَا بِالسَّبِطِ کَانَ جَعْداً رَجِلًا وَ لَمْ یَکُنْ بِالْمُطَهَّمِ وَ لَا الْمُکَلْثَمِ وَ کَانَ فِی الْوَجْهِ تَدْوِیرٌ (2) أَبْیَضَ مُشْرَبٍ أَدْعَجَ الْعَیْنَیْنِ أَهْدَبَ الْأَشْفَارِ جَلِیلَ الْمُشَاشِ وَ الْکَتَدِ أَجْرَدَ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِذَا مَشَی یَتَقَلَّعُ کَأَنَّمَا یَمْشِی فِی صَبَبٍ وَ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعُهُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ أَجْوَدُ النَّاسِ کَفّاً وَ أَرْحَبُ النَّاسِ صَدْراً وَ أَصْدَقُ النَّاسِ لَهْجَةً وَ أَوْفَی النَّاسِ ذِمَّةً وَ أَلْیَنُهُمْ عَرِیکَةً وَ أَکْرَمُهُمْ عِشْرَةً مَنْ رَآهُ بَدِیهَةً هَابَهُ وَ مَنْ خَالَطَهُ مَعْرِفَةً أَحَبَّهُ یَقُولُ نَاعِتُهُ لَمْ أَرَ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ مِثْلَهُ.
ص: 190
رسول خدا صلی الله علیه و آله در شبی که نوبت عایشه بود نزد او بود. عایشه عرض کرد: ای رسول خدا! چرا خود را رنجور میداری حال آنکه خداوند «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(1) {از گناه گذشته و آینده تو} درگذشته است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عایشه! آیا نباید بندهای شاکر باشم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله در نماز بر سر انگشتان خود میایستاد، آنگاه خداوند سبحان نازل فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(2) {طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی}(3).
روایت60.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفری سوار بر ناقه خود ره میسپرد که ناگاه پیاده شد و پنج مرتبه سجده کرد. وقتی باز سوار شد یاران عرض کردند: ای رسول خدا! کاری از شما دیدیم که پیشتر نکرده بودید؟! فرمود: بله، جبرئیل نزد من آمد و از جانب خداوند عزّوجل مژدههایی برایم آورد، از این رو من به درگاه خداوند برای هر مژدهای سجدهای کردم(4).
روایت61.
الکافی: از بَحر سقّاء روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: ای بحر! خوشخُلقی مایه آسایش است. سپس فرمود: آیا می خواهی ماجرایی را که همه اهل مدینه میدانند برایت بگویم؟ عرض کردم: بله. فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود که ناگاه کنیز یکی از انصار آمد و خود او هم ایستاده بود. آن کنیز سر جامه پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفت. پیامبر صلی الله علیه و آله از کار او برخاست اما آن کنیز چیزی به ایشان نگفت و حضرت نیز حرفی نزد و نشست. آن کنیز سه بار چنین کرد. بار چهارم پیامبر صلی الله علیه و آله باز برخاست. آن کنیز که پشت سر پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاده بود نخی از جامه پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفت و برگشت. مردم به او گفتند: خدا چنین و چنانت کند سه بار رسول خدا صلی الله علیه و آله را بلند کردی و هیچ به ایشان نگفتی و ایشان هم هیچ به تو نگفت؟ از ایشان چه میخواستی؟! کنیز گفت: ما یک بیمار داریم و خانوادهام مرا فرستادند تا نخی از جامه پیامبر صلی الله علیه و آله را بردارم
تا بیمارمان به برکت آن شفا یابد. وقتی خواستم آن نخ را بگیرم پیامبر صلی الله علیه و آله مرا دید و برخاست، من شرم کردم در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله مرا میبیند آن نخ را بردارم و راحت نبودم برای گرفتن آن نخ با ایشان صحبت کنم، این گذشت تا اینکه آن نخ را برداشتم(5).
ص: 264
ثم قال و قد فسر الأصمعی هذا الحدیث فقال الممغط الذاهب طولا و یروی هذا بالغین و العین و المتردد الداخل بعضه فی بعض قصرا و المطهم البادن الکثیر اللحم و المکلثم المدور الوجه کذا ذکره الأصمعی و قال غیره المکلثم من الوجه القصیر الحنک الدانی الجبهة المستدیر الوجه و لا یکون إلا مع کثرة اللحم و قال أبو عبید کان أسیلا و لم یکن مستدیر الوجه و هذا الاختلاف یکون إذا لم یکن بعده قوله و کان فی الوجه تدویر و الأوجه أن یقال لم یکن بالأسیل جدا و لا المدور مع إفراط التدویر کان بین المدور و الأسیل کأحسن ما یکون إذ کل شی ء من خلقه کان معتدلا و الإفراط غیر مستحب فی شی ء
وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَلِیعَ الْفَمِ أَشْکَلَ الْعَیْنَیْنِ مَنْهُوشَ الْعَقِبِ.
قال الراوی قلت لسماک راویه عن جابر ما معنی ضلیع الفم قال عظیم الفم قلت ما أشکل العینین قال طویل شق العین قلت ما منهوش العقب قال قلیل لحم العقب و المنهوس بالسین المهملة قلیل اللحم أیضا و یروی بالحرفین.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْلَجَ الثَّنِیَّتَیْنِ إِذَا تَکَلَّمَ رُئِیَ کَالنُّورِ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنَ ثَنَایَاهُ.
وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: مَا عَدَدْتُ فِی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِحْیَتِهِ إِلَّا أَرْبَعَ عَشْرَةَ شَعْرَةً بَیْضَاءَ.
وَ قِیلَ لِجَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ کَانَ فِی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْبٌ قَالَ لَمْ یَکُنْ فِی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْبٌ إِلَّا شَعَرَاتٍ فِی مَفْرِقِ رَأْسِهِ إِذَا ادَّهَنَ وَ أَرَاهُنَّ الدُّهْنَ.
وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بِشْرٍ کَانَ فِی عَنْفَقَتِهِ شَعَرَاتٌ بِیضٌ.
وَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کَانَ شَیْبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْواً مِنْ عِشْرِینَ شَعْرَةً.
وَ فِی التِّرْمِذِیِّ عَنْ أَبِی رَمْثَةَ قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَرَأَیْتُ الشَّیْبَ أَحْمَرَ.
وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: مَا شَمِمْتُ رَائِحَةً قَطُّ مِسْکَةً وَ لَا عَنْبَرَةً أَطْیَبَ مِنْ رَائِحَةِ النَّبِیِّ علیه السلام وَ لَا مَسِسْتُ شَیْئاً قَطُّ خَزَّةً وَ لَا حَرِیرَةً أَلْیَنَ مِنْ کَفِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ قَالَ أَنَسٌ کُنَّا
ص: 191
توضیح
«هدبة الثوب» ریشه سر جامه است.
روایت62.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن زن یهودی که گوشت گوسفند را برای غذای ایشان مسموم کرده بود روبرو شد و به او فرمود: چه چیز تو را به این کار واداشت؟ عرض کرد: گفتم اگر پیامبر باشد آسیبی نمیبیند و اگر شاه باشد مردم را از او راحت کردهام. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله از او درگذشت(1).
روایت63.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر عایشه وارد شد و ناگاه تکه نانی را دید که نزدیک بود بر آن پا بگذارد. حضرت تکه نان را برداشت و آن را خورد و فرمود: ای حمیرا! فراهم بودن نعمت خدا را گرامی بدار چراکه اگر نعمت خدا از قومی روی در کشد به زودی نزدشان بازنمیگردد(2).
روایت64.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله شامگاه پنجشنبهای را در مسجد قبا افطار کرد. فرمود: نوشیدنی هست؟ اوس بن خولی انصاری قدحی شیر و عسل برای ایشان آورد. حضرت همینکه آن را بر لب گذاشت برداشت و فرمود: این دو نوشیدنی است که با وجود یکی به دیگری نیازی نیست، من نه این را مینوشم و نه حرامش میدارم بلکه به درگاه خداوند فروتنی پیشه میکنم، چون هر کس برای خدا فروتنی کند خداوند به او رفعت میبخشد و هر کس بزرگی کند خداوند از مقام او میکاهد، هر که در رزق خود میانهروی کند خداوند روزیاش را میرساند و هر کس اصراف کند خداوند محرومش میکند و هر کس بسیار از مرگ یاد کند خداوند دوستش میدارد(3).
در کتاب حسین بن سعید نیز همانند این خبر آمده است(4).
روایت65.
الکافی: از محمد بن مسلم روایت شده که وی گفت:
ص: 265
نَعْرِفُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَقْبَلَ بِطِیبِ رِیحِهِ.
وَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی زَوَّجْتُ ابْنَتِی وَ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُعِینَنِی بِشَیْ ءٍ فَقَالَ مَا عِنْدَنَا شَیْ ءٌ وَ لَکِنْ إِذَا کَانَ غَداً فَتَعَالَ وَ جِئْنِی بِقَارُورَةٍ وَاسِعَةِ الرَّأْسِ وَ عُودِ شَجَرٍ وَ آیَةُ (1) بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَنِّی أُجِیفُ الْبَابَ فَأَتَاهُ بِقَارُورَةٍ وَاسِعَةِ الرَّأْسِ وَ عُودِ شَجَرٍ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْلُتُ الْعَرَقَ مِنْ ذِرَاعَیْهِ حَتَّی امْتَلَأَتِ الْقَارُورَةُ فَقَالَ خُذْهَا وَ أْمُرْ ابْنَتَکَ إِذَا أَرَادَتْ أَنْ تَطَیَّبَ أَنْ تَغْمِسَ الْعُودَ فِی الْقَارُورَةِ وَ تَطَیَّبَ بِهَا وَ کَانَتْ إِذَا تَطَیَّبَتْ شَمَّ أَهْلُ الْمَدِینَةِ ذَلِکَ الطِّیبَ فَسُمُّوا بَیْتَ الْمُتَطَیِّبِینَ.
وَ ذَکَرَ الْبُخَارِیُّ فِی تَارِیخِهِ الْکَبِیرِ، عَنْ جَابِرٍ قَالَ: لَمْ یَکُنِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَتَبِعَهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ سَلَکَهُ مِنْ طِیبِهِ.
وَ ذَکَرَ إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَیْهِ أَنَّ ذَلِکَ رَائِحَتُهُ بِلَا طِیبٍ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَغَوَّطَ انْشَقَّتِ الْأَرْضُ فَابْتَلَعَتْ غَائِطَهُ وَ بَوْلَهُ وَ فَاحَتْ لِذَلِکَ رَائِحَةُ طِیبِهِ (2).
ل، الخصال لی، الأمالی للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدَانَ وَ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ الْبَجَلِیَّیْنِ عَنْ أَبِی کُرَیْبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ شَیْبَانَ (3) عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْرَعَ إِلَیْکَ الشَّیْبُ قَالَ شَیَّبَتْنِی هُودُ وَ الْوَاقِعَةُ وَ الْمُرْسَلَاتُ وَ عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنِ ابْنِ السِّمَاکِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سُهَیْلٍ (5) عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ رَبِیعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَنَساً یَقُولُ کَانَ فِی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِحْیَتِهِ عِشْرُونَ طَاقَةً بَیْضَاءَ (6).
ص: 192
شنیدم که امام محمد باقر علیه السلام میفرمود: فرشتهای نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: خداوند تبارک و تعالی تو را مخیّر کرده که یا بنده و رسول و فروتن باشی یا پادشاه و رسول. حضرت به جبرئیل نگاه کرد و او با اشاره به ایشان گفت که فروتنی کن. حضرت فرمود: بنده و فروتن و رسول. آن پیک گفت: با این انتخابت چیزی از آنچه نزد پروردگارت داری کم نمیشود. امام علیه السلام فرمود: آن فرشته کلیدهای گنجینههای زمین را به همراه داشت(1).
روایت66.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر آنچه از متاع دنیا برای رسول خدا صلی الله علیه و آله خوشایند بود ایشان در برابر آن گرسنه و ترسان بود(2).
روایت67.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که غمگین بود از خانه خارج شد. ناگاه فرشتهای با کلیدهای گنجینههای زمین نزد حضرت رسید و عرض کرد: ای محمد! این کلیدهای گنجینههای دنیاست، پروردگارت بگوید آنها را بگشا و هر چه میخواهی برگیر بدون آنکه نزد من چیزی از مقامت کاسته شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سرای دنیا از برای کسی است که سرایی ندارد و کسی برای دنیا میاندوزد که عقل ندارد. آن فرشته عرض کرد: به خدایی که تو را بر حق برانگیخت وقتی کلیدها را به من میدادند این سخن را در آسمان چهارم از فرشتهای شنیدم(3).
روایت68.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدر ارجمند خود علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله اسبهایی را که تحت مراقبت بودند از «حصباء» تا مسجد بنی زریق دوانید و آنها را از سه درخت نخل عبور داد. آنگاه به اسب اول یک خوشه خرما، به اسب دوم یک خوشه خرما و به اسب سوم یک خوشه خرما داد(4).
ص: 266
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْتَأْذَنَتْ زَلِیخَا عَلَی یُوسُفَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ لَهَا یَا زَلِیخَا مَا الَّذِی دَعَاکِ إِلَی مَا کَانَ (1) قَالَتْ حُسْنُ وَجْهِکَ یَا یُوسُفُ فَقَالَ کَیْفَ لَوْ رَأَیْتِ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَحْسَنَ مِنِّی وَجْهاً وَ أَحْسَنَ مِنِّی خُلُقاً وَ أَسْمَحَ مِنِّی کَفّاً قَالَتْ صَدَقْتَ قَالَ وَ کَیْفَ عَلِمْتِ أَنِّی صَدَقْتُ قَالَتْ لِأَنَّکَ حِینَ ذَکَرْتَهُ وَقَعَ حُبُّهُ فِی قَلْبِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی یُوسُفَ أَنَّهَا قَدْ صَدَقَتْ وَ قَدْ أَحْبَبْتُهَا (2) لِحُبِّهَا مُحَمَّداً فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ تَزَوَّجْهَا (3).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ وَهْبِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ أَتَاهُ رَهْطٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالُوا إِنَّا سَائِلُوکَ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنْ نَوْمِکَ کَیْفَ هُوَ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ مِنْ صِفَةِ هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی تَزْعُمُونَ أَنِّی لَسْتُ بِهِ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ قَلْبُهُ یَقْظَانُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ وَ کَذَا نَوْمِی الْخَبَرَ (4).
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ نُعْمَانَ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: انْهَزَمَ النَّاسُ یَوْمَ أُحُدٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَغَضِبَ غَضَباً شَدِیداً قَالَ وَ کَانَ إِذَا غَضِبَ انْحَدَرَ عَنْ جَبِینِهِ (5) مِثْلُ
ص: 193
الکافی: از امام جعفر صادق علیه السلام همانند این حدیث روایت شده است(1).
روایت69.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: دوستداشتنیترین خورشها نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله سرکه و روغن بود(2).
روایت70.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اُم سلمه وارد شد و او تکهای نان برای ایشان آورد. حضرت فرمود: آیا خورش هم داری؟ عرض کرد: خیر ای رسول خدا! فقط سرکه دارم. فرمود: سرکه بهترین خورش است، خانهای که در آن سرکه هست به فقر درنیفتد(3).
توضیح
در بعضی نسخههای قدیمی «ما افتقر» به تقدّم قاف بر فاء آمده و در بعضی دیگر بر عکس که البته اولی رساتر است. جزری میگوید: «ما أقفر بیت فیه خلّ» یعنی خانهای که سرکه در آن هست از خورش خالی نباشد و اهالیاش از آن بیبهره نباشند؛ «قفار» طعام بدون خورش است، «أقفر الرجل» یعنی آن مرد فقط نان خالی خورد، از «قفر» و «قفار» آمده به معنای زمین بایر بدون آب.
روایت71.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: برای رسول خدا صلی الله علیه و آله غذایی بسیار داغ آوردند. فرمود: خداوند آتش را غذای ما نگردانَد، آن را بگذارید تا سرد و قابل خوردن شود چراکه در این غذا برکتی نیست و شیطان را در آن نصیبی هست(4).
روایت72.
الکافی: امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از نگریستن به ترنج سبز و سیب سرخ خشنود میشد(5).
ص: 267
اللُّؤْلُؤِ مِنَ الْعَرَقِ (1).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا نَعَتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَمْ یَکُ بِالطَّوِیلِ الْمُمَّغِطِ وَ لَا الْقَصِیرِ الْمُتَرَدِّدِ وَ کَانَ رَبْعَةً مِنَ الْقَوْمِ وَ لَمْ یَکُ بِالْجَعْدِ الْقَطَطِ وَ لَا السَّبِطِ کَانَ جَعْداً رَجِلًا وَ لَمْ یَکُ بِالْمُطَهَّمِ وَ لَا الْمُکَلْثَمِ وَ کَانَ فِی الْوَجْهِ تَدْوِیراً أَبْیَضَ مُشْرَبٍ أَدْعَجَ الْعَیْنِ أَهْدَبَ الْأَشْفَارِ جَلِیلَ الْمُشَاشِ وَ الْکَتَدِ أَجْرَدَ ذَا مَسْرُبَةٍ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِذَا مَشَی تَقَلَّعَ کَأَنَّمَا یَمْشِی فِی صَبَبٍ وَ إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ مَعاً بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ أَجْوَدُ النَّاسِ کَفّاً وَ أَجْرَأُ النَّاسِ صَدْراً وَ أَصْدَقُ النَّاسِ لَهْجَةً وَ أَوْفَی النَّاسِ ذِمَّةً وَ أَلْیَنُهُمْ عَرِیکَةً- (2) وَ أَکْرَمُهُمْ عَشِیرَةً (3) بِأَبِی مَنْ لَمْ یَشْبَعْ ثَلَاثاً مُتَوَالِیَةً مِنْ خُبْزِ بُرٍّ حَتَّی فَارَقَ الدُّنْیَا وَ لَمْ یَنْخُلْ دَقِیقَةً (4).
أقول: قد مضت الأخبار فی وصف خاتم النبوة فی الأبواب السابقة فلا نعیدها.
آل عمران: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»(159)
الأنعام: «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ»(50)
ص: 194
روایت73.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله رطب را با خربزه میخورد(1).
روایت74.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هندوانه را با خرما میخورد(2).
روایت75.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله رطب و خربزه را دوست داشت(3).
روایت76.
الکافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هندوانه را با شکر خورد و نیز هندوانه را با رطب خورد(4).
روایت77.
الکافی: امیرمومنان علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از سبزیجات خرفه را دوست داشت(5).
توضیح
فیروزآبادی میگوید: «حوک» باذروج است و کاسنی .
روایت78.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی آب مینوشید میفرمود: ستایش از آنِ خداوندی است که به ما آبی زلال و گوارا و نه آبی شور و ناگوار نوشانید و ما را به خاطر گناهانمان بازخواست نکرد(6).
روایت79.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در قدحهای شامی که از شام میآوردند و به ایشان هدیه میکردند آب مینوشید(7).
روایت80.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دوست میداشت از قدح شامی بنوشد و میفرمود این پاکیزهترین ظرف شماست(8).
ص: 268
الأعراف: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»(199)
التوبة: «وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ»(61)
النحل: «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ»(127)
الکهف: «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً»(6)
(و قال تعالی): «فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً* وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً* إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً»(22-24)
طه: «طه* ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی* إِلَّا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشی»(1-3)
(و قال تعالی): «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی* وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی* وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی»(130-132)
الشعراء: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ* وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ* الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ* وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ *إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(214-220)
النمل: «وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ»(70) (إلی قوله تعالی): «فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ»(79) (و قال تعالی): «إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ* وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ»(91-92)
العنکبوت: «اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ
ص: 195
روایت81.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چیزی به دست پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و ایشان آن را تقسیم کرد اما به همه اهل صُفّه نرسید و حضرت آن را به بعضی از آنان داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله ترسید چیزی در دل دیگران بمانَد و سوی آنان رفت و فرمود: ای اهل صفّه! از خدا و شما معذرت میخواهم، چیزی به دست ما رسید و خواستیم آن را میان شما قسمت کنیم اما به همه شما نرسید، من آن را به برخی از شما دادم که از بیتابی و بیقراریشان میترسیدیم(1).
روایت82.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با هر کس دست میداد هرگز دست خود را بیرون نمیکشید تا آن کس خود دستش را بکشد(2).
روایت83.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله با حُذَیفه روبرو شد. حضرت دست خود را دراز کرد اما حذیفه دستش را جلو نیاورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای حذیفه! من دستم را به سویت دراز میکنم و تو دستت را از من بازمیداری؟! عرض کرد: ای رسول خدا! مشتاق دست شما هستم اما جُنُب بودم و دوست نداشتم در این حالت دستم دست شما را لمس کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مگر نمیدانی وقتی مسلمانان با هم روبرو میشوند و دست میدهند گناهانشان همچون ریزش برگ درخت میریزند؟!(3)
روایت84.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچگاه نیازمندی را رد نکرد،
ص: 269
تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ»(45)
الروم: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ»(60)
الأحزاب: «وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً* وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا»(47-48)
فاطر: «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ»(8)
یس: «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ»(96) (إلی قوله تعالی): «فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ»(76)
المؤمن: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ»(55)
السجدة: «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ* وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(34-36)
الزخرف: «وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ* فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»(88-89)
الأحقاف: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ»(35)
محمد: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ»(19)
ق: «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ* وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ»(39-40)
(إلی قوله تعالی): «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ»(45)
الطور: «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ
ص: 196
اگر داشت به او میداد و اگر نداشت میفرمود خداوند خواستهات را برآورد(1).
روایت85.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز بعثتش آنقدر روزه میگرفت تا جایی که گفته میشد افطار نمیکند و آنقدر افطار میکرد تا جایی که میگفتند روزه نمیگیرد. سپس این کار را وانهاد و یک روز روزه گرفت و یک روز افطار کرد که این شیوه روزه حضرت داوود علیه السلام بوده است. سپس این کار را نیز وانهاد و سه روزِ میان ماه را روزه گرفت. سپس این کار را نیز وانهاد و این سه روز را در هر ده روز در دو پنجشنبه و میانشان در یک چهارشنبه پراکنده کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که به همین شیوه عمل میکرد جان سپرد(2).
توضیح
«الأیّام الغرّ»: روزهای سفید در میان ماه است.
روایت86.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله آنقدر روزه میگرفت که میگفتند افطار نمیکند. سپس یک روز روزه گرفت و یک روز افطار کرد. سپس دوشنبه و پنجشنبه را روزه گرفت. سپس از این شیوه برگشت و سه روز در ماه را روزه گرفت: پنجشنبه اول ماه و چهارشنبه میان ماه و پنجشنبه آخر ماه را. امام علیه السلام فرمود: این روزه گرفتن روزه یک روزگار است. پدرم علیه السلام میفرمود: هیچکس نزد من مبغوضتر از کسی نیست که به او بگویند رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین و چنان میکرده و او بگوید: خداوند مرا به خاطر کوشش در نماز عذاب نمیکند؛ انگار میپندارد رسول خدا از روی ناتوانی برخی فضایل را وانهاده است(3).
روایت87.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی روزهای به عهدهشان بود آن را به شعبان عقب میانداختند تا مبادا از رسول خدا دریغ کنند. آنان وقتی شعبان میرسید روزه میگرفتند و رسول خدا میفرمود:
ص: 270
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ»(48-49)
القلم: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ* فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ»(1-6) (إلی قوله تعالی): «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ»(48)
المعارج: «فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا»(5)
الجن: «قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً* قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً* قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً* إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً* حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السَّاعَةَ (1) فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً* قُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً *عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً *إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً»(21-28)
المزمل: «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا* نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا* أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا* إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا* إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا* إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا* وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا* رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا* وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا *وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا»(1-11)
(إلی قوله تعالی): «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ»(20)
ص: 197
شعبان ماه من است(1).
روایت88.
الکافی: از عَنبَسه عابد روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی درگذشت که هم شعبان را روزه میگرفت و هم رمضان را و هم سه روز از هر ماه را: پنجشنبه اولی و چهارشنبه وسطی و پنجشنبه آخری(2).
روایت89.
الکافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجل به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ»(3) {و لباس خویشتن را پاک کن} حال آنکه لباس پیامبر صلی الله علیه و آله پاک بود، خداوند برای آماده شدن این فرمان را به حضرت داد(4).
روایت90.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هرکس چیزی از مال دنیا را از رسول خدا صلی الله علیه و آله درخواست میکرد حضرت آن را به او میداد. باری زنی پسرش را سوی پیامبر صلی الله علیه و آله راهی کرد و به او گفت: نزد حضرت برو و از او چیزی بخواه، اگر گفت چیزی نداریم بگو پیراهنت را به من بده. پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهنش را درآورد و آن را به آن پسر داد.
و در نسخه دیگری آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به او داد و خداوند عزّوجل حضرت را ادب کرد و فرمود: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً»(5) {و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی}(6).
روایت91.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی به بستر خواب میرفت با سنگ سرمه بر هر چشم یکبار سرمه میکشید(7).
روایت92.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 271
المدثر: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ* وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ *وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ *وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ* وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ* وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ»(1-7)
الدهر: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا* فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً *وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا *وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا»(23-26)
قال الطبرسی رحمه الله: فَبِما رَحْمَةٍ ما زائدة مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ أی إن لینک لهم مما یوجب دخولهم فی الدین وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا أی جافیا سیئ الخلق غَلِیظَ الْقَلْبِ أی قاسی الفؤاد غیر ذی رحمة لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ لتفرق أصحابک عنک فَاعْفُ عَنْهُمْ ما بینک و بینهم وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ ما بینهم و بینی (1) وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ أی استخراج آرائهم (استخرج آراءهم) و اعلم ما عندهم و اختلف فی فائدة مشاورته إیاهم مع استغنائه بالوحی علی أقوال:
أحدها أن ذلک علی وجه التطییب لنفوسهم و التألف لهم و الرفع من أقدارهم و ثانیها أن ذلک لیقتدی به أمته فی المشاورة و لا یرونها نقیصة کما مدحوا بأن أمرهم شُوری بَیْنَهُمْ (2) و ثالثها أن ذلک لأمرین لإجلال أصحابه و لیقتدی أمته به فی ذلک.
و رابعها أن ذلک لیمتحنهم بالمشاورة لیتمیز الناصح من الغاش.
و خامسها أن ذلک فی أمور الدنیا و مکاید الحرب و لقاء العدو و فی مثل ذلک یجوز أن یستعین بآرائهم فإذا عزمت أی فإذا عقدت قلبک علی الفعل و إمضائه و رووا عن جعفر بن محمد و عن جابر بن یزید فإذا عزمت بالضم فالمعنی إذا عزمت لک و وفقتک و أرشدتک فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ أی فاعتمد علی الله و ثق به و فوض أمرک إلیه و فی هذه الآیة دلالة علی تخصیص (3) نبینا صلی الله علیه و آله بمکارم الأخلاق و محاسن الأفعال
ص: 198
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل پیوسته مرا به مسواک زدن توصیه میکرد، آنچنان که دیگر میترسیدم دندانهایم از جا درآیند(1).
روایت93.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش از آنکه بخوابد چهار مرتبه در چشم راستش سرمه میکشید و سه مرتبه در چشم چپش(2).
توضیح
شاید معنای این خبر چنین باشد که حضرت گاه چنین میکرده، تا اینگونه این خبر با خبر قبلی منافات نداشته باشد؛ این احتمال هم هست که منظور خبر قبلی از «وتر» یکی بودن هر دو باشد و تکرار برای تاکید یا شبها باشد که البته بعید است، نیز ممکن است خبر قبلی را از باب تقیه باشد تا با اخبار مخالفان سازگارتر باشد زیرا بیشتر آنان روایت کردهاند که حضرت در هر چشم سه بار سرمه میزده است.
روایت94.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از یکی از کوچههای مدینه میگذشت. زن سیاهی داشت سرگین جمع میکرد. به او گفتند: از سر راه رسول خدا صلی الله علیه و آله کنار برو. گفت راه باز است. یکی از میان آن قوم خواست او را دور کند اما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رهایش کنید او متکبر است(3).
روایت95.
در کتاب حسین بن سعید و نوادر نیز همانند این خبر از امام جعفر صادق روایت شده است.
روایت96.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی میخواست در تابستان از خانه بیرون بیاید روز پنج شنبه بیرون میآمد و وقتی میخواست از سرمای زمستان وارد خانه شود روز جمعه وارد میشد. نیز روایت شده که ورود و خروج ایشان هر دو در شب جمعه بوده است(4).
ص: 272
و من عجیب أمره أنه کان أجمع الناس لدواعی الترفع ثم کان أدناهم إلی التواضع و ذلک أنه صلی الله علیه و آله کان أوسط الناس نسبا و أوفرهم حسبا و أسخاهم و أشجعهم و أزکاهم و أفصحهم و هذه کلها من دواعی الترفع ثم کان من تواضعه أنه کان یرقع الثوب و یخصف النعل و یرکب الحمار و یعلف الناضح (1) و یجیب دعوة المملوک و یجلس فی الأرض و یأکل فی الأرض (2) و کان یدعو إلی الله من غیر زبر و لا کهر (3) و لا زجر و لقد أحسن من مدحه فی قوله
فما حملت من ناقة فوق ظهرها.***أبر و أوفی ذمة من محمد. (4)
***
و فی قوله تعالی قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ أی خزائن رحمته أو مقدوراته أو أرزاق الخلائق وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ الذی یختص الله تعالی بعلمه و إنما أعلم ما علمنی وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ أی لا أقدر علی ما یقدر علیه الملک فأشاهد من أمر الله و غیبه ما تشاهده الملائکة إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ یرید ما أخبرکم إلا بما أنزل الله إلی. (5)
أقول: الحاصل أنی لا أقدر أن آتیکم بمعجزة و آیة إلا بما أقدرنی الله علیه و أذن لی فیه و لا أعلم شیئا إلا بتعلیمه تعالی و لا أعلم شیئا من قبل نفسی إلا بإلهام أو وحی منه تعالی و لا أقول إنی مبرأ من الصفات البشریة من الأکل و الشرب و غیر ذلک.
و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: خُذِ الْعَفْوَ أی ما عفا من أموال الناس أی ما فضل من النفقة فکان رسول الله صلی الله علیه و آله یأخذ الفضل من أموالهم لیس فیها شی ء موقت ثم نزلت آیة الزکاة فصار منسوخا بها و قیل معناه خُذِ الْعَفْوَ من أخلاق الناس
ص: 199
روایت97.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بز خانوادهاش را خود میدوشید(1).
روایت98.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی میخواست افطار کند با شیرینی آغاز میکرد، اگر شیرینی نمییافت با شکر یا چند خرما و اگر هیچ کدام از اینها نبود با آب ولرم(2).
روایت99.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در فصل خرما با خرما و در فصل رطب با رطب افطار میکرد(3).
روایت100.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: نخستین چیزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن افطار میکرد در فصل رطب رطب بود و در فصل خرما خرما(4).
روایت101.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی به ده شب آخر ماه[رمضان] میرسید کمربند خود را سفت میکرد و از زنان دوری میکرد و شب را بیدار میماند و برای عبادت خلوت میکرد(5).
روایت102.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی ده شب آخر ماه[رمضان] میرسید در مسجد معتکف میشد و قبّهای
ص: 273
و اقبل المیسور منها و قیل هو العفو فی قبول العذر من المعتذر و ترک المؤاخذة بالإساءة وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ یعنی بالمعروف و هو کل ما حسن فی العقل أو الشرع وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ أی أعرض عنهم عند قیام الحجة علیهم و الإیاس من قبولهم و لا تقابلهم بالسفه صیانة لقدرک (1) و فی قوله تعالی وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ أی یستمع إلی ما یقال له و یصغی إلیه و یقبله قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ أی یستمع إلی ما هو خیر لکم و هو الوحی (2) أو هو یسمع الخیر و یعمل به و منهم من قرأ أذن خیر لکم بالرفع و التنوین فیهما فالمعنی أن کونه أذنا أصلح لکم لأنه یقبل عذرکم و یستمع إلیکم و لو لم یقبل عذرکم لکان شرا لکم فکیف تعیبونه بما هو أصلح لکم یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ أی لا یضره کونه أذنا فإنه أذن خیر فلا یقبل إلا الخیر الصادق من الله و یصدق المؤمنین أیضا فیما یخبرونه و یقبل منهم دون المنافقین و قیل یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ أی یؤمنهم فیما یلقی إلیهم من الأمان وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ أی و هو رحمة لهم لأنهم إنما نالوا الإیمان بهدایته و دعائه إیاهم. (3) و فی قوله تعالی وَ اصْبِرْ أی فیما تبلغه من الرسالة و فیما تلقاه من الأذی وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ أی بتوفیقه و تیسیره و ترغیبه فیه وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ أی علی المشرکین فی إعراضهم عنک فإنه یکون الظفر و النصرة لک علیهم و لا عتب علیک فی إعراضهم وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ أی لا یکن صدرک فی ضیق من مکرهم بک و بأصحابک فإن الله یرد کیدهم فی نحورهم. (4) و فی قوله فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ أی مهلک و قاتل نفسک علی آثارهم قومک الذین قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً تمردا منهم علی ربهم
ص: 200
پشمی برای ایشان میزدند و ایشان کمربندش را محکم میکرد و بستر خود را جمع میکرد. کسی عرض کرد: از زنان نیز دوری میکرد. امام جعفر علیه السلام فرمود: دوری جستن از زنان را نه(1).
توضیح
«جمع کردن بستر» کنایه از دوری از زن و یا خواب است که اولی رساتر است؛ نفی دوری کردن در این خبر در واقع نفی دوری کردن کلّی است.
روایت103.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: جنگ بدر در ماه رمضان درگرفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله اعتکاف نکرد. سال بعد حضرت بیست روز اعتکاف کرد: ده روز برای همان سال و ده روز برای قضای سال گذشته(2).
روایت104.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ماه رمضان در دهه اول اعتکاف کرد، در رمضان بعدی در دهه میانی اعتکاف کرد و در رمضان سوم در دهه آخر اعتکاف کرد، از آن پس همواره در دهه آخر اعتکاف کرد(3).
روایت105.
الکافی: از ابی فرج روایت شده که وی گفت: أبان از امام جعفر صادق علیه السلام پرسید: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله طوافی داشته که به آن مشهور باشد؟ امام علیه السلام فرمود: حضرت شبانه روز ده مرتبه و در هر مرتبه هفت دور طواف میکرد: سه مرتبه اول شب، سه مرتبه آخر شب، دو مرتبه صبحگاه، دو مرتبه بعد از ظهر؛ میان اینها را استراحت میکرد(4).
روایت106.
الکافی: از عبدالله بن سنان روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله روز عید قربان دو قوچ قربانی میکرد: یکی از جانب خود و یکی از جانب هر کس از میان امتش که توانش را نداشت(5).
روایت107.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ایرادی ندارد کسی از کنار میوهای گذر کند و از آن بخورد بدون اینکه آن را تباه سازد؛
ص: 274
إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أی القرآن أَسَفاً أی حزنا و تلهفا. (1) و فی قوله تعالی فَلا تُمارِ فِیهِمْ أی فلا تجادل الخائضین فی أمر الفتیة و عددهم إِلَّا مِراءً ظاهِراً أی إلا بما أظهرنا لک من أمرهم أی إلا بحجة و دلالة و إخبار من الله سبحانه أو الأمراء یشهده الناس و یحضرونه فلو أخبرتهم فی غیر مرأی من الناس لکذبوا علیک و لبسوا (2) علی الضعفة فادعوا أنهم کانوا یعرفونه لأن ذلک من غوامض علومهم وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً أی لا تستخبر فی أهل الکهف و عددهم من أهل الکتاب أحدا و الخطاب له صلی الله علیه و آله و المراد غیره وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ فیه وجهان.
أحدهما أنه نهی من الله سبحانه لنبیه صلی الله علیه و آله أن یقول إنی أفعل شیئا فی الغد إلا أن یقید ذلک بمشیة الله تعالی فیقول إن شاء الله تعالی و فیه إضمار القول.
و ثانیهما أن قوله أَنْ یَشاءَ اللَّهُ بمعنی المصدر و تقدیره و لا تقولن إنی فاعل شیئا غدا إلا بمشیة الله و المعنی لا تقل إنی أفعل إلا ما یشاء الله و یریده من الطاعات (3) وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ أی إذا نسیت الاستثناء ثم تذکرت فقل إن شاء الله و إن کان بعد یوم أو شهر أو سنة و قد روی ذلک عن أئمتنا علیهم السلام و یمکن أن یکون الوجه فیه أنه إذا استثنی بعد النسیان فإنه یحصل له ثواب المستثنی من غیر أن یؤثر الاستثناء بعد انفصال الکلام فی الکلام و فی إبطال الحنث و سقوط الکفارة فی الیمین و قیل معناه و اذکر ربک إذا غضبت بالاستغفار لیزول عنک الغضب و قیل إنه أمر بالانقطاع إلی الله تعالی و معناه وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ شیئا بک إلیه حاجة یذکره لک و قیل المراد به الصلاة و المعنی إذا نسیت صلاة فصلها إذا ذکرتها. (4)
ص: 201
رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه از اینکه بهخاطر گذر رهگذران بر باغها دیوار کشیده شود نهی میفرمود(1).
روایت108.
الکافی: عبدالله بن قاسم جعفری از پدرش روایت کرده: وقتی میوهها میرسید پیامبر صلی الله علیه و آله دستور میداد و دیوار باغها خراب میشد(2).
روایت109.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله کدوی خشک را دوست داشت و آن را از روی بشقاب برمیچید(3).
روایت110.
التمحیص: از ابی سعید خدری روایت شده که وی گفت: وی دستش را بر بدن رسول خدا صلی الله علیه و آله که تب داشت گذاشت و از روی لحاف متوجه تب حضرت شد. عرض کرد: ای رسول خدا! چه تب شدیدی دارید! فرمود: ما اینگونه هستیم، بلا بر ما شدت مییابد و پاداش برایمان افزون میگردد(4).
روایت111.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی جان سپرد که مقروض بود(5).
روایت112.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از هدیه میخورد اما از صدقه نمیخورد(6).
روایت113.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر به من پایچهای از گوسفند و گاو هدیه شود آن را میپذیرم(7).
ص: 275
أقول: یحتمل أن یکون الخطاب متوجها إلیه صلی الله علیه و آله و المراد به غیره و یمکن أن یکون المراد بالنسیان الترک و سیأتی الکلام فیه إن شاء الله تعالی.
ثم قال فی قوله وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً أی قل عسی أن یعطینی ربی من الآیات و الدلالات علی النبوة ما یکون أقرب إلی الرشد و أدل من قصة أصحاب الکهف. (1) قوله تعالی طه ذهب أکثر المفسرین إلی أن معناه یا رجل بلسان الحبشیة أو النبطیة (2) و قیل هو من أسماء النبی صلی الله علیه و آله و قال الطبرسی روی عن الحسن أنه قرأ طه بفتح الطاء و سکون الهاء فإن صح فأصله طأ فأبدل من الهمزة هاء و معناه طأ الأرض بقدمیک جمیعا فقد روی أن النبی صلی الله علیه و آله کان یرفع إحدی رجلیه فی الصلاة لیزید تعبه فأنزل الله طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی فوضعها و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و قال قتادة کان یصلی اللیل کله و یعلق صدره بحبل حتی لا یغلبه النوم فأمره الله سبحانه أن یخفف عن نفسه و ذکر أنه ما أنزل علیه الوحی لیتعب کل هذا التعب. (3) قوله تعالی ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی قال البیضاوی ما أنزلناه علیک لتتعب بفرط تأسفک علی کفر قریش إذ ما علیک إلا أن تبلغ أو بکثرة الریاضة و کثرة التهجد و القیام علی ساق و الشقاء شائع بمعنی التعب و قیل رد و تکذیب للکفرة فإنهم لما رأوا کثرة عبادته قالوا إنک لتشقی بترک دیننا و إن القرآن أنزل علیک لتشقی به إِلَّا تَذْکِرَةً لکن تذکیرا و انتصابه علی الاستثناء المنقطع لِمَنْ یَخْشی لمن فی قلبه خشیة و رقة یتأثر بالإنذار أو لمن علم الله منه أنه یخشی بالتخویف منه فإنه المنتفع به. (4)
ص: 202
روایت114.
الکافی: امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی از راهی میرفت از راه دیگری برمیگشت(1).
روایت115.
تهذیب الأحکام: از معاویة بن وهب روایت شده که وی گفت: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام از نماز پیامبر صلی الله علیه و آله یاد کرد و فرمود: پیامبر آب وضو میآورد و بالای سرش می گذاشت و می پوشانید. مسواکش را زیر بسترش میگذاشت و و هر آنچه خدا میخواست میخوابید. وقتی بیدار میشد مینشست و چشمانش را سوی آسمان میچرخاند و آیاتی از سوره آل عمران را تلاوت میکرد: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(2)
{همانا در آفرینش آسمانها و زمین} و ادامه آیه. سپس مسواک میزد و طهارت میکرد
و سوی مسجد راهی میشد. چهار رکعت نماز به جا میآورد که رکوعش به اندازه قرائتش و سجودش به اندازه رکوعش بود. چنان به رکوع میرفت که میگفتند پس کِی سر بر میدارد؟! و چنان سجده میکرد که میگفتند پس کِی سر بر میدارد؟! سپس به بسترش بازمیگشت و هر آنچه خدا میخواست میخوابید. سپس بیدار میشد و مینشست و آیاتی از سوره آل عمران را تلاوت میکرد و چشم به سوی آسمان میچرخاند. سپس مسواک میزد و طهارت میکرد و سوی مسجد راهی میشد و چهار رکعت نماز همانند نماز قبلی به جا میآورد. سپس به بسترش بازمیگشت و هر آنچه خدا میخواست میخوابید. سپس بیدار میشد و مینشست و آیاتی از سوره آل عمران را میخواند و چشم به سوی آسمان میچرخاند. سپس مسواک میزد و طهارت میکرد و سوی مسجد راهی میشد و نماز وتر میخواند و دو رکعت میخواند و سپس نماز میگذارد(3).
ص: 276
قوله تعالی وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قیل أی و صل و أنت حامد لربک علی هدایته و توفیقه أو نزهه عن الشرک و عن سائر ما یضیفون إلیه من النقائص حامدا له علی ما میزک بالهدی معترفا بأنه المولی للنعم کلها قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یعنی الفجر وَ قَبْلَ غُرُوبِها یعنی الظهر و العصر لأنهما فی آخر النهار (1) أو العصر وحده وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ ساعاته فَسَبِّحْ یعنی المغرب و العشاء و قیل صلاة اللیل وَ أَطْرافَ النَّهارِ تکریر لصلاتی الصبح و المغرب إرادة الاختصاص أو أمر بصلاة الظهر فإنه نهایة النصف الأول من النهار و بدایة النصف الأخیر لَعَلَّکَ تَرْضی أی سبح فی هذه الأوقات طمعا أن تنال عند الله ما به ترضی نفسک وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ أی نظر عینیک إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ استحسانا و تمنیا أن یکون لک مثله أَزْواجاً مِنْهُمْ أصنافا من الکفرة زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا الزهرة الزینة و البهجة منصوب بمحذوف دل علیه متعنا أو به علی تضمینه معنی أعطینا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ أی لنبلوهم و نختبرهم فیه أو لنعذبهم فی الآخرة بسببه وَ رِزْقُ رَبِّکَ و ما ادخره لک فی الآخرة أو ما رزقک من الهدی و النبوة خَیْرٌ مما منحهم فی الدنیا وَ أَبْقی فإنه لا ینقطع. (2) وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ قال الطبرسی أی أهل بیتک و أهل دینک بالصلاة روی أبو سعید الخدری قال لما نزلت هذه الآیة کان رسول الله صلی الله علیه و آله یأتی باب فاطمة و علی تسعة أشهر وقت کل صلاة (3) فیقول الصلاة یرحمکم الله إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً و رواه ابن عقدة من طرق کثیرة عن أهل البیت علیهم السلام و عن غیرهم مثل أبی بردة (4) و أبی رافع.
و قال أبو جعفر علیه السلام أمره الله تعالی أن یخص أهله دون الناس لیعلم الناس أن لأهله عند الله منزلة لیست للناس فأمرهم مع الناس عامة و أمرهم خاصة.
ص: 203
توضیح
«إستنان» یعنی مسواک زدن.
روایت116.
الکافی: از محمد بن مسلم روایت شده که وی گفت: روزی خدمت امام محمد باقر علیه السلام رسیدم. ایشان در حالی که تکیه زده بود داشت غذا میخورد(1)؛
حال آنکه شنیده بودیم امام علیه السلام از این کار کراهت دارد. من به حضرت نگریستم و ایشان مرا به غذا دعوت کرد. وقتی غذا را خورد فرمود: ای محمد! شاید گمان کنی از زمان بعثت تا وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی ایشان را دیده که در حال غذا خوردن تکیه زده بوده است. امام علیه السلام خود پاسخ خود را داد و فرمود: نه، به خدا سوگند از زمان بعثت تا وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ کس ندیده ایشان در حال غذا خوردن تکیه زده باشد. سپس فرمود: ای محمد! شاید گمان کنی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، از زمان بعثت تا وفات، سه روز متوالی از نان گندم سیر خورده باشد. امام علیه السلام خود پاسخ خود را داد و فرمود: نه، به خدا سوگند حضرت ، از زمان بعثت تا وفات، سه روز متوالی از نان گندم سیر نخورد. اما من نمیگویم حضرت نداشته، ایشان فقط به یک مرد صد شتر جایزه میداده، پس اگر میخواست بخورد بیشک میخورد؛ جبرئیل سه مرتبه کلیدهای گنجینههای زمین خدمت حضرت آورد و ایشان را در انتخاب مخیّر کرد بدون آنکه خداوند تبارک و تعالی چیزی از آنچه در روز قیامت برای ایشان آماده کرده بکاهد، و حضرت فروتنی به درگاه پروردگارش عزّوجل را برگزید. هرگز نشد کسی از پیامبر چیزی بخواهد و ایشان بگوید نه، اگر داشت میداد و اگر نداشت میفرمود بعدا؛ هرگاه هرچه را از جانب خداوند عطا میکرد خداوند آن چیز را به حضرت وامیگذارد، حتی اگر بهشت را به کسی عطا میکرد خداوند آن را به ایشان وامیگذارد. سپس دست مرا گرفت و فرمود: مولای شما(2)
مانند یک بنده مینشست و مانند یک بنده غذا میخورد و به مردم نان گندم و گوشت میخوراند
ص: 277
وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها أی و اصبر علی فعلها و علی أمرهم بها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً لخلقنا و لا لنفسک بل کلفناک للعبادة و أداء الرسالة و ضمنا رزق جمیع العباد نَحْنُ نَرْزُقُکَ الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به جمیع الخلق أی نرزق جمیعهم و لا نسترزقهم وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی أی العاقبة المحمودة لأهل التقوی. (1) قوله تعالی وَ اخْفِضْ جَناحَکَ أی لین جانبک لهم مستعار من خفض الطائر جناحه إذا أراد أن ینحط الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ أی إلی التهجد أو للإنذار وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ أی ترددک فی تصفح أحوال المتهجدین کما روی أنه صلی الله علیه و آله لما نسخ فرض قیام اللیل طاف تلک اللیلة ببیوت أصحابه لینظر ما یصنعون حرصا علی کثرة طاعاتهم فوجدها کبیوت الزنابیر لما سمع من دندنتهم (2) بذکر الله و التلاوة أو تصرفک فیما بین المصلین بالقیام و الرکوع و السجود و القعود إذا أمهم. (3) قال الطبرسی و قیل معناه و تقلبک فی أصلاب الموحدین من نبی إلی نبی حتی أخرجک نبیا (4) و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام قالا فی أصلاب النبیین نبی بعد نبی حتی أخرجه من صلب أبیه من نکاح غیر سفاح من لدن آدم. (5) قوله تعالی إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ أی سبب للانتهاء عن المعاصی حال الاشتغال بها و غیرها من حیث إنها تذکر الله و تورث للنفس خشیة منه أو الصلاة الکاملة هی التی تکون کذلک فإن لم تکن کذلک فکأنها لیست بصلاة
کما روی الطبرسی (6) مرسلا عن أبی عبد الله علیه السلام قال من أحب أن یعلم أ قبلت صلاته أم لم
ص: 204
و خود نزد خانوادهاش بازمیگشت و نان و روغن میخورد. وقتی دو پیراهنِ فراخ میخرید غلام خود را مخیّر میکرد تا بهترینش را برگزیند و آن یکی را خود میپوشید، اگر از انگشتانش جلوتر میزد کوتاهش میکرد و اگر از پاشنهایش پایینتر میزد میبُریدش. هرگاه دو کار از برای رضای خدا پیش رویش نهاده میشد آن را برمیگزید که بر بدنش دشوارتر بود. پنج سال بر مردم ولایت یافت اما برای خود آجری بر آجری و خشتی روی خشتی نگذاشت و پاره زمینی به کسی نبخشید و هیچ درهم و دیناری به ارث نگذاشت، جز هفتصد درهم که از آنچه داده بود زیاد آمد و خواست با آن برای خانوادهاش خدمتکاری بخرد که هیچ کس این را برنتافت. علی بن حسین علیه السلام در نوشتهای از نوشتههای علی علیه السلام مینگریست و آن را بر زمین گذاشت و میگفت: چه کسی این را برمیتابد؟(1)
در الأمالی نیز از علی بن عقبه همانند این خبر روایت شده است.
روایت117.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و حضرت را در انتخاب مختار کرد و به ایشان اشاره کرد فروتنی را برگزیند، جبرئیل خیرخواه پیامبر صلی الله علیه و آله بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله از روی فروتنی به درگاه خداوند تبارک و تعالی مانند یک بنده غذا میخورد و مانند یک بنده مینشست. جبرئیل هنگام وفات حضرت کلیدهای گنجینههای زمین را نزد ایشان آورد و گفت این کلیدهای گنجینههای زمین است، پروردگارت اینها را برای تو فرستاده تا هر آنچه که زمین در بر دارد از برای تو باشد بدون آنکه چیزی از مقامت بکاهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نزد رفیق أعلی(2).
توضیح
جزری درباره «الرفیق الأعلی» میگوید: «رفیق» یعنی جماعت پیامبران که
ص: 278
تقبل فلینظر هل منعته صلاته عن الفحشاء و المنکر فبقدر ما منعته قبلت منه.
وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ أی ذکر الله إیاکم برحمته أکبر من ذکرکم إیاه بطاعته أو ذکر العبد لله فی جمیع الأحوال أکبر الطاعات أو أکبر فی النهی عن الفحشاء و المنکر و سیأتی لها فی کتاب الإمامة تأویلات أخر.
قوله تعالی فَاصْبِرْ أی علی أذاهم إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ بنصرتک و إظهار دینک علی الدین کله حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ أی و لا یحملنک علی الخفة و القلق الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ بتکذیبهم.
قوله تعالی وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً علی سائر الأمم وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ تهییج له علی ما هو علیه مخالفتهم وَ دَعْ أَذاهُمْ أی إیذاءهم إیاک و لا تحتفل به (1) أو إیذاؤک إیاهم مجازاة و مؤاخذة علی کفرهم و لذلک قیل إنه منسوخ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا موکولا إلیه الأمر فی الأحوال کلها قوله تعالی فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ أی فلا تهلک نفسک علیهم للحسرات علی غیهم و إصرارهم علی التکذیب إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ فیجازیهم علیه.
قوله تعالی وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ قال البیضاوی رد لقولهم إن محمدا شاعر أی ما علمناه الشعر بتعلیم القرآن فإنه غیر مقفی و لا موزون و لیس معناه ما یتوخاه (2) الشعراء من التخییلات المرغبة و المنفرة وَ ما یَنْبَغِی لَهُ و ما یصح له الشعر و لا یتأتی له إن أراد قرضه علی ما اختبرتم طبعه نحوا من أربعین سنة و قوله:
أنا النبی لا کذب***أنا ابن عبد المطلب
***
و قوله:
هل أنت إلا إصبع دمیت***و فی سبیل الله ما لقیت
***
اتفاقی من غیر تکلف و قصد منه إلی ذلک و قد یقع مثله کثیرا فی تضاعیف المنثورات علی أن الخلیل ما عد المشطور من الرجز شعرا و روی أنه حرک الباءین و
ص: 205
در أعلی عِلّیّین سکنی گزیدهاند و بر این اساس اسم است که بر وزن «فَعیل» ساخته شده و معنای جماعت دارد، مانند «صدیق» و «خلیط» که هم بر واحد و هم بر جمع اطلاق میشود، مثل کلام حق تعالی: «وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(1)
{و آنان چه نیکو همدمانند}؛ نیز گفتهاند یعنی مرا به رفیق أعلی ملحق ساز، یعنی به خداوند متعال، میگویند «الله رفیق بعبادِه»که این از «رفق» (مهرورزی) و «رأفة» (مهربانی) آمده؛ از عایشه روایت شده که گفته: «شنیدم حضرت هنگام وفات میفرمود: بلکه رفیق أعلی.» و این نشانگر آن بود که حضرت میان ماندن در دنیا و آنچه نزد خداوند است مختار شده و ایشان آنچه نزد خداوند است را برگزیده.
روایت118.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دشت مکه آکنده از طلا پیش روی من نهاده شد و من گفتم: پروردگارا نه، من روزی سیر میشوم و روزی گرسنه، وقتی سیر میشوم تو را حمد و سپاس میگویم و وقتی گرسنه میشوم به درگاه تو دعا میکنم و از تو یاد میکنم(2).
در الأمالی نیز از ابن فصال همانند این خبر روایت شده است(3).
روایت119.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی دوستداشتنیتر از این نبود که ترسان و گرسنه به درگاه خداوند عزّوجل پناه ببرد(4).
روایت120.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 279
کسر التاء الأولی بلا إشباع و سکن الثانیة و قیل الضمیر للقرآن أی و ما یصح للقرآن أن یکون شعرا. (1) و فی قوله تعالی وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ و أقبل علی أمر دینک و تدارک فرطاتک بترک الأولی (2) و الاهتمام بأمر العدی بالاستغفار فإنه تعالی کافیک فی النصر و إظهار الأمر وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ و دم علی التسبیح و التحمید لربک و قیل صل لهذین الوقتین إذ کان الواجب بمکة رکعتان (3) بکرة و رکعتان عشاء. (4) و فی قوله تعالی وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ أی فی الجزاء و حسن العاقبة ادْفَعْ أی السیئة حیث اعترضتک بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ منها و هی الحسنة أو بأحسن ما یمکن رفعها به من الحسنات فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ أی إذا فعلت ذلک صار عدوک المشاق مثل الولی الشفیق وَ ما یُلَقَّاها أی هذه السجیة و هی مقابلة الإساءة بالإحسان إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا فإنها تحبس النفس عن الانتقام وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ من الخیر و کمال النفس و قیل الحظ العظیم الجنة وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ أی نخس (5) شبه به وسوسته لأنها بعث علی ما لا ینبغی کالدفع بما هو أسوأ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ من شره و لا تطعه إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ لاستعاذتک الْعَلِیمُ بنیتک أو بصلاحک. (6) و فی قوله تعالی وَ قِیلِهِ عطف علی الساعة (7) أی و قول الرسول فَاصْفَحْ عَنْهُمْ فأعرض عن دعوتهم آیسا عن إیمانهم وَ قُلْ سَلامٌ تسلم منکم و متارکة فَسَوْفَ
ص: 206
مبادا جانت را به کسی که[از نظر مالی] بالاتر از توست آزمند کنی، در این باره آنچه که خداوند عزّوجل به رسول خود صلی الله علیه و آله فرمود بس است: «فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ»(1) {اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد.} خداوند عزّوجل همچنین به رسول خود صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا»(2) { و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست دیدگان خود مدوز }. پس اگر در این راه از چیزی ترسیدی زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله را به یاد آور که قوتش جو بود و شیرینیاش خرما و هیزمش شاخه خشک درخت خرما آن هم اگر مییافت(3).
همانند این خبر همچنین در الکافی از شحام(4)
و نیز در کتاب حسین بن سعید و النوادر(5)
از ابی مغراء روایت شده.
روایت121.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله لحظات خود را میان اصحاب تقسیم میکرد؛ حضرت به طور مساوی به این و آن مینگریست(6).
روایت122.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز با ژرفای عقل خود با بندگان خدا سخن نمیگفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما جماعت پیامبران
ص: 280
یَعْلَمُونَ تسلیة للرسول و تهدید لهم. (1) و فی قوله تعالی وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ أی لکفار قریش بالعذاب فإنه نازل بهم فی وقته لا محالة کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ استقصروا من هوله مدة لبثهم فی الدنیا حتی یحسبونها ساعة بَلاغٌ أی هذا الذی وعظتم به أو هذه السورة کفایة أو تبلیغ من الرسول صلی الله علیه و آله. (2) قوله تعالی فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ قال الطبرسی رحمه الله أی أقم علی هذا العلم و اثبت علیه و قیل یتعلق بما قبله أی إذا جاءتهم الساعة فاعلم أنه لا إله إلا الله أی یبطل الممالک (3) عند ذلک فلا ملک و لا حکم لأحد إلا الله و قیل إن هذا إخبار بموته أی فاعلم أن الحی الذی لا یموت هو الله وحده و قیل إنه صلی الله علیه و آله کان ضیق الصدر من أذی قومه فقیل له فاعلم أنه لا کاشف لذلک إلا الله وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ الخطاب له و المراد به الأمة (4) و قیل المراد به الانقطاع إلی الله تعالی فإن الاستغفار عبادة یستحق به الثواب وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ أی متصرفکم فی أعمالکم فی الدنیا و مصیرکم فی الآخرة إلی الجنة أو إلی النار و قیل متقلبکم فی أصلاب الآباء إلی أرحام الأمهات وَ مَثْواکُمْ أی مقامکم فی الأرض و قیل مُتَقَلَّبَکُمْ من ظهر إلی بطن وَ مَثْواکُمْ فی القبور و قیل متصرفکم بالنهار (5) و مضجعکم باللیل. (6) و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ أی نزهه عن العجز عما یمکن و الوصف بما یوجب التشبیه حامدا له علی ما أنعم علیک من إصابة الحق و غیرها قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ یعنی الفجر و العصر وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ أی
ص: 207
دستور داریم تا با مردم به اندازه عقل آنان سخن بگوییم(1).
روایت123.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد عایشه بود. در همان حال مردی اجازه ورود خواست. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بدترین برادر عشیره! عایشه برخاست و به اندرونی رفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن مرد اجازه ورود داد و او داخل شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به او کرد و چون سخنش تمام شد رفت. عایشه عرض کرد: ای رسول خدا! از او چنان یاد کردی اما ناگهان با روی باز به او رو کردی؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از بدترین بندگان خدا کسی است که به خاطر بدزبانیاش از همنشینی با او اکراه شود(2).
روایت124.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت غذا میخورد که زنی درشتگو بر ایشان گذر کرد. عرض کرد: ای محمد! تو مانند یک بنده غذا میخوری و مانند یک بنده مینشینی. حضرت به او فرمود: وای بر تو! کدام بنده از من بندهتر است؟ عرض کرد: اگر نه پس لقمهای از غذایت را به من بده. رسول خدا صلی الله علیه و آله لقمهای از غذایش را به او داد. عرض کرد: نه، به خدا سوگند فقط آنی را میخواهم که در دهان داری! حضرت لقمه را از دهان خود درآورد و آن را به او داد. آن زن آن لقمه را خورد و تا زمانیکه از دنیا رفت به هیچ دردی مبتلا نشد(3).
روایت125.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: قوت رسول خدا صلی الله علیه و آله جو بود بدون هیچ خورش(4).
روایت126.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زنی که خواهر رضاعی رسول خدا صلی الله علیه و آله بود نزد ایشان آمد. حضرت از دیدن او خوشحال شد و ردای خود را برایش پهن کرد و او را بر آن نشاند و سپس با رویی خندان شروع به سخن گفتن با او کرد. آن زن رفت و سپس برادر آن زن آمد، اما حضرت برخوردی را که با آن زن کرد با او نکرد. عرض شد: ای رسول خدا! با خواهر این مرد برخوردی کردی که با خودش که یک مرد بود نکردی!
ص: 281
و سبحه بعض اللیل وَ أَدْبارَ السُّجُودِ و أعقاب الصلاة و قیل المراد بالتسبیح الصلاة فالصلاة قبل الطلوع الصبح و قبل الغروب الظهر و العصر و من اللیل العشاءان و التهجد وَ أَدْبارَ السُّجُودِ النوافل بعد المکتوبات و قیل الوتر بعد العشاء. (1) و قال الطبرسی رحمه الله: وَ أَدْبارَ السُّجُودِ فیه أقوال أحدها أن المراد به الرکعتان بعد المغرب وَ إِدْبارَ النُّجُومِ الرکعتان قبل الفجر عن علی و الحسن بن علی علیهم السلام.
و ثانیها أنه التسبیح بعد کل صلاة.
و ثالثها أنه النوافل بعد المفروضات.
و رابعها أنه الوتر من آخر اللیل و روی (2) ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام. (3) قوله تعالی وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ قال البیضاوی أی بمسلط (4) تقسرهم علی الإیمان أو تفعل بهم ما ترید و إنما أنت داع. (5) و فی قوله تعالی وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ بإمهالهم و إبقائک فی عنائهم فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا فی حفظنا بحیث نراک و نکلؤک وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ عن أی مکان قمت أو من منامک أو إلی الصلاة وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ فإن العبادة فیه أشق علی النفس و أبعد عن الرئاء وَ إِدْبارَ النُّجُومِ و إذا أدبرت النجوم من آخر اللیل. (6) و قال الطبرسی رحمه الله: یعنی الرکعتین قبل صلاة الفجر و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام. (7)
ص: 208
فرمود: زیرا آن زن نسبت به پدرش از او مهربانتر بود(1).
روایت127.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله شد بر مردی از قبیله بنی فهد گذر کرد. آن مرد داشت بندهاش را میزد و بندهاش میگفت به خدا پناه میبرم؛ اما آن مرد از او دست نمیکشید. همینکه چشم آن بنده به رسول خدا صلی الله علیه و آله افتاد گفت: به محمد صلی الله علیه و آله پناه میبرم. ناگاه آن مرد دست از او کشید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او به خدا پناه میبَرد و امانش نمیدهی وقتی به محمد پناه میبرد امانش میدهی حال آنکه خداوند سزاوارتر از محمد است تا با پناهندهاش مدارا شود. مرد عرض کرد: او بهخاطر خدا آزاد است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدایی که مرا بر حق به پیامبری برانگیخت اگر چنین نمیکردی بیشک چهرهات با گرمای دوزخ مواجه میشد(2).
روایت128.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از جابر نقل فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بازاری گذر کرد و در پیِ سرنیزهای راهی بازار شد و مردم ایشان را در میان گرفتند. ناگاه به لاشه بزغالهای برخورد که گوشش بریده شده بود و جسدش کنار زبالهدان رها شده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله گوش آن را گرفت و فرمود: کدام یک از شما این را در ازای یک درهم میخواهد؟ عرض کردند: ما به هیچ قیمتی آن را نمیخواهیم، با آن چه کنیم؟! فرمود: پس نمیخواهید این مال شما باشد؟ عرض کردند: نه. حضرت سه مرتبه پرسید و آنان گفتند: اگر زنده بود معیوب بود چه رسد به اینکه مرده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا نزد خداوند بیمایهتر از این نزد شماست(3).
توضیح
جزری میگوید: «جدی أسک» یعنی بزغالهای که گوشهایش از بیخ بریده شده باشد. سخن مردم «کان عیبا» یعنی «معیبا» که در نسخه ما و نیز در کتاب ریاض الصالحین(4)
از نووی به روایت جابر به همین گونه آمده، چه بسا تصحیف شده باشد.
روایت129.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله حصیری به زیر خود داشت که بر بدن حضرت جا انداخته بود و نیز بالشی از لیف خرما که بر گونه ایشان جا انداخته بود. آن مرد شروع کرد بر گونه حضرت دست بکشد و عرض کرد: کسرا و قیصر به این چیزها راضی نیستند، آنان بر حریر و دیبا میخوابند و شما بر روی این حصیر؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا من از آن دو بهترم
ص: 282
و قال البیضاوی فی قوله تعالی ن من أسماء الحروف و قیل اسم الحوت و المراد به الجنس أو الیهموت و هو الذی علیه الأرض أو الدواة فإن بعض الحیتان یستخرج منه شی ء أسود یکتب به. (1) و قال الطبرسی روی مرفوعا إلی النبی صلی الله علیه و آله قال هو نهر فی الجنة قال الله له کن مدادا فجمد و کان أبیض من اللبن و أحلی من الشهد ثم قال للقلم اکتب فکتب القلم ما کان و ما هو کائن إلی یوم القیامة عن أبی جعفر الباقر علیه السلام. (2) وَ الْقَلَمِ قال البیضاوی هو الذی خط اللوح أو الذی یخط به أقسم به لکثرة فوائده وَ ما یَسْطُرُونَ و ما یکتبون و الضمیر للقلم بالمعنی الأول علی التعظیم أو بالمعنی (3) الثانی علی إرادة الجنس و إسناد الفعل إلی الآلة و إجرائه (4) مجری أولی العلم لإقامته مقامه أو لأصحابه أو للحفظة و ما مصدریة أو موصولة ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ جواب القسم و المعنی ما أنت بمجنون منعما علیک بالنبوة و حصافة (5) الرأی وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً علی الاحتمال أو الإبلاغ غَیْرَ مَمْنُونٍ مقطوع أو ممنون به علیک من الناس فإنه تعالی یعطیک بلا توسط وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ إذ تحتمل من قومک ما لا یحتمله أمثالک فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ أیکم الذی فتن بالجنون و الباء مزیدة أو بأیکم الجنون علی أن الْمَفْتُونُ مصدر أو بأی الفریقین منکم الجنون أ بفریق المؤمنین أو بفریق الکافرین أی فی أیهما (6) من یستحق هذا الاسم فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ و هو إمهالهم و تأخیر نصرتک علیهم وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ
ص: 209
و به خدا من از آن دو ارجمندترم، مرا با دنیا چه کار؟ مَثَل دنیا مثل رهگذری است که بر درختی که سایهای دارد گذر میکند و به زیر سایهاش مینشیند و وقتی سایه میپَرَد مرد میرود و آن را وامیگذارد(1).
روایت130.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فرشتهای نزد من آمد و گفت: ای محمد! پروردگارت به تو سلام میرساند و میفرماید: اگر میخواهی سنگریزههای دشت مکه را برایت طلا کنم. امام علیه السلام میفرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله سر سوی آسمان فراز کرد و فرمود: پروردگارا روزی سیر میشوم و تو را حمد میگویم و روزی گرسنه میشوم و از تو میخواهم(2).
روایت131.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی اعرابی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! با این ناقهات با من مسابقه بده. حضرت با او مسابقه داد و اعرابی از ایشان جلو زد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما آن را ارج نهادید اما خدا خواست آن را فرو گذارد. کوهها برای کشتی نوح گردن کشیدند اما کوه جودی بسیار فروتن بود، اینگونه خداوند برای فرود آن کشتی کوه جودی را پسندید(3).
روایت132.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز هفتاد مرتبه به درگاه خداوند توبه میکرد و بدون هیچ گناهی میفرمود: به درگاه خداوند توبه میکنم(4).
روایت133.
التمحیص: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی
ص: 283
الْحُوتِ یونس إِذْ نادی فی بطن الحوت وَ هُوَ مَکْظُومٌ مملو غیظا فی الضجرة فتبتلی ببلائه. (1) و قال الطبرسی رحمه الله إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ أی علی دین عظیم و قیل معناه أنک متخلق بأخلاق الإسلام و علی طبع کریم و قیل سمی خلقه عظیما لاجتماع مکارم الأخلاق فیه و یعضده
ما روی عنه صلی الله علیه و آله أنه قال إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق.
و قال صلی الله علیه و آله أدبنی ربی فأحسن تأدیبی.
و قال و أخبرنی السید أبو الحمد مهدی بن نزار الحسینی عن أبی القاسم الحسکانی بإسناده (2) عن الضحاک بن مزاحم قال لما رأت قریش تقدیم النبی صلی الله علیه و آله علیا علیه السلام و إعظامه له نالوا من علی علیه السلام و قالوا قد افتتن به محمد صلی الله علیه و آله فأنزل الله تعالی ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ قسم أقسم الله به ما أَنْتَ یا محمد بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ یعنی القرآن إلی قوله بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ و هم النفر الذین قالوا ما قالوا وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ علی بن أبی طالب علیهما السلام. (3).
و قال البیضاوی فی قوله تعالی مُلْتَحَداً أی منحرفا و ملتجئا إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ استثناء من قوله لا أَمْلِکُ فإن التبلیغ إرشاد و إنفاع أو من مُلْتَحَداً و رِسالاتِهِ عطف علی بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فی الأمر بالتوحید إذ الکلام فیه حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فی الدنیا کوقعة بدر أو فی الآخرة قُلْ إِنْ أَدْرِی أی ما أدری أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً غایة یطول مدتها کأنه لما سمع المشرکون حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ قالوا متی یکون إنکارا فقیل قل إنه کائن لا محالة و لکن لا أدری وقته فَلا یُظْهِرُ فلا یطلع
ص: 210
از انصار پیمانهای رطب به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به کنیزی که آن ظرف را در دست داشت فرمود: برو داخل و ببین در خانه کاسه یا طَبَقی مییابی تا آنها را برایم در آن بگذاری؟ کنیز داخل شد و سپس برگشت و عرض کرد: نه کاسهای یافتم و نه طَبَقی. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله با جامه خود گوشهای از زمین را جارو کرد و به او فرمود: آنها اینجا روی زمین بگذار. سپس فرمود: به خدایی که جانم در دست اوست اگر دنیا نزد خداوند به اندازه مثقالی از پَر پشه میارزید به هیچ کافر و هیچ منافقی چیزی از آن نمیداد(1).
روایت134.
نهج البلاغة: تا این که خداوند سبحان برای وفای به وعده خود و کامل گردانیدن دوران نبوّت محمّد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد، پیامبری که درباره او از همه پیامبران پیمان گرفته بود، نشانه هایش مشهور بود و تولّدش خجسته. (2)
روایت135.
نهج البلاغة: تا اینکه خداوند محمد صلی الله علیه و آله را گواهی دهنده و بشارت دهنده و هشداردهنده برانگیخت. پیامبری که بهترین آفریدگان در خردسالی بود و در پیری نجیبترین و بزرگوارترین مردم بود، اخلاقش از همه پاکان پاکتر و باران کرمش از هر چیزی بادوامتر بود. (3)
توضیح
«الشیمة» به کسر یعنی خُلق و خو و طبیعت. «استمطار» یعنی طلب باران و مجازا طلب عطای بسیار. «دیمة» به کسر یعنی باران پیوسته که میتوان آن را بنا بر مفعول خواند یعنی هر کس از حضرت چیزی طلب میکرد ایشان به وی عطای بسیار میکرد، یا بنا بر فاعل با اشاره به دعای حضرت در طلب باران. این احتمال نیز هست که «أجود» از «جود» به معنای باران بسیار گرفته شده باشد؛ خدا میداند.
روایت136.
نهج البلاغة: برای تو کافی است که راه و رسم زندگی پیامبر اسلام (ص) را در پیش گیری تا در شناخت بدیها و عیبهای دنیا و افزونیِ رسواییها و زشتیهایش برایت راهنما باشد، چه اینکه دنیا از هر سو بر پیامبر (ص) باز داشته شد و برای غیر او گسترانده شد، از پستان دنیا شیر نخورد، و از زر و زیورش فاصله گرفت. تا آنجا که میفرماید: پس به پیامبر پاکیزه و پاکت اقتدا کن،
ص: 284
عَلی غَیْبِهِ أَحَداً أی علی الغیب المخصوص به علمه إِلَّا مَنِ ارْتَضی یعلم بعضه حتی یکون له معجزة مِنْ رَسُولٍ بیان لمن.
فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ من بین یدی المرتضی وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً حرسا من الملائکة یحرسونه من اختطاف الشیاطین و تخالیطهم لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا أی لیعلم النبی الموحی إلیه أن قد أبلغ جبرئیل و الملائکة النازلون بالوحی أو لیعلم الله أن أبلغ (1) الأنبیاء بمعنی لیتعلق علمه به موجودا رِسالاتِ رَبِّهِمْ کما هی محروسة عن التغییر وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ بما عند الرسل وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً حتی القطر و الرمل (2) و فی قوله تعالی یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ أی قم إلی الصلاة أو داوم علیها إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ الاستثناء من اللیل و نصفه بدل من قلیلا و قلته بالنسبة إلی الکل و التخییر بین قیام النصف و الزائد علیه کالثلثین و الناقص عنه کالثلث أو نصفه بدل من اللیل و الاستثناء منه و الضمیر فی منه و علیه للأقل من النصف کالثلث فیکون التخییر بینه و بین الأقل منه کالربع و الأکثر منه کالنصف أو للنصف و التخییر بین أن یقوم أقل منه علی البت و أن یختار أحد الأمرین من الأقل و الأکثر أو الاستثناء من أعداد اللیل فإنه عام و التخییر بین قیام النصف و الناقص عنه و الزائد علیه وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا اقرأه علی تؤدة و تبیین حروف بحیث یتمکن السامع من عدها إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا یعنی القرآن فإنه لما فیه من التکالیف الشاقة ثقیل علی المکلفین أو رصین لرزانة لفظه و متانة معناه أو ثقیل علی المتأمل فیه لافتقاره إلی مزید تصفیة للسر و تحدید للنظر (3) أو ثقیل فی المیزان أو علی الکفار و الفجار أو ثقیل تلقیه لقول عائشة رأیته ینزل علیه الوحی فی الیوم
ص: 211
که راه و رسم او الگویی است برای الگوطلبان، و مایه فخر و بزرگی است برای کسی که خواهان بزرگواری باشد، محبوبترین بنده نزد خدا کسی است که از پیامبر او صلی الله علیه و آله پیروی کند، و گام بر جای پای او نهد، از دنیا به کمترینها قناعت کرد و گوشه چشمی به دنیا نکرد، دو پهلویش بیش از هر کسی فرو رفته بود و شکمش از همه خالیتر بود. دنیا پیش رویش نهاده شد اما نپذیرفت، دانست خدا از چیزی بیزار است و از آن بیزار شد و دانست چیزی را خوار شمرده و آن را خوار شمرد و دانست چیزی را کوچک شمرده و آن را کوچک شمرد. اگر در ما تنها حبّ آنچه خدا خوش نداشته و یا بزرگداشت آنچه خدا کوچک شمرده باشد همین برای ستیزندگی ما با خدا و سرپیچی از فرمان او کافی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله روی زمین غذا می خورد و مانند بندهها می نشست و کفشش را با دست خود وصله می زد و جامهاش را با دست خود می دوخت، بر الاغِ برهنه سوار میشد و دیگری را پشت خود سوار می کرد، بر در خانهاش پردهای آویخته شده بود که نقش و نگاری داشت، به یکی از همسرانش فرمود: ای فلانی! این پرده را از جلوی چشم من دور کن که هر چه نگاهم به آن میافتد به یاد دنیا و زر و زیورش میافتم، پیامبر با دل خویش از دنیا روی گرداند و یاد دنیا را در جان خود میراند، دوست میداشت زیور دنیا از دیدگانش پنهان مانَد تا مبادا از آن جامهای زیبا برگیرد و آن را سرای همیشگی خود پندارد و به ماندن در آن امیدوار شود، پس دنیا را از جان خویش بیرون کرد و دل از آن برکند و دیده از دنیا برگرفت؛ چون کسی از چیزی بیزار باشد اینچنین است، خوش ندارد به آن بنگرد و نزدش نامی از آن بُرده شود. در رسول خدا نشانههایی هست که زشتیها و کاستیهای دنیا را به تو مینمایاند، چراکه او با نزدیکان خود گرسنه به سر بُرد و با آن مقام والایی که داشت، زر و زیور دنیا از دیدهاش دور ماند. بیننده بایست با خِرد خود بنگرد که آیا خداوند اینگونه محمد صلی الله علیه و آله را ارج نهاده یا خوار کرده؟! اگر بگوید خوار کرده، دروغ گفته و بهتانی بزرگ زده است، و اگر بگوید ارج نهاده، باید بداند خداوند جز حضرتش را خوار شمرده است، چراکه دنیا را برای او گسترانده و آن را از مردمانِ مقرّب خود دور نگهداشته است. پس آن که الگو میجوید بایست از پیامبر الگو گیرد و در پیِ او گام نهد و بر جای پای او قدم بگذارد، وگرنه از هلاک شدن ایمن نخواهد بود، چه خداوند محمد صلی الله علیه و آله را نشانه قیامت و نویدبخش بهشت و بیمدهنده از کیفر قرار داده است، او با شکم گرسنه از دنیا رفت و به سلامت به آخرت درآمد، سنگی بر سنگی نگذاشت تا جان سپرد
ص: 285
الشدید البرد فینفصم عنه (1) و إن جبینه لیرفض (2) عرقا إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ إن النفس التی تنشأ من مضجعها إلی العبادة من نشأ من مکانه إذا نهض أو قیام اللیل علی أن الناشئة له أو العبادة التی تنشأ باللیل أی تحدث أو ساعات اللیل فإنها تحدث واحدة بعد أخری أو ساعاتها الأول من نشأت إذا ابتدأت هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً أی کلفة أو ثبات قدم وَ أَقْوَمُ قِیلًا و أسد مقالا أو أثبت قراءة لحضور القلب و هدوء الأصوات (3) إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا تقلبا فی مهامک و اشتغالا بها فعلیک بالتهجد فإن مناجات الحق تستدعی فراغا وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ و دم علی ذکره لیلا و نهارا وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا و انقطع إلیه بالعبادة و جرد نفسک عما سواه رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ خبر محذوف أو مبتدأ خبره لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا مسبب عن التهلیلة (4) فإن توحده بالألوهیة یقتضی أن توکل إلیه الأمور وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ من الخرافات وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا بأن تجانبهم و تداریهم و لا تکافیهم و تکل أمرهم إلی الله کما قال وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ دعنی و إیاهم و کل إلی أمرهم أُولِی النَّعْمَةِ أرباب التنعم یرید صنادید قریش وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا زمانا أو إمهالا إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ استعار الأدنی للأقل لأن الأقرب إلی الشی ء أقل بعدا منه و نصفه و ثلثه عطف علی أدنی.
وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ و یقوم ذلک جماعة من أصحابک وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یعلم مقادیر ساعاتهما کما هی إلا الله عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ أی لن تحصوا تقدیر الأوقات و لن تستطیعوا ضبط الساعات فَتابَ عَلَیْکُمْ بالترخیص فی ترک القیام المقدور (5) و رفع التبعة
ص: 212
و ندای پروردگارش را پاسخ گفت. وه که خداوند چه منت بزرگی بر ما نهاد که او را به ما عطا فرمود، پیشتازی که از او پیروی میکنیم و رهبری که در پیاش گام بر میداریم(1).
توضیح
«مخازی» یعنی ناپسندیها. «وطئتُ» به تشدید یعنی آماده ساختم، و به تخفیف از این سخن آمده که «وطئتُ لک المجلس» یعنی جایگاه را برایت نرم و راحت گرداندم. «زوی» یعنی گرفته شد. «قضم الدنیا» در اکثر نسخهها با ضاد نقطه دار آمده و یعنی خوردن غذای خشک با سر دندان، یعنی خوردن از آن به اندازه نیاز و رفع ضرورت. در «قضماً» تنوین برای تقلیل است اما در برخی نسخهها با صاد بدون نقطه آمده که یعنی شکستن. «لم یعرها طرفاً» از «إعارة» (عاریه دادن) میآید یعنی به آن چیز حتی نگاهی عاریهای نیز نکرد چه رسد به اینکه به آن چشم بدوزد. وقتی کسی گرسنه باشد و غذایش اندک باشد به او «أهضم» (کسی که پهلوهایش تو رفته) میگویند. «کشح» یعنتی تهیگاه. ابن حدید درباره «جلسة العبد» میگوید: یعنی کسی استخوان ساقهایش را روی زمین بگذارد و با رانهایش بر ساقهایش بنشیند(2).
در زبان فارسی به این حالت «دو زانو» میگویند. «ریاش» یا جمع «ریش» و یا مترادف آن است که یعنی «جامه فاخر» که بر مال و منال و معاش اطلاق میشود. «خمیص» یعنی گرسنه.
روایت137.
علل الشرائع: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض شد: چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله بازوی گوسفند را بیشتر از دیگر اعضایش دوست میداشت؟ امام علیه السلام فرمود: زیرا حضرت آدم علیه السلام از جانب فرزندان خود که پیامبر بودند، گوسفندی قربانی کرد و هر عضوی از آن را از برای پیامبری نامید و بازو را از برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نامید. از این رو حضرت بازو را دوست داشت و به آن میل داشت و ترجیحش میداد(3).
روایت138.
و در حدیثی دیگر: رسول خدا صلی الله علیه و آله گوشت بازو را به خاطر نزدیکی به چراگاه و دوری از مَبال دوست داشت(4).
روایت139.
بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
ص: 286
فیه فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ فصلوا ما تیسر علیکم من صلاة اللیل عبر عن الصلاة بالقراءة کما عبر عنها بسائر أرکانها قیل کان التهجد واجبا علی التخییر المذکور فعسر علیهم القیام به فنسخ به ثم نسخ هذا بالصلوات الخمس أو فاقرءوا القرآن بعینه کیفما تیسر علیکم عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی استئناف یبین حکمة أخری مقتضیة للترخیص و التخفیف و لذلک کرر الحکم مرتبا علیه و قال وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ و الضرب فی الأرض ابتغاء للفضل أو المسافرة للتجارة و تحصیل العلم. (1) یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ أی المتدثر و هو لابس الدثار و سیأتی القول فیه قُمْ من مضجعک أو قم قیام عزم و جد فَأَنْذِرْ مطلق للتعمیم أو مقدر بمفعول دل علیه قوله وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ و خصص ربک بالتکبیر و هو وصفه بالکبریاء عقدا و قولا وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ من النجاسات فإن التطهیر واجب فی الصلاة محبوب فی غیرها و ذلک بغسلها أو بحفظها عن النجاسة کتقصیرها مخافة جر الذیول فیها و هو أول ما أمر به من رفض العادات المذمومة أو طهر نفسک من الأخلاق و الأفعال الذمیمة (2) أو فطهر دثار النبوة عما یدنسه من الحقد و الضجر و قلة الصبر وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ و اهجر العذاب بالثبات علی هجر ما یؤدی إلیه من الشرک و غیره من القبائح وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ و لا تعط مستکثرا نهی عن الاستغزار و هو أن یهب شیئا طامعا فی عوض أکثر نهی تنزیه أو نهیا خاصا به صلی الله علیه و آله أو لا تمنن علی الله بعبادتک مستکثرا إیاها أو علی الناس بالتبلیغ مستکثرا به الأجر منهم أو مستکثرا إیاه وَ لِرَبِّکَ و لوجهه أو أمره فَاصْبِرْ فاستعمل الصبر أو فاصبر علی مشاق التکالیف و أذی المشرکین. (3) و فی قوله تعالی وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً أی کل واحد من مرتکب
ص: 213
رسول خدا صلی الله علیه و آله از گوشت گوسفند بازو و کتف را دوست داشت و از بالای ران به خاطر نزدیکیاش به مَبال اکراه داشت(1).
روایت140.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله گوشت بازوی گوسفند را دوست میداشت(2).
روایت141.
الأمالی: امام حسین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند دستانش را به مانند مسکینی که غذا میخواهد بالا میبُرد(3).
روایت142.
الأمالی: امام موسی کاظم علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام از حضرت علی علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: من با ویژگیهای والای اخلاقی و نیکیهای اخلاقی برانگیخته شدم(4).
روایت143.
الأمالی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: امام سجاد علیه السلام فرمود:
ص: 287
الإثم الداعی لک إلیه و من الغالی فی الکفر الداعی إلیه وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا أی و داوم علی ذکره أو دم علی صلاة الفجر و الظهر و العصر فإن الأصیل یتناول وقتیهما وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ و بعض اللیل فصل له و لعل المراد به صلاة المغرب و العشاء وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا و تهجد له طائفة طویلة من اللیل (1).
ل، الخصال لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ بَلِیَ ثَوْبُهُ فَحَمَلَ إِلَیْهِ اثْنَیْ عَشَرَ دِرْهَماً فَقَالَ یَا عَلِیُّ خُذْ هَذِهِ الدَّرَاهِمَ فَاشْتَرِ لِی ثَوْباً أَلْبَسُهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَجِئْتُ إِلَی السُّوقِ فَاشْتَرَیْتُ لَهُ قَمِیصاً بِاثْنَیْ عَشَرَ دِرْهَماً وَ جِئْتُ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ غَیْرُ هَذَا أَحَبُّ إِلَیَّ أَ تَرَی صَاحِبَهُ یُقِیلُنَا فَقُلْتُ لَا أَدْرِی فَقَالَ انْظُرْ فَجِئْتُ إِلَی صَاحِبِهِ فَقُلْتُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَرِهَ هَذَا یُرِیدُ ثَوْباً دُونَهُ (2) فَأَقِلْنَا فِیهِ فَرَدَّ عَلَیَّ الدَّرَاهِمَ وَ جِئْتُ بِهِ (3) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَشَی مَعِی إِلَی السُّوقِ لِیَبْتَاعَ قَمِیصاً فَنَظَرَ إِلَی جَارِیَةٍ قَاعِدَةٍ عَلَی الطَّرِیقِ تَبْکِی فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا شَأْنُکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی (4) أَعْطَوْنِی أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ لِأَشْتَرِیَ لَهُمْ بِهَا حَاجَةً فَضَاعَتْ فَلَا أَجْسُرُ أَنْ أَرْجِعَ إِلَیْهِمْ فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ وَ قَالَ ارْجِعِی إِلَی أَهْلِکِ وَ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السُّوقِ فَاشْتَرَی قَمِیصاً بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ وَ لَبِسَهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ خَرَجَ فَرَأَی رَجُلًا عُرْیَاناً یَقُولُ مَنْ کَسَانِی کَسَاهُ اللَّهُ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّةِ فَخَلَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَمِیصَهُ الَّذِی اشْتَرَاهُ وَ کَسَاهُ السَّائِلَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی السُّوقِ فَاشْتَرَی بِالْأَرْبَعَةِ الَّتِی بَقِیَتْ قَمِیصاً آخَرَ فَلَبِسَهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ إِذَا الْجَارِیَةُ قَاعِدَةٌ عَلَی الطَّرِیقِ (5) فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَکِ لَا تَأْتِینَ أَهْلَکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ أَبْطَأْتُ عَلَیْهِمْ
ص: 214
خداوند از گناه گذشته و آینده جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشته بود، اما حضرت که پدر و مادرم به فدایش باد، تلاش در طاعت و عبادت او را رها نکرده بود آنچنانکه ساق پایش باد کرده بود و پاهایش ورم کرده بود. به ایشان عرض کردند: چنین میکنی حال آنکه خداوند «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(1)
{از گناه گذشته و آینده تو} درگذشته است؟! فرمود: آیا نباید بندهای شاکر باشم؟(2)
روایت144.
الأمالی: از اهل علم روایت شده که وی گفت: به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض شد: چگونه صبح کردی؟ بهتر از مردی که روزه دار نبوده و از مریضی عیادت نکرده و در تشییع جنازهای حاضر نشده است.(3)
روایت145.
الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض شد: چگونه صبح کردی؟ بهتر از مردمی که در تشییع جنازهای حاضر نشدند و از مریضی عیادت نکردند.(4)
توضیح
ظاهرا «مِن» در خبر قبلی در «مِن رجلٍ» بیانیه و تمیز برای ضمیر در «أصبحت» است، مانند آنجا که میگویند: «لله درّک من فارس» و «عزّ من قائل» و یا «لک من لیل»، اما در خبر دوم محتمل است «أصبحت» در معنای «أصبحنا» و «مِن» تبعیضیه باشد یا حال برای ضمیر باشد، یعنی در حالی که من از قومی هستم که آنان چنانند.
روایت146.
الأمالی: از ابی اُسامه روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: به ما چنین رسده که رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 288
وَ أَخَافُ (1) أَنْ یَضْرِبُونِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرِّی بَیْنَ یَدَیَّ وَ دُلِّینِی عَلَی أَهْلِکِ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ دَارِهِمْ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الدَّارِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ فَأَعَادَ السَّلَامَ فَلَمْ یُجِیبُوهُ فَأَعَادَ السَّلَامَ فَقَالُوا عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ لَهُمْ مَا لَکُمْ تَرَکْتُمْ إِجَابَتِی فِی أَوَّلِ السَّلَامِ وَ الثَّانِی قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ سَمِعْنَا سَلَامَکَ فَأَحْبَبْنَا أَنْ تَسْتَکْثِرَ مِنْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ الْجَارِیَةَ أَبْطَأَتْ عَلَیْکُمْ فَلَا تُؤَاخِذُوهَا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هِیَ حُرَّةٌ لِمَمْشَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ مَا رَأَیْتُ اثْنَیْ عَشَرَ دِرْهَماً أَعْظَمَ بَرَکَةً مِنْ هَذِهِ کَسَا اللَّهُ بِهَا عُرْیَانَیْنِ وَ أَعْتَقَ بِهَا نَسَمَةً (2).
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسٌ لَا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَمَاتِ الْأَکْلُ عَلَی الْحَضِیضِ مَعَ الْعَبِیدِ وَ رُکُوبِیَ الْحِمَارَ مُؤْکَفاً وَ حَلْبِیَ الْعَنْزَ بِیَدِی وَ لُبْسُ الصُّوفِ وَ التَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیَانِ لِتَکُونَ (3) سُنَّةً مِنْ بَعْدِی (4).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِثْلَهُ (5).
ل، الخصال ابن المتوکل عن السعدآبادی عن الرقی عن أبیه عن ابن أبی عمیر و صفوان معا عن الحسین بن مصعب عن أبی عبد الله عن آبائه علیهم السلام مثله (6)
ص: 215
هیچگاه سه روز از نان گندم سیر نخورد. امام علیه السلام فرمود: ایشان هرگز نان گندم نخورد. عرض کردم: پس ایشان چه میخورد؟ فرمود: غذای رسول خدا صلی الله علیه و آله جو بود آن هم اگر مییافت، شیرینیاش خرما بود و هیزمش شاخه خشک درخت خرما(1).
روایت147.
الأمالی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پیِ حاجتی از خانه خارج شد. ناگاه به فضل بن عباس برخورد. گفت: این غلام را در پی من بیاورید. رسول خدا صلی الله علیه و آله پشت سر او دست بر گردن غلام انداخت و سپس فرمود: ای غلام! از خدا بترس تا او را پیش روی خود بیابی، ای غلام! از خدا بترس تا تو را از غیر بینیاز سازد(2). این خبر ادامهای دارد که در باب اندرزهای پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.
روایت148.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ»(3){و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن} فرمودند: وقتی کسی سوگندی خورد و فراموش کرد بگوید إن شاء الله ، باید هرگاه به یاد آورد بگوید(4).
روایت149.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»(5) {و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم و[لی آن را] فراموش کرد و برای او عزمی [استوار] نیافتیم.} فرمود: وقتی خداوند عزّوجل به آدم علیه السلام فرمود وارد بهشت شو، به او فرمود: ای آدم! به این درخت نزدیک نشو، و آن درخت را به او نشان داد.
ص: 289
الأکل علی الحضیض الأکل علی الأرض من غیر أن یکون خوان قال الجوهری و الحضیض القرار من الأرض عند منقطع الجبل و فی الحدیث
أَنَّهُ أُهْدِیَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَدِیَّةٌ فَلَمْ یَجِدْ شَیْئاً یَضَعُهُ عَلَیْهِ فَقَالَ ضَعْهُ بِالْحَضِیضِ فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ آکُلُ کَمَا یَأْکُلُ الْعَبْدُ.
یعنی بالأرض.
و قال الفیروزآبادی إکاف الحمار ککتاب و غراب و وکافه برذعته (1) و الأکاف صانعه و آکف الحمار إیکافا و أکفه تأکیفا شده علیه.
أقول: سیأتی شرح الخبر بتمامه فی کتاب الآداب و السنن إن شاء الله تعالی.
لی، الأمالی للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام حَدِیثٌ یُرْوَی عَنْ أَبِیکَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَا شَبِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خُبْزِ بُرٍّ قَطُّ أَ هُوَ صَحِیحٌ فَقَالَ لَا مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ خُبْزَ بُرٍّ قَطُّ وَ لَا شَبِعَ مِنْ خُبْزِ شَعِیرٍ قَطُّ (2).
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ یَهُودِیّاً کَانَ لَهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَنَانِیرُ فَتَقَاضَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا یَهُودِیُّ مَا عِنْدِی مَا أُعْطِیکَ فَقَالَ فَإِنِّی لَا أُفَارِقُکَ یَا مُحَمَّدُ حَتَّی تَقْضِیَنِی فَقَالَ إِذاً أَجْلِسُ مَعَکَ فَجَلَسَ مَعَهُ حَتَّی صَلَّی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ الْغَدَاةَ وَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَهَدَّدُونَهُ وَ یَتَوَاعَدُونَهُ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ فَقَالَ مَا الَّذِی تَصْنَعُونَ بِهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ یَهُودِیٌّ یَحْبِسُکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَمْ یَبْعَثْنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ بِأَنْ أَظْلِمَ مُعَاهَداً وَ لَا غَیْرَهُ فَلَمَّا عَلَا النَّهَارُ قَالَ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ شَطْرُ مَالِی فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمَا وَ اللَّهِ مَا فَعَلْتُ بِکَ الَّذِی فَعَلْتُ إِلَّا لِأَنْظُرَ إِلَی نَعْتِکَ فِی التَّوْرَاةِ فَإِنِّی قَرَأْتُ نَعْتَکَ فِی التَّوْرَاةِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلِدُهُ بِمَکَّةَ
ص: 216
آدم به پروردگارش گفت: چگونه به آن نزدیک شوم حال آنکه تو من و همسرم را از آن نهی کردهای؟! خداوند به آن دو فرمود به آن نزدیک نشوید، یعنی از آن نخورید. آدم و همسرش گفتند: بسیار خوب ای پروردگار ما! به آن نزدیک نمیشویم و از آن نمیخوریم. اما در سخن خود نگفتند إن شاء الله. اینگونه خداوند آن دو را در این کار به خودشان و حافظه خودشان واگذاشت. خداوند عزّوجل در قرآن به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرموده: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ »(1){و زنهار در مورد چیزی مگوی که من آن را فردا انجام خواهم داد، مگر آنکه خدا بخواهد} یعنی مگر آنکه خدا بخواهد انجامش ندهم، اینچنین مشیّت خداوند بر این رقم می خورد که من آن کار را انجام ندهم و بنابراین من نمیتوانم آن را انجام دهم. از این رو خداوند عزّوجل فرمود: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» {و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن} یعنی مشیّت خداوند را در کار خود استثنا کن(2).
روایت150.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله خود را با مشک معطر میساخت آنچنان که درخشش مشک بر فرق موی حضرت دیده میشد(3).
توضیح
« وبیص» یعنی درخشش.
روایت151.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مشکدانی داشت که چون وضو میگرفت آن را در دست خود که مرطوب بود میگرفت. اینچنین وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون میآمد از بوی خوش حضرت میفهمیدند که ایشان آمده(4).
روایت152.
الکافی: ابوالحسن علیه السلام فرمود: درخشش مشک بر فرق سر رسول خدا صلی الله علیه و آله دیده میشد(5).
روایت153.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی سردرد میگرفت در بینی خود روغن جُلحلان میمالید که همان روغن کنجد باشد(6).
روایت154.
الکافی: از قیس باهلی
ص: 290
وَ مُهَاجَرُهُ بِطَیْبَةَ وَ لَیْسَ بِفَظٍّ وَ لَا غَلِیظٍ وَ لَا سَخَّابٍ وَ لَا مُتَزَیِّنٍ (1) بِالْفُحْشِ وَ لَا قَوْلِ الْخَنَاءِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذَا مَالِی فَاحْکُمْ فِیهِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ کَانَ الْیَهُودِیُّ کَثِیرَ الْمَالِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام (2) کَانَ فِرَاشُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبَاءَةً وَ کَانَتْ مِرْفَقَتُهُ أدم (أَدَماً) حَشْوُهَا لِیفٌ فَثُنِیَتْ لَهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ لَقَدْ مَنَعَنِی الْفِرَاشُ اللَّیْلَةَ الصَّلَاةَ فَأَمَرَ علیه السلام أَنْ یُجْعَلَ بِطَاقٍ وَاحِدٍ (3).
قال الجزری فیه من قتل معاهدا لم یقبل الله منه صرفا و لا عدلا یجوز أن یکون بکسر الهاء و فتحها علی الفاعل و المفعول و هو فی الحدیث بالفتح أشهر و أکثر و المعاهد من کان بینک و بینه عهد و أکثر ما یطلق فی الحدیث علی أهل الذمة و قد یطلق علی غیرهم من الکفار إذا صولحوا علی ترک الحرب مدة ما و قال الشطر (4) النصف.
و قال الجوهری طیبة علی وزن شیبة اسم مدینة الرسول صلی الله علیه و آله و الصخب بالصاد و بالسین الضجة و اضطراب الأصوات للخصام قوله علیه السلام و لا متزین فی بعض النسخ بالزاء المعجمة أی لم یجعل الفحش زینة کما یتخذه اللئام و فی بعضها بالراء أی لا یدنس نفسه بذلک و الخناء أیضا الفحش فی القول و المرفقة بالکسر الوسادة.
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فِی لَیْلَتِهَا فَفَقَدَتْهُ مِنَ الْفِرَاشِ فَدَخَلَهَا فِی ذَلِکَ مَا یَدْخُلُ النِّسَاءَ فَقَامَتْ تَطْلُبُهُ فِی جَوَانِبِ الْبَیْتِ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَیْهِ وَ هُوَ فِی جَانِبٍ مِنَ الْبَیْتِ قَائِمٌ رَافِعٌ یَدَیْهِ (5) یَبْکِی وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تَنْزِعْ مِنِّی (6) صَالِحَ مَا أَعْطَیْتَنِی أَبَداً- (7)
ص: 217
روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله دوست میداشت در بینی خود روغن کنجد بمالد(1).
روایت155.
الکافی: عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی از پدرش از جدّش روایت کرده: از سوگندهای رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود: نه و از خدا آمرزش میخواهم(2).
روایت156.
الکافی: از محمد بن مسلم روایت شده که وی گفت: عقرب رسول خدا صلی الله علیه و آله را گزید. حضرت فرمود: خدا لعنتت کند که مومن را آزار دهی یا کافر را برایت فرقی نمیکند. سپس نمک خواست و روی نیش نمک مالید و نیش آرام گرفت. سپس امام محمد باقر علیه السلام فرمود: اگر مردم میدانستند در نمک چه خواصی هست با وجود آن دیگر تریاکی نمیطلبیدند(3).
روایت157.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عقربی رسول خدا صلی الله علیه و آله را گزید. حضرت آن را از خود پرت کرد و فرمود: خدا لعنتت کند که نه مومن از تو در امان است و نه کافر. سپس نمک خواست و نمک را بر جای نیش گذاشت. سپس آن را با انگشت شصت خود فشار داد تا ورمش فرو نشست. سپس فرمود: اگر مردم میدانستند در نمک چه خواصی هست با وجود آن به تریاک دیگری نیاز نداشتند(4).
روایت158.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زمینی تافته گام گذاشت و پای ایشان سوخت. حضرت پای خود را در رِجله که نوعی کاسنی است گذاشت و حرارت سوختگی از آن فرو نشست. ایشان آن گیاه را دعا کرد و آن را دوست داشت و میفرمود کاسنی بسیار بابرکت است(5).
روایت159.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله دست خود را سوی سنگی دراز کرد و ناگاه عقربی ایشان را گزید. فرمود: خدا لعنتت کند که نه نیکوکار را رها میکنی و نه بدکار را.
روایت160.
تفسیر قمی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود و جبرئیل نزد ایشان بود. ناگاه نگاه جبرئیل به آسمان افتاد و چنان رنگ از رخسارش پرید که رُخش همچون زعفران شد و به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به جایی که جبرئیل نگاه کرده بود نگریست. ناگاه دید فرشتهای کران تا کران آسمان را پُر کرد و آنقدر پیش آمد که به نزدیکی زمین رسید و گفت: ای محمد! خداوند مرا نزد تو فرستاده تا مخیّرت کنم و بپرسم دوست میداری پادشاهی رسول باشی یا بندهای رسول؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل نگاه کرد. او که رنگ به رخسارش برگشته بود عرض کرد: بندهای رسول باش. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بندهای رسول هستم. ناگاه آن فرشته پای راستش را در میان آسمان دنیا گذاشت و پای دیگرش را برداشت و در آسمان دوم گذاشت و پای چپش را بلند کرد و در آسمان سوم گذاشت و به همین ترتیب رفت تا به آسمان هفتم رسید. او هر آسمانی را یک گام کرد و هر چه بالاتر میرفت کوچکتر میشد تا سرانجام همچون قناری کوچک شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل فرمود: دیدم به هراس افتادی و رنگ رخسارت چنان دگرگون شد که حالی هراسناکتر از آن ندیده بودم! عرض کرد: ای پیغمبر خدا! سرزنشم مکن، آیا میدانی این چه کسی بود؟ فرمود: نه. عرض کرد: او اسرافیل پردهدار پروردگارم بود، از زمانی که خداوند آسمانها و زمین را آفریده او از جایگاه خود پایین نیامده بود. وقتی دیدم فرود آمده گمان کردم آمده تا قیامت را به پا کند. اگر دیدی رنگ رخسارم دگرگون شد به این خاطر بود، اما وقتی مقامی را دیدم که خداوند برایت برگزیده رنگ به رخسارم بازگشت و جان گرفتم. مگر ندیدی هر چه بالاتر میرفت کوچکتر میشد؟ هیچ چیزی نیست که به پروردگار نزدیک شود جز آنکه در برابر عظمت او کوچک شود. او پردهدار
ص: 292
اللَّهُمَّ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوّاً وَ لَا حَاسِداً أَبَداً اللَّهُمَّ وَ لَا تَرُدَّنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ أَبَداً اللَّهُمَّ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً قَالَ فَانْصَرَفَتْ أُمُّ سَلَمَةَ تَبْکِی حَتَّی انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبُکَائِهَا فَقَالَ لَهَا مَا یُبْکِیکِ یَا أُمَّ سَلَمَةَ فَقَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ لَا أَبْکِی وَ أَنْتَ بِالْمَکَانِ الَّذِی أَنْتَ بِهِ مِنَ اللَّهِ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ تَسْأَلُهُ أَنْ لَا یُشْمِتَ بِکَ عَدُوّاً أَبَداً وَ أَنْ لَا یَرُدَّکَ فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذَکَ مِنْهُ أَبَداً وَ أَنْ لَا یَنْزِعَ مِنْکَ صَالِحاً أَعْطَاکَ (1) أَبَداً وَ أَنْ لَا یَکِلَکَ إِلَی نَفْسِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً فَقَالَ یَا أُمَّ سَلَمَةَ وَ مَا یُؤْمِنُنِی وَ إِنَّمَا وَکَلَ اللَّهُ یُونُسَ بْنَ مَتَّی إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ کَانَ مِنْهُ مَا کَانَ (2).
ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (3) عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَائِلٌ یَسْأَلُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ أَحَدٍ عِنْدَهُ سَلَفٌ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ مِنْ بَنِی الْجَبَلِیِ (4) فَقَالَ عِنْدِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَأَعْطِ هَذَا السَّائِلَ أَرْبَعَةَ أَوْسَاقِ تَمْرٍ قَالَ فَأَعْطَاهُ قَالَ ثُمَّ جَاءَ الْأَنْصَارِیُّ بَعْدُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَتَقَاضَاهُ فَقَالَ لَهُ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ (5) فَقَالَ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ قَدْ أَکْثَرْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ قَوْلِ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَالَ هَلْ مِنْ رَجُلٍ عِنْدَهُ سَلَفٌ قَالَ فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ عِنْدِی
ص: 218
پروردگار و نزدیکترین آفریده به او بود. لوح از یاقوت سرخ و میان چشمانش است، وقتی پروردگار تبارک و تعالی با وحی سخن میگوید آن لوح را به پیشانیاش میزند و او در آن مینگرد و سپس وحی را به ما میرساند و ما با آن سوی آسمانها و زمین میشتابیم. او نزدیکترین آفریده به خداوند رحمان است. میان او و خداوند نود حجاب از نور هست که دیدهها در ورای آنها چنان ناتواناند که وصف نشود. من نزدیکترین آفریده به او هستم و میان من و او هزار سال راه هست(1).
توضیح
در صیغه مجهول میگویند «اُنتقع لونه» یعنی رنگش از ترس یا درد دگرگون شد. «کُرکم» به ضم یعنی زعفران. این که در بیان فاصله میگوید «من الربّ» (از پروردگار) یعنی از موضع ظهور عظمت و جلال پروردگار و محل صدور امر و نهی و وحی او.
روایت160.
نوادر الرّاوندی: امام موسی کاظم علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل فرمود: حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت وضو میگرفت که ناگاه گربهای که در خانه بود به ایشان پناه آورد. حضرت دریافت که او تشنه است و ظرف آب را سوی او بُرد و او از آن نوشید. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله با مابقی آن آب وضو گرفت(2).
روایت161.
نوادر الرّاوندی به همان اسناد: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی نزد قومی غذا میخورد میفرمود: روزهداران نزدتان افطار کردند و نیکوکاران غدایتان را خوردند و بهترین فرشتگان بر شما درود فرستادند(3).
روایت162.
أسرار الصّلاة: از ابوذر روایت شده که وی گفت: شبی رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و این کلام حق تعالی را زمزمه میکرد: «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ (4)
فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(5)
{اگر عذابشان کنی آنان بندگان تواند و اگر بر ایشان ببخشایی تو خود توانا و حکیمی.}
ص: 293
یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ کَمْ عِنْدَکَ قَالَ مَا شِئْتَ قَالَ فَأَعْطِ هَذَا ثَمَانِیَةَ أَوْسُقٍ مِنْ تَمْرٍ فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ إِنَّمَا لِی أَرْبَعَةٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْبَعَةٌ أَیْضاً (1).
ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (2) عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُوَرِّثْ دِینَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَا عَبْداً وَ لَا وَلِیدَةً وَ لَا شَاةً وَ لَا بَعِیراً وَ لَقَدْ قُبِضَ صلی الله علیه و آله (3) وَ إِنَّ دِرْعَهُ مَرْهُونَةٌ عِنْدَ یَهُودِیٍّ مِنْ یَهُودِ الْمَدِینَةِ بِعِشْرِینَ صَاعاً مِنْ شَعِیرٍ استلفها (4) (اسْتَسْلَفَهَا) نَفَقَةً لِأَهْلِهِ (5).
ب، قرب الإسناد أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ الْمَسَاکِینَ کَانُوا یَبِیتُونَ فِی الْمَسْجِدِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَفْطَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَعَ الْمَسَاکِینِ الَّذِینَ فِی الْمَسْجِدِ ذَاتَ لَیْلَةٍ عِنْدَ الْمِنْبَرِ فِی بُرْمَةٍ (6) فَأَکَلَ مِنْهَا ثَلَاثُونَ رَجُلًا ثُمَّ رُدَّتْ إِلَی أَزْوَاجِهِ شِبْعُهُنَ (7).
ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ قَاعِداً أَوْ یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصًا أَوْ عَلَی حَائِطٍ فَقَالَ لَا مَا شَأْنُ أَبِیکَ وَ شَأْنُ هَذَا مَا بَلَغَ أَبُوکَ هَذَا بَعْدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا عَظُمَ أَوْ بَعْدَ مَا ثَقُلَ کَانَ یُصَلِّی وَ هُوَ قَائِمٌ وَ رَفَعَ إِحْدَی رِجْلَیْهِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی فَوَضَعَهَا (8).
لعل تحمل هذه الأثقال فی العبادة کان فی الشریعة ثم نسخ.
ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ الْمَعْرُوفِ بِالْمُشَلَّلِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُرَشِیِ
ص: 219
رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمود برایم قرائت کن. وی میگوید: من سوره نساء را باز کردم و وقتی رسیدم به «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً»(1) {پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم و تو را بر آنان گواه آوریم؟} دیدم چشمان حضرت پُر از اشک شد و فرمود: همینقدر تو را کافی است(2).
باب دهم : نوادری در باب مزاح و خنده پیامبر صلی الله علیه و آله که از باب نخست است
روایات
روایت1.
مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله مزاح میکرد اما چیزی جز حق نمیگفت.
انس میگوید: ابو عُمَیر، پسر امّ سلیم، پرندهای داشت به نام نُغَیر که مُرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او میفرمود: ای ابا عُمَیر چه میکند نُغَیر؟!
پیامبر صلی الله علیه و آله در سفری با برخی از همسران خود میرفت. کسی که برای شتران آواز میخواند خادم ایشان به نام انجشه بود. در راه حضرت فرمود: ای انجشه! مواظب بلورها باش! و یا در روایتی دیگر: بلورها را نشکنی!
حضرت در سفری غلامی سیاه داشت، هر که در راه خسته میشد تکهای از بار خود را بر دوش او مینهاد و چنان شد که چیزهای زیادی بر دوش او افتاد. پیامبر صلی الله علیه و آله بر او گذر کرد و فرمود: تو یک کشتی هستی! و آنگاه او را آزاد کرد.
مردی به حضرت عرض کرد: به من مرکبی بده ای رسول خدا! فرمود: ما تو را بر بچه ناقهای سوار میکنیم. عرض کرد: بچه ناقه میخواهم چه کار؟ فرمود: مگر شتر چیزی غیر از ناقه می زاید ؟
حضرت از پشت مردی رفت و بازوی او را گرفت و فرمود: چه کسی این بنده را میخرد؟! یعنی او بنده خداست.
حضرت به کسی فرمود: یادت نرود ای صاحب دو گوش!
زنی نزد حضرت از شوهرش یاد کرد. حضرت فرمود: همانی را میگویی که در چشمش سفیدی دارد؟ عرض کرد: نه، در چشمش سفیدی ندارد! آن زن ماجرا را برای شوهرش بازگفت و مرد به او گفت: مگر نمیبینی سفیدیِ چشم من بیشتر از سیاهی آن است؟!
حضرت شتری را دید که بار گندم داشت. فرمود: حلیم دارد میرود!
ص: 294
عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسٌ لَسْتُ بِتَارِکِهِنَّ حَتَّی الْمَمَاتِ لِبَاسِیَ الصُّوفُ (1) وَ رُکُوبِیَ الْحِمَارَ مُؤْکَفاً وَ أَکْلِی مَعَ الْعَبِیدِ وَ خَصْفِیَ النَّعْلَ بِیَدِی وَ تَسْلِیمِی عَلَی الصِّبْیَانِ لِتَکُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِی (2).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی مَلَکٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنْ شِئْتَ جَعَلْتُ لَکَ بَطْحَاءَ مَکَّةَ ذَهَباً قَالَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ (3) یَا رَبِّ أَشْبَعُ یَوْماً فَأَحْمَدُکَ وَ أَجُوعُ یَوْماً فَأَسْأَلُکَ (4).
صح، صحیفة الرضا علیه السلام عنه علیه السلام مثله: (5)
جا، المجالس للمفید عمر بن محمد عن ابن مهرویه عن داود بن سلیمان عنه علیه السلام مثله (6).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِ (7) عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُضَحِّی بِکَبْشَیْنِ أَمْلَحَیْنِ أَقْرَنَیْنِ (8).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَتَخَتَّمُ فِی یَمِینِهِ (9).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: مَا شَبِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ خُبْزِ بُرٍّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ حَتَّی مَضَی لِسَبِیلِهِ (10).
ص: 220
حضرت دید بلال شکمش بیرون زده. فرمود: ای اُمّ حُبَین! اُمّ حُبَین گونهای سوسمار است و یا به قولی آفتاب پرست.
حضرت به حسین علیه السلام میفرمود: کوچولو! کوچولو ! بالا بیا از چشم کوچک .
ابن عباس میگوید: حضرت جامهای بلند به یکی از همسرانش پوشاند و به او فرمود: این را بپوش و خدا را سپاس گو، آن لباس دنبالهای همچون دنباله لباس عروس داشت.
پیرزنی از انصار به حضرت عرض کرد: دعا کن من به بهشت بروم. حضرت به او فرمود: پیرزن به بهشت نمیرود! آن زن به گریه افتاد. پیامبر صلی الله علیه و آله خندید و فرمود: مگر نشنیدهای که خداوند متعال فرموده: «إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً»(1)
{ما آنان را پدید آورده ایم پدید آوردنی، و ایشان را دوشیزه گردانیده ایم.}
حضرت به پیرزنی اشجعی فرمود: ای اشجعی! پیرزن به بهشت نمیرود! بلال دید آن پیرزن گریه میکند و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت. پیامبر صلی الله علیه و آله به بلال فرمود: سیاه هم همینطور! هر دو به گریه نشستند. عباس آن دو را دید و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت. حضرت فرمود: پیرمرد هم همینطور! سپس هر سه آنان را فراخواند و دلشان را به دست آورد و فرمود که خداوند آنان را بهتر از آنچه بودهاند میگردانَد و گفت آنها در هیئتی جوان و تابناک وارد بهشت می شوند و فرمود اهل بهشت موهایشان کوتاه و محاسنشان کوتاه و چشمانشان سرمه کشیده شده است.
مردی به حضرت عرض کرد: تو حقیقتا پیامبر خدایی و ما میدانیم، و دینت اسلام است و آن را بزرگ میداریم، اما همراه با اسلام چیزی برای زیر دندان میخواهیم و در این باره زمزمه میکنیم. حضرت فرمود: ای علی! نیازش را برآور. آنگاه حضرت علی علیه السلام او را سیر کرد و یک ناقه و یک بار خرما به او بخشید.
مردی اعرابی نزد حضرت آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! شنیدهایم وقتی همه مردم از گرسنگی رو به مرگاند مسیح ( منظورش دجال بوده ) میآید و برای آنان ترید میآورد، پدر و مادرم به فدایت! صلاح میبینی من از روی عفاف و زهد دست به ترید او نزنم؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله خندید و فرمود: البته خداوند تو را همچون مومنان بینیاز میسازد.
جدّ خالد قسری زنی را بوسید. آن زن نزد پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت کرد. حضرت کسی را در پی او فرستاد. او اعتراف کرد و گفت: اگر میخواهد قصاص کند! رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب خندیدند و سپس حضرت به او فرمود: دیگر تکرار نمیشود؟!
ص: 295
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ الْقَاسِمِ النُّوشْجَانِیِّ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّهُ یُرْوَی عَنْ عُرْوَةَ بْنِ زُبَیْرٍ أَنَّهُ قَالَ تُوُفِّیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (1) وَ هُوَ فِی تَقِیَّةٍ فَقَالَ أَمَّا بَعْدَ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّهُ أَزَالَ کُلَّ تَقِیَّةٍ بِضَمَانِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ بَیَّنَ أَمْرَ اللَّهِ وَ لَکِنَّ قُرَیْشاً فَعَلَتْ مَا اشْتَهَتْ بَعْدَهُ وَ أَمَّا قَبْلَ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ فَلَعَلَّهُ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْکَابٍ (3) عَنْ مُصْعَبِ بْنِ الْمِقْدَامِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا رَأَی نَاشِئاً تَرَکَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ إِنْ کَانَ فِی صَلَاةٍ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا فِیهِ فَإِنْ ذَهَبَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِنْ أَمْطَرَ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ نَاشِئاً نَافِعاً وَ النَّاشِئُ السَّحَابُ وَ الْمُخِیلَةُ أَیْضاً السَّحَابَةُ (4).
قوله و الناشئ إلی آخر الکلام إما کلام الشیخ أو بعض الرواة و قال الجزری فیه کان إذا رأی ناشئا فی أفق السماء أی سحابا لم یتکامل اجتماعه و اصطحابه.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ حَشِیشٍ (5) عَنْ أَحْمَدَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرَانِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَوْرٍ (6) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ (7) عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ قَاسِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَ: مَا شَبِعَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ تِبَاعاً حَتَّی لَحِقَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (8).
ص: 221
عرض کرد: نه به خدا ای رسول خدا! و رسول خدا صلی الله علیه و آله از او درگذشت.
حضرت دید صهیب خرما میخورد. به او فرمود: نشستهای خرما میخوری حال آنکه چشمت درد میکند؟! عرض کرد: ای رسول خدا! من خرما را با این طرف میجوم و چشمم از این طرف درد میکند!
حضرت ابو هُرَیره را از شوخی کردن با مردم نهی کرد. او کفش پیامبر صلی الله علیه و آله را دزدید و آن را گرو گذاشت و خرما گرفت! سپس آمد و روبروی حضرت نشست و شروع به خوردن کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه میخوری ای ابو هریره؟! عرض کرد: کفش رسول خدا را!
سُوَیبِط مهاجری به نُعَیمان بدری گفت: به من غذایی بده. او که توشهدار سفر بود به وی پاسخ داد: صبر کن تا یاران بیایند. در آن دم قومی از آنجا میگذشتند.
سُویبط به آنان گفت: من بندهای دارم، آیا او را از من میخرید؟ گفتند: آری. گفت: او بندهای زباندراز است و به شما میگوید آزاد است، اگر میخواهید به حرفش گوش کنید بندهام را برای خودم بگذارید! آنان او را در ازای ده ماده شتر جوان خریدند. سپس رفتند و طنابی بر گردن نُعیمان انداختند. نُعیمان گفت: این مرد شما را مسخره کرده، من آزاد هستم! گفتند: ماجرایت را میدانیم! و او را بُردند تا اینکه قومِ وی رسیدند و او را نجات دادند. پیامبر صلی الله علیه و آله تا مدتی از این ماجرا میخندید.
این نُعیمان نیز خودش بسیار شوخی میکرد. یک بار شنید مُحرمة بن نوفل که بیناییاش را از دست داده بود میگوید: آیا کسی نیست مرا ببرد ادرار کنم؟! نُعیمان دست او را گرفت و کنار مسجد آورد و به او گفت: همینجا ادرار کن! او چنین کرد و ناگاه مردم بر سرش فریاد کشیدند. گفت: چه کسی مرا اینجا آورد؟ گفتند: نُعیمان. گفت: به خدا با این عصا بر سرش میزنم. نُعیمان باخبر شد و نزد او رفت و گفت: میخواهی نُعیمان را به تو نشان دهم؟ گفت: آری. گفت: برخیز. نُعیمان او را با خود کنار عثمان که در نماز بود برد و گفت: آن مرد روبرویت است. محرمه عصایش را بالا برد و با قدرت عثمان را زد! مردم گفتند: این خلیفه بود! گفت: چه کسی مرا اینجا آورد؟ گفتند: نُعیمان! گفت: دیگر با او کاری نخواهم داشت! روز دیگر نُعیمان دید مردی اعرابی یک خیک عسل دارد. آن را از او خرید و او را بر در خانه عایشه برد. آن روز روزی بود که پیامبر نزد عایشه میرفت. نُعیمان به عایشه گفت: این را بگیر. پیامبر صلی الله علیه و آله فکر کرد آن را به او هدیه کرده است. آنگاه نُعیمان رفت و مرد اعرابی بر در خانه نشست. وقتی انتظارش به درازا کشید گفت: ای اهل خانه! اگر بهایش را نمیدهید آن را پس بدهید! رسول خدا صلی الله علیه و آله از ماجرا باخبر شد و بهایش را پرداخت. سپس به نُعیمان فرمود: چرا این کار را کردی؟ عرض کرد: دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله عسل دوست دارد و آن مرد اعرابی خیک عسل دارد! پیامبر صلی الله علیه و آله خندید
ص: 296
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنِ الْخَالِدِیِ (1) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْقَطَّانِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ مُوسَی (2) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سُلَیْمَانَ (3) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَأْکُلُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَعْتَقِلُ الشَّاةَ وَ یُجِیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلُوکِ عَلَی خُبْزِ الشَّعِیرِ (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی حَمَّوَیْهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ الهزالی (5) (الْهِزَّانِیِ) عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْحُبَابِ (6) عَنْ سَلَمٍ عَنْ أَبِی هِلَالٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَوْقُوذٌ أَوْ قَالَ مَحْمُومٌ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ وَعَکَکَ أَوْ حُمَّاکَ فَقَالَ مَا مَنَعَنِی ذَلِکَ أَنْ قَرَأْتُ اللَّیْلَةَ ثَلَاثِینَ سُورَةً فِیهِنَّ السَّبْعُ الطُّوَلُ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ أَنْتَ تَجْتَهِدُ هَذَا الِاجْتِهَادَ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً (7).
قال الفیروزآبادی الموقوذ الشدید المرض المشرف و وقذه صرعه و سکنه و غلبه و ترکه علیلا کأوقذه و قال الوعک أدنی الحمی و وجعها و مغثها (8) فی البدن و ألم من شدة التعب.
ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ
ص: 222
و اظهار ناپسندی نکرد(1).
توضیح
جزری میگوید: در این سخن که حضرت به ابا عُمَیر برادر اَنس فرمود: «یا با عمیر ما فعل نُغیر» «نُغیر» مصغّر «نغر» است و آن پرندای شبیه گنجشک با منقاری سرخ است.
وی درباره ماجرای انجشه به روایت براء بن ملک «رویدک رفقا بالقواریر» میگوید: منظورش تشبیه زنان به بلور به دلیل شکنندگی است. انجشه برای شتران آواز میخواند و شعر میسرود. حضرت که حذر داشت صدای وی به زنان برسد و در دلشان اثر کند به او فرمود تا از کارش دست بکشد. در مثل «غناء آستانه زناست.» نیز گفتهاند چون شتران با شنیدن آواز او تند میروند و کسی را که بر آنها سوار است آزار میدهند و خسته میکنند، از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله وی را بازداشته است، زیرا زنان از تُندروی خسته میشدهاند. «اُمّ حُبَین» جانوری کوچک مانند آفتای پرست است که شکمی بزرگ دارد و وقتی راه میرود سرش زیاد تکان میخورد. آنجا که حضرت بلال را دیده که شکمش بیرون زده بوده و فرموده «اُمّ حُبَین» از این جهت وی را از روی مزاح به این جانور تشبیه کرده است.
حضرت با امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام بازی میکرده و میفرموده: «حُزُقّةٌ حُزُقّةُ تَرَقّ عینَ بَقّةَ» آنگاه ایشان از حضرت بالا میرفتهاند و پا روی سینه حضرت میگذاشتهاند. «حزقة» یعنی انسان ضعیف که گامهایش را نزدیک به هم برمیدارد، نیز گفتهاند یعنی قدکوتاه با شکمی بزرگ. حضرت از روی شوخی و بازی این سخن را به حضرت علیه السلام میگفته. «ترق» یعنی بالا برو. «عین بقة» کنایه از داشتن چشم کوچک است. «حزقة» خبر مرفوع است برای مبتدای محذوف به تقدر «أنت حزقة»، «حزقة» دومی یا مثل اولی و یا خبر مکرّر است. آنجا که «حزقّة» تنوین نگیرد یعنی حرف ندا حذف شده که از شذوذ است همچون: «أطرق کریّ» زیرا حرف ندا از علم مضموم و مضاف حذف میشود.
«عُجُز» با دو ضمه پشت سر هم جمع «عجوزة» است و «جُرُد» جمع «أجرد» است به معنای کسی که مو ندارد و «مُرُد» جمع «أمرد» است و «قَضم» یعنی خوردن با لبه داندان.
جزری میگوید: حضرت از مردی پرسید در نمازت در طلب چه چیزی دعا میکنی؟ عرض کرد: از پروردگارم بهشت را میطلبم و از دوزخ به او پناه میبرم. و ما دندنه تو و دندنه معاذ را بلد نیستیم
ص: 297
مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُکَفَّراً لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُ وَ لَقَدْ کَانَ مَعْرُوفُهُ عَلَی الْقُرَشِیِّ وَ الْعَرَبِیِّ وَ الْعَجَمِیِّ وَ مَنْ کَانَ أَعْظَمُ مَعْرُوفاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی هَذَا الْخَلْقِ وَ کَذَلِکَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ مُکَفَّرُونَ وَ لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُنَا وَ خِیَارُ الْمُؤْمِنِینَ مُکَفَّرُونَ لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُمْ (1).
ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ رَاهَوَیْهِ عَنْ أَبِی جوید مَوْلَی الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنَّ الْأَبْکَارَ مِنَ النِّسَاءِ بِمَنْزِلَةِ الثَّمَرِ عَلَی الشَّجَرِ فَإِذَا أَیْنَعَ الثَّمَرُ فَلَا دَوَاءَ لَهُ إِلَّا اجْتِنَاؤُهُ وَ إِلَّا أَفْسَدَتْهُ الشَّمْسُ وَ غَیَّرَتْهُ الرِّیحُ وَ إِنَّ الْأَبْکَارَ إِذَا أَدْرَکْنَ مَا تُدْرِکُ النِّسَاءُ فَلَا دَوَاءَ لَهُنَّ إِلَّا الْبُعُولُ وَ إِلَّا لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِنَّ الْفِتْنَةُ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَجَمَعَ النَّاسَ ثُمَّ أَعْلَمَهُمْ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَقَالُوا مِمَّنْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مِنَ الْأَکْفَاءِ فَقَالُوا وَ مَنِ الْأَکْفَاءُ فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ أَکْفَاءُ بَعْضٍ ثُمَّ لَمْ یَنْزِلْ حَتَّی زَوَّجَ ضُبَاعَةَ مِنَ الْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی زَوَّجْتُ ابْنَةَ عَمِّی الْمِقْدَادَ لِیَتَّضِعَ النِّکَاحُ (2).
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی مَکَانٍ وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ أَرَادَ قَضَاءَ حَاجَةٍ فَقَامَ إِلَی الْأَشَاءَیْنِ یَعْنِی النَّخْلَتَیْنِ فَقَالَ لَهُمَا اجْتَمِعَا فَاسْتَتَرَ بِهِمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَضَی حَاجَتَهُ ثُمَّ قَامَ فَجَاءَ الرَّجُلُ فَلَمْ یَرَ شَیْئاً (3).
قال الجوهری الأشاء بالفتح و المد صغار النخل.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی أَبِی صَالِحٍ عَنِ اللَّیْثِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ أَنَّ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 223
. حضرت فرمود: ما پیرامون این دو دندنه میکنیم. «دندنة» این است که انسان به گونهای سخن بگوید که نوایش به گوش برسد اما کلامش مفهوم نباشد. ضمیر در «حولهما» برای بهشت و دوزخ است، یعنی درباره این دو زمزمه میکنیم.
روایت2.
مکارم الأخلاق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من مزاح میکنم اما چیزی جز حق نمیگویم.
روایت شده که مردی از ابن عباس پرسید: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله مزاح میکرد؟ وی گفت: بله، مزاح میکرد.
امام حسن علیه السلام فرمود: از داییام هند درباره صفات رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم، وی گفت: وقتی خشمگین میشد چشم بر میگرفت و رو میگرداند و وقتی شاد میشد دیده فرو میهشت و خندهاش از لبخند نمیگذشت و آنگاه دندانهایش چون دانههای تگرگ هویدا میشد.
از أنس بن مالک روایت شده که وی گفت: دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله بهگونهای خندید که دندانهای آسیایش هویدا شد.
از ابی درداء روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی سخن میگفت لبخندی بر لب داشت.
از یونس شَیبانی روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: چگونه با یکدیگر شوخی میکنید؟ عرض کردم: کم. فرمود: با هم شوخی کنید چراکه شوخی نشانه خوشخُلقی است و سبب میشود برادرت را شاد کنی، پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی میخواست کسی را شاد کند با او شوخی میکرد(1).
روایت3.
نوادر الرّاوندی: امام جعفر صادق علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیرزنی بیدندان را دید. به او فرمود: هیچ پیرزن بیدندانی وارد بهشت نمیشود. ناگاه پیرزن به گریه افتاد. حضرت به او فرمود: چرا گریه میکنی؟ عرض کرد: ای رسول خدا! من دندان ندارم. رسول خدا صلی الله علیه و آله خندید و فرمود: با «این حالت» وارد بهشت نمیشوی(2).
ص: 298
قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَرِّ الظَّهْرَانِ (1) یَرْعَی الْغَنَمَ (2) وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلَیْکُمْ بِالْأَسْوَدِ مِنْهُ فَإِنَّهُ أَطْیَبُهُ قَالُوا تَرْعَی الْغَنَمَ قَالَ نَعَمْ وَ هَلْ نَبِیٌّ إِلَّا رَعَاهَا (3).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَیْفِ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ عَمَّارٍ یُقَالُ لَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ سَمَّاهُ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ عَمَّارٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ کُنْتُ أَرْعَی غُنَیْمَةَ أَهْلِی وَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَرْعَی أَیْضاً فَقُلْتُ یَا مُحَمَّدُ هَلْ لَکَ فِی فَخٍّ فَإِنِّی تَرَکْتُهَا رَوْضَةَ بُرَقٍ قَالَ نَعَمْ فَجِئْتُهَا مِنَ الْغَدِ وَ قَدْ سَبَقَنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَائِمٌ یَذُودُ غَنَمَهُ عَنِ الرَّوْضَةِ قَالَ إِنِّی کُنْتُ وَاعَدْتُکَ فَکَرِهْتُ أَنْ أَرْعَی قَبْلَکَ (4).
قال الفیروزآبادی البرق محرکة الحمل معرب برة و قال الأبرق غلظ فیه حجارة و رمل و طین مختلطة و البرقة بالضم غلظ الأبرق و برق دیار العرب تنیف علی مائة منها برقة الأثمار و الأوجال و الأجداد و عدها إلی أن قال و النجد و یثرب و الیمامة هذه برق العرب.
سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ فَأَعْطَی اللَّهُ (5) مُحَمَّداً تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ جُزْءاً ثُمَّ قَسَمَ بَیْنَ الْعِبَادِ جُزْءاً وَاحِداً (6).
صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَعُفْتُ عَنِ
ص: 224
روایت4.
نوادر الرّاوندی: به همان اسناد: حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به زنی که چشمانش قی کرده بود نگریست و فرمود: بدان زنی که چشمانش قی دارد وارد بهشت نمیشود. عرض کرد: ای رسول خدا! یعنی من ناگزیر به دوزخ میروم؟! فرمود: نه، بلکه با «چنین صورتی» وارد بهشت نمیشوی. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بر همین معنی فرمود: هیچ نابینا و ناشنوایی وارد بهشت نمیشود(1).
میگویم: تعداد حجها و عمرههای پیامبر صلی الله علیه و آله در باب حجّة الوداع خواهد آمد.
باب یازدهم : در باب فضیلتها و ویژگیهای پیامبر صلی الله علیه و آله و منتهایی که خداوند با وجود حضرت بر بندگان خود نهاد
آیات
- «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ»(2)
{ما تو را بحق فرستادیم تا بشارتگر و بیم دهنده باشی و [لی] درباره دوزخیان از تو پرسشی نخواهد شد.}
- «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»(3)
{در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است.}
- «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(4)
{پس به خدا و فرستاده او که پیامبر درس نخوانده ای است که به خدا و کلمات او ایمان دارد بگروید و او را پیروی کنید امید که هدایت شوید.}
- «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(5)
{بگو جز آنچه خدا بخواهد برای خودم اختیار سود و زیانی ندارم و اگر غیب می دانستم قطعا خیر بیشتری می اندوختم و هرگز به من آسیبی نمی رسید من جز بیم دهنده و بشارتگر برای گروهی که ایمان می آورند نیستم.}
- «وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(6)
{و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین گروهی اندک و مستضعف بودید می ترسیدید مردم شما را بربایند پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد باشد که سپاسگزاری کنید.}
- «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»(7)
{و[لی] تا تو در میان آنان هستی خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند و تا آنان طلب آمرزش می کنند خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.}
- «وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(8) تا آنجا که میفرماید: «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنِینَ * أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ
ص: 299
الصَّلَاةِ وَ الْجِمَاعِ (1) فَنَزَلَتْ عَلَیَّ قِدْرٌ مِنَ السَّمَاءِ فَأَکَلْتُ مِنْهَا فَزَادَ فِی قُوَّتِی قُوَّةَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فِی الْبَطْشِ وَ الْجِمَاعِ (2).
صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ إِذْ جَاءَتْ فَاطِمَةُ وَ مَعَهَا کُسَیْرَةٌ مِنْ خُبْزٍ فَدَفَعَتْهَا إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ الْکُسَیْرَةُ فَقَالَتْ خَبَزْتُهُ قُرصاً (3) لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ جِئْتُکَ مِنْهُ بِهَذِهِ الْکُسَیْرَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ أَمَا إِنَّهُ أَوَّلُ طَعَامٍ دَخَلَ جَوْفَ أَبِیکَ مُنْذُ ثَلَاثٍ (4).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بالأسانید الثلاثة عنه علیه السلام مثله (5).
سن، المحاسن عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جُلُوسَ الْعَبْدِ وَ یَعْلَمُ أَنَّهُ عَبْدٌ (6).
أکل العبد الأکل علی الأرض کما مر و جلوس العبد الجلوس علی الرکبتین.
سن، المحاسن أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ یَأْکُلُ عَلَی الْحَضِیضِ وَ یَنَامُ عَلَی الْحَضِیضِ.
سن، المحاسن صَفْوَانُ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ مَرَّتِ امْرَأَةٌ بَدَوِیَّةٌ (7) بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَأْکُلُ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی
ص: 225
یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ»(1)
{و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند عذابی پر درد [در پیش] خواهند داشت.} {در صورتی که اگر مؤمن باشند [بدانند] سزاوارتر است که خدا و فرستاده او را خشنود سازند، آیا ندانسته اند که هر کس با خدا و پیامبر او درافتد برای او آتش جهنم است که در آن جاودانه خواهد بود این همان رسوایی بزرگ است.}
«لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ * فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ»(2)
{قطعا برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است، پس اگر روی برتافتند بگو خدا مرا بس است هیچ معبودی جز او نیست بر او توکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است.}
- «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ»(3)
{آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است و پیش از وی [نیز] کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است [دروغ می بافد] آنان [که در جستجوی حقیقت اند] به آن می گروند و هر کس از گروه های [مخالف] به آن کفر ورزد آتش وعده گاه اوست پس در آن تردید مکن که آن حق است [و] از جانب پروردگارت [آمده است] ولی بیشتر مردم باور نمی کنند.}
- «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ»(4)
{به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان بودند.}
- «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ» تا آنجا که میفرماید: «وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً»(5)
{و [چیزی] ما را از فرستادن معجزات باز نداشت جز اینکه پیشینیان آنها را به دروغ گرفتند.} {و ما معجزه ها را جز برای بیم دادن [مردم] نمی فرستیم.}
- «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً * وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً * وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(6)
{و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند، و بگو پروردگارا مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده، و بگو حق آمد و باطل نابود شد آری باطل همواره نابودشدنی است.}
«وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً»(7)
{و تو را جز بشارت دهنده و بیم رسان نفرستادیم.}
- «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(8)
{و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.}
- «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ»(9)
{پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند.}
- «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً»(10)
محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است و خدا همواره بر هر چیزی داناست.}
- «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً * وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً»(11)
{ ای پیامبر ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم، و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی تابناک .}
- «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(12)
{و ما تو را جز [به سمت] بشارتگر و هشداردهنده برای تمام مردم نفرستادیم لیکن بیشتر مردم نمی دانند.}
- «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ
ص: 300
الْحَضِیضِ فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ وَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ تَجْلِسُ جُلُوسَهُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَیْحَکِ أَیُّ عَبْدٍ أَعْبَدُ مِنِّی قَالَتْ فَنَاوِلْنِی لُقْمَةً مِنْ طَعَامِکَ فَنَاوَلَهَا فَقَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا الَّتِی فِی فَمِکَ (1) فَأَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللُّقْمَةَ مِنْ فَمِهِ فَنَاوَلَهَا فَأَکَلَتْهَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا أَصَابَهَا دَاءٌ حَتَّی فَارَقَتِ الدُّنْیَا (2).
مکا، مکارم الأخلاق من کتاب النبوة عن أبی عبد الله علیه السلام مثله: (3)
کا، الکافی علی عن أبیه عن صفوان مثله (4).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْبَلَ إِلَی الْجِعْرَانَةِ (5) فَقَسَمَ فِیهَا الْأَمْوَالَ وَ جَعَلَ النَّاسُ یَسْأَلُونَهُ فَیُعْطِیهِمْ حَتَّی أَلْجَئُوهُ إِلَی الشَّجَرَةِ فَأَخَذَتْ بُرْدَهُ وَ خَدَشَتْ ظَهْرَهُ حَتَّی جَلَوْهُ عَنْهَا وَ هُمْ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ رُدُّوا عَلَیَّ بُرْدِی وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ عِنْدِی عَدَدُ شَجَرِ تِهَامَةَ نَعَماً لَقَسَمْتُهُ بَیْنَکُمْ ثُمَّ مَا أَلْفَیْتُمُونِی جَبَاناً وَ لَا بَخِیلًا ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْجِعْرَانَةِ فِی ذِی الْقَعْدَةِ قَالَ فَمَا رَأَیْتُ تِلْکَ الشَّجَرَةَ إِلَّا خَضْرَاءَ کَأَنَّمَا یُرَشُّ عَلَیْهَا الْمَاءُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی حَتَّی انْتَزَعَتِ الشَّجَرَةُ رِدَاءَهُ وَ خَدَشَتِ الشَّجَرَةُ ظَهْرَهُ (6).
قال الجوهری جلوا عن أوطانهم و جلوتهم أنا یتعدی و لا یتعدی.
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَمَّا آدَابُهُ صلی الله علیه و آله فَقَدْ جَمَعَهَا بَعْضُ الْعُلَمَاءِ وَ الْتَقَطَهَا مِنَ الْأَخْبَارِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَحْکَمَ النَّاسِ وَ أَحْلَمَهُمْ وَ أَشْجَعَهُمْ وَ أَعْدَلَهُمْ وَ أَعْطَفَهُمْ لَمْ تَمَسَّ یَدُهُ یَدَ امْرَأَةٍ
ص: 226
وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً * مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(1)
{اوست کسی که پیامبر خود را به [قصد] هدایت با آیین درست روانه ساخت تا آن را بر تمام ادیان پیروز گرداند و گواه بودن خدا کفایت می کند، محمد [ص] پیامبر خداست .}
- «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی * ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی * وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی»(2)
{سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید، [که] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده، و از سر هوس سخن نمی گوید، این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست، آن را [فرشته] شدیدالقوی به او فرا آموخت، [سروش] نیرومندی که [مسلط] درایستاد.}
- «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(3)
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.}
- «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ * وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ * ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(4)
- {اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و [آنان] قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند، و [نیز بر جماعتهایی] دیگر از ایشان که هنوز به آنها نپیوسته اند و اوست ارجمند سنجیده کار، این فضل خداست آن را به هر که بخواهد عطا می کند و خدا دارای فضل بسیار است.}
- «(5) قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»(6)
{راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است، پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون برد.}
- «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ * إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ»(7)
{ما تو را [چشمه] کوثر دادیم، پس برای پروردگارت نماز گزار و قربانی کن، دشمنت خود بی تبار خواهد بود.}
تفسیر
«وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ» آرامشِ خاطری است برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و میگوید بر عهده او نیست که آنان را وادار به قبول کردن بنماید، او فقط عهدهدار ابلاغ است و به خاطر گناهان آنان بازخواست نمیشود. «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ» یعنی ویژهترین و نزدیکترینِ آنان به وی و یا سزاوارترینِ آنان برای یاری کردن به وی با برهان و یا حمایت و معاونت، «لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ» از میان امت او، «وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» چون با وی در بیشتر احکامی که به درستی برای آنان وضع کرده موافقت کردهاند، و یا به این خاطر که چون بر حق بوده با برهان او را یاری کردهاند و این یاری را به عهده گرفتهاند، «وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» آنان را یاری میکند و چون ایمان آوردهاند پاداش نیک به آنان میدهد. «وَ کَلِماتِهِ» یعنی کتب و وحیای خداوند بر او و دیگر فرستادگان نازل کرد؛ در اخبار خواهد آمد که امامان علیه السلام کلمات خداوند هستند. «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا» که بخواهم سودی به دست آورم یا زیانی را از خود دفع کنم؛ این اظهار عبودیت است و تبرّی جستن از ادعای داشتن
ص: 301
لَا تَحِلُّ وَ أَسْخَی النَّاسِ لَا یَثْبُتُ عِنْدَهُ دِینَارٌ وَ لَا دِرْهَمٌ فَإِنْ فَضَلَ وَ لَمْ یَجِدْ مَنْ یُعْطِیهِ وَ یَجُنُّهُ اللَّیْلُ لَمْ یَأْوِ إِلَی مَنْزِلِهِ حَتَّی یَتَبَرَّأَ مِنْهُ إِلَی مَنْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ لَا یَأْخُذُ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ إِلَّا قُوتَ عَامِهِ فَقَطْ مِنْ یَسِیرِ مَا یَجِدُ مِنَ التَّمْرِ وَ الشَّعِیرِ وَ یَضَعُ سَائِرَ ذَلِکَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا یُسْأَلُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی قُوتِ عَامِهِ فَیُؤْثِرُ مِنْهُ حَتَّی رُبَّمَا احْتَاجَ قَبْلَ انْقِضَاءِ الْعَامِ إِنْ لَمْ یَأْتِهِ شَیْ ءٌ وَ کَانَ یَجْلِسُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَنَامُ عَلَیْهَا وَ یَأْکُلُ عَلَیْهَا وَ کَانَ یَخْصِفُ النَّعْلَ وَ یَرْقَعُ الثَّوْبَ وَ یَفْتَحُ الْبَابَ وَ یَحْلُبُ الشَّاةَ وَ یَعْقِلُ الْبَعِیرَ فَیَحْلِبُهَا وَ یَطْحَنُ مَعَ الْخَادِمِ إِذَا أَعْیَا وَ یَضَعُ طَهُورَهُ بِاللَّیْلِ بِیَدِهِ وَ لَا یَتَقَدَّمُهُ مُطْرِقٌ وَ لَا یَجْلِسُ مُتَّکِئاً وَ یَخْدُمُ فِی مِهْنَةِ أَهْلِهِ وَ یَقْطَعُ اللَّحْمَ وَ إِذَا جَلَسَ عَلَی الطَّعَامِ جَلَسَ مُحَقَّراً وَ کَانَ یَلْطَعُ أَصَابِعَهُ وَ لَمْ یَتَجَشَّأْ قَطُّ وَ یُجِیبُ دَعْوَةَ الْحُرِّ وَ الْعَبْدِ وَ لَوْ عَلَی ذِرَاعٍ أَوْ کُرَاعٍ وَ یَقْبَلُ الْهَدِیَّةَ وَ لَوْ أَنَّهَا جُرْعَةُ لَبَنٍ وَ یَأْکُلُهَا وَ لَا یَأْکُلُ الصَّدَقَةَ لَا یَثْبُتُ بَصَرُهُ فِی وَجْهِ أَحَدٍ یَغْضَبُ لِرَبِّهِ وَ لَا یَغْضَبُ لِنَفْسِهِ وَ کَانَ یُعَصِّبُ (1) الْحَجَرَ عَلَی بَطْنِهِ مِنَ الْجُوعِ یَأْکُلُ مَا حَضَرَ وَ لَا یَرُدُّ مَا وَجَدَ لَا یَلْبَسُ ثَوْبَیْنِ یَلْبَسُ بُرْداً حِبَرَةً یَمَنِیَّةً وَ شَمْلَةً (2) جُبَّةَ صُوفٍ وَ الْغَلِیظَ مِنَ الْقُطْنِ وَ الْکَتَّانِ وَ أَکْثَرُ ثِیَابِهِ الْبَیَاضُ وَ یَلْبَسُ الْعِمَامَةَ (3) وَ یَلْبَسُ الْقَمِیصَ مِنْ قِبَلِ مَیَامِنِهِ وَ کَانَ لَهُ ثَوْبٌ لِلْجُمُعَةِ خَاصَّةً وَ کَانَ إِذَا لَبِسَ جَدِیداً أَعْطَی خَلَقَ ثِیَابِهِ مِسْکِیناً وَ کَانَ لَهُ عَبَاءٌ یُفْرَشُ لَهُ حَیْثُ مَا یَنْقُلُ تُثْنَی (4) ثَنْیَتَیْنِ یَلْبَسُ خَاتَمَ فِضَّةٍ فِی خِنْصِرِهِ الْأَیْمَنِ یُحِبُّ الْبِطِّیخَ وَ یَکْرَهُ الرِّیحَ الرَّدِیَّةَ وَ یَسْتَاکُ عِنْدَ الْوُضُوءِ یُرْدِفُ (5) خَلْفَهُ عَبْدَهُ أَوْ غَیْرَهُ یَرْکَبُ (6) مَا أَمْکَنَهُ مِنْ فَرَسٍ أَوْ بَغْلَةٍ أَوْ حِمَارٍ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ بِلَا سَرْجٍ وَ عَلَیْهِ الْعِذَارُ (7) وَ یَمْشِی رَاجِلًا وَ
ص: 227
علم غیب از جانب خود، «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» از علم خود و آن را به من الهام کند و در راستایش توفیقم بخشد، «وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ» یعنی اگر غیب میدانستم اوضاعم گونهای دگر بود و چنان منافع میاندوختم و دفع زیان میکردم که هیچ آسیبی به من نمیرسید، نیز محتمل است بدین معنا باشد که اگر از جانب خودم و جدای از وحی خداوند غیب میدانستم آن را در جلب منافع و دفع زیانها به کار میبستم اما چون آنچه که میدانم از جانب وحی است ناگزیر به قضای الهی راضیام و نمیکوشم تا مصائبی را که میدانم بنا به قضای الهی بر من روی میدهد دفع کنم؛ این معنا با اخباری که در ادامه میآید منافاتی ندارد، اخباری که میگویند معصومین علیه السلام آنچه را که گذشته بوده و تا روز قیامت خواهد گذشت میدانستهاند، معنای آیه چنین به نظر میرسد و حقیقت حال را خدا میداند. «وَ اذْکُرُوا» خطاب به مهاجرین یا قوم عرب، «إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ» مهاجرین در سرزمین مکه که قریشیان آنان را به ناتوانی کشیده بودند و یا قوم عرب که با ذلت در دستان روم بودند، «تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ»
«تخطّف» یعنی ربودن و منظور از «ناس» قریشیان کافر یا دشمنان آنان است که همگی با آنان دشمن و مخالف بودند، «فَآواکُمْ» به سوی مدینه، و یا برایتان پناهگاهی ساخت تا با آن در برابر دشمنانتان در امان باشید، «وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ» علیه کافران، و یا با پشتیبانی انصار، یا با امداد فرشتگان در جنگ بدر، «وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ» یعنی غنایمی که برای شما حلال کرد حال آنکه برای کسی پیش از شما حلال نکرده بود، و یا بهطور عامّ همه غذاهای لذیذی که به آنان عطا کرد، «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» این نعمتها را، «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» یعنی خداوند در حالی که تو در میان اهل مکه بودی به خاطر فضیلت تو آنان را با عذاب نابود نمیکرد، نیز محتمل است معنایی عامّ داشته باشد همچنانکه در اخبار خواهد آمد که پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت او علیه السلام امان اهل زمین در برابر عذاب نابودگر هستند، «وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» مراد از استغفار آنان یا آمرزشخواهیِ مومنانی است که در میان آنان باقی مانده بودهاند و مهاجرت نکرده بودهاند که وقتی آنان نیز خارج شدند خداوند اجازه فتح مکه را داد، و یا معنایی عامّ نسبت به همه افراد در هر مکان و هر زمان دارد. «مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ» «مُحادَّة» یعنی سرسختی و مخالفت.
درباره «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ» طبرسی میگوید: قرائت مشهور «مِنْ أَنْفُسِکُمْ» به ضمّ فاء است، اما ابن عباس و ابن علیه و ابن حصین و زهری آن را به فتح فاء «مِن أنفَسِکم» خواندهاند، گفته شده حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز به فتح فاء خوانده است یعنی از میان ارجمندان و نیکان شما؛
ص: 302
حَافِیاً بِلَا رِدَاءٍ وَ لَا عِمَامَةٍ وَ لَا قَلَنْسُوَةٍ وَ یُشَیِّعُ الْجَنَائِزَ وَ یَعُودُ الْمَرْضَی فِی أَقْصَی الْمَدِینَةِ یُجَالِسُ الْفُقَرَاءَ وَ یُؤَاکِلُ الْمَسَاکِینَ وَ یُنَاوِلُهُمْ بِیَدِهِ وَ یُکْرِمُ أَهْلَ الْفَضْلِ فِی أَخْلَاقِهِمْ وَ یَتَأَلَّفُ أَهْلَ الشَّرَفِ بِالْبِرِّ لَهُمْ یَصِلُ ذَوِی رَحِمِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُؤْثِرَهُمْ عَلَی غَیْرِهِمْ إِلَّا بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ لَا یَجْفُو عَلَی أَحَدٍ یَقْبَلُ مَعْذِرَةَ الْمُعْتَذِرِ إِلَیْهِ وَ کَانَ أَکْثَرَ النَّاسِ تَبَسُّماً مَا لَمْ یُنَزَّلْ عَلَیْهِ قُرْآنٌ أَوْ لَمْ تَجْرِ عِظَةٌ وَ رُبَّمَا ضَحِکَ مِنْ غَیْرِ قَهْقَهَةٍ لَا یَرْتَفِعُ عَلَی عَبِیدِهِ وَ إِمَائِهِ فِی مَأْکَلٍ وَ لَا مَلْبَسٍ (1) مَا شَتَمَ أَحَداً بِشَتْمَةٍ وَ لَا لَعَنَ امْرَأَةً وَ لَا خَادِماً بِلَعْنَةٍ وَ لَا لَامُوا أَحَداً إِلَّا قَالَ دَعُوهُ وَ لَا یَأْتِیهِ أَحَدٌ حُرٌّ أَوْ عَبْدٌ أَوْ أَمَةٌ إِلَّا قَامَ مَعَهُ فِی حَاجَتِهِ لَا فَظٌّ وَ لَا غَلِیظٌ وَ لَا صَخَّابٌ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا یَجْزِی بِالسَّیِّئَةِ السَّیِّئَةَ وَ لَکِنْ یَغْفِرُ وَ یَصْفَحُ یَبْدَأُ مَنْ لَقِیَهُ بِالسَّلَامِ وَ مَنْ رَامَهُ (2) بِحَاجَةٍ صَابَرَهُ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُنْصَرِفَ مَا أَخَذَ أَحَدٌ یَدَهُ فَیُرْسِلَ یَدَهُ حَتَّی یُرْسِلَهَا وَ إِذَا لَقِیَ مُسْلِماً بَدَأَهُ بِالْمُصَافَحَةِ وَ کَانَ لَا یَقُومُ وَ لَا یَجْلِسُ إِلَّا عَلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَ کَانَ لَا یَجْلِسُ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ هُوَ یُصَلِّی إِلَّا خَفَّفَ صَلَاتَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ وَ قَالَ أَ لَکَ حَاجَةٌ وَ کَانَ أَکْثَرُ جُلُوسِهِ أَنْ یَنْصِبَ سَاقَیْهِ جَمِیعاً یَجْلِسُ (3) حَیْثُ یَنْتَهِی بِهِ الْمَجْلِسُ وَ کَانَ أَکْثَرُ مَا یَجْلِسُ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ کَانَ یُکْرِمُ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْهِ حَتَّی رُبَّمَا بَسَطَ ثَوْبَهُ وَ یُؤْثِرُ الدَّاخِلَ بِالْوَسَادَةِ الَّتِی تَحْتَهُ وَ کَانَ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ لَا یَقُولُ إِلَّا حَقّاً وَ کَانَ یَأْکُلُ الْقِثَّاءَ بِالرُّطَبِ وَ الْمِلْحِ وَ کَانَ أَحَبُّ الْفَوَاکِهِ الرَّطْبَةِ إِلَیْهِ الْبِطِّیخَ وَ الْعِنَبَ وَ أَکْثَرُ طَعَامِهِ الْمَاءَ وَ التَّمْرَ وَ کَانَ یَتَمَجَّعُ اللَّبَنَ بِالتَّمْرِ وَ یُسَمِّیهِمَا الْأَطْیَبَیْنِ وَ کَانَ أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَیْهِ اللَّحْمَ وَ یَأْکُلُ الثَّرِیدَ بِاللَّحْمِ وَ کَانَ یُحِبُّ الْقَرْعَ وَ کَانَ یَأْکُلُ لَحْمَ الصَّیْدِ وَ لَا یَصِیدُهُ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْخُبْزَ وَ السِّمْنَ وَ کَانَ یُحِبُّ مِنَ الشَّاةِ الذِّرَاعَ وَ الْکَتِفَ وَ مِنَ الْقِدْرِ الدُّبَّاءَ وَ مِنَ الصِّبَاغِ الْخَلَّ وَ مِنَ التَّمْرِ الْعَجْوَةَ (4) وَ مِنَ الْبُقُولِ الْهِنْدَبَاءَ وَ الْبَاذَرُوجَ (5) وَ الْبَقْلَةَ اللَّیِّنَةَ (6).
ص: 228
اما به قرائت مشهور یعنی از جنس خودتان؛ گویند وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله زاده شده در میان عرب هیچ قبیلهای نبوده که حضرت با آن نسبتی نداشته باشد، از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت کردهاند یعنی از نکاحی که از شیوه ولادتهای جاهلی به دور بوده، «عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ» یعنی بر او دشوار است که به خاطر ترک ایمان ، شما در رنج باشید و زیان کنید، «حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ» یعنی حریص است تا کسانی که ایمان نیاوردهاند ایمان بیاورند، «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» «رأفت» نهایت مهربانی است؛ طبرسی میگوید: رؤوف در حق فرمانبران و رحیم در حق گناهکاران، و یا رؤوف در حق نزدیکان خود و رحیم در حق دوستان خود، یا رؤوف در حق کسانی که ایشان را دیدهاند و رحیم در حق کسانی که ایشان را ندیدهاند، بعضی از پیشینیان گفتهاند خداوند برای هیچ یک از پیامبران خود دو نام از نامهای خود را جمع نیاورده جز برای پیامبر صلی الله علیه و آله که درباره ایشان فرموده: «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» و درباره خود فرموده: «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ»(1) {خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است.} «فَإِنْ تَوَلَّوْا» اگر از تو روی برتافتند و از قبول سخنت و اقرار به نبوّتت سرپیچیدند «فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ» یعنی خدا بسنده است(2).
کلام حق تعالی «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ» پیامبر صلی الله علیه و آله را منظور دارد و «بیّنه» قرآن است یا اعمّ از قرآن و معجزات و برهانها، و یا مومنان را منظور دارد و «بیّنه» حجّت است، «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ» یعنی کسی که بر درستیِ آن گواه است از او پیروی میکند، نیز گفتهاند یعنی جبرئیل که قرآن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله تلاوت میکند، اخبار بسیاری خواهد آمد که میگویند امیرمومنان علیه السلام را منظور دارد که مفسران بسیاری از خاصّ و عامّ بر همین باورند، همچنین گفتهاند یعنی فرشتهای که از او مراقبت و محافظت میکند، و در آخرین احتمال گفتهاند یعنی قرآن. «وَ مِنْ قَبْلِهِ» یعنی پیش از قرآن یا حضرت محمد صلی الله علیه و آله «کِتابُ مُوسی» برای او شهادت داده، «إِماماً» که در امور دین به او اقتدا میشود، «وَ رَحْمَةً» یعنی نعمتی از جانب خداوند بر بندگان خود، «أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» یعنی پیامبر و آن شاهد، و یا «شاهد» به اعتبار جنس که امامان علیه السلام را شامل میشود، و یا مومنان که به پیامبر صلی الله علیه و آله یا قرآن ایمان میآورند. «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ» یعنی از مشرکان عرب و دستههای کفار «فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ» یعنی سرانجام و جایگاهش، «فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ» یعنی در شک «مِنْهُ» یعنی درباره قرآن یا موعد کفار، روی سخن به پیامبر صلی الله علیه و آله است و منظورش همه امت یا مخاطب عامّ است.
درباره کلام حق تعالی «لَعَمْرُکَ» طبرسی میگوید: یعنی به جان تو ای محمد و به مدت زندگیات سوگند.
ص: 303
قوله لا یتقدمه مطرق أی کان أکثر الناس إطراقا إلی الأرض حیاء یقال أطرق أی سکت و لم یکلم و أرخی عینیه ینظر إلی الأرض و المهنة بالفتح و الکسر الخدمة و لطع الأصابع لحسها و مصها بعد الطعام و الکراع کغراب من البقر و الغنم مستدق الساق و قال الفیروزآبادی المجیع تمر یعجن بلبن و تمجع أکل التمر الیابس باللبن معا و أکل التمر و شرب علیه اللبن.
عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعُودُ الْمَرِیضَ وَ یَتْبَعُ الْجَنَازَةَ وَ یُجِیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلُوکِ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ کَانَ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ یَوْمَ قُرَیْظَةَ وَ النَّضِیرِ عَلَی حِمَارٍ مَخْطُومٍ (1) بِحَبْلٍ مِنْ لِیفٍ تَحْتَهُ إِکَافٌ مِنْ لِیفٍ.
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: لَمْ یَکُنْ شَخْصٌ أَحَبَّ إِلَیْهِمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَانُوا إِذَا رَأَوْهُ لَمْ یَقُومُوا إِلَیْهِ لِمَا یَعْرِفُونَ مِنْ کَرَاهِیَتِهِ (2).
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَأْکُلُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَعْتَقِلُ الشَّاةَ وَ یُجِیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلُوکِ.
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ عَلَی صِبْیَانٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ مُغِذٌّ.
عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ یَزِیدَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِنِسْوَةٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِنَّ.
وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ یُکَلِّمُهُ فَأُرْعِدَ فَقَالَ هَوِّنْ عَلَیْکَ فَلَسْتُ بِمَلِکٍ إِنَّمَا أَنَا ابْنُ امْرَأَةٍ کَانَتْ تَأْکُلُ الْقَدَّ (3).
عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: کَانَ 14 رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ (4) أَصْحَابِهِ فَیَجِی ءُ الْغَرِیبُ فَلَا یَدْرِی أَیُّهُمْ هُوَ حَتَّی یَسْأَلَ فَطَلَبْنَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَجْعَلَ مَجْلِساً یَعْرِفُهُ الْغَرِیبُ إِذَا أَتَاهُ فَبَنَیْنَا لَهُ دُکَّاناً (5) مِنْ طِینٍ وَ کَانَ یَجْلِسُ عَلَیْهِ وَ نَجْلِسُ بِجَانِبَیْهِ.
ص: 229
ابن عباس میگوید: خداوند عزّوجل هیچ کسی را نیافریده و نساخته و نپرداخته که نزدش از حضرت محمد صلی الله علیه و آله ارجمندتر باشد، نشینیدهام خداوند به جان کسی جز جان حضرت قسم بخورد(1).
کلام حق تعالی «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ» به درخواستهای قریشیان اشاره دارد همچون تبدیل کوه صفا به طلا و زنده کردن مردگان و کارهایی اینگونه، «إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ» امتهای پیشین آن را به دروغ گرفتند و به عذابی نابودگر درفتادند، زیرا سنت خداوند متعال در رابطه با امتها چنین است که اگر معجزهای درخواست کردند و خداوند آن را برایشان برآورده ساخت اگر ایمان نیاوردند خداوند بیدرنگ عذابی نابودگر بر آنان میفرستد، حال آنکه خداوند به برکت وجود حضرت محمد صلی الله علیه و آله این سنت را از آن امت بازداشت، «وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً» یعنی ما معجزههای درخواستی را فقط برای بیم دادن از عذاب عاجل میفرستیم تا همچون مقدمه و پیشدرآمدی بر آن باشد، پس اگر بیمناک نشوند آن عذاب بر آنان روی میدهد، نیز محتمل است منظور آیه، قرآن و دیگر معجزات روی داده باشد یعنی اینها برای بیم دادن و هشدار درباره عذاب آخرت است. درباره «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ» طبرسی میگوید: خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله است یعنی با قرائت قرآن نماز بگذار، مجاهد و بیشتر مفسران گفتهاند: «تهجّد» فقط بعد از خواب میباشد، و برخی مفسران گفتهاند: آنچه که هر شب جای خواب را بگیرد «تهجّد» است و «مُتَهَجِّد» کسی است که «هجود» می کند یعنی خواب را وامیگذارد همچنانکه میگویند «مُتَحَرِّج» و «مُتَأثِّم». «نافِلَةً لَکَ» یعنی برایت زیادتی باشد بر انجام واجبات، زیرا نماز شب بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده و برای غیر ایشان یک فضیلت، نیز گفتهاند نماز شب بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده و با نزول این آیه وجوبش نسخ شده، و گفتهاند بدین معناست که برای تو فضیلت و برای جز تو کفاره باشد، و گفتهاند یعنی هم برای تو و هم برای جز تو نافله باشد و از آن رو خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص یافته که دیگران را ضمنا به اقتدای به ایشان فراخوانده. «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» عبارت «امید که» از جانب خداوند وقوعی حتمی دارد، و «مقام» به معنای «بعث» (برانگیختن) مصدری از جنس متفاوت است، یعنی تو را در روز قیامت برمیانگیزد برانگیختنی که تو در آن ستوده هستی،
ص: 304
وَ سُئِلَتْ عَائِشَةُ مَا کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُ إِذَا خَلَا قَالَتْ یَخِیطُ ثَوْبَهُ وَ یَخْصِفُ نَعْلَهُ وَ یَصْنَعُ مَا یَصْنَعُ الرَّجُلُ فِی أَهْلِهِ:.
وَ عَنْهَا أَحَبُّ الْعَمَلِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخِیَاطَةُ.
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: خَدَمْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تِسْعَ سِنِینَ فَمَا أَعْلَمُهُ قَالَ لِی قَطُّ هَلَّا فَعَلْتَ کَذَا وَ کَذَا وَ لَا عَابَ عَلَیَّ شَیْئاً قَطُّ.
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: صَحِبْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشْرَ سِنِینَ وَ شَمِمْتُ الْعِطْرَ کُلَّهُ فَلَمْ أَشَمَّ نَکْهَةً أَطْیَبَ مِنْ نَکْهَتِهِ وَ کَانَ إِذَا لَقِیَهُ وَاحِدٌ (1) مِنْ أَصْحَابِهِ قَامَ مَعَهُ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حَتَّی یَکُونَ الرَّجُلُ یَنْصَرِفُ عَنْهُ (2) وَ إِذَا لَقِیَهُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَتَنَاوَلَ یَدَهُ نَاوَلَهَا إِیَّاهُ فَلَمْ یَنْزِعْ عَنْهُ حَتَّی یَکُونَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُ عَنْهُ وَ مَا أَخْرَجَ رُکْبَتَیْهِ بَیْنَ جَلِیسٍ (3) لَهُ قَطُّ وَ مَا قَعَدَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ قَطُّ فَقَامَ حَتَّی یَقُومَ (4).
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَدْرَکَهُ أَعْرَابِیٌّ فَأَخَذَ بِرِدَائِهِ فَجَبَذَهُ جَبْذَةً شَدِیدَةً حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی صَفْحَةِ عُنُقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَثَّرَتْ بِهِ حَاشِیَةُ الرِّدَاءِ مِنْ شِدَّةِ جَبْذَتِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ مُرْ لِی مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی عِنْدَکَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکَ وَ أَمَرَ لَهُ بِعَطَاءٍ.
عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ یَقُولُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیِیّاً (5) لَا یُسْأَلُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ.
وَ عَنْهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشَدَّ حَیَاءً مِنَ الْعَذْرَاءِ فِی خِدْرِهَا وَ کَانَ إِذَا کَرِهَ شَیْئاً عَرَفْنَاهُ فِی وَجْهِهِ.
وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُبْلِغْنِی أَحَدٌ مِنْکُمْ عَنْ أَصْحَابِی شَیْئاً
ص: 230
نیز میتوان «بعث» را به معنای «إقامة» (مُقیم ساختن) گرفت، یعنی پروردگارت تو را مقیم میسازد در مقامی که پیشینیان و پسینیان همه تو را در آن میستایند، این مقام همان مقام شفاعت است که حضرت در آن بر همه آفریدگان اِشراف دارد، هر چه بخواهد به او عطا میشود و هر شفاعتی بکند شفاعتش پذیرفته میشود، همه مفسران در این اجماع دارند که مقام محمود همان مقام شفاعت است، همان مقامی که حضرت در آن برای مردم شفاعت میکند، و همان مقامی که در آن لوای حمد به حضرت عطا میشودو ایشان آن را در دست میگیرد و به زیرش همه پیامبران و فرشتگان جمع میشوند، اینچنین حضرت نخستین کسی است که شفاعت میکند و نخستین کسی است که شفاعتش پذیرفته میشود. «وَ قُلْ» ای محمد «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» «مدخل» و «مخرج» مصدر «إدخال» و «إخراج» است بدین تقدیر که مرا در دخولی درست داخل ساز و از خروجی درست خارج ساز که در معنای این سخن اقوالی هست:
یکی اینکه در راستای همه چیزهایی که مرا با آنها فرستادهای مرا به طرز درست وارد ساز و با سلامتی به طرز درست خارج ساز. دوم اینکه مرا به مدینه داخل ساز و از مدینه به سوی مکه برای فتح آنجا خارج ساز. سوم اینکه این سخن دعایی است برای دخول در هر امری و خروج از هر امری، یعنی مرا در هر امری به طرز درست داخل ساز. چهارم اینکه مرا به طرز درست به قبر داخل ساز و هنگام رستاخیز به طرز درست از آنجا خارج ساز. دخول به طرز درست یعنی شیوهای که سرانجامش در کار دنیا و دین ستوده است. «وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً» یعنی به من توانی بده تا هر کس که میکوشد در راه برپاداری فرایض تو جلوی مرا بگیرد با آن توان در برابر او پایدار باشم، و به من نیرویی بده تا هر کس درباره تو با من دشمنی کرد با آن نیرو مرا در برابر او یاری دهی، نیز گفتهاند یعنی برای من مُلکی استوار قرار ده تا با آن بر سرکشان چیره شوم چراکه خداوند در دل دشمنان حضرت بیم افکند و آنان از ایشان ترسیدند و حضرت به اندازه پیشروی در یک ماه یاری شد، نیز گفتهاند یعنی حجّتی آشکار برایم قرار ده تا به پشتوانه آن بر سایر ادیان قدرتمند شوم، صفت «نصیر» (یاری بخش) از آن رو آمده که حضرت با آن «سُلطان» در برابر دشمنان یاری میشود، این صفت همانند «مُعین» است. «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُ» یعنی بگو حق که همان اسلام و دین است آشکار شد «وَ زَهَقَ» یعنی باطل شد «الْباطِلُ» که همان شرک است. بخاری در الصحیح آورده: از عبدالله بن مسعود روایت شده که وی گفت: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مکه شد دور تا دور کعبه سیصد و شصت بت قرار داشت، حضرت طعنهزنان فرمود: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً». کلبی میگوید: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را خواند ناگاه بتها سرنگون شدند، در آن دم اهل مکه میگفتند: مردی
ص: 305
فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَخْرُجَ إِلَیْکُمْ وَ أَنَا سَلِیمُ الصَّدْرِ (1).
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْوَدَ النَّاسِ کَفّاً وَ أَکْرَمَهُمْ عِشْرَةً (2) مَنْ خَالَطَهُ فَعَرَفَهُ أَحَبَّهُ.
مِنْ کِتَابِ النُّبُوَّةِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا أَدِیبُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَدِیبِی أَمَرَنِی رَبِّی بِالسَّخَاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهَانِی عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفَاءِ وَ مَا شَیْ ءٌ أَبْغَضَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْبُخْلِ وَ سُوءِ الْخُلُقِ وَ إِنَّهُ لَیُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الطِّینُ (3) الْعَسَلَ.
وَ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ إِذَا وَصَفَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ کَانَ أَجْوَدَ النَّاسِ کَفّاً وَ أَجْرَأَ النَّاسِ صَدْراً وَ أَصْدَقَ النَّاسِ لَهْجَةً وَ أَوْفَاهُمْ ذِمَّةً وَ أَلْیَنَهُمْ عَرِیکَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عِشْرَةً وَ مَنْ رَآهُ بَدِیهَةً هَابَهُ وَ مَنْ خَالَطَهُ فَعَرَفَهُ أَحَبَّهُ لَمْ أَرَ مِثْلَهُ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ.
وَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: مَا رَأَیْتُ أَحَداً أَجْوَدَ وَ لَا أَنْجَدَ وَ لَا أَشْجَعَ وَ لَا أَوْضَأَ (4) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: مَا سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شی ء (6) (شَیْئاً) قَطُّ قَالَ لَا.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ الْمُسْلِمُونَ لَا یَنْظُرُونَ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ وَ لَا یُقَاعِدُونَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثَلَاثٌ أَعْطِنِیهِنَّ قَالَ نَعَمْ قَالَ عِنْدِی أَحْسَنُ الْعَرَبِ وَ أَجْمَلُهُ أُمُّ حَبِیبَةَ أُزَوِّجُکَهَا (7) قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مُعَاوِیَةُ تَجْعَلُهُ کَاتِباً بَیْنَ یَدَیْکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ مُرْنِی
ص: 231
ساحرتر از محمد ندیدهایم. «إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً» یعنی ناپدید شدنی و رفتنی و نابود شدنی و نااستوار(1).
کلام حق تعالی «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» یعنی نعمتی بر آنان، ابن عباس میگوید: رحمتی بر نیکوکار و بدکار و مومن و کافر، حضرت در دنیا و آخرت برای مومن رحمت است، و برای کافر نیز رحمت است چون حضرت کافران را از خفّت و هلاکتی در امان داشت که امتهای دیگر را در ربوده بود. روایت شده وقتی این آیه نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله به جبرئیل فرمود: آیا از این رحمت به تو نیز چیزی رسیده؟ عرض کرد: بله، من از سرانجام کارم هراس داشتم، وقتی خداوند مرا با این سخن ستود: «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ»(2)
{[فرشتهای] نیرومند [که] پیش خداوند عرش بلندپایگاه است} من به برکت وجود تو امان یافتم. همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود: من رحمتی رهیافته هستم. درباره اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله نعمتی بر کافر است چنین گفتهاند که حضرت ایمان و پاداش همیشگی را به کافر عرضه داشت و او را هدایت کرد اگرچه او خود هدایت نشد، همچون کسی که غذا را پیش روی گرسنه میگذارد اما او از آن نمیخورد، این نعمت به او داده شده گرچه خودش نپذیرفته است(3).
درباره کلام حق تعالی «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» اقوالی هست: یکی اینکه حضرت در تدبیر امور آنان سزاوارتر از خودشان است و حُکم وی بر آنان نافذتر از حُکم خودشان است چراکه اطاعت از وی بر آنان واجب است. دوم اینکه حضرت در فرا خواندن آنان سزاوارتر از خودشان است یعنی اگر پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را به چیزی فرا خواند و نفس آنان آنان را به چیز دیگری فرا خواند اطاعت از وی بر اطاعت از نفسشان اولویت دارد. سوم اینکه حُکم حضرت بر آنان از حُکم خودشان بر یکدیگر نافذتر است؛ روایت شده که وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله برای غزوه تبوک عزم کرد و به مردم فرمان خروج داد گروهی گفتند باید از پدران و مادرانمان اجازه بگیریم، آنگاه این آیه نازل شد. نیز روایت شده از پدرم و ابن مسعود و ابن عباس که چنین قرائت میکردهاند: «النبیّ أولی بالمؤمنینَ مِن أنفسِهِم و أزواجُهُ أمّهاتُهُم و هوَ أبٌ لَهُم» (پیامبر به مومنان از خودشان سزاوارتر است و همسرانش مادران ایشانند و او پدر آنان است.) که در مصحف پدرم نیز به همینگونه آمده،
ص: 306
حَتَّی أُقَاتِلَ الْکُفَّارَ کَمَا قَاتَلْتُ الْمُسْلِمِینَ قَالَ نَعَمْ قَالَ ابْنُ زُمَیْلٍ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ طَلَبَ ذَلِکَ مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا أَعْطَاهُ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یُسْأَلُ شَیْئاً قَطُّ إِلَّا قَالَ نَعَمْ.
وَ عَنْ عُمَرَ أَنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ (1) مَا عِنْدِی شَیْ ءٌ وَ لَکِنِ ابْتَعْ عَلَیَّ فَإِذَا جَاءَنَا شَیْ ءٌ قَضَیْنَاهُ قَالَ عُمَرُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کَلَّفَکَ اللَّهُ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ قَالَ فَکَرِهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ (2) الرَّجُلُ أَنْفِقْ وَ لَا تَخَفْ مِنْ ذِی الْعَرْشِ إِقْلَالًا قَالَ فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عُرِفَ السُّرُورُ فِی وَجْهِهِ: (3).
عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ رَأَیْتُنِی یَوْمَ بَدْرٍ وَ نَحْنُ نَلُوذُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَقْرَبُنَا إِلَی الْعَدُوِّ وَ کَانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ بَأْساً.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَ لَقِیَ الْقَوْمُ الْقَوْمَ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا یَکُونُ أَحَدٌ أَقْرَبَ إِلَی الْعَدُوِّ مِنْهُ.
وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کَانَ بِالْمَدِینَةِ فَزَعٌ فَرَکِبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَرَساً لِأَبِی طَلْحَةَ فَقَالَ مَا رَأَیْنَا مِنْ شَیْ ءٍ وَ إِنْ وَجَدْنَاهُ لَبَحْراً.
وَ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَحْسَنَ النَّاسِ وَ أَجْوَدَ النَّاسِ قَالَ فَزِعَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ لَیْلَةً فَانْطَلَقَ النَّاسُ قِبَلَ الصَّوْتِ قَالَ فَتَلَقَّاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سَبَقَهُمْ وَ هُوَ یَقُولُ لَنْ (4) تُرَاعُوا وَ هُوَ عَلَی فَرَسٍ لِأَبِی طَلْحَةَ وَ فِی عُنُقِهِ السَّیْفُ قَالَ فَجَعَلَ یَقُولُ لِلنَّاسِ لَمْ تُرَاعُوا وَجَدْنَاهُ بَحْراً أَوْ إِنَّهُ لَبَحْرٌ (5).
عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْرَفُ رِضَاهُ وَ غَضَبُهُ فِی وَجْهِهِ کَانَ إِذَا رَضِیَ فَکَأَنَّمَا تُلَاحِکُ الجذر (6) (الْجُدُرُ) وَجْهَهُ وَ إِذَا غَضِبَ خَسَفَ لَوْنُهُ وَ اسْوَدَّ.
ص: 232
این از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است. مجاهد میگوید: هر پیامبری پدر امت خود است، از این رو مومنان برادر شدهاند(1).
کلام حق تعالی «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ» یعنی کسانی که از حضرت زاده نشدهاند. در این سخن آمده حضرت پدر زید نیست که همسرش بر او حرام شود، از این رو به آنان اشاره کرده و فرموده: «مِنْ رِجالِکُمْ»؛ حال آنکه حضرت فرزندان ذکوری داشته: ابراهیم و قاسم و طیب و مطهر، پس پدر آنان بوده است؛ نیز صحیح است که حضرت درباره امام حسن علیه السلام فرموده: این پسرم سید و سرور است، و همچنین درباره امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام فرموده: این دو پسرم امام هستند چه چه قیام کنند و چه بنشینند [ازقیام]؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پسرانِ هر دختری به پدرشان منسوب میشوند به جز فرزندان فاطمه سلام الله علیها که من پدرشان هستم.
نیز گفتهاند منظور از «رِجالِکُمْ» مردان بالغ در آن هنگام بوده است که در آن هنگام هیچ یک از پسران حضرت مرد بالغ نبودهاند. «وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ» یعنی اما رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه را خداوند متعال مباح کرده بود [ازدواج با زن پسرخوانده] به خاطر سخن جاهلان وانمیگذاشت. درباره وجه پیوست این عبارت به ماقبل خود گفته شده منظور خداوند سبحان این است که اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و بزرگداشت ایشان به خاطر ارتباط نسبی حضرت با آنها و جایگاه ابوّت و پدری واجب نشده بلکه این به خاطر جایگاه نبوّت و پیامبری بر شما واجب شده است، «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» یعنی و آخرین پیامبر که پیامبری با او به پایان رسیده و اینچنین شریعت وی تا به روز قیامت برجاست(2).
کلام حق تعالی «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً» یعنی گواه بر امتت در رفتاری که در طاعت و معصیت و ایمان و کفر میکنند تا در روز قیامت برای آنان یا علیه آنان گواهی دهی، «وَ مُبَشِّراً» بشارت بهشت را به هر کس از من و از تو اطاعت کند، «وَ نَذِیراً» هشدار دوزخ را به هر کس از من و از تو نافرمانی کند، «وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ» و به اقرار به یگانگی او و سر سپردن به امر و نهی او «بِإِذْنِهِ» یعنی به علم او و فرمان او، «وَ سِراجاً مُنِیراً» تا با وجود تو راه دین را بجویند همچنانکه با چراغ راه میجویند، «مُنیر» (تابناک) چیزی است که از آن نور ساطع میشود حال یا از جانب خودش باشد و یا سبب تابش آن باشد، بر این معنا هم ماه مُنیر است و هم چراغ، و خداوند مُنیر آسمانها و زمین است، همچنین گفتهاند منظور از «سراج مُنیر» (چراغ تابناک) قرآن است به این تقدیر: «ذا السراج» (این چراغ) (3).
ص: 307
عَنْ کَعْبِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا سَرَّهُ الْأَمْرُ اسْتَنَارَ وَجْهُهُ کَأَنَّهُ دَارَةُ الْقَمَرِ.
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَی مَا یُحِبُّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ یَقُولُ شَهِدْتُ مِنَ الْمِقْدَادِ مَشْهَداً لَأَنْ أَکُونَ أَنَا صَاحِبَهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا فِی الْأَرْضِ مِنْ شَیْ ءٍ قَالَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا غَضِبَ احْمَرَّ وَجْهُهُ.
عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعْرَفُ رِضَاهُ وَ غَضَبُهُ بِوَجْهِهِ کَانَ إِذَا رَضِیَ فَکَأَنَّمَا تُلَاحِکُ الْجُدُرُ وَجْهَهُ (1) وَ إِذَا غَضِبَ خَسَفَ لَوْنُهُ وَ اسْوَدَّ.
قال أبو البدر سمعت أبا الحکم اللیثی یقول هی المرآة توضع فی الشمس فیری ضوؤها علی الجدار یعنی قوله تلاحک (2) الجدر.
عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا فَقَدَ الرَّجُلَ مِنْ إِخْوَانِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ سَأَلَ عَنْهُ فَإِنْ کَانَ غَائِباً دَعَا لَهُ وَ إِنْ کَانَ شَاهِداً زَارَهُ وَ إِنْ کَانَ مَرِیضاً عَادَهُ.
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: غَزَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِحْدَی وَ عِشْرِینَ غَزْوَةً بِنَفْسِهِ شَاهَدْتُ (3) مِنْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ وَ غِبْتُ عَنِ اثْنَتَیْنِ فَبَیْنَا أَنَا مَعَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ إِذْ أَعْیَا نَاضِحِی (4) تَحْتِی بِاللَّیْلِ فَبَرَکَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی آخِرِنَا فِی أُخْرَیَاتِ النَّاسِ فَیُزْجِی الضَّعِیفَ وَ یُرْدِفُ (5) وَ یَدْعُو لَهُمْ فَانْتَهَی إِلَیَّ وَ أَنَا أَقُولُ یَا لَهْفَ أُمِّیَاهْ (6) وَ مَا زَالَ لَنَا نَاضِحَ سَوْءٍ فَقَالَ مَنْ هَذَا فَقُلْتُ أَنَا جَابِرٌ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَا
ص: 233
کلام حق تعالی «إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ» یعنی برای عموم مردم از عرب و عجم و امتهای دیگر، در تأیید این معنا حدیثی روایت شده که وی گفت: از ابن عباس روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز عطا شده که میگویم اما فخر نمیفروشم: من به سوی سرخ و سیاه مبعوث شدم، زمین برای من پاککننده و سجدهگاه قرار داده شد، غنیمت برای من حلال شد حال آنکه پیش از من برای هیچ کس حلال نشده بوده، من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم که به اندازه مسیر یک ماه جلوتر از من میرفت، و به من مقام شفاعت داده شد که آن را برای امتم در روز قیامت اندوختهام.
نیز گفتهاند یعنی جمعآورنده هشدار و دعوت برای مردم، همچنین گفتهاند یعنی «کافّاً للنّاس» که هاء در آن برای مبالغه است و یعنی بازدارنده آنان از راه کفر و معصیت با نوید و هشدار(1).
کلام حق تعالی «بِالْهُدی» یعنی با دلیل آشکار یا با قرآن، «وَ دِینِ الْحَقِ» یعنی اسلام، «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» یعنی تا دین اسلام را با دلیل و برهان بر همه ادیان پیروز گردانَد، نیز گفته شده با غلبه و قدرت و انتشار در همه سرزمینها، همچنین گفتهاند اتمام این سخن به هنگام خروج حضرت مهدی علیه السلام رُخ میدهد که آنگاه بر زمین دینی به جز دین اسلام باقی نمیماند(2).
درباره کلام حق تعالی «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی» اقوالی هست: یکی اینکه خداوند به قرآن قسم خورده که همچون ستارههایی پراکنده در بیست و سه سال بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده و بر این اساس قرآن را بهخاطر پراکندگی در نزول «نجم» نامیده است، دوم اینکه منظور آیه ثریا میباشد که خداوند به آن قسم خورده در آن هنگام که با طلوع فجر پایین میآید و ناپدید میشود؛ چراکه عرب نام «نجم» را بهطور ویژه بر ثریا اطلاق میکند. سوم اینکه منظور آیه همه ستارگان است در آن هنگام که فرود میآیند یعنی سقوط میکنند و ناپدید میشوند و از معرض حواس پنهان میشوند که بر این اساس از «نجم» جنس را ارده کرده، چهارم اینکه منظورش ستارگانِ سنگسار است یعنی شهابهایی که با آنها شیاطین هنگام استراق سمع رانده میشوند؛ عامه از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در شب معراج از آسمان هفتم فرود آمد.
ص: 308
شَأْنُکَ قُلْتُ أَعْیَا نَاضِحِی فَقَالَ أَ مَعَکَ عَصًا فَقُلْتُ نَعَمْ فَضَرَبَهُ ثُمَّ بَعَثَهُ ثُمَّ أَنَاخَهُ وَ وَطِئَ عَلَی ذِرَاعِهِ وَ قَالَ ارْکَبْ فَرَکِبْتُ فَسَایَرْتُهُ فَجَعَلَ جَمَلِی یَسْبِقُهُ فَاسْتَغْفَرَ لِی تِلْکَ اللَّیْلَةَ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً فَقَالَ لِی مَا تَرَکَ عَبْدُ اللَّهِ مِنَ الْوَلَدِ یَعْنِی أَبَاهُ قُلْتُ سَبْعَ نِسْوَةٍ قَالَ أَبُوکَ عَلَیْهِ دَیْنٌ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَإِذَا قَدِمْتَ الْمَدِینَةَ فَقَاطِعْهُمْ فَإِنْ أَبَوْا فَإِذَا حَضَرَ جَذَاذُ (1) نَخْلِکُمْ فَآذِنِّی وَ قَالَ هَلْ تَزَوَّجْتَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ بِمَنْ قُلْتُ بِفُلَانَةَ بِنْتِ فُلَانٍ بِأَیِّمٍ (2) کَانَتْ بِالْمَدِینَةِ قَالَ فَهَلَّا فَتَاةً تُلَاعِبُهَا وَ تُلَاعِبُکَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کُنَّ عِنْدِی نِسْوَةٌ خُرْقٌ (3) یَعْنِی أَخَوَاتِهِ فَکَرِهْتُ أَنْ آتِیَهُنَّ بِامْرَأَةٍ خَرْقَاءَ فَقُلْتُ هَذِهِ أَجْمَعُ لِأَمْرِی قَالَ أَصَبْتَ وَ رَشَدْتَ فَقَالَ بِکَمِ اشْتَرَیْتَ جَمَلَکَ فَقُلْتُ بِخَمْسِ أَوَاقٍ مِنْ ذَهَبٍ قَالَ قَدْ أَخَذْنَاهُ (4) فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ أَتَیْتُهُ بِالْجَمَلِ فَقَالَ یَا بِلَالُ أَعْطِهِ خَمْسَ أَوَاقٍ مِنْ ذَهَبٍ یَسْتَعِینُ بِهِ (5) فِی دَیْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ زِدْهُ ثَلَاثاً وَ ارْدُدْ عَلَیْهِ جَمَلَهُ قَالَ هَلْ قَاطَعْتَ غُرَمَاءَ عَبْدِ اللَّهِ قُلْتُ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَ تَرَکَ وَفَاءً (6) قُلْتُ لَا قَالَ لَا عَلَیْکَ إِذَا حَضَرَ جَذَاذُ (7) نَخْلِکُمْ فَآذِنِّی فَآذَنْتُهُ فَجَاءَ فَدَعَا لَنَا فَجَذَذْنَا وَ اسْتَوْفَی کُلُّ غَرِیمٍ مَا کَانَ یَطْلُبُ تَمْراً وَفَاءً وَ بَقِیَ لَنَا مَا کُنَّا نَجُذُّ وَ أَکْثَرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْفَعُوا وَ لَا تَکِیلُوا فَرَفَعْنَاهُ وَ أَکَلْنَا مِنْهُ زَمَاناً (8).
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا حَدَّثَ الْحَدِیثَ أَوْ سأل (سُئِلَ) عَنِ الْأَمْرِ کَرَّرَهُ ثَلَاثاً لِیَفْهَمَ وَ یُفْهَمَ عَنْهُ.
ص: 234
وقتی این سوره نازل شد و به گوش عُتبة بن ابی لهب رسید او نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد دخترش را طلاق داد و آب بر روی پیامبر انداخت و گفت: کفر بر نجم و پروردگار نجم. در آن دم پیامبر صلی الله علیه و آله او را نفرین کرد و فرمود: خداوندا یکی از درندگان خود را بر او مسلط گردان. عتبه سوی شام رهسپار شد و در راهی فرود آمد. خداوند در دلش هراس افکند و او به یارانش گفت مرا در میان خود بخوابانید. آنان چنین کردند اما ناگاه شیری سر رسید و در میان مردم او را درید.
«ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی» منظورش پیامبر صلی الله علیه و آله است، یعنی او از راه حق منحرف نشده و از هدایت جدا نگشته و در راستای آنچه برای شما انجام میدهد گمراه نشده، «غوی» یعنی همان «ضلّ» (گمراه شد) که برای تاکید تکرار شده، نیز گفتهاند یعنی از به ثمر نشستن هدایت ناامید نشده، همچنین گفته شده یعنی تلاشش بیثمر نشده بلکه به پاداش و کرامت خداوند رسیده، «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی» یعنی از روی هوا و هوس و خواسته نفس سخن نمیگوید، «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی» یعنی قرآن و احکامی که او بر زبان میراند چیزی جز وحی نیست که از سوی خداوند به او میرسد، یعنی آن را جبرئیل برای وی میآورد، این همان سخن حق تعالی است که «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی» منظورش جبرئیل است، یعنی فرشتهای که در نفس و خلقت قوی و قدرتمند است، «ذُو مِرَّةٍ» یعنی قدرتمند و توانمند در خلقت؛ کلبی میگوید: از قدرت او این بود که روستاهای قوم لوط را از آب سیاه بر کَند و به آسمان برد و واژگونشان کرد، و از توانش این بود که چنان فریادی بر سر قوم ثمود کشید که همه هلاک شدند. نیز گفتهاند یعنی تندرست و با خلقتی زیبا، همچنین گفته شده «شَدِیدُ الْقُوی» در ذات خداوند و «ذُو مِرَّةٍ» یعنی تندرست و به دور از هر عیب و ایراد، نیز گفتهاند «ذُو مِرَّةٍ» یعنی توانمند در مرور در آسمان یعنی در رفتن و آمدن و فرود آمدن و فراز رفتن؛ جبرئیل در همان هیئتی که بر آن خلق شده بود پس از نزولش بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله باقی ماند(1).
کلام حق تعالی «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» یعنی هر آنچه را پیامبر صلی الله علیه و آله از فیء به شما داد بگیرید و به آن راضی باشید و هر فرمانی به شما داد انجام دهید و از هر چه شما را نهی کرد دست بکشید، زیرا امر و نهی او فقط بر اساس فرمان خداست.
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند هر چه را به هر پیامبری عطا کرد به حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز عطا کرد؛ سلیمان علیه السلام فرمود: «فَامْنُنْ
ص: 309
وَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَبَّیْکَ.
وَ رُوِیَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کُنَّا إِذَا جَلَسْنَا إِلَیْهِ إِنْ أَخَذْنَا بِحَدِیثٍ فِی ذِکْرِ الْآخِرَةِ أَخَذَ مَعَنَا وَ إِنْ أَخَذْنَا فِی الدُّنْیَا أَخَذَ مَعَنَا وَ إِنْ أَخَذْنَا فِی ذِکْرِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَخَذَ مَعَنَا فَکُلَّ هَذَا أُحَدِّثُکُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
عَنْ أَبِی الْحُمَیْسَاءِ (1) قَالَ: بَایَعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ فَوَاعَدَنِیهِ (2) مَکَاناً فَنَسِیتُهُ یَومِی وَ الْغَدَ فَأَتَیْتُهُ یَوْمَ الثَّالِثِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا فَتَی لَقَدْ شَقَقْتَ (3) عَلَیَّ أَنَا هَاهُنَا مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.
عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ بَعْضَ بُیُوتِهِ فَامْتَلَأَ الْبَیْتُ وَ دَخَلَ جَرِیرٌ فَقَعَدَ خَارِجَ الْبَیْتِ فَأَبْصَرَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ ثَوْبَهُ فَلَفَّهُ فَرَمَی بِهِ إِلَیْهِ وَ قَالَ اجْلِسْ عَلَی هَذَا فَأَخَذَ جَرِیرٌ (4) فَوَضَعَهُ عَلَی وَجْهِهِ فَقَبَّلَهُ.
عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی وِسَادَةٍ فَأَلْقَاهَا إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ یَا سَلْمَانُ مَا مِنْ مُسْلِمٍ دَخَلَ عَلَی أَخِیهِ الْمُسْلِمِ فَیُلْقِی لَهُ الْوِسَادَةَ إِکْرَاماً لَهُ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (5).
ص عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: رَأَیْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَدَمَعَتْ عَیْنَاهُ (6) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا مَا یَرْضَی رَبُّنَا وَ إِنَّا بِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ (7).
عَنْ خَالِدِ بْنِ سَلَمَةَ الْمَخْزُومِیِّ قَالَ: لَمَّا أُصِیبَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ انْطَلَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 235
أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1) {بی شمار ببخش یا نگاه دار.} و به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».
کلام حق تعالی «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ» یعنی در میان عرب که امتی اُمّی بودند و خواندن و نوشتن نمیدانستند و پیامبری به سویشان برانگیخته نشده بود، نیز گفتهاند یعنی اهل مکه زیرا مکه را اُمّ القری مینامند. «رَسُولًا مِنْهُمْ» یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله که نَسَبش نسب آنان است و از جنس خودشان است، وجه نعمت در این است که خداوند موافق با بشارتی که در کتب پیامبران پیشین آمده بود، نبوت را در انسانی اُمّی قرار داد تا از این توهم دور باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله در حکمتی که آورده از حکمتها و کتابهایی کمک گرفته که پیشتر خوانده و به این حقیقت نزدیک باشد که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله ، همخوان با آنچه در کتب پیشینیان آمده، مردم را از اخبار امتهای پیشین و قرون گذشته آگاه میکند، این منبعی جز وحی ندارد. «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ» یعنی قرآن را بر آنان بخواند، «وَ یُزَکِّیهِمْ» یعنی و آنان را از کفر و گناه پاک کند و به راهی دعوت کند که در آن پاک میشوند، «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» کتاب یعنی قرآن و حکمت یعنی شرایع، نیز گفتهاند حکمت اعمّ از کتاب و سنّت و اراده خداوند متعال است، پس حکمت همان علمی است که پیامبر صلی الله علیه و آله برای عمل یا پرهیز در راستای امور دین و دنیا بر اساس آن حرکت میکند. «وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» یعنی آنها تا پیش از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله به سویشان برانگیخته شود، همواره بهطور آشکار و هویدا از راه حق به دور و از راه دین بیرون بودهاند، «وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ» یعنی مومنان بعدی را «لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ» یعنی همه مومنانِ پس از صحابه تا روز قیامت، زیرا خداوند سبحان پیامبر صلی الله علیه و آله را به سوی همه آنان برانگیخته و شریعت وی بر همه آنان لازم است گرچه به دوره صحابه نپیوستهاند، نیز بنا به روایتی از امام محمد باقر علیه السلام گفتهاند یعنی عجمیان و کسانی که به زبان عرب سخن نمیگویند.
نیز روایت شده که: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را قرائت کرد، به ایشان عرض شد: اینان کیستند؟ حضرت دست بر شانه سلمان گذاشت و فرمود: اگر دین در ثریا باشد بیگمان مردانی از اینان به آن دست مییابند.
بر این اساس از آن رو گفته «مِنْهُمْ» که آنان نیز وقتی اسلام آوردند از خود اینان میشوند، همچنین گفتهاند «لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ» یعنی در فضیلت و پیشینه، زیرا تابعین شأن و مقام صحابه پیشینهدار
ص: 310
إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ ابْنَتُهُ جَهَشَتْ فَانْتَحَبَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ مَا هَذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هَذَا شَوْقُ الْحَبِیبِ إِلَی الْحَبِیبِ.
عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا مَشَی تَکَفَّأَ تَکَفُّؤاً کَأَنَّمَا یَتَقَلَّعُ مِنْ صَبَبٍ لَمْ أَرَ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ مِثْلَهُ.
عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ مَشَی أَصْحَابُهُ أَمَامَهُ وَ تَرَکُوا ظَهْرَهُ لِلْمَلَائِکَةِ.
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا مَشَی مَشَی مَشْیاً یُعْرَفُ أَنَّهُ لَیْسَ بِمَشْیِ عَاجِزٍ وَ لَا بِکَسْلَانَ.
عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کُنَّا إِذَا أَتَیْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله جَلَسْنَا حَلْقَةً (2).
وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَا یَدَعُ أَحَداً یَمْشِی مَعَهُ إِذَا کَانَ رَاکِباً حَتَّی یَحْمِلَهُ مَعَهُ فَإِنْ أَبَی قَالَ تَقَدَّمْ أَمَامِی وَ أَدْرِکْنِی فِی الْمَکَانِ الَّذِی تُرِیدُ وَ دَعَاهُ صلی الله علیه و آله قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِلَی طَعَامٍ صَنَعُوهُ لَهُ وَ لِأَصْحَابٍ لَهُ خَمْسَةٍ فَأَجَابَ دَعْوَتَهُمْ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ أَدْرَکَهُمْ سَادِسٌ فَمَاشَاهُمْ فَلَمَّا دَنَوْا مِنْ بَیْتِ الْقَوْمِ قَالَ لِلرَّجُلِ السَّادِسِ إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَدْعُوکَ فَاجْلِسْ حَتَّی نَذْکُرَ لَهُمْ مَکَانَکَ وَ نَسْتَأْذِنَهُمْ بِکَ (3).
مِنْ کِتَابِ النُّبُوَّةِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَا صَافَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً قَطُّ فَنَزَعَ یَدَهُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُ یَدَهُ وَ مَا فَاوَضَهُ أَحَدٌ قَطُّ فِی حَاجَةٍ أَوْ حَدِیثٍ فَانْصَرَفَ حَتَّی یَکُونَ الرَّجُلُ یَنْصَرِفُ (4) وَ مَا نَازَعَهُ الْحَدِیثَ حَتَّی یَکُونَ (5) هُوَ الَّذِی یَسْکُتُ وَ مَا رُئِیَ مُقَدِّماً رِجْلَهُ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا عَرَضَ لَهُ
ص: 236
و نیکانِ مومنان را درنمییابند. «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» که مغلوب نمیشود، «الْحَکِیمُ» در همه کارهایش. «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ» یعنی نبوتی که خداوند به رسولش اختصاص داد، «یُؤْتِیهِ» یعنی آن را عطا میکند، «مَنْ یَشاءُ» بر مبنای صلاحی که خود در کار بعثت و حمل بار رسالت میبیند. «وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» خداوند با بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر خلق خود منّت بسیار دارد(1).
کلام حق تعالی «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً» یعنی قرآن را، نیز بنا به روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام گفتهاند یعنی رسول خود را، «رَسُولًا» یا بدل است از «ذِکْراً» که در این صورت منظور از رسول یا جبرئیل است یا حضرت محمد صلی الله علیه و آله ، و یا مفعول است برای فعل محذوف یعنی «أرسلَ رسولاً» (رسولی فرستاده) که در این صورت منظور از رسول حضرت محمد صلی الله علیه و آله است، و یا مفعول است برای «ذِکْراً» یعنی ذکر رسول را سوی شما فرو فرستاده است که در این صورت هر دو وجه برای رسول محتمل است، جواز برداشت بر اساس وجه اول این است که منظور از ذکر شرافت باشد یعنی فرستادهای شرافتمند را به سوی شما فرو فرستاده است. «الظُّلُماتِ» کفر و جهل است و «النُّورِ» ایمان و علم(2).
درباره کلام حق تعالی «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» در تفسیر کوثر اختلاف نظر هست: گفتهاند رودی است در بهشت،
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رودی است در بهشت که خداوند آن را در عوض پسر پیامبرش صلی الله علیه و آله به وی داده است.
گفتهاند حوض پیامبر صلی الله علیه و آله است که در روز قیامت انبوه مردم کنار آن جمع میآیند، گفتهاند کوثر یعنی خیر بسیار، گفتهاند یعنی نبوت و کتاب، گفتهاند یعنی قرآن، گفتهاند یعنی انبوه یاران و پیروان، گفتهاند یعنی نسل و ذریّه فراوان، و بنا بر روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام گفتهاند یعنی شفاعت؛ کوثر در لفظ محتمل همه این معانی میباشد و لذا باید بر اساس همه اقوالی که گفته شد برداشت شود چراکه خداوند سبحان به پیامبر صلی الله علیه و آله خیر بسیار در دنیا عطا کرده و به ایشان از خیر بسیار در آخرت وعده داده. «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ» خداوند سبحان به پیامبر صلی الله علیه و آله امر میکند شکر این نعمت بزرگ را به جا آورد و میفرماید: پس نماز عید را به جا آور و قربانی خود را تقدیم کن،
ص: 311
قَطُّ أَمْرَانِ إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا (1) وَ مَا انْتَصَرَ نَفْسَهُ مِنْ مَظْلِمَةٍ حَتَّی یُنْتَهَکَ مَحَارِمُ اللَّهِ فَیَکُونَ حِینَئِذٍ غَضَبُهُ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مَا أَکَلَ مُتَّکِئاً قَطُّ حَتَّی فَارَقَ الدُّنْیَا وَ مَا سُئِلَ شَیْئاً قَطُّ فَقَالَ لَا وَ مَا رَدَّ سَائِلًا حَاجَةً (2) إِلَّا بِهَا أَوْ بِمَیْسُورٍ مِنَ الْقَوْلِ وَ کَانَ أَخَفَّ النَّاسِ صَلَاةً فِی تَمَامٍ وَ کَانَ أَقْصَرَ النَّاسِ خُطْبَةً وَ أَقَلَّهُ هَذَراً (3) وَ کَانَ یُعْرَفُ بِالرِّیحِ الطَّیِّبِ إِذَا أَقْبَلَ وَ کَانَ إِذَا أَکَلَ مَعَ الْقَوْمِ کَانَ أَوَّلَ مَنْ یَبْدَأُ وَ آخِرَ مَنْ یَرْفَعُ یَدَهُ وَ کَانَ إِذَا أَکَلَ أَکَلَ مِمَّا یَلِیهِ فَإِذَا کَانَ الرُّطَبُ وَ التَّمْرُ جَالَتْ یَدُهُ وَ إِذَا شَرِبَ شَرِبَ ثَلَاثَةَ أَنْفَاسٍ وَ کَانَ یَمَصُّ الْمَاءَ مَصّاً وَ لَا یَعُبُّهُ عَبّاً (4) وَ کَانَ یَمِینُهُ لِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ وَ أَخْذِهِ وَ إِعْطَائِهِ کَانَ (5) لَا یَأْخُذُهُ إِلَّا بِیَمِینِهِ وَ لَا یُعْطِی إِلَّا بِیَمِینِهِ وَ کَانَ شِمَالُهُ لِمَا سِوَی ذَلِکَ مِنْ بَدَنِهِ وَ کَانَ یُحِبُّ التَّیَمُّنَ فِی کُلِّ أُمُورِهِ فِی لُبْسِهِ وَ تَنَعُّلِهِ وَ تَرَجُّلِهِ وَ کَانَ إِذَا دَعَا دَعَا ثَلَاثاً وَ إِذَا تَکَلَّمَ تَکَلَّمَ وَتْراً وَ إِذَا اسْتَأْذَنَ اسْتَأْذَنَ ثَلَاثاً وَ کَانَ کَلَامُهُ فَصْلًا یَتَبَیَّنُهُ کُلُّ مَنْ سَمِعَهُ وَ إِذَا تَکَلَّمَ رُئِیَ کَالنُّورِ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ ثَنَایَاهُ وَ إِذَا رَأَیْتَهُ قُلْتَ أَفْلَجُ الثَّنِیَّتَیْنِ وَ لَیْسَ بِأَفْلَجَ وَ کَانَ نَظَرُهُ اللَّحْظَ بِعَیْنِهِ وَ کَانَ لَا یُکَلِّمُ أَحَداً بِشَیْ ءٍ یَکْرَهُهُ وَ کَانَ إِذَا مَشَی یَنْحَطُّ مِنْ صَبَبٍ (6) وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّ خِیَارَکُمْ أَحْسَنُکُمْ (7) أَخْلَاقاً وَ کَانَ لَا یَذُمُّ ذَوَّاقاً وَ لَا یَمْدَحُهُ وَ لَا یَتَنَازَعُ أَصْحَابُهُ الْحَدِیثَ عِنْدَهُ وَ کَانَ الْمُحَدِّثُ عَنْهُ یَقُولُ لَمْ أَرَ بِعَیْنِی مِثْلَهُ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رُئِیَ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ رُئِیَ لَهُ نُورٌ کَأَنَّهُ شِقَّةُ قَمَرٍ.
ص: 237
نیز گفتهاند یعنی نماز واجب ظهر را در «جَمع»(1)
به جا آور و قربانی خود را در «منا» تقدیم کن، همچنین گفتهاند نماز واجب را به جای آور و با نَحر (بالای سینه) خود سوی قبله رو کن؛ عرب میگوید «منازلنا تتناحر» یعنی خانههای ما سینه به سینه هم است، یعنی روبروی هم است.
از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: یعنی در نمازت دستانت را تا نَحر (بالای سینه) بالا بیاور.
عمر بن یزید از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره این آیه فرمود: یعنی دستانت را تا روبروی صورتت بالا بیاور.
عبدالله بن سنان نیز همانند این حدیث را از امام علیه السلام روایت کرده ااست.
و از جمیل روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ» پرسیدم، امام علیه السلام با دستانش فرمود اینگونه، یعنی در آغاز نماز دستانش را تا روبروی صورتش به سوی قبله بالا آورد.
از حمّاد بن عثمان روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره «نَحر» پرسیدم، ایشان دستانش را تا سینه بالا آورد و فرمود اینگونه، سپس دستانش را بالاتر برد و فرمود اینگونه، یعنی در آغاز نماز با دستانش سوی قبله رو کرد.
«إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» یعنی کینهتوز تو خودش از خیر گسسته است یعنی عاص بن وائل، و گفتهاند یعنی او با گسستنش از همه نیکیها خوارترین و ذلیلترین است، نیز گفتهاند یعنی در حقیقت او فرزندی ندارد و کسی که به عنوان فرزند به او نسبت داده میشود فرزند او نیست. مجاهد میگوید: «الْأَبْتَرُ» کسی است که دنبالهای ندارد و این پاسخ به سخن قریشیان است که گفتند محمد دنبالهای ندارد و وقتی بمیرد از او راحت میشویم و یادش به فراموشی میرود زیرا کسی جانشینش نمیشود تا مردم را به یاد و نام او دعوت کند و اینگونه کارش پایان میگیرد، در این سوره بر صدق پیامبرمان صلی الله علیه و آله و صحّت نبوت ایشان دلالتهایی هست:
ص: 312
عَنْهُ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ هَذِهِ بَطْحَاءُ مَکَّةَ تَکُونُ لَکَ رَضْرَاضُهُ (1) ذَهَباً قَالَ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ لَا یَا رَبِّ وَ لَکِنْ أَشْبَعُ یَوْماً فَأَحْمَدُکَ وَ أَجُوعُ یَوْماً فَأَسْأَلُکَ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْلُبُ عَنْزَ أَهْلِهِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الرُّکُوبَ عَلَی الْحِمَارِ مُؤْکَفاً وَ الْأَکْلَ عَلَی الْحَضِیضِ مَعَ الْعَبِیدِ وَ مُنَاوَلَةَ السَّائِلِ بِیَدَیْهِ (2).
وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: فِی (3) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خِصَالٌ لَمْ یَکُنْ فِی طَرِیقٍ فَیَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ قَدْ سَلَکَهُ مِنْ طِیبِ عَرْفِهِ أَوْ رِیحِ عَرَقِهِ وَ لَمْ یَکُنْ یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا مَدَرٍ (4) إِلَّا سَجَدَ لَهُ.
وَ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَنَسِ (5) بْنِ مَالِکٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ أَزْهَرَ اللَّوْنِ کَانَ لَوْنُهُ اللُّؤْلُؤَ وَ إِذَا مَشَی تَکَفَّأَ وَ مَا شَمِمْتُ رَائِحَةَ مِسْکٍ وَ لَا عَنْبَرٍ أَطْیَبَ مِنْ رَائِحَتِهِ وَ لَا مَسِسْتُ دِیبَاجَةً وَ لَا حَرِیراً أَلْیَنَ مِنْ کَفِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ أَخَفَّ النَّاسِ صَلَاةً فِی تَمَامٍ.
عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا بُعِثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُهُ لِأُبَایِعَهُ فَقَالَ لِی یَا جَرِیرُ
ص: 238
یکی اینکه از آنچه در جان دشمنان حضرت میگذشته و از آنچه بر زبانهایشان جاری بوده خبر داده حال آنکه این به گوش حضرت نرسیده بوده، پس همانگونه بوده که سوره به حضرت خبر داده.
دوم اینکه فرموده: «أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» پس بنگر چگونه دین حضرت گسترش یافت و کار ایشان بالا گرفت و ذریّهاش چنان فزونی یافت که نَسَب حضرت بیشتر از هر نسبی شد حال آنکه در آن هنگام هیچ یک از اینها وجود نداشت.
سوم اینکه همه زبانآوران عرب و عجم از آوردن کلامی همچون این سوره ناتوان شدند، این سوره با همه ایجازی که در لفظ داشت آنان را در این کار به نبرد طلبید و آنان با همه حرص و ولعی که برای ابطال امر حضرت از زمان بعثت ایشان تا آن هنگام داشتند به ناتوانی رسیدند؛ این غایت اعجاز است.
چهارم اینکه خداوند سبحان به حضرت وعده پیروزی بر دشمنان داد و از سقوط کار آنان و گسستن دین و دنبالهشان خبر داد و خبری که داده شد به تحقق پیوست، این سوره کوتاه از همگونیِ مقاطع در فواصل و از سهولت مخارج حروف با حُسن تألیف و از تقابل همه معانی به شایستهترین نحو برخوردار است و این همه بر هر کس که مجاری کلام عرب را بشناسد پوشیده نیست(1).
روایات
روایت1.
الأمالی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز عطا شده که پیش از من به هیچ کس داده نشده، زمین برای من سجدهگاه و پاککننده قرار داده شد، غنیمت برای من حلال شد، من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم، به من جوامع کلام داده شد و به من شفاعت عطا شد(2).
توضیح
در کلام حضرت «مسجداً» (سجدهگاه) یا به معنای مصلّی (محل نماز گزاردن) است، بر این معنا سجدهگاه برای امت پیامبر صلی الله علیه و آله متفاوت از امتهای پیشین بوده زیرا آنان مجاز نبودهاند در هر جایی نماز بگزارند مگر در دیرها و کنیسههایشان، و یا یعنی آنچه که سجده بر آن صحیح است، که البته معنای نخست مشهورتر است. «طهوراً» (پاککننده) اشاره دارد به آنچه که احداث را با تیمم پاک میکند و یا ناپاکیهای بعضی جاها همچون کف پا و کف دست را پاک میکند و یا مخرج مدفوع را با سنگ و کلوخ پاک میکند. «مغنم» به فتح (غنیمت) یعنی آنچه که
ص: 313
لِأَیِّ شَیْ ءٍ جِئْتَ قَالَ قُلْتُ جِئْتُ لِأُسْلِمَ عَلَی یَدَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَلْقَی لِی کِسَاءَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ إِذَا أَتَاکُمْ کَرِیمُ قَوْمٍ فَأَکْرِمُوهُ.
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَعَدَ رَجُلًا إِلَی الصَّخْرَةِ فَقَالَ أَنَا لَکَ هَاهُنَا حَتَّی تَأْتِیَ فَاشْتَدَّتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَنَّکَ تَحَوَّلْتَ إِلَی الظِّلِّ قَالَ وَعَدْتُهُ إِلَی (1) هَاهُنَا وَ إِنْ لَمْ یَجِئْ کَانَ مِنْهُ الْجَشَرُ (2).
وَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لو (3) إِنَّکَ إِذَا دَخَلْتَ الْخَلَاءَ فَخَرَجْتَ دَخَلْتُ فِی أَثَرِکَ فَلَمْ أَرَ شَیْئاً خَرَجَ مِنْکَ غَیْرَ أَنِّی أَجِدُ رَائِحَةَ الْمِسْکِ قَالَ یَا عَائِشَةُ إِنَّا مَعْشَرَ الْأَنْبِیَاءِ یَنْبُتُ (4) أَجْسَادُنَا عَلَی أَرْوَاحِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمَا خَرَجَ مِنَّا مِنْ شَیْ ءٍ ابْتَلَعَتْهُ الْأَرْضُ.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَ عَلَیْهِ عُمَرُ وَ هُوَ عَلَی حَصِیرٍ قَدْ أَثَّرَ فِی جَنْبَیْهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَوِ اتَّخَذْتَ فِرَاشاً فَقَالَ مَا لِی وَ لِلدُّنْیَا مَا مَثَلِی وَ مَثَلُ الدُّنْیَا إِلَّا کَرَاکِبٍ سَارَ فِی یَوْمٍ صَائِفٍ (5) فَاسْتَظَلَّ تَحْتَ شَجَرَةٍ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَکَهَا.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُوُفِّیَ وَ دِرْعُهُ مَرْهُونَةٌ عِنْدَ رَجُلٍ مِنَ الْیَهُودِ عَلَی ثَلَاثِینَ صَاعاً مِنْ شَعِیرٍ أَخَذَهَا رِزْقاً لِعِیَالِهِ.
وَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا سَمَّیْتُمْ مُحَمَّداً فَلَا تُقَبِّحُوهُ
ص: 239
از اموال مشرکین در جنگ به دست میآید، مشهور است که حلال بودن غنیمت از ویژگیهای پیامبر صلی الله علیه و آله و امت ایشان بوده و امتهای پیش از آنان یا جهاد با کفار برایشان مجاز نبوده و یا جهاد برایشان مجاز بوده اما غنیمت برایشان مجاز نبوده و لذا غنایمی که به دست میآمده در آتش انداخته و سوزانده میشده است، اما خداوند آن را برای این امت مجاز کرد. در «نصرتُ بالرّعب» (با بیم یاری شدم) بیم از مواردی است که خداوند متعال به پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص بوده، این بیم در دل دشمنان میافتاده و آنان را میترسانده حال آنکه آنان با حضرت به اندازه مسیر یک ماه فاصله داشتهاند. درباره «جوامع الکلام» گفتهاند یعنی قرآن چراکه خداوند در قرآن معانی بسیاری را در الفاظ معدودی جمع آورده است، نیز گفتهاند یعنی بقیه سخنان موجز پیامبر صلی الله علیه و آله مشتمل بر حکمتهای عالی و معانی بسیار.
روایت2.
الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از جدّ ارجمند خود علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل کرده: از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند وقتی آدم علیه السلام در بهشت بود شما کجا بودی؟ حضرت فرمود: من در صُلب او بودم و با او در صُلبش بر زمین فرود آمدم، در صُلب پدرم نوح علیه السلام بر کشتی سوار شدم و در صُلب پدرم ابراهیم علیه السلام در آتش انداخته شدم، هیچ یک از والدین من هرگز بر زنا جمع نیامدند، خداوند عزّوجل همواره مرا رهیافته و رهنمون از صُلبهای پاک به رحِمهای پاکیزه منتقل کرد تا اینکه با من برای نبوت عهد بست و برای اسلام از من پیمان گرفت و همه چیز را درباره وصف من بیان فرمود و در تورات و انجیل ذکر مرا ثبت کرد و مرا به آسمانش فراز بُرد و نامی از نامهای خود برایم برگرفت، امت من حمّاد (بسیار ستاینده) هستند و خداوند صاحب عرش محمود (ستایش شده) است و من محمد (ستوده) هستم(1).
روایت3.
در معانی الأخبار نیز همانند این خبر از جابر انصاری روایت شده
ص: 314
وَ لَا تَجْبَهُوهُ (1) وَ تَضْرِبُوهُ بُورِکَ لِبَیْتٍ فِیهِ مُحَمَّدٌ وَ مَجْلِسٍ فِیهِ مُحَمَّدٌ وَ رِفْقَةٍ فِیهَا مُحَمَّدٌ (2).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُؤْتَی بِالصَّبِیِّ الصَّغِیرِ لِیَدْعُوَ لَهُ بِالْبَرَکَةِ أَوْ یُسَمِّیَهُ فَیَأْخُذُهُ فَیَضَعُهُ فِی حِجْرِهِ تَکْرِمَةً لِأَهْلِهِ فَرُبَّمَا بَالَ الصَّبِیُّ عَلَیْهِ فَیَصِیحُ بَعْضُ مَنْ رَآهُ حِینَ بَالَ (3) فَیَقُولُ صلی الله علیه و آله لَا تُزْرِمُوا بِالصَّبِیِّ فَیَدَعُهُ حَتَّی یَقْضِیَ بَوْلَهُ ثُمَّ یَفْرُغُ لَهُ مِنْ دُعَائِهِ أَوْ تَسْمِیَتِهِ وَ یَبْلُغُ سُرُورُ أَهْلِهِ فِیهِ وَ لَا یَرَوْنَ أَنَّهُ یَتَأَذَّی بِبَوْلِ صَبِیِّهِمْ فَإِذَا انْصَرَفُوا غَسَلَ ثَوْبَهُ بَعْدُ وَ دَخَلَ رَجُلٌ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ جَالِسٌ وَحْدَهُ فَتَزَحْزَحَ لَهُ (4) فَقَالَ الرَّجُلُ فِی الْمَکَانِ سَعَةٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ حَقَّ الْمُسْلِمِ عَلَی الْمُسْلِمِ إِذَا رَآهُ یُرِیدُ الْجُلُوسَ إِلَیْهِ أَنْ یَتَزَحْزَحَ لَهُ.
وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَمْثُلَ لَهُ الرِّجَالُ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ فِی النَّارِ (5).
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَا تَقُومُوا کَمَا تَقُومُ الْأَعَاجِمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ (6).
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ مَنْزِلًا قَعَدَ فِی أَدْنَی الْمَجْلِسِ حِینَ یَدْخُلُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ أَکْثَرُ مَا یَجْلِسُ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ.
وَ رُوِیَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَتَی أَحَدُکُمْ مَجْلِساً فَلْیَجْلِسْ حَیْثُ مَا انْتَهَی مَجْلِسُهُ.
ص: 240
است(1).
شیخ صدوق در ادامه گفته: این حدیث از طرق بسیاری روایت شده است.
روایت4.
الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عزّوجل آفریدگان را به دو گروه تقسیم کرد و مرا در بهترین آن دو قرار داد، این همان کلام خداوند عزّوجل درباره اصحاب یمین (یاران راست) و اصحاب شِمال (یاران چپ) است، من از یاران راست هستم و بهترین یاران راست هستم، سپس آن دو گروه را در سه دسته قرار داد و مرا در بهترین آن سه نهاد، این همان کلام خداوند عزّوجل است: «فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»(2) { یاران دست راست کدامند یاران دست راست، و یاران چپ کدامند یاران چپ، و سبقت گیرندگان مقدمند.} من از سبقتگیرندگان هستم و بهترینِ سبقتگیرندگان هستم، سپس آن سه دسته را در قبیلههایی قرار داد و مرا در بهترین آن قبایل نهاد، این همان کلام خداوند عزّوجل است: «وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»(3) {و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید، در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.} من پرهیزگارترینِ فرزندانِ آدم و گرامیترین آنان نزد خداوند هستم و فخر نمیفروشم، سپس قبایل را در خانههایی قرار داد و مرا در بهترین خانه نهاد، این همان کلام خداوند عزّوجل است: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(4)
{خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} (5)
روایت5.
در تفسیر قمی نیز همانند این حدیث با افزودههایی از حُذَیفة بن یمان روایت شده است.
ص: 315
وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ مُنْصَرِفاً فَلْیُسَلِّمْ فَلَیْسَ الْأُولَی (1) بِأَوْلَی مِنَ الْأُخْرَی.
وَ رُوِیَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ ثُمَّ رَجَعَ فَهُوَ أَوْلَی بِمَکَانِهِ.
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَعْطُوا الْمَجَالِسَ حَقَّهَا قِیلَ وَ مَا حَقُّهَا قَالَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ رُدُّوا السَّلَامَ وَ أَرْشِدُوا الْأَعْمَی وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ.
عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا جَلَسَ جَلَسَ الْقُرْفُصَاءَ.
مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ، وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ ثَلَاثاً یَجْلِسُ الْقُرْفُصَاءَ وَ هِیَ أَنْ یُقِیمَ سَاقَیْهِ وَ یَسْتَقْبِلَهُمَا (2) بِیَدَیْهِ فَیَشُدَّ یَدَهُ فِی ذِرَاعِهِ وَ کَانَ یَجْثُو عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ کَانَ یَثْنِی رِجْلًا وَاحِدَةً وَ یَبْسُطُ عَلَیْهَا الْأُخْرَی وَ لَمْ یُرَ مُتَرَبِّعاً قَطُّ وَ کَانَ یَجْثُو عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ لَا یَتَّکِئُ (3).
مِنْ کِتَابِ مَوَالِیدِ الصَّادِقِینَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ کُلَّ الْأَصْنَافِ مِنَ الطَّعَامِ وَ کَانَ یَأْکُلُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُ مَعَ أَهْلِهِ وَ خَدَمِهِ إِذَا أَکَلُوا وَ مَعَ مَنْ یَدْعُوهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی الْأَرْضِ وَ عَلَی مَا أَکَلُوا عَلَیْهِ وَ مِمَّا أَکَلُوا إِلَّا أَنْ یَنْزِلَ بِهِ ضَیْفٌ فَیَأْکُلَ مَعَ ضَیْفِهِ وَ کَانَ أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَیْهِ مَا کَانَ عَلَی ضَفَفٍ (4) وَ لَقَدْ قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ وَ رَحْمَتِکَ اللَّذَیْنِ لَا یَمْلِکُهُمَا غَیْرُکَ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ أُهْدِیَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله شَاةٌ مَشْوِیَّةٌ فَقَالَ خُذُوا هَذَا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ نَحْنُ نَنْتَظِرُ رَحْمَتَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا وُضِعَتِ الْمَائِدَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْکُورَةً تَصِلُ (5) بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ وَ کَانَ
ص: 241
توضیح
سخن پیامبر صلی الله علیه و آله «لا فخر» یعنی این را از روی برشمردن نعمت میگویم نه از روی فخر فروشی و بزرگی جویی.
روایت6.
الأمالی: امام محمد باقر علیه السلام از امام حسین علیه السلام نقل فرمود: ابوذر و سلمان به راه افتادند و جویای رسول خدا صلی الله علیه و آله شدند. به آنها گفتند پیامبر صلی الله علیه و آله سوی ناحیه قُباء رفته است. آنها در پی حضرت رفتند و ایشان را به زیر درختی در سجده یافتند. نشستند و آنقدر منتطر ماندند که گمان کردند پیامبر صلی الله علیه و آله به خواب رفته است. برخاستند تا ایشان را بیدار کنند که ناگاه حضرت سر به سوی آنها بر آورد و سپس فرمود: دیدم که نشستید و حرفهایتان را شنیدم، من خواب نبودم، خداوند پیش از من هر پیامبری را سوی امت خودش و به زبان قوم خودش مبعوث کرد اما مرا به زبان عربی سوی سیاه و سرخ برانگیخت و در باب امتم پنج ویژگی به من عطا فرمود که پیش از من به هیچ پیامبری عطا نکرده بود: مرا با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری کرد چنانکه هر قومی، با اینکه میان من وآنها به اندازه یک ماه فاصله هست، صدای مرا میشنوند و اینچنین به من ایمان میآورند. غنیمت برای من حلال شد. زمین برای من سجدهگاه و پاککننده قرار داده شد چنانکه هر کجای آن باشم از تربتش تیمم میکنم و بر آن نماز میگزارم. برای هر پیامبری درخواستی نهاد که آنها آن را از او میخواستند و او آن را در دنیا به آنان عطا میفرمود، چون به من درخواستی عطا فرمود من درخواست خود را برای شفاعت مومنان امتم در روز قیامت اندوختم و او پذیرفت. و به من جوامع علم و کلیدهای کلام را عطا فرمود.
ص: 316
کَثِیراً إِذَا جَلَسَ یَأْکُلُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ یَجْمَعُ رُکْبَتَیْهِ وَ قَدَمَیْهِ (1) کَمَا یَجْلِسُ الْمُصَلِّی فِی اثْنَتَیْنِ إِلَّا أَنَّ الرُّکْبَةَ فَوْقَ الرُّکْبَةِ وَ الْقَدَمَ عَلَی الْقَدَمِ وَ یَقُولُ صلی الله علیه و آله أَنَا عَبْدٌ آکُلُ کَمَا یَأْکُلُ الْعَبْدُ وَ أَجْلِسُ کَمَا یَجْلِسُ الْعَبْدُ.
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَّکِئاً مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ مُتَوَاضِعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا وَضَعَ یَدَهُ فِی الطَّعَامِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ بَارِکْ لَنَا (2) فِیمَا رَزَقْتَنَا وَ عَلَیْکَ خَلَفُهُ.
مِنْ مَجْمُوعِ أَبِی عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَاءُ وَ ابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَ بَقِیَ الْأَجْرُ.
وَ قَالَ: وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَکَلَ عِنْدَ قَوْمٍ قَالَ أَفْطَرَ عِنْدَکُمُ الصَّائِمُونَ وَ أَکَلَ طَعَامَکُمُ الْأَبْرَارُ.
وَ قَالَ: دَعْوَةُ الصَّائِمِ یُسْتَجَابُ عِنْدَ إِفْطَارِهِ.
وَ قَدْ جَاءَتِ الرِّوَایَةُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُفْطِرُ عَلَی التَّمْرِ وَ کَانَ إِذَا وَجَدَ السُّکَّرَ أَفْطَرَ عَلَیْهِ (3).
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُفْطِرُ عَلَی الْحُلْوِ فَإِذَا لَمْ یَجِدْ یُفْطِرُ عَلَی الْمَاءِ الْفَاتِرِ وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّهُ یُنَقِّی الْکَبِدَ وَ الْمَعِدَةَ وَ یُطَیِّبُ النَّکْهَةَ وَ الْفَمَ وَ یُقَوِّی الْأَضْرَاسَ وَ الْحَدَقَ وَ یُحَدِّدُ النَّاظِرَ (4) وَ یَغْسِلُ الذُّنُوبَ غَسْلًا وَ یُسَکِّنُ الْعُرُوقَ الْهَائِجَةَ وَ الْمِرَّةَ الْغَالِبَةَ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ یُطْفِئُ الْحَرَارَةَ عَنِ الْمَعِدَةِ وَ یَذْهَبُ بِالصُّدَاعِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یَأْکُلُ الْحَارَّ حَتَّی یَبْرُدَ وَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُطْعِمْنَا نَاراً إِنَّ الطَّعَامَ الْحَارَّ غَیْرُ ذِی بَرَکَةٍ فَأَبْرِدُوهُ.
ص: 242
خداوند آنچه را به من عطا فرمود پیش از من به هیچ پیامبری عطا نکرد. پس درخواست من تا روز قیامت ادامه مییابد تا به کسانی برسد که خداوند را در حالی ملاقات میکنند که هیچ چیزی را شریک او نگرفتهاند و به من مومن هستند و ولایت وصیّ مرا در دل دارند و اهل بیتم را دوست میدارند(1).
در بشارة المصطفی نیز همانند این حدیث روایت شده است(2).
توضیح
کلام پیامبر صلی الله علیه و آله «بِلسان قومه» چه بسا به این معنا باشد که همه پیامبران، چه اولوالعزم و چه جز آنان، در ابتدا سوی قومی به زبان خودشان برانگیخته میشدهاند و در ادامه اگر اولوالعزم میبودهاند دینشان پس از آن قوم به واسطه پیامبران غیر اولوالعزم و اوصیاء نزد اهل دیگر زبانها عمومیت مییافته، و یا اینکه در زمان خود آن پیامبر اولوالعزم پیامبر دیگری سوی قوم دیگری به زبان خودشان برانگیخته میشده و دین آن پیامبر اولوالعزم را به آنان میرسانده، اما پیامبر ما صلی الله علیه و آله به زبان خود سوی همه اقوام برانگیخته شد و خودش دین خود را در زمان خود به آنان رسانید، پیامبر صلی الله علیه و آله سوی کسرا و قیصر و گروههای دیگر پیغام فرستاد و رسالت خود را به آنان رسانید. این سخن که «مسألتی بالغة» یعنی دعا و شفاعت من بهطور کامل تا روز قیامت برای آنان ادامه دارد و در دنیا برایشان دعا میکنم و در آخرت برایشان شفاعت میکنم.
روایت7.
الأمالی: از عبدالله بن عباس روایت شده که وی گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال پنج چیز به من و پنج چیز به علی علیه السلام عطا فرمود: به من جوامع کلام را و به علی علیه السلام جوامع علم را عطا فرمود، مرا نبیّ و او را وصیّ گرداند،
ص: 317
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا أَکَلَ سَمَّی وَ یَأْکُلُ بِثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ مِمَّا یَلِیهِ وَ لَا یَتَنَاوَلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْ غَیْرِهِ وَ یُؤْتَی بِالطَّعَامِ فَیَشْرَعُ قَبْلَ الْقَوْمِ ثُمَّ یَشْرَعُونَ وَ کَانَ یَأْکُلُ بِأَصَابِعِهِ الثَّلَاثِ الْإِبْهَامِ وَ الَّتِی یَلِیهَا (1) وَ الْوُسْطَی وَ رُبَّمَا اسْتَعَانَ بِالرَّابِعَةِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ بِکَفِّهِ کُلِّهَا وَ لَمْ یَأْکُلْ بِإِصْبَعَیْنِ وَ یَقُولُ إِنَّ الْأَکْلَ بِإِصْبَعَیْنِ هُوَ أَکْلَةُ الشَّیْطَانِ وَ لَقَدْ جَاءَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ یَوْماً بِفَالُوذَجٍ فَأَکَلَ مِنْهُ وَ قَالَ مِمَّ هَذَا یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی نَجْعَلُ السَّمْنَ وَ الْعَسَلَ فِی الْبُرْمَةِ (2) وَ نَضَعُهَا عَلَی النَّارِ ثُمَّ نُغْلِیهِ ثُمَّ نَأْخُذُ مُخَّ الْحِنْطَةِ إِذَا طُحِنَتْ فَنُلْقِیهِ عَلَی السَّمْنِ وَ الْعَسَلِ ثُمَّ نَسُوطُهُ (3) حَتَّی یَنْضَجَ فَیَأْتِیَ کَمَا تَرَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا الطَّعَامَ طَیِّبٌ وَ لَقَدْ کَانَ یَأْکُلُ الشَّعِیرَ إِذَا کَانَ غَیْرَ مَنْخُولٍ (4) خُبْزاً أَوْ عَصِیدَةً (5) فِی حَالَةِ کُلِّ ذَلِکَ کَانَ یَأْکُلُ صلی الله علیه و آله (6).
وَ مِنْ کِتَابِ رَوْضَةِ الْوَاعِظِینَ، قَالَ الْعِیصُ بْنُ الْقَاسِمِ قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام حَدِیثٌ یُرْوَی عَنْ أَبِیکَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَا شَبِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خُبْزِ بُرٍّ قَطُّ أَ هُوَ صَحِیحٌ فَقَالَ لَا مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خُبْزَ بُرٍّ قَطُّ وَ لَا شَبِعَ مِنْ خُبْزِ شَعِیرٍ قَطُّ (7) وَ قَالَتْ عَائِشَةُ مَا شَبِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خُبْزِ الشَّعِیرِ یَوْمَیْنِ حَتَّی مَاتَ وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَأْکُلْ عَلَی خِوَانٍ قَطُّ حَتَّی مَاتَ وَ لَا أَکَلَ خُبْزاً مُرَقَّقاً حَتَّی مَاتَ وَ قَالَتْ عَائِشَةُ مَا زَالَتِ الدُّنْیَا عَلَیْنَا عَسِرَةً کَدِرَةً حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا
ص: 243
به من کوثر را و به او سلسبیل را عطا فرمود، به من وحی را و به او الهام را عطا فرمود، مرا شبانه نزد خود فراز بُرد و برای او درهای آسمان و پردهها را گشود چنانکه او مرا میدید و من او را میدیدم. ناگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به گریه افتاد. عرض کردم: چرا به گریه افتادی پدر و مادرم به فدایت! فرمود: ای ابن عباس! نخستین سخنی که پروردگارم با من گفت این بود که فرمود: ای محمد! به زیر خود بنگر! من دیدم پردهها شکافته شده و درهای آسمان گشوده شده، ناگاه علی علیه السلام را دیدم که سر به سوی من بلند کرده، او با من سخن گفت و من با او سخن گفتم و پروردگارم عزّوجل با من سخن گفت. عرض کردم: ای رسول خدا! پروردگارت چه فرمود؟ حضرت فرمود: به من فرمود: ای محمد! من علی علیه السلام را وصیّ و وزیر و جانشین تو پس از تو قرار دادهام، پس او را آگاه کن، این اوست که صدایت را میشنود. من او را باخبر کردم حال آنکه روبروی پروردگارم عزّوجل بودم. او به من گفت: پذیرفتم و اطاعت کردم. آنگاه خداوند به فرشتگان فرمود به علی علیه السلام سلام کنید. آنان سلام کردند و او سلامشان را پاسخ داد. من میدیدم که فرشتگان مژده او را به یکدیگر میدهند و بر هر یک از فرشتگان آسمان که گذر میکردم به من شادباش میگفتند و میگفتند: ای محمد! به خدایی که تو را بر حق برانگیخت وقتی خداوند عزّوجل پسر عمویت را جانشین تو گرداند شادی همه فرشتگان را فرا گرفت. و میدیدم که حاملان عرش سرهایشان را سوی زمین خَم کردهاند. گفتم: ای جبرئیل! چرا حاملان عرش سرهایشان را خَم کردهاند؟ گفت: ای محمد! یکایک فرشتگان برای مژده جانشینی علی بن ابی طالب علیه السلام به رخسار او نگریستند به جز حاملان عرش، در این لحظه آنان از خداوند عزّوجل اجازه گرفتند و او به آنان نیز اجازه داد تا علی بن ابی طالب علیه السلام را ببینند و آنان وی را دیدند. وقتی از آسمان فرود آمدم من این خبر را به او دادم و او نیز همین خبر را برای من بازگفت. اینچنین دانستم در هر قدمگاهی گام گذاشتهام آن را پیش چشم علی علیه السلام گشودهاند و او آن را دیده. ابن عباس میگوید: عرض کردم: ای رسول خدا! به من توصیهای فرما. فرمود: بر تو باد دوستی علی بن ابی طالب، به خدایی که مرا بر حق به پیامبری برانگیخت خداوند از هیچ بندهای هیچ کار نیکی را نمیپذیرد تا اینکه درباره دوستی علی بن ابی طالب از او بپرسد،
ص: 318
قُبِضَ صُبَّتِ الدُّنْیَا عَلَیْنَا صَبّاً.
وَ مِنْ کِتَابِ النُّبُوَّةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَ طَعَامُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الشَّعِیرَ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ.
عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُجِیبُ دَعْوَةَ الْمَمْلُوکِ وَ یُرْدِفُهُ خَلْفَهُ وَ یَضَعُ طَعَامَهُ عَلَی الْأَرْضِ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْقِثَّاءَ بِالرُّطَبِ وَ الْقِثَّاءَ بِالْمِلْحِ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْفَاکِهَةَ الرَّطْبَةَ وَ کَانَ أَحَبُّهَا إِلَیْهِ الْبِطِّیخَ وَ الْعِنَبَ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْبِطِّیخَ بِالْخُبْزِ وَ رُبَّمَا أَکَلَ بِالسُّکَّرِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله رُبَّمَا أَکَلَ الْبِطِّیخَ بِالرُّطَبِ فَیَسْتَعِینُ بِالْیَدَیْنِ جَمِیعاً وَ لَقَدْ جَلَسَ یَوْماً یَأْکُلُ رُطَباً فَیَأْکُلُ بِیَمِینِهِ (1) وَ أَمْسَکَ النَّوَی بِیَسَارِهِ وَ لَمْ یُلْقِهِ فِی الْأَرْضِ فَمَرَّتْ بِهِ شَاةٌ قَرِیبَةٌ مِنْهُ فَأَشَارَ إِلَیْهَا بِالنَّوَی الَّذِی فِی کَفِّهِ فَدَنَتْ إِلَیْهِ وَ جَعَلَتْ تَأْکُلُ مِنْ کَفِّهِ الْیُسْرَی وَ یَأْکُلُ هُوَ بِیَمِینِهِ وَ یُلْقِی إِلَیْهَا النَّوَی حَتَّی فَرَغَ وَ انْصَرَفَ الشَّاةُ حِینَئِذٍ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ صَائِماً یُفْطِرُ عَلَی الرُّطَبِ فِی زَمَانِهِ وَ کَانَ رُبَّمَا أَکَلَ الْعِنَبَ حَبَّةً حَبَّةً وَ کَانَ صلی الله علیه و آله رُبَّمَا (2) أَکَلَهُ خَرْطاً (3) حَتَّی تُرَی رُوَالٌ عَلَی لِحْیَتِهِ کَتَحَدُّرِ اللُّؤْلُؤِ وَ الرُّوَالُ الْمَاءُ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ الْقِشْرِ (4) وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الْحَیْسَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ التَّمْرَ وَ یَشْرَبُ عَلَیْهِ الْمَاءَ وَ کَانَ التَّمْرُ وَ الْمَاءُ أَکْثَرَ طَعَامِهِ وَ کَانَ یَتَمَجَّعُ اللَّبَنَ وَ التَّمْرَ وَ یُسَمِّیهِمَا الْأَطْیَبَیْنِ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْعَصِیدَةَ مِنَ الشَّعِیرِ بِإِهَالَةِ الشَّحْمِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الْهَرِیسَةَ أَکْثَرَ مَا یَأْکُلُ وَ یَتَسَحَّرُ بِهَا وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ قَدْ جَاءَهُ بِهَا مِنَ الْجَنَّةِ یَتَسَحَّرُ بِهَا (5) وَ کَانَ یَأْکُلُ فِی بَیْتِهِ مِمَّا یَأْکُلُ
ص: 244
حال آنکه حق تعالی خود بهتر میداند، اگر با ولایت علی نزد خدا آمده باشد خداوند عملش را بر بنیانی که داشته میپذیرد، اما اگر با ولایت علی نیامده باشد از هیچ چیز دیگری از او نمیپرسد و فرمان میدهد تا او را به دوزخ اندازند، ای ابن عباس! به خدایی که مرا بر حق به پیامبری برانگیخت دوزخ بر کینهتوزان علی علیه السلام بسیار خشمگینتر است تا از کسانی که میپنداشتهاند خداوند فرزندی دارد، ای ابن عباس! اگر فرشتگان مقرّب و انبیاء مُرسَل همه بر کینه علی علیه السلام جمع آیند، که البته هرگز چنین نکنند، بیگمان خداوند آنان را با آتش دوزخ عذاب میکند. عرض کردم: ای رسول خدا! آیا کسی هست که کینه او را داشته باشد؟ فرمود: ای ابن عباس! آری، گروهی کینه او را دارند که میگویند از امت من هستند، اما خداوند هیچ بهرهای از اسلام برای آنان نگذاشته، ای ابن عباس! از نشانههای کینه آنان از علی این است که کسی را که مقامش به زیر اوست بر او ترجیح میدهند، به خدایی که مرا بر حق برانگیخت خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده که نزدش از من ارجمندتر باشد و هیچ وصیّ را برنگزیده که نزدش از وصیّ من علی ارجمندتر باشد. ابن عباس میگوید: من همواره نسبت به او همانگونهام که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من دستور داد و مرا به دوستی او توصیه کرد و این نزد من بزرگترین عمل است. ابن عباس میگوید: بعد از آن مدت زمانی گذشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله به آستانه وفات رسید. من نزد ایشان رسیدم و عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! اجل شما فرا رسیده، به من چه دستوری میدهید؟ فرمود: ای ابن عباس! مخالف کسی باش که با علی مخالفت میکند
ص: 319
النَّاسُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ اللَّحْمَ طَبِیخاً بِالْخُبْزِ (1) وَ یَأْکُلُهُ مَشْوِیّاً بِالْخُبْزِ وَ کَانَ یَأْکُلُ الْقَدِیدَ وَحْدَهُ وَ رُبَّمَا أَکَلَهُ بِالْخُبْزِ وَ کَانَ أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَیْهِ اللَّحْمَ وَ یَقُولُ هُوَ یَزِیدُ فِی السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ کَانَ یَقُولُ صلی الله علیه و آله اللَّحْمُ سَیِّدُ الطَّعَامِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلَوْ سَأَلْتُ (2) رَبِّی أَنْ یُطْعِمَنِیهِ کُلَّ یَوْمٍ لَفَعَلَ وَ کَانَ یَأْکُلُ الثَّرِیدَ بِالْقَرْعِ (3) وَ اللَّحْمِ وَ کَانَ یُحِبُّ الْقَرْعَ وَ یَقُولُ إِنَّهَا شَجَرَةُ أَخِی یُونُسَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ الدُّبَّاءُ (4) وَ یَلْتَقِطُهُ مِنَ الصَّحْفَةِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الدَّجَاجَ وَ لَحْمَ الْوَحْشِ وَ لَحْمَ الطَّیْرِ الَّذِی یُصَادُ وَ کَانَ لَا یَبْتَاعُهُ وَ لَا یَصِیدُهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُصَادَ لَهُ وَ یُؤْتَی بِهِ مَصْنُوعاً فَیَأْکُلَهُ أَوْ غَیْرَ مَصْنُوعٍ فَیُصْنَعَ لَهُ فَیَأْکُلَهُ وَ کَانَ إِذَا أَکَلَ اللَّحْمَ لَمْ یُطَأْطِئْ رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ یَرْفَعُهُ إِلَی فِیهِ ثُمَّ یَنْتَهِسُهُ انْتِهَاساً (5) وَ کَانَ یَأْکُلُ الْخُبْزَ وَ السَّمْنَ وَ کَانَ یُحِبُّ مِنَ الشَّاةِ الذِّرَاعَ وَ الْکَتِفَ وَ مِنَ الصِّبَاغِ الْخَلَّ وَ مِنَ الْبُقُولِ الْهِنْدَبَاءَ وَ الْبَاذَرُوجَ وَ بَقْلَةَ الْأَنْصَارِ وَ یُقَالُ إِنَّهَا الْکُرْنُبُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یَأْکُلُ الثُّومَ وَ لَا الْبَصَلَ وَ لَا الْکُرَّاثَ وَ لَا الْعَسَلَ الَّذِی فِیهِ الْمَغَافِیرُ وَ الْمَغَافِیرُ مَا یَبْقَی مِنَ الشَّجَرِ فِی بُطُونِ النَّحْلِ فَیُلْقِیهِ فِی الْعَسَلِ فَیَبْقَی لَهُ رِیحٌ فِی الْفَمِ وَ مَا ذَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَعَاماً قَطُّ کَانَ إِذَا أَعْجَبَهُ أَکَلَهُ وَ إِذَا کَرِهَهُ تَرَکَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله مَا عَافَ مِنْ شَیْ ءٍ فَإِنَّهُ لَا یُحَرِّمُهُ عَلَی غَیْرِهِ (6) وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَلْحَسُ الصَّحْفَةَ وَ یَقُولُ آخِرُ الصَّحْفَةِ أَعْظَمُ الطَّعَامِ بَرَکَةً وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا فَرَغَ مِنْ طَعَامِهِ لَعِقَ أَصَابِعَهُ الثَّلَاثَ الَّتِی أَکَلَ بِهَا فَإِنْ بَقِیَ فِیهَا شَیْ ءٌ عَاوَدَهُ فَلَعِقَهَا حَتَّی یَتَنَظَّفَ (7) وَ لَا یَمْسَحُ یَدَهُ بِالْمِنْدِیلِ حَتَّی یَلْعَقَهَا وَاحِدَةً وَاحِدَةً وَ یَقُولُ لَا یُدْرَی فِی أَیِّ الْأَصَابِعِ الْبَرَکَةُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الْبَرَدَ (8) وَ یَتَفَقَّدُ
ص: 245
و هرگز پشتیبان و دوستش مباش. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا به مردم دستور نمیدهی مخالفت با او را کنار بگذارند؟ ناگاه حضرت چنان به گریه افتاد که از هوش رفت. سپس فرمود: ای ابن عباس! علم پروردگارم بر کار آنان رقم خورده است، به خدایی که مرا بر حق به پیامبری برانگیخت هیچ یک از کسانی که با او مخالفت کردهاند و حقّش را منکر شدهاند از دنیا نمیروند تا اینکه خداوند متعال نعمتی را که در اختیار داشتهاند دگرگون سازد، ای ابن عباس! اگر میخواهی خداوند را در حالی ملافات کنی که از تو خشنود است راه علی بن ابی طالب را پیش گیر و هر جا او تغییر جهت داد با او تغییر جهت ده و از امامت او راضی باش و با دشمنانش دشمن باش و با دوستانش دوست، ای ابن عباس! مبادا درباره او شک به تو راه یابد چراکه شک به علی علیه السلام کفر به خداوند متعال است(1).
: در الروضة و در الفضائل نیز همانند این خبر روایت شده است(2).
توضیح
سخن حضرت «و لن یفعلوا» یعنی حال آنکه آنان هرگز چنین نمیکنند. «إنّه لأکبر عملی» یعنی ولایت او را بزرگترین عمل خود برمیشمارم.
روایت8.
قرب الأسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی مردم را در دو نیم قرار داد و من در نیم بهتر قرار گرفتم، سپس این نیم را سه بخش کرد و من در ثلث بهتر قرار گرفتم، هرگز هیچ رگی در من از زنا شکل نگرفته و همه رگهای من تا به آدم علیه السلام از نکاحی همچون نکاح اسلام شکل گرفته است(3).
توضیح
در سخن حضرت «ثم قسّم النصف الأخیر ثلاثة» مراد از «النصف الأخیر» همان «أصحاب الیمین» (یاران راست) است، شاید هم یعنی آن را به دو نیم کرد تا با «أصحاب الشِّمال» (یاران چپ) سه دسته شوند همچنانکه گذشت، و یا به اعتبار نامیده شدن به «سابقین» و «مقربین» سه دسته شدهاند، و یا به اعتبار تقسیم به پیامبران و دیگران، و یا تقسیم به پیامبران اولوالعزم ودیگران.
ص: 320
ذَلِکَ أَصْحَابُهُ فَیَلْتَقِطُونَهُ لَهُ فَیَأْکُلُهُ وَ یَقُولُ إِنَّهُ یَذْهَبُ بِأَکِلَةِ الْأَسْنَانِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَغْسِلُ یَدَیْهِ مِنَ الطَّعَامِ حَتَّی یُنَقِّیَهُمَا فَلَا یُوجَدَ لِمَا أَکَلَ رِیحٌ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا أَکَلَ الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ خَاصَّةً غَسَلَ یَدَیْهِ غَسْلًا جَیِّداً ثُمَّ مَسَحَ بِفَضْلِ الْمَاءِ الَّذِی فِی یَدِهِ وَجْهَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یَأْکُلُ وَحْدَهُ مَا یُمْکِنُهُ وَ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَی قَالَ مَنْ أَکَلَ وَحْدَهُ وَ ضَرَبَ عَبْدَهُ وَ مَنَعَ رِفْدَهُ (1).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا شَرِبَ بَدَأَ فَسَمَّی وَ حَسَا (2) حُسْوَةً وَ حُسْوَتَیْنِ ثُمَّ یَقْطَعُ فَیَحْمَدُ اللَّهَ ثُمَّ یَعُودُ فَیُسَمِّی ثُمَّ یَزِیدُ فِی الثَّالِثَةِ ثُمَّ یَقْطَعُ فَیَحْمَدُ اللَّهَ وَ کَانَ لَهُ فِی شُرْبِهِ ثَلَاثُ تَسْمِیَاتٍ وَ ثَلَاثُ تَحْمِیدَاتٍ وَ یَمَصُّ الْمَاءَ مَصّاً وَ لَا یَعُبُّهُ (3) عَبّاً وَ یَقُولُ إِنَّ الْکُبَادَ مِنَ الْعَبِّ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یَتَنَفَّسُ فِی الْإِنَاءِ إِذَا شَرِبَ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یَتَنَفَّسَ أَبْعَدَ الْإِنَاءَ عَنْ فِیهِ حَتَّی یَتَنَفَّسَ وَ کَانَ رُبَّمَا شَرِبَ بِنَفَسٍ وَاحِدٍ حَتَّی یَفْرُغَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَشْرَبُ فِی أَقْدَاحِ الْقَوَارِیرِ الَّتِی یُؤْتَی بِهَا مِنَ الشَّامِ وَ یَشْرَبُ فِی الْأَقْدَاحِ الَّتِی یُتَّخَذُ مِنَ الْخَشَبِ وَ فِی الْجُلُودِ وَ یَشْرَبُ فِی الْخَزَفِ وَ یَشْرَبُ بِکَفَّیْهِ یَصُبُّ الْمَاءَ فِیهِمَا وَ یَشْرَبُ وَ یَقُولُ لَیْسَ إِنَاءٌ أَطْیَبَ مِنَ الْیَدِ وَ یَشْرَبُ مِنْ أَفْوَاهِ الْقِرَبِ وَ الْأَدَاوِی وَ لَا یَخْتَنِثُهَا اخْتِنَاثاً وَ یَقُولُ إِنَّ اخْتِنَاثَهَا یُنَتِّنُهَا وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَشْرَبُ قَائِماً وَ رُبَّمَا شَرِبَ (4) رَاکِباً وَ رُبَّمَا قَامَ فَشَرِبَ مِنَ الْقِرْبَةِ أَوِ الْجَرَّةِ أَوِ الْإِدَاوَةِ وَ فِی کُلِّ إِنَاءٍ یَجِدُهُ وَ فِی یَدَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَشْرَبُ الْمَاءَ الَّذِی حُلِبَ عَلَیْهِ اللَّبَنُ وَ یَشْرَبُ السَّوِیقَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله أَحَبُّ الْأَشْرِبَةِ إِلَیْهِ الْحُلْوُ وَ فِی رِوَایَةٍ أَحَبُّ الشَّرَابِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحُلْوُ الْبَارِدُ وَ کَانَ یَشْرَبُ الْمَاءَ عَلَی الْعَسَلِ وَ کَانَ یُمَاثُ (5) لَهُ الْخُبْزُ فَیَشْرَبُهُ أَیْضاً وَ
ص: 246
فیروزآبادی میگوید: «عرقَ فی الأرض» یعنی رفت در زمین و «أعرق الشّجر» یعنی ریشههای درخت در زمین استوار شد.
روایت9.
الخصال: از ابی اُمامه روایت شده که وی گفت: عرض کردم: ای رسول خدا سرآغاز امر شما چه بود؟ ایشان فرمود: دعای پدرم ابراهیم علیه السلام و مژده عیسی بن مریم علیه السلام و اینکه مادرم دید چیزی از او بیرون میآید که کاخهای شام از آن نور میگیرند(1).
توضیح
سخن وی «سرآغاز امر شما چه بود؟» یعنی آغاز ظهور حضرت . دعای ابراهیم علیه السلام این بود: «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ»(2) {پروردگارا در میان آنان فرستاده ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند.} و مژده عیسی علیه السلام این بود: «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ»(3)
{و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او احمد است بشارتگرم.}
روایت10.
الخصال: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی اهل زمین را در دو گروه قرار داد و مرا در بهترینِ آن دو نهاد، سپس این نیم را سه بخش کرد و من در این سه گروه بهترین شدم، او از میان مردم قوم عرب را برگزید و از میان قوم عرب قریش را برگزید و از میان قریش بنی هاشم را برگزید و از میان بنی هاشم پسران عبدالمطلب را برگزید و از میان پسران عبدالمطلب مرا برگزید(4).
روایت11.
الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با چهار چیز به من برتری داده شد: زمین برای امت من سجدهگاه و پاککننده گشت و اینچنین هر کس از امت من بخواهد نماز بخواند اما آبی نیابد
ص: 321
کَانَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ سَیِّدُ الْأَشْرِبَةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الْمَاءُ.
وَ قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ کَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَرْبَةٌ یُفْطِرُ عَلَیْهَا وَ شَرْبَةٌ لِلسَّحَرِ وَ رُبَّمَا کَانَتْ وَاحِدَةً وَ رُبَّمَا کَانَتْ لَبَناً وَ رُبَّمَا کَانَتِ الشَّرْبَةُ خُبْزاً یُمَاثُ فَهَیَّأْتُهَا لَهُ صلی الله علیه و آله ذَاتَ لَیْلَةٍ فَاحْتُبِسَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَظَنَنْتُ أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِهِ دَعَاهُ فَشَرِبْتُهَا حِینَ احْتُبِسَ فَجَاءَ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْعِشَاءِ بِسَاعَةٍ فَسَأَلْتُ بَعْضَ مَنْ کَانَ مَعَهُ هَلْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَفْطَرَ فِی مَکَانٍ أَوْ دَعَاهُ أَحَدٌ فَقَالَ لَا فَبِتُّ بِلَیْلَةٍ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا اللَّهُ مِنْ غَمِ (1) أَنْ یَطْلُبَهَا مِنِّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَجِدَهَا فَیَبِیتَ جَائِعاً فَأَصْبَحَ صَائِماً وَ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا وَ لَا ذَکَرَهَا حَتَّی السَّاعَةِ وَ لَقَدْ قُرِّبَ إِلَیْهِ إِنَاءٌ فِیهِ لَبَنٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَنْ یَمِینِهِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ یَسَارِهِ فَشَرِبَ ثُمَّ قَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ إِنَّ الشَّرْبَةَ لَکَ أَ فَتَأْذَنُ أَنْ أُعْطِیَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ یُرِیدُ السِّنَ (2) فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَا وَ اللَّهِ لَا أُوثِرُ بِفَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً فَتَنَاوَلَ ابْنُ عَبَّاسٍ الْقَدَحَ فَشَرِبَهُ وَ لَقَدْ جَاءَهُ صلی الله علیه و آله ابْنُ خَوَلِیٍّ بِإِنَاءٍ فِیهِ عَسَلٌ وَ لَبَنٌ فَأَتَی أَنْ یَشْرَبَهُ فَقَالَ شَرْبَتَانِ فِی شَرْبَةٍ وَ إِنَاءَانِ فِی إِنَاءٍ وَاحِدٍ فَأَبَی أَنْ یَشْرَبَهُ ثُمَّ قَالَ مَا أُحَرِّمُهُ وَ لَکِنِّی أَکْرَهُ الْفَخْرَ وَ الْحِسَابَ بِفُضُولِ الدُّنْیَا غَداً وَ أُحِبُّ التَّوَاضُعَ فَإِنَّ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ (3).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا غَسَلَ رَأْسَهُ وَ لِحْیَتَهُ غَسَلَهُمَا بِالسِّدْرِ (4).
وَ کَانَ یُحِبُّ الدُّهْنَ وَ یَکْرَهُ الشَّعَثَ (5) وَ یَقُولُ إِنَّ الدُّهْنَ یَذْهَبُ بِالْبُؤْسِ کَانَ یَدَّهِنُ بِأَصْنَافٍ مِنَ الدُّهْنِ وَ کَانَ إِذَا ادَّهَنَ بَدَأَ بِرَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ وَ یَقُولُ إِنَ
ص: 247
و زمین را بیابد زمین برایش سجدهگاه و پاککننده قرار داده شده، من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم که به اندازه مسیر یک ماه جلوتر از من میرفت، غنایم برای امت من حلال شد، و من به سوی تمامی مردم فرستاده شدم(1).
توضیح
ظاهر کلام بر این است که بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله به سوی تمام مردم از ویژگیهای ایشان بوده حال اینکه این معنا مخالف باور مشهور است که برخی از پیامبران اولوالعزم نیز اینچنین بودهاند، میتوان منظور این سخن را چنین گرفت که فرستادن حضرت به سوی همه کسان چه در روزگار ایشان و چه پس از ایشان بوده است بدون اینکه شریعت ایشان نسخ شود، افزون بر اینکه برتری یافتن حضرت به این امور با شرکت پیامبران دیگر در آنها منافاتی ندارد؛ خدا میداند.
روایت12.
. الأمالی: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال پنج چیز به من و پنج چیز به علی علیه السلام عطا فرمود: به من جوامع کلام را و به علی علیه السلام جوامع علم را عطا فرمود، مرا نبیّ و علی علیه السلام را وصیّ گرداند، به من کوثر را و به علی علیه السلام سلسبیل را عطا فرمود، به من وحی را و به علی علیه السلام الهام را عطا فرمود، مرا شبانه نزد خود فراز بُرد و برای او درهای آسمان و را گشود چنانکه او هر آنچه را من میدیدم میدید و به هر آنچه من مینگریستم مینگریست. سپس فرمود: ای ابن عباس! مخالف کسی باش که با علی علیه السلام مخالفت میکند و هرگز نه پشتیبان چنین کسی باش و نه با او دوست باش، به خدایی که مرا بر حق برانگیخت هر که با او مخالفت کند خداوند نعمتی را که در اختیار داشته دگرگون میسازد و پیش از آنکه او را به دوزخ بیاندازد سیمایش را زشت میگرداند، ای ابن عباس! درباره علی علیه السلام شک نکن که شک درباره او کفری است که انسان را از ایمان خارج میکند و ماندگاری در دوزخ را بر او واجب میسازد(2).
در الخصال نیز از عبدالرحمن عَرزَمی این حدیث تا آنجا که میفرماید «و به هر آنچه من مینگریستم مینگریست» روایت شده که سپس میگوید: این حدیث سخنی طولانی است(3).
روایت13.
الخصال: امام کاظم علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی چهار پیامبر را از برای شمشیر برگزید: ابراهیم علیه السلام و داوود علیه السلام و موسی علیه السلام و من(4).
روایت14.
الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز عطا شده که پیش از من به هیچ کس داده نشده، زمین برای من سجدهگاه و پاککننده قرار داده شد، من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم، غنیمت برای من حلال شد، به من جوامع کلام داده شد و به من شفاعت عطا شد(5).
روایت15.
الأمالی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از فرزندان ابراهیم علیه السلام اسماعیل علیه السلام را برگزید و از پسران اسماعیل علیه السلام کِنانه را برگزید و از پسران کنانه قریش را برگزید و از قریش هاشم را برگزید و از هاشم مرا برگزید(6).
روایت16.
الأمالی: عطاء بن ثابت از امام محمد باقر علیه السلام
ص: 323
الرَّأْسَ قَبْلَ اللِّحْیَةِ وَ کَانَ یَدَّهِنُ بِالْبَنَفْسَجِ وَ یَقُولُ هُوَ أَفْضَلُ الْأَدْهَانِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا ادَّهَنَ بَدَأَ بِحَاجِبَیْهِ ثُمَّ بِشَارِبَیْهِ ثُمَّ یُدْخِلُ فِی أَنْفِهِ وَ یَشَمُّهُ ثُمَّ یَدْهُنُ رَأْسَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَدْهُنُ حَاجِبَیْهِ مِنَ الصُّدَاعِ وَ یَدْهُنُ شَارِبَیْهِ بِدُهْنٍ سِوَی دُهْنِ لِحْیَتِهِ (1).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَمْتَشِطُ (2) وَ یُرَجِّلُ رَأْسَهُ بِالْمِدْرَی وَ تُرَجِّلُهُ نِسَاؤُهُ وَ تَتَفَقَّدُ نِسَاؤُهُ تَسْرِیحَهُ إِذَا سَرَّحَ رَأْسَهُ وَ لِحْیَتَهُ فَیَأْخُذْنَ الْمُشَاطَةَ فَیُقَالُ إِنَّ الشَّعْرَ الَّذِی فِی أَیْدِی النَّاسِ مِنْ تِلْکَ الْمُشَاطَاتِ فَأَمَّا مَا حُلِقَ فِی عُمْرَتِهِ وَ حِجَّتِهِ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام کَانَ یَنْزِلُ فَیَأْخُذُهُ فَیَعْرُجُ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَرُبَّمَا سَرَّحَ لِحْیَتَهُ فِی الْیَوْمِ مَرَّتَیْنِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَضَعُ الْمُشْطَ تَحْتَ وَسَادَتِهِ إِذَا امْتَشَطَ بِهِ وَ یَقُولُ إِنَّ الْمَشْطَ یَذْهَبُ بِالْوَبَاءِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُسَرِّحُ تَحْتَ لِحْیَتِهِ أَرْبَعِینَ مَرَّةً وَ مِنْ فَوْقِهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ إِنَّهُ یَزِیدُ فِی الذِّهْنِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ.
وَ فِی رِوَایَةٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَمَرَّ الْمُشْطَ عَلَی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ وَ صَدْرِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ لَمْ یُقَارِبْهُ دَاءٌ أَبَداً (3).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَتَطَیَّبُ بِالْمِسْکِ حَتَّی یُرَی وَبِیصُهُ فِی مَفْرَقِهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَتَطَیَّبُ بِذُکُورِ الطِّیبِ وَ هُوَ الْمِسْکُ وَ الْعَنْبَرُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَتَطَیَّبُ بِالْغَالِیَةِ تُطَیِّبُهُ بِهَا نِسَاؤُهُ بِأَیْدِیهِنَّ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَسْتَجْمِرُ بِالْعُودِ الْقَمَارِیِ (4) وَ کَانَ یُعْرَفُ فِی اللَّیْلَةِ الْمُظْلِمَةِ قَبْلَ أَنْ یُرَی بِالطِّیبِ فَیُقَالُ هَذَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله.
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُنْفِقُ عَلَی الطِّیبِ أَکْثَرَ مِمَّا یُنْفِقُ عَلَی الطَّعَامِ (5).
ص: 248
از پدر ارجمند خود علیه السلام از جدّ ارجمند خود علیه السلام از امام علی علیه السلام روایت کرده: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز عطا شده که پیش از من به هیچ کس داده نشده، من به سوی سفید و سیاه و سرخ فرستاده شدم، زمین برای من سجدهگاه قرار داده شد، من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم، غنایم برای من حلال شد حال آنکه برای کسی حلال نشده بود –و یا: پیش از من برای هیچ پیامبری حلال نشده بود،- و به من جوامع کلام عطا شد. عطاء میگوید: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: جوامع کلام چیست؟ فرمود: قرآن(1). ابو المفضل می گوید: این حدیث حران است و در این طریق کسی جز موسی بن جعفر حرانی آن را روایت نکرده است.
میگویم: همه این ابواب از اخبار مربوط به فضائل پیامبر صلی الله علیه و آله آکنده است، در این باره پیشتر در باب نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله خبر جابر آمد.
روایت17.
الأمالی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز قیامت من بر در بهشت میآیم و در میزنم. دربان بهشت میگوید: کیستی؟ من میگویم: محمد هستم، و او میگوید: درباره تو دستور داشتم که پیش از تو در را برای هیچ کس باز نکنم(2).
ص: 324
وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثُ خِصَالٍ لَمْ یَکُنْ (1) فِی أَحَدٍ غَیْرِهِ لَمْ یَکُنْ لَهُ فَیْ ءٌ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَیُمَرَّ فِیهِ (2) بَعْدَ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِیهِ لِطِیبِ عَرْفِهِ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یُعْرَضُ عَلَیْهِ طِیبٌ إِلَّا تَطَیَّبَ بِهِ وَ یَقُولُ هُوَ طَیِّبٌ رِیحُهُ خَفِیفٌ مَحْمِلُهُ (3) وَ إِنْ لَمْ یَتَطَیَّبْ وَضَعَ إِصْبَعَهُ فِی ذَلِکَ الطِّیبِ ثُمَّ لَعِقَ مِنْهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ جُعِلَ (4) لَذَّتِی فِی النِّسَاءِ وَ الطِّیبِ وَ جُعِلَ قُرَّةُ عَیْنِی فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ (5).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَکْتَحِلُ فِی عَیْنِهِ الْیُمْنَی ثَلَاثاً وَ فِی الْیُسْرَی ثِنْتَیْنِ وَ قَالَ مَنْ شَاءَ اکْتَحَلَ ثَلَاثاً وَ کُلَّ حِینٍ وَ مَنْ فَعَلَ دُونَ ذَلِکَ أَوْ فَوْقَهُ فَلَا حَرَجَ وَ رُبَّمَا اکْتَحَلَ وَ هُوَ صَائِمٌ وَ کَانَتْ لَهُ مُکْحُلَةٌ یَکْتَحِلُ بِهَا بِاللَّیْلِ وَ کَانَ کُحْلُهُ الْإِثْمِدَ (6).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَنْظُرُ فِی الْمِرْآةِ وَ یُرَجِّلُ جُمَّتَهُ وَ یَمْتَشِطُ وَ رُبَّمَا نَظَرَ فِی الْمَاءِ وَ سَوَّی جُمَّتَهُ فِیهِ وَ لَقَدْ کَانَ یَتَجَمَّلُ لِأَصْحَابِهِ فَضْلًا عَلَی تَجَمُّلِهِ لِأَهْلِهِ (7) وَ قَالَ ذَلِکَ لِعَائِشَةَ حِینَ رَأَتْهُ یَنْظُرُ فِی رَکْوَةٍ فِیهَا مَاءٌ فِی حُجْرَتِهَا وَ یُسَوِّی فِیهَا جُمَّتَهُ وَ هُوَ یَخْرُجُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی تَتَمَرَّأُ فِی الرَّکْوَةِ وَ تُسَوِّی جُمَّتَکَ وَ أَنْتَ النَّبِیُّ وَ خَیْرُ خَلْقِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذَا خَرَجَ إِلَی إِخْوَانِهِ أَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُمْ وَ یَتَجَمَّلَ (8).
وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَطَّلِی فَیَطْلِیهِ مَنْ یَطْلِیهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَا تَحْتَ
ص: 249
روایت18.
تفسیر عیاشی: امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: من به تو وحی کردم همچنانکه به نوح و پیامبران بعد از او وحی کردم؛ پس تمامیِ وحی برای حضرت جمع آمده است.
توضیح
در قرآن مجید آمده: «إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ» {ما همچنانکه به نوح و پیامبران بعد از او وحی کردیم به تو [نیز] وحی کردیم.} شاید آنچه در خبر آمده در قرائت امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام چنین بوده، یا اینکه آیه را به مضمون نقل کردهاند؛ در هر حال غرض این است که منظور از این تشبیه با «کَما» تشبیه کامل است، یعنی همه آنچه به آنان وحی شده به حضرت نیز وحی شده است.
روایت19.
المجالس: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از فرزندان ابراهیم علیه السلام اسماعیل علیه السلام را برگزید و از اسماعیل علیه السلام کِنانه را برگزید و از کنانه قریش را برگزید و از قریش پسران هاشم را برگزید و از پسران هاشم مرا برگزید(1).
روایت20.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من آخرین پیامبر و علی علیه السلام آخرین وصیّ است(2).
روایت21.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من سرور فرزندان آدم علیه السلام هستم، این را از روی فخرفروشی نمیگویم(3).
ص: 325
الْإِزَارِ تَوَلَّاهُ بِنَفْسِهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَا یُفَارِقُهُ فِی أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ الدُّهْنِ وَ الْمُکْحُلَةُ وَ الْمِقْرَاضُ وَ الْمِرْآةُ وَ الْمِسْوَاکُ وَ الْمُشْطُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ تَکُونُ مَعَهُ الْخُیُوطُ وَ الْإِبْرَةُ وَ الْمِخْصَفُ وَ السُّیُورُ (1) فَیَخِیطُ ثِیَابَهُ وَ یَخْصِفُ نَعْلَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا اسْتَاکَ اسْتَاکَ عَرْضاً (2).
وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ یَأْتَزِرُ بِهَا (3) وَ یَلْبَسُ النَّمِرَةَ یَأْتَزِرُ بِهَا فَیَحْسُنُ عَلَیْهِ النَّمِرَةُ لِسَوَادِهَا عَلَی بَیَاضِ مَا یَبْدُو مِنْ سَاقَیْهِ وَ قَدَمَیْهِ وَ قِیلَ لَقَدْ قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ لَهُ لَنَمِرَةً تُنْسَجُ فِی بَنِی عَبْدِ الْأَشْهَلِ لِیَلْبَسَهَا صلی الله علیه و آله وَ رُبَّمَا کَانَ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ هُوَ لَابِسُ الشَّمْلَةِ.
وَ قَالَ أَنَسٌ رُبَّمَا رَأَیْتُهُ یُصَلِّی بِنَا الظُّهْرَ فِی شَمْلَةٍ عَاقِداً طَرَفَیْهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ (4).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ الْقَلَانِسَ تَحْتَ الْعَمَائِمِ وَ یَلْبَسُ الْقَلَانِسَ بِغَیْرِ الْعَمَائِمِ وَ الْعَمَائِمَ بِغَیْرِ الْقَلَانِسِ وَ کَانَ یَلْبَسُ الْبُرْطُلَّةَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ مِنَ الْقَلَانِسِ التِّیهِیَّةَ الْیَمَنِیَّةَ (5) وَ مِنَ الْبَیْضِ الْمِصْرِیَّةِ (6) وَ یَلْبَسُ الْقَلَانِسَ ذَوَاتِ الْآذَانِ فِی الْحَرْبِ مِنْهَا مَا یَکُونُ مِنَ السِّیجَانِ الْخُضْرِ وَ کَانَ رُبَّمَا نَزَعَ قَلَنْسُوَتَهُ فَجَعَلَهَا سُتْرَةً بَیْنَ یَدَیْهِ یُصَلِّی إِلَیْهَا وَ کَانَ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا یَتَعَمَّمُ الْعَمَائِمَ (7) الْخَزَّ السُّودَ فِی أَسْفَارِهِ وَ غَیْرِهَا وَ یَعْتَجِرُ اعْتِجَاراً وَ رُبَّمَا لَمْ یَکُنْ (8) لَهُ الْعِمَامَةُ فَیَشُدُّ الْعِصَابَةَ عَلَی رَأْسِهِ أَوْ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ کَانَ شَدُّ الْعِصَابَةِ مِنْ فِعَالِهِ کَثِیراً مَا یُرَی عَلَیْهِ وَ کَانَتْ لَهُ عِمَامَةٌ یَعْتَمُّ بِهَا یُقَالُ لَهَا السَّحَابُ
ص: 250
روایت22.
الأمالی: حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من سرور فرزندان آدم علیه السلام تا به روز قیامت هستم و این را از روی فخرفروشی نمیگویم، من نخستین کسی هستم که زمین به روی او شکافته میشود و این را از روی فخرفروشی نمیگویم، من نخستین کسی هستم که شفاعت میکند و نخستین کسی هستم که شفاعتش پذیرفته میشود(1).
روایت23.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته میفرمود: «إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»(2)
{اگر به پروردگارم عصیان ورزم از عذاب روزی بزرگ می ترسم.} تا اینکه سوره فتح نازل شد و حضرت دیگر این سخن را تکرار نکرد(3).
توضیح
پیامبر صلی الله علیه و آله بهخاطر این آیه دیگر آن سخن را تکرار نکرد: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(4){تا
خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.}
روایت24.
الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی اسلام را به دست من آشکار گرداند و فرقان را بر من نازل فرمود و کعبه را به دست من فتح کرد و مرا بر همه آفریدگانش برتری بخشید و مرا در دنیا سرور فرزندان آدم علیه السلام و در آخرت زیور قیامت گرداند، او ورود به بهشت را بر همه پیامبران حرام گرداند تا آنگاه که مرا وارد بهشت کند و بهشت را بر امتهای آنان حرام گرداند تا آنگاه که امت مرا وارد بهشت کند، او خلافت را از پس از من تا هنگامی که در صور دمیده میشود در میان اهل بیت من نهاد، هر کس به سخن من کفر ورزد به خداوند والا کفر ورزیده است(5).
ص: 326
فَکَسَاهَا عَلِیّاً علیه السلام وَ کَانَ رُبَّمَا طَلَعَ عَلِیٌّ فِیهَا فَیَقُولُ أَتَاکُمْ عَلِیٌّ علیه السلام فِی السَّحَابِ (1) یَعْنِی عِمَامَتَهُ الَّتِی وَهَبَ لَهُ (2).
وَ قَالَتْ عَائِشَةُ وَ لَقَدْ لَبِسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُبَّةَ صُوفٍ وَ عِمَامَةَ صُوفٍ ثُمَّ خَرَجَ فَخَطَبَ النَّاسَ عَلَی الْمِنْبَرِ فَمَا رَأَیْتُ شَیْئاً مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی أَحْسَنَ مِنْهُ فِیهَا (3).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا لَبِسَ ثَوْباً جَدِیداً قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَسَانِی مَا یُوَارِی عَوْرَتِی وَ أَتَجَمَّلُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ کَانَ إِذَا نَزَعَهُ نَزَعَ مِنْ مَیَاسِرِهِ أَوَّلًا وَ کَانَ مِنْ فِعْلِهِ إِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْجَدِیدَ حَمِدَ اللَّهَ ثُمَّ یَدْعُو مِسْکِیناً فَیُعْطِیهِ خُلْقَانَهُ (4) ثُمَّ یَقُولُ مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَکْسُو مُسْلِماً مِنْ سَمَلِ ثِیَابِهِ لَا یَکْسُوهُ إِلَّا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا کَانَ فِی ضَمَانِ اللَّهِ وَ حِرْزِهِ وَ حَیِّزِهِ مَا وَارَاهُ حَیّاً وَ مَیِّتاً (5) وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ اسْتَوَی قَائِماً قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ قَالَ اللَّهُمَّ بِکَ اسْتَتَرْتُ وَ إِلَیْکَ تَوَجَّهْتُ وَ بِکَ اعْتَصَمْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی وَ أَنْتَ رَجَائِی اللَّهُمَّ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ مَا لَا أَهْتَمُّ بِهِ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ اللَّهُمَّ زَوِّدْنِی التَّقْوَی وَ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ وَجِّهْنِی لِلْخَیْرِ حَیْثُ مَا تَوَجَّهْتُ ثُمَّ یَنْدَفِعُ لِحَاجَتِهِ وَ کَانَ لَهُ صلی الله علیه و آله ثَوْبَانِ لِلْجُمُعَةِ خَاصَّةً سِوَی ثِیَابِهِ فِی غَیْرِ الْجُمُعَةِ وَ کَانَتْ لَهُ خِرْقَةٌ وَ مِنْدِیلٌ یَمْسَحُ بِهِ وَجْهَهُ مِنَ الْوُضُوءِ وَ رُبَّمَا لَمْ یَکُنْ مَعَهُ الْمِنْدِیلُ فَیَمْسَحُ وَجْهَهُ بِطَرَفِ الرِّدَاءِ الَّذِی یَکُونُ عَلَیْهِ (6).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله لَبِسَ خَاتَماً مِنْ فِضَّةٍ وَ کَانَ فَصُّهُ حبشی (7) (حَبَشِیّاً) فَجَعَلَ الْفَصَّ مِمَّا یَلِی بَطْنَ الْکَفِّ وَ لَبِسَ خَاتَماً مِنْ حَدِیدٍ مَلْوِیّاً عَلَیْهِ فِضَّةٌ أَهْدَاهَا لَهُ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فِیهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَبِسَ رَسُولُ اللَّهِ (8) خَاتَمَهُ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ نَقَلَهُ إِلَی شِمَالِهِ
ص: 251
روایت25.
الإحتجاج: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: چهل تن از یهودیان از مدینه به راه افتادند و گفتند ما را نزد این کاهن دروغگو ببرید تا رو در رویش او را بکوبیم و به او بگوییم که به دروغ میگوید من فرستاده پروردگار جهانیان هستم؛ چگونه او فرستاده خداست حال آنکه آدم علیه السلام از او برتر است و نوح علیه السلام از او برتر است و ... ؟! و اینچنین از پیامبران نام بردند. پیامبر صلی الله علیه و آله به عبدالله بن سلام فرمود: تورات میان ما حَکَم باشد، و یهودیان به حُکم تورات رضایت دادند. یهودیان عرض کردند: آدم علیه السلام از تو برتر است زیرا خداوند متعال او را با دست خود آفرید «وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ»(1)
{و از روح خویش در او دمید.} پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آدمِ پیامبر علیه السلام پدر من است اما من از عطایی برتر از عطای آدم برخوردار شدهام. یهودیان گفتند: چه عطایی؟ فرمود: منادی هر روز پنج مرتبه ندا سر میدهد: گواهی میدهم هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده خداست، اما نمیگوید آدم فرستاده خداست، و لوای حمد در روز قیامت در دست من است نه در دست آدم. یهودیان عرض کردند: راست گفتی ای محمد! این در تورات نگاشته شده. فرمود: این اولی. یهودیان عرض کردند: موسی علیه السلام از تو برتر است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا؟ گفتند: چون خداوند عزّوجل با چهار هزار کلام با او سخن گفت اما با تو سخنی نگفته است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من از عطایی برتر از آن برخوردار شدهام. عرض کردند: چه عطایی؟ فرمود: خداوند عزّوجل فرمود: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ»(2)
{منزه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد.} من بر بال جبرئیل علیه السلام سوار شدم تا اینکه به آسمان هفتم رسید، آنگاه من سدرة المنتهی را «عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی»(3)
{در همان جا که جنة الماوی است} پشت سر گذاشتم تا اینکه به ساق عرش رسیدم، ناگاه از ساق عرش ندا رسید: من همان خدایی هستم که هیچ خدایی جز من نیست، خداوند سلام و مؤمن و مُهَیمن و عزیز و جبّار و متکبّر و رؤوف و رحیم. و من خداوند را با قلبم و نه با چشمم دیدم. این از آن برتر است. یهودیان عرض کردند: راست گفتی ای محمد! این در تورات نگاشته شده. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این دومی. عرض کردند: نوح علیه السلام از تو برتر است. فرمود: برای چه؟ عرض کردند: زیرا او سوار کشتی شد و کشتی او بر کوه جودی گذشت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من چیزی برتر از آن عطا شده است. عرض کردند: چه چیزی؟ فرمود: خداوند عزّوجل رودی در آسمان به من عطا کرده
ص: 327
وَ کَانَ خَاتَمُهُ الْآخَرُ الَّذِی قُبِضَ وَ هُوَ فِی یَدِهِ خَاتَمَ فِضَّةٍ فَصُّهُ فِضَّةٌ ظَاهِراً کَمَا یَلْبَسُ النَّاسُ خَوَاتِیمَهُمْ وَ فِیهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَنْجِی بِیَسَارِهِ وَ هُوَ فِیهَا (1).
وَ یُرْوَی أَنَّهُ لَمْ یَزَلْ کَانَ فِی یَمِینِهِ إِلَی أَنْ قُبِضَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله رُبَّمَا جَعَلَ خَاتَمَهُ فِی إِصْبَعِهِ الْوُسْطَی فِی الْمَفْصِلِ الثَّانِی مِنْهَا وَ رُبَّمَا لَبِسَهُ کَذَلِکَ فِی الْإِصْبَعِ الَّتِی تَلِی الْإِبْهَامَ وَ کَانَ رُبَّمَا خَرَجَ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ فِی خَاتَمِهِ خَیْطٌ مَرْبُوطٌ لِیَسْتَذْکِرَ بِهِ الشَّیْ ءَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَخْتِمُ بِخَوَاتِیمِهِ عَلَی الْکُتُبِ وَ یَقُولُ الْخَاتَمُ عَلَی الْکِتَابِ حِرْزٌ مِنَ التُّهَمَةِ (2).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ النَّعْلَیْنِ بِقُبَالَتَیْنِ وَ کَانَتْ مُخَصَّرَةً مُعَقَّبَةً حَسَنَةَ التَّخْصِیرِ مِمَّا یَلِی مُقَدَّمَ الْعَقِبِ مُسْتَوِیَةً لَیْسَتْ بِمُلَسَّنَةٍ وَ کَانَ مِنْهَا مَا یَکُونُ فِی مَوْضِعِ الشَّیْ ءِ الْخَارِجِ قَلِیلًا وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَلْبَسُ السِّبْتِیَّةَ الَّتِی لَیْسَ لَهَا شَعْرٌ وَ کَانَ إِذَا لَبِسَ بَدَأَ بِالْیُمْنَی وَ إِذَا خَلَعَ بَدَأَ بِالْیُسْرَی وَ کَانَ یَأْمُرُ بِلُبْسِ النَّعْلَیْنِ جَمِیعاً وَ تَرْکِهِمَا جَمِیعاً کَرَاهَةَ أَنْ یُلْبَسَ وَاحِدَةٌ دُونَ أُخْرَی وَ کَانَ یَلْبَسُ مِنَ الْخِفَافِ مِنْ کُلِّ ضَرْبٍ (3).
الَّذِی قُبِضَ (4) وَ هُوَ عِنْدَهُ مِنْ أَسْمَالِ (5) وَادِی الْقُرَی مَحْشُوّاً وَبَراً وَ قِیلَ کَانَ طُولُهُ ذِرَاعَیْنِ أَوْ نَحْوَهُمَا وَ عَرْضُهُ ذِرَاعٌ وَ شِبْرٌ.
عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام کَانَ فِرَاشُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبَاءَةً وَ کَانَتْ مِرْفَقَتُهُ أدم (أَدَماً) حَشْوُهَا لِیفٌ فَثُنِیَتْ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ لَقَدْ مَنَعَنِی اللَّیْلَةَ الْفِرَاشُ الصَّلَاةَ فَأَمَرَ علیه السلام أَنْ یُجْعَلَ بِطَاقٍ وَاحِدٍ وَ کَانَ لَهُ فِرَاشٌ مِنْ أَدَمٍ حَشْوُهُ لِیفٌ وَ کَانَتْ لَهُ صلی الله علیه و آله عَبَاءَةٌ تُفْرَشُ لَهُ حَیْثُمَا انْتَقَلَ
ص: 252
که از زیر عرش میگذرد و هزار هزار کاخ، یک آجر از طلا و یک آجر از نقره، بر روی آن است و گیاهش زعفران است و سنگریزههایش درّ و یاقوت است و زمینش از مشک سفید است و آن دهشی نیک برای من و امّت من است و این همان کلام خداوند متعال است: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ»»(1)
{ما تو را [چشمه] کوثر دادیم.} عرض کردند: راست گفتی ای محمّد! این در تورات نگاشته شده و این بهتر از آن است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این سومی. عرض کردند: ابراهیم علیه السلام از تو برتر است. فرمود: برای چه؟ عرض کردند: زیرا خداوند او را خلیل خود قرار داد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر ابراهیم علیه السلام خلیل اوست من محمد، حبیب او هستم. عرض کردند: چرا محمد نامیده شدی؟ فرمود: خداوند مرا محمد نامید و نام مرا از نام خود برگرفت، او محمود است و من محمد هستم و امت من حامد هستند. یهودیان عرض کردند: راست گفتی ای محمد! این بهتر از آن است. فرمود: این چهارمی. یهودیان عرض کردند: عیسی علیه السلام از تو برتر است. حضرت فرمود: برای چه؟ عرض کردند: زیرا روزی عیسی بن مریم علیه السلام پشت بیت المقدس بود که ناگاه شیاطین آمدند او را ببرند و خداوند عزّوجل به جبرئیل دستور داد که با بال راست خود بر صورت شیاطین بزن و آنان را به دوزخ بیانداز، و جبرئیل با بال خود بر صورت آنان زد و آنان را به دوزخ انداخت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من چیزی برتر از آن عطا شده است. عرض کردند: چه چیزی؟ فرمود: پس از جنگ بدر از نبرد با مشرکین برمیگشتم و بسیار گرسنه بودم، همینکه وارد مدینه شدم زنی یهودی به پیشوازم آمد، او یک کاسه بزرگ بر سر داشت که در آن بزغاله بریان بود و در آستینش نیز قدری شکر داشت. گفت: سپاس خدایی را که به تو سلامتی بخشید و تو را بر دشمنانت پیروز و کامیاب گرداند، من از برای خدا نذر کرده بودم که اگر از جنگ بدر سالم و با غنیمت بازگشتی این بزغاله را قربانی کنم و آن را بریان کنم و برای تو بیاورم تا بخوری. پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: من از شهباء، قاطر خود پیاده شدم و دست بر آن بزغاله بردم تا آن را بخورم که ناگاه خداوند زبان بزغاله را به سخن گشود و او بر چهار پایش ایستاد و گفت: ای محمد! مرا نخور به من سم زدهاند. یهودیان عرض کردند: راست گفتی محمد! این بهتر از آن است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این پنجمی. عرض کردند: یکی دیگر باقی مانده، بعد از آن از پیشت میرویم. فرمود: بگویید. عرض کردند: سلیمان علیه السلام از تو برتر است. فرمود: برای چه؟ عرض کردند: زیرا خداوند عزّوجل شیطانها و انسانها و جنها و بادها
ص: 328
وَ تُثْنَی ثِنْیَیْنِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا یَتَوَسَّدُ وِسَادَةً لَهُ مِنْ أَدَمٍ حَشْوُهَا لِیفٌ وَ یَجْلِسُ عَلَیْهَا وَ کَانَتْ لَهُ قَطِیفَةٌ فَدَکِیَّةٌ یَلْبَسُهَا یَتَخَشَّعُ بِهَا وَ کَانَتْ لَهُ قَطِیفَةٌ مِصْرِیَّةٌ قَصِیرَةُ الْخَمْلِ وَ کَانَ لَهُ بِسَاطٌ مِنْ شَعْرٍ یَجْلِسُ عَلَیْهِ وَ رُبَّمَا صَلَّی عَلَیْهِ (1).
وَ کَانَ یَنَامُ عَلَی الْحَصِیرِ لَیْسَ تَحْتَهُ شَیْ ءٌ غَیْرُهُ وَ کَانَ یَسْتَاکُ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَنَامَ وَ یَأْخُذَ مَضْجَعَهُ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ اضْطَجَعَ عَلَی شِقِّهِ الْأَیْمَنِ وَ وَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ خَدِّهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ قِنِی عَذَابَکَ یَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَکَ (2).
وَ کَانَ لَهُ أَصْنَافٌ مِنَ الْأَقَاوِیلِ یَقُولُهَا إِذَا أَخَذَ مَضْجَعَهُ فَمِنْهَا أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ بِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أَبْلُغَ فِی الثَّنَاءِ عَلَیْکَ وَ لَوْ حَرَصْتُ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عِنْدَ مَنَامِهِ بِسْمِ اللَّهِ أَمُوتُ وَ أَحْیَا وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِی وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ أَدِّ عَنِّی أَمَانَتِی ما یقول عند نومه کَانَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ عِنْدَ مَنَامِهِ وَ یَقُولُ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ عِفْرِیتاً مِنَ الْجِنِّ یَکِیدُکَ فِی مَنَامِکَ فَعَلَیْکَ بِآیَةِ الْکُرْسِیِّ.
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (3) قَالَ: مَا اسْتَیْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَوْمٍ قَطُّ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَاجِداً.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَا یَنَامُ (4) إِلَّا وَ السِّوَاکُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاکِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُمِرْتُ بِالسِّوَاکِ حَتَّی خَشِیتُ أَنْ یُکْتَبَ عَلَیَّ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله مِمَّا یَقُولُ إِذَا اسْتَیْقَظَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَانِی بَعْدَ مَوْتِی إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ شَکُورٌ وَ کَانَ یَقُولُ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذَا الْیَوْمِ وَ نُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَکَتَهُ وَ طَهُورَهُ وَ مُعَافَاتَهُ اللَّهُمَّ إِنِّی
ص: 253
و درندهها را به فرمان او در آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند برای من بُراق را مسخّر کرده که از دنیا و همه آنچه در دنیاست بهتر است، بُراق یکی از چهارپایان بهشت است که چهرهاش همچون چهره انسان است و سمهایش همچون سمهای اسب و دُمش همچون دُم گاو، از الاغ بزرگ تر است و از قاطر کوچک تر، زینش از یاقوت سرخ است و رکابش از مروارید سفید، با هفتاد هزار لگام از طلا افسار شده و دو بال آراسته به مروارید و یاقوت و زبرجد دارد و میان چشمانش نوشته شده: «هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، هیچ همتایی ندارد و محمد فرستاده خداست». یهودیان عرض کردند: راست گفتی ای محمد! این در تورات نگاشته شده و از آن بهتر است؛ ای محمد! گواهی میدهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو فرستاده خدا هستی. رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: نوح در میان قوم خود به پا خاست و آنان را «أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً»(1)
{نهصد و پنجاه سال} دعوت کرد. خداوند آنان را وصف کرده و از آنان کاسته و فرموده: «وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ»(2)
{و با او جز [عده] اندکی ایمان نیاورده بودند.} حال آنکه من در سن و سالی کم آنقدر پیرو یافتم که نوح در درازای عمر دراز خود نیافت، در بهشت صد و بیست هزار صف هست که امت من هشتاد صف از آن را تشکیل میدهند، خداوند عزّوجل کتاب مرا بر کتابهای آنان چیره گرداند و با آن آنها را نسخ کرد، من آمدم و آنچه را آنان حرام کرده بودند حلال کردم و چندی از آنچه را حلال کرده بودند حرام کردم، از آن جمله موسی آمد و صید ماهی را در روز شنبه حرام کرد آنچنان که خداوند به کسانی که در میان آنها سرپیچی کردند فرمود: «کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ»(3)
{بوزینگانی طردشده باشید.} و آنان اینچنین شدند. اما من آمدم و صید آن را حلال کردم و خداوند عزّوجل فرمود: «أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ»(4)
{صید دریا و ماکولات آن برای شما حلال شده است.} نیز من آمدم و همه گوشتها را حلال کردم حال آنکه شما آنها را نمیخوردید؛ سپس خداوند عزّوجل در کتابش بر من درود فرستاد و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»(5)
{خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.} سپس خداوند متعال مرا به دلسوزی و مهربانی وصف کرد
ص: 329
أَسْأَلُکَ خَیْرَهُ وَ خَیْرَ مَا فِیهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ (1).
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَسْتَاکُ کُلَّ لَیْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَی وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَی صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ کَانَ یَسْتَاکُ بِالْأَرَاکِ أَمَرَهُ بِذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام.
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَأَکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَمُوتَ وَ قَدْ بَقِیَتْ خَلَّةٌ مِنْ خِلَالِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَأْتِ بِهَا (2).
قوله و هو مغذ أی مسرع من قولهم أغذ إغذاذا إذا أسرع فی السیر و القد بالفتح جلد السخلة الماعزة و بالکسر سیر یقد من جلد غیر مدبوغ و القدید اللحم المقدد و فی النهایة فیه کانوا یأکلون القد یرید جلد السخلة فی الجدب انتهی و الجبذ الجذب و النجدة الشجاعة و قال الجزری فیه لو تعلمون ما فی هذه الأمة من الموت الأحمر یعنی القتل لما فیه من حمرة الدم أو لشدته یقال موت أحمر أی شدید و منه
حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
أی إذا اشتدت الحرب استقبلنا العدو به و جعلناه لنا وقایة و قیل أراد إذا اضطرمت نار الحرب و تسعرت کما یقال فی الشر بین القوم اضطرمت نارهم تشبیها بحمرة النار و کثیرا ما یطلقون الحمرة علی الشدة و قال و
فِیهِ أَنَّهُ رَکِبَ فَرَساً لِأَبِی طَلْحَةَ فَقَالَ إِنْ وَجَدْنَاهُ لَبَحْراً.
أی واسع الجری و سمی البحر بحرا لسعته انتهی. قوله صلی الله علیه و آله لن تراعوا هو من الروع بمعنی الفزع و قال الجزری فی صفته صلی الله علیه و آله إذا سر فکأن وجهه المرآة و کأن الجدر تلاحک وجهه الملاحکة شدة الملائمة أی یری شخص الجدر فی وجهه و قال الجوهری الدارة التی حول القمر و هی الهالة قوله فیزجی الضعیف أی یسوقه لیلحقه بالرفاق و الناضح البعیر الذی یستقی علیه قوله جالت یده أی أخذ من کل جانب قوله لا تزرموا بالصبی من باب الإفعال أی لا تقطعوا علیه بوله و مثل الرجل یمثل مثولا إذا انتصب قائما و قال الجزری فیه أنه لم یشبع من خبز و لحم إلا علی ضفف الضفف الضیق و الشدة أی لم یشبع منها إلا عن ضیق و قیل
ص: 254
و در کتاب خود فرمود: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(1)
{قطعا برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.} خداوند عزّوجل فرمود با من سخن نگویند تا آنگاه که صدقهای بدهند و این برای هیچ پیامبری نبوده، خداوند عزّوجل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً»(2) {ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید.} و پس از آنکه این را بر آنان واجب شمرده بود با رحمتش این حُکم را از گردنشان برداشت(3).
روایت26.
محاسن: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی شرائع نوح علیه السلام و ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله عطا فرمود: توحید را، اِخلاص را، براندازی شرک را و نیز سرشت حنیفی را، و این مجموعه را با آسودگی، و نه با رهبانیت و گوشه نشینی، همراه کرد و در آن چیزهای پاک را حلال گرداند و چیزهای پلید را حرام گرداند
ص: 330
الضفف اجتماع الناس یقال ضف القوم علی الماء یضفون ضفا و ضففا أی لم یأکل خبزا و لحما وحده و لکن یأکل مع الناس و قیل الضفف أن تکون الأکلة أکثر من مقدار الطعام و الخفف أن یکونوا بمقداره و قال الحیس هو الطعام المتخذ من التمر و الأقط و السمن و قد یجعل عوض الأقط الدقیق أو الفتیت و قال کل شی ء مما یؤتدم به إهالة و قیل هو ما أذیب من الألیة و الشحم و قال النهس أکل اللحم بأطراف الأسنان و النهش الأخذ بجمیعها و قال الفیروزآبادی بقلة الأنصار الکرنب و الکرنب بالضم و کسمند السلق أو نوع منه أحلی و الکباد بالضم وجع الکبد و قال الجزری فیه نهی عن اختناث الأسقیة خنثت السقاء إذا ثنیت فمه إلی خارج و شربت منه و قال المدری شی ء یعمل من حدید أو خشب علی شکل سن من أسنان المشط و أطول منه یسرح به الشعر الملبد و یستعمله من لا مشط له انتهی.
و المشاطة بالضم الشعر الذی یسقط من الرأس و اللحیة عند التسریح بالمشط و الوباء بالقصر و المد الطاعون و المرض العام و الوبیص بالمهملة البریق و قال الجزری
فِی حَدِیثِ عَائِشَةَ أَنَّهُ کَانَ یَتَطَیَّبُ بِذِکَارَةِ الطِّیبِ.
الذکارة بالکسر ما یصلح للرجل کالمسک و العنبر و العود و هی جمع ذکر و الذکورة مثله و منه الحدیث کانوا یکرهون المؤنث من الطیب و لا یرون بذکورته بأسا هو ما لا لون له کالعود و الکافور و العنبر و المؤنث طیب النساء کالخلوق و الزعفران انتهی و الإثمد بالکسر (1) حجر الکحل و قال الجزری فیه لا یتمرأ (2) أحدکم فی الدنیا أی لا ینظر فیها هو یتفعل من الرؤیة و المیم زائدة و فی القاموس الشملة بالفتح کساء دون القطیفة یشتمل به و قال النمرة کفرحة شملة فیها خطوط بیض و سود أو بردة من صوف تلبسها الأعراب انتهی.
و البرطلة قلنسوة طویلة و الساج الطیلسان الأخضر و الجمع سیجان و اعتجار العمامة هو أن یلفها علی رأسه و یرد طرفها علی وجهه و لا یعمل منها شیئا تحت ذقنه
ص: 255
و از دوش مردم «إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ»(1)
{قید و بندهایی را که بر ایشان بود} برداشت و اینچنین برتری پیامبر صلی الله علیه و آله را به آنان فهماند، سپس در آن نماز و روزه و حج و امر به معروف و نهی از منکر و حلال و حرام و ارث و حدّ و فرائض و جهاد در راه خدا را بر او واجب گرداند و به او وضو را افزود و با فاتحة الکتاب و خواتیم سوره بقره و بخش مفصّل قرآن او را برتری بخشید و زمین را برایش سجدهگاه و پاک گردانید و او را به سوی همه سفید و سیاه و جنیان و انسیان فرستاد و به او جزیه را و اسارت و فدیه مشرکان را عطا کرد، سپس او را بر کاری مکلّف کرد که هیچ یک از پیامبران را به آن مکلّف نکرده بود: از آسمان شمشیری بدون نیام بر او فرو فرستاد و فرمود: «فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»(2)
{پس در راه خدا پیکار کن، تو جز عهده دار شخص خود نیستی.}(3)
: در الکافی نیز همانند این حدیث روایت شده است(4).
توضیح
منظور از «شرائع» اصول دین است که با توحید و اخلاص و براندازیِ شرک تعریف شده است. «الفطرة الحنیفیّة» معطوف به «شرائع» است و امام علیه السلام با وجود اشتراک پیامبر صلی الله علیه و آله در بسیاری از عبادات با آن پیامبران علیه السلام از آن رو بهطور ویژه از این سه یاد کرده که در بقیه موارد میان ایشان در کیفیّات گونهای تفاوت بوده اما در این سه نه؛ نیز محتمل است منظور از آن همان اصول و اصول فروع مشترک باشد گرچه در خصوصیات و کیفیات متفاوت باشد، در این صورت همه این عبارات تا آنجا که میفرماید: «و زادَهُ» بیان «شرائع» است، سپس «رهبانیة» و «سیاحة» را مطرح میکند زیرا مشهور است عدم این دو از ویژگیهای پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما از دیگر سو میگویند منظور در اینجا عدم وجوب است و این هم مشترک است، همچنین میگویند این دو در شریعت عیسی علیه السلام نیز نبوده و قوم عیسی علیه السلام آنها را بدعت گذاشتهاند، همچنانکه کلام حق تعالی اشاره دارد: «وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ»(5)
{و [اما] ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند ما آن را بر ایشان مقرر نکردیم.} نیز میگویند این موضوع به عنوان ویژگی پیامبر صلی الله علیه و آله در میان کلام برای بیان تفاوت آمده است. و اما جهاد؛ ممکن است بر عیسی علیه السلام نیز واجب بوده باشد به این شرط که متحقق نشده و بنابراین او جهاد نکرده؛ اما برداشت نخست آشکارتر است هرچند این سخن که «زادَه و فضّله» با معنای دوم خواناتر باشد. «إصر» به کسر یعنی گناه و سنگینی، منظور از «الإصر و الأغلال» تکالیف دشواری است که بر عهده امتهای پیشین بوده. «خواتیم سوره بقره» از کلام حق تعالی «آمَنَ الرَّسُولُ»(6)
{رسول خدا ایمان آورده است} تا پایان سوره است و «مفصّل» از سوره محمد تا پایان قرآن است.
روایت27.
مناقب: پیامبر ما صلی الله علیه و آله با صد و پنجاه ویژگی از جمع پیامبران متمایز گشت، از آن جمله در باب نبوت: حق تعالی فرمود: «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ»(7)
{خاتم پیامبران است.} و خود حضرت فرمود: «به من جوامع کلام عطا شد.» و نیز فرمود: «من به سوی تمام آفریدگان فرستاده شدم.» و استواریِ دولت حضرت «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(8)
{تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.} و ناتوانی همه از ارائه همانند کتاب حضرت «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ»(9)
{بگو اگر انس و جن گرد آیند...} و منع حضرت از سرودن و روایت شعر «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ»(10)
{و [ما] به او شعر نیاموختیم.} و آسانسازی شریعت حضرت «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»(11)
{و در دین بر شما سختی قرار نداده است.} و عطای پاداش چند برابر به طاعت «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(12) {هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} و برداشتن عذاب « وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ »(13) {و تا تو در میان آنان هستی خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند.} و واجب ساختن محبت اهل بیت حضرت «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً»(14) {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم.} و در باب امت حضرت صلی الله علیه و آله : «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ»(15)
{بهترین امتی هستید ...} «هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ»(16) {او شما را مسلمان نامید.} «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ»(17) {آنان هستند که حقا مؤمنند...} «الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا»(18) {آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم...} «هُوَ اجْتَباکُمْ»(19) {اوست که شما را [برای خود] برگزیده...} «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا»(20)
{خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند.} «هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ»(21)
ص: 332
و السمل بالتحریک الخلق من الثیاب و قال الجزری فی حدیث خاتم النبی صلی الله علیه و آله فیه فص حبشی یحتمل أنه أراد من الجزع أو العقیق لأن معدنهما الیمن و الحبشة أو نوعا آخر ینسب إلیهما (1) قوله و هو فیها حمل علی التقیة أو علی أنه من موضوعات العامة و ربما حمل علی بیان الجواز و کذا الاستذکار إما من الموضوعات أو محمول علی أنه صلی الله علیه و آله إنما فعله للتعلیم و القبال بالکسر زمام النعل و هو السیر الذی یکون بین الإصبعین قوله مخصرة أی مستدقة الوسط و المعقبة هی التی لها نتو من عقبه من جهة الفوق و یحتمل من جهة التحت علی بعد و الملسنة کمعظمة ما فیها طول و لطافة کهیئة اللسان.
قال الزمخشری فی الفائق فیه إن نعله صلی الله علیه و آله کانت معقبة مخصرة ملسنة أی مصیرا لها عقب مستدقة الخصر و هو وسطها مخرطة الصدر مرققته من أعلاه علی شکل اللسان انتهی.
قوله و کان منها لعل المعنی أن بعضها کانت ملسنة لکن قلیلا و قال الجوهری السبت بالکسر جلود البقر المدبوغة بالقرظ (2) یحذی منه النعال السبتیة.
جا، المجالس للمفید أَبُو غَالِبٍ الزُّرَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا خَطَبَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَصْدَقَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ وَ أَفْضَلَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ وَ تَحْمَارُّ وَجْنَتَاهُ وَ یَذْکُرُ السَّاعَةَ وَ قِیَامَهَا حَتَّی کَأَنَّهُ مُنْذِرُ جَیْشٍ یَقُولُ صَبَّحَتْکُمُ السَّاعَةُ مَسَّتْکُمُ السَّاعَةُ ثُمَّ یَقُولُ بُعِثْتُ أَنَا وَ السَّاعَةُ کَهَاتَیْنِ وَ یَجْمَعُ بَیْنَ سَبَّابَتَیْهِ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِأَهْلِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً فَعَلَیَّ وَ إِلَیَ (3).
مکا، مکارم الأخلاق فِی کِتَابِ مَوَالِیدِ الصَّادِقِینَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الطَّالَقَانِیُ وَ خُبِّرْتُ
ص: 256
{اوست کسی که بر شما درود می فرستد.} «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا»(1)
{و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند.} یعنی فرشتگان؛ و آشکارسازیِ سلام «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا»(2) {و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند...} و در باب طهارت: کمالِ وضو و تیمم و طهارت کردن با سنگ، چراکه آب نجاسات را از بین میبرد و نجاست در آبِ بسیار اثر نمیکند، و سخن حضرت که فرمود: «زمین برای من سجدهگاه و خاکش پاککننده قرار داده شد.» و اینکه حضرت می خوابید و پس از آن [بدون وضوی جدید] نماز می خواند و میفرمود: «چشمان من میخوابد اما قلبم نمیخوابد.» و اینکه میگویند «مسواک زدن بر حضرت واجب بود و ایشان این کار را برای ما سنّت کرد.» و در باب نماز: اذان و اقامه و نماز جمعه و نماز جماعت و رکوع و دو سجده و تشهّد و سلام و نماز شب و نماز وتر و نماز کسوف و خسوف و نماز طلب باران و نماز عشا. و در باب زکات: زکات و صدقه و هدیه کافر بر حضرت حرام بود و خُمس و اَنفال و غنیمت بر ایشان حلال بود، و برای حضرت زکاتِ مال یکچهارم از یک پنجم قرار داده شد نه یک چهارم از مال. و در باب روزه: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»(3) {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن قرآن فرو فرستاده شده است.} و شب قدر و دو عید و حلال کردن خوردنی و آشامیدنی و لمس[آمیزش] در شبهای روزه تا اذان صبح، و حرام شدن وصل در روزه که البته گفتهاند این برای حضرت مباح بوده است، و قربانی کردن بر حضرت واجب بوده و ایشان آن را برای ما سنّت کرد، و همینطور فطره بر وجهی . و در باب حج: میگویند برای حضرت حلال بوده که بدون اِحرام به مکه وارد شود و در حالی که مُحرِم است عقد نکاح کند. و در باب جهاد: «یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ»(4) {پروردگارتان شما را یاری خواهد کرد.} و اینکه حضرت فرمود: «من با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاد) یاری شدم و غنایم برای من حلال شد.» و اگر زره خود را میپوشید تا نبرد نمیکرد آن را از تن درنمیآورد و اگر برای نبرد راهی میشد بازنمیگشت و اگر با دشمن روبرو میشد، هرچند تعدادشان نسبت به حضرت زیاد میبود، شکست نمیخورد، حضرت بهترین سوارکار در میان جهانیان بود و چراگاه مخصوص داشت. و در باب نکاح: نکاح با کنیزان و زنان اهل ذمّه بر حضرت حرام بود و همچنین به چنگ آوردن زنی که به نکاح با حضرت راضی نبود، و همسران حضرت بر همه خَلق حرام بودند، و برداشتن مَهر و عقد به لفظ هبه و داشتن همسر به تعداد دلخواه پس از تخییر
ص: 333
أَنَّهُ اعْتَزَلَ صلی الله علیه و آله نِسَاءَهُ فِی مَشْرَبَةٍ وَ الْمَشْرَبَةُ (1) الْعِلِّیَّةُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ عُمَرُ وَ فِی الْبَیْتِ أُهُبٌ عَطِنَةٌ وَ قَرَظٌ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَائِمٌ عَلَی حَصِیرٍ قَدْ أَثَّرَ فِی جَنْبِهِ فَوَجَدَ عُمَرُ رِیحَ الْأُهُبِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الرِّیحُ (2) قَالَ یَا عُمَرُ هَذَا مَتَاعُ الْحَیِّ فَلَمَّا جَلَسَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (وَ کَانَ) قَدْ أَثَّرَ (3) الْحَصِیرُ فِی جَنْبِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا أَنَا فَأَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَأَنْتَ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ قَیْصَرَ وَ کِسْرَی وَ هُمَا فِیمَا هُمَا فِیهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَنْتَ عَلَی الْحَصِیرِ قَدْ أَثَّرَ فِی جَنْبِکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الدُّنْیَا وَ لَنَا الْآخِرَةُ (4).
العلیة بضم العین و تشدید اللام المکسورة و الیاء الغرفة و قال الجوهری الأهب بضم الهمزة و الهاء و بفتحهما جمع إهاب و هو الجلد و قیل إنما یقال للجلد إهاب قبل الدبغ فأما بعده فلا و العطنة المنتنة التی هی فی دباغها انتهی و القرظ بالتحریک ورق السلم یدبغ به.
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَحَارَسُهُ أَصْحَابُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ فَتَرَکَ الْحَرَسَ حِینَ أَخْبَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنَّهُ یَعْصِمُهُ مِنَ النَّاسِ بِقَوْلِهِ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (5).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمَدُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ (6).
ص: 257
و کناره گیری از هر کدام خواست، به حضرت اختصاص داشته است. طلاق حضرت افزون بر طلاق امتش بوده و اگر یکی از زنانش خطایی میکرده عذابی چندین برابر داشته. امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: کلام حق تعالی «لا یَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ»(1)
{زنان دیگری بر تو حلال نیست.} یعنی «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ»(2)
{[نکاح با] مادرانتان بر شما حرام شده است.} و در باب احکام: امر بر امت حضرت سبُک گشت، پذیرفته شدن قربانی بدون رسوایی و مفتضح شدن ، و آسانسازی توبه به جز در قتل، و پوشیده ماندن معصیت گناهکار، و برداشتن سزای گناه از روی خطا یا فرموشی و یا از روی اجبار، مخیّر بودن میان قصاص و دیه و عفو، فرق میان خطا و عمد، و توبه از گناه بدون قطع عضو، و حلال کردن همنشینی با حائض و بهره بردن از او به مقدار ممکن ، و حلال کردن ازدواج با زنان اهل کتاب برای امت حضرت . و در باب آداب: حضرت مجاز نبوده نگاههای خائنانه یعنی اشاره مخفیانه با چشم و دست داشته باشد، همچنین خوردن سیر بنا بر وجه حرمت [ چون حضرت این کار را نمی کرده و در وجه آن اختلاف شده]. و در باب آخرت: حضرت نخستین کسی است که زمین به رویش گشوده میشود، و نخستین کسی است که وارد بهشت میشود، و برای همه پیامبران به ادای نبوت گواهی میدهد، شفاعت و لوای حمد و حوض و کوثر از برای اوست، و در روز قیامت برای دیگران درخواست میکند حال آنکه همه مردم برای خودشان درخواست میکنند، و والامرتبهترین پیامبر است و امّتش از امت همه آنان افزونتر است(3).
روایت28.
مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله بیست و دو ویژگی داشت: نیکوترین آفریدگان بود: «الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ»(4)
{همان کس که تو را آفرید و [اندام] تو را درست کرد.} و زیباترینشان: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»(5) {براستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم.} و پاکترینشان: «طه * ما أَنْزَلْنا»(6) {طه، نازل نکردیم...} و برترینشان: «وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»(7) {و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.} و باعزت ترینشان: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ»(8) {برای شما رسولی آمده...}
ص: 334
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَقُومُ مِنْ مَجْلِسٍ وَ إِنْ خَفَّ حَتَّی یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ سَبْعِینَ مَرَّةً (2).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ مَیْمُونٍ (3) الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَعْجَبُ کَیْفَ لَا أَشِیبُ إِذَا قَرَأْتُ الْقُرْآنَ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ یَهُودِیٌّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَائِشَةُ عِنْدَهُ فَقَالَ السَّامُ (5) عَلَیْکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْکَ ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَرَدَّ عَلَیْهِ کَمَا رَدَّ عَلَی صَاحِبِهِ ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَرَدَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا رَدَّ عَلَی صَاحِبِهِ (6) فَغَضِبَتْ عَائِشَةُ فَقَالَتْ عَلَیْکُمُ السَّامُ (7) وَ الْغَضَبُ وَ اللَّعْنَةُ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ یَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِیرِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَائِشَةُ إِنَّ الْفُحْشَ لَوْ کَانَ مُمَثَّلًا لَکَانَ مِثَالَ سَوْءٍ إِنَّ الرِّفْقَ لَمْ یُوضَعْ عَلَی شَیْ ءٍ قَطُّ إِلَّا زَانَهُ وَ لَمْ یُرْفَعْ عَنْهُ قَطُّ إِلَّا شَانَهُ قَالَ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مَا سَمِعْتَ إِلَی قَوْلِهِمْ السَّامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَ بَلَی أَ مَا سَمِعْتِ مَا رَدَدْتُ عَلَیْهِمْ قُلْتُ عَلَیْکُمْ فَإِذَا سَلَّمَ عَلَیْکُمْ مُسْلِمٌ فَقُولُوا السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ إِذَا سَلَّمَ
ص: 258
و شریفترینشان: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ»(1) {ما تو را فرستادهایم...} با آشکارترین معجزه در میانشان: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ»(2)
{بگو اگر انس و جن گرد آیند...} و با ابهّتترینشان: «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ»(3)
{به زودی خواهیم افکند در دلهای کسانی که ...} و سعادتمندترینشان: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ»(4)
{امید که پروردگارت تو را برانگیزد...} و ارجمندترینشان: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری»(5)
{منزه است آن [خدایی] که شبانه سیر داد...} و دارنده مقرّبترین مقام: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی»(6)
{سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد.} و برخوردار از قویترین یاری: «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً»(7)
{و تو را یاری نماید...} و برخوردار از صادقترین رویا: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا»(8)
{خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید.} و دارنده کاملترین رسالت: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ»(9)
{ خدا زیباترین سخن را نازل کرده است.}
و با بهترین دعوت: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ»(10)
{پس بشارت ده به آن بندگان من که...} و معصومترینشان «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ»(11)
{و خدا تو را نگاه میدارد.} و نامدارترینشان «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»(12) {و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} و خوشخُلقترینشان «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ»(13) {و راستی که تو را خویی والاست} و دارنده پایدارترین ولایت «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(14) {تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند} و برخوردار از والاترین خاصیت «لَعَمْرُکَ»(15)
{به جان تو سوگند...} و بزرگترین جانشین «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»(16) {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند.} و با پاکترین خاندان «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ»(17)
{خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید.} و خداوند متعال سه چیز را به خواست حضرت رسول صلی الله علیه و آله قرار داد، نماز: «وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ»(18) {برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز.} و شفاعت «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ»(19) {و پروردگارت تو را عطا خواهد داد.} و قبله «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً»(20)
{پس [باش تا] تو را به قبله ای برگردانیم ...} مانند آنجا که مردم میگویند فلان کس چنان فلان کس را دوست دارد که اگر وی به او بگوید قبله را جا به جا کن بیشک چنین میکند. خداوند به موسی علیه السلام تورات را و به عیسی علیه السلام انجیل را و به داوود علیه السلام زبور را عطا فرمود و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من سبع طوال به جای تورات و مِئین به جای انجیل و مَثانی به جای زبور داده شد و پروردگارم با مُفَصَّل مرا برتری بخشید.
ص: 335
عَلَیْکُمْ کَافِرٌ فَقُولُوا عَلَیْکَ (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ ثَلَاثاً الْقُرْفُصَاءَ وَ هُوَ أَنْ یُقِیمَ سَاقَیْهِ وَ یَسْتَقْبِلَهُمَا بِیَدَیْهِ وَ یَشُدَّ یَدَهُ فِی ذِرَاعِهِ وَ کَانَ یَجْثُو عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ کَانَ یَثْنِی رِجْلًا وَاحِدَةً وَ یَبْسُطُ عَلَیْهَا الْأُخْرَی وَ لَمْ یُرَ صلی الله علیه و آله مُتَرَبِّعاً قَطُّ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ یَکُونُ مَعَ الْقَوْمِ فَیَجْرِی بَیْنَهُمْ کَلَامٌ (3) یَمْزَحُونَ وَ یَضْحَکُونَ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَکُنْ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ عَنَی الْفُحْشَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَأْتِیهِ الْأَعْرَابِیُّ فَیُهْدِی لَهُ الْهَدِیَّةَ ثُمَّ یَقُولُ مَکَانَهُ أَعْطِنَا ثَمَنَ هَدِیَّتِنَا فَیَضْحَکُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ إِذَا اغْتَمَّ یَقُولُ مَا فَعَلَ الْأَعْرَابِیُّ لَیْتَهُ أَتَانَا (4).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله امْرَأَةً فَأَعْجَبَتْهُ فَدَخَلَ عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ (5) وَ کَانَ یَوْمُهَا فَأَصَابَ مِنْهَا وَ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ رَأْسُهُ یَقْطُرُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا النَّظَرُ مِنَ الشَّیْطَانِ فَمَنْ وَجَدَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً فَلْیَأْتِ أَهْلَهُ (6).
لعله صلی الله علیه و آله إنما فعل ذلک و أظهر لتعلیم غیره (7).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ
ص: 259
دیگر اینکه خداوند حضرت را در ده مورد با خود قرین گرداند: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ»(1) {عزت از آن خدا و از آن پیامبر اوست.} «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ»(2) {خدا را اطاعت کنید و پیامبر را اطاعت کنید.} «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(3) {و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند...} «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(4) {کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند...} «اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ»(5) {خدا و رسولش را اجابت کنید.} «وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(6) {و خدا و رسولش را یاری میکنند.} «إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ»(7) {در صورتی که برای خدا و رسولش خیرخواهی نمایند...} «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»(8) {به جنگ با خدا و رسولش برخاستهاید.} «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ»(9) {پس به خدا و رسول او ایمان آورید.} «وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(10) {هر کس خدا و رسول او را ولیّ خود بداند...} و از بلندمرتبگی حضرت این بود که خداوند با شریعت او شریعتهای دیگر را نسخ کرد اما شریعت او را نسخ نکرد، و مردم را از این نهی کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله را به اسم صدا بزنند: «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً»(11) {خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضی از خودتان به بعضی [دیگر] قرار مدهید.} بلکه فقط سزاوار دانست که حضرت را با «ای رسول» و «ای پیامبر» صدا بزنند و اجازه نداد صدایشان را نزد حضرت بلند کنند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ»(12) {ای کسانی که ایمان آورده اید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید.} خداوند متعال بقیه پیامبران را فقط به سوی یک گروه فرستاد و فرمود «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ»(13) {و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم.}
ص: 336
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَیَنْظُرُ إِلَی ذَا وَ یَنْظُرُ إِلَی ذَا بِالسَّوِیَّةِ قَالَ وَ لَمْ یَبْسُطْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رِجْلَیْهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ قَطُّ وَ إِنْ کَانَ لَیُصَافِحُهُ الرَّجُلُ فَمَا یَتْرُکُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یَکُونَ هُوَ التَّارِکَ فَلَمَّا فَطِنُوا لِذَلِکَ کَانَ الرَّجُلُ إِذَا صَافَحَهُ قَالَ (1) بِیَدِهِ فَنَزَعَهَا مِنْ یَدِهِ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا زَالَ جَبْرَئِیلُ یُوصِینِی بِالسِّوَاکِ حَتَّی خِفْتُ أَنْ أُحْفَی أَوْ أُدْرَدَ (3).
قال الجزری فیه لزمت السواک حتی کدت أخفی فمی أی أستقصی علی أسنانی فأذهبها بالتسوک و قال فیه لزمت السواک حتی خشیت أن یدردنی أی یذهب بأسنانی و الدرد سقوط الأسنان.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ وَ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُتَیْبَةَ (4) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا أَوْلَی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِی فَقِیلَ لَهُ مَا مَعْنَی ذَلِکَ فَقَالَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ وَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ فَالرَّجُلُ لَیْسَتْ لَهُ عَلَی نَفْسِهِ وِلَایَةٌ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ وَ لَیْسَ لَهُ عَلَی عِیَالِهِ أَمْرٌ وَ لَا نَهْیٌ إِذَا لَمْ یُجْرِ عَلَیْهِمُ النَّفَقَةَ وَ النَّبِیُّ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ بَعْدَهُمَا أَلْزَمَهُمْ هَذَا فَمِنْ هُنَاکَ صَارُوا أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مَا کَانَ سَبَبُ إِسْلَامِ عَامَّةِ الْیَهُودِ إِلَّا مِنْ بَعْدِ هَذَا الْقَوْلِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهُمْ آمَنُوا عَلَی
ص: 260
و نیز: «إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ»(1) {ما نوح را به سوی قومش فرستادیم.} «وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً»(2) {و به سوی [قوم]عاد برادرشان هود را [فرستادیم].} «وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً»(3) {و به سوی [قوم] ثمود صالح برادرشان را [فرستادیم].} یعنی به سوی یک قریه که تعداد خانههایش به چهل نمیرسید. «وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً»(4) {و به سوی [مردم] مدین برادرشان شعیب را [فرستادیم].} که آن نیز تعداد خانههایش به چهل نمیرسید. «ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ»(5) {سپس موسی و برادرش هارون را فرستادیم.} فقط به سوی مردم مصر، و ابراهیم علیه السلام را به سوی کوثا که قریهای در حاشیه شهر بود، و پس از آن اسحاق علیه السلام و یعقوب علیه السلام را در سرزمین کنعان، و یوسف علیه السلام را در سرزمین مصر، و یوشع علیه السلام را به سوی بنی اسرائیل در بِرّیّه، و الیاس علیه السلام را در جِبال؛ اما پیامبر ما صلی الله علیه و آله را به سوی تمام مردم فرستاد: «نَذِیراً لِلْبَشَرِ»(6) {بشر را هشدار دهنده است.} و همچنین به سوی جنیان: «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ»(7) {و چون تنی چند از جن را به سوی تو روانه کردیم ...} و همچنین به سوی شیاطین: حضرت فرمود: «خداوند مرا بر شیطانی یاری کرد تا اینکه او به دست من اسلام آورد.» و خداوند متعال فرمود: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً»(8) {و ما تو را جز برای همه مردم نفرستادیم.} و حضرت فرمود: «من به سوی سرخ و سیاه و سفید برانگیخته شدم.» و فرمود: «من به سوی ثَقَلین برانگیخته شدم.» و نیز خداوند متعال پنج چیز را به پیروی از حضرت وابسته کرد: محبت خود را: «فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ»(9) {از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید.}
ص: 337
أَنْفُسِهِمْ وَ عَلَی عِیَالاتِهِمْ (1).
قال الجزری فیه من ترک ضیاعا فإلی الضیاع العیال و أصله مصدر ضاع یضیع ضیاعا فسمی العیال بالمصدر و إن کسرت الضاد کان جمع ضائع کجائع و جیاع انتهی.
قوله علیه السلام لیست له علی نفسه ولایة لأنه إما أن یصیر أجیرا لغیره فیکون لغیره علیه الولایة أو یشتغل بسائر المکاسب وجوبا فلیس له الاشتغال بفضول الطاعات و المباحات أو لیست له علی نفسه ولایة أن یمنعها عن السؤال و الطلب أو المعنی أن الإمام لما کان منفقا علیه حینئذ فله الولایة علیه فلیس له حقیقة علی نفسه ولایة أو أنه لما لم یکن له مال یجعله بضاعة للکسب فلا ولایة له علی نفسه بأن یکلف نفسه الکسب و أما عدم الأمر و النهی له علی عیاله فلأنه لیس له منعهم عن الخروج من البیت و لا الأمر بالخدمات لأنه یجب علیهم الخروج لتحصیل المعاش.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُ بِمَنْ مَاتَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ خَاصَّةً شَیْئاً لَا یَصْنَعُهُ بِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ کَانَ إِذَا صَلَّی عَلَی الْهَاشِمِیِّ وَ نَضَحَ (2) قَبْرَهُ بِالْمَاءِ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَّهُ عَلَی الْقَبْرِ حَتَّی تُرَی أَصَابِعُهُ فِی الطِّینِ فَکَانَ الْغَرِیبُ یَقْدَمُ أَوِ الْمُسَافِرُ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَیَرَی الْقَبْرَ الْجَدِیدَ عَلَیْهِ أَثَرُ کَفِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ مَنْ مَاتَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَّکِئاً مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی قُبِضَ (4) وَ کَانَ یَأْکُلُ إِکْلَةَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (5).
ص: 261
و رستگاری را: از او پیروی کنید امید که رستگار شوید،(1) و هدایت را: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی»(2) {هر کس از هدایتم پیروی کند نه گمراه می شود و نه تیره بخت.} و رحمت را: «فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ»(3) {پس به زودی آن را مقرّر میدارم برای کسانی که...} خداوند از اعضاء بدن حضرت به نیکی یاد کرد: نفس حضرت را: «لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»(4) {جز عهده دار شخص خود نیستی.} سر ایشان را: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(5) {ای کشیده ردای شب بر سر!} موی ایشان را: «وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی»(6) {سوگند به شب چون آرام گیرد.} چشم ایشان را: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ»(7)
{چشمان خود مدوز.} دیده ایشان را: «ما زاغَ الْبَصَرُ»(8) {دیده[اش] منحرف نگشت.} گوش ایشان را: «وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ اذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ»(9) {و می گویند او زودباور است بگو گوش خوبی برای شماست.} زبان ایشان را: «فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ»(10) {در حقیقت [قرآن] را بر زبان تو آسان گردانیدیم.} سخن ایشان را: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی»(11) {و از سر هوس سخن نمی گوید.} چهره ایشان را: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ»(12) {ما چرخانیدن رویت را میبینیم.} گونه ایشان را: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ»(13) {گونهات را در هم مکش.} دل ایشان را: «ما کَذَبَ الْفُؤادُ»(14) {آنچه را دل دید انکار[ش] نکرد.} قلب ایشان را: «عَلی قَلْبِکَ»(15) {بر قلبت...}
ص: 338
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْمَعْزَاءِ (1) عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَعْلَمُ أَنَّهُ عَبْدٌ (2).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ قَالَ: سَأَلَ بَشِیرٌ الدَّهَّانُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ مُتَّکِئاً عَلَی یَمِینِهِ وَ عَلَی یَسَارِهِ فَقَالَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَأْکُلُ مُتَّکِئاً عَلَی یَمِینِهِ وَ لَا عَلَی یَسَارِهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنْ یَجْلِسُ (3) جِلْسَةَ الْعَبْدِ قُلْتُ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَلًّی أَبِی عُثْمَانَ (5) عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَکَلَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یَتَشَبَّهَ بِالْمُلُوکِ وَ نَحْنُ لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نَفْعَلَ (6).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ
ص: 262
سینه ایشان را: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»(1) {آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم.} پشت (کمر) ایشان را «الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ»(2) {[باری] که [گویی] پشت تو را شکست.} دست ایشان را: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ»(3) {دستت را قرار مده...} برخاستن ایشان را: «حِینَ تَقُومُ»(4) {وقتی برمیخیزی...} صدای ایشان را: «فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ»(5) {بلندتر از صدای پیامبر...} پای ایشان را: «طه»(6) {طه} یعنی «طَأِ الأرضَ بقدمیک» (پاهایت را بر زمین بگذار.) جان ایشان را: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ»(7) {به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان بودند.} خُلق و خوی ایشان را: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(8) {و راستی که تو را خویی والاست.} لباس ایشان را: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ»(9) {و لباس خویشتن را پاک کن.} دانش ایشان را: «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ»(10) {آنچه را نمی دانستی به تو آموخت.} نماز ایشان را: «فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ»(11) {و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد.} روزه ایشان را: «إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ»(12) {برای توست در روز...} کتاب ایشان را: «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ»(13) {و به راستی که آن کتابی ارجمند است.} دین ایشان را: «دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ»(14) {آن دینی را که برایشان پسندیده است.} امت ایشان را: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ»(15) {شما بهترین امتی هستید...} قبله ایشان را: «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً»(16) {پس [باش تا] تو را به قبله ای برگردانیم ...} شهر ایشان را: «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ»(17) {سوگند به این شهر.} فرمانهای ایشان را: «إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ»(18) {چون خدا و فرستادهاش به کاری فرمان دهند...} لشکر ایشان را: «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً»(19) {سوگند به مادیانهائی که با همهمه تازانند.} عزت ایشان را: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ»(20) {عزت از آن خدا و از آن پیامبر اوست.} عصمت ایشان را: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(21) {و خداوند تو را از مردم نگاه میدارد.} شفاعت ایشان را: «لَعَلَّکَ تَرْضی»(22) {باشد که خشنود گردی.} صلابت ایشان را: «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»(23) {[این آیات] اعلام بیزاری [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پیامبرش.} وصیّ ایشان را: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ»(24) {ولیّ شما تنها خدا و پیامبر اوست و ...} اهل بیت ایشان را: «لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ»(25){آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید...}(26).
ص: 339
أَکْلَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ یَأْکُلُ عَلَی الْحَضِیضِ وَ یَنَامُ عَلَی الْحَضِیضِ (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ سُلَیْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ الْمَدِینِیِ (2) عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی بَعْضِ مَغَازِیهِ فَمَرَّ بِهِ رَکْبٌ وَ هُوَ یُصَلِّی فَوَقَفُوا عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَاءَلُوهُمْ (3) عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَوْا وَ أَثْنَوْا وَ قَالُوا لَوْ لَا أَنَّا عِجَالٌ لَانْتَظَرْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْرِءُوهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ مَضَوْا فَانْفَتَلَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُغْضَباً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ یَقِفُ عَلَیْکُمُ الرَّکْبُ وَ یَسْأَلُونَکُمْ عَنِّی وَ یُبَلِّغُونِّی السَّلَامَ وَ لَا تَعْرِضُونَ عَلَیْهِمُ الْغَدَاءَ لَیَعِزُّ عَلَی قَوْمٍ فِیهِمْ خَلِیلِی جَعْفَرٌ أَنْ یَجُوزُوهُ حَتَّی یَتَغَدَّوْا عِنْدَهُ (5).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْعَلُ الْعَنَزَةَ بَیْنَ یَدَیْهِ إِذَا صَلَّی (6).
قال الجوهری العنزة بالتحریک أطول من العصا و أقصر من الرمح و فیه زج کزج الرمح.
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ طُولُ رَحْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذِرَاعاً وَ کَانَ إِذَا صَلَّی (7) وَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ لِیَسْتَتِرَ بِهِ مِمَّنْ یَمُرُّ بَیْنَ یَدَیْهِ (8).
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ
ص: 263
روایت29.
تفسیر عیاشی: از سلیمان بن خالد روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام درباره سخن مردم به امام علی علیه السلام عرض کردم: اگر امام علیه السلام حقّی داشت چه چیز مانع از آن شد که ایشان برای آن قیام کند؟ حضرت علیه السلام فرمود: خداوند این کار را فقط بر عهده یک انسان گذاشت و فرمود: «فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ»(1) {پس در راه خدا پیکار کن، تو جز عهده دار شخص خود نیستی و[لی] مؤمنان را [به مبارزه] برانگیز.} که این فقط برای رسول صلی الله علیه و آله بود، اما برای دیگران فرمود: «إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ»(2) {مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد.} که در آن هنگام هیچ جمعی وجود نداشت تا در راستای امر امام علیه السلام به او یاری رسانند(3).
روایت30.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هرگز نشد کسی از پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی بخواهد و ایشان بگوید نه، اگر داشت میداد و اگر نداشت میفرمود إن شاء الله بعدا، هرگز بدی را تلافی نکرد و از زمانی که بر ایشان نازل شد: «فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»(4) {پس در راه خدا پیکار کن، تو جز عهده دار شخص خود نیستی.} دیگر با هیچ لشکری رو در رو نشد جز اینکه خودش کار را در دست گرفت(5).
روایت31.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: وقتی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد «لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»، دلیرترین مردم کسی بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه میبُرد(6).
توضیح
یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ در چنان موقعیتی قرار میگرفت که دلیرترین مردم کسی بود که به حضرت میپیوست و در جنگ به سوی ایشان پناه میجست، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله از همه به دشمنان نزدیکتر و بر آنان جسورتر بود، همچنانکه از امیرمومنان علیه السلام نیز روایت شده که ایشان فرمود: «چون کارزار سخت میشد ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه میبردیم و هیچ کس به دشمن نزدیکتر از ایشان نبود.»
روایت32.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: بر عهده رسول خدا صلی الله علیه و آله کاری نهاده شد که بر عهده هیچ کس نهاده نشده بود و آن اینکه حضرت در راه خدا تنها بجنگد، خداوند فرمود: «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ»(7) {مومنان را برانگیز} به مبارزه. آنچه بر عهده شما نهاده شده بسیار آسان است اینکه خدا را به یاد داشته باشید(8).
ص: 340
أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ عَائِشَةَ لَیْلَتَهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَکَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فَقَالَ یَا عَائِشَةُ أَ لَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُومُ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی سَفَرٍ یَسِیرُ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ إِذْ نَزَلَ فَسَجَدَ خَمْسَ سَجَدَاتٍ فَلَمَّا رَکِبَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا رَأَیْنَاکَ صَنَعْتَ شَیْئاً لَمْ تَصْنَعْهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ اسْتَقْبَلَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَبَشَّرَنِی بِبِشَارَاتٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسَجَدْتُ لِلَّهِ شُکْراً لِکُلِّ بُشْرَی سَجْدَةً (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بَحْرٍ السَّقَّاءِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا بَحْرُ حُسْنُ الْخُلُقِ یُسْرٌ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ مَا هُوَ فِی یَدَیْ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قُلْتُ بَلَی قَالَ بَیْنَمَا (3) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ إِذْ جَاءَتْ (4) جَارِیَةٌ لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَأَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِهِ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَمْ تَقُلْ شَیْئاً وَ لَمْ یَقُلْ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَیْئاً حَتَّی فَعَلَتْ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الرَّابِعَةِ وَ هِیَ خَلْفَهُ فَأَخَذَتْ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ ثُمَّ رَجَعَتْ فَقَالَ لَهَا النَّاسُ فَعَلَ اللَّهُ بِکِ وَ فَعَلَ حَبَسْتِ رَسُولَ اللَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَا تَقُولِینَ لَهُ شَیْئاً وَ لَا هُوَ یَقُولُ لَکِ شَیْئاً مَا کَانَتْ حَاجَتُکِ إِلَیْهِ قَالَتْ إِنَّ لَنَا مَرِیضاً فَأَرْسَلَنِی أَهْلِی لِآخُذَ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ لِیَسْتَشْفِیَ بِهَا فَلَمَّا أَرَدْتُ أَخْذَهَا رَآنِی فَقَامَ فَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ آخُذَهَا وَ هُوَ یَرَانِی وَ أَکْرَهُ أَنْ أَسْتَأْمِرَهُ فِی أَخْذِهَا فَأَخَذْتُهَا (5).
ص: 264
روایت33.
إرشاد القلوب: امام موسی کاظم علیه السلام از امام جفر صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود علیه السلام از امام سجاد علیه السلام از امام حسین علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله اصحاب در مسجد حضرت نشسته بودند و از فضایل پیامبر صلی الله علیه و آله یاد میکردند. ناگاه یکی از علمای یهود از اهالی شام بر ما وارد شد. او تورات و انجیل و زبور و صُحُف ابراهیم و پیامبران را خواند بود و نشانههای آنان را میشناخت. بر ما سلام کرد و نشست. کمی درنگ کرد و سپس گفت: ای امت محمد! شما هیچ مقامی از هیچ پیامبری را و هیچ فضیلتی از هیچ رسولی را وانگذاشتهاید و همه را به پیامبر خود نسبت دادهاید، اگر من از شما سوال کنم پاسخی دارید؟ امیرمومنان علیه السلام به او فرمود: ای برادر یهودی! هر چه دوست داری بپرس، من به یاری و منّت خداوند متعال از هر چیزی بپرسی پاسخت را میدهم، به خدا سوگند خداوند عزّوجل هر مقام و فضیلتی به هر پیامبر و رسولی عطا کرد همه را برای محمد صلی الله علیه و آله جمع آورد و چندین برابر پیامبران و رسولان بر محمد صلی الله علیه و آله افزود، رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی برای خود از فضیلتی یاد میکرد میفرمود: از روی فخرفروشی نمیگویم، امروز من بدون آنکه از مقام هیچ یک از پیامبران بکاهم، درباره حضرت برایت از فضایلی سخن میگویم که خداوند با آنها چشم مومنان را روشن میکند، تا این سخنان شُکری باشد به درگاه خداوند به خاطر همه آنچه که به محمد صلی الله علیه و آله عطا فرمود، ای برادر یهودی! اکنون بدان فضیلت و شرافت محمد صلی الله علیه و آله نزد پروردگارش تبارک و تعالی چنان بود که هر که صدایش را در حضور حضرت پایین میآورد مستوجب آمرزش و بخشش میشد، خداوند والامقام در کتاب خود فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(1) {کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است.} سپس اطاعت از حضرت را با اطاعت از خود قرین کرد و فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(2) { هر کس از پیامبر فرمان بَرَد در حقیقت خدا را فرمان برده.} سپس حضرت را به دلهای مومنان نزدیک کرد و ایشان را نزد آنان محبوب گرداند.
ص: 341
هدبة الثوب طرفه مما یلی طرته.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِالْیَهُودِیَّةِ الَّتِی سَمَّتِ الشَّاةَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ قُلْتُ إِنْ کَانَ نَبِیّاً لَمْ یَضُرَّهُ وَ إِنْ کَانَ مَلِکاً أَرَحْتُ النَّاسَ مِنْهُ قَالَ فَعَفَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهَا (1).
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَائِشَةَ فَرَأَی کِسْرَةً کَادَ أَنْ یَطَأَهَا فَأَخَذَهَا وَ أَکَلَهَا وَ قَالَ یَا حمیری (حُمَیْرَاءُ) أَکْرِمِی جِوَارَ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْکِ فَإِنَّهَا لَمْ تَنْفِرْ مِنْ قَوْمٍ فَکَادَتْ تَعُودُ إِلَیْهِمْ (2).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَفْطَرَ رَسُولُ اللَّهِ عَشِیَّةَ خَمِیسٍ فِی مَسْجِدِ قُبَاءَ فَقَالَ هَلْ مِنْ شَرَابٍ فَأَتَاهُ أَوْسُ بْنُ خَوَلِیٍّ الْأَنْصَارِیُّ بِعُسِ (3) مَخِیضٍ (4) بِعَسَلٍ فَلَمَّا وَضَعَهُ عَلَی فِیهِ نَحَّاهُ ثُمَّ قَالَ شَرَابَانِ یُکْتَفَی بِأَحَدِهِمَا مِنْ صَاحِبِهِ لَا أَشْرَبُهُ وَ لَا أُحَرِّمُهُ وَ لَکِنْ أَتَوَاضَعُ لِلَّهِ فَإِنَّ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ خَفَضَهُ اللَّهُ وَ مَنِ اقْتَصَدَ فِی مَعِیشَتِهِ رَزَقَهُ اللَّهُ وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَکْثَرَ (5) ذِکْرَ الْمَوْتِ أَحَبَّهُ اللَّهُ (6).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر مثله (7).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 265
پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود: حُبّ من با خون امتم درآمیخته و آنان مرا بر پدران و مادران و خودشان ترجیح میدهند. حضرت برای مردم مهربانترین و دلسوزترین بود، خداوند تبارک و تعالی فرمود: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(1)
{قطعا برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.} و نیز فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»(2)
{پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} خداوند فضیلت حضرت در دنیا و آخرت را به جایی رسانده که صفات از بیانش ناتوانند اما من تو را از چیزهایی آگاه میسازم که قلبت تابش را داشته باشد و عقلت از آن سر باز نزند و دانشی که داری آن را انکار نکند. فضیلت حضرت به جایی رسیده که دوزخیان فریادزنان و نعرهکشان در حسرتاند که چرا در دنیا او را اجابت نکردهاند، خداوند عزّوجل فرمود: «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»(3) {روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند می گویند ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.} خداوند تبارک و تعالی از حضرت با دیگر رسولان یاد کرد و با اینکه او آخرینِ ایشان بود به خاطر ارجمندیاش ابتدا نام او را آورد، والامرتبه فرمود: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ»(4)
{و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح ...} و فرمود: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ»(5)
{ما به تو وحی کردیم همچنانکه به نوح و پیامبران بعد از او وحی کردیم.} با اینکه این پیامبران قبل از محمد صلی الله علیه و آله بودهاند اما خداوند با حضرت آغاز کرده که آخرینِ آنها بوده است، خداوند او را بر همه پیامبران برتری بخشیده و امتش را نیز بر همه امت ها برتری داده است، خداوند عزّوجل فرمود: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(6)
{شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند بازمی دارید.} مرد یهودی عرض کرد: خداوند تبارک و تعالی فرشتگان خود را برای آدم علیه السلام به سجده درآورد، آیا برای محمد صلی الله علیه و آله نیز چنین فضیلتی نهاده؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور بوده، اما اگر خداوند فرشتگانش را برای آدم علیه السلام به سجده درآورده این به خاطر نورها و شرافتی بوده که خداوند عزّوجل در صُلب او به امانت نهاده بوده، چراکه او ظرف بوده، سجده آنان به سوی او از روی پرستش نبوده بلکه به خاطر اطاعت از فرمان خداوند عزّوجل بوده تا اینگونه به او ارج نهند و درود گویند، مثل سلامی که یک انسان به انسان دیگر میکند، و برای اقرار به فضیلت آدم علیه السلام بوده، اما خداوند به محمد صلی الله علیه و آله چیزی برتر از آن عطا فرمود و آن اینکه خداوند به فرشتگانش فرمان داد تا بر او درود فرستند
ص: 342
مُسْلِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَذْکُرُ أَنَّهُ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَلَکٌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُخَیِّرُکَ أَنْ تَکُونَ عَبْداً رَسُولًا مُتَوَاضِعاً أَوْ مَلِکاً رَسُولًا قَالَ فَنَظَرَ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ أَنْ تَوَاضَعْ فَقَالَ عَبْداً مُتَوَاضِعاً رَسُولًا فَقَالَ الرَّسُولُ (1) مَعَ أَنَّهُ لَا یَنْقُصُکَ مِمَّا عِنْدَ رَبِّکَ شَیْئاً قَالَ وَ مَعَهُ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَعْجَبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْ ءٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِیهَا جَائِعاً خَائِفاً (3).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَحْزُونٌ فَأَتَاهُ مَلَکٌ وَ مَعَهُ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الدُّنْیَا (4) یَقُولُ لَکَ رَبُّکَ افْتَحْ وَ خُذْ مِنْهَا مَا شِئْتَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ (5) شَیْئاً عِنْدِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدُّنْیَا دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ فَقَالَ الْمَلَکُ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِ (6) لَقَدْ سَمِعْتُ هَذَا الْکَلَامَ مِنْ مَلَکٍ یَقُولُهُ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ حِینَ أُعْطِیتُ الْمَفَاتِیحَ (7).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْرَی الْخَیْلَ الَّتِی أُضْمِرَتْ مِنْ الْحَصْبَاءِ إِلَی مَسْجِدِ بَنِی زُرَیْقٍ وَ سَبَّقَهَا مِنْ ثَلَاثِ نَخَلَاتٍ فَأَعْطَی السَّابِقَ عَذْقاً وَ أَعْطَی الْمُصَلِّیَ (8) عَذْقاً وَ أَعْطَی الثَّالِثَ عَذْقاً (9).
ص: 266
و فرمانپذیری همه آفریدگانش را در درود فرستادن بر او تا به روز قیامت نهاد، والامرتبه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»(1)
{خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.} اینچنین چه در زمان حیات و چه پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله هر که بر محمد صلی الله علیه و آله درود فرستاده باشد خداوند بر او به این خاطر ده مرتبه درود فرستاده و به ازای هر درودی که بر حضرت فرستاده ده پاداش نیک به او عطا کرده است، همچنین هر که پس از درگذشت حضرت بر ایشان درود بفرستد خداوند به آن آگاه است و به کسی که درود فرستاده و فرمان برده همین پاداش را عطا میکند. افزون بر آن خداوند عزّوجل اجابت دعایی را که امت محمد صلی الله علیه و آله به درگاه پروردگار والامرتبهشان میکنند وابسته به آن کرده که در ضمن دعای خود بر حضرت درود فرستند، پس این بزرگتر و والاتر از چیزی است که خداوند به آدم علیه السلام عطا فرمود، خداوند عزّوجل زبان صخرههای سخت و درختان را به عرض سلام و تحیّت بر محمد صلی الله علیه و آله گشود، ما همراه او قدم میزدیم و از هر دره و درختی میگذشتیم میگفتند سلام بر تو ای رسول خدا، تا به او تحیّت گفته باشند و به نبوّتش اقرار کرده باشند، خداوند عزّوجل بر ارجمندی محمد صلی الله علیه و آله افزود و پیش از بقیه پیامبران از او پیمان گرفت و از بقیه پیامبران برای او پیمانِ فرمانبرداری و رضایتمندی و تأیید گرفت، والامرتبه فرمود: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ»(2) {و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم...} و فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ»(3) {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.} و فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»(4)
و فرمود: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»(5)
{و نامت را برایت بلند گردانیدیم.} اینچنین هر کس به کلامِ اخلاص ندا برآورَد و گواهی دهد که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، به همراهش ندا بر میآورَد که محمد فرستاده خداست، چه در اذان و اقامه و نماز و چه در اعیاد و نمازهای جمعه و مراسم حج و نیز در همه خطبهها حتی در خطبههای نکاح و در دعاها. در ادامه مرد یهودی از مناقب پیامبران یاد میکند و امیرمومنان علیه السلام برای پیامبر صلی الله علیه و آله فضایلی والاتر از آنها به اثبات میرساند که ما به خاطر میل به اختصار از آنها میگذریم
ص: 343
کا، الکافی علی عن أبیه عن محمد بن یحیی عن طلحة بن زید عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَحَبُّ الْأَصْبَاغِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخَلَّ وَ الزَّیْتَ (2).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَقَرَّبَتْ إِلَیْهِ کِسْرَةً فَقَالَ هَلْ عِنْدَکِ إِدَامٌ فَقَالَتْ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا عِنْدِی إِلَّا خَلٌّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُّ مَا افْتَقَرَ بَیْتٌ فِیهِ خَلٌ (3).
قوله ما افتقر (4) فی بعض النسخ بتقدم القاف علی الفاء و فی بعضها بالعکس و الأول أظهر قال الجزری فیه ما أقفر بیت فیه خل أی ما خلا من الإدام و ما عدم أهله الإدام و القفار الطعام بلا أدم و أقفر الرجل إذا أکل الخبز وحده من القفر و القفار و هی الأرض الخالیة التی لا ماء بها.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِطَعَامٍ حَارٍّ جِدّاً فَقَالَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُطْعِمَنَا النَّارَ أَقِرُّوهُ حَتَّی یَبْرُدَ وَ یُمْکِنَ فَإِنَّهُ طَعَامٌ مَمْحُوقُ (5) الْبَرَکَةِ وَ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ نَصِیبٌ (6).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسَانِیِّ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدِینِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعْجِبُهُ النَّظَرُ إِلَی الْأُتْرُجِّ الْأَخْضَرِ وَ التُّفَّاحِ الْأَحْمَرِ (7).
ص: 267
تا برسد به جایی که مرد یهودی عرض کرد: خداوند عزّوجل در طور سینا با موسی با سیصد و سیزده کلام نجوا کرد که در هر یک به او میفرمود: «یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ»(1)
{ای موسی منم من خداوند.} آیا با محمد صلی الله علیه و آله نیز چنین کاری کرده؟ علی علیه السلام فرمود: البته که چنین کرده، خداوند والامرتبه بر فراز هفت آسمان با محمد صلی الله علیه و آله نجوا کرد، او را بر هفت آسمان فراز داشت و در دو جا با او نجوا کرد، یکی «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی»(2) {نزدیک سدر المنتهی} که در آنجا جایگاهی ستوده داشت، سپس او را بالاتر بُرد تا اینکه به ساق عرش رسید، خداوند عزّوجل فرموده: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی»(3) {سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد.} آنگاه فرشی سبزرنگ برایش گسترده شد و نوری شگفت او را فرو پوشاند آنچنانکه در نزدیکی به حق تعالی همچون دو سرِ یک کمان یا کمتر شده بود یعنی اندازه میان یک ابرو تا ابروی دیگر، در آنجا خداوند با او نجوا کرد و همچنانکه در کتاب خود آورده به او فرمود: « لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ»(4) {آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دل های خود دارید، آشکار یا پنهان کنید خداوند شما را به آن محاسبه می کند؛ آنگاه هر که را بخواهد می بخشد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.} از زمان آدم علیه السلام تا هنگام بعثت محمد صلی الله علیه و آله این آیه به همه امتها عرضه شد و از بار سنگینی که داشت، همه از پذیرشش سر باز زدند اما محمد صلی الله علیه و آله آن را پذیرفت، وقتی خداوند عزّوجل این پذیرش را از محمد صلی الله علیه و آله و امتش دید، از سنگینی بارش بر آنان کاست، خداوند عزّوجل فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ»(5) {رسول [خدا] بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورد.} پس از آن خداوند عزّوجل به خاطر بار سنگین آیهای که محمد صلی الله علیه و آله و امتش پذیرفته بودند بر محمد صلی الله علیه و آله مهر آورد و بر امت او دل سوزاند، خداوند از جانب او و امتش فرمود: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ
ص: 344
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَأْکُلُ الرُّطَبَ بِالْخِرْبِزِ (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الْبِطِّیخَ بِالتَّمْرِ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ الرُّطَبُ بِالْخِرْبِزِ (3).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبِطِّیخَ بِالسُّکَّرِ وَ أَکَلَ صلی الله علیه و آله الْبِطِّیخَ بِالرُّطَبِ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یُعْجِبُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْبُقُولِ الْحَوْکُ (5).
قال الفیروزآبادی الحوک الباذروج و البقلة الحمقاء.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا شَرِبَ الْمَاءَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَقَانَا عَذْباً زُلَالًا وَ لَمْ یَسْقِنَا مِلْحاً أُجَاجاً وَ لَمْ یُؤَاخِذْنَا بِذُنُوبِنَا (6).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَشْرَبُ فِی الْأَقْدَاحِ الشَّامِیَّةِ یُجَاءُ بِهَا مِنَ الشَّامِ وَ تُهْدَی لَهُ صلی الله علیه و آله (7).
کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ أَنْ یَشْرَبَ فِی الْقَدَحِ الشَّامِیِّ وَ کَانَ یَقُولُ هَذَا أَنْظَفُ آنِیَتِکُمْ (8).
ص: 268
بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»(1)
{و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند [و گفتند:] «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم.»} اینچنین خداوند عزّوجل فرمود اگر چنین کنند آمرزش و بهشت از آنِ آنهاست، و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ»(2) {شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوی تو است.} یعنی بازگشت در آخرت؛ و خداوند به او پاسخ داد: خواستهات را برای توبهکنندگان امتت برآورده ساختم و آمرزش را برایشان بایسته ساختم. سپس خداوند متعال فرمود: چون تو و امتت آن را پذیرفتید، با اینکه پیش از این بر بقیه پیامبران و امتهایشان نیز عرضه شد اما آنان نپذیرفتند، پس بر عهده من است تا آن را از دوش امت تو بردارم، آنگاه فرمود: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ» {خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه به دست آورده به سود او} یعنی آنچه از خوبی به دست آورده «وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» {و آنچه به دست آورده به زیان اوست.} یعنی آنچه از بدی به دست آورده؛ سپس خداوند متعال به پیامبرش الهام کرد و او فرمود: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا»(3)
{پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر.} و خداوند سبحان فرمود: به خاطر ارجمندیات خواستهات را به تو عطا کردم، ای محمد! امتهای پیشین اگر چیزی را که به آنان تذکر داده شده بود فراموش میکردند درهای عذابم را به رویشان میگشودم، اما این را از امت تو برداشتم. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا»(4) {پروردگارا، هیچ بار گرانی بر دوش ما مگذار؛ همچنان که بر [دوش] کسانی که پیش از ما بودند نهادی.} یعنی بارهای گران و سختی که بر امتهای پیش از محمد صلی الله علیه و آله بوده است. خداوند عزّوجل فرمود: بارهای گرانی را که بر دوش امتهای پیشین بود از دوش امت تو برداشتم، من بر آن امتها مقرّر کرده بودم که هیچ عملی را از آنان نمیپذیرم مگر اعمالی را که در نقاط مشخصی از زمین که برایشان برگزیده بودم انجام دهند هرچند آن نقاط دور از آنان باشد، اما برای تو و امتت همه زمین را پاککننده و سجدهگاه قرار دادم، این یکی از بارهایی بود که از دوش امت تو برداشتم. امتهای پیشین قربانیهایشان را بر دوش خویش به بیت المقدس میبردند، از هر که این را میپذیرفتم آتشی بر قربانیاش میفرستادم تا آن را بسوزاند و از هر که نمیپذیرفتم او با حسرت قربانیاش را با خود بازمیگرداند، اما جای قربانیهای امت تو را در شکم فقیران و مستمندانش گذاشتم، از هر که این را بپذیرم چندین برابرش به او پاداش میدهم و از هر که نپذیرم به جایش مجازاتهای دنیا را از دوشش برمیدارم، پس این را نیز که باری گران بر دوش امتهای پیشین بود، از دوش امت تو برداشتم. بر امتهای پیشین واجب بود که نمازشان را در دل شب
ص: 345
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِشَیْ ءٍ فَقَسَمَهُ فَلَمْ یَسَعْ أَهْلَ الصُّفَّةِ جَمِیعاً فَخَصَّ بِهِ أُنَاساً مِنْهُمْ فَخَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ قَدْ دَخَلَ قُلُوبَ الْآخَرِینَ شَیْ ءٌ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ مَعْذِرَةً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الصُّفَّةِ إِنَّا أُوتِینَا بِشَیْ ءٍ فَأَرَدْنَا أَنْ نَقْسِمَهُ بَیْنَکُمْ فَلَمْ یَسَعْکُمْ فَخَصَصْتُ بِهِ أُنَاساً مِنْکُمْ خَشِینَا جَزَعَهُمْ وَ هَلَعَهُمْ (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَیْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا صَافَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلًا قَطُّ فَنَزَعَ یَدَهُ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُ (2) یَدَهُ مِنْهُ (3).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حُذَیْفَةَ فَمَدَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَکَفَّ حُذَیْفَةُ یَدَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ بَسَطْتُ یَدِی إِلَیْکَ فَکَفَفْتَ یَدَکَ عَنِّی فَقَالَ حُذَیْفَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِیَدِکَ الرَّغْبَةُ وَ لَکِنِّی کُنْتُ جُنُباً فَلَمْ أُحِبَّ أَنْ تَمَسَّ یَدِی یَدَکَ وَ أَنَا جُنُبٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ الْمُسْلِمِینَ إِذَا الْتَقَیَا فَتَصَافَحَا تَحَاتَّتْ (4) ذُنُوبُهُمَا کَمَا یَتَحَاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ (5).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَیْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ (6) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: مَا مَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 269
و نیمههای روز به جا آورند و این از بارهای گران بر دوش آنان بود، حال آنکه آن را از دوش امت تو برداشتم و نماز آنان را در اوایل شب و روز بر آنان واجب ساختم که این در زمانهای شادابی ایشان بود. بر امتهای پیشین واجب بود پنجاه نماز در پنجاه وقت به جا آورند و این از بارهای گران بر دوش آنان بود، اما آن را از دوش امت تو برداشتم. امتهای پیشین کار نیکشان یک پاداش داشت و کار بدشان یک سزا، اما برای امت تو در ازای هر کار نیک ده برابرش پاداش گذاشتم و به ازای هر کار بد باز یک سزا. در امتهای پیشین اگر کسی قصد کار نیک میکرد پاداشی برایش نوشته نمیشد اما اگر قصد کار بد میکرد آن را علیه او مینوشتم گرچه انجامش نمیداد، حال آنکه این را از دوش امت تو برداشتم و چنان شد که اگر یکی از ایشان قصد کار بد کند و انجامش ندهد برایش نوشته نمیشود اما اگر قصد کار نیک کند و حتی انجامش ندهد باز یک پاداش برایش نوشته میشود. برای امتهای پیشین چنین بود که چون گناه میکردند گناهشان بر در خانهشان نوشته میشد و توبه آنان از گناه را چنین نهاده بودم که پس از توبه دوستداشتنیترین غذایشان را بر آنان حرام میکردم، در امتهای پیشین چون کسی از یک گناه صد یا دویست سال هم توبه میکرد باز تا در دنیا عقوبتی از او نمیکشیدم توبهاش را نمیپذیرفتم، اما این را از دوش امت تو برداشتم و چنین شد که اگر کسی از میان امت تو صد سال گناه کند و سپس توبه آورَد و به اندازه چشم بر هم زدنی پشیمان شود همه آن را بر او میآمرزم و توبهاش را میپذیرم. برای امتهای پیشین چنین بود که اگر پلیدیِ نجاستی به جامهشان میرسید آن بخش را از تن خود میبُریدند، اما برای امت تو آب را در برابر همه نجاستها و در برخی اوقات حتی خاک را مایه پاکیزگی قرار دادم، اینها بارهای گران بر دوش آنان بود که همه را از دوش امت تو برداشتم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، حال که برای من چنین کردی باز هم بر من بیافزا. آنگاه خداوند سبحان به او الهام کرد و او فرمود:
ص: 346
صلی الله علیه و آله سائلا قط ، إن کان عنده أعطی ، وإلا قال : یأتی الله به(1)
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلَ مَا بُعِثَ یَصُومُ (2) حَتَّی یُقَالَ مَا یُفْطِرُ وَ یُفْطِرُ حَتَّی یُقَالَ مَا یَصُومُ ثُمَّ تَرَکَ ذَلِکَ وَ صَامَ یَوْماً وَ أَفْطَرَ یَوْماً وَ هُوَ صَوْمُ دَاوُدَ علیه السلام ثُمَّ تَرَکَ ذَلِکَ وَ صَامَ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ الْغُرِّ ثُمَّ تَرَکَ ذَلِکَ وَ فَرَّقَهَا فِی کُلِّ عَشَرَةٍ (3) یَوْمَا خَمِیسَیْنِ بَیْنَهُمَا أَرْبِعَاءُ فَقُبِضَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَعْمَلُ ذَلِکَ (4).
الأیام الغر الأیام البیض فی وسط الشهر.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصُومُ حَتَّی یُقَالَ لَا یُفْطِرُ ثُمَّ صَامَ یَوْماً وَ أَفْطَرَ یَوْماً ثُمَّ صَامَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسَ ثُمَّ آلَ (5) مِنْ ذَلِکَ إِلَی صِیَامِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ الْخَمِیسِ فِی أَوَّلِ الشَّهْرِ وَ أَرْبِعَاءَ فِی وَسَطِ الشَّهْرِ وَ خَمِیسٍ فِی آخِرِ الشَّهْرِ وَ کَانَ یَقُولُ ذَلِکَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ قَدْ کَانَ أَبِی یَقُولُ مَا مِنْ أَحَدٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفْعَلُ کَذَا وَ کَذَا فَیَقُولُ لَا یُعَذِّبُنِی اللَّهُ عَلَی أَنْ أَجْتَهِدَ فِی الصَّلَاةِ کَأَنَّهُ یَرَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرَکَ شَیْئاً مِنَ الْفَضْلِ عَجْزاً عَنْهُ (6).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّ نِسَاءُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ عَلَیْهِنَّ صِیَامٌ أَخَّرْنَ ذَلِکَ إِلَی شَعْبَانَ کَرَاهَةَ أَنْ یَمْنَعْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا کَانَ شَعْبَانُ صُمْنَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ
ص: 270
«رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ»(1) {پروردگارا، و آنچه تاب آن را نداریم بر ما تحمیل مکن.} و خداوند عزّوجل فرمود: این را نیز برای امتت انجام دادم و بلایای بزرگ امتهای دیگر را از سر امتت باز کردم، این حُکم من درباره همه امتهاست که به هیچ کس بیش از توانش تکلیف نکنم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا» { و از ما درگذر و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی.} و خداوند متعال فرمود: این را نیز برای امتت انجام دادم. حضرت سپس فرمود: «فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»(2) {پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.} و خداوند عزّوجل فرمود: این را نیز انجام دادم، ای محمد! امت تو را همچون خالی سپید بر تن گاوی سیاه قرار دادم، آنان توانمند و چیرهاند، و به پاس ارجمندیِ تو خدمت میگیرند و به خدمت گرفته نمیشوند، بر عهده من است که دین تو را بر همه ادیان پیروز گردانم آنچنان که در شرق و غرب زمین دینی جز دین تو بر جا نمانَد و آنان به خواری به اهل دین تو جزیه بپردازند: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی * عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی * إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی * ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی * لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری»(3)
{و قطعا بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرالمنتهی،در همان جا که جنة الماوی است،آنگاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود پوشیده بود، دیده [اش] منحرف نگشت و [از حد] در نگذشت، به راستی که [برخی] از آیات بزرگ پروردگار خود را بدید.} ای برادر یهودی! این از نجوای خداوند با موسی در طور سینا والاتر است، خداوند باز هم بر محمد صلی الله علیه و آله افزود، او پیامبران را پدیدار کرد و محمد صلی الله علیه و آله پیشاپیش آنان نماز گزارد و آنان پشت سر وی ایستادند و به او اقتدا کردند، آن شب محمد صلی الله علیه و آله بهشت و دوزخ را مشاهده کرد و آسمان به آسمان فراز بُرده شد و فرشتگان بر او سلام دادند؛ پس این بیشتر از آن است. مرد یهودی عرض کرد: خداوند عزّوجل از جانب خود محبّتی بر موسی افکند. حضرت علی علیه السلام به او فرمود: همین طور بوده، اما بر محمد صلی الله علیه و آله نیز از جانب خود محبتی افکند و اینچنین او را حبیب نامید، از این قرار که خداوند متعال تصویر محمد صلی الله علیه و آله و امت او را به ابراهیم علیه السلام نشان داد، ابراهیم علیه السلام فرمود: پروردگارا من در میان امتهای پیامبران امتی نورانیتر و تابندهتر از اینان ندیده بودم، این کیست؟ ندا رسید: این حبیب من محمد است که در میان آفریدگانم حبیبی جز او ندارم، پیش از آنکه آسمان و زمینم را بیافرینم یاد او را بر قرار داشتم و نام پیامبر بر او نهادم، در آن روز پدرت آدم از گِل بود
ص: 347
شَعْبَانُ شَهْرِی (1).
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صُبْحٍ عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ قَالَ: قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی صَوْمِ شَعْبَانَ وَ رَمَضَانَ وَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ أَوَّلِ خَمِیسٍ وَ أَوْسَطِ أَرْبِعَاءَ وَ آخِرِ خَمِیسٍ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْیَمَامَةِ کَانَ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ أَیَّامَ حُبِسَ بِبَغْدَادَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ وَ کَانَتْ ثِیَابُهُ طَاهِرَةً وَ إِنَّمَا أَمَرَهُ بِالتَّشْمِیرِ (3).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَسْأَلُهُ أَحَدٌ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ ابْناً لَهَا فَقَالَتِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَاسْأَلْهُ فَإِنْ قَالَ لَکَ لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ فَقُلْ أَعْطِنِی قَمِیصَکَ قَالَ فَأَخَذَ قَمِیصَهُ فَرَمَی بِهِ إِلَیْهِ.
وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی وَ أَعْطَاهُ فَأَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (4) عَلَی الْقَصْدِ فَقَالَ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً (5)
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْفَزَارِیِ (6) عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکْتَحِلُ بِالْإِثْمِدِ إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ وَتْراً وَتْراً (7).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ
ص: 271
و هنوز روحش را در وجودش روان نساخته بودم، هنگامی که ذریّه آدم علیه السلام را از صُلبش بیرون آوردم ، تو را هم با او [محمد صلی الله علیه و آله] همراه ساختم. خداوند در کتاب خود به جان حضرت سوگند خورد و فرمود: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ»(1)
{به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان بودند.} یعنی به جان تو ای محمد؛ این در بیان رفعت و شرافت و مرتبت حضرت از جانب خداوند کافی است. مرد یهودی عرض کرد: اکنون مرا آگاه ساز که خداوند امت او را با چه چیز بر امتهای دیگر برتری بخشید؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: خداوند امت حضرت را با چیزهای بسیاری بر امتهای دیگر برتری بخشید که من درباره آنها اندکی از بسیار را برایت میگویم: از آن جمله این کلام خداوند عزّوجل است: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»(2)
{شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید.} و نیز اینکه وقتی روز قیامت فرا رسد و خداوند آفریدگان را در یک سطح جمع آورد، خداوند عزّوجل از پیامبران میپرسد: آیا پیام را رساندید؟ آنان میگویند: آری. سپس خداوند از امتها میپرسد و آنها میگویند: «ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ»(3) {برای ما بشارتگر و هشداردهنده ای نیامد.} خداوند عزّوجل، که خود از آن آگاهتر است، به پیامبران میفرماید: امروز گواهان شما کیستند؟ میگویند: محمد صلی الله علیه و آله و امت او. در آن هنگام امت محمد صلی الله علیه و آله گواهی میدهند که آنان پیام را رسانیدهاند و گواهی محمد صلی الله علیه و آله گواهی آنان را تأیید میکند و آنان ایمان میآورند، این همان کلام حق تعالی است: «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً»(4)
{و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.} میفرماید محمد بر شما گواه میشود که پیام رسالت را رساندهاید. دیگر اینکه آنان در میان مردم نخستین کسانی هستند که حسابرسی میشوند و زودتر از همه مردم پیش از همه امتها وارد بهشت میشوند. دیگر اینکه خداوند عزّوجل پنج نماز در پنج وقت بر آنان واجب گرداند: دو نماز در شب و سه نماز در روز، سپس این پنج نماز را با پنجاه نماز همسنگ برشمرد و آن را کفاره گناهان ایشان قرار داد، خداوند عزّوجل فرموده: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(5) {خوبیها بدیها را از میان می برد.} میفرماید نمازهای پنچگانه کفاره گناهان میشود اگر از گناهان بزرگ پرهیز شود. دیگر اینکه خداوند متعال برای آنان مقرر داشت کار نیکی که بنده قصد انجامش را میکند اما انجامش نمیدهد
ص: 348
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا زَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُوصِینِی بِالسِّوَاکِ حَتَّی خَشِیتُ أَنْ أَدْرَدَ وَ أَحْفِیَ (1).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ یَکْتَحِلُ قَبْلَ أَنْ یَنَامَ أَرْبَعاً فِی الْیُمْنَی وَ ثَلَاثاً فِی الْیُسْرَی (2).
لعل المعنی أنه صلی الله علیه و آله قد کان یفعل کذلک لئلا ینافی الخبر السابق و یحتمل أن یکون المراد بالسابق کونهما معا وترا فیکون التکریر للتأکید أو اللیالی لکنه بعید و یمکن حمل السابق علی التقیة لکونه أوفق بأخبار المخالفین إذ أکثرهم رووا أنه صلی الله علیه و آله کان یکتحل فی کل عین ثلاثا.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ وَ سَوْدَاءُ تَلْقُطُ السِّرْقِینَ فَقِیلَ لَهَا تَنَحِّی عَنْ طَرِیقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ إِنَّ الطَّرِیقَ لَمَعْرَضٌ (3) فَهَمَّ بِهَا بَعْضُ الْقَوْمِ أَنْ یَتَنَاوَلَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعُوهَا فَإِنَّهَا جَبَّارَةٌ (4).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَمِّهِ بَشِیرٍ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ (6).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ فِی الصَّیْفِ مِنَ الْبَیْتِ خَرَجَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ فِی الشِّتَاءِ مِنَ الْبَرْدِ دَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رُوِیَ أَیْضاً کَانَ دُخُولُهُ وَ خُرُوجُهُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ (7).
ص: 272
یک پاداش دارد که برای وی نوشته میشود، حال اگر انجامش دهد ده پاداش و مانند آن تا هفتصد برابر یا بیشتر برایش نوشته میشود. دیگر اینکه خداوند عزّوجل هفتاد هزار تن از این امت را بدون حسابرسی وارد به بهشت میبَرد، چهرههای جلودارانشان همچون ماه شب چهارده میدرخشد و کسانی که از پیِ آنان میروند از کوکب دُرّی در افق آسمان زیباترند و آنانی که از پیِ ایشان میروند از تابندهترین ستاره آسمان تابندهترند و نه اختلافی میانشان هست و نه کینهای. دیگر اینکه چون یکی از آنها به عمد مرتکب قتل شود اگر اولیای مقتول بخواهند میتوانند او را ببخشند و اگر بخواهند میتوانند دیه بگیرند، اما در میان اهل تورات که همان اهل دین تو باشند قاتل باید کشته شود و بخشیدن او یا گرفتن دیه جایز نیست، خداوند متعال فرموده: «ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ»(1) {این [حکم] تخفیف و رحمتی از پروردگار شماست.} دیگر اینکه خداوند عزّوجل نیمی از فاتحة الکتاب را از برای خود و نیمی از آن را از برای بندهاش قرار داد، خداوند متعال فرمود: این سوره را میان خود و بندهام تقسیم کردم، چون یکی از آنان بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ» {ستایش خدایی را} مرا ستوده و چون بگوید: « رَبِّ الْعالَمِینَ» {پروردگار جهانیان} مرا شناخته و چون بگوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» {رحمتگر مهربان} مرا مدح گفته و چون بگوید: «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» {خداوند روز جزا} مرا ثنا گفته و چون بگوید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»(2) {تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم.} بندهام در پرستش من با درخواستش راستی ورزیده و بقیه سوره برای اوست. دیگر اینکه خداوند متعال جبرئیل را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد که امتت را به آراستگی و روشنی
ص: 349
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدَلِ بْنِ مَالِکٍ (1) عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الْکَاهِلِیِّ عَنْ مُعَاذٍ بَیَّاعِ الْأَکْسِیَةِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْلُبُ عَنْزَ أَهْلِهِ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَفْطَرَ بَدَأَ بِحَلْوَاءَ یُفْطِرُ عَلَیْهَا فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَسُکَّرَةٍ أَوْ تَمَرَاتٍ فَإِذَا أَعْوَزَ ذَلِکَ کُلُّهُ فَمَاءٍ فَاتِرٍ (3).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُفْطِرُ عَلَی التَّمْرِ فِی زَمَنِ التَّمْرِ وَ عَلَی الرُّطَبِ فِی زَمَنِ الرُّطَبِ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا یُفْطِرُ عَلَیْهِ فِی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ وَ فِی زَمَنِ التَّمْرِ التَّمْرُ (5).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ شَدَّ الْمِئْزَرَ وَ اجْتَنَبَ النِّسَاءَ وَ أَحْیَا اللَّیْلَ وَ تَفَرَّغَ لِلْعِبَادَةِ (6).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ (7) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ اعْتَکَفَ فِی الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ
ص: 273
و والایی و ارجمندی و پیروزی مژده بده. دیگر اینکه خداوند سبحان روا شمرد که صدقههای خود را بخورند و آن را در شکم فقیران خود قرار دهند و از آن بخورند و بخورانند، حال آنکه امتهای مومن پیش از آنان صدقههای خود را به جایی دور میبردهاند و به آتش میسوزاندهاند. دیگر اینکه خداوند عزّوجل شفاعت را ویژه آنان جدای از امتهای دیگر قرار داد، اینچنین خداوند متعال به خاطر شفاعت پیامبر آنان صلی الله علیه و آله از گناهان بزرگشان درمیگذرد. دیگر اینکه در روز قیامت میگویند: ستایشگران جلو بیایند. آنگاه امت محمد صلی الله علیه و آله پیش از دیگر امتها جلو میآیند و آنجا نوشته امت محمد صلی الله علیه و آله ستایشگران هستند، آنان خداوند عزّوجل را بر هر فراز و هر نشیبی میستایند، ندای آنان در دل آسمان پژواکی چون آوای زنبور عسل دارد. دیگر آنکه خداوند ایشان را از گرسنگی نمیمیراند و جمع آنان را در گمراهی نمیگذارد و دشمن غیر خودی بر آنان مسلط نمیگرداند و برجاماندگانشان را از بین نمیبرد و مرگ با طاعون را برایشان همچون شهادت قرار داده است. دیگر اینکه خداوند برای هر که بر پیامبرش صلی الله علیه و آله درود بفرستد ده پاداش مینویسد و ده گناه از کردهاش پاک میکند
ص: 350
شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ طَوَی فِرَاشَهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ وَ اعْتَزَلَ النِّسَاءَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَّا اعْتِزَالُ النِّسَاءِ فَلَا (1).
طی الفراش کنایة عن اجتناب النساء أو النوم و الأول أظهر و الاعتزال المنفی الاعتزال بالکلیة.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ بَدْرٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَعْتَکِفْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنْ قَابِلٍ اعْتَکَفَ عِشْرِینَ عَشْراً لِعَامِهِ وَ عَشْراً قَضَاءً لِمَا فَاتَهُ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اعْتَکَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی الْعَشْرِ الْأُوَلِ ثُمَّ اعْتَکَفَ فِی الثَّانِیَةِ فِی الْعَشْرِ الْوُسْطَی ثُمَّ اعْتَکَفَ فِی الثَّالِثَةِ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَعْتَکِفُ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ قَالَ: سَأَلَ أَبَانٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَوَافٌ یُعْرَفُ بِهِ فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَطُوفُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَشَرَةَ أَسَابِیعَ ثَلَاثَةً أَوَّلَ اللَّیْلِ وَ ثَلَاثَةً آخِرَ اللَّیْلِ وَ اثْنَیْنِ إِذَا أَصْبَحَ وَ اثْنَیْنِ بَعْدَ الظُّهْرِ وَ کَانَ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ رَاحَتُهُ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَذْبَحُ یَوْمَ الْأَضْحَی کَبْشَیْنِ أَحَدَهُمَا عَنْ نَفْسِهِ وَ الْآخَرَ عَمَّنْ لَمْ یَجِدْ مِنْ أُمَّتِهِ (5).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالرَّجُلِ یَمُرُّ عَلَی الثَّمَرَةِ وَ یَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَا یُفْسِدُ وَ قَدْ نَهَی
ص: 274
و همانند درودی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاده بر او درود میفرستد. دیگر اینکه خداوند آنان را در سه دسته قرار داد: «فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ»(1) {پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند.} کسی که در کارهای نیک پیشگام است بدون حسابرسی وارد بهشت میشود و کسی که میانهرو است «یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً»(2) {بزودی اش حسابی بس آسان کنند.} و کسی که به خود ستم کرده إن شاء الله آمرزیده میشود. دیگر اینکه خداوند عزّوجل توبه آنان را پشیمانی و طلب آمرزش و ترک اصرار بر انجام گناه قرار داد، حال آنکه توبه بنی اسرائیل خودکشی بود. دیگر اینکه خداوند عزّوجل به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: این امت تو مورد مهر واقع شدهاند و عذابشان در دنیا زلزله و فقر است. دیگر اینکه خداوند عزّوجل برای کارهای نیک بیمار و کهنسال بر اساس کردار آنان در روزگار تندرستی و جوانیشان پاداش مینویسد، در این هنگام خداوند سبحان به فرشتگان میفرماید: تا زمانیکه بندهام در بند من است برایش همچون پیش از این پاداش بنویسید. دیگر اینکه خداوند عزّوجل امت محمد صلی الله علیه و آله را به کلمه پرهیزگاری ملزم ساخت و آغاز شفاعت در آخرت را از برای ایشان قرار داد. دیگر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله در شبی که سوی آسمان فراز بُرده شد در آنجا فرشتگانی را دید که از هنگامیکه آفریده شده بودند همواره میایستادند و به رکوع میرفتند. فرمود: ای جبرئیل! این عبادت است؟ جبرئیل عرض کرد: درست گفتی ای محمد! از پروردگارت بخواه به امت تو برای نمازشان قنوت و رکوع و سجود عطا کند، و خداوند متعال این را به محمد صلی الله علیه و آله عطا فرمود. پس امت محمد صلی الله علیه و آله به فرشتگان آسمان اقتدا میکنند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز فرموده: یهودیان
ص: 351
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُبْنَی الْحِیطَانُ بِالْمَدِینَةِ لِمَکَانِ الْمَارَّةِ (1).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسَانِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا بَلَغَتِ الثِّمَارُ أَمَرَ بِالْحِیطَانِ فَثُلِمَتْ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ الدُّبَّاءُ وَ یَلْتَقِطُهُ مِنَ الصَّحْفَةِ (3).
محص، التمحیص عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِ أَنَّهُ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ حُمَّی فَوَجَدَهَا مِنْ فَوْقِ اللِّحَافِ فَقَالَ مَا أَشَدَّهَا عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّا کَذَلِکَ یَشْتَدُّ عَلَیْنَا الْبَلَاءُ وَ یُضَعَّفُ لَنَا الْأَجْرُ (4).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ دَیْنٌ (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ الْهَدِیَّةَ وَ لَا یَأْکُلُ الصَّدَقَةَ (6).
در نماز و رکوع و سجدهتان به شما رشک میورزند(1).
توضیح
«إزراء» یعنی تحقیر و خوارشمردن و عیبجویی. «نبیون من قبله» یعنی پیامبرانی نیز پیش از نوح بودهاند اما پس از آوردن نام نوح دیگر از آنان یاد نکرده بلکه از کسانی یاد کرده که پس از نوح بودهاند، با این حال پیش از نام کسانی که بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله مقدّم بودهاند خداوند با پیامبر ما آغاز کرده است. نیز محتمل است ضمیر در «قبله» به پیامبر صلی الله علیه و آله برگردد. یعنی پیامبرانی که خداوند میگوید پس از نوح بودهاند همگی پیش از حضرت بودهاند، با این حال خداوند پیش از نوح و پیش از آن پیامبران با حضرت آغاز کرده است که چه بسا این معنا رساتر باشد، نبود کلمه «مِن» در برخی نسخهها نیز این معنا را تأیید میکند. «شامة» یعنی خال. «ألقیت أنت معه» بر صیغه مجهول است و «فی الذروة الأولی» چه بسا برگرفته از «ذرو الریح» و «ذرو الحبّ» به معنای پراکندن باشد، یعنی هنگامی که ذریه آدم را از صُلبش بیرون آوردم و آنان را پراکندم و از آنان میثاق گرفتم تو را با او افکندم؛ بعید نیست که در اصل «إلتقیت معه فی الذروة الأولی» باشد یعنی تو در عالم پیشین ذرّ هنگامیکه درباره او از تو و از بقیه پیامبران میثاق گرفتم او را دیدی. «علی کلّ نجد» یعنی بر هر مکان مرتفعی.
روایت34.
تفسیر فرات: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام فرمود: به پیامبر صلی الله علیه و آله علم همه پیامبران و علم همه اوصیاء و علم همه موجودات تا به روز قیامت داده شد. سپس حضرت علیه السلام این آیه را تلاوت کرد: خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله میفرماید: «هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی»(2) {این است یادنامه هر که با من است و یادنامه هر که پیش از من بوده.}(3)
روایت35.
الإختصاص: از صفوان جمّال روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: ای صفوان! آیا میدانی خداوند چند پیامبر برانگیخت؟ عرض کردم: نمیدانم. فرمود: خداوند صد و چهل و چهار هزار پیامبر(4) برانگیخت و نیز همپای آنان اوصیائی
ص: 352
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ بْنِ بَزِیعٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَخَذَ فِی طَرِیقٍ رَجَعَ فِی غَیْرِهِ (1).
یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ ذَکَرَ صَلَاةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ کَانَ یَأْتِی بِطَهُورٍ فیتحمر (2) (فَیُخَمَّرُ) عِنْدَ رَأْسِهِ وَ یُوضَعُ سِوَاکُهُ تَحْتَ فِرَاشِهِ ثُمَّ یَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَإِذَا اسْتَیْقَظَ جَلَسَ ثُمَّ قَلَّبَ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ تَلَا الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (3) الْآیَةَ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ ثُمَّ یَقُومُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیَرْکَعُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ عَلَی قَدْرِ قِرَاءَتِهِ (4) رُکُوعُهُ وَ سُجُودُهُ عَلَی قَدْرِ رُکُوعِهِ یَرْکَعُ حَتَّی یُقَالَ مَتَی یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یَسْجُدُ حَتَّی یُقَالَ مَتَی یَرْفَعُ رَأْسَهُ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی فِرَاشِهِ فَیَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ فَیَجْلِسُ فَیَتْلُو الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ وَ یُقَلِّبُ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ وَ یَقُومُ (5) إِلَی الْمَسْجِدِ فَیُصَلِّی (6) أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کَمَا رَکَعَ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی فِرَاشِهِ فَیَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ فَیَجْلِسُ فَیَتْلُو الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ وَ یُقَلِّبُ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ (7) وَ یَقُومُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیُوتِرُ وَ یُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَخْرُجُ إِلَی الصَّلَاةِ (8).
ص: 276
با راستی در گفتار و ادای امانت و زهد در دنیا؛ خداوند نه پیامبری بهتر از محمد صلی الله علیه و آله برانگیخته و نه وصیّای بهتر از وصیّ او(1).
روایت36.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: برخی از قریشیان به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند: چگونه تو از دیگر پیامبران پیشی گرفتهای حال آنکه تو پس از آنان و در پایانشان برانگیخته شدهای؟ حضرت فرمود: من نخستین کسی بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین کسی بودم که پاسخ دادم آنگاه که خداوند از پیامبران میثاق گرفت و «أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»(2) {ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟} من نخستین پیامبری بودم که گفت: بله. اینچنین با اقرار به خداوند عزّوجل از آنان پیشی گرفتم(3).
روایت37.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: چگونه از فرزندان آدم علیه السلام پیشی گرفتی؟ حضرت فرمود: من نخستین کسی هستم که به پروردگارم اقرار کردم؛ خداوند از پیامبران میثاق گرفت و «أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی»(4) {ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا} من نخستین کسی بودم که پاسخ دادم(5).
روایت38.
الکافی: از سماعه روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» {پس همان گونه که پیامبران نستوه صبر کردند صبر کن.} پرسیدم. ایشان فرمود: نوح علیه السلام و ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله . عرض کردم: چگونه ایشان اولوالعزم شدند؟ فرمود: اینگونه که نوح علیه السلام با کتاب و شریعت مبعوث شد و هر پیامبری پس از نوح علیه السلام آمد کتاب و شریعت و روش نوح علیه السلام را گرفت، تا اینکه ابراهیم علیه السلام با صُحُف آمد و عزم کرد بدون اینکه به کتاب نوح علیه السلام کفر بورزد آن را کنار بگذارد،
ص: 353
الاستنان استعمال السواک.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَمْرٍو الْجُعْفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ مُتَّکِئاً (1) قَالَ وَ قَدْ کَانَ یَبْلُغُنَا أَنَّ ذَلِکَ یُکْرَهُ (2) فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِ فَدَعَانِی إِلَی طَعَامِهِ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَتْهُ عَیْنٌ یَأْکُلُ وَ هُوَ مُتَّکٍ مُنْذُ أَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ (3) إِلَی أَنْ قَبَضَهُ ثُمَّ رَدَّ عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا رَأَتْهُ عَیْنٌ یَأْکُلُ وَ هُوَ مُتَّکٍ مُنْذُ أَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّهُ شَبِعَ مِنْ خُبْزِ الْبُرِّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مُتَوَالِیَةٍ مُنْذُ أَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ ثُمَّ إِنَّهُ رَدَّ عَلَی نَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ (4) لَا وَ اللَّهِ مَا شَبِعَ مِنْ خُبْزِ الْبُرِّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مُتَوَالِیَةٍ مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ (5) تَعَالَی إِلَی أَنْ قَبَضَهُ أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ إِنَّهُ کَانَ لَا یَجِدُ لَقَدْ کَانَ یُجِیزُ الرَّجُلَ الْوَاحِدَ بِالْمِائَةِ مِنَ الْإِبِلِ (6) فَلَوْ أَرَادَ أَنْ یَأْکُلَ لَأَکَلَ وَ لَقَدْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِمَفَاتِیحِ خَزَائِنِ الْأَرْضِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ یُخَیِّرُهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِمَّا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شَیْئاً فَیَخْتَارُ التَّوَاضُعَ لِرَبِّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَا سُئِلَ شَیْئاً قَطُّ فَیَقُولَ لَا إِنْ کَانَ أَعْطَی وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ قَالَ یَکُونُ وَ مَا أَعْطَی عَلَی اللَّهِ شَیْئاً قَطُّ إِلَّا سَلَّمَ ذَلِکَ إِلَیْهِ حَتَّی إِنْ کَانَ لَیُعْطِی الرَّجُلَ الْجَنَّةَ فَیُسَلِّمُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ ثُمَّ تَنَاوَلَنِی بِیَدِهِ (7) وَ قَالَ وَ إِنْ کَانَ صَاحِبُکُمْ (8) لَیَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَأْکُلُ إِکْلَةَ الْعَبْدِ وَ یُطْعِمُ النَّاسَ خُبْزَ الْبُرِّ وَ اللَّحْمَ وَ یَرْجِعُ إِلَی
ص: 277
اینچنین هر پیامبری پس از ابراهیم علیه السلام آمد شریعت و روش و صُحُف ابراهیم علیه السلام را گرفت، تا اینکه موسی علیه السلام با تورات و شریعت و روش خود آمد و عزم کرد صُحُف را کنار بگذارد. اینچنین هر پیامبری پس از موسی علیه السلام آمد تورات و شریعت و روش وی را گرفت، تا اینکه عیسی علیه السلام با انجیل آمد و عزم کرد شریعت و روش موسی علیه السلام را کنار بگذارد، اینچنین هر پیامبری پس از عیسی علیه السلام آمد شریعت(1)
و روش وی را گرفت، تا اینکه محمد صلی الله علیه و آله آمد و قرآن و شریعت و روش خود را آورد، پس حلال محمد صلی الله علیه و آله تا به روز قیامت حلال است و حرامش تا به روز قیامت حرام(2).
روایت39.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: موسی علیه السلام از پروردگارش عزّوجل درخواست کرد و گفت: پروردگارا مرا از امت محمد صلی الله علیه و آله قرار ده. آنگاه خداوند متعال به او وحی فمود: ای موسی! تو به آن نمیرسی(3).
در صحیفة الرضا علیه السلام نیز همانند این حدیث روایت شده است(4).
روایت40.
الخصال: در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام آمده: ای علی! خداوند عزّوجل بر دنیا اِشراف یافت و از آن میان مرا بر مردان دو جهان برگزید، سپس بار دوم چشم انداخت و پس از من تو را بر مردان دو جهان برگزید، سپس بار سوم چشم انداخت و پس از تو امامان علیه السلام از فرزندان تو را بر مردان دو جهان برگزید، سپس بار چهارم چشم انداخت و فاطمه سلام الله علیها را بر زنان دو جهان برگزید(5).
روایت41.
تفسیر فرات: سلیمان دیلمی روایت کرده: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «فَأُولئِکَ
ص: 354
أَهْلِهِ فَیَأْکُلُ الْخُبْزَ (1) وَ الزَّیْتَ وَ إِنْ کَانَ لَیَشْتَرِی الْقَمِیصَ السُّنْبُلَانِیَ (2) ثُمَّ یُخَیِّرُ غُلَامَهُ خَیْرَهُمَا ثُمَّ یَلْبَسُ الْبَاقِیَ فَإِذَا جَازَ أَصَابِعَهُ قَطَعَهُ وَ إِذَا جَازَ کَعْبَهُ حَذَفَهُ وَ مَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرَانِ قَطُّ کِلَاهُمَا لِلَّهِ رِضًا إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِهِ وَ لَقَدْ وُلِّیَ النَّاسَ خَمْسَ سِنِینَ فَمَا وَضَعَ آجُرَّةً عَلَی آجُرَّةٍ وَ لَا لَبِنَةً عَلَی لَبِنَةٍ وَ لَا أَقْطَعَ قَطِیعَةً (3) وَ لَا أَوْرَثَ بَیْضَاءَ وَ لَا حَمْرَاءَ إِلَّا سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ مِنْ عَطَایَاهُ أَرَادَ أَنْ یَبْتَاعَ لِأَهْلِهِ بِهَا خَادِماً وَ مَا أَطَاقَ أَحَدٌ عَمَلَهُ لَقَدْ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَیَنْظُرُ فِی الْکِتَابِ مِنْ کُتُبِ عَلِیٍّ علیه السلام فَیَضْرِبُ بِهِ الْأَرْضَ وَ یَقُولُ مَنْ یُطِیقُ هَذَا (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن محمد بن أحمد بن زکریا عن الحسن بن فضال عن علی بن عقبة مثله (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْمُغِیرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَیَّرَهُ وَ أَشَارَ عَلَیْهِ (6) بِالتَّوَاضُعِ وَ کَانَ لَهُ نَاصِحاً فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ إِکْلَةَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ أَتَاهُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِمَفَاتِیحِ خَزَائِنِ الدُّنْیَا فَقَالَ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الدُّنْیَا بَعَثَ بِهَا إِلَیْکَ رَبُّکَ لِیَکُونَ لَکَ مَا أَقَلَّتِ (7) الْأَرْضُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَکَ شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی (8).
قال الجزری فی حدیث الدعاء و ألحقنی بالرفیق الأعلی الرفیق جماعة
ص: 278
مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ»(1) {آنان در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند.} فرمود: در این آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله از پیامبران است و ما نیز در اینجا از راستان و شهیدان هستیم و شما شایستگان هستید(2).
روایت42.
التوحید و معانی الأخبار: از فُضَیل بن یَسار روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» {خدا نور آسمانها و زمین است.} ایشان فرمود: خداوند عز ّو جلّ همین گونه است. عرض کردم: «مَثَلَ نُورِهِ» {مَثَل نور او} فرمود: محمد صلی الله علیه و آله است. عرض کردم: «کَمِشْکَاةٍ» {چون چراغدانی است} فرمود: سینه محمد صلی الله علیه و آله است. عرض کردم: «فِیهَا مِصْبَاحٌ» {که در آن چراغی هست} فرمود: در آن نور علم است، یعنی همان نبوت. عرض کردم: «الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ» {و آن چراغ در شیشهای است} فرمود: علم رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به سوی علی علیه السلام جاری گشت. عرض کردم: «کَأَنَّهَا» {آن شیشه گویی} فرمود: چرا «کَأَنَّهَا» می خوانی؟ عرض کردم: جانم فدایت پس چگونه بخوانم؟ فرمود: «کأنه کوکب درّیّ» (آن شیشه گویی اختری درخشان است.) عرض کردم: «یُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ زَیْتُونِةٍ لَّا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبِیَّةٍ» {که از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی افروخته می شود} فرمود: منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است
ص: 355
الأنبیاء یسکنون أعلی علیین و هو اسم جاء علی فعیل و هو معناه الجماعة کالصدیق و الخلیط یقع علی الواحد و الجمع و منه قوله تعالی وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً و قیل معنی ألحقنی بالرفیق الأعلی أی بالله تعالی یقال الله رفیق بعباده من الرفق و الرأفة و
مِنْهُ حَدِیثُ عَائِشَةَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ عِنْدَ مَوْتِهِ بَلِ الرَّفِیقَ الْأَعْلَی.
و ذلک أنه خیر بین البقاء فی الدنیا و بین ما عند الله فاختار ما عند الله.
کا، الکافی سَهْلٌ (1) عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُرِضَتْ عَلَیَّ بَطْحَاءُ مَکَّةَ ذَهَباً فَقُلْتُ یَا رَبِّ لَا وَ لَکِنْ أَشْبَعُ یَوْماً وَ أَجُوعُ یَوْماً فَإِذَا شَبِعْتُ حَمِدْتُکَ وَ شَکَرْتُکَ وَ إِذَا جُعْتُ دَعَوْتُکَ وَ ذَکَرْتُکَ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن محمد بن أحمد بن زکریا عن ابن فضال مثله (3).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ هِشَامٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَنْ یَظَلَ (4) خَائِفاً جَائِعاً فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ (6) عَنْ
ص: 279
که نه یهودی است و نه نصرانی. عرض کردم: «یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ» {نزدیک است که روغنش هر چند بدان آتشی نرسیده باشد روشنی بخشد} فرمود: نزدیک است که علم از دهان عالِم آل محمد صلی الله علیه و آله خارج شود قبل از آنکه درباره آن زبان بگشاید. عرض کردم: «نُّورٌ عَلَی نُورٍ»(1) {روشنی بر روی روشنی} فرمود: امامی در پی امام دیگر(2).
روایت43.
تفسیر القمی: از عبدالله بن جندب روایت شده که امام رضا علیه السلام به او نوشته است: مَثَل ما در کتاب خدا همچون چراغدان است که آن چراغدان در قندیل قرار گرفته است، پس ما همان چراغدانیم که «فِیها مِصْباحٌ» {که در آن چراغی هست} چراغ، رسول خدا صلی الله علیه و آله است. «الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ» {آن چراغ در شیشه ای است} منظور، گوهر پاک آن حضرت است. تا آنجا که میفرماید: «لَّا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبِیَّةٍ» {نه شرقی است و نه غربی} یعنی نه بی اصل و نسب و نه ناشناس است. «یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ» {نزدیک است که روغنش هر چند بدان آتشی نرسیده باشد روشنی بخشد.} مراد، قرآن است. «نُّورٌ عَلَی نُورٍ» {روشنی بر روی روشنی} یعنی امامی در پی امامی دیگر. «یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاء»(3) {هر که را بخواهد با نور خویش هدایت می کند.} نور همان علی علیه السلام است، خداوند هر که را دوست بدارد به ولایت ما هدایت می کند، بر عهده خداوند است که دوستدار ما را با چهرهای تابناک و برهانی آشکار و حجّتی ظاهر در نزد خداوند برانگیزد(4).
روایت44.
الإختصاص و بصائر الدرجات: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند تبارک و تعالی فرمود: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ» {خدا نور آسمانها و زمین است، مَثَل نور او} منظور محمد صلی الله علیه و آله است، «فِیها مِصْباحٌ» {که در آن چراغی هست،} یعنی علم، «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ»(5) {آن چراغ در شیشه ای است.} چنین پنداشته شده که شیشه، امیرمومنان علیه السلام است و علم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد اوست(6).
روایت45.
کشف الغمّة: از محمد رَقّاشی روایت شده که وی گفت: به امام حسن علیه السلام نامه نوشتم و از ایشان درباره «مِشکاة» (چراغدان) پرسیدم. پاسخ رسید: «مشکاة» قلب حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.
میگویم: بقیه اخبار در این باره همراه با شرح در کتاب امامت خواهد آمد، همچنانکه برخی از آنها در کتاب توحید آمد.
ص: 356
زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِیَّاکَ أَنْ تُطْمِحَ نَفْسَکَ (1) إِلَی مَنْ فَوْقَکَ وَ کَفَی بِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ (2) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِرَسُولِهِ وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (3) فَإِنْ خِفْتَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَاذْکُرْ عَیْشَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّمَا کَانَ قُوتُهُ الشَّعِیرَ وَ حَلْوَاهُ التَّمْرَ وَ وَقُودُهُ (4) السَّعَفَ إِذَا وَجَدَهُ (5).
کا، الکافی محمد بن یحیی عن ابن عیسی عن محمد بن سنان عن عمار بن مروان عن الشحام مثله (6)
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فضالة عن أبی المغراء مثله (7).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ یَنْظُرُ إِلَی ذَا وَ یَنْظُرُ إِلَی ذَا بِالسَّوِیَّةِ (8).
کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا کَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعِبَادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا مَعْشَرَ (9) الْأَنْبِیَاءِ
ص: 280
روایت46.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از عبدالله بن سلیمان روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً»(1) {در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم.} پرسیدم. ایشان فرمود: برهان همان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و نور تابناک همان علی بن ابی طالب علیه السلام (2).
روایت47.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: سروران پیامبران و رسولان پنج تن هستند، ایشان همان «أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(3)
{پیامبرانِ نستوه} هستند که سنگ آسیا میباشند: نوح علیه السلام و ابراهیم و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله که درود خدا بر ایشان و بر همه پیامبران باد(4).
روایت48.
الکافی: از بُرَید روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ»(5)
{و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید.} پرسیدم. ایشان فرمود: ما همان امت میانه هستیم و ما گواهان خداوند بر آفریدگان او و حجتهای او در زمینش هستیم. عرض کردم کلام خداوند عزّوجل «مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ» {آیین پدرتان ابراهیم} چه؟ فرمود: بهطور ویژه ما را منظور دارد، «هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ» {او بود که قبلا شما را مسلمان نامید،} یعنی در کتابهای که قبلا آمد، «وَ فِی هذا» {و در این} یعنی در قرآن، «لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ»(6) {تا این پیامبر بر شما گواه باشد.} پس رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آنچه از سوی خداوند عزّوجل به ما رسانده بر ما گواه است و ما بر مردم گواه هستیم، پس هر که تأیید کند ما نیز در روز قیامت تأییدش میکنیم و هر که تکذیب کند ما نیز تکذیبش میکنیم(7).
روایت49.
از احمد بن عُمر حلّال روایت شده که وی گفت: از امام رضا علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل
ص: 357
أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ (1).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر حَمَّادٌ عَنِ الْعَقَرْقُوفِیِ (2) عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَهُ عَائِشَةُ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِئْسَ أَخُو الْعَشِیرَةِ وَ قَامَتْ عَائِشَةُ فَدَخَلَتِ الْبَیْتَ وَ أَذِنَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا فَرَغَ مِنْ حَدِیثِهِ خَرَجَ فَقَالَتْ لَهُ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَیْنَا أَنْتَ تَذْکُرُهُ إِذْ أَقْبَلْتَ عَلَیْهِ بِوَجْهِکَ وَ بِشْرِکَ (3) فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنْ أَشَرِّ عِبَادِ اللَّهِ مَنْ یُکْرَهُ مُجَالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ (4).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَرَّتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله امْرَأَةٌ بَذِیَّةٌ وَ هُوَ یَأْکُلُ فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ لَتَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ تَجْلِسُ جُلُوسَهُ فَقَالَ لَهَا وَیْحَکِ وَ أَیُّ عَبْدٍ أَعْبَدُ مِنِّی قَالَتْ إمَّا لَا فَنَاوِلْنِی لُقْمَةً مِنْ طَعَامِکَ فَنَاوَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لُقْمَةً مِنْ طَعَامِهِ فَقَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا إِلَی فِیَّ مِنْ فِیکَ قَالَ فَأَخْرَجَ اللُّقْمَةَ مِنْ فِیهِ فَنَاوَلَهَا إِیَّاهَا فَأَکَلَتْهَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا أَصَابَتْ بداء (بَذَاءً) حَتَّی فَارَقَتِ الدُّنْیَا (5).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ قُوتُهُ الشَّعِیرَ مِنْ غَیْرِ أُدْمٍ (6).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ حَیَّانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَتْهُ أُخْتٌ لَهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ فَلَمَّا أَنْ نَظَرَ إِلَیْهَا سُرَّ بِهَا وَ بَسَطَ رِدَاءَهُ لَهَا فَأَجْلَسَهَا عَلَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ یُحَدِّثُهَا وَ یَضْحَکُ فِی وَجْهِهَا ثُمَّ قَامَتْ فَذَهَبَتْ ثُمَّ جَاءَ أَخُوهَا فَلَمْ یَصْنَعْ بِهِ مَا صَنَعَ بِهَا فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَنَعْتَ بِأُخْتِهِ مَا لَمْ تَصْنَعْ
ص: 281
«أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»(1) {آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است.} فرمود: امیرمومنان علیه السلام شاهد رسول خدا صلی الله علیه و آله است و رسول خدا صلی الله علیه و آله از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است(2).
روایت50.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(3) {تو فقط هشداردهندهای و برای هر قومی هدایتگری است.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هشداردهنده است و برای هر دورانی هدایتگری از میان ما هست که مردم را به سوی آنچه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورده هدایت میکند؛ هدایتگران پس از پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و سپس اوصیاء، یکی پس از دیگری، هستند(4).
روایت51.
الکافی: از مُفَضّل روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر آنچه را علی علیه السلام آورده من انجام میدهم و هر آنچه را علی علیه السلام نهی کرده من وامینهم، برای علی علیه السلام از فضیلت چنان رقم خورده که از برای محمد صلی الله علیه و آله رقم خورده بود، و محمد صلی الله علیه و آله بر همه آفریدگان خدا برتری داشت(5).
در الکافی از ابن سنان نیز همانند این حدیث روایت شده است(6).
روایت52.
در الکافی از سعید بن اَعرَج نیز همانند این حدیث روایت شده است(7).
روایت53.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: فضیلت امیرمومنان علیه السلام چنان است که هر آنچه را او آورده من انجام میدهم و هر آنچه را وی نهی کرده من وامینهم، همان اطاعتی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله بایسته بود
ص: 358
بِهِ وَ هُوَ رَجُلٌ فَقَالَ لِأَنَّهَا کَانَتْ أَبَرَّ بِأَبِیهَا مِنْهُ (1).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ بَنِی فَهْدٍ وَ هُوَ یَضْرِبُ عَبْداً لَهُ وَ الْعَبْدُ یَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ فَلَمْ یُقْلِعِ الرَّجُلُ عَنْهُ فَلَمَّا أَبْصَرَ الْعَبْدُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَعُوذُ بِمُحَمَّدٍ فَأَقْلَعَ عَنْهُ الضَّرْبَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ فَلَا تُعِیذُهُ وَ یَتَعَوَّذُ بِمُحَمَّدٍ فَتُعِیذُهُ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ یُجَارَ عَائِذُهُ مِنْ مُحَمَّدٍ فَقَالَ الرَّجُلُ هُوَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَوْ لَمْ تَفْعَلْ لَوَاقَعَ وَجْهُکَ حَرَّ النَّارِ (2).
128 ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ أَبِی حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرٍ قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسُّوقِ وَ أَقْبَلَ یُرِیدُ الْعَالِیَةَ وَ النَّاسُ یَکْتَنِفُهُ فَمَرَّ بِجَدْیٍ أَسَکَّ عَلَی مَزْبَلَةٍ مُلْقًی وَ هُوَ مَیِّتٌ فَأَخَذَ بِأُذُنِهِ فَقَالَ أَیُّکُمْ یُحِبُّ أَنْ یَکُونَ هَذَا لَهُ بِدِرْهَمٍ قَالُوا مَا نُحِبُّ أَنَّهُ لَنَا بِشَیْ ءٍ وَ مَا نَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَ فَتُحِبُّونَ أَنَّهُ لَکُمْ قَالُوا لَا حَتَّی قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ حَیّاً کَانَ عَیْباً فَکَیْفَ وَ هُوَ مَیِّتٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الدُّنْیَا عَلَی اللَّهِ أَهْوَنُ مِنْ هَذَا عَلَیْکُمْ (3).
قال الجزری فیه أنه مر بجدی أسک أی مصطلم الأذنین مقطوعهما قولهم کان عیبا أی معیبا کذا فیما عندنا من النسخة و کذا وجدت فی کتاب ریاض الصالحین (4) للنووی رواه عن جابر و لعل فیه تصحیفا.
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ وَ هُوَ عَلَی حَصِیرٍ قَدْ أَثَّرَ فِی جِسْمِهِ وَ وِسَادَةِ لِیفٍ قَدْ أَثَّرَتْ فِی خَدِّهِ فَجَعَلَ یَمْسَحُ وَ یَقُولُ مَا رَضِیَ بِهَذَا کِسْرَی وَ لَا قَیْصَرُ إِنَّهُمْ یَنَامُونَ عَلَی الْحَرِیرِ وَ الدِّیبَاجِ وَ أَنْتَ عَلَی هَذَا الْحَصِیرِ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأَنَا خَیْرٌ مِنْهُمَا
ص: 282
پس از ایشان از برای علی علیه السلام تداوم یافت و برتری از برای محمد صلی الله علیه و آله است، پس کسی که از علی علیه السلام جلو بزند همچون کسی است که از خدا و رسولش صلی الله علیه و آله جلو زده و کسی که بر علی علیه السلام برتری جوید همچون کسی است که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله برتری جسته و هر که در امری کوچک یا بزرگ علی علیه السلام را رد کند کارش همپای شرک به خداست، رسول خدا صلی الله علیه و آله بابِ خداوند بود که راه ورودی جز آن نبود و راه خداوند بود که هر کس آن را میپیمود به خداوند عزّوجل میرسید، و پس از ایشان امیرمومنان علیه السلام اینچنین بود(1).
روایت54.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(2) {و نشانههایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راهیابی میکنند.} فرمود: ستاره همان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و نشانهها همان امامان علیه السلام هستند(3).
روایت55.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(4) {پس اگر نمیدانید از اهل ذکر جویا شوید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من ذکر هستم و امامان علیه السلام اهل ذکر هستند. امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام حق تعالی «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ» {و به راستی که [قرآن] برای تو و برای قوم تو [مایه] تذکری است و به زودی [در مورد آن] پرسیده خواهید شد.} فرمود: ما قوم او هستیم و از ما پرسیده خواهد شد(5).
روایت56.
الکافی: از عبدالرحمن بن کثیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً»(6) {آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند ننگریستی؟} پرسیدم. ایشان فرمود: تمامیِ قریشیان را منظور دارد، همان کسانی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله دشمنی ورزیدند و به او اعلان جنگ کردند و وصیّت او درباره وصیّاش را انکار کردند(7).
ص: 359
وَ اللَّهِ لَأَنَا أَکْرَمُ مِنْهُمَا وَ اللَّهِ مَا أَنَا وَ الدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ رَاکِبٍ مَرَّ عَلَی شَجَرَةٍ وَ لَهَا فَیْ ءٌ فَاسْتَظَلَّ تَحْتَهَا فَلَمَّا أَنْ مَالَ الظِّلُّ عَنْهَا ارْتَحَلَ فَذَهَبَ وَ تَرَکَهَا (1).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَنِی مَلَکٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنْ شِئْتَ جَعَلْتُ لَکَ بَطْحَاءَ مَکَّةَ رَضْرَاضَ (2) ذَهَبٍ قَالَ فَرَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ یَا رَبِّ أَشْبَعُ یَوْماً فَأَحْمَدُکَ وَ أَجُوعُ یَوْماً فَأَسْأَلُکَ (3).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَمِّهِ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَدِمَ أَعْرَابِیٌّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تُسَابِقُنِی بِنَاقَتِکَ هَذِهِ فَسَابَقَهُ فَسَبَقَهُ الْأَعْرَابِیُّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُمْ رَفَعْتُمُوهَا فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یَضَعَهَا (4) إِنَّ الْجِبَالَ تَطَاوَلَتْ لِسَفِینَةِ نُوحٍ علیه السلام وَ کَانَ الْجُودِیُّ أَشَدَّ تَوَاضُعاً فحب الله (5) بها الجودی (6) (فَحَطَّ اللَّهُ بِهَا عَلَی الْجُودِیِ).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر صَفْوَانُ بْنُ یَحْیَی عَنِ النَّضْرِیِ (7) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ کَانَ یَقُولُ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ (8).
محص، التمحیص عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَجُلًا مِنَ
ص: 283
روایت57.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: امامان علیه السلام به منزله رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند جز اینکه آنان پیامبر نیستند و در رابطه با زنان آنچه برای پیامبر صلی الله علیه و آله حلال بود برای آنان حلال نیست، اینچنین آنان به منزله رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند(1).
توضیح
ظاهر حدیث بر اشتراک بقیه ویژگیها میان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام دلالت دارد حال آنکه این خلاف مشهور است و احتمال دارد ذکر مسئله زنان به عنوان مثال باشد و منظور همه ویژگیها باشد.
روایت58.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ»(2) {کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد و چیزی از کار[ها]شان را نمی کاهیم.} فرمود: کسانی که گرویدهاند پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمومنان علیه السلام هستند و فرزندان ایشان امامان و اوصیاء علیه السلام هستند که آنان را به ایشان ملحق خواهیم کرد و از فرزندان ایشان حجّتی را که محمد صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام آورد برنمیگیریم، پس حجت آنان یکی است و اطاعت از آنان یکی(3).
روایت59.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما در امر و فهم و حلال و حرام در یک مسیر روان هستیم. لیک رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام برتری خود را دارند(4).
روایت60.
معانی الأخبار: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: موسی بن عمران علیه السلام داشت با پروردگارش نجوا میکرد که ابلیس به سراغش رفت. یکی از فرشتگان به ابلیس گفت: اکنون که او در حال نجوا با پروردگارش است
ص: 360
الْأَنْصَارِ أَهْدَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَاعاً مِنْ رُطَبٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْخَادِمِ (1) الَّتِی جَاءَتْ بِهِ ادْخُلِی فَانْظُرِی هَلْ تَجِدِینَ فِی الْبَیْتِ قَصْعَةً أَوْ طَبَقاً فَتَأْتِیَنِی بِهِ فَدَخَلَتْ ثُمَّ خَرَجَتْ إِلَیْهِ فَقَالَتْ مَا أَصَبْتُ قَصْعَةً وَ لَا طَبَقاً فَکَنَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِثَوْبِهِ مَکَاناً مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ لَهَا ضَعِیهِ هَاهُنَا عَلَی الْحَضِیضِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِثْقَالَ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ مَا أَعْطَی کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً مِنْهَا شَیْئاً (2).
نهج، نهج البلاغة إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله (3) لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ تَمَامِ نُبُوَّتِهِ مَأْخُوذاً عَلَی النَّبِیِّینَ مِیثَاقُهُ مَشْهُورَةً سِمَاتُهُ (4) کَرِیماً مِیلَادُهُ (5).
نهج، نهج البلاغة حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله شَهِیداً وَ بَشِیراً وَ نَذِیراً خَیْرَ الْبَرِیَّةِ طِفْلًا وَ أَنْجَبَهَا کَهْلًا أَطْهَرَ الْمُطَهَّرِینَ شِیمَةً وَ أَجْوَدَ الْمُسْتَمْطِرِینَ دِیمَةً (6).
الشیمة بالکسر الخلق و الطبیعة و الاستمطار طلب المطر و طلب العطاء الکثیر مجازا و الدیمة بالکسر المطر الدائم فیمکن أن یقرأ علی بناء المفعول أی أجود من طلب منه العطاء الدائم الکثیر أو علی بناء الفاعل إشارة إلی استجابة دعائه فی الاستسقاء فیحتمل أن یکون أجود مأخوذا من الجود بمعنی المطر الکثیر و الله یعلم.
نهج، نهج البلاغة وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَافٍ لَکَ فِی الْأُسْوَةِ (7) وَ دَلِیلٌ لَکَ (8) عَلَی ذَمِّ الدُّنْیَا وَ عَیْبِهَا وَ کَثْرَةِ مَخَازِیهَا وَ مَسَاوِیهَا إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطِّئَتْ لِغَیْرِهِ أَکْنَافُهَا وَ فُطِمَ مِنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا وَ سَاقَهَا إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ
ص: 284
در او چه امیدی داری؟! ابلیس گفت: در او همان امیدی را دارم که وقتی پدرش آدم در بهشت بود در او داشتم. از جمله نجوای خداوند با موسی این بود که به او فرمود: ای موسی! من نماز را تنها از کسی میپذیرم که از برای بزرگیِ من کرنش کند و قلبش را پایبند به ترس از من سازد و روزش را با یاد من به سر آورَد و شبش را با ماندگاری بر گناه سر نکند و حق اولیاء و دوستان مرا بشناسد. موسی علیه السلام گفت: پروردگارا از اولیاء و دوستانت همان ابراهیم علیه السلام و اسحاق علیه السلام و یعقوب علیه السلام را منظور داری؟ فرمود: ای موسی! آنان نیز هستند اما منظورم کسیست که آدم و حوا را و بهشت و دوزخ را به خاطر او آفریدم. موسی گفت: پروردگارا او کیست؟ فرمود: او محمد و احمد است که نامش را از نام خود برگرفتهام چرا که من محمود هستم. موسی گفت: پروردگارا مرا از امت او قرار ده. فرمود: تو از امت او هستی اگر او را و منزلت او و منزلت اهل بیتش را بشناسی، مَثَل او و اهل بیتش در میان آفریدگان من مَثَل فردوس در میان باغهای بهشت است که برگهایش نمیخشکد و طعم میوههایش دگرگون نمیشود، پس هر که ایشان را بشناسد و حقّ ایشان را دریابد به هنگام نادانی برایش بردباری قرار میدهم و به هنگام تاریکی برایش نور میگذارم و پیش از آنکه دعا کند برایش اجابت میکنم و پیش از آنکه از من بخواهد به او عطا میکنم. این حدیث طولانی است که بخشی از آن را بر مبنای نیاز آوردیم(1).
روایت61.
تفسیر فرات: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون شبانه مرا سوی آسمان فراز بُردند، خداوند عزیز جبّار فرمود: ای محمد! من سوی زمین چشم انداختم و از آن تو را برگزیدم و برایت نامی از نامهای خود برگرفتم، هیچ کجا از من یاد نمیشود جز آنکه به همراه من از تو نیز یاد میشود، من محمود هستم و تو محمد هستی، سپس برای بار دوم چشم انداختم و از زمین علی را برگزیدم و برایش نامی از نامهای خود برگرفتم، من اَعلی هستم و او علی است، ای محمد! من تو را و علی و فاطمه و حسن و حسین را چون اشباحی نورانی از نور خود آفریدم
ص: 361
الْأَطْهَرِ الْأَطْیَبِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّی وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّی وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الْمُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِهِ قَضِمَ الدُّنْیَا قَضْماً وَ لَمْ یُعِرْهَا طَرْفاً أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْیَا کَشْحاً وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْیَا بَطْناً عُرِضَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا (1) فَأَبَی أَنْ یَقْبَلَهَا وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَیْئاً فَأَبْغَضَهُ وَ حَقَّرَ شَیْئاً فَحَقَّرَهُ وَ صَغَّرَ شَیْئاً فَصَغَّرَهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِینَا إِلَّا حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللَّهُ (2) وَ تَعْظِیمُنَا مَا صَغَّرَ اللَّهُ لَکَفَی بِهِ شِقَاقاً لِلَّهِ وَ مُحَادَّةً (3) عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَخْصِفُ بِیَدِهِ نَعْلَهُ وَ یَرْقَعُ بِیَدِهِ ثَوْبَهُ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ وَ یُرْدِفُ خَلْفَهُ وَ یَکُونُ السِّتْرُ عَلَی بَابِ بَیْتِهِ فَتَکُونُ فِیهِ التَّصَاوِیرُ فَیَقُولُ یَا فُلَانَةُ لِإِحْدَی أَزْوَاجِهِ غَیِّبِیهِ عَنِّی فَإِنِّی إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ ذَکَرْتُ الدُّنْیَا وَ زَخَارِفَهَا فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِکْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ لِکَیْلَا یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشاً وَ لَا یَعْتَقِدَهَا قَرَاراً وَ لَا یَرْجُوَ فِیهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ (4) وَ غَیَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ وَ کَذَلِکَ مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ (5) إِلَیْهِ وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یَدُلُّکَ عَلَی مَسَاوِی الدُّنْیَا وَ عُیُوبِهَا إِذْ جَاعَ فِیهَا مَعَ خَاصَّتِهِ وَ زُوِیَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِیمِ زُلْفَتِهِ فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ أَکْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ أَمْ أَهَانَهُ فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ کَذَبَ وَ الْعَظِیمِ (6) وَ إِنْ قَالَ أَکْرَمَهُ فَلْیَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَیْرَهُ حَیْثُ بَسَطَ الدُّنْیَا لَهُ وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ فَتَأَسَّی مُتَأَسٍّ بِنَبِیِّهِ وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ وَ إِلَّا فَلَا یَأْمَنِ الْهَلَکَةَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَماً لِلسَّاعَةِ وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا خَمِیصاً وَ وَرَدَ الْآخِرَةَ سَلِیماً لَمْ یَضَعْ حَجَراً عَلَی حَجَرٍ حَتَّی
ص: 285
و ولایت شما را بر آسمانها و زمینها و همه اهل آنها عرضه داشتم، هر که ولایت شما را پذیرفت نزد من در شمار کامیابان قرار گرفت و هر که از ولایت شما سر باز زد نزد من در شمار کافران قرار گرفت، ای محمد! اگر بندهای مرا چنان عبادت کند که جانش به در شود یا همچون مَشکی پوسیده شود و سپس در حالی به نزد من آید که از ولایت شما سر باز زده او را نمیآمرزم تا اینکه به ولایت شما اقرار کند(1).
روایت62.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی فرمود: وقتی خداوند متعال فرشتگانش را برای آدم علیه السلام به سجده درآورد و او را وارد بهشت کرد و اینچنین بر او ارج نهاد، آدم علیه السلام با خود گفت آیا خداوند انسانی آفریده که نزدش برتر از من باشد؟ خداوند عزّوجل از آنچه درون آدم علیه السلام گذشت آگاه شد و او را ندا داد: ای آدم! سرت را بالا بیاور و به ساق عرش من بنگر. آدم علیه السلام سرش را بلند کرد و به ساق عرش نگریست و ناگاه دید بر عرش نوشته شده هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست و علی بن ابی طالب امیرمومنان است و همسرش فاطمه سرور زنان دو جهان است و حسن و حسین سروران جوانان اهل بهشت هستند. آدم گفت: پروردگارا اینان کیستند؟ خداوند عزّوجل فرمود: اینان از فرزندان تو هستند و از تو و از تمام آفریدگانم برتر میباشند، اگر آنان نبودند نه تو را میآفریدم و نه بهشت و دوزخ را و نه آسمان و زمین را، مبادا در آنان به دیده رشک بنگری که تو را از جوار خود بیرون میکنم. اما آدم علیه السلام در آنان به دیده رشک نگریست و منزلت آنان را برای خود تمنّا کرد. اینچنین شیطان بر او چیره شد و او از درختی که از آن نهی شده بود خورد، و چون حوا نیز در فاطمه به دیده رشک نگریست شیطان بر او نیز چیره شد و او نیز همچون آدم علیه السلام از آن درخت خورد، این شد که خداوند عزّوجل هر دو را از بهشت خود بیرون راند و آن دو را از جوار خود به سوی زمین فرود آورد(2).
ص: 362
مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِیَ رَبِّهِ فَمَا أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِنْدَنَا حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ (1).
المخازی المقابح قوله علیه السلام وطئت بالتشدید أی هیأت و بالتخفیف من قولهم وطئت لک المجلس أی جعلته سهلا لینا قوله علیه السلام زوی أی قبض قوله علیه السلام قضم الدنیا فی أکثر النسخ بالضاد المعجمة و هو أکل الشی ء الیابس بأطراف الأسنان أی تناول منها قدر الکفاف و ما تدعو إلیه الضرورة و التنوین فی قضما للتقلیل و فی بعضها بالصاد المهملة بمعنی الکسر قوله علیه السلام و لم یعرها طرفا من الإعارة أی لم یلتفت إلیها نظر إعارة فکیف بأن یجعلها مطمح نظره و یقال رجل أهضم إذا کان خمیصا لقلة الأکل و الکشح الخاصرة قوله جلسة العبد قال ابن أبی الحدید هی أن یضع قصبتی ساقیه علی الأرض و یعتمد علیها بباطن فخذیه (2) یقال لها بالفارسیة دو زانو و الریاش إما جمع الریش أو مرادفه و هو اللباس الفاخر و یطلق علی المال و الخصب و المعاش قوله علیه السلام خمیصا أی جائعا.
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَاسِطِیِّ عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ أَوْ عَنْ دُرُسْتَ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الذِّرَاعَ أَکْثَرَ مِنْ حُبِّهِ لِسَائِرِ أَعْضَاءِ الشَّاةِ قَالَ فَقَالَ لِأَنَّ آدَمَ قَرَّبَ قُرْبَاناً عَنِ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فَسَمَّی لِکُلِّ نَبِیٍّ عُضْواً وَ سَمَّی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الذِّرَاعَ فَمِنْ ثَمَّ کَانَ یُحِبُّ الذِّرَاعَ وَ یَشْتَهِیهَا وَ یُحِبُّهَا وَ یُفَضِّلُهَا (3).
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُحِبُّ الذِّرَاعَ لِقُرْبِهَا مِنَ الْمَرْعَی وَ بُعْدِهَا مِنَ الْمَبَالِ (4).
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 286
میگویم: درباره فضیلت حضرت در کتاب امامت و نیز در بابهای فضائل اصحاب کساء و فضائل امیرمومنان علیه السلام اخبار بسیاری خواهد آمد.
روایت63.
قرب الإسناد: از بزنطی روایت شده که امام رضا علیه السلام به وی نوشت: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: هیچ بندهای ایمان را به تمام در نمییابد تا آنگاه که بداند همان حکمی که در حجّت و طاعت و حلال و حرام برای نخستین امام علیه السلام رقم خورده برای آخرینِ ایشان علیه السلام نیز به همان سان رقم خورده، و محمد صلی الله علیه و آله و امیرمومنان علیه السلام برتری خود را دارند(1).
روایت64.
عیون أخبار الرضا علیه السلام : از جمله آنچه که امام رضا علیه السلام نزد مأمون درباره فضیلت عترت مطهّر علیهم السلام بیان کرد این بود که فرمود: ذکر، رسول خدا صلی الله علیه و آله است و ما اهل ذکر هستیم، این در کتاب خدا بیان شده در آنجا که میفرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ»(2) {ای کسانی که ایمان آوردهاید راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است، پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند.} پس ذکر رسول خدا صلی الله علیه و آله
است و ما اهل ذکر هستیم(3).
روایت65.
معانی الأخبار: از جابر روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ * تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»(4) {مانند درختی پاک است که ریشهاش استوار و شاخهاش در آسمان است، میوهاش را هر دم به اذن پروردگارش میدهد.} پرسیدم.
ایشان فرمود: درخت، رسول خدا صلی الله علیه و آله است و شاخهاش علی علیه السلام است و ترکهاش فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است و میوهاش فرزندان فاطمه سلام الله علیها هستند و برگهایش شیعیان ما هستند. امام علیه السلام سپس فرمود: وقتی مومنی از شیعیان ما درمیگذرد برگی از این درخت میریزد و وقتی یکی از شیعیان ما زاده میشود برگی بر آن درخت میروید(5).
میگویم: همانند این حدیث به اسانید مختلف در کتاب امامت خواهد آمد.
ص: 363
علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الذِّرَاعَ وَ الْکَتِفَ وَ یَکْرَهُ الْوَرِکَ لِقُرْبِهَا مِنَ الْمَبَالِ (1).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ الذِّرَاعُ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ الْعَسْکَرِیِّ بِالْمَصِّیصَةِ (3) مِنْ أَصْلِ کِتَابِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْهَیْثَمِ الْأَنْمَاطِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ الْکَلْبِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ وَ زَیْدٍ ابْنَیْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِمَا علیه السلام عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِذَا ابْتَهَلَ وَ دَعَا کَمَا یَسْتَطْعِمُ الْمِسْکِینُ (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بُعِثْتُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَحَاسِنِهَا (5).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ الصَّیْدَاوِیِ (6) عَنْ حُسَیْنِ بْنِ شَدَّادٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِیهِ شَدَّادِ بْنِ رُشَیْدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِنْدٍ (7) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام
ص: 287
روایت66.
إکمال الدین: امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیهم السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من سرور آفریدگان خدا هستم، من از جبرئیل و اسرافیل و حاملان عرش و همه فرشتگان مقرّب و پیامبرانِ مُرسَل بهتر هستم،من صاحب شفاعت و حوض شریف هستم، من و علی پدران این امت هستیم، هر که ما را بشناسد خدا را شناخته و هر که ما را ما را انکار کند خداوند عزّوجل را انکار کرده است، نوههای امت من، همان سروران جوانان اهل بهشت، حسن و حسین از علی هستند و نُه امام از فرزندان حسین میباشند که اطاعت از آنان اطاعت از من است و نافرمانی از آنان نافرمانی از من است، نهمین تنِ ایشان قائمِ ایشان و مهدیِ ایشان است(1).
روایت67.
کشف االیقین: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: وقتی خداوند عرش را آفرید دو فرشته خلق کرد و آن دو عرش را در میان گرفتند. خداوند فرمود: گواهی دهید که هیچ خدایی جز من نیست. آن دو گواهی دادند. سپس فرمود: گواهی دهید که محمد رسول خداست. آن دو گواهی دادند. سپس فرمود: گواهی دهید که علی امیرمومنان است. و آن دو گواهی دادند(2).
روایت68.
إرشاد القلوب: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اسرافیل بر جبرئیل فخر ورزید و گفت: من بهتر از تو هستم. جبرئیل گفت: چرا تو بهتر از منی؟ گفت:
زیرا من فرمانده هشت فرشته حامل عرش هستم و من در صور میدَمَم و من نزدیکترین فرشته به خداوند متعال هستم. جبرئیل گفت: من از تو بهتر هستم. اسرافیل گفت: به چه دلیل تو بهتر از منی؟ گفت: زیرا من امین خداوند بر وحی او هستم و من فرستاده او به سوی پیامبران و رسولان هستم و من فرمانده خسوف و کسوف هستم و خداوند هر امتی را بخواهد هلاک کند به دست من هلاک میکند. میان آن دو نزاع در گرفت. ناگاه خداوند متعال به آن دو وحی فرمود: ساکت شوید! به عزّت و جلالم سوگند من کسی را آفریدهام که از هر دوی شما بهتر است. گفتند: پروردگارا کسی بهتر از ما هم آفریدهای
ص: 364
إِنَّ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ فَلَمْ یَدَعِ الِاجْتِهَادَ لَهُ وَ تَعَبَّدَ بِأَبِی هُوَ وَ أُمِّی حَتَّی انْتَفَخَ السَّاقُ وَ وَرِمَ الْقَدَمُ وَ قِیلَ لَهُ أَ تَفْعَلُ هَذَا وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً الْخَبَرَ (1).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ مُصْعَبٍ الْخُجَنْدِیِ (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ الشَّاشِیِّ عَنْ حَاتِمٍ الْأَصَمِّ عَنْ شَقِیقٍ (3) الْبَلْخِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَالَ: قِیلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَیْفَ أَصْبَحْتَ قَالَ بِخَیْرٍ مِنْ رَجُلٍ لَمْ یُصْبِحْ صَائِماً وَ لَمْ یَعُدْ مَرِیضاً وَ لَمْ یَشْهَدْ جِنَازَةً (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی الْبَجَلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ عطا (عَطَاءٍ) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قِیلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَیْفَ أَصْبَحْتَ قَالَ بِخَیْرٍ مِنْ قَوْمٍ لَمْ یَشْهَدُوا جِنَازَةً وَ لَمْ یَعُودُوا مَرِیضاً (5).
الظاهر أن من فی الخبر السابق فی قوله من رجل بیانیة و هو تمیز عن الضمیر فی أصبحت کقولهم لله درک من فارس و عز من قائل و یا لک من لیل و فی الثانی یحتمل ذلک بأن یکون أصبحت فی قوة أصبحنا و أن تکون تبعیضیة و یکون حالا عن الضمیر أی حال کونی من قومهم کذلک (6).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ
ص: 288
با اینکه ما از نور آفریده شدهایم؟! خداوند متعال فرمود: بله. آنگاه به پردههای قدرتش وحی کرد: کنار روید! آنها کنار رفتند و ناگاه دیدند بر ساق راست عرش نوشته شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین بهترین آفریدگان خدا هستند. جبرئیل گفت: پروردگارا به حقّ ایشان از تو میخواهم که مرا خدمتگزار ایشان قرار دهی. خداوند متعال فرمود: چنین کردم. پس جبرئیل از اهل بیت است و او خدمتگزار ماست(1).
روایت69.
تفسیر قمی: از اَصبَغ روایت شده که وی از حضرت علی علیه السلام درباره کلام خداوند عزّوجل «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»(2) {نام پروردگار والای خود را به پاکی بستای.} پرسید و امام علیه السلام فرمود: دو هزار سال پیش از آنکه خداوند آسمانها و زمینها را بیافریند بر ستون عرش نوشته شده بود: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و محمد بنده او و رسول اوست، پس به این دو گواهی دهید و همانا علی وصیّ محمد صلی الله علیه و آله است(3).
روایت70.
کشف الیقین: از حارث بن مُغَیره نضری روایت شده که وی گفت: پیرامون عرش نوشتهای والا هست که در آن نگاشته شده: من همان خدای یگانه هستم که هیچ خدایی جز من نیست و محمد رسول خداست و علی امیرمومنان است(4).
روایت71.
صحیفة الرضا ع: امام رضا علیه السلام از پدران ارجمند خود علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما اهل بیتی هستیم
ص: 365
صلی الله علیه و آله لم یشبع من خبز بر ثلاثة أیام قط ، قال : فقال أبوعبدالله علیه السلام : ما أکله قط ، قلت : فأی شئ کان یأکل؟ قال : کان طعام رسول الله صلی الله علیه و آله الشعیر إذا وجده ، وحلواه التمر ، ووقوده السعف (1).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ (2) عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنِ الْفُضَیْلِ (3) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ حَاجَةً فَإِذَا (4) بِالْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ فَقَالَ احْمِلُوا هَذَا الْغُلَامَ خَلْفِی قَالَ فَاعْتَنَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ مِنْ خَلْفِهِ عَلَی الْغُلَامِ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ خَفِ اللَّهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ یَا غُلَامُ خَفِ اللَّهَ یَکْفِکَ مَا سِوَاهُ (5) إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی بَابِ مَوَاعِظِهِ صلی الله علیه و آله.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ وَ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ (6) قَالَ إِذَا حَلَفَ الرَّجُلُ فَنَسِیَ أَنْ یَسْتَثْنِیَ فَلْیَسْتَثْنِ إِذَا ذَکَرَ (7).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً (8) قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا قَالَ لآِدَمَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ لَهُ یَا آدَمُ لَا تَقْرَبْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ قَالَ وَ أَرَاهُ
ص: 289
که صدقه برایمان حلال نیست و دستور داریم که وضو را کامل بگیریم و الاغ را به جفتگیری با مادیان نبریم و از روی کفش مسح نکشیم(1).
روایت72.
جامع الأخبار و الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی یهودی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پیش روی حضرت ایستاد و به ایشان خیره شد. فرمود: ای یهودی! چه میخواهی؟ عرض کرد: تو برتری یا موسی بن عمران؟! همان پیامبری که خداوند با او سخن گفت و بر او تورات و عصا را نازل کرد و برایش دریا را شکافت و با ابر بر سرش سایه فکند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: ناپسند است که بنده خود را بستاید، اما من برایت میگویم: وقتی آدم علیه السلام به آن گناه دچار شد، توبهاش این بود که بگوید: خداوندا به حق محمد و آل محمد از تو میخواهم که از من درگذری. و خداوند از گناه او درگذشت. وقتی نوح علیه السلام سوار کشتی شد و ترسید که غرق شود گفت: خداوندا به حق محمد و آل محمد از تو میخواهم که مرا از غرق شدن بِرَهانی. و خداوند او را رهانید. وقتی ابراهیم علیه السلام در آتش انداخته شد گفت: خداوندا به حق محمد و آل محمد از تو میخواهم که مرا از آتش نجات دهی. و خداوند آتش را بر او سرد و سلامت قرار داد. وقتی موسی علیه السلام عصایش را انداخت از روی ترس با خود زمزمه کرد و گفت: خداوندا به حق محمد و آل محمد از تو میخواهم که مرا در امان داری. و خداوند والامقام به او فرمود: «لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی»(2) {مترس که تو خود برتری.} ای یهودی! اگر موسی علیه السلام مرا درمییافت و سپس به من و به نبوت من ایمان نمیآورد، نه ایمانش برایش سودی داشت و نه نبوتش، ای یهودی! یکی از فرزندان من مهدی است، وقتی ظهور کند عیسی بن مریم برای یاریاش فرود میآید و او را جلوی خود قرار میدهد و پشت سرش نماز میخواند(3).
در الإحتجاج نیز همانند این حدیث روایت شده است(4).
ص: 366
إِیَّاهَا فَقَالَ آدَمُ لِرَبِّهِ کَیْفَ أَقْرَبُهَا وَ لَقَدْ نَهَیْتَنِی عَنْهَا أَنَا وَ زَوْجَتِی قَالَ فَقَالَ لَهُمَا لَا تَقْرَبَاهَا یَعْنِی لَا تَأْکُلَا مِنْهَا فَقَالَ آدَمُ وَ زَوْجَتُهُ نَعَمْ یَا رَبَّنَا لَا نَقْرَبُهَا وَ لَا نَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَمْ یَسْتَثْنِیَا فِی قَوْلِهِمَا نَعَمْ فَوَکَلَهُمَا اللَّهُ فِی ذَلِکَ إِلَی أَنْفُسِهِمَا وَ إِلَی ذِکْرِهِمَا قَالَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْکِتَابِ وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (1) أَنْ لَا أَفْعَلَهُ فَتَسْبِقَ مَشِیَّةُ اللَّهِ فِی أَنْ لَا أَفْعَلَهُ فَلَا أَقْدِرَ عَلَی أَنْ أَفْعَلَهُ قَالَ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ (2) أَیْ اسْتَثْنِ مَشِیَّةَ اللَّهِ فِی فِعْلِکَ (3).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ یَتَطَیَّبُ بِالْمِسْکِ حَتَّی یُرَی وَبِیصُهُ فِی مَفَارِقِهِ (4).
الوبیص البریق.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُمَسَّکَةٌ إِذَا هُوَ تَوَضَّأَ أَخَذَهَا بِیَدِهِ وَ هِیَ رَطْبَةٌ فَکَانَ إِذَا خَرَجَ عَرَفُوا أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَائِحَتِهِ (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ یُرَی وَبِیصُ الْمِسْکِ فِی مَفْرِقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ کَلُّوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا اشْتَکَی رَأْسَهُ اسْتَعَطَ بِدُهْنِ الْجُلْجُلَانِ (7) وَ هُوَ السِّمْسِمُ (8).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أُخْتِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ
ص: 290
روایت73.
قصص الأنبیاء: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی آدم علیه السلام از آن درخت خورد، سرش را سوی آسمان بلند کرد و گفت: به حق محمد از تو میخواهم که بر من رحم آوری. آنگاه خداوند به او وحی فرمود: محمد کیست؟! گفت: مبارک باد نامت! وقتی مرا آفریدی سرم را سوی عرشت بلند کردم و دیدم بر آن نوشته شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست، از آنجا دانستم نزد تو کسی والامقامتر از آنی نیست که نامش را همراه نام خود قرار دادهای. خداوند به او وحی فرمود: ای آدم! او آخرین پیامبر از فرزندان توست، اگر محمد نبود تو را نمیآفریدم(1).
روایت74.
تفسیر عیاشی: امام علی علیه السلام فرمود: کلماتی که آدم از پروردگارش دریافت کرد این بود: پروردگارا به حق محمد از تو میخواهم که توبهام را بپذیری. خداوند فرمود: محمد را از کجا میشناسی؟ گفت: در بهشت که بودم دیدم نامش بر سراپرده والای تو نوشته شده(2).
میگویم: در این باره همه اخبار در کتاب امامت خواهد آمد.
روایت75.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: از خدا پروا کنید و خدا را بزرگ دارید و رسولش را ارج نهید و کسی را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله برتری ندهید که خداوند تبارک و تعالی او را برتری داده است(3).
ص: 367
مَسْعَدَةَ بْنِ الْیَسَعِ عَنْ قَیْسٍ الْبَاهِلِیِ (1) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَسْتَعِطَ بِدُهْنِ السِّمْسِمِ (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عِیسَی (3) بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: کَانَتْ مِنْ أَیْمَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: إِنَّ الْعَقْرَبَ لَدَغَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ فَمَا تُبَالِینَ مُؤْمِناً أَذَّیْتِ أَمْ کَافِراً ثُمَّ دَعَا بِالْمِلْحِ فَدَلَکَهُ فَهَدَأَتْ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْمِلْحِ مَا بَغَوْا مَعَهُ دِرْیَاقاً (5).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَدَغَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَقْرَبٌ فَنَفَضَهَا وَ قَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ فَمَا یَسْلَمُ مِنْکِ مُؤْمِنٌ وَ لَا کَافِرٌ ثُمَّ دَعَا بِمِلْحٍ فَوَضَعَهُ عَلَی مَوْضِعِ اللَّدْغَةِ ثُمَّ عَصَرَهُ بِإِبْهَامِهِ حَتَّی ذَابَ ثُمَّ قَالَ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْمِلْحِ مَا احْتَاجُوا مَعَهُ إِلَی تِرْیَاقٍ (6).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَطِئَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرَّمْضَاءَ (7) فَأَحْرَقَتْهُ فَوَطِئَ عَلَی الرِّجْلَةِ وَ هِیَ الْبَقْلَةُ الْحَمْقَاءُ (8) فَسَکَنَ عَنْهُ حَرُّ الرَّمْضَاءِ فَدَعَا لَهَا وَ کَانَ یُحِبُّهَا وَ یَقُولُ مِنْ بَقْلَةٍ مَا أَبْرَکَهَا (9).
ص: 291
روایت76.
الکافی: از حسین بن عبدالله روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: رسول خدا صلی الله علیه و آله سرور فرزندان آدم علیه السلام بود. ایشان فرمود: به خدا سوگند او سرور همه آفریدگان خدا بود، خداوند هیچ آفریدهای را نیافریده که از محمد صلی الله علیه و آله بهتر باشد(1).
روایت77.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله یاد کرد و فرمود: امیرمومنان علیه السلام فرمود: خداوند هیچ جانداری را نیافریده که بهتر از محمد صلی الله علیه و آله باشد(2).
روایت78.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ما نخستین اهل بیتی هستیم که خداوند با ستایش از نامهای ما یاد کرد، وقتی او آسمانها و زمین را آفرید به منادی دستور داد و او سه مرتبه ندا سر داد: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست . و سه مرتبه ندا سر داد : و محمد رسول خداست. و سه مرتبه ندا سر داد: همانا علی به راستی امیرمومنان است(3).
روایت79.
الکافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سه ویژگی داشت که کسی جز ایشان آن سه را ندارد، حضرت سایه نداشت و از هر جادهای گذر میکرد چون کسی دو روز یا سه روز بعد از آن جاده میگدشت از رایحه خوش حضرت میفهمید که ایشان از آنجا گذشته است و بر هر سنگ و هر درختی گذر میکرد به ایشان سجده میکردند(4).
توضیح
«عَرف» به فتح یعنی بوی خوش. در شماری از اخبار خواهد آمد که بعضی اصحاب برخی امامان علیه السلام را دیدهاند که سایه نداشتهاند. ممکن است دوام این حال از ویژگیهای حضرت بوده باشد و یا نسبت به جز ایشان حصر اضافی باشد.
ص: 368
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَدَّ یَدَهُ إِلَی الْحَجَرِ فَلَسَعَتْهُ عَقْرَبٌ فَقَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ لَا بَرّاً تَدَعِینَ وَ لَا فَاجِراً.
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً وَ عِنْدَهُ جَبْرَئِیلُ إِذْ حَانَتْ (1) مِنْ جَبْرَئِیلَ نَظِرَةٌ قِبَلَ السَّمَاءِ فَانْتُقِعَ لَوْنُهُ حَتَّی صَارَ کَأَنَّهُ کُرْکُمٌ ثُمَّ لَاذَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی حَیْثُ نَظَرَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَإِذَا شَیْ ءٌ قَدْ مَلَأَ بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ مُقْبِلًا حَتَّی کَانَ کَقَابِ الْأَرْضِ (2) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ أُخَیِّرُکَ أَنْ تَکُونَ مَلِکاً رَسُولًا أَحَبُّ إِلَیْکَ أَوْ تَکُونَ عَبْداً رَسُولًا فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ قَدْ رَجَعَ إِلَیْهِ لَوْنُهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ بَلْ کُنْ عَبْداً رَسُولًا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ أَکُونُ عَبْداً رَسُولًا فَرَفَعَ الْمَلَکُ رِجْلَهُ الْیُمْنَی فَوَضَعَهَا فِی کَبِدِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا ثُمَّ رَفَعَ الْأُخْرَی فَوَضَعَهَا فِی الثَّانِیَةِ ثُمَّ رَفَعَ الْیُمْنَی فَوَضَعَهَا فِی الثَّالِثَةِ ثُمَّ هَکَذَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ کُلُّ سَمَاءٍ خُطْوَةٌ (3) وَ کُلَّمَا ارْتَفَعَ صَغُرَ حَتَّی صَارَ آخِرَ ذَلِکَ مِثْلَ الصِّرِّ (4) فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْکَ ذُعْراً (5) وَ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً کَانَ أَذْعَرَ لِی مِنْ تَغَیُّرِ لَوْنِکَ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَا تَلُمْنِی أَ تَدْرِی مَنْ هَذَا قَالَ لَا قَالَ هَذَا إِسْرَافِیلُ حَاجِبُ الرَّبِّ وَ لَمْ یَنْزِلْ مِنْ مَکَانِهِ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ مُنْحَطّاً ظَنَنْتُ أَنَّهُ جَاءَ بِقِیَامِ السَّاعَةِ فَکَانَ الَّذِی رَأَیْتَ مِنْ تَغَیُّرِ لَوْنِی لِذَلِکَ فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا اصْطَفَاکَ اللَّهُ بِهِ رَجَعَ إِلَیَّ لَوْنِی وَ نَفْسِی أَ مَا رَأَیْتَهُ کُلَّمَا ارْتَفَعَ صَغُرَ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ یَدْنُو مِنَ الرَّبِّ إِلَّا صَغُرَ لِعَظَمَتِهِ إِنَّ هَذَا حَاجِبُ
ص: 292
روایت80.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام در یکی از خطبههای خود، که در آن به ویژه از حال و صفات پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام سخن میگوید، فرمود: به خاطر بردباری و شکیبایی و مهری که پروردگارمان دارد، بزههای بزرگ و کردار ناپسند آنها او را از این بازنداشت که محبوبترین و گرامیترین پیامبرش نزد خود، محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله ، را برای آنان برگزیند. زادگاهش در بلندای عزّت بود و خاندانش در پایگاه کرامت ریشه داشت و تبارش به دور از آلودگی بود و دودمانش آمیختگی نداشت و صفاتش نزد اهل علم ناشناخته نبود، پیامبران در کتابهای خویش از او مژده داده بودند و عالمان به وصفش زبان گشوده بودند و خردمندان در صفتش اندیشیده بودند، پالودهای بیهمتا بود و هاشمی نَسَبی بیمانند بود و مکهزادی بیرقیب بود، خُویَش حیا بود و طبیعتش گشادهدستی، بر جانمایههای نبوّت سرشته شده بود و اخلاقش بر ویژگیها و بصیرتهای رسالت نوشته شده بود، تا اینکه اسباب تقدیر الهی درباره او به هنگام خود رسید و به امر خدا قضای الهی درباره او به سرانجام خود رسید و قضای ناگزیر خداوند درباره او به سرمنزل خود رسید، هر امتی به آیندگان خود نوید او را داد و پدران پشت به پشت او را به یکدیگر سپردند، از نزد آدم علیه السلام تا به نزد پدرش عبدالله در گوهرش هیچ زنایی راه نیافت و هیچ نکاحِ ناپاکی میلادش را نیالایید، در بهترین طایفه و گرامیترین قبیله و سربلندترین قوم و محفوظترین رَحِم و امینترین دامان زاده شد، خداوند او را پسندید و گلچین کرد و برگزید و کلیدهای علم و سرچشمههای حکمت را به او عطا کرد، او را چون رحمتی برای بندگان و بهاری برای جهان برانیگخت و کتابش را با بیان و تبیان همه چیز بر او نازل فرمود: «قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»(1) {قرآنی عربی بی هیچ کژی، باشد که آنان راه تقوا پویند.} او قرآن را از برای مردم روشن و مفهوم ساخت، آن هم از طریق دانشی که رواج داد و دینی که پدیدار ساخت و فرائضی که واجب گرداند و حدودی که از برای مردم نهاد و بیان نمود و فرامینی که از برای خَلق پیش نهاد و اعلان کرد، آنچنان که رهنمونهایی رو به رهایی در برداشت و نشانههایی داشت که سوی هدایت فرا میخواند، اینچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله پیامی را که از برایش فرستاده شده بود رسانید و فرمانی را که گرفته بود به انجام رسانید و بار نبوتی را که بر دوش داشت به مقصد رسانید، از برای پروردگارش صبر کرد و در راه او کوشید و دلسوز امت خویش بود ، آنان را سوی رهایی فرا خواند و بر یاد خدا برانگیخت و رو به شریعت راهشان نمود، با شیوهها و انگیزههایی که از برای بندگان بنیان نهاد و بُرجهایی که نشانههایش را از برایشان برافراشت تا پس از او گمراه نشوند، او برایشان بسیار دلسوز و مهربان بود(2).
ص: 369
الرَّبِّ وَ أَقْرَبُ خَلْقِ اللَّهِ مِنْهُ وَ اللَّوْحُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَإِذَا تَکَلَّمَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِالْوَحْیِ ضَرَبَ اللَّوْحَ جَبِینَهُ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ أَلْقَی إِلَیْنَا نَسْعَی (1) بِهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَأَدْنَی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْهُ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ تِسْعُونَ (2) حِجَاباً مِنْ نُورٍ یُقْطَعُ دُونَهَا الْأَبْصَارُ مَا یُعَدُّ وَ لَا یُوصَفُ وَ إِنِّی لَأَقْرَبُ الْخَلْقِ مِنْهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَسِیرَةَ أَلْفِ عَامٍ (3).
یقال انتقع لونه علی بناء المجهول إذا تغیر من خوف أو ألم و الکُرْکُم بالضم الزعفران (4) قوله من الرب أی من موضع ظهور عظمته و جلاله و صدور أمره و نهیه و وحیه.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ (5) عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَوَضَّأُ إِذْ لَاذَ بِهِ هِرُّ الْبَیْتِ وَ عَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ عَطْشَانُ فَأَصْغَی (6) إِلَیْهِ الْإِنَاءَ حَتَّی شَرِبَ مِنْهُ الْهِرُّ وَ تَوَضَّأَ بِفَضْلِهِ (7).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَکَلَ عِنْدَ الْقَوْمِ قَالَ أَفْطَرَ عِنْدَکُمُ الصَّائِمُونَ وَ أَکَلَ طَعَامَکُمُ الْأَبْرَارُ وَ صَلَّتْ عَلَیْکُمُ الْمَلَائِکَةُ الْأَخْیَارُ (8).
توضیح
«حومة البحر و الرمل و القتال و ...» بلندا و نقطه پُرتلاطم هر چیز است. «دومة الشیء» به ضم و فتح یعنی ریشه و اصل آن چیز. «مُحتد» به کسر تاء نیز یعنی ریشه و اصل، «حتد بالمکان» یعنی آنجا مقیم شد. چه بسا منظور از اولی نسل ابراهیم علیه السلام یا هاشم باشد و منظور از دومی مکه باشد، یا منظور از اولی ابراهیم علیه السلام و منظور از دومی هاشم باشد، و یا منظور از هر دو مکه باشد، که برداشت نخست رساتر است. مراد از «حَسَب» یا اخلاق والاست و یا انساب ارجمند و یا هر دو. در «بنعتها» ضمیر به «علماء» برمیگردد و در اینجا اضافه به فاعل داریم، همچنین در فقرههای بعدی. «لا یُدانی» به صیغه مجهول یعنی کسی در کمال به او نزدیک نمیشود، «لا یُوازی» و «لا یُسامی» نیز به همین ترتیب. «شیمة» به کسر یعنی خُلق و خو. «أوقار النبوّة» یعنی بارهای گران و جانمایههای نبوت که کنایه است از شرایط سختی که نبوت از آنها تهی نیست، یعنی سرشت و طبیعت و خلقت او بر این اخلاق بوده است. «أحلامُها» یعنی بصیرتهایش، و یا جمع «حِلم» است در مقابل نادانی و شتابزدگی. در «أوقاتها» ضمیر به «المقادیر» برمیگردد، یعنی اسباب تقدیر الهی او را به هنگام حصول مقدّرات وجود او و یا وفات و سرآمدن مدّتش رسانید، که معنای نخست رساتر است. ضمایر در «نهایاتها» و «غایاتها» نیز به «القضاء» یا «المقادیر» برمیگردند. «تبشّر به» یا استئناف است یا عطف بیان برای جملههای قبلی. «نکاح» در اینجا یعنی نکاحهای باطل جاهلیت. «السبط» به کسر یعنی فرزندزاده و قبیله والا. «الکلاءة» یعنی حفظ و حراست. منظور از «الحجر» عبدالمطلب و ابوطالب است. «نهجَه» به تخفیف یعنی روشنش ساخت. «بِعلم» یا متعلق است به «بیّنه» و یا حال است از «کتاب». ضمیر مستتر در «فصّله» یا به «الله» برمیگردد یا به «الرسول» و یا به «الکتاب». «فیها» یعنی در آن امور. «معالم» یا مرفوع است و معطوف به «دلالة» یا مجرور است و معطوف به «النجاة». «هداة» را میتوان به تاء خواند اما با ضمیر رساتر است. «صدعَ بالحجّة» یعنی آشکارا از دلیل سخن گفت. مراد از «الذکر» یا قرآن است یا معنای عام دارد. ضمیر در «أساسها» به «المناهج» و «الدواعی» برمیگردد. منظور از «تأسیس» یا وضع است یا إحکام و اتقان. «بسبیل الهدی» یعنی به شیوه شرع. منظور از «المناهج» و «الدواعی» اوصیاء حضرت است. مراد از «تأسیس» نصب ادلّه بر خلافت اوصیاء است، نیز ممکن است منظور از «مناهج» امامان علیه السلام باشد و منظور از «الدواعی» ادلّه وجوب پیروی از ایشان. «المنار» نیز کنایه از امامان علیه السلام است و «رفع الأعلام» کنایه از نصب ادلّه.
ص: 370
وَ لَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِابْنِ مَسْعُودٍ اقْرَأْ عَلَیَّ قَالَ فَفَتَحْتُ سُورَةَ النِّسَاءِ فَلَمَّا بَلَغْتُ فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً (1) رَأَیْتُ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ مِنَ الدَّمْعِ فَقَالَ لِی حَسْبُکَ الْآنَ (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ صلی الله علیه و آله یَمْزَحُ وَ لَا یَقُولُ إِلَّا حَقّاً قَالَ أَنَسٌ مَاتَ نُغَیْرٌ لِأَبِی عُمَیْرٍ وَ هُوَ ابْنٌ لِأُمِّ سُلَیْمٍ فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَا بَا عُمَیْرٍ مَا فَعَلَ النُغَیْرُ وَ کَانَ حَادِیَ بَعْضِ نِسْوَتِهِ خَادِمُهُ أَنْجَشَةُ فَقَالَ لَهُ یَا أَنْجَشَةُ ارْفُقْ بِالْقَوَارِیرِ وَ فِی رِوَایَةٍ لَا تَکْسِرِ الْقَوَارِیرَ وَ کَانَ لَهُ عَبْدٌ أَسْوَدُ فِی سَفَرٍ فَکَانَ کُلُّ مَنْ أَعْیَا أَلْقَی عَلَیْهِ بَعْضَ مَتَاعِهِ حَتَّی حَمَلَ شَیْئاً کَثِیراً فَمَرَّ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَنْتَ سَفِینَةٌ فَأَعْتَقَهُ وَ قَالَ رَجُلٌ احْمِلْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّا حَامِلُوکَ عَلَی وَلَدِ نَاقَةٍ فَقَالَ مَا أَصْنَعُ بِوَلَدِ نَاقَةٍ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ یَلِدُ الْإِبِلَ إِلَّا النُّوقُ وَ اسْتَدْبَرَ رَجُلًا مِنْ وَرَائِهِ وَ أَخَذَ بِعَضُدِهِ وَ قَالَ مَنْ یَشْتَرِی هَذَا الْعَبْدَ یَعْنِی أَنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِأَحَدٍ لَا تَنْسَ یَا ذَا الْأُذُنَیْنِ زَیْدُ بْنُ أَسْلَمَ أَنَّهُ قَالَ لِامْرَأَةٍ وَ ذَکَرَتْ زَوْجَهَا أَ هَذَا الَّذِی فِی عَیْنَیْهِ بَیَاضٌ فَقَالَتْ لَا مَا بِعَیْنَیْهِ بَیَاضٌ وَ حَکَتْ لِزَوْجِهَا فَقَالَ أَ مَا تَرَیْنَ بَیَاضَ عَیْنِی أَکْثَرَ مِنْ سَوَادِهَا وَ رَأَی صلی الله علیه و آله جَمَلًا عَلَیْهِ حِنْطَةٌ فَقَالَ تَمْشِی الْهَرِیسَةُ
ص: 294
روایت81.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوندا درود فرست بر محمد صلی الله علیه و آله ، یار پاکدلت و دوستت و رازدارت و کارساز فرمانت(1).
روایت82.
الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند نه پیامبری ارجمندتر از محمد صلی الله علیه و آله برانگیخته و نه پیش از او کسی را آفریده و نه پیش از محمد صلی الله علیه و آله از طریق کسی به خَلق خود هشدار داده، این همان کلام حق تعالی است: «هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی»(2) {این [پیامبر نیز] بیم دهنده ای از [جمله] بیم دهندگان نخستین است.} و نیز فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(3) {تو فقط هشداردهندهای و برای هر قومی رهبری است.} پس نه پیش از محمد صلی الله علیه و آله در میان آفریدگان از کسی فرمان برده شده و نه پس از او چنین خواهد شد، تا آنگاه که قیامت فرا رسد و زمین و هر که روی آن است از برای خداوند به جا مانَد(4).
توضیح
اینکه خداوند پیش از او کسی را نیافریده، یعنی او نخستین آفریده خداوند است همچنان که این معنا در اخبار بسیاری آمد. و اینکه خداوند پیش از محمد صلی الله علیه و آله از طریق کسی به خَلق خود هشدار نداده، یعنی او در عالم ذر هشداردهنده بوده و اینچنین هشدار دادن او پیش از هر کس دیگر بوده است. استشهاد به آیه اول یا بر اساس این برداشت است که محمد صلی الله علیه و آله از جمله هشداردهندگان پیشین بوده و هشدار دادنش مختصّ به این زمان نبوده، و یا بر اساس این برداشت که تو خود به هشداردهنگان پیشین در عالم ذر هشدار دادهای، در این صورت کلمه «مِن» برای تعلیل است مانند این کلام حق تعالی: «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ»(5) {به سبب گناهانشان} و یا به معنای حرف «علی» است مانند این کلام حق تعالی: «وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ»(6) {او را در برابر آن قوم پیروزی بخشیدیم.}
این هر دو وجه را روایتی از علی بن مَعمَر:
ص: 371
وَ رَأَی بِلَالًا وَ قَدْ خَرَجَ بَطْنُهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أُمَّ حُبَیْنٍ وَ أُمُّ حُبَیْنٍ ضَرْبٌ مِنَ الْعَظَایَةِ وَ یُقَالُ إِنَّهَا الْحِرْبَاءُ (1) وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِلْحُسَیْنِ حُزُقَّةٌ (2) حُزُقَّةٌ تَرَقَّ عَیْنَ بَقَّةَ ابْنُ عَبَّاسٍ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله کَسَا بَعْضَ نِسَائِهِ ثَوْباً وَاسِعاً فَقَالَ لَهَا الْبَسِیهِ وَ احْمَدِی اللَّهَ وَ جَرَّی مِنْهُ ذَیْلًا کَذَیْلِ الْعَرُوسِ وَ قَالَتْ عَجُوزٌ مِنَ الْأَنْصَارِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ادْعُ لِی بِالْجَنَّةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْجَنَّةَ لَا یَدْخُلُهَا الْعُجُزُ فَبَکَتِ المَرْأَةُ فَضَحِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً (3) وَ قَالَ لِلْعَجُوزِ الْأَشْجَعِیَّةِ یَا أَشْجَعِیَّةُ لَا تَدْخُلُ الْعَجُوزُ الْجَنَّةَ فَرَآهَا بِلَالٌ بَاکِیَةً فَوَصَفَهَا لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ الْأَسْوَدُ کَذَلِکَ فَجَلَسَا یَبْکِیَانِ فَرَآهُمَا الْعَبَّاسُ فَذَکَرَهُمَا لَهُ فَقَالَ وَ الشَّیْخُ کَذَلِکَ ثُمَّ دَعَاهُمْ وَ طَیَّبَ قُلُوبَهُمْ وَ قَالَ یُنْشِئُهُمُ اللَّهُ کَأَحْسَنِ مَا کَانُوا وَ ذَکَرَ أَنَّهُمْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ شُبَّاناً مُنَوَّرِینَ وَ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ جُرْدٌ مُرْدٌ مُکَحَّلُونَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ حِینَ قَالَ أَنْتَ نَبِیُّ اللَّهِ حَقّاً نَعْلَمُهُ وَ دِینُکَ الْإِسْلَامُ دِیناً نُعَظِّمُهُ نَبْغِی مَعَ الْإِسْلَامِ شَیْئاً نَقْضَمُهُ وَ نَحْنُ حَوْلَ هَذَا نُدَنْدِنُ یَا عَلِیُّ اقْضِ حَاجَتَهُ فَأَشْبَعَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَعْطَاهُ نَاقَةً وَ جُلَّةَ تَمْرٍ وَ جَاءَ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلَغَنَا أَنَّ الْمَسِیحَ یَعْنِی الدَّجَّالَ یَأْتِی النَّاسَ بِالثَّرِیدِ وَ قَدْ هَلَکُوا جَمِیعاً جُوعاً أَ فَتَرَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَنْ أَکُفَّ مِنْ ثَرِیدِهِ تَعَفُّفاً وَ تَزَهُّداً فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ بَلْ یُغْنِیکَ اللَّهُ بِمَا یُغْنِی بِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَبَّلَ جَدُّ خَالِدٍ الْقَسْرِیِّ امْرَأَةً فَشَکَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ فَاعْتَرَفَ وَ قَالَ إِنْ شَاءَتْ أَنْ تَقْتَصَّ فَلْتَقْتَصَّ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ وَ قَالَ أَ وَ لَا تَعُودُ
ص: 295
از پدرش تایید میکند، وی گفته: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند تبارک و تعالی «هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی» پرسیدم. ایشان فرمود: منظورش محمد صلی الله علیه و آله است در آن هنگام که خداوند در عالم ذر آنان را به اقرار به خداوند یگانه فرا خواند.
و به آیه دوم استشهاد داده زیرا مفاد این آیه بنا بر رأی مشهور میان مفسران این است که تو هشداردهنده و هدایتگری برای همه قومها هستی. بر این اساس حضرت هدایتگر همه پیامبران و امتهای آنان است، نیز محتمل است که مقصود امام علیه السلام از این استشهاد، حصر عمل هشدار در حضرت باشد، یعنی پیش از حضرت در حقیقت هیچ کس هشداردهنده نبوده است و هشداردهنده و اطاعتشده علی الاطلاق حضرت است، همچنان که پایان سخن نیز بر این معنا دلالت دارد. پس استشهاد به آیه اول یا بنا بر معنای دوم است که یعنی چون حضرت به هشداردهندگان هشدار داده پس در حقیقت او به همگان هشدار داده و هشداردهندگانِ دیگر فقط نایبان حضرت در عمل هشدار بودهاند همچنانکه پس از حضرت اوصیاء علیه السلام چنین بودهاند، و یا بنا بر این معناست که منظور از این سخن حصر هشدار در حضرت بوده، یعنی از میان همه پیامبران پیشین که «هشداردهنده» نامیده شدهاند، فقط این پیامبر هشداردهنده است. و استشهاد به آیه دوم یا بنا بر این برداشت است که جزء دوم سخن یعنی «وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» را از قبیل عطف جمله به جمله بدانیم و منظور از جزء اول را حصر عمل هشدار در حضرت به شیوه «قلب» بگیریم: یعنی هیچ هشداردهندهای جز تو نیست و بقیه فقط هدایتگرانی پیش از تو بودهاند، و یا بنا بر برداشتی است که به عنوان برداشت نخست مطرح کردیم که چه بسا پیچیدگیاش از تحلیل اخیر کمتر باشد. در تحلیل این خبر که ادراکها را به حیرت وامیدارد این بیانی است که به ذهن میرسد و تنها خداوند اسرار امامان مردم علیه السلام را میداند.
شیخ صدوق در الهدایة(1) میگوید: بایست باور داشت که نبوت حق است، همچنانکه باور داریم توحید حق است، نیز باید معتقد بود که صد و بیست و چهار هزار پیامبری که خداوند برانگیخته همگی به حق و از جانب حق آمدهاند و سخنشان سخن خداوند است و امرشان امر خداوند و اطاعت از ایشان اطاعت از خداوند و نافرمانی از ایشان نافرمانی از خداوند، آنان هیچ سخنی نگفتهاند جز از سوی خداوند عزّوجل و وحی الهی، و سروران پیامبران پنج تن هستند که سنگ آسیایند و صاحب شریعتاند و همان پیامبران اولوالعزم میباشند، یعنی نوح علیه السلام و ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله ، که محمد صلی الله علیه و آله سرور ایشان و بهترینِ ایشان است و «جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ»(2) {حقیقت را آورده و فرستادگان را تصدیق کرده است.} و کسانیکه « آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ
ص: 372
فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَجَاوَزَ عَنْهُ وَ رَأَی صلی الله علیه و آله صُهَیْباً یَأْکُلُ تَمْراً فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَ تَأْکُلُ التَّمْرَ وَ عَیْنُکَ رَمِدَةٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَمْضَغُهُ مِنْ هَذَا الْجَانِبِ وَ تَشْتَکِی عَیْنِی مِنْ هَذَا الْجَانِبِ وَ نَهَی صلی الله علیه و آله أَبَا هُرَیْرَةَ عَنْ مِزَاحِ الْعَرَبِ فَسَرَقَ نَعْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ رَهَنَ بِالتَّمْرِ وَ جَلَسَ بِحِذَائِهِ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا هُرَیْرَةَ مَا تَأْکُلُ فَقَالَ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ قَالَ سُوَیْبِطٌ الْمُهَاجِرِیُّ لِنُعَیْمَانَ الْبَدْرِیِ أَطْعِمْنِی وَ کَانَ عَلَی الزَّادِ فِی سَفَرٍ فَقَالَ حَتَّی تَجِی ءَ الْأَصْحَابُ فَمَرُّوا بِقَوْمٍ فَقَالَ لَهُمْ سُوَیْبِطٌ تَشْتَرُونَ مِنِّی عَبْداً لِی قَالُوا نَعَمْ قَالَ إِنَّهُ عَبْدٌ لَهُ کَلَامٌ وَ هُوَ قَائِلٌ لَکُمْ إِنِّی حُرٌّ فَإِنْ سَمِعْتُمْ مَقَالَهُ تُفْسِدُوا عَلَیَّ عَبْدِی فَاشْتَرُوهُ بِعَشَرَةِ قَلَائِصَ ثُمَّ جَاءُوا فَوَضَعُوا فِی عُنُقِهِ حَبْلًا فَقَالَ نُعَیْمَانُ هَذَا یَسْتَهْزِئُ بِکُمْ وَ إِنِّی حُرٌّ فَقَالُوا قَدْ عَرَفْنَا خَبَرَکَ وَ انْطَلَقُوا بِهِ حَتَّی أَدْرَکَهُمُ الْقَوْمُ وَ خَلَّصُوهُ فَضَحِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ حِیناً وَ کَانَ نُعَیْمَانُ هَذَا أَیْضاً مَزَّاحاً فَسَمِعَ مُحْرِمَةَ بْنَ نَوْفَلٍ وَ قَدْ کُفَّ بَصَرُهُ یَقُولُ أَ لَا رَجُلٌ یَقُودُنِی حَتَّی أَبُولَ فَأَخَذَ نُعَیْمَانُ بِیَدِهِ فَلَمَّا بَلَغَ مُؤَخَّرَ الْمَسْجِدِ قَالَ هَاهُنَا فَبُلْ فَبَالَ فَصِیحَ بِهِ فَقَالَ مَنْ قَادَنِی قِیلَ نُعَیْمَانُ قَالَ اللَّهُ (1) عَلَیَّ أَنْ أَضْرِبَهُ بِعَصَایَ هَذِهِ فَبَلَغَ نُعَیْمَانُ فَقَالَ هَلْ لَکَ فِی نُعَیْمَانَ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُمْ فَقَامَ مَعَهُ فَأَتَی بِهِ عُثْمَانَ وَ هُوَ یُصَلِّی فَقَالَ دُونَکَ الرَّجُلُ فَجَمَعَ یَدَیْهِ بِالْعَصَا ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَالَ النَّاسُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَنْ قَادَنِی قَالُوا نُعَیْمَانُ قَالَ لَا أَعُودُ إِلَی نُعَیْمَانَ أَبَداً وَ رَأَی نُعَیْمَانُ مَعَ أَعْرَابِیٍّ عُکَّةَ عَسَلٍ فَاشْتَرَاهَا مِنْهُ وَ جَاءَ بِهَا إِلَی بَیْتِ عَائِشَةَ فِی یَوْمِهَا وَ قَالَ خُذُوهَا فَتَوَهَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَهْدَاهَا لَهُ وَ مَرَّ نُعَیْمَانُ وَ الْأَعْرَابِیُّ عَلَی الْبَابِ فَلَمَّا طَالَ قُعُودُهُ قَالَ یَا هَؤُلَاءِ رُدُّوهَا عَلَیَّ إِنْ لَمْ تَحْضُرْ قِیمَتُهَا فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقِصَّةَ فَوَزَنَ لَهُ الثَّمَنَ وَ قَالَ لِنُعَیْمَانَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا فَعَلْتَ فَقَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الْعَسَلَ وَ رَأَیْتُ الْأَعْرَابِیَّ مَعَهُ الْعُکَّةُ فَضَحِکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله
ص: 296
الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(1) {ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند آنان همان رستگارانند.} و بایست باور داشت که خداوند تبارک و تعالی هیچ آفریدهای برتر از محمد صلی الله علیه و آله و پس از او امامان علیه السلام نیافریده و ایشان دوستداشتنیترین و گرامیترین آفریدگان نزد خداوند عزّوجل هستند و در آن هنگام که خداوند در عالم ذر از پیامبران میثاق گرفت، نخستین کسانی هستند که به او اقرار کردهاند: «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی»(2) {ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا.} خداوند در عالم ذر پیامبرش صلی الله علیه و آله را به سوی پیامبران مبعوث کرد و هر آنچه را به هر پیامبری به اندازه معرفت وی عطا کرد همه را به پیامبر ما صلی الله علیه و آله عطا فرمود و حضرت را در اقرار به خداوند یگانه بر دیگران پیش انداخت. ما باور داریم که خداوند تبارک و تعالی همه آفریدگانش را از برای حضرت و از برای اهل بیت او علیه السلام آفریده، و اگر ایشان نبودند خداوند نه آسمان و زمین را میآفرید و نه بهشت و دوزخ را و نه آدم و حوا را و نه فرشتگان را و نه هیچ یک از دیگر آفریدگانش را. درور خدا بر همه ایشان.
روایت83.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی یک پایچه گوسفند به من هدیه کند البته میپذیرم و این بخشی از دین است، اما اگر کافر یا منافقی یک بار شتر به من هدیه کند نمیپذیرم و این نیز بخشی از دین است؛ خداوند متعال عطا و طعام مشرکان و منافقان را برای من نپسندیده است(3).
توضیح
این خبر بر حرام بودن هدیه مشرکان برای حضرت دلالت دارد که همچنان که ابن شهر آشوب آورده این از ویژگیهای حضرت است. بر این سخن خبری دیگر نیز دلالت دارد که در باب داستان دوست حضرت پیش از بعثت خواهد آمد، البته این سخن را اغلب ذکر نکردهاند زیرا مشهور است که پیامبر صلی الله علیه و آله نه تنها هدیه نجاشی و مقوقس و اکیدر را بلکه هدیه کسرا را نیز پذیرفت، همچنانکه شیخ صدوق در الفقیه روایت کرده که
حضرت علی علیه السلام فرمود: کسرا برای پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه فرستاد و ایشان از او پذیرفت، قیصر نیز برای پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه فرستاد و ایشان از او نیز پذیرفت، پادشاهان برای حضرت هدیه فرستادند و ایشان از آنها پذیرفت(4).
همچنین گفتهاند که این کار حرام بوده و سپس نسخ شده است. محتمل است این حرمت همراه با عدم مصلحت در پذیرفتن بوده است، و یا احتمال دارد کسانی که پیامبر صلی الله علیه و آله هدیهشان را پدیرفته بوده اسلام آورده بودهاند اما از روی تقیّه نزد قومشان آشکار نکرده بودهاند
ص: 373
وَ لَمْ یَظْهَرْ لَهُ نُکْراً (1).
قال الجزری فیه أنه قال لأبی عمیر أخی أنس یا با عمیر ما فعل النغیر هو تصغیر النغر و هو طائر یشبه العصفور أحمر المنقار.
و قال فی حدیث أنجشة فی روایة البراء بن مالک رویدک رفقا بالقواریر أراد النساء شبههن بالقواریر من الزجاج لأنه یسرع إلیها الکسر و کان أنجشة یحدو و ینشد القرائض و الرجز فلم یأمن أن یصیبهن أو یقع فی قلوبهن حداؤه فأمره بالکف عن ذلک و فی المثل الغناء رقیة الزنا و قیل إن الإبل إذا سمعت الحداء أسرعت فی المشی و اشتدت فأزعجت الراکب و أتعبته فنهاه عن ذلک لأن النساء یضعفن عن شدة الحرکة و قال أم حبین هی دویبة کالحرباء عظیمة البطن إذا مشت تطأطئ رأسها کثیرا و ترفعه لعظم بطنها فهی تقع علی رأسها و تقوم و منه الحدیث أنه رأی بلالا و قد خرج بطنه فقال أم حبین تشبیها له بها و هذا من مزحه صلی الله علیه و آله.
و قال فیه أنه صلی الله علیه و آله کان یرقص الحسن و الحسین علیهما السلام و یقول حزقة حزقه ترق عین بقه فترقی الغلام حتی وضع قدمیه علی صدره الحزقة الضعیف المقارب الخطو من ضعفه و قیل القصیر العظیم البطن فذکرها له علی سبیل المداعبة و التأنیس له و ترق بمعنی اصعد و عین بقة کنایة عن صغر العین و حزقة مرفوع علی مبتدإ محذوف تقدیره أنت حزقة و حزقة الثانی کذلک أو أنه خبر مکرر و من لم ینون حزقة فحذف حرف النداء و هی فی الشذوذ کقولهم أطرق کریّ (2) لأن حرف النداء إنما یحذف من العلم المضموم و المضاف انتهی.
و العجز بضمتین جمع العجوزة و الجرد جمع الأجرد و هو الذی لا شعر علیه و المرد جمع الأمرد و القضم الأکل بأطراف الأسنان.
قال الجزری فیه أنه سأل رجلا ما تدعو فی صلاتک فقال أدعو بکذا و کذا و أسأل ربی الجنة و أتعوذ به من النار و أما دندنتک و دندنة معاذ فلا نحسنها
ص: 297
همچنانکه از احوال نجاشی برمیآید، اما این احتمال درباره برخی از آنان مانند کسرا بعید است. در النهایة میگوید: در این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که من «زَبد» مشرکان را نمیپذیرم، «زبد» به سکون باء یعنی هدیه و عطا. خطابی میگوید: احتمالا این حدیث نسخ شده زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه چندین مشرک را پذیرفته است، مقوقس ماریه را به حضرت هدیه کرد و اَکیدر دومه یک استر به ایشان هدیه کرد و حضرت هدیه هر دو را پذیرفت. همچنین گفتهاند حضرت هدیه مشرک را رد میکرده تا او را ناراحت کند و این سبب شود او به اسلام بگراید، همچنین گفته شده حضرت هدیه مشرک را رد میکرده زیرا هدیه در قلب انسان جایی مییابد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله روا نیست که قلبش به یک مشرک بگراید، پس رد هدیه برای دوری از سبب میل بوده و این با اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه نجاشی و مقوقس و اکیدر را پذیرفته تناقضی ندارد زیرا ایشان اهل کتاب بودهاند. پایان سخن(1).
روایت84.
تفسیر فرات: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام حق تعالی «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»(2){آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند، و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد].} فرمود: وقتی در راستای امر او به پا میخیزی تو را میبیند و حرکت تو را در صُلبهای پیامبران یکی پس از دیگری مینگرد(3).
روایت85.
تفسیر فرات: از عبدالله بن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان ما به خطبه برخاست و فرمود: خداوند را برای نعمتها و بلاهایی که برای ما اهل بیت قرار داده سپاس میگویم، و در برابر سختیهای دنیا و دشواریهای آخرت از خدا یاری میجویم، و گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و من محمد بنده و رسول او هستم که مرا با رسالتش سوی همه آفریدگانش فرستاده «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ»(4) {تا کسی که [باید] هلاک شود با دلیلی روشن هلاک گردد و کسی که [باید] زنده شود با دلیلی واضح زنده بماند.} و مرا بر همه جهانیان، از پیشینیان و پسینیان، برگزید و کلید تمام گنجینههایش را به من عطا کرد و سرّ خود را در من به امانت نهاد و مرا به فرامین خود امر کرد، او قائِم است و من خاتَم و هیچ اراده و توانی نیست جز از سوی خداوند علیّ عظیم، «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ
ص: 374
فقال صلی الله علیه و آله حولهما ندندن الدندنة أن یتکلم الرجل بالکلام تسمع نغمته و لا یفهم و الضمیر فی حولهما للجنة و النار أی حولهما ندندن و فی طلبهما انتهی.
و العکة بالضم وعاء من جلود مستدیر یجعل فیه العسل و السمن.
مکا، مکارم الأخلاق رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّاً.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ أَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْزَحُ فَقَالَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْزَحُ.
وَ عَنْ حَسَنِ (1) بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُ خَالِی هِنْداً عَنْ صِفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِذَا کَانَ غَضِبَ أَعْرَضَ وَ أَشَاحَ وَ إِذَا فَرِحَ غَضَّ طَرْفَهُ جُلُّ ضِحْکِهِ التَّبَسُّمُ یَفْتَرُّ عَنْ مِثْلِ حَبَّةِ الْغَمَامِ (2).
عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَبَسَّمَ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ.
عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا حَدَّثَ بِحَدِیثٍ تَبَسَّمَ فِی حَدِیثِهِ.
عَنْ یُونُسَ الشَّیْبَانِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قُلْتُ قَلِیلًا قَالَ فَلَا تَفْعَلُوا (3) فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ إِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلَی أَخِیکَ وَ لَقَدْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُدَاعِبُ الرَّجُلَ یُرِیدُ بِهِ أَنْ یَسُرَّهُ (4).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَصُرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله امْرَأَةً عَجُوزاً دَرْدَاءَ (5) فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ عَجُوزٌ دَرْدَاءُ فَبَکَتْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَهَا مَا یُبْکِیکِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی دَرْدَاءُ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَا تَدْخُلِینَ الْجَنَّةَ عَلَی حَالِکِ (6).
ص: 298
إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(1) {از خدا آن گونه که حق پرواکردن از اوست پروا کنید و زینهار که جز مسلمان نمیرید.} و بدانید که خداوند «بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ»(2) {به هر چیزی احاطه دارد.} و «أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» {خدا به هر چیزی داناست.} ای مردم! پس از من قومی خواهند بود که بر من دروغ میبندند مبادا دروغشان را بپذیرید، پس از من اموری پدید خواهد آمد که اهلش میپندارند از سوی من است و پناه بر خدا که من درباره خدا چیزی به جز حق بگویم، من شما را به چیزی امر نمیکنم جز به آنچه خداوند مرا بدان امر کرده و شما را به هیچ سویی جز به سوی خداوند فرا نمیخوانم، «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»(3) {و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} در آن دم عُبادة بن صامت سوی حضرت برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! آن چه هنگام است و آنان کیستند؟ آنان را به ما بشناسان تا از آنان پروا کنیم. حضرت فرمود: آنان گروهی هستند که از امروز خود را برای خلافت آماده کردهاند و وقتی این را برایتان آشکار میکنند که جان من به اینجا برسد. و حضرت با دست مبارکش به گلوی مبارکش اشاره کرد. عُبادة بن صامت عرض کرد: وقتی چنین شد به چه کسی بپیوندیم ای رسول خدا؟! فرمود: وقتی چنین شد باید از پیشتازانِ عترت من اطاعت کنید، آنان شما را از گمراهی بازمیدارند و به راه راست رهنمون میشوند و به سوی حق دعوتتان میکنند، آنان کتاب مرا و سنت مرا و گفتار مرا زنده میکنند و بدعت را از بین میبرند و با حقیقت اهل بدعت را ریشهکن میکنند و به هرکجا حق رو گذارَد به همان سو رو میگذارند، من گمان نمیکنم شما چنین کنید اما من حجت را بر شما تمام کردم و شما را از این امر آگاه ساختم. ای مردم! خداوند تبارک و تعالی مرا و اهل بیت مرا از سرشتی آفریده که جز ما هیچ کس را از آن نیافریده است، ما نخستین کسانی بودیم که خداوند آفرینش خود را با ما آغاز کرد، وقتی ما را آفرید با نور ما همه تاریکیها را شکافت و با ما هر سرشت پاکی را زنده گرداند و با ما هر سرشت ناپاکی را میراند، سپس فرمود: اینان خوبانِ آفریدگان من و حاملان عرش من و خزانهداران علم من و سرورانِ اهل آسمان و زمین هستند، اینان نیکانِ هدایت یافتهای هستند که همگان با اینان هدایت میشوند، هر که با اطاعت و ولایت اینان نزد من آید او را در بهشت و کرامتم جای میدهم و هر که با دشمنی و دوری اینان نزد من آید او را در دوزخم جای میدهم و عذابم را بر او افزون میکنم و «ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ»(4) {این است سزای ستمگران.} حضرت سپس فرمود: ما خاندانِ ایمان
ص: 375
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی امْرَأَةٍ رَمْصَاءِ الْعَیْنَیْنِ (1) فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَا تَدْخُلُ الْجَنَّةَ رَمْصَاءُ الْعَیْنَیْنِ فَبَکَتْ وَ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنِّی لَفِی النَّارِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ لَا تَدْخُلِینَ الْجَنَّةَ عَلَی مِثْلِ صُورَتِکِ هَذِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ أَعْوَرُ وَ لَا أَعْمَی عَلَی هَذَا الْمَعْنَی (2).
أقول: سیأتی عدد حججه و عمره صلی الله علیه و آله فی باب حجة الوداع.
البقرة: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ»(119)
آل عمران: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»(68)
الأعراف: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(158) (و قال تعالی): «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(188)
الأنفال: «وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(26)
(و قال تعالی): «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»(33)
التوبة: «وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (إلی قوله): وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنِینَ *أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ
ص: 299
به خداییم و بنیان و کمال آن هستیم و این حقیقت محض است، کردار نیک با ما به انجام میرسد و ما اوصیاء خداوند در میان پیشینیان و پسینیان هستیم، همواره از میان ما کسی ناظر بر خَلق خداست و ما سوگند خداوند هستیم که به ما سوگند یاد کرد، خداوند متعال میفرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً»(1) {و از خدایی که به [نام] او از همدیگر درخواست می کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.} ای مردم! ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را در امان داشته تا گمراه و گمراهکننده و فتنهگر نباشیم و تا دروغگو و پیشگو و ساحر و فالبین و خائن و فالگو و بدعتگر و شکّاک و حقگریز و منافق نباشیم، پس هر که چیزی از این صفات در او باشد از ما نیست و ما از او نیستیم و خداوند از او بیزار است و ما از او بیزاریم، و هر که خداوند از او بیزار باشد به دوزخش میفرستد «وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(2) {و چه بد بستری است.} ما اهل بیتی هستیم که خداوند از همه پلیدیها پاکمان کرده، پس چون به سخن درآییم راستگوییم و چون از ما سوالی پرسیده شود داناییم و بر آنچه که نزدمان به امانت نهاده شده مراقبیم، خداوند برای ما ده ویژگی را جمع آورده که پیش از ما و پس از ما برای هیچ کس جمع نیاورده: دانش و بردباری و حکمت و خردمندی و جوانمردی و دلیری و راستی و صبر و پاکی و آزرم، ما کلمه تقواییم و راه هدایت و الگوی والا و حجت بزرگ و ریسمان استوار «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ»(3) {و بعد از حقیقت جز گمراهی چیست پس چگونه [از حق] بازگردانیده می شوید.} (4)
ص: 376
یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ»(61-63)
(و قال تعالی): «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ* فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ»(128-129)
هود: «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ»(17)
الحجر: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ»(72)
الأسری: «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ (إلی قوله تعالی): وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً»(59)
(و قال تعالی): «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً* وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً* وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(79-81) (و قال تعالی): «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً»(105)
الأنبیاء: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(107)
الأحزاب: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ»(6)
(و قال تعالی): «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً»(40)
(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً»(45-46)
سبأ: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(28)
الفتح: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ
ص: 300
توضیح
جوهری میگوید: «عائف» یعنی پیشگو. «زجر» یعنی فال گویی که نوعی پیشگویی است، میگویند «زجرتُ أنّه یکون کذا و کذا» (فال گویی کردم که فلان چیز چنین و چنان است.) «صدفَ» یعنی رویگردان شد. توضیح فقرههای دیگر در کتاب امامت خواهد آمد.
روایت86.
تهذیب الأحکام: از عمّار ساباطی روایت شده که وی گفت: در منا نزد امام جعفر صادق علیه السلام نشسته بودیم که مردی به ایشان عرض کرد: نظرتان درباره نوافل چیست؟ حضرت علیه السلام فرمود: واجب است. هم ما هراسیدیم و هم آن مرد. آنگاه امام علیه السلام فرمود: منظورم نماز شب برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، خداوند میفرماید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ»(1)
{و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد.} (2)
روایت87.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند بر رسول خدا صلی الله علیه و آله تکلیفی کرد که بر هیچ یک از آفریدگانش نکرد، حضرت را مکلّف کرد که اگر گروهی را نیافت تا به همراهش جهاد کنند خودش به تنهایی بر همه مردم خروج کند، خداوند نه پیش از حضرت این تکلیف را بر کسی نهاده بود و نه پس از ایشان بر کسی نهاد. آنگاه امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: «فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ»(3)
{پس در راه خدا پیکار کن، تو جز عهده دار شخص خود نیستی.} سپس فرمود: و خداوند برای او چنین قرار داد که آنچه برای خود گرفته برای او بگیرد. خداوند عزّوجل فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(4) {هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} و نماز برای رسول خدا صلی الله علیه و آله با ده پاداش مقرّر گشت(5).
روایت88.
الإختصاص: امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند هیچ آفریدهای برتر از محمد صلی الله علیه و آله نیافرید و پس از محمد صلی الله علیه و آله هیچ آفریدهای برتر از علی علیه السلام نیافرید(6).
روایت89.
الإختصاص: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال
ص: 377
وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً* مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(28و29)
النجم: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی* ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی* وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی* عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی»(1-6)
الحشر: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(70)
الجمعة: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ* وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(2-4)
الطلاق: «الَّذِینَ (1) آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً *رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»(10-11)
الکوثر: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ* فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ* إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ»(1-3)
وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ فیه تسلیة للرسول بأنه لیس علیه إجبارهم علی القبول و لیس علیه إلا البلاغ و أنه لا یؤاخذ بذنبهم إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ أی أخصهم به و أقربهم منه أو أحقهم بنصرته بالحجة أو بالمعونة لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ من أمته وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا لموافقتهم له فی أکثر ما شرع لهم علی الإصابة أو یتولون نصرته بالحجة لما کان علیه من الحق وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ ینصرهم و یجازیهم الحسنی لإیمانهم وَ کَلِماتِهِ أی ما أنزل علیه و علی سائر الرسل من کتبه و وحیه و سیأتی فی الأخبار أن الأئمة علیهم السلام کلمات (2) الله قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا أی جلب نفع و لا دفع ضرر و هو إظهار للعبودیة و التبری من ادعاء العلم
ص: 301
«عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(1) {امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.} فرمود: او را بر عرش بنشاند(2).
روایت90.
نهج البلاغة: گرامیترین درودها و افزونترین برکات خود را بر محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستادهات اختصاص ده که رسالتهای پیشین را خاتمه داد و درهای بسته را گشود و حق را با حق آشکار ساخت، خروشهای اهل باطل را پس زد و یورشهای گمراهان را در هم کوبید، همچنانکه بار رسالت را بر دوش کشید و قدرتمندانه به فرمانت قیام کرد و با شتاب در راه خشنودیات گام برداشت بی آنکه از پیشروی عقب کشد یا ارادهاش سست گردد. وحی تو را دریافت و عهدت را پاس داشت و در اجرای فرمانت چنان کرد که برای جوینده حق آتشِ حقیقت را برافروخت و راه را بر خطاکار روشن ساخت، اینچنین با وجودش دلهایی که در فتنه و گناه فرو رفته بودند راه یافتند، پرچمهای آشکار را برافراشت و احکام روشنگر را به پا داشت؛ پس او پیامبر امین و معتمد تو و گنجینه دار علم نهان تو و گواه تو در روز رستاخیز و برانگیخته تو بر حق و فرستاده تو به سوی مردمان است(3).
ص: 378
بالغیوب من قبل نفسه إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ من ذلک فیلهمنی إیاه و یوفقنی له وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ أی لو کنت أعلمه لخالفت حالی ما هی علیه من استکثار المنافع و اجتناب المضار حتی لا یمسنی سوء و یحتمل أن یکون المعنی لو کنت أعلم الغیب من قبل نفسی بغیر وحی من الله لکنت أستعمله فی جلب المنافع و دفع المضار و لکنی لما کنت أعلمه بالوحی لا جرم أنی راض بقضائه تعالی و لا أسعی فی دفع ما أعلم وقوعه علی من المصائب بقضائه تعالی فلا ینافی ما سیأتی أنهم علیهم السلام کانوا یعلمون ما کان و ما یکون إلی یوم القیامة کذا خطر بالبال و الله یعلم حقیقة الحال وَ اذْکُرُوا الخطاب للمهاجرین أو للعرب إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فی أرض مکة تستضعفکم قریش أو العرب کانوا أذلاء فی أیدی الروم تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ التخطف الأخذ بسرعة و الناس کفار قریش أو من عداهم فإنهم کانوا جمیعا معادین مضادین لهم فَآواکُمْ إلی المدینة أو جعل لکم مأوی یتحصنون به عن أعادیکم وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ علی الکفار أو بمظاهرة الأنصار أو بإمداد الملائکة یوم بدر وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ یعنی الغنائم أحلها لکم و لم یحلها لأحد قبلکم أو الأعم مما أعطاهم من الأطعمة اللذیذة لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ هذه النعم وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ أی ما کان الله یعذب أهل مکة بعذاب الاستیصال و أنت مقیم بین أظهرهم لفضلک و یحتمل الأعم کما سیأتی فی الأخبار أنه صلی الله علیه و آله و أهل بیته علیهم السلام أمان لأهل الأرض من عذاب الاستیصال وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ المراد باستغفارهم إما استغفار من بقی فیهم من المؤمنین لم یهاجروا فلما خرجوا أذن الله فی فتح مکة أو الأعم بالنسبة إلی جمیع أهل البلاد و الأزمان مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ المحادة المشاقة و المخالفة.
لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قال الطبرسی رحمه الله القراءة المشهورة مِنْ أَنْفُسِکُمْ بضم الفاء و قرأ ابن عباس و ابن علیة و ابن حصین و الزهری مِنْ أَنْفَسِکُمْ بفتح الفاء و قیل إنها قراءة فاطمة علیها السلام (1) أی من أشرافکم و من خیارکم و علی
ص: 302
توضیح
«الخاتم لما سبق» یعنی وحی و رسالت. «الفاتح لما انغلق» از آنجاست که میگویند «انغلق و استغلق» یعنی گشودنش دشوار شد، یعنی از مسائل دین و توحید و شرائع و راه خداوند متعال اموری را که بر مردم بسته و مبهم بود، گشود. «المعلن الحقّ بالحقّ» یعنی آشکارکننده دین با معجزات و یا با جنگ و ستیزه، میگویند: «حاقّ فلانا فحقَّه» یعنی با او مخاصمه کرد و بر او پیروز شد، و یا با بیان آشکار و یا با برخی از آن چراکه اصول فروع را پدیدار میسازند، و یا با کمک حق تعالی. «الجیشات» جمع «جیشة» است از «جاشت القدر» یعنی دیگ به جوش آمد. «أباطیل» جمع باطل است بر خلاف قیاس، یعنی جوشش باطل و فتنه های مشرکان و عادات آنان از جمله غارت و جنگ را پس زد. «دامغ» یعنی نابودگر که از «دمغَه» گرفته شده یعنی سر او را شکافت تا جایی که به دِماغش رسید، که این موجب مرگ است. «أضالیل» نیز جمع «ضال» است بر خلاف قیاس. «صولة» حمله و جهش و یورش است. در «کما حمّل» کاف برای تعلیل است یعنی به این سبب بر او درود فرست، و یا برای تشبیه است یعنی درودی که مشابه و مناسب کار او باشد. «اضطلع» یعنی قدرتمندانه حمل کرد که از «ضلاعة» به معنای قدرت میآید. «مستوفزاً» یعنی با شتاب. «نکول» یعنی عقب کشیدن. «قُدم» به ضم یعنی پیشروی و پیشبرد، یعنی در راه جهاد و دیگر امور دین از پیشروی عقب نکشید. «وهی» یعنی ضعف. میگویی «وعیتُ الحدیث» یعنی آن را حفظ کردم و فهمیدم. «مضی فی الأمر» یعنی کار را به انجام رساند، یعنی در انجام و اجرای امرت مُصرّ بود. «وری الزند» یعنی از آن آتش در آمد، «أوریتُه» یعنی آتشش را درآوردم. «قبس» یعنی شعله و «قابس» یعنی کسی که آتش میطلبد، در اینجا منظور از «قبس» نور حقیقت است، یعنی نورهای دین را چنان برافروخت که حقیقت برای جویندگان آشکار شد. «خابط» یعنی کسی که اگر نوری نباشد تلو میخورد. «بعد خوضات الفتن» از «خاضَ الماء» یعنی داخل آب شد میآید که یعنی پس از آنکه در فتنهها غوطهور بودند. «أعلام» جمع «عَلم» است یعنی هر آنچه که نشانه راه است همچون مناره یا کوه. «موضحات» احتمال دارد به فتح یا به کسر باشد. «نیّرات الأحکام» یعنی احکام روشنگر و حق. «المأمون» برای تاکید است. منظور از «العلم المخزون» اموری است که به تکالیف مربوط نیست زیرا اگر بود از مکلّفین پنهان نبود. «شهیدک» یعنی شاهد تو بر مردمان. «بعیثک» یعنی برانگیختهات با دین ثابت.
روایت91.
نهج البلاغه: پیامبران را در بهترین امانتگاه به امانت نهاد و در بهترین جایگاه جای داد، ایشان را از صلب ارجمند پدران به رَحِم پاک مادران منتقل فرمود، هرگاه یکی از آنان درگذشت، دیگری برای پیشبرد دین خدا به پا خواست. تا اینکه کرامت خداوند سبحان به محمد صلی الله علیه و آله رسید، نهاد او را از بهترین معادن بیرون آورد و نهالش را در عزیزترین سرزمینها کاشت و او را از همان درختی که دیگر پیامبران و امنیان خود را از آن آفریده بود به وجود آورد. عترت او بهترین عترتها، خاندانش بهترین خاندانها و درخت وجودش بهترین درخت است. در حریم امن رویید و در میان ارجمندی بالید با شاخههایی بلند و ثمری دست نیافتنی. پس او پیشوای پرهیزکاران و بینایی هدایت خواهان است، چراغی است با نور درخشان و شهابی تابناک و شعلهای با درخشش خیره کننده، شیوهاش اعتدال است و سنّتش راه درست و گفتارش روشنگر حق و باطل و حُکمش دادگری است. خداوند او را هنگامی برانگیخت که از زمانی دراز از رسالتهای پیشین گذشته بود و کارها به لغزش گراییده بود و امتها به نادانی درافتاده بودند(1).
توضیح
در این سخن که «فی أفضل مستودع» ظاهرا منظور از «مستودع» و «مستقرّ» صُلبها و رَحِمها میباشد که در ادمه تبیینش میآید، نیز محتمل است که منظورش محل ارواح ایشان در عالم ذرّ باشد. «تناسختهم» یعنی منتقلشان کردی. «أفضت» یعنی انجامید. «أرومة» یعنی ریشه و اصل. احتمالا منظور از «أفضل المعادن و أعزّ الأرومات» شجره نبوت است، همچنین گفتهاند
ص: 379
المشهور أی من جنسکم قیل لیس فی العرب قبیلة إلا و قد ولدت النبی صلی الله علیه و آله و له فیهم نسب و قیل معناه أنه من نکاح لم یصبه شی ء من ولادة الجاهلیة عن الصادق علیه السلام عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ أی شدید علیه عنتکم و ما یلحقکم من الضرر بترک الإیمان حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ أی علی من لم یؤمن أن یؤمن بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ الرأفة شدة الرحمة قال الطبرسی قیل رءوف بالمطیعین رحیم بالمذنبین أو رءوف بأقربائه رحیم بأولیائه أو رءوف بمن رآه رحیم بمن لم یره و قال بعض السلف لم یجمع الله لأحد من الأنبیاء بین اسمین من أسمائه إلا للنبی صلی الله علیه و آله فإنه قال بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ و قال إِنَّ اللَّهَ (1) بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (2) فَإِنْ تَوَلَّوْا عنک و أعرضوا عن قبول قولک و الإقرار بنبوتک فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ أی الله کافی.
قوله تعالی أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ المراد به النبی صلی الله علیه و آله و البینة القرآن أو الأعم منه و من المعجزات و البراهین أو المؤمنون و البینة الحجة وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ أی و یتبعه من یشهد بصحته منه فقیل هو جبرئیل یتلو القرآن علی النبی صلی الله علیه و آله و سیأتی الأخبار المستفیضة بأنه أمیر المؤمنین علیه السلام و ذهب إلیه کثیر من مفسری الخاصة و العامة و قیل هو ملک یسدده و یحفظه و قیل هو القرآن علی الاحتمال الأخیر وَ مِنْ قَبْلِهِ أی قبل القرآن أو محمد صلی الله علیه و آله کِتابُ مُوسی یشهد له إِماماً یؤتم به فی أمور الدین وَ رَحْمَةً أی نعمة من الله علی عباده أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ أی النبی و الشاهد أو الشاهد باعتبار الجنس فإنه یشمل الأئمة علیهم السلام أو المؤمنون یؤمنون بالنبی أو القرآن وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ أی من مشرکی العرب و فرق الکفار فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ مصیره و مستقره فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ أی فی شک مِنْهُ أی من القرآن أو الموعد و الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به الأمة أو عام.
قوله تعالی لَعَمْرُکَ قال الطبرسی رحمه الله أی و حیاتک یا محمد و مدة بقائک (3)
ص: 303
یعنی مکه که خداوند گرامیاش دارد، نیز گفته شده یعنی نَسَب و خاندان حضرت . «صدع» یعنی شکافتن. «عترت» اخصّ از «أسرة» است و «أسرة» یعنی خانواده و خویشان نزدیک. گفتهاند منظور از «شجر» در هر دو جا ابراهیم علیه السلام است، نیز گفته شده منظورش هاشم است به این قرینه که «نبتت فی حرم» یعنی در مکه. اما رساتر این است که منظور از «شجر» در بار دوم خود حضرت و اهل بیت ایشان باشد، همچنانکه در اخبار بسیاری درباره تفسیر «الشجرة الطیّبة» آمده است. منظور از «فروع» امامان علیه السلام هستند. «طول» کنایه از فرازمندیِ آنها در نهایت شرافت و فضیلت است. منظور از «ثمر» علوم و معارف آنهاست و نیز دست نیافتنی بودن عمق اسرار آنها به گونهای که عقلها به آنجا نرسد. «زند» آتشزنه است. «قصد» یعنی میانهروی و اعتدال در امور بدون افراط و تفریط. «فصل» یعنی جداکننده حق و باطل. «هفوة» یعنی لغزش. «غباوة» یعنی نادانی و کم خردی.
روایت92.
نهج البلاغة: قرارگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله بهترین قرارگاه و محل پرورشش، در معادن بزرگواری و گهوارههای سلامت، شریفترین جایگاه بود. دلهای نیکوکاران به او گراییده و روی دیدهها به سوی او گشته، خداوند به برکت وجود او کینهها را دفن کرد و آتش دشمنیها را خاموش نمود، با او میان برادرانی الفت انداخت و میان نزدیکانی دوری افکند. با او ذلّت به عزّت رسید و عزّت به ذلّت افتاد، کلامش روشنگر و سکوتش زبانی دیگر بود(1).
توضیح
افزون بر آنچه گذشت محتمل است منظور از «مستقرّ» مدینه باشد و منظور از «منبت» مکه باشد که خداوند هر دو را گرامی دارد. درباره «مماهد السلامة» ابن میثم میگوید: «مهاد» یعنی بستر و از آنجا که آن را با «معادن» که همان جمع معدن باشد قرینه و مزدوج کرده گفته «مماهد» هرچند مفردش «ممهد» نباشد، مثل آنجا که میگویند: «غدایا و عشایا» و یا «مأجورات و مأزورات» و از این قبیل. در اینجا منظور از «سلامة» به دور بودن از هر گونه عیب است، یعنی در تباری پاک و به دور از بدنامی و عیب. نیز احتمال دارد منظور از «معادن الکرامة و مماهد السلامة» مکه و مدینه باشد زیرا این دو شهر محل عبادت و سلامتی از عذاب خداوند و دستیابی به کرامت او هستند، همچنین محتمل است منظور از «مماهد السلامة» ویژگیهای والای اخلاقی باشد که حضرت با آنها بالیده و «مُمَهِّد» و زمینهساز سلامتی از خشم خدا هستند. «ثنیت» یعنی معطوف شد و گرایید. «دفن به» یعنی آن را پنهان ساخت و از میان بُرد. «ضغائن» جمع «ضغینة» به معنای کینه است. «نوائر» جمع «نائرة» است به معنای دشمنی.
ص: 380
قال ابن عباس ما خلق الله عز و جل و لا ذرأ و لا برأ نفسا أکرم علیه من محمد صلی الله علیه و آله و ما سمعت الله أقسم بحیاة أحد إلا بحیاته. (1) قوله تعالی وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ أی التی اقترحتها قریش من قلب الصفا ذهبا و إحیاء الموتی و غیر ذلک إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ من الأمم السابقة فعذبوا بعذاب الاستیصال إذ عادة الله تعالی فی الأمم أن من اقترح منهم آیة فأجیب إلیها ثم لم یؤمن أن یعاجل بعذاب الاستیصال و قد صرفه الله تعالی عن هذه الأمة ببرکة النبی صلی الله علیه و آله وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً أی لا نرسل الآیات المقترحة إلا تخویفا من نزول العذاب العاجل کالطلیعة و المقدمة له فإن لم یخافوا وقع علیهم و یحتمل أن یکون المراد القرآن و المعجزات الواقعة فإنها تخویف و إنذار بعذاب الآخرة. وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ قال الطبرسی رحمه الله خطاب للنبی صلی الله علیه و آله أی فصل بالقرآن و لا یکون التهجد إلا بعد النوم عن مجاهد و أکثر المفسرین و قال بعضهم ما یتقلب به فی کل اللیل یسمی تهجدا و المتهجد الذی یلقی الهجود أی النوم عن نفسه کما یقال المتحرج و المتأثم نافِلَةً لَکَ أی زیادة لک علی الفرائض لأن صلاة اللیل کانت فریضة علی النبی صلی الله علیه و آله و فضیلة لغیره و قیل کانت واجبة علیه فنسخ وجوبها بهذه الآیة و قیل إن معناه فضیلة لک و کفارة لغیرک (2) و قیل نافلة لک و لغیرک و إنما اختصه بالخطاب لما فی ذلک من دعاء الغیر للاقتداء به (3) عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً عسی من الله واجبة و المقام بمعنی البعث فهو مصدر من غیر جنسه أی یبعثک یوم القیامة بعثا أنت محمود فیه و یجوز أن یجعل البعث بمعنی الإقامة أی یقیمک ربک مقاما تحمدک فیه الأولون و الآخرون و هو مقام الشفاعة یشرف فیه
ص: 304
منظور از «ذلة» ذلت اسلام است و منظور از «عزة» عزّت شرک است. درباره «صمتُه لسان» دو وجه هست، یکی اینکه حضرت درباره چیزی که سزاوارِ سخن نبوده سکوت میکرده و اینگونه مردم میآموختهاند درباره آنچه به آنان مربوط نیست سکوت کنند و دوم اینکه سکوت حضرت در قبال برخی افعال اصحاب و نهی نکردن آنها به نوعی تقریر آن افعال و دلیلی بر مباح بودن آنها بوده است.
روایت93.
نهج البلاغة: تا آنکه خداوند با پیامبر خود صلی الله علیه و آله برای جوینده حق آتش حقیقت را برافروخت و نشانهای برای وامانده در گمراهی روشن ساخت. خداوندا او امین تو و گواه تو در روز قیامت است، نعمتی است که خود برانگیختهای و رحمتی است که به حق فرستادهای. خداوندا از عدل خود بهرهای بسیار نصیب او گردان و از فضل خود پاداش صدچندان به او عطا فرما. خداوندا بنای او را بر فراز بنای بنیانگزاران قرار ده. او را بر سر خان کرمت بزرگ دار و جایگاهش را نزد خود گرامی دار و وسیله تقرّب خویش را به او عنایت فرما و به او والایی و برتری عطا فرما و ما را از یاران او محشور فرما، چنانکه نه زیانکار باشیم و نه نادم و نه منحرف و نه پیمان شکن و نه گمراه و نه فتنهگر(1).
توضیح
«حابس» کسی است که در جایی که ناقهاش بازمانده سرگردان وامانده و سردرگم است و نمیداند چگونه راه بجوید. منظور از «بنائه» قواعد دین حضرت یا کمالات ایشان است. «نُزل» به ضم چیزی است که برای مهمان فراهم آورده میشود.
روایت94.
نهج البلاغة: خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را از درخت پیامبران و چراغدان روشنایی و قله بزرگی و از میان دشت بطحا و چراغهای برافروخته در تاریکی و سرچشمههای حکمت برگزید(2).
ص: 381
علی جمیع الخلائق یسأل فیعطی و یشفع فیشفع و قد أجمع المفسرون علی أن المقام المحمود هو مقام الشفاعة و هو المقام الذی یشفع فیه للناس و هو المقام الذی یعطی فیه لواء الحمد فیوضع فی کفه و تجتمع تحته الأنبیاء و الملائکة فیکون صلی الله علیه و آله أول شافع و أول مشفع وَ قُلْ یا محمد رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ المدخل و المخرج مصدر الإدخال و الإخراج فالتقدیر أدخلنی إدخال صدق و أخرجنی إخراج صدق و فی معناه أقوال:
أحدها أن المعنی أدخلنی فی جمیع ما أرسلتنی به إدخال صدق و أخرجنی منه سالما إخراج صدق. (1) و ثانیها أدخلنی المدینة و أخرجنی منها إلی مکة للفتح.
و ثالثها أنه أمر بهذا الدعاء إذا دخل فی أمر أو خرج من أمر و المراد أدخلنی فی کل أمر مدخل صدق.
و رابعها أدخلنی القبر مدخل صدق و أخرجنی منه عند البعث مخرج صدق و مدخل الصدق ما تحمد عاقبته فی الدنیا و الدین وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً أی اجعل لی عزا أمتنع به ممن یحاول صدی عن إقامة فرائضک و قوة تنصرنی بها علی من عادانی فیک و قیل اجعل لی ملکا عزیزا أقهر به العصاة فنصر بالرعب حتی خافه العدو علی مسیرة شهر و قیل حجة بینة أتقوی بها علی سائر الأدیان و سماه نصیرا لأنه یقع به (2) النصرة علی الأعداء فهو کالمعین وَ قُلْ جاءَ الْحَقُ أی ظهر الحق و هو الإسلام و الدین وَ زَهَقَ أی بطل الْباطِلُ و هو الشرک و روی عن عبد الله بن مسعود أنه قال دخل النبی صلی الله علیه و آله مکة و حول البیت ثلاثمائة و ستون صنما فجعل یطعنها و یقول جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً أورده البخاری فی الصحیح قال الکلبی فجعل (3) ینکب لوجهه إذا قال ذلک و أهل مکة یقولون ما رأینا رجلا
ص: 305
روایت95.
نهج البلاغة: و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله برگزیده خدا و سفیر وحی او و رسول رحمت اوست(1).
روایت96.
نهج البلاغة: و گواهی میدهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده خدا و سرور بندگان اوست، هرگاه خداوند آفریدگان را به دو گروه فروکاست او را در بهترینِ آن دو نهاد که زناکاران در آن سهمی نداشتند و بدکاران در آن جایی نداشتند(2).
توضیح
«نسخ» از بین بردن و دگرگون ساختن است که در اینجا استعاراً یعنی تقسیم کردن، زیرا در واقع چیزی که تقسیم میشود از میان میرود و دگرگون میشود. «عاهر» یعنی زناکار که هم بر مذکر و هم بر مونث اطلاق میشود، «فاجر» نیز همینطور.
میگویم: علمای ما در کتابهایشان از برخی از ویژگیهای حضرت یاد کردهاند و علامه در کتاب التذکرة آنها را جمع آورده است، ما اکنون خلاصه آنچه آنان آوردهاند را میآوریم. اموری که فقط بر حضرت واجب بوده و نه بر هیچ یک از دیگر افراد امت یکی مسواک زدن بوده و دوم نماز وتر و سوم قربانی کردن.
از خود پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: سه چیز بر من واجب شده و بر شما نه: مسواک زدن و نماز وتر و قربانی کردن.
و در حدیثی دیگر: بر من نماز وتر واجب شده و بر شما نه، بر من مسواک زدن واجب شده و بر شما نه، بر من قربانی کردن واجب شده و بر شما نه.
شافعی در وجوب مسواک کردن بر حضرت تردید کرده است.
و چهارم نماز شب که خداوند متعال فرموده: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ»(3)
{و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد.} اگرچه لفظ «نافلة» از استحباب خبر میدهد اما در لغت معنای افزونی را به همراه دارد، از آنجا که سنّت جبران کننده فریضه است و حضرت از نقصان در فرائض معصوم بوده، شافعیها اختلاف کردهاند و برخی گفتهاند این بر حضرت واجب بوده
ص: 382
أسحر من محمد إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً أی مضمحلا ذاهبا هالکا لا ثبات له. (1) و فی قوله تعالی وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ أی نعمة علیهم قال ابن عباس رحمة للبر و الفاجر و المؤمن و الکافر فهو رحمة للمؤمن فی الدنیا و الآخرة و رحمة للکافر بأن عوفی مما أصاب الأمم من الخسف و المسخ و روی أن النبی صلی الله علیه و آله قال لجبرئیل لما نزلت هذه الآیة هل أصابک من هذه الرحمة شی ء قال نعم إنی کنت أخشی عاقبة الأمر فآمنت بک لما أثنی (2) علی بقوله ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ (3) و قد قال صلی الله علیه و آله إنما أنا رحمة مهداة و قیل إن الوجه فی أنه نعمة علی الکافر أنه عرضه للإیمان و الثواب الدائم و هداه و إن لم یهتد کمن قدم الطعام إلی جائع فلم یأکل فإنه منعم علیه و إن لم یقبل. (4) و فی قوله تعالی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قیل فیه أقوال:
أحدها أنه أحق بتدبیرهم و حکمه علیهم أنفذ من حکمهم علی أنفسهم لوجوب طاعته. (5) و ثانیها أنه أولی بهم فی الدعوة فإذا دعاهم النبی صلی الله علیه و آله إلی شی ء و دعتهم أنفسهم إلی شی ء کانت طاعته أولی لهم من طاعة أنفسهم. (6) و ثالثها أن حکمه أنفذ علیهم من حکم بعضهم علی بعض و روی أن النبی صلی الله علیه و آله لما أراد غزوة تبوک و أمر الناس بالخروج قال قوم نستأذن آباءنا و أمهاتنا فنزلت و روی عن أبی و ابن مسعود و ابن عباس أنهم کانوا یقرءون النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم و أزواجه أمهاتهم و هو أب لهم و کذلک هو فی مصحف أبی و روی ذلک عن
ص: 306
و برخی گفتهاند هم بر حضرت و هم بر امت ایشان واجب بوده اما بعد نسخ شده است.
میگویم: ذکر «وتر» (نماز وتر) همراه با «قیام اللیل» (نماز شب) ظاهرا دلالت بر تکرار دارد و اصلِ این موضوع از آنجاست که:
از عایشه روایت شده که وی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سه چیز برای من واجب است و برای شما سنّت: نماز وتر و مسواک زدن و نماز شب.
از این رو در بیان ویژگیها این هر دو را آوردهاند، این از شرح کتاب الوجیزة برمیآید که یارانمان نیز از آن پیروی کردهاند.
شهید ثانی میگوید: بدان میان قیام لیل و وتر که هر دو بر حضرت واجب بوده مغایرتی از نوع عموم و خصوص مطلق هست، زیرا شبزندهداری (تهجّد) هم با خواندن نماز وتر حاصل میشود و هم با جز آن، پس وجوب نماز شب الزاما وجوب نماز وتر را به همراه ندارد. اما نماز وتر از آنجا که از عبادات واقع در شب است پس از انواع شبزندهداری است و بلکه بهترین نوع آن است. گاه گفتهمی شود بیان وجوب نماز وتر کفایت از بیان وجوب تهجد در شب میکند، اما پاسخ این است که تهجد در شب گرچه با نماز وتر محقّق میشود اما مفهومی مغایر با مفهوم نماز وتر دارد، زیرا اگر عبادت شب واجب باشد هم ممکن است به انجام نماز وتر اختصاص یابد و هم به جز آن یا هم به مقدار زیاد و هم به مقدار کم، به این ترتیب هر جزئی از آن کل میتواند موصوف به این وجوب باشد، زیرا جزئی از یک واجبِ کلیّ است، پیداست این معنا به وجوب نماز وتر به طور ویژه نمیانجامد و چنین دلالتی ندارد، بنابراین ناگزیر باید هر دو را آورد.
وی در التذکرة ادامه میدهد: پنجم پرداختن قرض کسی است که با تنگدستی از دنیا رفته است، زیرا حضرت فرموده: هر که درگذشت و مالی بر جا گذاشت آن از برای وارثانش است و هر که درگذشت و قرضی بر جا گذاشت آن بر عهده من است.
مذهب جمهور بر همین است، اما برخی میگویند این به خاطر کرامت حضرت بوده و این لفط را نمیتوان بر ضمانت حمل کرد، زیرا کسی که ضمانت مجهول را صحیح میشمارد بر این وجه تکیه نکرده است. شافعیون در این وجوب دو وجه دارند: اگر فرد تنگدست از دنیا رفت و در بیت المال موجودی افزون بر نیاز زندگان بود ، آیا ادای آن بر امام واجب است بهخاطر ترغیب مردم به قرض دادن به نیازمندان [ یا خیر ؟ ].
ششم مشورت با خردمندان، چراکه خداوند متعال فرموده «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ»(1)
{با آنان مشورت کن.} نیز گفته شده بر حضرت واجب نبوده بلکه برای به دست آوردن دل آنها بوده و حضرت مورد اطمینان بوده چراکه عقل پیامبر صلی الله علیه و آله سرشارتر از عقلهای تمام انسانهاست.
ص: 383
أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام قال مجاهد و کل نبی أب لأمته و لذلک صار المؤمنین (المؤمنون) إخوة. (1) و فی قوله تعالی ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ الذین لم یلدهم و فی هذا بیان أنه لیس بأب لزید فیحرم علیه زوجته (2) فلهذا أشار إلیهم فقال مِنْ رِجالِکُمْ و قد ولد له صلی الله علیه و آله أولاد ذکور إبراهیم و القاسم و الطیب و المطهر فکان أباهم و قد صح أنه قال للحسن علیه السلام إن ابنی هذا سید و قال أیضا للحسن و الحسین علیهما السلام ابنای هذان إمامان قاما أو قعدا
و قال صلی الله علیه و آله إن کل بنی بنت ینسبون إلی أبیهم إلا أولاد فاطمة فإنی أنا أبوهم.
و قیل أراد بقوله رِجالِکُمْ البالغین من رجال ذلک الوقت و لم یکن أحد من أبنائه رجلا فی ذلک الوقت وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ أی و لکن کان رسول الله لا یترک ما أباحه الله تعالی بقول الجهال و قیل إن الوجه فی اتصاله بما قبله أنه أراد سبحانه لیس یلزم طاعته صلی الله علیه و آله و تعظیمه لمکان النسب بینه و بینکم و لمکان الأبوة بل إنما یجب ذلک علیکم لمکان النبوة وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ أی و آخر النبیین ختمت النبوة به فشریعته باقیة إلی یوم الدین. (3) و فی قوله تعالی إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً علی أمتک فیما یفعلونه من طاعة و معصیة و إیمان و کفر لتشهد لهم و علیهم یوم القیامة وَ مُبَشِّراً لمن أطاعنی و أطاعک بالجنة وَ نَذِیراً لمن عصانی و عصاک بالنار وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ و الإقرار بوحدانیته (4) و امتثال أوامره و نواهیه بِإِذْنِهِ أی بعلمه و أمره وَ سِراجاً مُنِیراً یهتدی بک فی الدین کما یهتدی بالسراج و المنیر الذی یصدر النور من جهته إما بفعله و إما لأنه سبب له فالقمر منیر و السراج منیر بهذا المعنی و الله منیر السماوات و الأرض و قیل عنی بالسراج المنیر القرآن و التقدیر ذا سراج. (5)
ص: 307
هفتم ناپسند شمردن امر ناپسند به هنگام رؤیت و اظهار ناپسندی، زیرا اقرار بر آن امر موجب رواییِ آن میشده، خداوند متعال برای حضرت یاری و محافظت را ضمانت کرده است.
هشتم اینکه بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده که زنان خود را میان مصاحبت با حضرت و مفارقت از او مخیّر گردانَد، بر اساس این کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا * وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً»(1)
{ای پیامبر به همسرانت بگو اگر خواهان زندگی دنیا و زینت آنید بیایید تا مهرتان را بدهم و [خوش و] خرم شما را رها کنم، و اگر خواستار خدا و فرستاده وی و سرای آخرتید پس به راستی خدا برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده گردانیده است.} اساس این وجوب بر آن است که پیامبر برای خود فقر و صبر بر فقر را برگزیده بوده و لذا به حضرت امر شده که زنان خود را میان مفارقت از حضرت و برگزیدن زینت دنیا یا برگزیدن حضرت و صبر بر سختی فقر مخیّر گرداند تا مبادا آنان را بر این سختی و فقر مجبور کرده باشد. این برداشتِ مشهور است اما شافعیون وجه دیگری برای این اختیاردادن آوردهاند و گفتهاند این بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب نبوده و فقط یک مأموریت استحبابی بوده، اما برداشت نخست مشهور است. وقتی پیامبر آنان را مخیّر گرداند آنان حضرت و سرای آخرت را برگزیدند و اینچنین خداوند متعال همسرگیری به جای آنان و جایگزین کردن زنان دیگر به جای آنان را بر رسول خود حرام کرد، سپس این حُکم را نسخ کرد تا چنین باشد که اگر رسول خدا این کار را نکرد منّتی از سوی حضرت باشد، آن هم بر اساس این کلام حق تعالی: «إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَ»(2) {ای پیامبر ما برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده ای حلال کردیم.} عایشه گفته: پیامبر درنگذشته بود که خداوند زنان را برای ایشان حلال کرد. یعنی زنانی را که بر حضرت ممنوع شده بود. اما ابوحنیفه گفته این تحریم باقی مانده و نسخ نشده. همچنین روایت شده یکی از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله حلقهای از طلا از پیامبر خواست و حضرت برای او حلقهای از نقره ساخت و آن را با زعفران اندود کرد، زن گفت: من فقط طلا میخواهم، و پیامبر از این مسئله غمگین شد. آنگاه آیه تخییر نازل شد. نیز گفته شده پیامبر این انتخاب را در میان نهاد زیرا نمیتوانست رفاه آنان را توسعه دهد و ممکن بود در میان آنان کسی میبود که از ماندن نزد حضرت اکراه داشت، اینگونه خداوند حضرت را از این موقعیت به دور داشت.
روایت شده که: از پیامبر صلی الله علیه و آله درخواستهایی میشد که حضرت در عهده نداشت و زنان حضرت چیزهای بسیاری از ایشان میخواستند، آنچنان که عمر میگوید: ما جماعت مهاجرین در مکه بر زنانمان مسلّط بودیم و زنان انصار بر شوهرهایشان مسلّط بودند. چون زنان ما با زنان آنها درآمیختند به اخلاق آنان گراییدند، روزی من با زنم سخن گفتم
ص: 384
و فی قوله تعالی إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ أی عامة للناس کلهم العرب و العجم و سائر الأمم و یؤیده الحدیث المروی
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أُعْطِیتُ خَمْساً وَ لَا أَقُولُ فَخْراً بُعِثْتُ إِلَی الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ وَ جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ طَهُوراً وَ مَسْجِداً وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ لَمْ یُحَلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِی وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ فَهُوَ یَسِیرُ أَمَامِی مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ فَادَّخَرْتُهَا لِأُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
و قیل معناه جامعا للناس بالإنذار و الدعوة و قیل کافا للناس أی مانعا لهم عما هم علیه من الکفر و المعاصی بالوعد و الوعید و الهاء للمبالغة. (1) و فی قوله تعالی بِالْهُدی أی بالدلیل الواضح أو بالقرآن وَ دِینِ الْحَقِ أی الإسلام لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ أی لیظهر دین الإسلام بالحجج و البراهین علی جمیع الأدیان و قیل بالغلبة و القهر و الانتشار فی البلدان و قیل إن تمام ذلک عند خروج المهدی علیه السلام فلا یبقی فی الأرض دین سوی دین الإسلام. (2) و فی قوله تعالی وَ النَّجْمِ إِذا هَوی فیه أقوال:
أحدها أن الله أقسم بالقرآن إذ أنزل نجوما متفرقة علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی ثلاث و عشرین سنة فسمی القرآن نجما لتفرقه فی النزول. (3) و ثانیها أنه أراد به الثریا أقسم بها إذا سقطت و غابت مع الفجر و العرب تطلق اسم النجم علی الثریا خاصة.
و ثالثها أن المراد به جماعة النجوم إذا هوت أی سقطت و غابت و خفیت عن الحس و أراد به الجنس.
و رابعها أنه یعنی به الرجوم من النجوم و هو ما یرمی به الشیاطین عند استراق السمع
وَ رَوَتِ الْعَامَّةُ عَنْ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4) نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ
ص: 308
و او در روی من برگشت، من دست بلند کردم تا او رابزنم و گفتم: ای فرومایه در روی من برمیگردی؟! او گفت: زنان رسول خدا صلی الله علیه و آله در روی ایشان بر میگردند و حال آنکه حضرت از تو بهتر است. گفتم: خیر نبیند حفصه! سپس نزد حفصه رفتم و در این باره از او پرسیدم. حفصه گفت: رسول خدا گاه از دست یکی از زنانش تمام طول روز عصبانی است. گفتم: فریب دختر ابی قحافه را نخور! او دردانه رسول خدا است و حضرت از او چیزهایی را تحمل میکند که از تو نمیکند. عمر گفت: من با مردی از انصار قرار گذاشته بودم که به نوبت در مجلس رسول خدا حاضر شویم تا هر یک از ما آنچه را که میگذرد به رفیق خود خبر دهد. ناگاه یکی از انصار در زد. من گفتم: نکند غسّان سراغمان آمده! زیرا خبردار شده بودیم که غسّان لشکرش را آماده کرده تا به جنگ ما بیاید. او گفت: اتفاقی بدتر از آن افتاده! رسول خدا صلی الله علیه و آله همه زنانش را طلاق داده! من از خانه خارج شدم و دیدم اصحاب دورتادور او گریه میکنند و او نشسته است. بر در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله اَنَس نشسته بود. گفتم: برای من اجازه ورود بگیر. جوابی نداد و من بازگشتم. اما طاقت نیاوردم و دوباره برگشتم. باز جوابی نداد. سه مرتبه این کار را کردم تا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله صدایم را شنید و اجازه داد. دیدم حضرت روی حصیری از لیف خرما خوابیده. ایشان برخاست. جای حصیر روی پهلوهایش مانده بود. عرض کردم: قیصر و کسرا دیبا و حریر میگسترانند. فرمود: شک داری ای عمر! مگر نمیدانی نصیب آنها در دنیاست و نصیب ما در آخرت؟ سپس ماجرا را برای حضرت تعریف کردم. وقتی شنید که به حفصه گفتهام فریب دختر ابی قُحافه را نخور! لبخند زد. عرض کردم: آیا زنانتان را طلاق دادهاید؟ فرمود: نه.
و روایت شده که: پیامبر صلی الله علیه و آله یک ماه از زنان خود دوری کرد و یک ماه در اتاقی ماند. آنگاه آیه «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ» نازل شد. اینچنین رسول خدا با عایشه شروع کرد و به او فرمود: من دوستانه موضوعی را با تو مطرح میکنم، در پاسخ شتاب نکن و با والدینت مشورت کن. سپس آیه را تلاوت فرمود. عایشه عرض کرد: درباره تو با والدینم مشورت کنم؟! من خدا و رسول او و سرای آخرت را برگزیدم. سپس عرض کرد: همسرانت را از این آگاه نکن.
ص: 385
السَّابِعَةِ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ وَ لَمَّا نَزَلَتِ السُّورَةُ أُخْبِرَ بِذَلِکَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی لَهَبٍ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ طَلَّقَ ابْنَتَهُ وَ تَفَلَ فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ کَفَرْتُ بِالنَّجْمِ وَ بِرَبِّ النَّجْمِ فَدَعَا صلی الله علیه و آله عَلَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ سَلِّطْ عَلَیْهِ کَلْباً مِنْ کِلَابِکَ فَخَرَجَ عُتْبَةُ إِلَی الشَّامِ فَنَزَلَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ وَ أَلْقَی اللَّهُ عَلَیْهِ الرُّعْبَ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ أَنِیمُونِی بَیْنَکُمْ (1) فَفَعَلُوا فَجَاءَ أَسَدٌ فَافْتَرَسَهُ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ.
ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی یعنی النبی صلی الله علیه و آله أی ما عدل عن الحق و ما فارق الهدی و ما غوی فیما یؤدیه إلیکم و معنی غوی ضل و إنما أعاده تأکیدا و قیل معناه ما خاب عن إصابة الرشد و قیل ما خاب سعیه بل ینال ثواب الله و کرامته وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی أی و لیس ینطق بالهوی و میل الطبع إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی أی ما القرآن و ما ینطق به من الأحکام إلا وحی من الله یوحی إلیه أی یأتیه به جبرئیل و هو قوله عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی یعنی جبرئیل أی القوی فی نفسه و خلقته ذُو مِرَّةٍ أی ذو قوة و شدة فی خلقه عن الکلبی قال و من قوته أنه اقتلع قری قوم لوط من الماء الأسود فرفعها إلی السماء ثم قلبها و من شدته صیحته لقوم ثمود حتی هلکوا و قیل معناه ذو صحة و خلق حسن و قیل شَدِیدُ الْقُوی فی ذات الله ذُو مِرَّةٍ أی صحة من الجسم سلیم من الآفات و العیوب و قیل ذُو مِرَّةٍ أی ذو مرور فی الهواء ذهابا (2) و جائیا و نازلا و صاعدا فاستوی جبرئیل علیه السلام علی صورته التی خلق علیها بعد انحداره إلی محمد (3) و فی قوله تعالی وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا أی ما أعطاکم الرسول من الفی ء فخذوه و ارضوا به و ما أمرکم به فافعلوه و ما نهاکم عنه فانتهوا فإنه لا یأمر و لا ینهی إلا عن أمر الله
وَ رَوَی زَیْدٌ الشَّحَّامُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَامْنُنْ
ص: 309
عایشه میخواست آنان انتخاب کنند و رسول خدا از آنان جدا شود. رسول خدا نزد زنان خود رفت و آنان را از ماجرای عایشه باخبر کرد و آنان همگی خدا و رسولش را برگزیدند.
این تخییر در نظر عامّه کنایه از طلاق است، اما نزد ما حُکمی ندارد.
شهید ثانی و شیخ علی گفتهاند این تخییر نزد عامّه که قائل به وقوع طلاق به طور کنایه هستند، کنایه از طلاق است، و برخی از آنان گفتهاند این صریح است، اما در نظر ما این آیه به خودیِ خود حُکمی ندارد، ظاهر آیه کسی را طلاق میدهد که زندگی دنیا و زینت دنیا را برگزیند، زیرا میفرماید: إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا»
میگویم: در این باره در باب خود سخن گفته خواخد شد.
وی در التذکرة ادامه میدهد: و اما آنچه بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام شده بوده؛ اینها دو دسته بودهاند: یکی آنچه به طور ویژه و خارج از موضوع نکاح بر حضرت حرام شده بود که خود اموری چند است:
اول فریضه زکات، تا جایگاه والای حضرت از ناپاکیهای اموال مردم به دور بماند، زیرا این اموال از روی دلسوزی بخشیده میشود و از ذلّتِ گیرنده خبر میدهد، بهجایش فیء برای حضرت نهاده شد که از طریق قدرت و چیرگی به دست میآید و از عزّتِ گیرنده و ذلّتِ دهنده خبر میدهد، در این حُرمت اولو القربی نیز با پیامبر صلی الله علیه و آله شریک هستند اما حُرمت زکات برای آنان به سبب خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله است بنابراین این ویژگی به حضرت تعلّق دارد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما اهل بیتی هستیم که صدقه برایمان حلال نیست.
میگویم: شهید ثانی پس از ذکر این وجه گفته: این برای آنان به طور مطلق حرام نیست، زیرا افراد غیر هاشمی به میزان نیازشان از خُمس بهرهمند میشوند، اما برای پیامبر صلی الله علیه و آله به طور مطلق حرام است. این پاسخ چه بسا بر پاسخ نخست اولویت داشته باشد زیرا پاسخ نخست بر مساوات آنان با پیامبر صلی الله علیه و آله در این حکم بنیان دارد که نظر عامّه نیز همین است، بنابراین آنان در پاسخ نخست اشتراک دارند و پاسخ دوم به پایگاه ما اختصاص دارد.
برمیگردیم به التذکرة: دوم صدقهای که از روی اختیار داده میشود، این به دلایلی که گذشت به طریق اولی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله حرام است.
ص: 386
أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1)
و فی قوله تعالی هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ یعنی العرب و کانت أمة أمیة لا تکتب و لا تقرأ و لم یبعث إلیهم نبی و قیل یعنی أهل مکة لأن مکة تسمی أم القری رَسُولًا مِنْهُمْ یعنی محمدا صلی الله علیه و آله نسبه نسبهم و هو من جنسهم و وجه النعمة فی أنه جعل النبوة فی أمی موافقة لما تقدمت البشارة به فی کتب الأنبیاء السالفة و لأنه أبعد من توهم الاستعانة علی ما أتی به من الحکمة بالحکم التی تلاها و الکتب التی قرأها و أقرب إلی العلم بأن ما یخبرهم به من أخبار الأمم الماضیة و القرون الخالیة علی وفق ما فی کتبهم لیس ذلک إلا بالوحی یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ أی یقرأ علیهم القرآن وَ یُزَکِّیهِمْ أی و یطهرهم من الکفر و الذنوب و یدعوهم إلی ما یصیرون به أزکیاء وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ الکتاب القرآن و الحکمة الشرائع و قیل إن الحکمة تعم الکتاب و السنة و کل ما أراده الله تعالی فإن الحکمة هی العلم الذی یعمل علیه فیما یجتبی أو یجتنب من أمور الدین و الدنیا وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ معناه و ما کانوا من قبل بعثه إلیهم إلا فی عدول عن الحق و ذهاب عن الدین بین ظاهر وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ أی و یعلم آخرین من المؤمنین لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ و هم کل من بعد الصحابة إلی یوم القیامة فإن الله سبحانه بعث النبی صلی الله علیه و آله إلیهم و شریعته تلزمهم و إن لم یلحقوا بزمان الصحابة و قیل هم الأعاجم و من لا یتکلم بلغة العرب و روی ذلک عن أبی جعفر علیه السلام
رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ فَقِیلَ لَهُ مَنْ هَؤُلَاءِ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ سَلْمَانَ وَ قَالَ لَوْ کَانَ الدِّینُ (2) فَی الثُّرَیَّا لَنَالَتْهُ رِجَالٌ مِنْ هَؤُلَاءِ.
و علی هذا فإنما قال مِنْهُمْ لأنهم إذا أسلموا صاروا منهم و قیل إن قوله لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ یعنی فی الفضل و السابقة فإن التابعین لا یدرکون شأن السابقین من
ص: 310
در این باره یکی از دو سخن شافعی این موضوع را از روی بزرگداشت و تکریم حضرت میداند و دومی آن را مجاز میشمرد؛ حُکم امام علیه السلام در نظر ما همان حُکم پیامبر صلی الله علیه و آله است.
سوم اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله سیر و پیاز و سبزی بدبو نمیخورده است. در اینکه آیا اینها بر حضرت حرام بوده پاسخِ نزدیکتر «خیر» میباشد، اما شافعیون هر دو وجه را در نظر دارند. اما در هر حال پیامبر صلی الله علیه و آله از آنها خودداری میکرده تا فرشتگانی که با حضرت سخن میگفتهاند آزار نشوند.
روایت شده که: ظرفی برای پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند که در آن سبزی بود، پیامبر صلی الله علیه و آله دریافت که سبزیها بو دارند و آن ظرف را جلوی یکی از اصحاب گذاشت و فرمود: بخور، من با کسانی صحبت میکنم که تو با آنان صحبت نمیکنی.
چهارم اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که تکیه زده بوده غذا نمیخورده.
روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من همچون بندهها غذا میخورم و همچون بندهها مینشینم.
آیا این بر حضرت حرام بوده یا همچون دیگران برای حضرت مکروه بوده، پاسخِ نزدیکتر دومی است، اما شافعی هر دو وجه را در نظر دارد.
پنجم نوشتن و سرودن شعر بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام بوده تا تأکیدی بر حجّت ایشان و بیانی برای معجزهاش باشد، خداوند متعال فرمود: «وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ»(1)
{و با دست [راست] خود [کتابی]نمی نوشتی.} و فرمود: «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ»(2)
{و [ما] به او شعر نیاموختیم.} در اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله این دو را بلد بوده یا نه اختلاف نظر هست، نظر غالب شافعیون پاسخ دوم است اما حُرمت این دو به اولی گرایش دارد.
ششم اینکه وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله زره بر تن میکرده در آوردن آن بر حضرت حرام بوده تا آنگاه که با دشمن روبرو میشده و میجنگیده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی پیامبری زرهاش را میپوشد نباید آن را در بیاورد تا آنگاه که با دشمن روبرو شود.
این رأی نزد شافعیون مشهور است اما وجه دیگرشان این است که این بر حضرت مکروه بوده و حرام نبوده است.
هفتم اینکه وقتی حضرت عبادت تطوعی را آغاز میکرده بر ایشان حرام بوده پیش از پایانش آن را رها کند که البته در این اختلاف هست.
هشتم اینکه چشم دوختن به نعمتهایی که خداوند به مردم عطا کرده بوده بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام بوده است، خداوند متعال فرموده: «لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ»(3)
{چشم مدوز...}
ص: 387
الصحابة و خیار المؤمنین وَ هُوَ الْعَزِیزُ الذی لا یغالب الْحَکِیمُ فی جمیع أفعاله ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یعنی النبوة التی خص الله بها رسوله یُؤْتِیهِ أی یعطیه مَنْ یَشاءُ بحسب ما یعلمه من صلاحه للبعثة و تحمل أعباء (1) الرسالة وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ذو المن العظیم علی خلقه ببعث محمد صلی الله علیه و آله. (2) و فی قوله تعالی قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً یعنی القرآن و قیل یعنی الرسول روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام رَسُولًا إما بدل من ذِکْراً فالرسول إما جبرئیل أو محمد صلی الله علیه و آله أو مفعول محذوف أی أرسل رسولا فالرسول محمد صلی الله علیه و آله أو مفعول قوله ذِکْراً أی أنزل إلیکم أن ذکر رسولا فالرسول یحتمل الوجهین و یجوز علی الأول أن یکون المراد بالذکر الشرف أی ذا ذکر و الظلمات الکفر و الجهل و النور الإیمان و العلم. (3) و فی قوله تعالی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ اختلفوا فی تفسیر الکوثر فقیل هو نهر فی الجنة
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَهْرٌ فِی الْجَنَّةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ عِوَضاً مِنِ ابْنِهِ.
و قیل هو حوض النبی صلی الله علیه و آله الذی یکثر الناس علیه یوم القیامة و قیل الکوثر الخیر الکثیر و قیل هو النبوة و الکتاب و قیل هو القرآن و قیل هو کثرة الأشیاع و الأتباع (4) و قیل هو کثرة النسل و الذریة و قیل هو الشفاعة رووه عن الصادق علیه السلام و اللفظ محتمل للکل (5) فیجب أن یحمل علی جمیع ما ذکر من الأقوال فقد أعطاه الله سبحانه الخیر الکثیر فی الدنیا و وعده الخیر الکثیر فی الآخرة فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ أمره سبحانه بالشکر علی هذه النعمة العظیمة بأن قال فصل صلاة العید و انحر
ص: 311
نهم نگاههای خائنانه بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام بوده است.
این را چنین تفسیر کردهاند که یعنی چشمهای کسی با اشاره، دیگری را بر انجام امری مباح، همچون زدن یا کشتن کسی که مستحق آن است، برانگیزد در حالیکه ظاهر آن کس خلاف این اراده را نشان میدهد. به این کار «خائنة الأعین» (نگاههای خائنانه) گفتهاند زیرا به دلیل پنهانکاری سبب خیانت است، این امر بر غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله حرام نیست به جز آنکه امر مورد نظر حرام باشد. و در حالت کلی گفتهاند یعنی کسی به چیزی خلاف آنچه در دل دارد اظهار کند. برخی از فقهاء این حُرمت را بیرون از نیرنگهای جنگ دانستهاند اما این نظری ضعیف است.
روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی میخواسته به سفر برود به مقصدی دیگر وانمود میکرده است.
در رابطه با مورد دهم اختلاف نظر هست که آیا نماز خواندن بر پیکر کسی که بدهکار است بر حضرت حرام بوده یا نه.
در مورد یازدهم نیز اختلاف نظر هست که آیا نماز خواندن بر پیکر کسی که بدهکار است اما ضامن دارد بر حضرت جائز بوده یا نه.
دوازدهم پیامبر صلی الله علیه و آله نمیبایست منت میگذاشته تا فزونتر بطلبد، خداوند متعال فرموده: «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ»(1)
{و منّت مگذار و فزونی مَطَلب.} یعنی چیزی عطا نکن تا بیشتر از آن را دریافت کنی. مفسّران گفتهاند این حُرمت از اختصاصات پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است.
و اما دسته دوم از آنچه بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام شده بوده به موضوع نکاح اختصاص دارد که خود اموری چند است:
اول به چنگ گرفتن زنی که از نکاح با حضرت اکراه داشته و به این کار متمایل نبوده. پیامبر صلی الله علیه و آله با زنی زیبارو نکاح کرد. آن زن زیر لب به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: از دست تو به خدا پناه میبرم. به آن زن گفته بودند که این سخن در پیامبر صلی الله علیه و آله اثر میکند. حضرت فرمود: به مقامی والا پناه بردی! و او را طلاق داد.
شافعیون در این باره وجهی عجیب آوردهاند و گفتهاند به چنگ گرفتن آن زن بر حضرت حرام نبوده اما ایشان از روی بزرگواری از او جدا شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام وفات نه زن داشت: عایشه و حفصه و اُم سلمه مخزومی و اُم حبیبه بنت ابی سفیان و مَیمونه بنت حارث هلالی و جویریه بنت حارث خزاعی و سوده بنت زمعه و صفیّه بنت حیی بن اخطب خیبری و زینب بنت جحش. پیامبر صلی الله علیه و آله با پانزده زن ازدواج کرد، یازده تن از آنان را گرد هم آورد و با سیزده تن از آنان درآمیخت و در زمان حیات خود از دو تن از آنان جدا شد: یکی کلبیه بود که حضرت بر تهیگاهش پیسی دید و به او فرمود
ص: 388
هدیک و قیل فصل لربک صلاة الغداة المفروضة بجمع (1) و انحر البدن بمنی و قیل صل المکتوبة و استقبل القبلة بنحرک و تقول العرب منازلنا تتناحر أی هذا ینحر هذا أی یستقبله.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام مَعْنَاهُ ارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی النَّحْرِ فِی صَلَاتِکَ.
وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی قَوْلِهِ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ هُوَ رَفْعُ یَدَیْکَ حِذَاءَ وَجْهِکَ.
وَ رَوَی عَنْهُ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ مِثْلَهُ:
وَ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ فَقَالَ بِیَدِهِ هَکَذَا یَعْنِی اسْتَقْبَلَ بِیَدَیْهِ حَذْوَ وَجْهِهِ (2) الْقِبْلَةَ فِی افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ.
وَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النَّحْرِ فَرَفَعَ یَدَهُ إِلَی صَدْرِهِ فَقَالَ هَکَذَا ثُمَّ رَفَعَهَا فَوْقَ ذَلِکَ فَقَالَ هَکَذَا یَعْنِی اسْتَقْبَلَ بِیَدَیْهِ الْقِبْلَةَ فِی اسْتِفْتَاحِ الصَّلَاةِ (3).
إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ معناه أن مبغضک هو المنقطع عن الخیر و هو العاص بن وائل و قیل معناه أنه الأقل الأذل بانقطاعه عن کل خیر و قیل معناه أنه لا ولد له علی الحقیقة و أن من ینتسب إلیه لیس بولد له قال مجاهد الْأَبْتَرُ الذی لا عقب له و هو جواب لقول قریش إن محمدا لا عقب له یموت فنستریح منه و یدرس ذکره إذ لا یقوم مقامه من یدعو إلیه فینقطع أمره و فی هذه السورة دلالات علی صدق نبینا صلی الله علیه و آله
ص: 312
نزد خانوادهات برو، و دیگری زنی که از حضرت به خدا پناه بُرد. ابوعبید میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله با هجده زن ازدواج کرد و سه کنیز گرفت.
دوم نکاح با کفار، نزد ما بنا بر نظر غالب این کار برای مرد مسلمان صحیح نیست، زیرا خداوند متعال فرموده: «وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّی یُؤْمِنَ»(1)
{و با زنان مشرک ازدواج مکنید تا ایمان بیاورند.} و فرموده: «وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ»(2)
{و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید.} اما برخی از علمایمان این را صحیح دانستهاند که این جماعتی از اهل عامّه نیز همین نظر را دارند. در نظر ما این تحریم به طریق اولی در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله ثابت است. و از میان عامّه، کسانی که این را درباره امت جایز دانستهاند درباره مشروعیت آن برای حضرت اختلاف نظر دارند. بنای رأی آنها بر دو قول است: یکی منع:
زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همسران من در دنیا همسران من در آخرت هستند و بهشت بر کافرین حرام است.
و نیز از آن رو که حضرت ارجمندتر از آن است که آبش در رَحِم زن کافر ریخته شود، و نیز خداوند متعال همسران حضرت را گرامی داشت و آنان را مادران مومنان نامید حال آنکه زن کافر سزاوار این عنوان نیست زیرا این عنوان اوج ارجمندی است، همچنین خداوند متعال فرمود: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ»(3) {حقیقت این است که مشرکان ناپاکند.} و نیز به دلیل سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود:
هر سبب و نَسَبی در روز قیامت قطع میشود جز سبب و نسب من.
و این مقام سزاوار زن کافر نیست.
و دوم جواز: چون قربانیهای آنان برای حضرت حلال بوده پس زنانشان نیز حلال بودهاند. اما مقدمه اول ممنوع است چون قربانیهای اهل کتاب نزد ما حرام است. در رابطه با نکاح با کنیز نیز در اینکه این برای حضرت جایز نبوده میان اکثریت اختلافی نیست، اما آمیزش با کنیز، چه مسلمان و چه اهل کتاب، برای ایشان روا بوده زیرا خداوند متعال فرموده: «أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ»(4)
{یا به آنچه [از کنیزان] مالک شده اید} و نیز «وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ»(5)
{و کنیزانی را که ...} حضرت هم ماریه قبطی را که کنیزی مسلمان بوده در اختیار داشته و هم صفیه را که کنیزی مشرک بوده، صفیه نزد حضرت بوده تا اینکه اسلام میآورد و آنگاه حضرت او را آزاد میکند و با او ازدواج میکند. برخی از آنان همچنانکه مالکیت کنیز مسلمان را برای حضرت جایز دانستهاند نکاح کنیز مسلمان با عقد را نیز برای ایشان جائز دانستهاند اما نکاح گستردهتر از کنیزی است، با این حال نظر اکثریت بر منع است زیرا نکاح کنیز یا به ترس از ستم مشروط است
ص: 389
و صحة نبوته أحدها أنه أخبر عما فی نفوس أعدائه و ما جری علی ألسنتهم و لم یکن بلغه ذلک فکان کما أخبره.
و ثانیها أنه قال أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فانظر کیف انتشر دینه و علا أمره و کثرت ذریته حتی صار نسبه أکثر من کل نسب و لم یکن شی ء من ذلک فی تلک الحال.
و ثالثها أن جمیع فصحاء العرب و العجم قد عجزوا عن الإتیان بمثل هذه السورة علی وجازة ألفاظها مع تحدیه (1) إیاهم بذلک و حرصهم علی بطلان أمره منذ بعث صلی الله علیه و آله إلی یوم الناس هذا و هذا غایة الإعجاز.
و رابعها أنه سبحانه وعده بالنصر علی أعدائه و أخبره بسقوط أمرهم و انقطاع دینهم أو عقبهم فکان المخبر علی ما أخبر به هذا و فی هذه السورة الوجیزة من تشاکل المقاطع للفواصل و سهولة مخارج الحروف بحسن التألیف و التقابل لکل من معانیها بما هو أولی به ما لا یخفی علی من عرف مجاری کلام العرب (2).
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلَامِ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ (3).
قوله صلی الله علیه و آله مسجدا أی مصلی بخلاف الأمم السابقة فإنهم کانوا لا یجوز لهم الصلاة اختیارا إلا فی بیعهم و کنائسهم أو ما یصح السجود علیه و الأول أشهر و طهورا أی ما یتطهر به من الأحداث بالتیمم و من الأخباث لبعض الأشیاء کباطن القدم و الخف و مخرج النجو فی الاستنجاء بالأحجار و المدر و المغنم بالفتح ما یصاب
ص: 313
که پیامبر صلی الله علیه و آله معصوم بوده و یا به نداشتن توانایی در ازدواج با زن آزاده مشروط است که نکاح حضرت در ابتدا و انتها بینیاز از مهر بوده، نیز هر که با کنیزی ازدواج کند و از او دارای فرزند شود، این فرزند نزد گروهی برده میشود که مقام پیامبر صلی الله علیه و آله از این مسئله به دور است. اما کسانی که نکاح کنیز را برای حضرت جائز دانستهاند میگویند ترس از ستم در رابطه با کنیز شرط است و منع نیز به نداشتن توانایی مشروط است، و اما بردگی فرزند، برخی از شافعیون در این باره وجهی بعید از این موضوع را پایبندند، حال آنکه خلاف آن صحیح است زیرا در نظر ما فرزند تابع بهترینِ آن دو خواهد شد.
و اما تخفیفات (آسانسازیها) بر دو دستهاند: یکی دسته مربوط به مسائل غیر از نکاح که خود اموری چند است:
اول: وصل کردن روزه برای پیامبر صلی الله علیه و آله مباح و برای امت ایشان حرام بوده است. یعنی حضرت در ادامه روزه در روز شب را نیز بدون خوردن و آشامیدن سپری میکرده، این بدین معنا نیست که ایشان شب را نیز روزه میگرفته چون روزه در شب منعقد نمیشود و وقتی روزهدار به شب وارد میشود بنا بر اجماع روزهاش به سر میآید؛ وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله امت خود را از وصل کردن روزه نهی کرد به ایشان عرض شد: تو خود وصل میکنی!
و حضرت فرمود: من مانند شما نیستم، من نزد پروردگارم میمانم و او مرا سیر و سیراب میسازد.
و در روایت دیگری: من شب را نزد پروردگارم میگذرانم و او مرا سیر و سیراب میسازد.
گفتهاند یعنی مرا با وحی خود سیر و سیراب میسازد.
شهید ثانی که خداوند قبرش را نوررانی گرداند میگوید: وصل در روزه دو گونه متحقّق میشود، یکی جمع کردن روز و شب با خودداری از عوامل ترک روزه با نیت، و دیگری به تأخیر انداختن افطار تا هنگام سحر با نیت به گونهای که فرد مجموع این زمان را روزه باشد. وصل کردن روزه به هر دو معنا بر امت حضرت حرام
ص: 390
من أموال المشرکین فی الحرب و المشهور أن حل المغنم من خصائصه و خصائص أمته صلی الله علیه و آله و أن الأمم المتقدمة منهم من لم یبح لهم جهاد الکفار و منهم من أبیح لهم لکن لم یبح لهم الغنائم و کانت غنائمهم توضع فتأتی نار فتحرقها و أباحها الله لهذه الأمة قوله و نصرت بالرعب کان مما خصه الله تعالی به أنه کان یخافه العدو و بینه و بینه مسیرة شهر و قیل المراد بجوامع الکلام القرآن حیث جمع الله فیه معانی کثیرة بألفاظ یسیرة و قیل سائر کلماته الموجزة المشتملة علی حکم عظیمة و معانی کثیرة.
لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ (1) عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیْنَ کُنْتَ وَ آدَمُ فِی الْجَنَّةِ قَالَ کُنْتُ فِی صُلْبِهِ وَ هُبِطَ بِی إِلَی الْأَرْضِ فِی صُلْبِهِ وَ رَکِبْتُ السَّفِینَةَ فِی صُلْبِ أَبِی نُوحٍ وَ قُذِفَ بِی فِی النَّارِ فِی صُلْبِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ لَمْ یَلْتَقِ لِی أَبَوَانِ عَلَی سِفَاحٍ قَطُّ لَمْ یَزَلِ (2) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْقُلُنِی مِنَ الْأَصْلَابِ الطَّیِّبَةِ إِلَی الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَةِ هَادِیاً مَهْدِیّاً حَتَّی أَخَذَ اللَّهُ بِالنُّبُوَّةِ عَهْدِی وَ بِالْإِسْلَامِ مِیثَاقِی وَ بَیَّنَ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ صِفَتِی وَ أَثْبَتَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ ذِکْرِی وَ رَقَا (3) بِی إِلَی سَمَائِهِ وَ شَقَّ لِی اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ (4) أُمَّتِی الْحَمَّادُونَ فَذُو الْعَرْشِ (5) مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ (6).
مع، معانی الأخبار الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِ
ص: 314
و برای خود حضرت مباح بوده است. وی سپس بحث التذکره را نقل میکند و میگوید: این خوب نیست ، زیرا خوردن در شب واجب نیست. وی در المنتهی نیز به این تصریح کرده و میگوید: اگر کسی دو روز از غذا خودداری کند نه با نیت روزه بلکه با نیت افطار، رأی اقوی در عدم تحریم است. در این حالت میان حضرت و دیگران تفاوتی وجود ندارد، بلکه منظور از وصل هم روز و هم شب را با نیت در روزه ماندن است که جواز این کار مختصّ به پیامبر صلی الله علیه و آله است و برای دیگران حرام است.
میگویم: بحث شهید ثانی مطابق با نظر اکثریت است اما اخبارِ رسیده درباره تفسیر این موضوع به طور مطلق تحریم را اقتضا میکند. همچنین اگر مراد داشتن نیت باشد دیگر وجهی برای تخصیص به این دو نفر وجود ندارد بلکه ظاهر این است که اگر شخص قصد کند در روزه وارد ساعتی از شب شود این در شرع حرام است. إن شاء الله در کتاب روزه به طور کامل به این بحث پرداخته خواهد شد.
سپس وی در التذکره ادامه میدهد و میگوید دوم: برگزیدن آنچه حضرت از غنیمت میخواسته پیش از تقسیم، مانند کنیز خوب یا جامه نیک یا اسب نیک و چیزهایی اینگونه. به آن چیزی که حضرت از غنیمت برمیگزیده «صفی» و «صفیه» میگویند که جمعش میشود «صفایا». از جمله صفایای حضرت صفیه بنت حیی بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله او را برگزیده و آزاد کرده و با او ازدواج کرده، و همچنین ذوالفقار.
سوم: یک پنجم فیء و غنیمت به طور مختصّ از برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، البته چهار پنجم فیء نیز از برای حضرت بوده است.
چهارم: ورود به مکه بدون احرام برای پیامبر صلی الله علیه و آله مباح بوده بر خلاف امت حضرت که این برایشان حرام است که البته در این اختلاف هست.
پنجم: برای پیامبر صلی الله علیه و آله و به خاطر ارجمندی حضرت همچنین برای امت ایشان غنیمت مباح بوده حال آنکه پیامبران پیش از حضرت حرام بوده و آنان دستور داشتهاند غنایم را جمع کنند و آتشی از آسمان نازل میشده و آنها را میسوزانده. نیز برای حضرت مباح بوده که برای خود قضاوت کند؛ و در غیر خود اختلاف است؛ و این که برای خود و فرزندان خود حُکم دهد و برای خود و فرزندان خود شهادت دهد و شهادت کسی را که برای حضرت شهادت داده بپذیرد.
ششم: برای حضرت مباح بوده که زمینی را برای چرانیدن چهارپایانِ خود به خود اختصاص دهد که این برای پیامبران پیش از ایشان حرام بوده
ص: 391
عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (1).
ثم قال الصدوق و قد رویت هذا الحدیث من طرق کثیرة.
لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِ (2) عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَسَمَ الْخَلْقَ قِسْمَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهِمَا قِسْماً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ذِکْرِ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ وَ أَنَا مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ أَنَا خَیْرُ أَصْحَابِ الْیَمِینِ ثُمَّ جَعَلَ الْقِسْمَیْنِ أَثْلَاثاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهِمَا (3) ثُلُثاً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (4) وَ أَنَا مِنَ السَّابِقِینَ وَ أَنَا خَیْرُ السَّابِقِینَ ثُمَّ جَعَلَ الْأَثْلَاثَ قَبَائِلَ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا قَبِیلَةً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ (5) فَأَنَا أَتْقَی وُلْدِ آدَمَ وَ أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ لَا فَخْرَ ثُمَّ جَعَلَ القَبَائِلَ بُیُوتاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا بَیْتاً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ (6) لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (7).
و امامانِ پس از حضرت نیز نمیتوانستهاند چنین کنند.
محقق ثانی در شرح القواعد میگوید: در نظر ما این ویژگی میان حضرت و امامان علیهم السلام مشترک بوده و سخن مصنّف در التذکرة که گفته امامانِ پس از حضرت نیز نمیتوانستهاند چنین کنند با مذهب ما موافق نیست.
وی در التذکرة ادامه میدهد و میگوید هفتم: برای حضرت مباح بوده که خوردنی و آشامیدنی را از صاحبش بگیرد هرچند وی به آنها نیاز داشته باشد، زیرا حفظ جان پیامبر صلی الله علیه و آله بر حفظ جان دیگران اولویت داشته و بر عهده دیگران بوده که جان خود را فدای رسول خدا صلی الله علیه و آله کنند زیرا حضرت «أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»(1)
{به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است.} محقق در شرح القواعد میگوید: باید برای امام نیز همینگونه باشد، همچنان که تعلیل پیشین به آن اشاره دارد و من به تصریحی در این باره دست نیافتم.
وی در التذکره ادامه میدهد و میگوید هشتم: وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله با خواب شکسته نمیشده که شافعیون نیز به این قائل هستند. اما ابو العباس از آنان وجه غریب دیگری حکایت کرده، وی همچنینن درباره شکسته شدن وضوی حضرت با آمیزش هر دو وجه را حکایت کرده است.
نهم: برای پیامبر صلی الله علیه و آله جایز بوده که با حال جنابت وارد مسجد شود. یکی از شافعیون این را منع کرده و گفته است: فکر نمیکنم صحیح باشد.
دهم: گفتهاند برای پیامبر صلی الله علیه و آله جایز بوده کسی را که به حضرت پناه آورده بکُشد. اما این غلط است زیرا کسی که نگاههای خائنانه بر او حرام بوده چگونه کشتن کسی که به وی پناه آورده برایش جایز است؟!
یازدهم: گفتهاند برای پیامبر صلی الله علیه و آله جایز بوده هر کس را که خواست لعنت کند بدون ابنکه سببی در اقتضای این لعنت وجود داشته باشد، زیرا لعنت حضرت رحمت بوده است، اما جماعت، این را بعید دانستهاند.
ابوهُرَیره روایت کرده: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا من در حضور تو عهدی میگیرم که تو هرگز آن را نمیشکنی، من فقط یک انسان هستم پس هر یک از مومنان را به تهمت یا لعنتی آزار دادم تو آن را برای او به عنوان نماز و زکات و قُربت در نظر گیر که در روز قیامت با آن به سوی تو تقرّب جوید.
اما این در نظر ما باطل است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله معصوم است و لعن و سبّ دیگران بدون دلیل از سوی او جایز نیست. این حدیث اگر سالم باشد حتما سببی دارد.
ص: 392
عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ مَعَ زِیَادَاتٍ (1).
قوله صلی الله علیه و آله و لا فخر أی أقوله معتدا بالنعمة لا فخرا و استکبارا.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ (2) عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ أَبَا ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ خَرَجَا فِی طَلَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُمَا إِنَّهُ تَوَجَّهَ إِلَی نَاحِیَةِ قُبَاءَ فَاتَّبَعَاهُ فَوَجَدَاهُ سَاجِداً تَحْتَ شَجَرَةٍ فَجَلَسَا یَنْتَظِرَانِهِ حَتَّی ظَنَّا أَنَّهُ نَائِمٌ فَأَهْوَیَا لِیُوقِظَاهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِمَا ثُمَّ قَالَ قَدْ رَأَیْتُ مَکَانَکُمَا وَ سَمِعْتُ مَقَالَتَکُمَا وَ لَمْ أَکُنْ رَاقِداً إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ قَبْلِی إِلَی أُمَّتِهِ بِلِسَانِ قَوْمِهِ وَ بَعَثَنِی إِلَی کُلِّ أَسْوَدَ وَ أَحْمَرَ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ أَعْطَانِی فِی أُمَّتِی خَمْسَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِهَا نَبِیّاً کَانَ قَبْلِی نَصَرَنِی بِالرُّعْبِ تَسْمَعُ (3) بِیَ الْقَوْمُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ مَسِیرَةُ شَهْرٍ فَیُؤْمِنُونَ بِی وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ جُعِلَ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً أَیْنَمَا کُنْتُ مِنْهَا أَتَیَمَّمُ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ أُصَلِّی عَلَیْهَا وَ جَعَلَ لِکُلِّ نَبِیٍّ مَسْأَلَةً فَسَأَلُوهُ إِیَّاهَا فَأَعْطَاهُمْ ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا وَ أَعْطَانِی مَسْأَلَةً فَأَخَّرْتُ مَسْأَلَتِی لِشَفَاعَةِ الْمُؤْمِنِینَ (4) مِنْ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ (5) فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ مَفَاتِیحَ الْکَلَامِ وَ لَمْ یُعْطِ
ص: 316
دسته دیگر تخفیفات به نکاح تعلّق دارد که خود اموری چند است:
اول: داشتن بیش از چهار زن. پیامبر صلی الله علیه و آله به هنگام وفات نُه زن داشته است. آیا بیش از این نُه بر حضرت روا بوده؟ وجه اول جواز است به دلیل امتناع ستم بر آنها، اما شافعیون هر دو وجه را آوردهاند که البته این وجه صحیحترینِ آن دو است، وجه دوم منع است. اما درباره انحصار طلاق برای حضرت به عدد سه، وجه همان است که در رابطه با امت است، که این یکی از دو وجه شافعیون است و وجه دیگر عدم است همچنانکه تعداد همسران حضرت انحصار نداشته است.
دوم: عقد به لفظ هبه، به دلیل این کلام حق تعالی: «وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ»(1) {و زن مؤمنی که خود را [داوطلبانه] به پیامبر ببخشد.} در این صورت مهر چه برای عقد و چه برای دخول نه در ابتدا واجب است و نه در انتهاء؛ رأی شافعیون بر این وجه آشکارتر است اما وجه دیگرشان منع است همچنانکه برای امت. در وجه نخست آیا لفظ نکاح از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله شرط است؟ شافعیون دو وجه میآورند یکی «بله» به دلیل ظاهر این کلام حق تعالی «أَنْ یَسْتَنْکِحَها»(2)
{پیامبر بخواهد او را به زنی بگیرد} و دیگری اینکه در حق واهبه شرط نیست. و آیا نکاح حضرت به معنای هبه چنان منعقد میشود که نه در ابتدا و نه در انتهاء مهر واجب نباشد؟ شافعیون دو وجه میآورند که وجه غریبش این است که مهر در حق واهبه واجب است و ویژگی پیامبر صلی الله علیه و آله در حذف مهر نیست بلکه در انعقاد به لفط هبه است.
سوم: اگر پیامبر صلی الله علیه و آله خواهان نکاح با زنی شد، اگر آن زن بیشوهر باشد باید اجابت کند و خطبه او بر دیگران حرام است، اما شافعیون وجهی آوردهاند که حرام نیست، و اگر شوهر داشته باشد بر شوهرش واجب است که آن زن را طلاق دهد تا حضرت با او نکاح کند، همچون قضیه زید. چه بسا سرّ این حُکم در رابطه با آن شوهر آزموده شدن ایمان او و اعتقاد او با مکلّف کردنش به کنار کشیدن از عیالش باشد و در رابطه با پیامبر صلی الله علیه و آله ابتلای ایشان به موضوع بشریت و منع ایشان از نگاههای خائنانه و در دل داشتن چیزی مخالف با ظاهرش باشد، همچنانکه خداوند متعال فرموده: «وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ»(3) {و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی.} هیچ چیز در فراخواندن به برگرفتنِ نگاه و حفظ نگاه از مجاری برانگیزاننده قویتر از این تکلیف نیست،
ص: 393
مَا أَعْطَانِی نَبِیّاً قَبْلِی فَمَسْأَلَتِی بَالِغَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِمَنْ لَقِیَ اللَّهَ لَا یُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً مُؤْمِناً بِی مُوَالِیاً لِوَصِیِّی مُحِبّاً لِأَهْلِ بَیْتِی (1).
بشا، بشارة المصطفی الحسن بن الحسین بن بابویه عن شیخ الطائفة عن المفید عن محمد بن علی بن ریاح عن أبیه عن الحسن بن محمد مثله (2)
قوله صلی الله علیه و آله بلسان قومه لعل المراد أن کل نبی من أولی العزم و غیرهم إنما کان یبعث أولا إلی قوم بلسانهم و إن کان أولو العزم منهم یعم دینهم بعدهم أهل سائر اللغات بتوسط غیر أولی العزم من الأنبیاء و الأوصیاء أو کان فی زمانهم أیضا یبعث نبی آخر إلی قوم بلسانهم فیبلغهم دین هذا النبی صلی الله علیه و آله و أما نبینا صلی الله علیه و آله فإنه قد بعث إلی الجمیع بلسانه (3) و بلغهم ذلک فی زمانه بنفسه فبعث إلی کسری و قیصر و سائر الفرق و بلغهم رسالته.
قوله صلی الله علیه و آله فمسألتی بالغة أی دعوتی و شفاعتی کاملة تبلغ إلی یوم القیامة لهم فأدعو لهم فی الدنیا و أشفع لهم فی الآخرة.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِ (5) عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَعْطَانِیَ اللَّهُ تَعَالَی خَمْساً وَ أَعْطَی عَلِیّاً علیه السلام خَمْساً أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أَعْطَی عَلِیّاً جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَهُ
ص: 317
و همچنانکه فقهاء گفتهاند این از باب تخفیفات نیست بلکه این در حق پیامبر صلی الله علیه و آله نهایت تشدید (سختگیری) است، زیرا اگر همه مردم چنین تکلیفی داشتند از ترس این تکلیف هرگز چشمانشان را در گذرگاهها باز نمیکردند، از همین روست که عایشه گفته: اگر پیامبر بر آن بود که آیهای را پنهان کند هر آینه این آیه را پنهان میکرد.
چهارم: انعقاد نکاح حضرت بدون ولی و شهود، که این در نظر ما در حق پیامبر صلی الله علیه و آله و حق امت ایشان(1)
ثابت است زیرا ما شرطی بر این نداریم، اما شافعیون دو وجه آوردهاند.
پنجم: انعقاد نکاح حضرت در احرام. شافعیون در این باره دو وجه آوردهاند، یکی جواز زیرا روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله با مَیمونه در اِحرام نکاح کرده، و دوم منع زیرا برای پیامبر آمیزش در احرام حلال نبوده و نزد آنان مشهور این است که پیامبر با مَیمونه بیرون از احرام نکاح کرده است.
ششم: اینکه آیا بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده شبهای خود را میان همسرانش به گونهای تقسیم کند که اگر شبی را نزد یکی از آنان گذراند واجب شود شبی را نیز نزد بقیه بماند یا نه؟ شهید ثانی میگوید: علما در این باره اختلاف نظر دارند، برخی گفتهاند واجب نبوده زیرا خداوند متعال فرموده: «تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَیْکَ»(2) {نوبت هر کدام از آن زنها را که می خواهی به تاخیر انداز و هر کدام را که می خواهی پیش خود جای ده و بر تو باکی نیست که هر کدام را که ترک کرده ای [دوباره] طلب کنی.} منظور از «تُرجی» این است که نوبت او را به تأخیر اندازی و نزدیکی و همبستری با او را واگذاری به قرینه ادامه: «وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ» یعنی او را به خود نزدیک کنی و با او همبستر شوی. سپس این کار برای تو مشخص نشده بلکه پس از به تأخیر انداختن میتوانی
ص: 394
وَصِیّاً وَ أَعْطَانِی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ السَّلْسَبِیلَ وَ أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَ أَعْطَاهُ الْإِلْهَامَ وَ أَسْرَی بِی إِلَیْهِ وَ فُتِحَ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ (1) وَ الْحُجُبُ حَتَّی نَظَرَ إِلَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ قَالَ ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهُ مَا یُبْکِیکَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ أَوَّلَ مَا کَلَّمَنِی (2) بِهِ أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْ تَحْتَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی الْحُجُبِ قَدِ انْخَرَقَتْ وَ إِلَی أَبْوَابِ السَّمَاءِ قَدْ فُتِحَتْ (3) وَ نَظَرْتُ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ رَافِعٌ رَأْسَهُ إِلَیَ (4) فَکَلَّمَنِی وَ کَلَّمْتُهُ وَ کَلَّمَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِمَ کَلَّمَکَ رَبُّکَ قَالَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنِّی جَعَلْتُ عَلِیّاً وَصِیَّکَ وَ وَزِیرَکَ وَ خَلِیفَتَکَ مِنْ بَعْدِکَ فَأَعْلِمْهُ فَهَا هُوَ یَسْمَعُ کَلَامَکَ فَأَعْلَمْتُهُ وَ أَنَا بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لِی قَدْ قَبِلْتَ وَ أَطَعْتَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَفَعَلَتْ فَرَدَّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ وَ رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ یَتَبَاشَرُونَ بِهِ وَ مَا مَرَرْتُ بِمَلَائِکَةٍ مِنْ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ إِلَّا هَنَّئُونِی وَ قَالُوا لِی یَا مُحَمَّدُ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَقَدْ دَخَلَ السُّرُورُ عَلَی جَمِیعِ الْمَلَائِکَةِ بِاسْتِخْلَافِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ ابْنَ عَمِّکَ وَ رَأَیْتُ حَمَلَةَ الْعَرْشِ قَدْ نَکَسُوا رُءُوسَهُمْ إِلَی الْأَرْضِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَ نَکَسَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ رُءُوسَهُمْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا مِنْ مَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَّا وَ قَدْ نَظَرَ إِلَی وَجْهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ اسْتِبْشَاراً بِهِ مَا خَلَا حَمَلَةَ الْعَرْشِ فَإِنَّهُمْ اسْتَأْذَنُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَأَذِنَ لَهُمْ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَنَظَرُوا إِلَیْهِ فَلَمَّا هَبَطْتُ جَعَلْتُ أُخْبِرُهُ بِذَلِکَ وَ هُوَ یُخْبِرُنِی بِهِ فَعَلِمْتُ أَنِّی لَمْ أَطَأْ مَوْطِئاً (5) إِلَّا وَ قَدْ کُشِفَ لِعَلِیٍّ عَنْهُ حَتَّی نَظَرَ إِلَیْهِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ عَلَیْکَ بِمَوَدَّةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْ عَبْدٍ حَسَنَةً حَتَّی یَسْأَلَهُ عَنْ حُبِّ عَلِیِّ بْنِ
ص: 318
هر کدام را که ترک کردهای باز طلب کنی و او را به خود نزدیک کنی. از این سخن عدم وجوب تقسیم بر حضرت آشکار است، حتی روایت شده پس از نزول این آیه پیامبر صلی الله علیه و آله قسمت جمعی از زنان خود را وانهاد و جمعی معیّن از آنان را به خود نزدیک کرد. اما دیگران گفتهاند چنین نیست و تقسیم بر پیامبر صلی الله علیه و آله مانند دیگران واجب بوده به دلیل عموم ادلّهای که بر این کار دلالت دارند و نیز به این خاطر که پیامبر صلی الله علیه و آله همواره تقسیم میان زنان خود را رعایت میکرده و حتی در حال بیماری با آنان درمیآمیخته و میفرموده: این قسمت من از چیزی است که مالکش هستم و تو از آنچه مالکش نیستم آگاهتری. یعنی از قلب حضرت . محقق استدلال به این آیه را برای عدم وجوب قسمت ضعیف دانسته و گفته همچنانکه احتمال دارد تأخیر و نزدیکی در رابطه با همه زنان حضرت صادق باشد همچنین محتمل است این فقط در رابطه با زنانی باشد که خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله بخشیده بودهاند (یعنی واهبهها)، پس این دلیلی بر تخییر بهطور مطلق نیست. اینجا قول سوم به میان میآید و آن اینکه وجوب قسمت در رابطه با زنانی بوده که حضرت آنان را عقد کرده بوده و عدم آن در رابطه با واهبهها. من در این باره نظری دارم و آن اینکه ضمیر جمع مونث در کلام حق تعالی «تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ» و نیز لفظ عام در کلام حق تعالی «وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ» صحیح نیست به واهبهها برگردند، زیرا پیش از آن از موضوع هبه فقط درباره یک زن یاد شده یعنی در این کلام حق تعالی: «وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَها»(1){و
زن مؤمنی که خود را [داوطلبانه] به پیامبر ببخشددر صورتی که پیامبر بخواهد او را به زنی گیرد} و به همین ترتیب در جاهای دیگری از آیه نیز ضمیر هبه مفرد آمده، سپس در ادامه میفرماید: «تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ» پس خوب نیست که این به واهبهها برگردد زیرا پیشتر از آنها در وجه جمع یاد نشده، بلکه این به همه همسران مذکور در این آیه برمیگردد، آنجا که میفرماید: «أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ بَناتِ عَمِّکَ وَ بَناتِ عَمَّاتِکَ وَ بَناتِ خالِکَ وَ بَناتِ خالاتِکَ اللَّاتِی هاجَرْنَ مَعَکَ وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ»(2)
{ای پیامبر ما برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده ای حلال کردیم و [کنیزانی] را که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده و دختران عمویت و دختران عمه هایت و دختران دایی تو و دختران خاله هایت که با تو مهاجرت کرده اند و زن مؤمنی که خود را [داوطلبانه] به پیامبر ببخشد.} سپس در ادامه این است که میفرماید: ««تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ» از اینجا آشکار است که ضمیر زنانی که پیامبر درباره آنان مختار شده به همسرانی که پیشتر به صورت جمع از آنان یاد شده برمیگردد، افزون بر این پیامبر صلی الله علیه و آله از هبه فقط با یک زن ازدواج کرده که این هم سخن محدّثان و مفسران است و هم با سیاق آیه مناسب است، پس چگونه ضمیر جمع به واهبهها برمیگردد حال آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله فقط یکی از آنها را داشته است؟ سپس اگر ما بگذریم و جواز برگشتن ضمیر جمع به واهبهها را صحیح بگیریم باز فقط به خاطر احتمال نمیتوان این برداشت را کرد
ص: 395
أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ تَعَالَی أَعْلَمُ فَإِنْ جَاءَهُ بِوَلَایَتِهِ قَبِلَ عَمَلَهُ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُ (1) وَ إِنْ لَمْ یَأْتِ بِوَلَایَتِهِ لَمْ یَسْأَلْهُ عَنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ إِلَی النَّارِ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ النَّارَ لَأَشَدُّ غَضَباً عَلَی مُبْغِضِ عَلِیٍّ مِنْهَا (2) عَلَی مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْأَنْبِیَاءَ الْمُرْسَلِینَ اجْتَمَعُوا عَلَی بُغْضِهِ (3) وَ لَنْ یَفْعَلُوا لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالنَّارِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هَلْ یُبْغِضُهُ أَحَدٌ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ نَعَمْ یُبْغِضُهُ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ بُغْضِهِمْ لَهُ تَفْضِیلَهُمْ مَنْ هُوَ دُونَهُ عَلَیْهِ (4) وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِ (5) مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی وَ لَا وَصِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَصِیِّی عَلِیٍّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمْ أَزَلْ لَهُ کَمَا أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْصَانِی بِمَوَدَّتِهِ وَ إِنَّهُ لَأَکْبَرُ عَمَلِی عِنْدِی قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ مَضَی مِنَ الزَّمَانِ مَا مَضَی وَ حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ حَضَرْتُهُ فَقُلْتُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ دَنَا أَجَلُکَ فَمَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً وَ لَا
ص: 319
زیرا در آیه لفظ عامی وجود دارد که همه آنان را در بر میگیرد، از دیگر سو غایت هبه آن است که ازدواج حضرت با لفظ هبه از جانب زن و یا از جانب هر دو مجاز است و این موضوع واهبه را از اینکه همسر باشد خارج نمیکند تا به جمع غیر از همسران وارد کند و مثلا آن زن به دلیل هبه به منزله کنیز باشد. بنابراین تخصیص حُکم به واهبهها اصلا هیچ وجهی ندارد. اما فعل پیامبر صلی الله علیه و آله را میتوان به سبب نیکی کردن و انصاف و خشنود کردن دلها دانست، همچنان که خداوند متعال فرموده: «ذلِکَ أَدْنی أَنْ تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَ لا یَحْزَنَّ وَ یَرْضَیْنَ بِما آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَ»(1) {این نزدیکتر است برای اینکه چشمانشان روشن گردد و دلتنگ نشوند و همگی شان به آنچه به آنان داده ای خشنود گردند.}
به بحث التذکرة بازگردیم؛ هفتم: برای پیامبر صلی الله علیه و آله جایز بوده که با هر زنی خواست، بدون اذن ولیّاش ازدواج کند و با او به اذن خودش ازدواج کند و تولّی طرفین بدون اذن ولیّشان جایز بوده است. اما در اینکه آیا بر حضرت نفقه همسرانش واجب بوده یا نه، آنان بنا بر اختلاف در موضوع مهر دو وجه آوردهاند. به حکم تزویج خداوند زن برای حضرت حلال بوده، خداوند سبحان در ماجرای زید فرموده: «فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناکَها»(2)
{پس چون زید از آن [زن] کام برگرفت [و او را ترک گفت] وی را به نکاح تو درآوردیم.} نیز گفتهاند پیامبر صلی الله علیه و آله بر مهریه با او نکاح کرده و «زَوَّجْناکَها» را بر این معنا حمل کردهاند که خداوند متعال نکاح با او را برای حضرت حلال کرده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله صفیه را آزاد کرد و با او ازدواج کرد و صداقش را آزادیاش قرار داد و این در نظر ما در رابطه با کنیز حضرت قطعی است. برخی از شافعیون برای حضرت جمع میان زن و عمهاش یا خالهاش را جایز دانستهاند و نیز جمع میان دو خواهر و جمع میان مادر و دخترش را برای حضرت جایز دانستهاند؛ اما این در نظر ما بعید است زیرا خطاب خداوند متعال چنان است که رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در آن داخل میشود.
اما فضائل و کرامات، بر دو دستهاند: یکی مربوط به نکاح که خود اموری چند است:
اول: حرام بودن همسران پیامبر صلی الله علیه و آله بر دیگران. شهید ثانی میگوید: از جمله ویژگیهای پیامبر صلی الله علیه و آله حرام بودن همسران حضرت پس از ایشان بر دیگران بوده است، زیرا حق تعالی فرموده: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً»(3)
{و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید.} این حُکم در مورد همه همسرانی که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از وفات به جا گذاشته بهطور عمومی صادق است،
ص: 396
تَکُونَنَّ لَهُ ظَهِیراً (1) وَ لَا وَلِیّاً قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلِمَ لَا تَأْمُرُ النَّاسَ بِتَرْکِ مُخَالَفَتِهِ قَالَ فَبَکَی عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ حَتَّی أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَبَقَ فِیهِمْ عِلْمُ رَبِّی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ مِمَّنْ خَالَفَهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَنْکَرَ حَقَّهُ حَتَّی یُغَیِّرَ اللَّهُ تَعَالَی مَا بِهِ مِنْ نِعْمَةٍ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَلْقَی اللَّهَ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ فَاسْلُکْ طَرِیقَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِلْ مَعَهُ حَیْثُ مَالَ وَ ارْضَ بِهِ إِمَاماً وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ وَالِ مَنْ وَالاهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ احْذَرْ (2) أَنْ یَدْخُلَکَ شَکٌّ فِیهِ فَإِنَّ الشَّکَ (3) فِی عَلِیٍّ کُفْرٌ بِاللَّهِ تَعَالَی (4).
فض، کتاب الروضة یل، الفضائل لابن شاذان بالإسناد عن ابن مسعود و ابن عباس مثله (5)
قوله صلی الله علیه و آله و لن یفعلوا أی و الحال أنهم لا یفعلون ذلک أبدا قوله صلی الله علیه و آله و إنه لأکبر عملی أی أعد ولایته أکبر أعمالی.
ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (6) عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ (7) النَّاسَ نِصْفَیْنِ فَکُنْتُ فِی النِّصْفِ الْخَیْرِ ثُمَّ قَسَمَ النِّصْفَ الْخَیْرَ ثَلَاثَةً فَکُنْتُ فِی ثُلُثِ الْخَیْرِ وَ مَا عَرَّقَ فِیَّ عِرْقَ سِفَاحٍ قَطُّ وَ مَا عَرَّقَ فِیَّ إِلَّا عِرْقَ نِکَاحٍ کَنِکَاحِ الْإِسْلَامِ حَتَّی آدَمَ (8).
قوله صلی الله علیه و آله ثم قسم النصف الخیر ثلاثة المراد بنصف الخیر أصحاب الیمین و لعل المراد أنه قسمه نصفین حتی صارا مع أصحاب الشمال ثلاثة کما مر أو الثلاثة باعتبار التسمیة بالسابقین و المقربین أو قسمة السابقین إلی الأنبیاء و غیرهم
ص: 320
یعنی چه کسانی که حضرت با آنها درآمیخته و چه نه، زیرا زوجیّت بر هر دوی اینها صدق میکند. پیامبر صلی الله علیه و آله با همه همسرانی که پس از وفات در حریم خود به جا گذاشته بود درآمیخته بود. محقق میگوید بر تحریم همسرانی که پیامبر صلی الله علیه و آله با آنان درآمیخته بوده اجماع هست و اختلاف درباره همسران دیگر نیز یکی به دلیل عدم اختلاف و دیگری به دلیل عدم فرض ثانی صحیح نیست، اختلاف فقط در مورد زنانی است که پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان حیات خود با فسخ یا طلاق از آنها جدا شده، مانند زنی که حضرت بر تهیگاهش پیسی دید و آن زنی که پناه جُست. در این باره وجههایی هست که در نظر ما صحیحترینشان تحریم همگی به طور مطلق است و آن هم به دلیل صدق نسبت زوجیت بر همه پس از جدا شدن حضرت از آنان، پس این آیه مشتمل بر عموم است. وجه دوم این است که این تحریم به طور مطلق نیست زیرا این صادق است که در زمان حیات حضرت گفته شود فلانی اکنون همسر حضرت نیست و یا حضرت از او روی گردانده یا از او قطع اعتنا کرده است. سوم اینکه اگر حضرت با وی درآمیخته باشد حرام است وگرنه حرام نیست. روایت شده که اشعث بن قیس در زمان عمر با آن زنی که پناه جسته بود نکاح کرد و پس از چندی خواست او را از خود برانَد. خبردار شد که پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از آن که با او درآمیزد از او جدا شده است و از این رو او را واگذاشت و هیچ یک از صحابه بر او منکر نشد.
کلینی در حدیثی طولانی روایت کرده: پیامبر صلی الله علیه و آله از زنی که پناه جُست جدا شد و نیز از زن دیگری اهل کِنده که وقتی فرزند آن حضرت یعنی ابراهیم درگذشت گفت: اگر او پیامبر بود پسرش نمیمُرد! پس آن دو پس از حضرت با اجازه دوخلیفه اول، ازدواج کردند. امام محمد باقر علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجل از هر چه نهی کرد از او نافرمانی شد، آنان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله با همسران حضرت نکاح کردند. امام علیه السلام سپس از آن دو زن عامِری و کِندی یاد کرد فرمود: اگر از شما پرسیدند: مردی با زنی ازدواج کرده و پیش از اینکه با او درآمیزد او را طلاق داده حال آیا آن زن برای پسر آن مرد حلال است؟ بگویید: نه، زیرا حُرمت رسول خدا صلی الله علیه و آله والاتر از پدران آنهاست.
و در روایت دیگری آمده امام علیه السلام همانند همین حدیث را میگوید و در ضمن آن میفرماید: و آنان میپندارند برایش حلال است که با مادرانشان ازدواج کنند حال آنکه همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در این حُرمت مانند مادران آنها میباشند، اگر آنها مومن باشند(1).
چون این ثابت شد میگوییم تحریم همسران پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر نهی مؤکد قرآن است
ص: 397
أو إلی أولی العزم و غیرهم و قال الفیروزآبادی عرق فی الأرض ذهب و أعرق الشجر اشتدت عروقه فی الأرض.
ل، الخصال ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْحَمَّادِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ بَکَّارٍ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالُوا حَدَّثَنَا الْفَرَجُ بْنُ فَضَالَةَ عَنْ لُقْمَانَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کَانَ بَدْءُ أَمْرِکَ قَالَ دَعْوَةَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ وَ بُشْرَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ رَأَتْ أُمِّی أَنَّهُ خَرَجَ مِنْهَا شَیْ ءٌ أَضَاءَتْ مِنْهُ قُصُورُ الشَّامِ (1).
قوله ما کان بدء أمرک أی ابتداء ظهوره و دعوة إبراهیم علیه السلام قوله رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ (2) و بشارة عیسی علیه السلام قوله وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ (3)
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَسَمَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْلَ الْأَرْضِ قِسْمَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهِمَا ثُمَّ قَسَمَ النِّصْفَ الْآخَرَ عَلَی ثَلَاثَةٍ فَکُنْتُ خَیْرَ الثَّلَاثَةِ ثُمَّ اخْتَارَ الْعَرَبَ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ اخْتَارَ قُرَیْشاً مِنَ الْعَرَبِ ثُمَّ اخْتَارَ بَنِی هَاشِمٍ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ اخْتَارَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ ثُمَّ اخْتَارَنِی مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (4).
ل، الخصال ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی الْعَوَّامِ عَنْ بُرَیْدَةَ (5) عَنْ سُلَیْمَانَ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَیَّارٍ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فُضِّلْتُ بِأَرْبَعٍ جُعِلَتْ (6) لِأُمَّتِی الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنْ أُمَّتِی أَرَادَ الصَّلَاةَ فَلَمْ یَجِدْ
ص: 321
نه به خاطر اینکه همسران حضرت در کلام حق تعالی «وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»(1) {و همسرانش مادران ایشانند.} مادران مومنان نامیده شدهاند و نه به خاطر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله پدر آنان نامیده شده، زیرا این عناوین نه بر وجه حقیقت بلکه بر وجه مجاز واقع شده است و کنایهای است از تحریم نکاح آن زنان و وجوب احترام آنان که بنابراین نگاه به آنان و خلوت کردن با آنان جایز نیست، همچنین به دختران آن زنان خواهران مومنان گفته نمیشود زیرا آن دختران بر مومنان حرام نیستند، همچنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله دختر خود حضرت فاطمه سلام الله علیها را به عقد حضرت علی علیه السلام درآورد و خواهران حضرت س رقیه و کلثوم نیز با عثمان ازدواج کردند، همچنین به پدران و مادران همسران حضرت اجداد و جدّات مومنان نمیگویند یا به برادران و خواهران آنان داییها و خالههای مومنان نمیگویند. در این باره شافعیون وجهی ضعیف دارند که این همه را اطلاق میکنند و این بینهایت بعید است.
مولّف در التذکرة ادامه میدهد: دوم اینکه همسران پیامبر صلی الله علیه و آله مادران مومنان هستند، چه آنانی که پیش از پیامبر صلی الله علیه و آله درگذشتهاند و چه آنانی که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به جا ماندهاند، این اُمومت (مادری) در اینجا بر وجه حقیقت نیست . وی در ادامه بحثی همانند آنچه شهید ثانی کرده آورده است.
سوم: برتری دادن همسران پیامبر صلی الله علیه و آله بر زنان دیگر، اینگونه که پاداش و عقاب آنها چند برابر گشته است.
چهارم: برای مردان حلال نبوده که از همسران حضرت چیزی بخواهند به جز از پشت پرده، به دلیل این کلام حق تعالی: «إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ»(2)
{ چون از زنان [پیامبر] چیزی خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید.} اما دیگران میتوانستهاند رو در رو از آنها درخواست کنند.
دسته دوم مربوط به غیر از نکاح است که خود اموری چند است:
اول: حضرت پایان بخش پیامبران است.
دوم: حضرت بهترین امت را دارد، به دلیل کلام حق تعالی «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ»(3) {شما بهترین امتی هستید...} که این از روی ارج نهادن و بزرگ داشتن پیامبر صلی الله علیه و آله است.
سوم: نسخ همه شریعتها با شریعت حضرت .
پنجم: معجزه بودن کتاب حضرت بر خلاف کتب پیامبران دیگر.
ص: 398
مَاءً وَ وَجَدَ الْأَرْضَ فَقَدْ جُعِلَتْ لَهُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ یَسِیرُ بَیْنَ یَدَیَّ وَ أُحِلَّتْ لِأُمَّتِیَ الْغَنَائِمُ وَ أُرْسِلْتُ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً (1).
ظاهره أن البعثة إلی الناس کافة من خصائصه صلی الله علیه و آله و هو مخالف لما هو المشهور من أن بعض أولی العزم أیضا کانوا کذلک و یمکن أن یحمل علی أن المراد إرساله إلی کل من فی زمانه و من یأتی بعده من غیر نسخ لشریعته علی أن التفضیل بتلک الأمور لا ینافی شرکة غیره معه فیها و الله یعلم.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَارُونَ (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَعْطَانِیَ اللَّهُ خَمْساً وَ أَعْطَی عَلِیّاً خَمْساً أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أَعْطَی عَلِیّاً جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَ عَلِیّاً وَصِیّاً وَ أَعْطَانِی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَی عَلِیّاً السَّلْسَبِیلَ وَ أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَ أَعْطَی عَلِیّاً الْإِلْهَامَ وَ أَسْرَی بِی إِلَیْهِ وَ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ حَتَّی رَأَی مَا رَأَیْتُ وَ نَظَرَ إِلَی مَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ خَالِفْ (3) مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً وَ لَا تَکُونَنَّ لَهُ ظَهِیراً وَ لَا وَلِیّاً فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ مَا یُخَالِفُهُ أَحَدٌ إِلَّا غَیَّرَ اللَّهُ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَةٍ وَ شَوَّهَ (4) خَلْقَهُ قَبْلَ إِدْخَالِهِ النَّارَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَا تَشُکَّ فِی عَلِیٍّ فَإِنَّ الشَّکَّ فِیهِ کُفْرٌ (5) یُخْرِجُ عَنِ الْإِیمَانِ وَ یُوجِبُ الْخُلُودَ فِی النَّارِ (6).
ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی بْنِ هَارُونَ الْمُفْتِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَی مَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ (7) ثُمَّ قَالَ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ (8).
ص: 322
ششم: حفظ کتاب حضرت از تبدیل و تغییر و اینکه قرآن پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان حجتی بر مردم بر جا مانده حال آنکه همراه با درگذشت پیامبران دیگر معجزات آنان نیز درگذشتهاند.
هفتم: یاری شدن حضرت با بیم (که در دل دشمنان حضرت میافتاده) به اندازه مسیر یک ماه، اینگونه دشمن در فاصله مسیر یک ماهه از حضرت خوف میکرده است.
هشتم: زمین برای حضرت سجدهگاه قرار داده شد و خاکش پاککننده نهاده شد.
نهم: غنایم برای حضرت حلال شد و نه برای هیچ یک از پیامبران دیگر.
دهم: حضرت در حق کسانی که گناهان بزرگ مرتکب شدهاند شفاعت میکند، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من شفاعتم را برای کسانی از امتم که گناهان بزرگ مرتکب شدهاند ذخیره کردم.
یازدهم: بعثت حضرت به سوی عموم مردم.
دوازدهم: حضرت در روز قیامت سرور فرزندان آمدم است.
سیزدهم: حضرت نخستین کسی است که زمین به روی وی گشوده میشود.
چهاردهم: حضرت نخستین کسی است که شفاعت میکند و شفاعتش پذیرفته میشود.
پانزدم: حضرت نخستین کسی است که در بهشت را میکوبد.
شانزدهم: حضرت بیشتر از همه پیامبران پیرو دارد.
هفدهم: [مجموع] امت حضرت معصوم است و بر گمراهی اجماع نمیکند.
میگویم: محقق در شرح القواعد میگوید: درباره برشمردن ویژگیِ اخیر در میان ویژگیهای حضرت نظری هست، زیرا ثبوت این حدیث نامعلوم است و امت حضرت با دخول معصوم علیه السلام در میانشان بر گمراهی اجماع نمیکنند که البته این به اعتبار معصوم علیه السلام است و به کس دیگری مربوط نیست و بدون وی آنان نیز مانند امتهای دیگر هستند، بر این اساس امتهای پیشین نیز همراه با اوصیای پیامبرانشان همانند این امت همراه با معصوم علیه السلام هستند، پس اختصاصی در کار نیست(1).
نوزدهم: چشمان حضرت میخوابید اما قلب ایشان نه.
بیستم: حضرت پشت خود را همچون جلوی خود میدید، به معنای مراقبت و حس.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چشمان من میخوابند اما قلبم نمیخوابد.
ص: 399
ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَرْبَعَةً لِلسَّیْفِ إِبْرَاهِیمَ وَ دَاوُدَ وَ مُوسَی وَ أَنَا الْخَبَرَ (1).
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْبَرْقِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ الرُّقَادِیِ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ شَدَّادٍ أَبِی عَمَّارٍ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَصْقَعِ (4) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی إِسْمَاعِیلَ مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ وَ اصْطَفَی کِنَانَةَ مِنْ بَنِی إِسْمَاعِیلَ وَ اصْطَفَی قُرَیْشاً مِنْ بَنِی کِنَانَةَ وَ اصْطَفَی هَاشِماً مِنْ قُرَیْشٍ وَ اصْطَفَانِی مِنْ هَاشِمٍ (5).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ إِمَامِ حَرَّانٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنِی نَصْرُ بْنُ الْجَهْمِ (6) عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 323
بیست و یکم: نماز تطوع برای حضرت به صورت نشسته همانند تطوع به صورت ایستاده است حتی اگر عذری در کار نباشد، اما درباره دیگران این به صورت نصف است.
بیست و دوم: نمازگزار با این سخن که «السلام علیک ایّها النبیّ و رحمة الله و برکاته» حضرت را خطاب قرار میدهد و نه هیچ کس دیگر را.
بیست و سوم: بر همگان حرام است که صدایشان را بر صدای پیامبر صلی الله علیه و آله بالا ببرند.
بیست و چهارم: بر همگان حرام است که حضرت را از پشت اتاقها صدا بزنند(1).
بیست و پنجم: خداوند متعال پیامبران را با نامهایشان صدا زده و با نامهایشان از آنان حکایت کرده است، حق تعالی فرموده: «یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا»(2) {ای یوسف از این [پیشامد] روی بگردان.} و «یا إِبْراهِیمُ» و «یا نُوحُ»، اما پیامبر ما صلی الله علیه و آله را چنین ممتاز نموده که ایشان را با القاب شریفش ندا داده است، حق تعالی فرموده: «یا أَیُّهَا النَّبِیُ»(3) {ای پیامبر} و «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ»(4) {ای فرستاده} و «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»(5) {ای جامه به خویشتن فرو پیچیده} «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(6) {ای کشیده ردایِ شب بر سر}، خداوند متعال در قرآن نام حضرت را تنها در چهار جا آورده که در آنها به رسالت ایشان شهادت داده و آن هم به این خاطر که شهادت دادن به ذکر نام ایشان نیاز داشته، حق تعالی فرموده: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» {محمد فرستاده خداست} و « ما مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ»(7)
{محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است} و «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ»(8) {و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمد [ص] نازل آمده گرویده اند [که] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است.} و «بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ»(9)
{به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او احمد است.} و حرام بوده که حضرت را با نام ندا دهند
ص: 400
بْنِ مُسْلِمِ بْنِ وَارَةَ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ أَعْیَنَ (2) عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهُنَّ نَبِیٌّ کَانَ قَبْلِی أُرْسِلْتُ إِلَی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَحْمَرِ وَ جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ (3) مَسْجِداً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّتْ لِیَ الْغَنَائِمُ وَ لَمْ تُحَلَّ لِأَحَدٍ أَوْ قَالَ لِنَبِیٍّ قَبْلِی وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ قَالَ عَطَاءٌ فَسَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قُلْتُ مَا جَوَامِعُ الْکَلِمِ قَالَ الْقُرْآنُ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ هَذَا حَدِیثُ حَرَّانٍ وَ لَمْ یُحَدِّثْ بِهِ فِی هَذَا الطَّرِیقِ إِلَّا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ (4) الْحَرَّانِیُ (5).
أقول: الأبواب مشحونة بأخبار فضائله صلی الله علیه و آله و قد مر خبر جابر فی باب أسمائه صلی الله علیه و آله فی ذلک.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ بُسْرَانَ (6) عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَابَ الْجَنَّةِ فَأَسْتَفْتِحُ فَیَقُولُ الْخَازِنُ مَنْ أَنْتَ
ص: 324
و بگویند: ای محمد یا ای احمد، بلکه باید بگویند: ای پیامبر خدا یا ای رسول خدا یا ای برگزیده خدا یا یکی دیگر از صفات والای حضرت .
بیست و ششم: به وجود حضرت شفا میجستهاند.
بیست و هفتم: به بول و خون حضرت تبرک میجستهاند.
بیست و هشتم: هر که در حضور حضرت زنا کند یا به حضرت توهین کند کافر شده است.
بیست و نهم: بر نمازگزار واجب است که اگر حضرت وی را فراخواند به ایشان پاسخ دهد بدون اینکه نمازش باطل شود. شافعیون وجهی آوردهاند که این واجب نبوده و موجب ابطال نماز میشده.
سیام: فرزندان دختران حضرت به ایشان منسوب میشدهاند حال آنکه فرزندان دخترانِ هر کس دیگری به وی منسوب نمیشوند. زیرا:
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر سَبَب و نَسبی در روز قیامت قطع میشوود به جز سبب و نسب من.
گفته شده این یعنی در آن روز هیچ نَسَبی سودبخش نیست به جز نَسب پیامبر.
یک مسأله
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نام مرا بر دیگران بگذارید و کنیهام را بر دیگران نگذارید.
در این باره اختلاف هست. شافعی میگوید: نباید بر کسی کنیه ابو القاسم نهاده شود، چه نام آن کس محمد باشد و چه نباشد. برخی از آنان این حدیث را بر کراهتِ جمع کردن نام و کنیه حضرت حمل کردهاند و هر یک را جداگانه جایز دانستهاند. وجه این است زیرا مردم در همه اعصار همواره کنیه حضرت را بر دیگران میگذارند و هیچ انکاری نیست(1).
نظر مولّف را روایتی که کلینی از امام جعفر صادق علیه السلام آورده تأیید میکند، حضرت علیه السلام فرموده:یامبر صلی الله علیه و آله از چهار چیز نهی کرد: گرفتن کنیه ابو عیسی و ابو الحَکَم و ابو المالک و ابو القاسم وقتی نام فرد محمد باشد(2).
میگویم: این همه آنچه بود که یارانمان و نیز اکثر مخالفانمان درباره ویژگیهای پیامبر صلی الله علیه و آله آوردهاند. ما بر این اقوال مداخله نکردیم هرچند برخی از آنها مجالی برای سخن داشت و این به خاطر قلّت فایده بود. من در این باب و بابهای دیگر اخباری را آوردهام که امر مسلّم را برای جویندگان آشکار میسازد و توفیق الهی موجب صحّت عمل است.
ص: 401
فَأَقُولُ أَنَا مُحَمَّدٌ فَیَقُولُ بِکَ أُمِرْتُ أَنْ لَا أَفْتَحَ لِأَحَدٍ قَبْلَکَ (1).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی أَوْحَیْتُ إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْتُ إِلَی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ فَجُمِعَ لَهُ کُلُّ وَحْیٍ.
فی القرآن إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا (2) و لعل فی قراءتهم علیهم السلام کان هکذا أو نقل للآیة بالمعنی (3) و الغرض أن المراد بالتشبیه التشبیه الکامل فکل ما أوحی إلیهم أوحی إلیه صلی الله علیه و آله.
جا، المجالس للمفید الْمَرَاغِیُّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ مُصْعَبٍ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ شَدَّادٍ أَبِی عَمَّارٍ (4) عَنْ وَاثِلَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ إِسْمَاعِیلَ وَ اصْطَفَی مِنْ إِسْمَاعِیلَ کِنَانَةَ وَ اصْطَفَی مِنْ کِنَانَةَ قُرَیْشاً وَ اصْطَفَی مِنْ قُرَیْشٍ بَنِی هَاشِمٍ وَ اصْطَفَانِی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ (5).
باب دوازدهم : گزیدهای از سخنانی دلنشین درباره برتری پیامبرمان صلی الله علیه و آله در فضایل و معجزات بر دیگر پیامبران علیه السلام
روایات
روایت 1.
مناقب: اگر فرشتگان یک بار به آدم علیه السلام سجده کردند، خداوند و فرشتگان و مردم همگی تا به روز قیامت در هر ساعتی بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله درود میفرستند و اگر آدم علیه السلام قبله فرشتگان گردید خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در شب معراج امام پیامبران گرداند و اینچنین ایشان امام آدم علیه السلام نیز شد. اگر آدم علیه السلام از گِل آفریده شد حضرت محمد از نور آفریده شد که ایشان خود فرموده: آن هنگام که آدم میان آب و گِل بود من پیامبر بودم. اگر آدم علیه السلام نخستین آفریده است حضرت محمد پیش از او آفریده شده بود که ایشان خود فرموده: خداوند دو هزار سال پیش از آدم علیه السلام مرا از نور آفرید. اگر آدم علیه السلام پدر آدمیان است حضرت محمد سرور بیمدهندگان است که ایشان خود فرموده: آدم علیه السلام و هر آن که در پیِ اوست در روز قیامت همه به زیر لوای من هستند. اگر آدم علیه السلام سرآغاز انبیاء است نبوّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله از او پیشتر است که ایشان خود فرمود: من پیامبر بودم و آدم علیه السلام در سرشت خود بیخته شده بود. اگر فرشتگان در برابر آدم علیه السلام به ناتوانی رسیدند به حضرت محمد قرآن عطا شد که پیشینیان و پسینیان همه در برابرش ناتواناند. اگر خداوند درباره آدم علیه السلام فرمود: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ»(1)
{سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] بر او ببخشود.} به حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(2){تا
خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.} اگر آدم به بهشت در آمد حضرت محمد را تا به قاب قوسین یا نزدیکتر فراز بُردند. و اما ادریس علیه السلام ، حق تعالی برای وی فرمود: «وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا»(3)
{و [ما] او را به مقامی بلند ارتقا دادیم.} یعنی به آسمان و برای پیامبر فرمود: «رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»(4)
{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} ادریس علیه السلام با پروردگارش نجوا کرد و خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را ندا کرد «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی»(5)
{آنگاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند وحی فرمود.} خداوند ادریس علیه السلام را پس از وفاتش اِطعام کرد حال آنکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در زمان حیات اِطعام فرمود، چه ایشان خود فرموده: من همانند شما نیستم،
ص: 402
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْدِیٍّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مِدْرَارٍ عَنْ عَمِّهِ طَاهِرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْهُ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَوَّلُ شَافِعٍ وَ أَوَّلُ مُشَفَّعٍ (1).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (2) حَتَّی نَزَلَتْ سُورَةُ الْفَتْحِ فَلَمْ یَعُدْ إِلَی ذَلِکَ الْکَلَامِ (3).
إنما لم یعد صلی الله علیه و آله إلی هذا القول لقوله تعالی لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ
ل، الخصال إِسْمَاعِیلُ بْنُ مَنْصُورٍ الْقَصَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِ (4) عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّمَشْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی (5) بْنِ عُبَیْدَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ أُمِّ هَانِی بِنْتِ أَبِی طَالِبٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَظْهَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْإِسْلَامَ عَلَی یَدِی وَ أَنْزَلَ الْفُرْقَانَ عَلَیَّ وَ فَتَحَ الْکَعْبَةَ عَلَی یَدِی وَ فَضَّلَنِی عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ جَعَلَنِی فِی الدُّنْیَا سَیِّدَ وُلْدِ آدَمَ وَ فِی الْآخِرَةِ زَیْنَ الْقِیَامَةِ وَ حَرَّمَ دُخُولَ الْجَنَّةِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی أَدْخُلَهَا أَنَا وَ حَرَّمَهَا عَلَی أُمَمِهِمْ حَتَّی تَدْخُلَهَا أُمَّتِی وَ جَعَلَ الْخِلَافَةَ فِی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ بَعْدِی إِلَی النَّفْخِ فِی الصُّورِ فَمَنْ کَفَرَ بِمَا أَقُولُ فَقَدْ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (6).
ص: 326
من نزد پروردگارم میمانم و او مرا سیر و سیراب میکند. برای نوح علیه السلام کشتی بر آب روان شد که آن از برای مومن و کافر روان میشود، اما برای حضرت محمد سنگ بر آب روان شد، از این قرار که حضرت بر لبه برکهای ایستاده بود و پشت آن برکه تپهای بزرگ قرار داشت. در آن دم عکرمة بن ابی جهل گفت: ای محمد! اگر تو پیامبر هستی یکی از صخرههای آن تپه را صدا بزن تا در آب بیافتد و از آن عبور کند. حضرت صخره را صدا زد و او بر روی آب افتاد و آمد و روبروی ایشان حاضر شد. سپس به او امر فرمود تا برگردد و او همانگونه که آمده بود بازگشت. نفرین نوح بر امتش اجابت شد: «لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ»(1)
{بر روی زمین مگذار.} و ناگاه عقوبت از آسمان فرود آمد، اما برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله رحمت اجابت شد، چه ایشان فرمود: خداوندا بر حوالی ما باران بفرست و نه بر ما، پس نوح علیه السلام رسول عقوبت بود و محمد صلی الله علیه و آله رسول رحمت: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً»(2)
{و تو را جز رحمتی نفرستادیم.} نوح علیه السلام برای خود و شماری اندک از دیگران دعا کرد: «اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ»(3)
{ پروردگارا بر من و پدر و مادرم ببخشای.} اما حضرت محمد برای امتش، چه آنان که زاده شده بودند و چه آنان که زاده نشده بودند، دعا کرد: «وَ اعْفُ عَنَّا»(4)
{و از ما درگذر.} خداوند برای نوح علیه السلام فرمود: «وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ»(5)
{و [تنها] نسل او را باقی گذاشتیم.} و برای حضرت محمد فرمود: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ»(6) {فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند.} کشتی نوح سبب نجات در دنیا شد و فرزندان حضرت محمد صلی الله علیه و آله سبب نجات در آخرت شدند، چه ایشان فرموده: مَثَل اهل بیت من همچون کشتی نوح است. نوح علیه السلام گفت: «إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی»(7) {پسرم از کسان من است.} و به او گفته شد: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»(8) {او در حقیقت از کسان تو نیست.} اما وقتی قوم حضرت محمد اعلان دشمنی کردند حضرت شمشیر انتقام بر آن کشید و به چشم مهربانی در آنان ننگریست؛ حسّان گفته:
«اگر نوح در آن ورطه از میان آن قوم به تندرستی بر کشتی نجات یافت، پیامبر صلی الله علیه و آله در آن غار به تندرستی به هنگام تاریکیِ شب نجات یافت.»
ص: 403
ج، الإحتجاج عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ قَالُوا انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی هَذَا الْکَاهِنِ الْکَذَّابِ حَتَّی نُوَبِّخَهُ فِی وَجْهِهِ وَ نُکَذِّبَهُ بِأَنَّهُ یَقُولُ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1) فَکَیْفَ یَکُونُ رَسُولًا وَ آدَمُ خَیْرٌ مِنْهُ وَ نُوحٌ خَیْرٌ مِنْهُ وَ ذَکَرُوا الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ التَّوْرَاةُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فَرَضِیَتِ الْیَهُودُ بِالتَّوْرَاةِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ آدَمُ خَیْرٌ مِنْکَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله آدَمُ النَّبِیُّ أَبِی وَ قَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ آدَمُ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّ الْمُنَادِی یُنَادِی کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (2) وَ لَمْ یَقُلْ آدَمُ رَسُولُ اللَّهِ وَ لِوَاءَ الْحَمْدِ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَیْسَ بِیَدِ آدَمَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ قَالَ هَذِهِ وَاحِدَةٌ قَالَتِ الْیَهُودُ مُوسَی خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ کَلِمَةٍ وَ لَمْ یُکَلِّمْکَ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا ذَاکَ قَالَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ (3) وَ حُمِلْتُ عَلَی جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَجَاوَزْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی حَتَّی تَعَلَّقْتُ بِسَاقِ الْعَرْشِ فَنُودِیتُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ وَ رَأَیْتُهُ بِقَلْبِی وَ مَا رَأَیْتُهُ بِعَیْنِی فَهَذَا أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا اثْنَانِ قَالُوا نُوحٌ خَیْرٌ مِنْکَ (4) قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ ذَلِکَ قَالُوا لِأَنَّهُ رَکِبَ فِی السَّفِینَةِ (5) فَجَرَتْ عَلَی الْجُودِیِّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَانِی
ص: 327
هود علیه السلام در برابر دشمنانش با باد یاری داده شد، حق تعالی میفرماید: «وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ»(1) {و در [ماجرای] عاد [نیز] بر آنها فرستادیم.} اما خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در جنگ احزاب و حندق با باد و فرشتگان یاری کرد: «بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها»(2) {با سپاهیانی که آنها را نمی دیدید.} پس خداوند علاوه بر بادی که برای هود علیه السلام فرستاد سه هزار فرشته نیز از برای محمد صلی الله علیه و آله افزود و باز هم حضرت را بر هود علیه السلام برتری بخشید زیرا بادی که برای هود علیه السلام فرستاده شد باد خشم بود و بادی که برای محمد صلی الله علیه و آله باد رحمت، حق تعالی فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ»(3) {ای کسانی که ایمان آورده اید نعمت خدا را بر خود به یاد آرید آنگاه که به سوی شما [در]آمد.} هود علیه السلام در راه خدا صبر کرد و وقتی قومش وی را تکدیب کردند آنان را بخشود و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در راه خدا صبر کرد و وقتی قومش وی را تکذیب کردند و از خود راندند و او را سنگباران کردند وابو جهل شکمبه گوسفند را بر سر حضرت انداخت، آنان را بخشود پس خداوند به جاجائیل، فرشته کوهها وحی فرمود که کوهها را بشکاف و به فرمان محمد صلی الله علیه و آله درآی. او نزد حضرت آمد و به ایشان عرض کرد: من دستور دارم که از تو اطاعت کنم، اگر فرمان دهی کوهها را بر روی آنان فرو افکنم و همه را هلاک کنم. اما حضرت محمد صلی الله علیه و آله به او فرمود: من همچون رحمتی برای قوم خود مبعوث شدهام، قوم مرا هدایت کن چراکه آنان نمیدانند. و اما صالح علیه السلام ، برای صالح علیه السلام از دل صخره سخت ناقهای آبستن با بار دهماهه بیرون آمد و برای پیامبر ما از میان کوهها مردی بیرون آمد که برای حضرت دعا میکرد و میگفت: خداوندا نام او را رفعت بخش و پاداش خود را بر او واجب فرما و این بار را از دوش او بدار. آنان دست و پای ناقه صالح علیه السلام را بُریدند و اینان اولاد محمد ابو القاسم برجسته صلی الله علیه و آله را به شهادت رساندند.
«برای ناقه صالح مردمانی دم برآوردند، اما اینان گستاخانه به قتل حسین علیه السلام دست یازیدند.»
صالح علیه السلام به قوم خود هشدار میداد، به او گفتند: ای صالح! عذاب خدا را بر ما فرود آر؛ اما محمد صلی الله علیه و آله پیامبر رحمت است همچنانکه حق تعالی فرموده: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً»(4) {و تو را جز رحمتی نفرستادیم.} ناقه صالح با او سخن نگفت و به پیامبریاش گواهی نداد اما با پیامبر صلی الله علیه و آله ناقههای بسیاری سخن گفتند. و اما لوط؛ حسان بن ثابت میگوید:
ص: 404
نَهَراً فِی السَّمَاءِ مَجْرَاهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ وَ عَلَیْهِ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرٍ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ حَشِیشُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ رُضَاضُهَا (1) الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ أَرْضُهَا الْمِسْکُ الْأَبْیَضُ فَذَاکَ خَیْرٌ لِی وَ لِأُمَّتِی وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ (2) قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ ثَلَاثَةٌ قَالُوا إِبْرَاهِیمُ خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهِ اتَّخَذَهُ خَلِیلًا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ خَلِیلَهُ فَأَنَا حَبِیبُهُ مُحَمَّدٌ قَالُوا وَ لِمَ سُمِّیتَ مُحَمَّداً قَالَ سَمَّانِیَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ شَقَّ اسْمِی مِنِ اسْمِهِ هُوَ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ أُمَّتِی الْحَامِدُونَ (3) قَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ قَالَ صلی الله علیه و آله هَذِهِ أَرْبَعَةٌ قَالَتِ الْیَهُودُ عِیسَی خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ بِعَقَبَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَجَاءَتْهُ الشَّیَاطِینُ لِیَحْمِلُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبْرَئِیلَ أَنِ اضْرِبْ بِجَنَاحِکَ الْأَیْمَنِ وُجُوهَ الشَّیَاطِینِ وَ ألقاهم (أَلْقِهِمْ) فِی النَّارِ فَضَرَبَ بِأَجْنِحَتِهِ وُجُوهَهُمْ وَ أَلْقَاهُمْ فِی النَّارِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَا أُعْطِیتُ أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا هُوَ قَالَ أَقْبَلْتُ یَوْمَ بَدْرٍ مِنْ قِتَالِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَنَا جَائِعٌ شَدِیدَ الْجَوْعِ فَلَمَّا وَرَدْتُ الْمَدِینَةَ اسْتَقْبَلَتْنِی امْرَأَةٌ یَهُودِیَّةٌ وَ عَلَی رَأْسِهَا جَفْنَةٌ وَ فِی الْجَفْنَةِ جَدْیٌ مَشْوِیٌّ وَ فِی کُمِّهَا شَیْ ءٌ مِنْ سُکَّرٍ فَقَالَتِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَحَکَ السَّلَامَةَ وَ أَعْطَاکَ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ عَلَی الْأَعْدَاءِ وَ إِنِّی قَدْ کُنْتُ نَذَرْتُ لِلَّهِ نَذْراً إِنْ أَقْبَلْتَ سَالِماً غَانِماً مِنْ غَزَاةِ بَدْرٍ لَأَذْبَحَنَّ هَذَا الْجَدْیَ وَ لَأَشْوِیَنَّهُ وَ لَأَحْمِلَنَّهُ إِلَیْکَ لِتَأْکُلَهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَنَزَلْتُ عَنْ بَغْلَتِی الشَّهْبَاءِ فَضَرَبْتُ بِیَدِی إِلَی الْجَدْیِ لِآکُلَهُ فَاسْتَنْطَقَ اللَّهُ الْجَدْیَ فَاسْتَوَی عَلَی أَرْبَعِ قَوَائِمَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومٌ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ خَمْسَةٌ قَالُوا بَقِیَتْ وَاحِدَةٌ ثُمَّ نَقُومُ مِنْ عِنْدِکَ قَالَ هَاتُوا قَالُوا سُلَیْمَانُ خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَخَّرَ لَهُ الشَّیَاطِینَ وَ الْإِنْسَ وَ الْجِنَ (4) وَ الرِّیَاحَ
ص: 328
«اگر لوط علیه السلام سوی پروردگارش قوم خود را نفرین کرد و آنان به بلا درافتادند،
پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر مشرکان را به شمشیر هلاکت نفرین کرد،
آنگاه از بالای سرش جبرئیل او را ندا داد و گفت: گوش به فرمان توام هر چه میخواهی بگو.»
و اما ابراهیم؛ او از مُلک خداوند به ملکوت خداوند نگریست: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ»(1) {و اینگونه به ابراهیم نمایاندیم.} اما حبیب صلی الله علیه و آله از ملکوت خداوند به مُلک خداوند نگریست: «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَ»(2) {آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟} ابراهیم خلیل علیه السلام خود طلبید: «إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی»(3) {و [ابراهیم] گفت من به سوی پروردگارم رهسپارم.} اما حبیب محمد صلی الله علیه و آله طلبیده شد: «أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا»(4)
{ بنده اش را شبانگاهی سیر داد.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی»(5)
{و آن کس که امید دارم گناهم را بر من ببخشاید.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ»(6)
{تا خداوند از گناه تو درگذرد.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ لا تُخْزِنِی»(7)
{رسوایم مکن.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ»(8)
{در آن روز خدا خوار نمیگرداند.} خلیل علیه السلام در میان آتش گفت: خدا برای من بس است و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ»(9)
{ای پیامبر خدا تو را بس است.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ»(10)
{و برای من آوازه نیکو گذار.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»(11) {و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ أَرِنا مَناسِکَنا»(12)
{و آداب دینی ما را به ما نشان ده.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «لِنُرِیَهُ»(13)
{تا به او بنمایانیم.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ»(14)
{و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: «وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ»(15)
{و قطعا آخرت برای تو از دنیا نیکوتر خواهد بود.} خلیل علیه السلام گفت: «وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی»(16)
{و آن کس که او به من خوراک می دهد.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: به خاطر تو «أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ»(17)
{در گرسنگی غذایشان داد.} خلیل علیه السلام از رزق بر دشمنان خود بخل ورزید: «وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ»(18)
{و مردمش را از فرآورده ها روزی بخش.} و حبیب آنچنان بر دشمنان سخاوت کرد که سرزنش شد: «وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ»(19)
{و بسیار [هم] گشاده دستی منما.} خلیل علیه السلام به خدا قسم خورد: «وَ تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ»(20)
{و سوگند به خدا که قطعا در کار بتانتان تدبیری خواهم کرد.} و خداوند به حبیب صلی الله علیه و آله قسم خورد: «لَعَمْرُکَ
ص: 405
وَ السِّبَاعَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَدْ سَخَّرَ اللَّهُ لِیَ الْبُرَاقَ وَ هُوَ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا وَ هِیَ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ وَجْهُهَا مِثْلُ وَجْهِ آدَمِیٍّ وَ حَوَافِرُهَا مِثْلُ حَوَافِرِ الْخَیْلِ وَ ذَنَبُهَا مِثْلُ ذَنَبِ الْبَقَرِ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ سَرْجُهُ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ رِکَابُهُ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ مَزْمُومَةٌ بِسَبْعِینَ أَلْفَ زِمَامٍ (1) مِنْ ذَهَبٍ عَلَیْهِ جَنَاحَانِ مُکَلَّلَانِ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ یَا مُحَمَّدُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَقَدْ أَقَامَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ وَ دَعَاهُمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فَقَلَّلَهُمْ فَقَالَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ وَ لَقَدْ تَبِعَنِی فِی سِنِی الْقَلِیلَةِ (2) مَا لَمْ یَتْبَعْ نُوحاً فِی طُولِ عُمُرِهِ وَ کِبَرِ سِنِّهِ وَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ أَلْفِ صَفٍّ أُمَّتِی مِنْهَا ثَمَانُونَ صَفّاً (3) وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ کِتَابِیَ الْمُهَیْمِنَ عَلَی کُتُبِهِمُ النَّاسِخَ لَهَا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ مَا حَرَّمُوا وَ بِتَحْرِیمِ بَعْضِ مَا حَلَّلُوا (4) مِنْ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی جَاءَ بِتَحْرِیمِ صَیْدِ الْحِیتَانِ یَوْمَ السَّبْتِ حَتَّی إِنَّ اللَّهَ قَالَ لِمَنِ اعْتَدَی مِنْهُمْ (5) کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ (6) فَکَانُوا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ صَیْدِهَا حَتَّی صَارَ صَیْدُهَا حَلَالًا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ (7) وَ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ الشُّحُومِ کُلِّهَا وَ کُنْتُمْ لَا تَأْکُلُونَهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَّی عَلَیَّ فِی کِتَابِهِ قَالَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً (8) ثُمَّ وَصَفَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ ذَکَرَ
ص: 329
إِنَّهُمْ»(1) {به جان تو سوگند که} خداوند مقام خلیل علیه السلام را قبله قرار داد: «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ»(2) {در مقام ابراهیم برای خود اختیار کنید.} و احوال و افعال و اقوال حبیب صلی الله علیه و آله را قبله قرار داد: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ»(3) {قطعا برای شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقی نیکوست.} خلیل علیه السلام از برای خدا خشم گرفت و پنهانی بتهای یک قوم را شکست و حبیب صلی الله علیه و آله از کعبه سیصد و شصت بت را شکست و با شمشیر پرستندگان آنها را به ذلّت کشید. خداوند خلیل علیه السلام را پس از آزمون دشوار برگزید: «وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ»(4) {ما او را برگزیدیم.} و حبیب صلی الله علیه و آله را پیش از آزمون دشوار برگزید: «اللَّهُ یَصْطَفِی»(5) {خدا برمیگزیند.} خلیل علیه السلام دارایی خود را به خاطر خداوند جلیل بخشید و خداوند جلیل دنیا را به خاطر حبیب صلی الله علیه و آله آفرید. مقام خلیل علیه السلام مقام خدمت است: «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ»(6) {در مقام ابراهیم برای خود اختیار کنید.} و مقام حبیب صلی الله علیه و آله مقام شفاعت: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ»(7)
{امید که پروردگارت تو را برساند.} و شفیع برتر از خادم است. خلیل علیه السلام وصال را از آغاز جویید و گفت: «هذا رَبِّی»(8) {این پروردگار من است.} و حبیب صلی الله علیه و آله ماندگاریِ وصال را جویید: «وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»(9) {و مامورم که از مسلمانان باشم.} و ماندگاری بر آغاز برتری دارد. خداوند حرارت آتش را بر خلیل علیه السلام سرد و سلامت گرداند و وقتی آن زن خیبری حبیب صلی الله علیه و آله را مسموم کرد سم را در شکم ایشان سلامت گرداند و افزون بر آن آتش دوزخ را، که تمامیِ آتش دنیا گوشهای از آن است، به فرمانِ حضرت درآورد. خلیل علیه السلام ندای حج و قربانی کردن را سر داد: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِ»(10) {و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور.} و حبیب صلی الله علیه و آله ندای اسلام و ایمان را سر داد: «مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ»(11)
{دعوتگری به ایمان فرا می خواند که به پروردگار خود ایمان آورید.} خداوند به خلیل علیه السلام فرمود: «أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ»(12)
{مگر ایمان نیاورده ای؟} و به حبیب صلی الله علیه و آله فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ»(13)
{رسول خدا ایمان آورده است.} خلیل علیه السلام گفت: «فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی»(14)
{آنان دشمنان مناند.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: اگر تو نبودی بیشک افلاک را نمیآفریدم. به خلیل علیه السلام گفته شد: «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ»(15)
{و او را در ازای قربانی باز رهانیدیم.} و برای پدر حبیب صلی الله علیه و آله ، عبدالله، یکصد ناقه فدایی شد. خداوند در فرزندان خلیل علیه السلام چنان برکت نهاد و آنان چنان زیاد شدند که داوود علیه السلام در روزگار خود دستور داد تا آنان را بشمارند اما در این کار درماندند، و خداوند متعال وحی فرمود
ص: 406
فِی کِتَابِهِ لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ (2) عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا یُکَلِّمُونِی حَتَّی یَتَصَدَّقُوا بِصَدَقَةٍ وَ مَا کَانَ ذَلِکَ لِنَبِیٍّ قَطُّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً (3) ثُمَّ وَضَعَهَا عَنْهُمْ بَعْدَ أَنْ فَرَضَهَا عَلَیْهِمْ بِرَحْمَتِهِ (4).
سن، المحاسن أَبُو إِسْحَاقَ الثَّقَفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَی مُحَمَّداً شَرَائِعَ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام التَّوْحِیدَ وَ الْإِخْلَاصَ وَ خَلْعَ الْأَنْدَادِ وَ الْفِطْرَةَ الْحَنِیفِیَّةَ (5) السَّمْحَةَ لَا رَهْبَانِیَّةَ وَ لَا سِیَاحَةَ (6) أَحَلَّ فِیهَا الطَّیِّبَاتِ وَ حَرَّمَ فِیهَا الْخَبِیثَاتِ وَ وَضَعَ عَنْهُمْ
ص: 330
که چون او در ذبح فرزندش از من اطاعت کرد فرزندانش را بسیار گرداندم. اما حبیب صلی الله علیه و آله وقتی به ذبح فرزندش حسین علیه السلام آزموده شد فرزندانش بسیار گشتند. خلیل علیه السلام با واسطه به خداوند جلیل رسید: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ»(1) {و اینگونه به ابراهیم نمایاندیم.} و حبیب صلی الله علیه و آله بدون واسطه رسید: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی»(2)
{سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد.} خلیل علیه السلام در برافراشتن کعبه خشنودی خداوند را جُست «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ»(3)
{ و هنگامی که ابراهیم پایه های خانه [کعبه] را بالا می برد} و خداوند در انتخاب قبله خشنودی حبیب صلی الله علیه و آله را جُست: «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها»(4) {پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم.} برای خلیل علیه السلام آزمون در آغاز و برگزیده شدن در آخر بود: «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ»(5) {و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود.} اما سرآغاز حبیب صلی الله علیه و آله بشارت بود: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(6) {تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.} خلیل علیه السلام درخواست کرد: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»(7) {و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار.} و به حبیب صلی الله علیه و آله گفته شد: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ»(8) {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما بزداید.} خلیل کسی است که تو را دوست میدارد و حبیب کسی است که تو دوستش میداری، پس ناگزیر «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»(9) {و بزودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی.} خلیل مرید است و حبیب مراد، خلیل تشنه است و حبیب سیراب. صاحب العین میگوید: مخرج حاء یک درجه دورتر از مخرج خاء است، خاء از حلق است و حاء از دل. پس وقتی میگویی خلیل دهانت را پُر نمیکنی زیرا خاء از حلق است اما وقتی میگویی حبیب دهانت را و قلبت را پُر میکنی زیرا حاء از دل است. گفتهاند: خداوند خلیل را اظهار کرده اما حبیب را اظهار نکرده. پاسخ این است که خداوند محبت خود را برای پیروان حضرت اظهار کرده چه رسد به کسی که آنان از او پیروی میکنند: «إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ»(10) {اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد.} و اما یعقوب علیه السلام ؛ او دوازده پسر داشت و محمد صلی الله علیه و آله دوازده وصیّ. خداوند نوادگان را از تبار صُلب یعقوب علیه السلام قرار داد و مریم بنت عمران علیه السلام را از دختران او نهاد و هدایت را در فرزندان او گذاشت، حق تعالی میفرماید: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ»(11) {و اسحاق و یعقوب را به او عطا کردیم و در میان فرزندانش پیامبری و کتاب قرار دادیم.}
ص: 407
إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَعَرَّفَ فَضْلَهُ بِذَلِکَ ثُمَّ افْتَرَضَ عَلَیْهِ فِیهَا الصَّلَاةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الصِّیَامَ وَ الْحَجَّ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْمَوَارِیثَ وَ الْحُدُودَ وَ الْفَرَائِضَ وَ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ زَادَهُ الْوُضُوءَ وَ فَضَّلَهُ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ بِخَوَاتِیمِ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ الْمُفَصَّلِ (1) وَ أَحَلَّ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ الْفَیْ ءَ وَ نَصَرَهُ بِالرُّعْبِ وَ جَعَلَ لَهُ الْأَرْضَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ أَرْسَلَهُ کَافَّةً إِلَی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ أَعْطَاهُ الْجِزْیَةَ وَ أَسْرَ الْمُشْرِکِینَ وَ فِدَاهُمْ ثُمَّ کُلِّفَ مَا لَمْ یُکَلَّفْ أَحَدٌ (2) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَنْزَلَ عَلَیْهِ سَیْفاً مِنَ السَّمَاءِ فِی غَیْرِ غِمْدٍ وَ قِیلَ لَهُ فَقاتِلْ (3) فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ (4)
کا، الکافی علی عن أبیه عن البزنطی و العدة عن البرقی عن إبراهیم بن محمد الثقفی عن محمد بن مروان جمیعا عن أبان بن عثمان مثله (5)
الظاهر أن المراد بالشرائع أصول الدین و قوله التوحید و الإخلاص و خلع الأنداد بیان لها و الفطرة الحنیفیة معطوف علی الشرائع و إنما خص علیه السلام ما به الاشتراک بهذه الثلاثة مع اشتراک کثیر من العبادات بینه صلی الله علیه و آله و بینهم لاختلاف الکیفیات فیها دون هذه الثلاثة و یحتمل أن یکون المراد بها الأصول و أصول الفروع المشترکة و إن اختلف فی الخصوصیات و الکیفیات و حینئذ یکون جمیع تلک الفقرات إلی قوله علیه السلام و زاده بیانا للشرائع و یشکل بالرهبانیة و السیاحة إذ المشهور أن
ص: 331
اما محمد صلی الله علیه و آله نامی بلندتر از این دارد؛ خداوند فاطمه سلام الله علیها ، سرور زنان دو جهان، را از دختران او قرار داد و حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را از فرزندان او نهاده و کتاب محفوظ را که نه تبدیل میشود و نه تغییر مییابد، به او عطا کرد. یعقوب علیه السلام بر فراق فرزندش چنان صبر کرد که نزدیک بود جان دهد و محمد صلی الله علیه و آله بر وفات ابراهیم و نیز بر خبری که از سرانجام فرزندانش داشت، صبر کرد. و اما یوسف؛ اگر او زیبایی داشت محمد صلی الله علیه و آله ملاحت و کمال داشت، چه ایشان خود فرموده: یوسف علیه السلام خوبروتر بود اما من ملیحتر هستم. اگر یوسف علیه السلام در شب نورانی بود محمد صلی الله علیه و آله در دنیا و آخرت نورانی بود، در دنیا: «یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ»(1) { خدا با نور خویش هدایت می کند.} و در آخرت: «انْظُرُونا نَقْتَبِسْ»(2) {ما را مهلت دهید تا از نورتان [اندکی] برگیریم.} یوسف علیه السلام برای مالک بن ذُعر دعا کرد تا مال و فرزندش بسیار شوند و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو(3) یکی از فرزندان من به نام باقر را درخواهی یافت، وقتی او را دیدی سلام مرا به او برسان. و برای اَنس فرمود: خداوندا عمر او را دراز گردان و مال و فرزندش را افزون کن. اینچنین او تا روزگار عمر بن عبدالعزیز بر جا ماند و دارای بیست پسر و هشتاد دختر شد و درختهایش در هر سال دو بار میوه دادند. یوسف علیه السلام در چاه و زندان و فراق صبر کرد و از معصیت دوری کرد و محمد صلی الله علیه و آله از درازای غربت و فراق بسیار رنج کشید و سه سال در دره و سه شب در غار حبس شد. یوسف علیه السلام آن خواب را دید و برای محمد صلی الله علیه و آله چنین شد که «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ»(4) {حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود] شما در مسجد الحرام درخواهید آمد.} و اما موسی علیه السلام ؛ خداوند به او دوازده چشمه عطا فرمود: «فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً»(5) {پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت.} و محمد صلی الله علیه و آله در یوم المیضاة در حدیبیه به براء بن عازب فرمود تا وی تیرش را در چاهی خشک بکارد. او چنین کرد و ناگاه دوازده چشمه چنان جوشش گرفت که هشت هزار تن را کفایت کرد. آب برای موسی علیه السلام از میان سنگ جوشید و برای محمد صلی الله علیه و آله از میان انگشتان وی که این شگفتتر است. خداوند برای موسی
ص: 408
عدمهما من خصائصه صلی الله علیه و آله إلا أن یقال المراد عدم الوجوب و هو مشترک أو یقال إنهما لم یکونا فی شریعة عیسی علیه السلام أیضا بل کانتا من مبتدعات أمته کما یومئ إلیه قوله تعالی وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ (1) أو یقال ذکر هذا من خصائصه صلی الله علیه و آله بین الکلام لبیان الفرق و أما الجهاد فیمکن أن یکون واجبا علی عیسی علیه السلام بشرط لم یتحقق فلذا لم یجاهد و الأول أظهر و إن کان قوله و زاده و فضله بالأخیر أوفق و الإصر بالکسر الذنب و الثقل و المراد بالإصر و الأغلال التکالیف الشاقة التی کانت علی الأمم السالفة و خواتیم سورة البقرة من قوله تعالی آمَنَ الرَّسُولُ (2) إلی آخر السورة و المفصل من سورة محمد إلی آخر القرآن.
قب، المناقب لابن شهرآشوب فَارَقَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله جَمَاعَةَ النَّبِیِّینَ بِمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ خَصْلَةً مِنْهَا فِی بَابِ النُّبُوَّةِ قَوْلَهُ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ (3) وَ قَوْلَهُ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ قَوْلَهُ أُرْسِلْتُ إِلَی الْخَلْقِ کَافَّةً وَ بَقَاءَ دَوْلَتِهِ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (4) وَ الْعَجْزَ عَنِ الْإِتْیَانِ بِمِثْلِ کِتَابِهِ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ (5) وَ کَانَ مَمْنُوعاً مِنَ الشِّعْرِ وَ رِوَایَتِهِ وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ (6) وَ تَسْهِیلَ شَرِیعَتِهِ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (7) وَ إِضْعَافَ ثَوَابِ الطَّاعَةِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها (8) وَ رَفْعَ الْعَذَابِ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ (9) وَ فَرْضَ مَحَبَّةِ أَهْلِ بَیْتِهِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً (10) وَ فِی بَابِ أُمَّتِهِ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ (11) هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ (12) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ (13) الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا (14) هُوَ اجْتَباکُمْ (15) اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا (16) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ (17)
ص: 332
از آسمان ستونی فرود آورد که شامگاهشان را روشنی میبخشید و روزشان را بالا میآورد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله به یکی از یاران خود عصایی عطا فرمود که جلو و پیش رویش را روشن میگرداند، حضرت به قتادة بن عثمان نیز چوبدستی عطا فرمود که تا ده گام جلوتر را برایش روشن میکرد. حق تعالی میفرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ»(1) {و در حقیقت ما به موسی نه نشانه آشکار دادیم.} ابن عباس و ضحاک درباره این نشانهها گفتهاند: دست و عصا و سنگ و دریا و طوفان و ملخها و شپشها و قورباغهها و خون. اما روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله در یکی از سفرهایش به شام پنهان شد تا وضو بگیرد که ناگاه یهودیان حضرت را با شمشیر در میان گرفتند. در آن دم خداوند از زیر پای حضرت ملخهایی برانگیخت و ملخها یهودیان را در میان گرفتند و شروع به خوردن آنها کردند و همه را که دویست تن بودند، از بین بردند.همچنین فرمود : میان رکن و صفا مزار هفتاد پیامبر قرار دارد که فقط از بلای گرسنگی یا پشه مُردهاند. روزی گروهی در گذرگاهی خلوت حضرت را تعقیب کردند. ناگهان یکی از آنها به جامه خود نگریست و دید پشه در آن افتاده، بدنش به خارش افتاد و از همراهانش بازماند و از دور میآمد. آنها یکی یکی همان چیزی را دیدند که آن مرد دیده بود و چنان شد که همه به همان بلا افتادند. خارش چنان بر تنشان شدت یافت که همه جانشان را در بر گرفت و بین پنج روز تا دو ماه همهشان هلاک شدند. بار دیگر جماعتی عزم کردند پیامبر صلی الله علیه و آله را بکُشند و از مکه سوی مدینه راهی شدند. خداوند بر توشهها و مشکها و بارهایشان موشهایی را چیره گرداند و آن موشها همه آن اسباب را پاره و سوراخ کردند و آبهایشان به هدر رفت. آن جماعت تشنه شدند و فهمیدند چه بر سرشان آمده. دور زدند و به سوی حوضهایی که از آنها آب برگرفته بودند بازگشتند. اما دیدند موشها پیش از آنان به آنجا رسیدهاند و دیوارهای حوضها را سوراخ کردهاند و اینچنین همه آبها در بیابان جاری شده بود و هدر رفته بود. این شد که همه هلاک شدند و تنها یک نفر از آنان جان به در بُرد، او در آن میان پیوسته میگفت: ای پروردگار محمد و آل محمد! من از آزار او توبه کردم، به حق شکوه محمد و آل محمد مرا نجات بده. ناگاه کاروانی از راه رسید و او را سیراب کردند و به همراه کالاهای آن قوم با خود بُردند. او به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورد و رسول خدا آن شتران و اموال را از برای او نهاد. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله حجامت کرد و خونی را که از تنش بیرون آمده بود به ابو سعید خدری داد و به او فرمود: این را پنهان کن. اما ابو سعید رفت و آن را نوشید. پیامبر به او فرمود: با آن خون چه کردی؟ عرض کرد: نوشیدمش. فرمود: مگر به تو نگفتم پنهانش کن؟
ص: 409
وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا (1) یَعْنِی الْمَلَائِکَةَ وَ إِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا (2) وَ فِی بَابِ الطَّهَارَةِ کَمَالَ الْوُضُوءِ وَ التَّیَمُّمَ وَ الِاسْتِنْجَاءَ بِالْحِجَارَةِ وَ أَنَّ الْمَاءَ مُزِیلٌ لِلنَّجَاسَاتِ وَ أَنْ لَا یُؤَثِّرَ النَّجَاسَةُ فِی الْمَاءِ الْکَثِیرِ وَ قَوْلَهُ جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ تُرَابُهَا طَهُوراً وَ کَانَ یَنَامُ ثُمَّ یُصَلِّی وَ یَقُولُ تَنَامُ عَیْنِی وَ لَا تَنَامُ قَلْبِی وَ یُقَالُ فُرِضَ عَلَیْهِ السِّوَاکُ وَ هُوَ قَدْ سَنَّهُ لَنَا وَ فِی بَابِ الصَّلَاةِ الْأَذَانَ وَ الْإِقَامَةَ وَ الْجُمُعَةَ وَ الْجَمَاعَةَ وَ الرُّکُوعَ وَ السَّجْدَتَیْنِ وَ التَّشَهُّدَ وَ السَّلَامَ وَ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ وَ صَلَاةَ الْکُسُوفَیْنِ وَ الِاسْتِسْقَاءِ وَ صَلَاةَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ فِی بَابِ الزَّکَاةِ حُرِّمَ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ الصَّدَقَةُ وَ هَدِیَّةُ الْکَافِرِ وَ أُحِلَّ لَهُ الْخُمُسُ وَ الْأَنْفَالُ وَ الْغَنِیمَةُ وَ جُعِلَ زَکَاةُ الْمَالِ رُبُعَ الْخُمُسِ لَا رُبُعَ الْمَالِ وَ فِی بَابِ الصِّیَامِ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ (3) وَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ الْعِیدَیْنِ وَ تَحْلِیلَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللَّمْسِ لیال (لَیَالِیَ) الصِّیَامِ إِلَی وَقْتِ الصُّبْحِ وَ حُرِّمَ صَوْمُ الْوِصَالِ وَ قَالُوا أُبِیحَ لَهُ الْوِصَالُ فِی الصَّوْمِ وَ کُتِبَ عَلَیْهِ الْأُضْحِیَّةُ وَ سَنَّهَا لَنَا وَ کَذَلِکَ الْفِطْرَةُ عَلَی وَجْهٍ وَ فِی بَابِ الْحَجِّ یُقَالُ أُحِلَّ لَهُ دُخُولُ مَکَّةَ بِغَیْرِ إِحْرَامٍ وَ عَقْدُ النِّکَاحِ وَ هُوَ مُحْرِمٌ وَ فِی بَابِ الْجِهَادِ یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ (4) وَ قَوْلَهُ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّتْ لِیَ الْغَنَائِمُ وَ کَانَ إِذَا لَبِسَ لَأْمَتَهُ (5) لَمْ یَنْزِعْهَا حَتَّی یُقَاتِلَ وَ لَا یَرْجِعُ إِذَا خَرَجَ وَ لَا یَنْهَزِمُ إِذَا لَقِیَ الْعَدُوَّ وَ إِنْ کَثُرُوا عَلَیْهِ وَ أَنَّهُ أَفْرَسُ الْعَالَمِینَ وَ خُصَّ بِالْحِمَی وَ فِی بَابِ النِّکَاحِ حُرِّمَ عَلَیْهِ نِکَاحُ الْإِمَاءِ وَ الذِّمِّیَّاتِ وَ الْإِمْسَاکُ بِمَنْ کُرِهَتْ نِکَاحُهُ وَ حُرِّمَ أَزْوَاجُهُ عَلَی الْخَلْقِ وَ خُصَّ بِإِسْقَاطِ الْمَهْرِ وَ الْعَقْدِ بِلَفْظِ الْهِبَةِ وَ الْعَدَدِ مَا شَاءَ بَعْدَ
ص: 333
عرض کرد: در ظرفی مطمئن پنهانش کردم! حضرت فرمود: مبادا دیگر چنین کاری کنی، اما بدان که خداوند گوشت و خونت را بر آتش دوزخ حرام کرد زیرا با خود و گوشت من آمیخته شدند. چهل تن از منافقان ابو سعید را مسخره کردند و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بدان که خداوند آنان را با خون عذاب میکند. اینچنین از دماغ و دندانهای آنان پیوسته خون میچکید هر آنچه میخوردند و مینوشیدند به خونشان درمیآمیخت و چهل روز در این درد بر جا ماندند و سپس همه هلاک شدند. خداوند متعال به موسی علیه السلام فرمود: «اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ»(1) {دست خود را به گریبانت ببر تا سپید بی گزند بیرون بیاید.} اما به محمد صلی الله علیه و آله چیزی برتر از آن عطا شد و آن نوری بود که هر کجا رسول خدا صلی الله علیه و آله مینشست از دست راست ایشان میتابید، آن نور را همه مردم میدیدند و تا به روز قیامت برجا مانده است. نیز پیامبر دوست میداشت حسن و حسین علیهما السلام نزد ایشان بیایند. حضرت آنان را صدا میزد و میفرمود: زود نزد من بیایید. آن دو از دور صدای حضرت را میشنیدند و رو سوی ایشان میگذاشتند. آنگاه پیامبر به انگشت سبابه خود میفرمود: وقتی آن دو از در خانهشان بیرون آمدند راه را برایشان بهتر از نور خورشید و ماه روشن کن. آن دو در این نور میآمدند و سپس انگشت به حالت قبلی خود برمیگشت و به هنگام برگشتن آن دو نیز باز چنین میشد. خداوند متعال به موسی علیه السلام فرمود: «وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ»(2) {عصای خود را بیفکن.} و اما درباره پیامبر؛ روایت شده که شمشیر زبیر بن عوام در غزوهای شکست، در آن دم پیامبر تکه چوبی برداشت و بر دو طرف آن دست کشید و ناگاه آن چوب به بهترین و برّاترین شمشیر تبدیل شد و وی با آن به نبرد پرداخت. نیز خداوند متعال تیرهای سقف خانه یهودیانی را که با پیامبر ستیزه کرده بودند به افعی تبدیل کرد. آن تیرها که بیش از صد عدد بودند به جان آنها افتادند و اثاث خانهشان را بلعیدند، چهار تن از آنان مُردند و جمعی دیوانه شدند و بقیه اسلام آوردند، آنها گفتند: خداوندا به حق شکوه محمد که او را برگزیدهای و شکوه علی که از او خشنود شدهای و شکوه دوستان آن دو که هر که امر خود را به ایشان بسپارد به او نظر نیک میکنی، درگذر! و ناگاه خداوند آن چهار تن را زنده کرد. خداوند به موسی علیه السلام فرمود: «اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ »(3) {با عصای خود بر این دریا بزن.} اما امیرمومنان علیه السلام میفرماید: به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله سوی خیبر رهسپار شدیم. ناگاه خود را در میان بیابانی پهناور یافتیم که درازایش را چهارده قولاج برآورد کردیم. عرض شد: ای رسول خدا! دشمن پشت سرمان و بیابان پیش رویمان است. همانطور که یاران موسی گفتند: «إِنَّا لَمُدْرَکُونَ»(4) {قطعا گرفتار خواهیم شد.} رسول خدا صلی الله علیه و آله پیاده شد و فرمود: خداوندا تو برای هر رسولی نشانهای بر پا داشتهای،
ص: 410
التَّخْیِیرِ وَ الْعَزْلِ عَمَّنْ أَرَادَ وَ کَانَ طَلَاقُهُ زَائِداً عَلَی طَلَاقِ أُمَّتِهِ وَ الْوَاحِدَةُ مِنْ نِسَائِهِ إِذَا أَتَتْ بِفَاحِشَةٍ ضُعِّفَ لَهَا الْعَذَابُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لا یَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ (1) یَعْنِی قَوْلَهُ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ (2) الْآیَةَ وَ فِی بَابِ الْأَحْکَامِ تَخْفِیفَ الْأَمْرِ عَلَی أُمَّتِهِ وَ الْقُرْبَانَ بِغَیْرِ الْفَضِیحَةِ وَ تَیْسِیرَ التَّوْبَةِ بِغَیْرِ الْقَتْلِ وَ سَتْرَ الْمَعْصِیَةِ عَلَی الْمُذْنِبِ وَ رَفْعَ الْخَطَاءِ وَ النِّسْیَانِ وَ مَا اسْتُکْرِهَ عَلَیْهِ وَ التَّخْیِیرَ بَیْنَ الْقِصَاصِ وَ الدِّیَةِ وَ الْعَفْوِ وَ الْفَرْقَ بَیْنَ الْخَطَاءِ وَ الْعَمْدِ وَ التَّوْبَةَ مِنَ الذَّنْبِ دُونَ إِبَانَةِ الْعُضْوِ وَ تَحْلِیلَ مُجَالَسَةِ الْحَائِضِ وَ الِانْتِفَاعِ بِمَا نَالَتْهُ وَ تَحْلِیلَ تَزْوِیجِ نِسَاءِ أَهْلِ الْکِتَابِ لِأُمَّتِهِ وَ فِی بَابِ الْآدَابِ لَمْ یَکُنْ لَهُ خَائِنَةُ الْأَعْیُنِ یَعْنِی الْغَمْزَ بِالْعَیْنِ وَ الرَّمْزَ بِالْیَدِ وَ حُرِّمَ عَلَیْهِ أَکْلُ الثُّومِ عَلَی وَجْهٍ وَ فِی بَابِ الْآخِرَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ أَنَّهُ یَشْهَدُ لِجَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ بِالْأَدَاءِ وَ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ الْحَوْضُ وَ الْکَوْثَرُ وَ یَسْأَلُ فِی غَیْرِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ کُلُّ النَّاسِ یَسْأَلُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّهُ أَرْفَعُ النَّبِیِّینَ دَرَجَةً وَ أَکْثَرُهُمْ أُمَّةً (3).
قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ لَهُ اثْنَتَانِ وَ عِشْرُونَ خَاصِیَةً کَانَ أَحْسَنَ الْخَلَائِقِ الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ (4) وَ أَجْمَلَهُمْ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ (5) وَ أَطْهَرَهُمْ طه ما أَنْزَلْنا (6) وَ أَفْضَلَهُمْ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (7) وَ أَعَزَّهُمْ لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ (8)
ص: 334
اکنون قدرتت را به من نشان بده. سپس سوار شد و اسبها و شترها بدون اینکه رم کنند عبور کردند و ما بازگشتیم و اینچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله آنجا را فتح کرد. در روایت دیگری از اَنس نیز آمده که آسمان سه شبانه روز در دشت خزان بارید و چنان شد که اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا! این بلایی بزرگ است. حضرت فرمود: ای مردم! پشت سر من بیایید. من پشت سر همه بودم و دیدم که آب سم شتران را هیچ خیس نکرد. «وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ»(1) {و در حقیقت ما فرعونیان را به خشکسالی و کمبود محصولات دچار کردیم.} و روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا بنی رعل و بنی ذکوان را لعنت کن و گام خود را بر مُضریان بفشار، خداوندا بر آن مصیبتی چون خشکسالی یوسف علیه السلام فرود آور. و چنان شد که چون یکی از آنان نزد دوست خود میرفت نمیتوانست به او نزدیک شود و حتی اگر به او نزدیک میشد از فرط گرسنگی نمیتوانست او را ببیند، از هر گوشه و کنار برایشان غذا میآوردند و آنها میخریدند و میگرفتند اما هنوز غذاها را به خانههایشان نرسانده بودند که در آنها موریانه میافتاد و همهاش تباه میشد. آنان به خوردن سگ مرده و مردار و پوست حیوان افتادند و قبرها را میشکافتند و استخوانهای مردگان را میسوزاندند و آنها را میخوردند و زنان کودکان خود را میخوردند و زمین تا آسمانشان را دود گرفته بود؛ این همان کلام خداست که فرموده: «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ * یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ»(2) {پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد، که مردم را فرو می گیرد این است عذاب پر درد.} در آن اوان ابوسفیان و سران قریش عرض کردند: ای محمد! مگر ما را به صله رحم فرمان نمیدهی؟ پس قومت را دریاب که دارند هلاک میشوند. آنگاه حضرت برایشان دعا کرد و این همان کلام حق تعالی است: «رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ»(3) {پروردگارا این عذاب را از ما دفع کن که ما ایمان داریم.} و خداوند متعال فرمود: «إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ»(4) {ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم [ولی شما] در حقیقت باز از سر می گیرید.} اینچنین سرسبزی و رفاه به آنان بازگشت
ص: 411
وَ أَشْرَفَهُمْ إِنَّا أَرْسَلْناکَ (1) وَ أَظْهَرَ مُعْجِزَةً قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ (2) وَ أَهْیَبَ النَّاسِ سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ (3) وَ أَکْمَلَهُمْ سَعَادَةً عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ (4) وَ أَکْرَمَهُمْ کَرَامَةً سُبْحانَ الَّذِی أَسْری (5) وَ أَقْرَبَهُمْ مَنْزِلَةً ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی (6) وَ أَقْوَاهُمْ نُصْرَةً وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً (7) وَ أَصَحَّهُمْ رُؤْیَا لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا (8) وَ أَکْمَلَهُمْ رِسَالَةً اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ (9) وَ أَحْسَنَهُمْ دَعْوَةً فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ (10) وَ أَعْصَمَهُمْ عِصْمَةً وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ (11) وَ أَبْعَدَهُمْ صِیتاً وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (12) وَ أَحْسَنَهُمْ خُلُقاً وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ (13) وَ أَبْقَاهُمْ وِلَایَةً لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (14) وَ أَعْلَاهُمْ خَاصِیَةً (15) لَعَمْرُکَ (16) وَ أَجَلَّهُمْ خَلِیفَةً إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا (17) وَ أَطْهَرَهُمْ أَوْلَاداً إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ (18) وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَضَعَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ عَلَی هَوَی الرَّسُولِ الصَّلَاةَ وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ (19) وَ الشَّفَاعَةَ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ (20) وَ الْقِبْلَةَ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً (21) کَقَوْلِ النَّاسِ مِنْ حُبِّ فُلَانٍ لِفُلَانٍ أَنَّهُ إِنْ أَمَرَهُ بِتَحْوِیلِ الْقِبْلَةِ لَحَوَّلَهَا وَ أَعْطَی التَّوْرَاةَ لِمُوسَی علیه السلام وَ الْإِنْجِیلَ لِعِیسَی علیه السلام وَ الزَّبُورَ لِدَاوُدَ علیه السلام وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أُوتِیتُ السَّبْعَ الطِّوَالَ مَکَانَ التَّوْرَاةِ وَ الْمِئِینَ مَکَانَ الْإِنْجِیلِ وَ الْمَثَانِیَ مَکَانَ الزَّبُورِ وَ فَضَّلَنِی رَبِّی بِالْمُفَصَّلِ وَ إِنَّهُ
ص: 335
«فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ»(1)
{پس باید خداوند این خانه را بپرستند.} خداوند برای موسی علیه السلام از فرعون انتقام گرفت و برای محمد صلی الله علیه و آله از فرعونها: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ»(2)
{زودا که این جمع در هم شکسته شود و پشت کنند.}موسی علیه السلام عصا داشت و محمد صلی الله علیه و آله ذوالفقار. موسی علیه السلام هارون علیه السلام را به جانشینی خود بر قومش گذاشت و محمد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را بر قوم خود جانشین ساخت و فرمود: تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی. موسی علیه السلام دوازده نقیب داشت و محمد صلی الله علیه و آله دوازده امام. برای موسی علیه السلام دریا بر زمین میشکافد: «فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ»(3) {از هم شکافت و هر پاره ای ...} و برای محمد صلی الله علیه و آله ماه در آسمان میشکافد و این شگفتتر است: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ»(4)
{نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه} عصای موسی علیه السلام به دریا رسید و دریا شکافت: «أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ»(5) {با عصای خود بر این دریا بزن.} و محمد صلی الله علیه و آله با انگشت به ماه اشاره کرد و ماه شکافت. موسی علیه السلام گفت: «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»(6) {پروردگارا سینه ام را گشاده گردان.} و خداوند به محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»(7) {آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم.} خداوند به موسی علیه السلام و هارون علیه السلام فرمود: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً»(8)
{و با او سخنی نرم گویید.} و به محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ»(9)
{و بر آنان سخت بگیر.} و نیز: «وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ»(10) {و از هر قسم خورنده فرو مایه ای فرمان مبر.} خداوند به موسی علیه السلام منّ و سلوی عطا فرمود و برای محمد صلی الله علیه و آله و امت او غنایم را حلال گرداند که پیش از او برای هیچ کس حلالش نکرده بود. خداوند درباره موسی علیه السلام فرمود: «وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ»(11)
{ابر را بر فراز آنان سایبان کردیم.} یعنی در میان بیابان، اما ابر بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت میکرد. «وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً»(12)
{و خدا با موسی آشکارا سخن گفت.} یعنی روی کوه طور، و خداوند با محمد صلی الله علیه و آله نجوا کرد: «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی»(13) {نزدیک سدر المنتهی} میان حضرت حق و موسی علیه السلام واسطهای وجود داشت حال آنکه میان محمد صلی الله علیه و آله و پروردگارش هیچ کس نبود: «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ»(14)
{آنگاه به بنده اش وحی فرمود.} کسی که با پای خود رفته همانند کسی نیست که حقیقتش فراز بُرده شده و کسی که خداوند او را ندا داده همچون کسی نیست که خداوند با وی نجوا کرده، زیرا کسی را ندا میدهند که دور باشد و با کسی نجوا میکنند که نزدیک باشد. خداوند با موسی علیه السلام پس از گذشت چهل شب سخن گفت اما محمد صلی الله علیه و آله در خانه اُم هانی خواب بود که به آسمان برده شد. معراج موسی علیه السلام پس از فرارسیدن وعده بود اما معراج محمد صلی الله علیه و آله بدون هیچ وعده و قراری بود. «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا»(15) {و موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برگزید.} اما محمد صلی الله علیه و آله به تنهایی برگزیده شد. موسی علیه السلام تحمل آنچه را دید نداشت:
ص: 412
شَارَکَهُ مَعَ نَفْسِهِ فِی عَشَرَةِ مَوَاضِعَ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ (1) أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ (2) وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (3) إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (4) اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ (5) وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- (6) إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ (7) فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (8) فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (9) وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (10) وَ مِنْ جَلَالَةِ قَدْرِهِ أَنَّ اللَّهَ نَسَخَ بِشَرِیعَتِهِ سَائِرَ الشَّرَائِعِ وَ لَمْ یَنْسَخْ شَرِیعَتَهُ (11) وَ نَهَی الْخَلْقَ أَنْ یَدْعُوهُ بِاسْمِهِ لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً (12) وَ إِنَّمَا کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یُدْعَی (13) لَهُ یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ لَمْ یَأْذَنْ بِالْجَهْرِ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ (14) وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَرْسَلَ سَائِرَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَی طَائِفَةٍ دُونَ أُخْرَی قَوْلُهُ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ (15) کَمَا قَالَ
ص: 336
«وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً»(1)
{و موسی بیهوش بر زمین افتاد.} اما محمد صلی الله علیه و آله تحملش را داشت: «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ»(2)
{به راستی که [برخی] از آیات بزرگ پروردگار خود را بدید.} معراج موسی علیه السلام در روز بود و معراج محمد صلی الله علیه و آله شبانه. معراج موسی علیه السلام بر زمین بود و معراج محمد صلی الله علیه و آله بر فراز هفت آسمان. خداوند آنچه را میان او و موسی علیه السلام گذشت آشکار کرد اما آنچه را میان او و محمد صلی الله علیه و آله گذشت پنهان داشت: «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی»(3) {آنگاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند وحی فرمود.} حق تعالی فرمود: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا»(4)
{و چون موسی به میعاد ما آمد...} گویا او از نزد فرعون میآید، نیز فرمود: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ»(5)
{برای شما فرستادهای آمده ...} گویا که پیامبر صلی الله علیه و آله از نزد هداوند تعالی آمده ، خداوند درباره موسی علیه السلام میفرماید: «إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً»(6)
{به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید.} و پیامبر صلی الله علیه و آله همه را از مسجد خود بیرون کرد به جز عترت خود را که این توضیح همان سخنی است که فرمود: تو برای من به منزله هارون برای موسی علیه السلام هستی. حسان بن ثابت گفته:
«اگر خداوند در روز ندا با موسی علیه السلام بر جایگاهی گرانقدر از کوه طور سخن گفت،
پیامبر، ابو القاسم صلی الله علیه و آله بر فراز آسمان برای رسالت برگزیده شد،
و در نزدیکی به پروردگار خود تا به اندازه فاصله دو سر کمان وقتی به هم نزدیک میشوند پیش رفت،
اگر موسی علیه السلام با ضربه عصا چشمههای آب از صخره بیرون آورد،
از کف دست احمد صلی الله علیه و آله در روز تشنگی چشمههای آب بیرون زد،
اگر پس از موسی علیه السلام در روز اعلان هارون به وزارت وی رسید،
علی علیه السلام بی هیچ تردید در روز ندا به وزارت رسید.»
و کعب بن مالک انصاری گفته:
«اگر خداوند بر کوه والا و گرانقدر طور آشکارا با موسی علیه السلام سخن گفت،
خداوند با پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله بر والاترین جایگاهِ رفیع و بلند سخن گفت.»
و اما داوود علیه السلام ؛ او سلسه حکومت را در دست داشت تا حق را از باطل جدا کند و محمد صلی الله علیه و آله قرآن را داشت:
ص: 413
إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ (1) وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً (2) وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً (3) قَرْیَةٌ وَاحِدَةٌ لَمْ یَکْمُلْ (4) له أَرْبَعِینَ بَیْتاً وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً (5) وَ لَمْ تَکْمُلْ أَرْبَعِینَ بَیْتاً ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ (6) إِلَی مِصْرَ وَحْدَهَا وَ أَرْسَلَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِکُوثَی (7) وَ هِیَ قَرْیَةٌ مِنَ السَّوَادِ وَ کَانَ بَعْدَهُ لِإِسْحَاقَ علیه السلام وَ یَعْقُوبَ علیه السلام فِی أَرْضِ کَنْعَانَ وَ یُوسُفَ علیه السلام فِی أَرْضِ مِصْرَ وَ یُوشَعَ علیه السلام إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الْبَرِّیَّةِ وَ إِلْیَاسَ علیه السلام فِی الْجِبَالِ وَ أَرْسَلَ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله إِلَی النَّاسِ کَافَّةً قَوْلُهُ نَذِیراً لِلْبَشَرِ (8) وَ إِلَی الْجِنِّ أَیْضاً قَوْلُهُ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ (9) وَ إِلَی الشَّیَاطِینِ أَیْضاً قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ أَعَانَنِی عَلَی شَیْطَانٍ حَتَّی أَسْلَمَ عَلَی یَدَیَّ قَوْلُهُ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً (10) وَ قَالَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ إِلَی الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَبْیَضِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ إِلَی الثَّقَلَیْنِ (11) وَ إِنَّهُ عَلَّقَ خَمْسَةَ أَشْیَاءَ بِاتِّبَاعِهِ الْمَحَبَّةَ (12) فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ (13)
ص: 337
«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ»(1)
{ما هیچ چیزی را در کتاب فروگذار نکرده ایم.} سلسله حکومت همچون کتاب نیست، زیرا آن سلسله درگذشت اما قرآن تا پایان روزگار بر جا ماند. او صدای خوش داشت و محمد صلی الله علیه و آله حلاوت بیان: «وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ»(2) {و چون آنچه را به سوی این پیامبر نازل شده بشنوند...} داوود علیه السلام سی هزار نگهبان داشت اما نگهبان محمد صلی الله علیه و آله خداوند متعال بود: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(3)
{و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.} درندگان و پرندگان و کوهها با داوود علیه السلام تسبیح میگفتند اما برای محمد صلی الله علیه و آله خداوند و فرشتگانش گواهی میدهند: «وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»(4)
{و گواه بودن خدا کفایت می کند، محمد [ص] پیامبر خداست.} خداوند درباره داوود علیه السلام فرمود: «وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ»(5) {و آهن را برای او نرم گردانیدیم.} و قلب محمد صلی الله علیه و آله را با رحمت و شفاعت نرم گرداند: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ»(6) {پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرمخو [و پرمهر] شدی.} برای داوود علیه السلام صخرههای سفت و سخت نرم شد و او از دل کوه غار میکَند و از گوسفندی که شیری نداشت شیر میدوشید و بر سینهاش دستی میکشید و هر چه میخواست او را میدوشید و کوهها به فرمان او بودند و همراه با او تسبیح میگفتند، و پیامبر صلی الله علیه و آله چند سنگ برداشت و در دست گرفت و ناگاه سنگها در دست حضرت تسبیح گفتند. درباه داوود علیه السلام گفته شد: «الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ»(7) {پرندگان را از هر سو [بر او] گرد [آوردیم] همگی [به نوای دلنوازش] به سوی او بازگشت کننده [و خدا را ستایشگر] بودند.} و محمد صلی الله علیه و آله بُراق را داشت. درباره داوود علیه السلام گفته شد: «وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ»(8) {و پادشاهیش را استوار کردیم.} اما خخداوند مُلک محمد صلی الله علیه و آله را چنان استوار گرداند که با شریعت وی همه شریعتها را نسخ کرد. خداوند به داوود فرمود: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی»(9)
{و زنهار از هوس پیروی مکن.} و درباره محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی»(10)
{یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده.} حسان بن ثابت گفته:
«اگر کوهها پرندگان آسمان رو به داوود علیه السلام کردند و تسبیح گفتند،
در کف دست محمد صلی الله علیه و آله سنگریزهها به تقدیس پروردگار تسبیح گفتند.»
و اما سلیمان علیه السلام ؛ باد به فرمان او درآمد: «غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ»(11)
{که رفتن آن بامداد یک ماه و آمدنش شبانگاه یک ماه [راه] بود.} که میگویند بامداد از عراق، یا به قول دیگر از مرو، به راه میافتاد و شبانگاه به بلخ میرفت. اما خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله با بُراق ارج نهاد که هر گامش به اندازه دیدِ چشم بود. حق تعالی از قول سلیمان علیه السلام فرمود: «عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ»(12)
{ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم.} اما روایت شده پرندهای یکی از بچههایش را نیافت. سوی پیامبر صلی الله علیه و آله آمد
ص: 414
وَ الْفَلَاحَ فَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1) وَ الْهِدَایَةَ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی (2) وَ الرَّحْمَةَ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ (3) الْآیَةَ (4) وَ إِنَّهُ مَدَحَ کُلَّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِهِ نَفْسَهُ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ (5) رَأْسَهُ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (6) شَعْرَهُ وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی- (7) عَیْنَهُ وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ (8) بَصَرَهُ ما زاغَ الْبَصَرُ (9) أُذُنَهُ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ (10) لِسَانَهُ فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ (11) کَلَامَهُ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (12) وَجْهَهُ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ (13) خَدَّهُ وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ (14) فُؤَادَهُ ما کَذَبَ الْفُؤادُ (15) قَلْبَهُ عَلی*
ص: 338
و شروع کرد بالای سر رسول خدا صلی الله علیه و آله بال بزند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما به این پرنده آسیب رسانده؟ کسی از میان جمع عرض کرد: من تخمش را برداشتهام. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آن را سر جایش بگذار. با حضرت الاغ و گاو و آهو و گوسفند و گرگ و شتر سخن گفتند. برای سلیمان علیه السلام جنیان و شیاطین مسخّر شده بودند اما خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ»(1)
{بگو به من وحی شده است که تنی چند از جنیان گوش فرا داشتند.} حق تعالی فرمود «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ»(2) {و چون تنی چند از جن را به سوی تو روانه کردیم.} آنها نُه تن از بزرگان جنّیان در نصیبین و یمن از قبیله عمرو بن عامر بودند؛ از آن جمله: شصاه و مصاه و هملکان و مرزبان و مازمان و نضاه و هاضب و عمرو. آنها با سلیمان علیه السلام برای عبادات بیعت کردند و از اینکه درباره خدا ناحق گفته بودند پوزش خواستند. سلیمان علیه السلام آنان را به خاطر سرکشیشان در بند میکرد اما آنها با فرمانبرداری و اشتیاق نزد پیامبر ما صلی الله علیه و آله آمدند. سلیمان از پروردگارش مُلکی بیمایه خواست: «هَبْ لِی مُلْکاً»(3)
{ملکی به من ارزانی دار.} اما کلیدهای گنجینههای دنیا به محمد صلی الله علیه و آله عرضه شد و او نپذیرفت، فرق است میان کسی که درخواست میکند و کسی که به او میدهند و نمیپذیرد، اینچنین خداوند به حضرت کوثر و شفاعت و مقام محمود را عطا فرمود: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»(4) {و بزودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی.} خداوند به سلیمان علیه السلام فرمود: «فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(5) {بی شمار ببخش یا نگاه دار} و به پیامبر ما صلی الله علیه و آله فرمود: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(6) {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید} حسان بن ثابت گفته:
«اگر سلیمان علیه السلام بر جنیان حکومت میکرد و باد برای او میوزید،
بهگونهای که راه یک ماهه را برای او بازمیگشت و راه یک ماهه را به خواست او میرفت،
پیامبر صلی الله علیه و آله شبانه از دو مسجد سوی والاترین جایگاه راهی شد.»
و کعب بن مالک گفته:
«اگر مورچگان زمین در دل خود با سلیمان علیه السلام سخن گفتند، آن پادشاهی که نابینا نبود،
این ، احمد صلی الله علیه و آله ، پیامبر خداست که سنگریزهها در کف دستش به ترنّم تسبیح گفتند.»
و اما یحیی علیه السلام ؛ خداوند متعال درباره او فرمود: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(7) {و از کودکی به او حکمت دادیم.} و او در دورانی میزیست که جاهلیتی در آن نبود.
ص: 415
قَلْبِکَ (1) صَدْرَهُ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (2) ظَهْرَهُ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ (3) یَدَهُ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ (4) قِیَامَهُ حِینَ تَقُومُ (5) صَوْتَهُ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ (6) رِجْلَهُ طه ما أَنْزَلْنا (7) یَعْنِی طَأِ الْأَرْضَ بِقَدَمَیْکَ رُوحَهُ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ (8) خُلُقَهُ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (9) ثَوْبَهُ وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ (10) عِلْمَهُ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ (11) صَلَاتَهُ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (12) صَوْمَهُ إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ (13) کِتَابَهُ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ (14) دِینَهُ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ (15) أُمَّتَهُ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ (16) قِبْلَتَهُ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً (17) بَلَدَهُ لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ (18) قَضَایَاهُ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (19) جُنْدَهُ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً (20) عِزَّتَهُ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ (21) عِصْمَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (22) شَفَاعَتَهُ لَعَلَّکَ تَرْضی (23) صَلَابَتَهُ بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (24) وَصِیَّهُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (25) أَهْلَ بَیْتِهِ لِیُذْهِبَ (26) عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ (27).
ص: 339
اما به محمد صلی الله علیه و آله در دوران کودکی در حالی حکمت و فهم داده شد که او میان بت پرستان و حزب شیطان میزیست. یحیی علیه السلام عابدترین و پارساترین اهل زمانه خود بود، اما محمد صلی الله علیه و آله پرهیزگارترین و عابدترین آفریدگان بود، آن چنان که به او گفته شد: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(1) {طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} حسان بن ثابت گفته:
«اگر یحیی علیه السلام در حالی که در خردسالی چشمی گریان داشت خداوند در کودکی او را پاک گرداند،
پیامبر صلی الله علیه و آله از خوف و رجا در اندوه بر پا میایستاد و میگریست،
تا اینکه خداوند به او ندا داد: طه! ای ابوالقاسم! با وحیای که نزدت میرسد خود را آزار مده.»
و اما عیسی علیه السلام ؛ «وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ»(2) {و به اذن خدا نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می بخشم.} اما معاذ بن عَفراء نزد پیامبر ما صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! من ازدواج کردهام و به همسرم گفتهاند که بر پهلوی من یک سفیدی هست و او اکراه دارد با من نزدیکی کند. حضرت فرمود: پهلویت را به من نشان بده. او چنین کرد و حضرت تکه چوبی روی آن کشید و ناگاه آن پیسی از روی پهلوی او رفت. بار دیگر مردی جذامی از جُهَینه که بدنش از جذام تکه پاره شده بود نزد حضرت آمد و شکوه کرد. حضرت کاسه آبی برداشت و از آب دهان خود در آن ریخت و به آن مرد فرمود: این آب را برتنت بریز. او چنین کرد و بهبود یافت. حضرت مردی را که از غدهای رنج میبرد شفا داد. باری نیز زنی نزد ایشان آمد
ص: 416
شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ النَّاسِ لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَقُومَ بِهِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا إِلَّا إِنْسَاناً وَاحِداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ (1) فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا لِلرَّسُولِ وَ قَالَ لِغَیْرِهِ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ (2) فَلَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ فِئَةٌ یُعِینُونَهُ عَلَی أَمْرِهِ (3).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: مَا سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً قَطُّ فَقَالَ لَا إِنْ کَانَ عِنْدَهُ أَعْطَاهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ قَالَ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا کَافَأَ بِالسَّیِّئَةِ قَطُّ وَ مَا أَلْقَی (4) سَرِیَّةً مُذْ نَزَلَتْ عَلَیْهِ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ إِلَّا وَلِیَ بِنَفْسِهِ (5).
شی، تفسیر العیاشی أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا نَزَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ قَالَ (6) کَانَ أَشْجَعُ النَّاسِ مَنْ لَاذَ بِرَسُولِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ (7).
أی کان علیه السلام بحیث یکون أشجع الناس من لحق به و لجأ إلیه لأنه کان أقرب الناس و أجرأهم علیهم کما روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه کان یقول کنا إذا احمر البأس اتقینا برسول الله صلی الله علیه و آله فما یکون أحد أقرب إلی العدو منه.
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عِیصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلِّفَ مَا لَمْ یُکَلَّفْ أَحَدٌ أَنْ یُقَاتَلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَحْدَهُ وَ قَالَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ وَ قَالَ إِنَّمَا کُلِّفْتُمُ الْیَسِیرَ مِنَ الْأَمْرِ أَنْ تَذْکُرُوا اللَّهَ (8).
ص: 340
و عرض کرد: ای رسول خدا! پسرم دارد جان میدهد، هر چه غذا برایش میبرم کسل است و چرت می زند. راوی میگوید: حضرت برخاست و ما نیز به همراه ایشان رفتیم. وقتی نزد آن پسر رسیدیم حضرت رو به او فرمود: ای دشمن خدا! از دوست خدا بپرهیز، من رسول خدا هستم. شیطان از آن پسر دور شد و او صحیح و سالم برخاست. مرد دیگری که بیضتین او ورم داشت نزد حضرت آمد و عرض کرد: این بیماری نمیگذارد من طهارت کنم یا وضو بگیرم. حضرت آب طلبید و آن را متبرّک گرداند و بر آن دعا خواند و از آب دهان خود در آن ریخت. سپس به آن مرد فرمود تا آن را سر بکشد. او چنین کرد و به خواب فرو رفت. وقتی بیدار شد باد آن خوابیده بود. بار دیگر زنی که کیسهای از روغن و کشک به همراه داشت با دخترش نزد حضرت آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! من این دختر را نابینا زاییدهام. رسول خدا صلی الله علیه و آله چوبی برداشت و آن را بر چشمهای آن دختر مالید و ناگاه چشمانش بینا شدند. از قتادة بن ربعی و محمد بن مسلمه و عبدالله بن انیس نیز در این باره سخنی هست. حق تعالی درباره عیسی علیه السلام فرمود: «وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ»(1) {و به اذن خدا مردگان را زنده می گردانم.} کلبی میگوید: عیس علیه السلام مردگان را با ذکر «یا حَیُّ و یا قَیّوم» زنده میگرداند و گفتهاند او چهار نفر را زنده گرداند: عاذر و پسر یک پیرزن و دختر عاشر و سام بن نوح را. امام رضا علیه السلام میفرماید: قریشیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله گرد آمدند و از ایشان خواستند تا مردگان آنان را برایشان زنده کند. حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام را با آنان راهی کرد و فرمود به گورستان برو و نام هر یک از جماعتی را که اینان میخواهند با آوای بلند صدا بزن و بگو ای فلانی و ای فلانی و ای فلانی! رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما میگوید به اذن خدا برخیزید. اینچنین شد و آنان برخاستند و خاک از سرشان تکاندند. قریشیان شروع کردند از آنان درباره اوضاعشان بپرسند. آنها به قریشیان خبر دادند که محمد صلی الله علیه و آله به پیامبری برانگیخته شده. سپس گفتند: دوست داشتیم ما نیز او را درمییافتیم تا به او ایمان میآوردیم. حضرت همچنین چند تن از کسانی را که در جنگ بدر کشته شده بودند زنده کرد و رو به آنان کرد و با آنان سخن گفت و آنان را به خاطر کفرشان سرزنش کرد. حق تعالی درباره عیسی علیه السلام فرمود: «وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ»(2) {و شما را از آنچه می خورید و در خانه هایتان ذخیره می کنید خبر می دهم.} اما محمد صلی الله علیه و آله از چیزهای بسیاری خبر میداد، از آن جمله ماجرای حاطب بن ابی بَلعَته و نامهای که به مکه فرستاده بود، یا ماجرای عباس و سبب مسلمان شدن ابن جَریح. خداوند همچنین درباره عیسی علیه السلام فرمود: «وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»(3) {و به او کتاب و حکمت و تورات و انجیل می آموزد.} خداوند متعال نُه بخش از بهرههای خود را به عیسی علیه السلام عطا فرمود و یک بخش از آن را به مردم دیگر. اما از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که ایشان میفرماید: به من همچون بهره او و افزون بر آن قرآن داده شده است. شاعر گفته:
«اگر عیسی علیه السلام با نام پروردگار والا کسی را که مرده صدا میزند و او را زنده میکند،
ص: 417
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی الْإِمَامِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی جَعْفَرٌ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیٌّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَمَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُلُوسٌ فِی مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام یَتَذَاکَرُونَ فَضْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا حِبْرٌ مِنْ أَحْبَارِ یَهُودِ أَهْلِ الشَّامِ (1) قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَیْنَا وَ جَلَسَ ثُمَّ لَبِثَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا تَرَکْتُمْ لِنَبِیٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَلٍ فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا (2) لِنَبِیِّکُمْ فَهَلْ عِنْدَکُمْ جَوَابٌ إِنْ أَنَا سَأَلْتُکُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَلْ یَا أَخَا الْیَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ (3) فَإِنِّی أُجِیبُکَ عَنْ کُلِّ مَا تَسْأَلُ بِعَوْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَنِّهِ (4) فَوَ اللَّهِ مَا أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً وَ لَا مُرْسَلًا دَرَجَةً وَ لَا فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ زَادَهُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا ذَکَرَ لِنَفْسِهِ فَضِیلَةً قَالَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَذْکُرُ لَکَ الْیَوْمَ مِنْ فَضْلِهِ مِنْ غَیْرِ إِزْرَاءٍ (5) عَلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَا یُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْیُنَ الْمُؤْمِنِینَ شُکْراً لِلَّهِ عَلَی مَا أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله الْآنَ (6) فَاعْلَمْ یَا أَخَا الْیَهُودِ إِنَّهُ کَانَ مِنْ فَضْلِهِ عِنْدَ رَبِّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ شَرَفِهِ مَا أَوْجَبَ الْمَغْفِرَةَ وَ الْعَفْوَ لِمَنْ خَفَضَ الصَّوْتَ عِنْدَهُ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی کِتَابِهِ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (7) ثُمَّ قَرَنَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (8) ثُمَّ قَرَّبَهُ مِنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَبَّبَهُ إِلَیْهِمْ
ص: 341
وقتی آن یهودی در روز مهمانی تکه گوشتی را برای احمد صلی الله علیه و آله سمی کرد،
و آن گوشت حضرت را ندا داد که من سمّی هستم و مبادا مرا به خود نزدیک کنی تا از آسیب در امان باشی.» (1)
توضیح
«حمرة» به ضم حاء و تشدید میم مفتوح نوعی پرنده مانند گنجشک است.
روایت2.
مناقب: خداوند دوازده پیامبر را به خاطر دوازده نوع اطاعت ستوده است، اسحاق علیه السلام و یعقوب علیه السلام را به خاطر فرمانبرداری ستود: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ»(2) {و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم.} عیسی علیه السلام را به خاطر زهد؛ به او گفتند کاش منزلی برمیگزیدی و چهارپایی میخریدی، اما او سخن خود را گفت. سلیمان علیه السلام را به خاطر سخاوتمندی؛ او هر روز دیگران را با هفتصد جریب آرد سفید اطعام میکرد و خود نانی ساده میخورد. ابراهیم علیه السلام را به خاطر مهربانی: «إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ»(3) {ابراهیم بردبار و نرمدل و بازگشت کننده [به سوی خدا] بود.} که از آن جمله ماجرای مجوسهایی است که در ضیافت او اسلام آوردند. نوح علیه السلام را به خاطر صلابت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا»(4) {پروردگارا هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار} و نیز موسی علیه السلام و هارون علیه السلام را: «رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالاً»(5) {پروردگارا تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای.} اما پیامبر ما صلی الله علیه و آله در این ویژگیها چنان عمل کرد که از آنها نهی شد: آمرزشطلبی: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ»(6) {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی.} مجاهدت: «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ»(7) { و در [خواندن] قرآن شتاب مکن.} عبادت: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(8) {طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} زهد: «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ»(9)
{چرا آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام می کنی؟} از آن جمله سخن ماریه قبطی است و نیز کلیدهای دنیا که به او عرضه شد اما نپذیرفت. سخاوتمندی: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ»(10)
{و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما.} مهربانی: «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ»(11)
{و بر آنان سخت بگیر.} و نیز «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ»(12) {شاید تو جان خود را تباه کنی.} صلابت: «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ»(13) {بر آنان تسلطی نداری.} و نیز «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ»(14) {ای پیامبر با کافران جهاد کن.}
ص: 418
وَ کَانَ یَقُولُ صلی الله علیه و آله حُبِّی خَالَطَ (1) دِمَاءَ أُمَّتِی فَهُمْ یُؤْثِرُونِّی عَلَی الْآبَاءِ وَ عَلَی الْأُمَّهَاتِ وَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَقَدْ کَانَ أَقْرَبَ النَّاسِ (2) وَ أَرْأَفَهُمْ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) وَ اللَّهِ لَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ صلی الله علیه و آله فِی الدُّنْیَا وَ مِنْ فَضْلِهِ صلی الله علیه و آله فِی الْآخِرَةِ مَا تَقْصُرُ عَنْهُ الصِّفَاتُ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکَ بِمَا یَحْمِلُهُ قَلْبُکَ وَ لَا یَدْفَعُهُ عَقْلُکَ وَ لَا تُنْکِرُهُ بِعِلْمٍ إِنْ کَانَ عِنْدَکَ لَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَهْلَ النَّارِ یَهْتِفُونَ وَ یَصْرُخُونَ بِأَصْوَاتِهِمْ نَدَماً أَنْ لَا یَکُونُوا أَجَابُوهُ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا (5) وَ لَقَدْ ذَکَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَعَ الرُّسُلِ فَبَدَأَ بِهِ وَ هُوَ آخِرُهُمْ لِکَرَامَتِهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ (6) وَ قَالَ إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ (7) وَ النَّبِیُّونَ قَبْلَهُ (8) فَبَدَأَ بِهِ وَ هُوَ آخِرُهُمْ وَ لَقَدْ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ وَ فَضَّلَ أُمَّتَهُ عَلَی جَمِیعِ الْأُمَمِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ (9) فَقَالَ الْیَهُودِیُّ إِنَّ آدَمَ علیه السلام أَسْجَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مَلَائِکَتَهُ فَهَلْ فَضَّلَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِثْلَ ذَلِکَ (10) فَقَالَ علیه السلام قَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَئِنْ أَسْجَدَ اللَّهُ لآِدَمَ مَلَائِکَتَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ لِمَا أَوْدَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُلْبَهُ مِنَ الْأَنْوَارِ وَ الشَّرَفِ إِذْ کَانَ هُوَ الْوِعَاءَ وَ لَمْ یَکُنْ سُجُودُهُمْ عِبَادَةً لَهُ وَ إِنَّمَا کَانَ سُجُودُهُمْ طَاعَةً لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَکْرِمَةً وَ تَحِیَّةً مِثْلَ السَّلَامِ مِنَ الْإِنْسَانِ عَلَی الْإِنْسَانِ وَ اعْتِرَافاً لآِدَمَ علیه السلام بِالْفَضِیلَةِ وَ قَدْ أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ أَنَّ اللَّهَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ أَمَرَ مَلَائِکَتَهُ أَنْ یُصَلُّوا
ص: 342
که ماجرای ابن مکتوم از آن جمله است. هشداردهی: «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(1) {به بندگان من خبر ده که منم آمرزنده مهربان.} سرزنش خدایان آنها: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»(2) {و آنهایی را که جز خدا می خوانند دشنام مدهید.} همچنین خداوند متعال درباره حضرت پانزده قسم خورد: به هدایت حضرت ص: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(3) {سوگند به اختر چون فرود می آید.} به رسالتش: «یس * وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ»(4)
{یاسین، سوگند به قرآن حکمت آموز} درباره ولی عهدش: «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً»(5) {سوگند به مادیانهائی که با همهمه تازانند.} به معراجش: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ»(6) {که قطعا از حالی به حالی برخواهید نشست.} به شریعتش: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»(7) { سوگند به عصر [غلبه حق بر باطل]، که واقعا انسان دستخوش زیان است.} به کتابش: «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ»(8) {قاف سوگند به قرآن باشکوه.} به خلقتش: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»(9) به سرشتش: «ن وَ الْقَلَمِ»(10) {نون سوگند به قلم و آنچه می نویسند.} به افزونی نوافلش: «طه * مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی »(11) { طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} به طهارتش: «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ»(12) {پس نه [چنان است که می پندارید] سوگند یاد می کنم به آنچه می بینید.} به شهرش: «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ»(13) {سوگند به این شهر.} به محبتش: «وَ الضُّحی * وَ اللَّیْلِ»(14) {سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب.} به تهدید آزاردهندگانش: «کَلَّا لَئِن لَّمْ یَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِیَةِ»(15) {زنهار، اگر باز نایستد، موی پیشانی [او] را سخت بگیریم.} به عقوبت دشمنانش: «کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ»(16) {زهی پندار که آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند.} به جانش: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ»(17) {به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان بودند.} این از شدّت حبّ دوستدار است که به جان دوست خود قسم میخورد. پیامبران هر آنچه از خداوند متعال خواستند خداوند بدون اینکه حضرت درخواست کند همه را به وی عطا فرمود: آدم ع: «وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا»(18) {و اگر بر ما نبخشایی...} و برای او «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ»(19) {تا خداوند از تو درگذرد.} نوح علیه السلام «لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا»(20) {هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار.} و برای او «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(21) {ما [شر] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} ابراهیم علیه السلام «وَ لا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ»(22) {و روزی که [مردم] برانگیخته می شوند رسوایم مکن.} و برای او «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَ»(23) {در آن روز خدا پیامبر [خود]را خوار نمی گرداند.} شعیب علیه السلام «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا»(24) {پروردگارا میان ما و قوم ما به حق داوری کن.} و برای او «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ»(25) {ما تو را پیروزی بخشیدیم.} لوط علیه السلام «رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ»(26) {پروردگارا مرا بر قوم فسادکار غالب گردان.}
ص: 419
عَلَیْهِ وَ تَعَبَّدَ جَمِیعَ خَلْقِهِ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً (1) فَلَا یُصَلِّی عَلَیْهِ أَحَدٌ فِی حَیَاتِهِ وَ لَا بَعْدَ وَفَاتِهِ إِلَّا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ بِذَلِکَ عَشْراً وَ أَعْطَاهُ مِنْ الْحَسَنَاتِ عَشْراً بِکُلِّ صَلَاةٍ صَلَّی عَلَیْهِ وَ لَا یُصَلِّی عَلَیْهِ أَحَدٌ بَعْدَ وَفَاتِهِ إِلَّا وَ هُوَ یَعْلَمُ بِذَلِکَ وَ یَرُدُّ عَلَی الْمُصَلِّی وَ الْمُسَلِّمِ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ دُعَاءَ أُمَّتِهِ فِیمَا یَسْأَلُونَ رَبَّهُمْ جَلَّ ثَنَاؤُهُ مَوْقُوفاً عَنِ الْإِجَابَةِ (2) حَتَّی یُصَلُّوا فِیهِ عَلَیْهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا أَکْبَرُ وَ أَعْظَمُ مِمَّا أَعْطَی اللَّهُ آدَمَ علیه السلام وَ لَقَدْ أَنْطَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُمَّ الصُّخُورِ وَ الشَّجَرَ بِالسَّلَامِ وَ التَّحِیَّةِ لَهُ وَ کُنَّا نَمُرُّ مَعَهُ صلی الله علیه و آله فَلَا یَمُرُّ بِشِعْبٍ (3) وَ لَا شَجَرٍ (4) إِلَّا قَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَحِیَّةً لَهُ وَ إِقْرَاراً بِنُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله وَ زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَکْرِمَةً بِأَخْذِ مِیثَاقِهِ قَبْلَ النَّبِیِّینَ وَ أَخْذِ مِیثَاقِ النَّبِیِّینَ بِالتَّسْلِیمِ وَ الرِّضَا وَ التَّصْدِیقِ لَهُ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ (5) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی (6) قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (7) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ (8) وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (9) فَلَا یَرْفَعُ رَافِعٌ صَوْتَهُ بِکَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّی یَرْفَعَ صَوْتَهُ مَعَهَا بِأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فِی الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ وَ الصَّلَاةِ (10) وَ الْأَعْیَادِ وَ الْجُمَعِ وَ مَوَاقِیتِ الْحَجِّ وَ فِی کُلِّ خُطْبَةٍ حَتَّی فِی خُطَبِ النِّکَاحِ وَ فِی الْأَدْعِیَةِ ثُمَّ ذَکَرَ الْیَهُودِیُّ مَنَاقِبَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُثْبِتُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهَا تَرَکْنَا ذِکْرَهَا طَلَباً
ص: 343
و برای او «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ»(1) {و خدا تو را یاری نماید.} موسی علیه السلام «قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»(2) {پروردگارا سینه ام را گشاده گردان.} و برای او «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ»(3) {آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم} موسی علیه السلام «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی»(4) {در میان قوم من جانشینم باش.} و برای او «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ»(5) {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست.} مقامهای چهارگانه از این قرارند: مقام شوق از برای شعیب علیه السلام که از ترس خدا چشمانی گریان داشت، مقام سلامت از برای ابراهیم علیه السلام : «إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»(6) {آنگاه که با دلی پاک به [پیشگاه] پروردگارش آمد.} مقام مناجات از برای موسی علیه السلام «وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا»(7) {و در حالی که با وی راز گفتیم او را به خود نزدیک ساختیم.} و مقام محبّت از برای پیامبر صلی الله علیه و آله «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ»(8) {تا [فاصله اش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد.}. خداوند متعال نوح علیه السلام را شکور نامید: «إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً»(9) {راستی که او بنده ای سپاسگزار بود.} و ابراهیم علیه السلام را حلیم: «إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ»(10) {زیرا ابراهیم بردبار بود.} و موسی علیه السلام را کلیم: «وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً»(11) {و خدا با موسی آشکارا سخن گفت.} و برای محمد صلی الله علیه و آله نامهایی را جمع آورد که برای خود جمع آورده، حق تعالی فرمود: «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ»(12) {خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است.} و برای محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(13) {و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.} گفته شده این دو یکی هستند، نیز گفته شده «رأفت» شدت «رحمت» است، یعنی رؤوف برای فرمانبران و رحیم برای گنهکاران، رؤوف برای خویشانش و رحیم برای یارانش، رؤوف برای عترتش و رحیم برای امتش، رؤوف برای کسانی که حضرت را دیدهاند و رحیم برای کسانی که ایشان را ندیدهاند(14).
ص: 420
لِلِاخْتِصَارِ حَتَّی وَصَلَ إِلَی أَنْ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَاجَی (1) مُوسَی عَلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ بِثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ کَلِمَةً (2) یَقُولُ لَهُ فِیهَا یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3) نَاجَاهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ رَفَعَهُ عَلَیْهِنَّ فَنَاجَاهُ فِی مَوْطِنَیْنِ أَحَدُهُمَا عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی وَ کَانَ لَهُ هُنَاکَ مَقَامٌ مَحْمُودٌ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ (4) فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی (5) وَ دَنَّی لَهُ رَفْرَفاً أَخْضَرَ أغشی (6) (غُشِیَ) عَلَیْهِ نُورٌ عَظِیمٌ حَتَّی کَانَ فِی دُنُوِّهِ کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی وَ هُوَ مِقْدَارُ مَا بَیْنَ الْحَاجِبِ إِلَی الْحَاجِبِ وَ نَاجَاهُ بِمَا ذَکَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ قَالَ تَعَالَی لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ (7) وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کَانَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَدْ عُرِضَتْ عَلَی سَائِرِ الْأُمَمِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَی أَنْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَبَوْا جَمِیعاً أَنْ یَقْبَلُوهَا (8) مِنْ ثِقْلِهَا وَ قَبِلَهَا مُحَمَّدٌ (9) فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ وَ مِنْ أُمَّتِهِ الْقَبُولَ خَفَّفَ عَنْهُ ثِقْلَهَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَکَرَّمَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَشْفَقَ (10) عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ تَشْدِیدِ الْآیَةِ الَّتِی قَبِلَهَا هُوَ وَ أُمَّتُهُ فَأَجَابَ عَنْ نَفْسِهِ وَ أُمَّتِهِ فَقَالَ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ
ص: 344
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
کلمة المصحّح
ص: 421
بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمُ الْمَغْفِرَةُ وَ الْجَنَّةُ إِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ یَعْنِی الْمَرْجِعَ فِی الْآخِرَةِ فَأَجَابَهُ قَدْ فَعَلْتُ بِتَائِبِی أُمَّتِکَ قَدْ أَوْجَبْتُ لَهُمُ الْمَغْفِرَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَمَّا إِذَا قَبِلْتَهَا أَنْتَ وَ أُمَّتُکَ وَ قَدْ کَانَتْ عُرِضَتْ (1) مِنْ قَبْلُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأُمَمِ فَلَمْ یَقْبَلُوهَا فَحَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أَرْفَعَهَا عَنْ أُمَّتِکَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ مِنْ خَیْرٍ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ مِنْ شَرٍّ ثُمَّ أَلْهَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ أَنْ قَالَ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَعْطَیْتُکَ لِکَرَامَتِکَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْأُمَمَ السَّالِفَةَ کَانُوا إِذَا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا (2) فَتَحْتُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ عَذَابِی (3) وَ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا یَعْنِی بِالْآصَارِ الشَّدَائِدَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ مِمَّنْ کَانَ قَبْلَ مُحَمَّدٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ رَفَعْتُ عَنْ أُمَّتِکَ الْآصَارَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ وَ ذَلِکَ أَنِّی جَعَلْتُ عَلَی الْأُمَمِ أَنْ لَا أَقْبَلَ (4) فِعْلًا إِلَّا فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ الَّتِی اخْتَرْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ بَعُدَتْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْأَرْضَ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ طَهُوراً وَ مَسْجِداً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ وَ قَدْ رَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ قَدْ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ تَحْمِلُ قَرَابِینَهَا عَلَی أَعْنَاقِهَا إِلَی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَرْسَلْتُ عَلَی قُرْبَانِهِ نَاراً تَأْکُلْهُ وَ إِنْ لَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ مِنْهُ رَجَعَ بِهِ مَثْبُوراً (5) وَ قَدْ جَعَلْتُ قُرْبَانَ أُمَّتِکَ فِی بُطُونِ فُقَرَائِهَا وَ مَسَاکِینِهَا فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أُضَاعِفُ لَهُ الثَّوَابَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ إِنْ لَمْ أَقْبَلْ (6) ذَلِکَ مِنْهُ رَفَعْتُ عَنْهُ بِهِ عُقُوبَاتِ الدُّنْیَا وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ (7) وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ مَفْرُوضاً عَلَیْهِمْ صَلَاتُهَا (8) فِی کَبِدِ
ص: 345
فهرست ما فی هذا الجزء
ص: 422
اللَّیْلِ (1) وَ أَنْصَافِ النَّهَارِ وَ هِیَ مِنَ الشَّدَائِدِ الَّتِی کَانَتْ (2) وَ قَدْ رَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ فَرَضْتُ عَلَیْهِمْ صَلَاتَهُمْ فِی أَطْرَافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی أَوْقَاتِ نَشَاطِهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ مَفْرُوضاً عَلَیْهِمْ خَمْسُونَ صَلَاةً فِی خَمْسِینَ وَقْتاً وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ وَ قَدْ رَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ حَسَنَتُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَاحِدَةٍ وَ سَیِّئَتُهُمْ بِسَیِّئَةٍ وَاحِدَةٍ وَ جَعَلْتُ لِأُمَّتِکَ الْحَسَنَةَ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا وَ السَّیِّئَةَ بِوَاحِدَةٍ (3) وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا نَوَی أَحَدُهُمْ حَسَنَةً لَمْ تُکْتَبْ لَهُمْ (4) وَ إِذَا هَمَّ بِالسَّیِّئَةِ کَتَبْتُهَا عَلَیْهِمْ (5) وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْهَا وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ فَإِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِسَیِّئَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَذْنَبُوا کَتَبْتُ ذُنُوبَهُمْ عَلَی أَبْوَابِهِمْ وَ جَعَلْتُ تَوْبَتَهُمْ مِنَ الذَّنْبِ أَنْ أُحَرِّمَ عَلَیْهِمْ بَعْدَ التَّوْبَةِ (6) أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ یَتُوبُ أَحَدُهُمْ مِنَ الذَّنْبِ الْوَاحِدِ الْمِائَةَ سَنَةٍ وَ الْمِائَتَیْ سَنَةٍ ثُمَّ لَمْ أَقْبَلْ تَوْبَتَهُ دُونَ أَنْ أُعَاقِبَهُ فِی الدُّنْیَا بِعُقُوبَةٍ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِکَ لَیُذْنِبُ الْمِائَةَ سَنَةٍ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَنْدَمُ طَرْفَةَ عَیْنٍ فَأَغْفِرُ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ أَقْبَلُ تَوْبَتَهُ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَصَابَهُمْ أَذَی (7) نَجَسٍ قَرَضُوهُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْمَاءَ طَهُوراً لِأُمَّتِکَ مِنْ جَمِیعِ الْأَنْجَاسِ وَ الصَّعِیدَ فِی الْأَوْقَاتِ وَ هَذِهِ الْآصَارُ (8) الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ رَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِذْ قَدْ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی فَزِدْنِی فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ قَالَ
ص: 346
شکر و تقدیر
ص: 423
رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِأُمَّتِکَ وَ قَدْ رَفَعْتُ عَنْهُمْ عَظِیمَ بَلَایَا الْأُمَمِ وَ ذَلِکَ حُکْمِی فِی جَمِیعِ الْأُمَمِ أَنْ لَا أُکَلِّفَ نَفْساً فَوْقَ طَاقَتِهَا (1) قَالَ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا قَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِتَائِبِی أُمَّتِکَ (2) ثُمَّ قَالَ فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (3) قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ جَعَلْتُ أُمَّتَکَ یَا مُحَمَّدُ کَالشَّامَةِ الْبَیْضَاءِ فِی الثَّوْرِ الْأَسْوَدِ هُمُ الْقَادِرُونَ وَ هُمُ الْقَاهِرُونَ یَسْتَخْدِمُونَ وَ لَا یُسْتَخْدَمُونَ لِکَرَامَتِکَ (4) وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُظْهِرَ دِینَکَ عَلَی الْأَدْیَانِ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا دِیْنٌ إِلَّا دِینُکَ وَ یُؤَدُّونَ إِلَی أَهْلِ دِینِکَ الْجِزْیَةَ وَ هُمْ صَاغِرُونَ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری (5) فَهَذَا أَعْظَمُ یَا أَخَا الْیَهُودِ مِنْ مُنَاجَاتِهِ لِمُوسَی علیه السلام عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ ثُمَّ زَادَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (6) أَنْ مَثَّلَ النَّبِیِّینَ فَصَلَّی بِهِمْ وَ هُمْ خَلْفَهُ یَقْتَدُونَ بِهِ وَ لَقَدْ عَایَنَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ عُرِجَ بِهِ إِلَی سَمَاءٍ سَمَاءٍ فَسَلَّمَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ فَهَذَا أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْقَی عَلَی مُوسَی مَحَبَّةً مِنْهُ فَقَالَ علیه السلام لَهُ لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَلْقَی عَلَیْهِ مَحَبَّةً مِنْهُ فَسَمَّاهُ حَبِیباً وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَرَی إِبْرَاهِیمَ صُورَةَ مُحَمَّدٍ وَ أُمَّتِهِ فَقَالَ یَا رَبِّ مَا رَأَیْتُ مِنْ أُمَمِ الْأَنْبِیَاءِ أَنْوَرَ وَ لَا أَزْهَرَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَمَنْ هَذَا فَنُودِیَ هَذَا مُحَمَّدٌ حَبِیبِی لَا حَبِیبَ لِی مِنْ خَلْقِی غَیْرُهُ أَجْرَیْتُ ذِکْرَهُ قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَ سَمَائِی (7) وَ أَرْضِی وَ سَمَّیْتُهُ نَبِیّاً وَ أَبُوکَ آدَمُ یَوْمَئِذٍ مِنَ الطِّینِ مَا
ص: 347
ص: 424
أَجْرَیْتُ فِیهِ رُوحَهُ (1) وَ لَقَدْ أُلْقِیتَ أَنْتَ مَعَهُ فِی الذِّرْوَةِ الْأُولَی (2) وَ أَقْسَمَ بِحَیَاتِهِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ (3) أَیْ وَ حَیَاتِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ کَفَی بِهَذَا رِفْعَةً وَ شَرَفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رُتْبَةً قَالَ الْیَهُودِیُّ فَأَخْبِرْنِی عَمَّا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ أُمَّتَهُ عَلَی سَائِرِ الْأُمَمِ قَالَ علیه السلام لَقَدْ فَضَّلَ اللَّهُ أُمَّتَهُ صلی الله علیه و آله عَلَی سَائِرِ الْأُمَمِ بِأَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ أَنَا أَذْکُرُ لَکَ مِنْهَا قَلِیلًا مِنْ کَثِیرٍ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ (4) وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ جَمَعَ اللَّهُ الْخَلْقَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ سَأَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّبِیِّینَ هَلْ بَلَّغْتُمْ فَیَقُولُونَ نَعَمْ فَیَسْأَلُ الْأُمَمَ فَیَقُولُونَ ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِذَلِکَ لِلنَّبِیِّینَ مَنْ شُهَدَاؤُکُمُ الْیَوْمَ فَیَقُولُونَ مُحَمَّدٌ وَ أُمَّتُهُ فَتَشْهَدُ لَهُمْ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ بِالتَّبْلِیغِ وَ تُصَدَّقُ شَهَادَتُهُمْ وَ شَهَادَةُ (5) مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیُؤْمِنُونَ عِنْدَ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً (6) یَقُولُ یَکُونُ مُحَمَّدٌ عَلَیْکُمْ شَهِیداً أَنَّکُمْ قَدْ بَلَّغْتُمُ الرِّسَالَةَ وَ مِنْهَا أَنَّهُمْ أَوَّلُ النَّاسِ حِسَاباً وَ أَسْرَعُهُمْ دُخُولًا إِلَی الْجَنَّةِ قَبْلَ سَائِرِ الْأُمَمِ کُلِّهَا وَ مِنْهَا أَیْضاً أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْهِمْ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِی خَمْسَةِ أَوْقَاتٍ اثْنَتَانِ بِاللَّیْلِ وَ ثَلَاثٌ بِالنَّهَارِ ثُمَّ جَعَلَ هَذِهِ الْخَمْسَ صَلَوَاتٍ تَعْدِلُ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ جَعَلَهَا کَفَّارَةَ خَطَایَاهُمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (7) یَقُولُ صَلَاةُ الْخَمْسِ تُکَفِّرُ الذُّنُوبَ مَا اجْتُنِبَتِ (8) الْکَبَائِرُ وَ مِنْهَا أَیْضاً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ لَهُمُ الْحَسَنَةَ الْوَاحِدَةَ الَّتِی یَهُمُّ بِهَا الْعَبْدُ وَ لَا یَعْمَلُهَا
ص: 348
رموز الکتاب
ص: 425
حَسَنَةً وَاحِدَةً یَکْتُبُهَا لَهُ فَإِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ (1) لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ أَمْثَالُهَا إِلَی سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ فَصَاعِداً وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُدْخِلُ الْجَنَّةَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ سَبْعِینَ أَلْفاً بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ وُجُوهُهُمْ (2) مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ وَ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ عَلَی أَحْسَنِ مَا یَکُونُ الْکَوْکَبُ (3) الدُّرِّیُّ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ وَ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ عَلَی أَشَدِّ کَوْکَبٍ فِی السَّمَاءِ إِضَاءَةً وَ لَا اخْتِلَافَ بَیْنَهُمْ وَ لَا تَبَاغُضَ بَیْنَهُمْ وَ مِنْهَا أَنَّ الْقَاتِلَ مِنْهُمْ عَمْداً إِنْ شَاءَ أَوْلِیَاءُ الْمَقْتُولِ (4) أَنْ یَعْفُوا عَنْهُ فَعَلُوا وَ إِنْ شَاءُوا قَبِلُوا الدِّیَةَ وَ عَلَی أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَ هُمْ أَهْلُ دِینِکَ (5) یُقْتَلُ الْقَاتِلُ وَ لَا یُعْفَی عَنْهُ وَ لَا تُؤْخَذُ مِنْهُ دِیَةٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ (6) وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ نِصْفَهَا لِنَفْسِهِ وَ نِصْفَهَا لِعَبْدِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَةَ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَدْ حَمِدَنِی وَ إِذَا قَالَ رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ عَرَفَنِی وَ إِذَا قَالَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَدْ مَدَحَنِی وَ إِذَا قَالَ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فَقَدْ أَثْنَی عَلَیَّ وَ إِذَا قَالَ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ (7) فَقَدْ صَدَقَ عَبْدِی فِی عِبَادَتِی بَعْدَ مَا سَأَلَنِی وَ بَقِیَّةُ هَذِهِ السُّورَةِ لَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَائِیلَ علیه السلام (8) إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنْ بَشِّرْ أُمَّتَکَ بِالزَّیْنِ وَ السَّنَاءِ (9) وَ الرِّفْعَةِ وَ الْکَرَامَةِ وَ النَّصْرِ
ص: 349
وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَبَاحَهُمْ صَدَقَاتِهِمْ یَأْکُلُونَهَا وَ یَجْعَلُونَهَا فِی بُطُونِ فُقَرَائِهِمْ یَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ یُطْعِمُونَ وَ کَانَتْ صَدَقَاتُ مَنْ قَبْلَهُمْ مِنَ الْأُمَمِ الْمُؤْمِنِینَ (1) یَحْمِلُونَهَا إِلَی مَکَانٍ قَصِیٍ (2) فَیُحْرِقُونَهَا بِالنَّارِ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الشَّفَاعَةَ لَهُمْ خَاصَّةً دُونَ الْأُمَمِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَتَجَاوَزُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْعِظَامِ لِشَفَاعَةِ (3) نَبِیِّهِمْ صلی الله علیه و آله وَ مِنْهَا أَنْ یُقَالَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِیَتَقَدَّمِ الْحَامِدُونَ فَتَقَدَّمُ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْأُمَمِ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ الْحَامِدُونَ (4) یَحْمَدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کُلِّ مَنْزِلَةٍ وَ یُکَبِّرُونَهُ عَلَی کُلِّ نحد (5) (نَجْدٍ) مُنَادِیهِمْ فِی جَوْفِ السَّمَاءِ لَهُ (6) دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ لَا یُهْلِکُهُمْ بِجُوعٍ وَ لَا یَجْمَعُهُمْ عَلَی ضَلَالَةٍ (7) وَ لَا یُسَلِّطُ عَلَیْهِمْ عَدُوّاً مِنْ غَیْرِهِمْ وَ لَا یُسَاخُ بِبَقِیَّتِهِمْ (8) وَ جَعَلَ لَهُمُ الطَّاعُونَ شَهَادَةً (9) وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِمَنْ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ (10) وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ
ص: 350
وَ رَدَّ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِ مِثْلَ صَلَاتِهِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مِنْهَا أَنَّهُ جَعَلَهُمْ أَزْوَاجاً ثَلَاثَةً أُمَماً فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ وَ السَّابِقُ بِالْخَیْرَاتِ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ الْمُقْتَصِدُ یُحاسَبُ (1) حِساباً یَسِیراً وَ الظَّالِمُ لِنَفْسِهِ مَغْفُورٌ لَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ تَوْبَتَهُمُ النَّدَمَ وَ الِاسْتِغْفَارَ وَ التَّرْکَ لِلْإِصْرَارِ وَ کَانَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ تَوْبَتُهُمْ قَتْلَ النَّفْسِ (2) وَ مِنْهَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أُمَّتُکَ هَذِهِ مَرْحُومَةٌ عَذَابُهَا (3) فِی الدُّنْیَا الزَّلْزَلَةُ وَ الْفَقْرُ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَکْتُبُ لِلْمَرِیضِ الْکَبِیرَ (4) مِنَ الْحَسَنَاتِ عَلَی حَسَبِ مَا کَانَ یَعْمَلُ فِی شَبَابِهِ وَ صِحَّتِهِ مِنْ أَعْمَالِ الْخَیْرِ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِلْمَلَائِکَةِ اسْتَکْتِبُوا (5) لِعَبْدِی مِثْلَ حَسَنَاتِهِ قَبْلَ ذَلِکَ مَا دَامَ فِی وَثَاقِی (6) وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْزَمَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ جَعَلَ بَدْءَ الشَّفَاعَةِ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَأَی فِی السَّمَاءِ لَیْلَةَ عُرِجَ بِهِ إِلَیْهَا مَلَائِکَةً قِیَاماً وَ رُکُوعاً مُنْذُ خُلِقُوا فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ هَذِهِ هِیَ الْعِبَادَةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَاسْأَلْ رَبَّکَ أَنْ یُعْطِیَ أُمَّتَکَ الْقُنُوتَ وَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فِی صَلَاتِهِمْ فَأَعْطَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ فَأُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَقْتَدُونَ بِالْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ (7) فِی السَّمَاءِ قَالَ (8) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْیَهُودَ
ص: 351
یَحْسُدُونَکُمْ عَلَی صَلَاتِکُمْ وَ رُکُوعِکُمْ وَ سُجُودِکُمْ (1).
الإزراء التحقیر و التهاون و العیب قوله علیه السلام و النبیون من قبله أی کان نبیون من قبل نوح فلم یذکرهم بعد نوح بل ذکر بعده من جاء بعده و بدأ بنبینا قبل من تقدمه و یحتمل إرجاع الضمیر فی قبله إلی النبی صلی الله علیه و آله أی النبیون الذین ذکر الله أنهم بعد نوح کانوا قبله صلی الله علیه و آله و قد بدأ الله به قبل نوح و قبلهم فی الآیة الأولی و لعله أظهر (2) و یؤیده أن کلمة من لیست فی بعض النسخ و الشامة الخال قوله و لقد ألقیت أنت معه علی بناء المجهول فی الذروة الأولی لعله من ذرو الریح و ذرو الحب أی نثره أی ألقیتک معه حین أخرجت ذریة آدم من صلبه و نثرتهم و أخذت علیهم المیثاق و لا یبعد أن یکون فی الأصل و التقیت معه فی الذروة الأولی أی لقیته فی عالم الذر السابق حین أخذت میثاقه منک و من سائر النبیین قوله علی کل نجد أی مکان مرتفع.
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أُوتِیَ عِلْمَ النَّبِیِّینَ وَ عِلْمَ الْوَصِیِّینَ وَ عِلْمَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ یَقُولُ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله هذا ذِکْرُ (3) مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی (4)
ختص، الإختصاص جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا (5) عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا صَفْوَانُ هَلْ تَدْرِی کَمْ بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ قَالَ قُلْتُ مَا أَدْرِی قَالَ بَعَثَ اللَّهُ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ نَبِیٍ (6) وَ مِثْلَهُمْ أَوْصِیَاءَ بِصِدْقِ
ص: 352
الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا وَصِیّاً خَیْراً مِنْ وَصِیِّهِ (1).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ بَعْضَ قُرَیْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ شَیْ ءٍ سَبَقْتَ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَ خَاتَمَهُمْ قَالَ إِنِّی کُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبِّی وَ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حَیْثُ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ (2) فَکُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِیٍّ قَالَ (3) بَلَی فَسَبَقْتُهُمْ بِالْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ شَیْ ءٍ سَبَقْتَ وُلْدَ آدَمَ قَالَ إِنَّنِی أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِرَبِّی إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (5) فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ (6).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (7) فَقَالَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قُلْتُ کَیْفَ صَارُوا أُولِی الْعَزْمِ (8) قَالَ لِأَنَّ نُوحاً بُعِثَ بِکِتَابٍ وَ شَرِیعَةٍ وَ کُلَّ مَنْ جَاءَ بَعْدَ نُوحٍ أَخَذَ بِکِتَابِ نُوحٍ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بِالصُّحُفِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ کِتَابِ
ص: 353
نُوحٍ علیه السلام لَا کُفْراً بِهِ فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَخَذَ بِشَرِیعَةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ مِنْهَاجِهِ وَ بِالصُّحُفِ حَتَّی جَاءَ مُوسَی علیه السلام بِالتَّوْرَاةِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ الصُّحُفِ فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ مُوسَی علیه السلام أَخَذَ بِالتَّوْرَاةِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ الْمَسِیحُ علیه السلام بِالْإِنْجِیلِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ شَرِیعَةِ (1) مُوسَی علیه السلام وَ مِنْهَاجِهِ فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ الْمَسِیحِ علیه السلام أَخَذَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ بِالْقُرْآنِ وَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ فَحَلَالُهُ حَلَالٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ (3) عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ اجْعَلْنِی مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّکَ لَا تَصِلُ إِلَی ذَلِکَ (4).
صح : عنه علیه السلام مثله(5).
ل، الخصال فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (6) لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَشْرَفَ عَلَی الدُّنْیَا فَاخْتَارَنِی مِنْهَا عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّانِیَةَ فَاخْتَارَکَ عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ بَعْدِی ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّالِثَةَ فَاخْتَارَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ بَعْدَکَ ثُمَّ اطَّلَعَ الرَّابِعَةَ فَاخْتَارَ فَاطِمَةَ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (7).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِ (8) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأُولئِکَ
ص: 354
مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ (1) فَرَسُولُ اللَّهِ فِی الْآیَةِ النَّبِیِّینَ (2) وَ نَحْنُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ أَنْتُمُ الصَّالِحُونَ الْخَبَرَ (3).
ید، التوحید مع، معانی الأخبار إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَارُونَ الْهِیتِیُ (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الذُّهْلِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (5) قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ مَثَلُ نُورِهِ قَالَ لِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قُلْتُ کَمِشْکاةٍ قَالَ صَدْرُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قُلْتُ فِیها مِصْباحٌ قَالَ فِیهِ نُورُ الْعِلْمِ یَعْنِی النُّبُوَّةَ قُلْتُ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ قَالَ عِلْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَرَ إِلَی قَلْبِ عَلِیٍّ علیه السلام قُلْتُ کَأَنَّها قَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ تَقْرَأُ کَأَنَّها قُلْتُ وَ کَیْفَ (6) جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ کَأَنَّهُ (7) کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ قُلْتُ یُوقَدُ (8) مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ
ص: 355
علیهما السلام لَا یَهُودِیٌّ وَ لَا نَصْرَانِیٌّ قُلْتُ یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ قَالَ یَکَادُ الْعِلْمُ یَخْرُجُ مِنْ فَمِ الْعَالِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَنْطِقَ بِهِ قُلْتُ نُورٌ عَلی نُورٍ قَالَ الْإِمَامُ عَلَی أَثَرِ الْإِمَامِ (1).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ کَتَبَ إِلَیْهِ مَثَلُنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ کَمَثَلِ الْمِشْکَاةِ وَ الْمِشْکَاةُ فِی الْقِنْدِیلِ فَنَحْنُ الْمِشْکَاةُ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْبَاحُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ مِنْ عُنْصُرِهِ الطاهرة (الطَّاهِرِ) إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ لَا دَعِیَّةٍ وَ لَا مُنْکَرَةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ الْقُرْآنُ نُورٌ عَلی نُورٍ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ الْآیَةَ فَالنُّورُ عَلِیٌّ یَهْدِی اللَّهُ لِوِلَایَتِنَا مَنْ أَحَبَّ حَقٌ (2) عَلَی اللَّهِ أَنْ یَبْعَثَ وَلِیَّنَا مُشْرِقاً وَجْهُهُ نَیِّراً بُرْهَانُهُ (3) ظَاهِرَةً عِنْدَ اللَّهِ حُجَّتُهُ الْخَبَرَ (4).
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ فَهُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِیها مِصْباحٌ وَ هُوَ الْعِلْمُ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ فَزُعِمَ أَنَّ الزُّجَاجَةَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عِلْمَ نَبِیِّ اللَّهِ عِنْدَهُ (5).
کشف، کشف الغمة مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الرَّقَاشِیِ (6) قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْمِشْکَاةِ فَرَجَعَ الْجَوَابُ الْمِشْکَاةُ قَلْبُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (7).
أقول: سیأتی سائر الأخبار فی ذلک مع شرحها فی کتاب الإمامة و قد مر بعضها فی کتاب التوحید.
ص: 356
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَهُ تَعَالَی قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً (1) قَالَ الْبُرْهَانُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النُّورُ الْمُبِینُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (2).
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ هِشَامٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ سَادَةُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ خَمْسَةٌ وَ هُمْ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ عَلَیْهِمْ دَارَتِ الرَّحَی نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ (3) وَ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ (4).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ (5) فَقَالَ نَحْنُ الْأُمَّةُ الْوُسْطَی وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِی أَرْضِهِ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ قَالَ إِیَّانَا عَنَی خَاصَّةً هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ فِی الْکُتُبِ الَّتِی مَضَتْ وَ فِی هذا الْقُرْآنِ لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً (6) عَلَیْکُمْ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الشَّهِیدُ عَلَیْنَا بِمَا بَلَّغَنَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ (7) فَمَنْ صَدَّقَ صَدَّقْنَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ کَذَّبَ کَذَّبْنَاهُ (8).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ
ص: 357
علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (1) فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الشَّاهِدُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ (2).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (3) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُنْذِرُ وَ لِکُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یَهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیٌّ ثُمَّ الْأَوْصِیَاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ (4).
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا جَاءَ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام آخُذُ بِهِ وَ مَا نَهَی عَنْهُ أَنْتَهِی عَنْهُ جَرَی لَهُ مِنَ الْفَضْلِ مَا جَرَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْفَضْلُ عَلَی جَمِیعِ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ الْخَبَرَ (5).
کا، الکافی الحسین بن محمد عن المعلی عن محمد بن جمهور عن ابن سنان مثله (6).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (7).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرِّیَاحِیِّ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ الْحُلْوَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فُضِّلَ (8) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا جَاءَ بِهِ آخُذُ بِهِ وَ مَا نَهَی عَنْهُ أَنْتَهِی عَنْهُ جَرَی لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ بَعْدَ
ص: 358
رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْفَضْلُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْمُتَقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْهِ کَالْمُتَقَدِّمِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْمُتَفَضِّلُ عَلَیْهِ کَالْمُتَفَضِّلِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الرَّادُّ عَلَیْهِ فِی صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ عَلَی حَدِّ الشِّرْکِ بِاللَّهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَابُ اللَّهِ الَّذِی لَا یُؤْتَی إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِیلُهُ الَّذِی مَنْ سَلَکَهُ وَصَلَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذَلِکَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ الْخَبَرَ (1).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ دَاوُدَ الْجَصَّاصِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (2) قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَلَامَاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ (3).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (4) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الذِّکْرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام أَهْلُ الذِّکْرِ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ (5) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَحْنُ قَوْمُهُ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ (6).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً (7) الْآیَةَ قَالَ عَنَی بِهَا قُرَیْشاً قَاطِبَةً الَّذِینَ عَادَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَصَبُوا لَهُ الْحَرْبَ وَ جَحَدُوا وَصِیَّةَ وَصِیِّهِ (8).
ص: 359
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ الْأَئِمَّةُ بِمَنْزِلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) إِلَّا أَنَّهُمْ لَیْسُوا بِأَنْبِیَاءَ وَ لَا یَحِلُّ لَهُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَا یَحِلُّ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَهُمْ بِمَنْزِلَةِ (2) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
ظاهره اشتراک سائر الخصائص بینه صلی الله علیه و آله و بینهم علیهم السلام و هو خلاف المشهور و یحتمل أن یکون ذکر النساء علی سبیل المثال و المراد جمیع الخصائص.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ (4) الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ (5) قَالَ الَّذِینَ آمَنُوا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذُرِّیَّتَهُ الْأَئِمَّةَ وَ الْأَوْصِیَاءَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَلْحَقْنَا بِهِمْ وَ لَمْ نَنْقُصْ ذُرِّیَّتَهُمُ الْحُجَّةَ الَّتِی جَاءَ بِهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ حُجَّتُهُمْ وَاحِدَةٌ وَ طَاعَتُهُمْ وَاحِدَةٌ (6).
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْنُ فِی الْأَمْرِ وَ الْفَهْمِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ نَجْرِی مَجْرَی وَاحِدٍ فَأَمَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَهُمَا فَضْلُهُمَا (7).
مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ إِبْلِیسُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام وَ هُوَ یُنَاجِی رَبَّهُ فَقَالَ لَهُ
ص: 360
مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَا تَرْجُو مِنْهُ وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ یُنَاجِی رَبَّهُ فَقَالَ أَرْجُو مِنْهُ مَا رَجَوْتُ مِنْ أَبِیهِ آدَمَ وَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ وَ کَانَ فِیمَا نَاجَاهُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا مُوسَی لَا أَقْبَلُ الصَّلَاةَ إِلَّا لِمَنْ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِی وَ أَلْزَمَ قَلْبَهُ خَوْفِی وَ قَطَعَ نَهَارَهُ بِذِکْرِی وَ لَمْ یَبِتْ مُصِرّاً عَلَی الْخَطِیئَةِ وَ عَرَفَ حَقَّ أَوْلِیَائِی وَ أَحِبَّائِی فَقَالَ یَا رَبِّ تَعْنِی بِأَحِبَّائِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ فَقَالَ هُمْ کَذَلِکَ یَا مُوسَی إِلَّا أَنِّی أَرَدْتُ مَنْ مِنْ أَجْلِهِ خَلَقْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ مَنْ مِنْ أَجْلِهِ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ فَقَالَ مُوسَی وَ مَنْ هُوَ یَا رَبِّ قَالَ مُحَمَّدٌ أَحْمَدُ شَقَقْتُ اسْمَهُ مِنِ اسْمِی لِأَنِّی أَنَا الْمَحْمُودُ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ اجْعَلْنِی مِنْ أُمَّتِهِ قَالَ أَنْتَ یَا مُوسَی مِنْ أُمَّتِهِ إِذَا عَرَفْتَهُ وَ عَرَفْتَ مَنْزِلَتَهُ وَ مَنْزِلَةَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِنَّ مَثَلَهُ وَ مَثَلَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَنْ خَلَقْتُ کَمَثَلِ الْفِرْدَوْسِ فِی الْجِنَانِ لَا یَیْبَسُ وَرَقُهَا وَ لَا یَتَغَیَّرُ طَعْمُهَا فَمَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفَ حَقَّهُمْ جَعَلْتُ لَهُ عِنْدَ الْجَهْلِ حِلْماً وَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ نُوراً وَ أُجِیبُهُ قَبْلَ أَنْ یَدْعُوَ (1) وَ أُعْطِیهِ قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَنِی وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ (2).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ عُبَیْدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْجُنَیْدِ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُعَلًّی (3) عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِیَ الْعَزِیزُ (4) الْجَبَّارُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا وَ اشْتَقَقْتُ لَکَ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی لَا أُذْکَرُ فِی مَکَانٍ إِلَّا ذُکِرْتَ مَعِی فَأَنَا مَحْمُودٌ (5) وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ الثَّانِیَةَ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیّاً وَ اشْتَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ یَا مُحَمَّدُ خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ أَشْبَاحَ نُورٍ
ص: 361
مِنْ نُورِی وَ عَرَضْتُ وِلَایَتَکُمْ عَلَی السَّمَاوَاتِ (1) وَ عَلَی الْأَرَضِینَ وَ مَنْ فِیهِنَّ فَمَنْ قَبِلَ وِلَایَتَکُمْ کَانَ عِنْدِی مِنَ الْأَظْفَرِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکُفَّارِ (2) یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ أَوْ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی (3) ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوِلَایَتِکُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ حَتَّی یُقِرَّ بِوِلَایَتِکُمْ الْخَبَرَ (4).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أَکْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِإِسْجَادِ مَلَائِکَتِهِ وَ بِإِدْخَالِ الْجَنَّةِ (5) قَالَ فِی نَفْسِهِ هَلْ خَلَقَ اللَّهُ بَشَراً أَفْضَلَ مِنِّی فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِهِ فَنَادَاهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا آدَمُ فَانْظُرْ إِلَی سَاقِ عَرْشِی فَرَفَعَ آدَمُ علیه السلام رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَوَجَدَ عَلَیْهِ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ زَوْجَتُهُ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هَؤُلَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ هُمْ خَیْرٌ مِنْکَ وَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُکَ وَ لَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ فَإِیَّاکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَأُخْرِجَکَ عَنْ جِوَارِی فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ (6) وَ تَمَنَّی مَنْزِلَتَهُمْ فَتَسَلَّطَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ حَتَّی أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِی نَهَی عَنْهَا وَ تَسَلَّطَ عَلَی حَوَّاءَ لِنَظَرِهَا إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام بِعَیْنِ الْحَسَدِ حَتَّی أَکَلَتْ مِنَ الشَّجَرَةِ کَمَا أَکَلَ آدَمُ فَأَخْرَجَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جَنَّتِهِ وَ أَهْبَطَهُمَا عَنْ جِوَارِهِ إِلَی الْأَرْضِ (7).
ص: 362
أقول: سیأتی أخبار کثیرة فی فضله صلی الله علیه و آله فی کتاب الإمامة و أبواب فضائل أصحاب الکساء و فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام.
ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ علیه السلام کَتَبَ إِلَیْهِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ الْإِیمَانَ حَتَّی یَعْرِفَ أَنَّهُ یَجْرِی لآِخِرِهِمْ مَا یَجْرِی لِأَوَّلِهِمْ فِی الْحُجَّةِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ سَوَاءً (1) وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فصلهما (2) (فَضْلُهُمَا).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام (3) فِیمَا بَیَّنَ الرِّضَا علیه السلام عِنْدَ الْمَأْمُونِ مِنْ فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ قَالَ الذِّکْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُهُ وَ ذَلِکَ بَیِّنٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ حَیْثُ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ (4) فَالذِّکْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُهُ (5).
مع، معانی الأخبار الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبْسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ نَائِلِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها (6) قَالَ أَمَّا الشَّجَرَةُ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَرْعُهَا عَلِیٌّ علیه السلام وَ غُصْنُ الشَّجَرَةِ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ثَمَرُهَا أَوْلَادُهَا علیهم السلام وَ وَرَقُهَا شِیعَتُنَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیَمُوتُ فَیَسْقُطُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَرَقَةٌ وَ إِنَّ الْمَوْلُودَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیُولَدُ فَتُورِقُ الشَّجَرَةُ وَرَقَةً (7).
أقول: سیأتی مثله بأسانید فی کتاب الإمامة.
ص: 363
ک، إکمال الدین الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (1) مُوسَی علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ أَنَا خَیْرٌ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ جَمِیعِ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ (2) وَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَا صَاحِبُ الشَّفَاعَةِ وَ الْحَوْضِ الشَّرِیفِ وَ أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوْا هَذِهِ الْأُمَّةِ مَنْ عَرَفَنَا فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ أَنْکَرَنَا فَقَدْ أَنْکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ عَلِیٍّ سِبْطَا أُمَّتِی وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ تِسْعَةٌ طَاعَتُهُمْ طَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُمْ مَعْصِیَتِی تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ مَهْدِیُّهُمْ (3).
شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ الْإِمَامَةِ عَنْ بَیْدَارَ بْنِ (4) عَاصِمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَرْشَ خَلَقَ مَلَکَیْنِ فَاکْتَنَفَاهُ فَقَالَ اشْهَدَا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَشَهِدَا ثُمَّ قَالَ اشْهَدَا أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَشَهِدَا ثُمَّ قَالَ اشْهَدَا أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَشَهِدَا (5).
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ افْتَخَرَ إِسْرَافِیلُ عَلَی جَبْرَائِیلَ فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ أَنْتَ خَیْرٌ مِنِّی قَالَ لِأَنِّی صَاحِبُ الثَّمَانِیَةِ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ أَنَا صَاحِبُ النَّفْخَةِ فِی الصُّورِ وَ أَنَا أَقْرَبُ الْمَلَائِکَةِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی قَالَ جَبْرَائِیلُ علیه السلام أَنَا خَیْرٌ مِنْکَ فَقَالَ بِمَا أَنْتَ خَیْرٌ مِنِّی قَالَ لِأَنِّی أَمِینُ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ أَنَا رَسُولُهُ إِلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَا صَاحِبُ الْخُسُوفِ وَ (الْکُسُوفِ) القذوف (6) وَ مَا أَهْلَکَ اللَّهُ أُمَّةً مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا عَلَی یَدَیَّ فَاخْتَصَمَا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَأَوْحَی إِلَیْهِمَا اسْکُتَا (7) فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَقَدْ خَلَقْتُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْکُمَا قَالا یَا رَبِ
ص: 364
أَ وَ تَخْلُقُ خَیْراً مِنَّا (1) وَ نَحْنُ خُلِقْنَا مِنْ نُورٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی نَعَمْ وَ أَوحَی (2) إِلَی حُجُبِ الْقُدْرَةِ انْکَشِفِی (3) فَانْکَشَفَتْ فَإِذَا عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ الْأَیْمَنِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ (4) وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ (5) فَقَالَ جَبْرَائِیلُ یَا رَبِّ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّهِمْ عَلَیْکَ إِلَّا جَعَلْتَنِی خَادِمَهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ جَعَلْتُ فَجَبْرَائِیلُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ إِنَّهُ لَخَادِمُنَا (6).
فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی (7) فَقَالَ مَکْتُوبٌ عَلَی قَائِمَةِ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِأَلْفَیْ عَامٍ (8) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَاشْهَدُوا بِهِمَا وَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (9).
شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ الْإِمَامَةِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِ (10) قَالَ: حَوْلَ الْعَرْشِ کِتَابٌ جَلِیلٌ مَسْطُورٌ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (11).
صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ
ص: 365
لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ وَ أُمِرْنَا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وَ أَنْ لَا نُنْزِیَ حِمَاراً عَلَی (1) عَتِیقَةٍ وَ لَا نَمْسَحَ عَلَی خُفٍ (2).
جع، جامع الأخبار لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَتَی یَهُودِیٌّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ یُحِدُّ النَّظَرَ (3) إِلَیْهِ فَقَالَ یَا یَهُودِیُّ حَاجَتُکَ (4) قَالَ أَنْتَ أَفْضَلُ أَمْ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ النَّبِیُّ الَّذِی کَلَّمَهُ اللَّهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ الْعَصَا وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ أَظَلَّهُ بِالْغَمَامِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ یُکْرَهُ لِلْعَبْدِ أَنْ یُزَکِّیَ نَفْسَهُ وَ لَکِنِّی أَقُولُ إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أَصَابَ الْخَطِیئَةَ کَانَتْ تَوْبَتُهُ أَنْ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا غَفَرْتَ لِی فَغَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ وَ إِنَّ نُوحاً لَمَّا رَکِبَ فِی السَّفِینَةِ (5) وَ خَافَ الْغَرَقَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا أَنْجَیْتَنِی مِنَ الْغَرَقِ فَنَجَّاهُ اللَّهُ عَنْهُ وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا أُلْقِیَ فِی النَّارِ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا أَنْجَیْتَنِی مِنْهَا فَجَعَلَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام لَمَّا أَلْقَی عَصَاهُ وَ أَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا أَمَّنْتَنِی فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی (6) یَا یَهُودِیُّ إِنَّ مُوسَی لَوْ أَدْرَکَنِی ثُمَّ لَمْ یُؤْمِنْ بِی وَ بِنُبُوَّتِی مَا نَفَعَهُ إِیمَانُهُ شَیْئاً وَ لَا نَفَعَتْهُ النُّبُوَّةُ یَا یَهُودِیُّ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمَهْدِیُّ إِذَا خَرَجَ نَزَلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِنُصْرَتِهِ وَ قَدَّمَهُ وَ صَلَّی خَلْفَهُ (7).
ج، الإحتجاج عن معمر مثله (8).
ص: 366
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ هَانِی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ بُطَّةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِی الْحَارِثِ الْفِهْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ (1) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ إِلَّا رَحِمْتَنِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ مَنْ مُحَمَّدٌ فَقَالَ تَبَارَکَ اسْمُکَ لَمَّا خَلَقْتَنِی رَفَعْتُ رَأْسِی إِلَی عَرْشِکَ فَإِذَا فِیهِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَعْظَمَ عِنْدَکَ قَدْراً مِمَّنْ جَعَلْتَ اسْمَهُ مَعَ اسْمِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا آدَمُ إِنَّهُ لَآخِرُ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَلَوْ لَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُکَ (2).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ لَمَّا تُبْتَ عَلَیَّ قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِمُحَمَّدٍ قَالَ رَأَیْتُهُ فِی سُرَادِقِکَ الْأَعْظَمِ مَکْتُوباً وَ أَنَا فِی الْجَنَّةِ (3).
أقول: سیأتی جل الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.
ب، قرب الإسناد الطَّیَالِسِیُّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَظِّمُوا اللَّهَ وَ عَظِّمُوا رَسُولَهُ (4) وَ لَا تُفَضِّلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ فَضَّلَهُ الْخَبَرَ (5).
ص: 367
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ ابْنِ أَخِی حَمَّادٍ الْکَاتِبِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَیِّدَ وُلْدِ آدَمَ فَقَالَ کَانَ وَ اللَّهِ سَیِّدَ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ مَا بَرَأَ اللَّهُ بَرِیَّةً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَا بَرَأَ اللَّهُ نَسَمَةً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ سِنَانِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَنَا أَوَّلُ أَهْلِ بَیْتٍ نَوَّهَ اللَّهُ (3) بِأَسْمَائِنَا إِنَّهُ لَمَّا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ثَلَاثاً أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ثَلَاثاً أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً ثَلَاثاً (4).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ مَالِکِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمَهْدِیِّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ حَارِثٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ لَمْ تَکُنْ فِی أَحَدٍ غَیْرِهِ لَمْ یَکُنْ لَهُ فَیْ ءٌ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَیُمَرَّ فِیهِ بَعْدَ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِیهِ لِطِیبِ عَرْفِهِ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ (5).
العرف بالفتح الریح الطیبة و سیأتی فی بعض الأخبار أن بعض الأصحاب رأوا بعض الأئمة علیهم السلام بلا فی ء فیمکن أن یکون دوام ذلک من خواصه صلی الله علیه و آله أو یکون الحصر إضافیا بالنسبة إلی غیرهم علیهم السلام.
ص: 368
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ لَهُ خَاصَّةً یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ صِفَاتِهِمْ فَلَمْ یَمْنَعْ رَبَّنَا لِحِلْمِهِ وَ أَنَاتِهِ (1) وَ عَطْفِهِ مَا کَانَ مِنْ عَظِیمِ جُرْمِهِمْ وَ قَبِیحِ أَفْعَالِهِمْ أَنِ انْتَجَبَ لَهُمْ أَحَبَّ أَنْبِیَائِهِ إِلَیْهِ وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَوْمَةِ الْعِزِّ مَوْلِدُهُ وَ فِی دَوْمَةِ الْکَرَمِ مَحْتِدُهُ غَیْرَ مَشُوبٍ حَسَبُهُ وَ لَا مَمْزُوجٍ نَسَبُهُ وَ لَا مَجْهُولٍ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ صِفَتُهُ بَشَّرَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ فِی کُتُبِهَا وَ نَطَقَتْ بِهِ الْعُلَمَاءُ بِنَعْتِهَا وَ تَأَمَّلَتْهُ الْحُکَمَاءُ بِوَصْفِهَا مُهَذَّبٌ لَا یُدَانَی هَاشِمِیٌّ لَا یُوَازَی أَبْطَحِیٌّ لَا یُسَامَی شِیمَتُهُ الْحَیَاءُ وَ طَبِیعَتُهُ السَّخَاءُ مَجْبُولٌ عَلَی أَوْقَارِ النُّبُوَّةِ وَ أَخْلَاقِهَا مَطْبُوعٌ عَلَی أَوْصَافِ الرِّسَالَةِ وَ أَحْلَامِهَا إِلَی أَنِ انْتَهَتْ بِهِ أَسْبَابُ مَقَادِیرِ اللَّهِ إِلَی أَوْقَاتِهَا وَ جَرَی بِأَمْرِ اللَّهِ الْقَضَاءُ فِیهِ إِلَی نِهَایَاتِهَا أَدَّاهُ مَحْتُومُ قَضَاءِ اللَّهِ إِلَی غَایَاتِهَا تُبَشِّرُ بِهِ کُلُّ أُمَّةٍ مَنْ بَعْدَهَا وَ یَدْفَعُهُ کُلُّ أَبٍ إِلَی أَبٍ مِنْ ظَهْرٍ إِلَی ظَهْرٍ لَمْ یَخْلِطْهُ فِی عُنْصُرِهِ سِفَاحٌ وَ لَمْ یُنَجِّسْهُ فِی وِلَادَتِهِ نِکَاحٌ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ فِی خَیْرِ فِرْقَةٍ وَ أَکْرَمِ سِبْطٍ وَ أَمْنَعِ رَهْطٍ (2) وَ أَکْلَإِ حَمْلٍ وَ أَوْدَعِ حِجْرٍ اصْطَفَاهُ اللَّهُ وَ ارْتَضَاهُ وَ اجْتَبَاهُ وَ آتَاهُ مِنَ الْعِلْمِ مَفَاتِیحَهُ وَ مِنَ الْحُکْمِ یَنَابِیعَهُ ابْتَعَثَهُ رَحْمَةً لِلْعِبَادِ وَ رَبِیعاً لِلْبِلَادِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْهِ الْکِتَابَ فِیهِ الْبَیَانُ وَ التِّبْیَانُ قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (3) قَدْ بَیَّنَهُ لِلنَّاسِ وَ نَهَجَهُ بِعِلْمٍ قَدْ فَصَّلَهُ وَ دِینٍ قَدْ أَوْضَحَهُ وَ فَرَائِضَ قَدْ أَوْجَبَهَا وَ حُدُودٍ حَدَّهَا لِلنَّاسِ وَ بَیَّنَهَا وَ أُمُورٍ قَدْ کَشَفَهَا لِخَلْقِهِ وَ أَعْلَنَهَا فِیهَا دَلَالَةٌ إِلَی النَّجَاةِ وَ مَعَالِمُ تَدْعُو إِلَی هُدَاهُ (4) فَبَلَّغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أُرْسِلَ بِهِ وَ صَدَعَ بِمَا أُمِرَ وَ أَدَّی مَا حُمِّلَ مِنْ أَثْقَالِ النُّبُوَّةِ وَ صَبَرَ لِرَبِّهِ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ وَ نَصَحَ لِأُمَّتِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی النَّجَاةِ وَ حَثَّهُمْ عَلَی الذِّکْرِ وَ دَلَّهُمْ عَلَی سَبِیلِ الْهُدَی بِمَنَاهِجَ وَ دَوَاعٍ أَسَّسَ لِلْعِبَادِ أَسَاسَهَا وَ مَنَارٍ رَفَعَ لَهُمْ أَعْلَامَهَا کَیْلَا یَضِلُّوا مِنْ بَعْدِهِ وَ کَانَ بِهِمْ رَءُوفاً رَحِیماً (5).
ص: 369
حومة البحر و الرمل و القتال و غیره معظمه و أشد موضع منه و دومة الشی ء بالضم و الفتح أصله و کذا المحتد بکسر التاء الأصل و حتد بالمکان أقام به و لعل المراد بالأول نسل إبراهیم أو هاشم و بالثانی مکة شرفها الله أو الأول إبراهیم علیه السلام و الثانی هاشم أو هما مکة و الأول أظهر و المراد بالحسب إما الأخلاق الکریمة أو الأنساب الشریفة أو هما معا قوله بنعتها الضمیر راجع إلی العلماء و الإضافة إلی الفاعل و کذا الفقرة التالیة لها قوله لا یدانی علی بناء المجهول أی لا یدانیه فی الکمال أحد و کذا لا یوازی و لا یسامی و المساماة المفاخرة و الشیمة بالکسر الخلق و أوقار النبوة أثقالها کنایة عن الشرائط العظیمة التی لا تکون النبوة بدونها أی صارت تلک الأخلاق جبلته و طبعه و علیها خلق و أحلامها عقولها أو جمع الحلم فی مقابلة السفه و الخرق قوله علیه السلام إلی أوقاتها الضمیر راجع إلی المقادیر أی أوصلته أسباب مقادیر الله إلی أوقات حصول ما قدر فیه من وجوده أو وفاته و انقضاء مدته و الأول أظهر و کذا ضمیر نهایاتها و غایاتها راجعان إلی القضاء أو المقادیر و قوله تبشر به استئناف أو عطف بیان للجمل السابقة قوله نکاح أی باطل من أنکحة الجاهلیة و السبط بالکسر ولد الولد و القبیلة العظیمة و الکلاءة الحفظ و الحراسة و الحجر حجر عبد المطلب و أبی طالب و نهجه بالتخفیف أی أوضحه و قوله بعلم إما متعلق بقوله بینه أو حال عن الکتاب و المستتر فی قوله و فصله و قرائنه إما راجع إلی الله أو الرسول أو الکتاب قوله فیها أی فی تلک الأمور و قوله معالم إما مرفوع معطوف علی دلالة أو مجرور معطوف علی النجاة و یمکن أن یقرأ هداة بالتاء و الضمیر أظهر و یقال صدع بالحجة إذا تکلم بها جهارا و المراد بالذکر إما القرآن أو الأعم و الضمیر فی قوله أساسها راجع إلی المناهج و الدواعی و المراد بالتأسیس إما الوضع أو الإحکام و الإتقان و بسبیل الهدی منهج الشرع و بالمناهج و الدواعی أوصیاؤه صلوات الله علیهم و المراد بالتأسیس نصب الأدلة علی خلافتهم و یمکن أن یراد بالمناهج الأئمة و بالدواعی الأدلة علی وجوب متابعتهم و کذا المنار کنایة عن الأئمة علیهم السلام و رفع الأعلام عن نصب الأدلة.
ص: 370
کا، الکافی ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ صَفِیِّکَ وَ خَلِیلِکَ وَ نَجِیِّکَ الْمُدَبِّرِ لِأَمْرِکَ (1).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَیْشٍ (2) عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً أَکْرَمَ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا خَلَقَ اللَّهُ قَبْلَهُ أَحَداً وَ لَا أَنْذَرَ اللَّهُ خَلْقَهُ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ قَبْلَ مُحَمَّدٍ فَذَلِکَ (3) قَوْلُهُ تَعَالَی هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی (4) وَ قَالَ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (5) فَلَمْ یَکُنْ قَبْلَهُ مُطَاعٌ فِی الْخَلْقِ وَ لَا یَکُونُ بَعْدَهُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فِی کُلِّ قَرْنٍ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا (6).
قوله علیه السلام و لا خلق الله قبله أحدا أی هو أول المخلوقات (7) کما مرت الأخبار الکثیرة فی ذلک قوله علیه السلام و لا أنذر الله خلقه بأحد من خلقه قبل محمد صلی الله علیه و آله أی کان منذرا فی عالم الذر فکان إنذاره قبل کل أحد و الاستشهاد بالآیة الأولی إما بحملها علی أن المراد بها أن هذا أی محمدا صلی الله علیه و آله من جملة النذر السابقة و لیس إنذاره مختصا بهذا الزمان أو بحملها علی أن المعنی بها إنما أنت منذر للنذر الأولی فی عالم الذر بأن تکون کلمة من للتعلیل کقوله تعالی مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ (8) أو بمعنی علی کقوله تعالی وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ (9)
وَ یُؤَیِّدُ الْوَجْهَیْنِ مَا رَوَاهُ الصَّفَّارُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلِیِ
ص: 371
بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی قَالَ یَعْنِی بِهِ مُحَمَّداً حَیْثُ دَعَاهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ فِی الذَّرِّ الْأَوَّلِ.
و بالآیة الثانیة لأن مفادها علی المشهور بین المفسرین إنما أنت منذر و هاد لکل قوم فیکون هادیا للأنبیاء و أممهم و یحتمل أن یکون غرضه علیه السلام حصر الإنذار فیه صلی الله علیه و آله أی لم یکن من أنذر قبله منذرا حقیقة و إنما المنذر و المطاع علی الإطلاق هو صلی الله علیه و آله کما یدل علیه آخر الخبر فالاستشهاد بالآیة الأولی إما بحملها علی الأخیر من المعنیین فإنه لما کان منذرا للنذر فهو المنذر للجمیع حقیقة و إنما کانوا نوابه فی الإنذار کما أن من بعده من الأوصیاء کذلک أو بحملها علی أن المراد به الحصر أی هذا منذر حسب من جملة من یسمون بالنذر من الأنبیاء السابقة و بالثانیة بحملها علی أن قوله وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ من قبیل عطف الجملة علی الجملة و یکون المراد بالجزء الأول حصر الإنذار فیه صلی الله علیه و آله علی سبیل القلب أی لیس المنذر إلا أنت و أما غیرک فهم هادون من قبلک أو علی الوجه الذی قررناه فی الوجه الأول و لعله أقل تکلفا هذا ما خطر بالبال فی حل هذا الخبر الذی حیر الأفهام (1) و الله یعلم أسرار أئمة الأنام.
و قال الصدوق رحمه الله فی الهدایة (2) یجب أن یعتقد أن النبوة حق کما اعتقدنا أن التوحید حق و أن الأنبیاء الذین بعثهم الله مائة ألف نبی و أربعة و عشرون ألف نبی جاءوا بالحق من عند الحق و أن قولهم قول الله و أمرهم أمر الله و طاعتهم طاعة الله و معصیتهم معصیة الله و أنهم (3) لم ینطقوا إلا عن الله عز و جل و عن وحیه و أن سادة الأنبیاء خمسة الذین علیهم دارت الرحی و هم أصحاب الشرائع و هم أولو العزم نوح و إبراهیم و موسی و عیسی و محمد صلوات الله علیه و علیهم و أن محمدا سیدهم و أفضلهم و أنه جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ (4) و أن الذین آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ
ص: 372
الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ و یجب أن یعتقد أن الله تبارک و تعالی لم یخلق خلقا أفضل من محمد صلی الله علیه و آله و من بعده الأئمة صلوات الله علیهم و أنهم أحب الخلق إلی الله عز و جل و أکرمهم علیه و أولهم إقرارا به لما أخذ الله میثاق النبیین فی الذر وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی و أن الله بعث نبیه صلی الله علیه و آله إلی الأنبیاء علیهم السلام فی الذر و أن الله أعطی ما أعطی کل نبی علی قدر معرفته نبینا صلی الله علیه و آله و سبقه إلی الإقرار به و نعتقد (1) أن الله تبارک و تعالی خلق جمیع ما خلق له و لأهل بیته صلوات الله علیهم و أنه لولاهم ما خلق الله السماء و الأرض و لا الجنة و لا النار و لا آدم و لا حواء و لا الملائکة و لا شیئا مما خلق صلوات الله علیهم أجمعین.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أُهْدِیَ إِلَیَّ کُرَاعٌ لَقَبِلْتُ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنَ الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّ کَافِراً أَوْ مُنَافِقاً أَهْدَی إِلَیَّ وَسْقاً (2) مَا قَبِلْتُ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنَ الدِّینِ أَبَی اللَّهُ تَعَالَی لِی زَبْدَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ طَعَامَهُمْ (3).
هذا الخبر یدل علی حرمة هدیة المشرکین علیه صلی الله علیه و آله فیکون من خصائصه کما ذکره ابن شهرآشوب و یدل علیه خبر آخر سیأتی فی باب قصة صدیقه قبل البعثة و لم یذکره الأکثر لما اشتهر من أنه صلی الله علیه و آله قبل هدیة النجاشی و المقوقس و أکیدر بل کسری أیضا کما
رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخْتَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَهْدَی کِسْرَی لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَبِلَ مِنْهُ وَ أَهْدَی قَیْصَرُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَبِلَ مِنْهُ وَ أَهْدَتْ لَهُ الْمُلُوکُ فَقَبِلَ مِنْهُمْ. (4).
فقیل إنه کان حراما فنسخ و یحتمل أن یکون الحرمة مع عدم المصلحة فی قبولها مع أنه یحتمل أن یکون هؤلاء الذین قبل صلی الله علیه و آله هدیتهم کانوا أسلموا و لم یظهروا
ص: 373
إسلامهم لقومهم تقیة کما هو الظاهر من أحوال النجاشی لکن هذا فی بعضهم ککسری بعید قال فی النهایة فیه أنا لا نقبل زبد المشرکین الزبد بسکون الباء الرفد و العطاء قال الخطابی یشبه أن یکون هذا الحدیث منسوخا لأنه قد قبل هدیة غیر واحد من المشرکین أهدی له المقوقس ماریة و البغلة أهدی له أکیدر دومة فقبل منهما و قیل إنما رد هدیته لیغیظه بردها فیحمله ذلک علی الإسلام و قیل ردها لأن للهدیة موضعا من القلب و لا یجوز علیه أن یمیل بقلبه إلی مشرک فردها قطعا لسبب المیل و لیس ذلک مناقضا لقبوله هدیة النجاشی و المقوقس و أکیدر لأنهم أهل الکتاب انتهی (1).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَوْلُهُ تَعَالَی (2) الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (3) قَالَ یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ بِأَمْرِهِ وَ تَقَلُّبَکَ فِی أَصْلَابِ الْأَنْبِیَاءِ نَبِیٍّ بَعْدَ نَبِیٍ (4).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِیُ (5) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِینَا خَطِیباً فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی آلَائِهِ وَ بَلَائِهِ عِنْدَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ أَسْتَعِینُ اللَّهَ عَلَی نَکَبَاتِ الدُّنْیَا وَ مُوبِقَاتِ الْآخِرَةِ (6) وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنِّی مُحَمَّدٌ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَنِی بِرِسَالَتِهِ إِلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ (7) وَ اصْطَفَانِی عَلَی جَمِیعِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَعْطَانِی مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ کُلَّهَا وَ اسْتَوْدَعَنِی سِرَّهُ وَ أَمَرَنِی بِأَمْرِهِ فَکَانَ الْقَائِمَ وَ أَنَا الْخَاتَمُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا
ص: 374
وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (1) وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ وَ أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی قَوْمٌ یَکْذِبُونَ عَلَیَّ فَلَا تَقْبَلُوا مِنْهُمْ ذَلِکَ وَ أُمُورٌ یَأْتِی (2) مِنْ بَعْدِی یَزْعُمُ أَهْلُهَا أَنَّهَا عَنِّی وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا حَقّاً فَمَا أَمَرْتُکُمْ إِلَّا بِمَا أَمَرَنِی بِهِ وَ لَا دَعَوْتُکُمْ إِلَّا إِلَیْهِ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ قَالَ فَقَامَ إِلَیْهِ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ فَقَالَ مَتَی ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هَؤُلَاءِ عَرِّفْنَاهُمْ لِنَحْذَرَهُمْ فَقَالَ أَقْوَامٌ قَدِ اسْتَعَدُّوا لِلْخِلَافَةِ مِنْ یَوْمِهِمْ هَذَا وَ سَیَظْهَرُونَ لَکُمْ إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ مِنِّی هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ فَقَالَ لَهُ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ فَإِلَی مَنْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَعَلَیْکُمْ بِالسَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ لِلسَّابِقِینَ مِنْ عِتْرَتِی فَإِنَّهُمْ یَصُدُّونَکُمْ عَنِ الْبَغْیِ (3) وَ یَهْدُونَکُمْ إِلَی الرُّشْدِ وَ یَدْعُونَکُمْ إِلَی الْحَقِّ فَیُحْیُونَ کِتَابِی (4) وَ سُنَّتِی وَ حَدِیثِی وَ یُمَوِّتُونَ الْبِدَعَ وَ یَقْمَعُونَ بِالْحَقِّ أَهْلَهَا (5) وَ یَزُولُونَ مَعَ الْحَقِّ حَیْثُ مَا زَالَ (6) فَلَنْ یُخَیَّلَ إِلَیَّ أَنَّکُمْ تَعْمَلُونَ وَ لَکِنِّی مُحْتَجٌّ عَلَیْکُمْ إِذَا أَنَا أَعْلَمْتُکُمْ ذَلِکَ فَقَدْ أَعْلَمْتُکُمْ (7) أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ أَهْلَ بَیْتِی مِنْ طِینَةٍ لَمْ یَخْلُقْ مِنْهَا أَحَداً غَیْرَنَا (8) فَکُنَّا أَوَّلَ مَنِ ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقِهِ فَلَمَّا خَلَقَنَا فَتَقَ بِنُورِنَا کُلَّ ظُلْمَةٍ وَ أَحْیَا بِنَا کُلَّ طِینَةٍ طَیِّبَةٍ وَ أَمَاتَ بِنَا کُلَّ طِینَةٍ خَبِیثَةٍ ثُمَّ قَالَ هَؤُلَاءِ خِیَارُ خَلْقِی وَ حَمَلَةُ عَرْشِی وَ خُزَّانُ عِلْمِی وَ سَادَةُ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ هَؤُلَاءِ الْأَبْرَارُ الْمُهْتَدُونَ الْمُهْتَدَی بِهِمْ مَنْ جَاءَنِی بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَایَتِهِمْ أَوْلَجْتُهُ جَنَّتِی وَ کَرَامَتِی وَ مَنْ جَاءَنِی بِعَدَاوَتِهِمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُمْ أَوْلَجْتُهُ نَارِی وَ ضَاعَفْتُ عَلَیْهِ عَذَابِی وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ ثُمَّ قَالَ نَحْنُ أَهْلُ
ص: 375
الْإِیمَانِ بِاللَّهِ مِلَاکُهُ (1) وَ تَمَامُهُ حَقّاً حَقّاً وَ بِنَا سُدِّدَ الْأَعْمَالُ الصَّالِحَةُ (2) وَ نَحْنُ وَصِیَّةُ اللَّهِ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ إِنَّ مِنَّا الرَّقِیبَ عَلَی خَلْقِ اللَّهِ وَ نَحْنُ قَسَمُ اللَّهِ أَقْسَمَ بِنَا حَیْثُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً (3) أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ عَصَمَنَا اللَّهُ مِنْ أَنْ نَکُونَ مَفْتُونِینَ أَوْ فَاتِنِینَ أَوْ مُفْتَنِینَ (4) أَوْ کَذَّابِینَ أَوْ کَاهِنِینَ أَوْ سَاحِرِینَ أَوْ عَائِفِینَ أَوْ خَائِنِینَ أَوْ زَاجِرِینَ أَوْ مُبْتَدِعِینَ أَوْ مُرْتَابِینَ أَوْ صَادِفِینَ (5) عَنِ الْحَقِّ مُنَافِقِینَ فَمَنْ کَانَ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُ (6) وَ اللَّهُ مِنْهُ بَرِی ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَآءُ وَ مَنْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ أَدْخَلَهُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ وَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ (7) طَهَّرَنَا اللَّهُ مِنْ کُلِّ نَجَسٍ فَنَحْنُ الصَّادِقُونَ إِذَا نَطَقُوا وَ الْعَالِمُونَ إِذَا سُئِلُوا وَ الْحَافِظُونَ لِمَا اسْتُوْدِعُوا جَمَعَ اللَّهُ لَنَا عَشْرَ خِصَالٍ لَمْ یَجْتَمِعْنَ لِأَحَدٍ قَبْلَنَا (8) وَ لَا یَکُونُ لِأَحَدٍ غَیْرِنَا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ الْحُکْمَ وَ اللُّبَ (9) وَ النُّبُوَّةَ (10) وَ الشَّجَاعَةَ وَ الصِّدْقَ وَ الصَّبْرَ وَ الطَّهَارَةَ وَ الْعَفَافَ فَنَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ سَبِیلُ الْهُدَی وَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ (11).
ص: 376
العائف المتکهن قاله الجوهری و قال الزجر العیافة و هو ضرب من التکهن تقول زجرت أنه یکون کذا و کذا و صدف أعرض و سیأتی تفسیر سائر الفقرات فی کتاب الإمامة.
یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمِنًی فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا تَقُولُ فِی النَّوَافِلِ فَقَالَ فَرِیضَةٌ قَالَ فَفَزِعْنَا وَ فَزِعَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا أَعْنِی صَلَاةَ اللَّیْلِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (1).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَلَّفَ رَسُولَ اللَّهِ مَا لَمْ یُکَلِّفْ (2) أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ کَلَّفَهُ أَنْ یَخْرُجَ عَلَی النَّاسِ کُلِّهِمْ وَحْدَهُ بِنَفْسِهِ إِنْ لَمْ یَجِدْ فِئَةً تُقَاتِلُ مَعَهُ وَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ (3) ثُمَّ قَالَ وَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ لَهُ مَا أَخَذَ لِنَفْسِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها (4) وَ جُعِلَتِ الصَّلَاةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَشْرِ حَسَنَاتٍ (5).
ختص، الإختصاص عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ السَّائِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنْ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا خَلَقَ خَلْقاً بَعْدَ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام (6).
ختص، الإختصاص عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی
ص: 377
عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً (1) قَالَ یُجْلِسُهُ عَلَی الْعَرْشِ (2).
نهج، نهج البلاغة اجْعَلْ شَرَائِفَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ وَ الْمُعْلِنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ وَ الدَّافِعِ جَیْشَاتِ الْأَبَاطِیلِ وَ الدَّامِغِ صَوْلَاتِ الْأَضَالِیلِ کَمَا حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ قَائِماً بِأَمْرِکَ مُسْتَوْفِزاً فِی مَرْضَاتِکَ غَیْرَ نَاکِلٍ عَنْ قُدُمٍ وَ لَا وَاهٍ فِی عَزْمٍ وَاعِیاً لِوَحْیِکَ حَافِظاً عَلَی عَهْدِکَ مَاضِیاً عَلَی نَفَاذِ أَمْرِکَ حَتَّی أَوْرَی قَبَسَ الْقَابِسِ وَ أَضَاءَ الطَّرِیقَ لِلْخَابِطِ وَ هُدِیَتْ بِهِ الْقُلُوبُ بَعْدَ خَوْضَاتِ الْفِتَنِ وَ الْإِثْمِ وَ أَقَامَ مُوضِحَاتِ الْأَعْلَامِ وَ نَیِّرَاتِ الْأَحْکَامِ فَهُوَ أَمِینُکَ الْمَأْمُونُ وَ خَازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ وَ بَعِیثُکَ بِالْحَقِّ وَ رَسُولُکَ إِلَی الْخَلْقِ (3).
الخاتم لما سبق أی الوحی و الرسالة و الفاتح لما انغلق یقال انغلق و استغلق إذا عسر فتحه أی فتح ما انغلق و أبهم علی الناس من مسائل الدین و التوحید و الشرائع و السبیل إلی الله تعالی و المعلن الحق بالحق أی مظهر الدین بالمعجزات أو بالحرب و الخصومة یقال حاق فلانا فحقه أی خاصمه فغلبه أو بالبیان الواضح أو بعضه ببعض فإن بالأصول تظهر الفروع أو بمعونة الحق تعالی و الجیشات جمع جیشة من جاشت القدر إذا ارتفع غلیانها و الأباطیل جمع باطل علی غیر قیاس أی دافع ثوران الباطل و فتن المشرکین و ما کانت عادة لهم من الغارات و الحروب و الدامغ المهلک من دمغه إذا شجه حتی بلغ الدماغ و فیه الهلاک و الأضالیل أیضا جمع ضال علی غیر قیاس و الصولة الحملة و الوثبة و السطوة قوله علیه السلام کما حمل الکاف للتعلیل أی صل علیه لذلک أو للتشبیه أی صلاة تشبه و تناسب ما فعل قوله فاضطلع أی قوی علی حمله من الضلاعة و هو القوة قوله مستوفزا أی مستعجلا و النکول الرجوع و القدم بالضم التقدم و الإقدام أی لم یرجع عن التقدم فی الجهاد و غیره من أمور الدین و الوهی الضعف و تقول وعیت الحدیث إذا حفظته و فهمته و مضی فی الأمر نفذ أی کان
ص: 378
مصرا فی إنفاذ أمرک و إجرائه و یقال وری الزند أی خرجت ناره و أوریته أنا و القبس الشعلة و القابس الذی یطلب النار و المراد بالقبس هنا نور الحق أی أشعل أنوار الدین حتی ظهر الحق للمقتبسین قوله للخابط أی الذی یخبط لو لا ضوء نوره قوله بعد خوضات الفتن خاض الماء دخله أی بعد أن خاضوا فی الفتن أطوارا و الأعلام جمع علم و هو ما یستدل به علی الطریق من منار و جبل و نحوهما و الموضحات یحتمل الفتح و الکسر کما لا یخفی و نیرات الأحکام أی الأحکام الواضحة الحقة و المأمون تأکید و المراد بالعلم المخزون الأمور التی لا تتعلق بالتکالیف لأنها لا یخزن عن المکلفین قوله علیه السلام و شهیدک أی شاهدک علی الخلق قوله و بعیثک أی مبعوثک بالدین الثابت.
نهج، نهج البلاغة فَاسْتَوْدَعَهُمْ فِی أَفْضَلِ مُسْتَوْدَعٍ وَ أَقَرَّهُمْ فِی خَیْرِ مُسْتَقَرٍّ تَنَاسَخَتْهُمْ کَرَائِمُ الْأَصْلَابِ إِلَی مُطَهَّرَاتِ الْأَرْحَامِ کُلَّمَا مَضَی سَلَفٌ (1) قَامَ مِنْهُمْ بِدِینِ اللَّهِ خَلَفٌ حَتَّی أَفْضَتْ کَرَامَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَخْرَجَهُ مِنْ أَفْضَلِ الْمَعَادِنِ مَنْبِتاً وَ أَعَزِّ الْأَرُومَاتِ مَغْرِساً مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِی صَدَعَ مِنْهَا أَنْبِیَاءَهُ وَ انْتَجَبَ (2) مِنْهَا أُمَنَاءَهُ عِتْرَتُهُ خَیْرُ الْعِتَرِ وَ أُسْرَتُهُ خَیْرُ الْأُسَرِ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ الشَّجَرِ نَبَتَتْ فِی حَرَمٍ وَ بَسَقَتْ فِی کَرَمٍ لَهَا فُرُوعٌ طِوَالٌ وَ ثَمَرٌ لَا یُنَالُ (3) فَهُوَ إِمَامُ مَنِ اتَّقَی وَ بَصِیرَةُ مَنِ اهْتَدَی سِرَاجٌ لَمَعَ ضَوْؤُهُ وَ شِهَابٌ سَطَعَ نُورُهُ وَ زَنْدٌ بَرَقَ لَمْعُهُ سِیرَتُهُ الْقَصْدُ وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَ کَلَامُهُ الْفَصْلُ وَ حُکْمُهُ الْعَدْلُ أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ هَفْوَةٍ عَنِ الْعَمَلِ وَ غَبَاوَةٍ مِنَ الْأُمَمِ (4).
قوله علیه السلام فی أفضل مستودع الظاهر أن المراد بالمستودع و المستقرّ الأصلاب و الأرحام فیکون ما بعده بیانا له و یحتمل أن یکون المراد محل أرواحهم فی عالم الذرّ قوله تناسختهم أی تناقلتهم قوله حتی أفضت أی انتهت و الأرومة الأصل و یحتمل أن یکون المراد بأفضل المعادن و أعز الأرومات شجرة النبوة و قیل
ص: 379
مکة شرفها الله و قیل نسبه و عشیرته و الصدع الشقّ و العترة أخصّ من الأسرة و الأسرة الرهط الأدنون و قیل أراد بالشجر فی الموضعین إبراهیم علیه السلام و قیل أراد هاشما بقرینة قوله نبتت فی حرم أی مکة کذا قیل و الأظهر أن تحمل الشجرة ثانیا علی نفسه و أهل بیته کما ورد فی أخبار کثیرة فی تفسیر الشجرة الطیبة و المراد بالفروع الأئمة و طولها کنایة عن بلوغهم فی الشرف و الفضل الغایة البعیدة و المراد بالثمر علومهم و معارفهم و عدم النیل لغموض أسرارها بحیث لا تصل العقول إلیها و الزند العود الذی یقدح به النار و القصد الوسط و الاعتدال فی الأمور من غیر إفراط و تفریط و الفصل الفاصل بین الحق و الباطل و الهفوة الزلة و الغباوة الجهل و قلة الفطنة.
نهج، نهج البلاغة مُسْتَقَرُّهُ خَیْرُ مُسْتَقَرٍّ وَ مَنْبِتُهُ أَشْرَفُ مَنْبِتٍ فِی مَعَادِنِ الْکَرَامَةِ وَ مَمَاهِدِ السَّلَامَةِ قَدْ صُرِفَتْ نَحْوَهُ أَفْئِدَةُ الْأَبْرَارِ وَ ثُنِیَتْ إِلَیْهِ أَزِمَّةُ الْأَبْصَارِ دَفَنَ بِهِ الضَّغَائِنَ وَ أَطْفَأَ بِهِ النَّوَائِرَ (1) أَلَّفَ بِهِ إِخْوَاناً وَ فَرَّقَ بِهِ أَقْرَاناً (2) أَعَزَّ بِهِ الذِّلَّةَ وَ أَذَلَّ بِهِ الْعِزَّةَ کَلَامُهُ بَیَانٌ وَ صَمْتُهُ لِسَانٌ (3).
یحتمل زائدا علی ما تقدم أن یکون المراد بالمستقر المدینة و بالمنبت مکة زادهما الله تعالی شرفا قوله علیه السلام و مماهد السلامة قال ابن المیثم المهاد الفراش و لما قال فی معادن و هی جمع معدن قال بحکم القرینة و الازدواج و مماهد و إن لم یکن الواحد منها ممهدا کما قالوا الغدایا و العشایا و مأجورات و مأزورات و نحو ذلک و یعنی بالسلامة هاهنا البراءة من العیوب أی فی نسب طاهر غیر مأبون و لا معیب و یحتمل أن یراد بمعادن الکرامة و مماهد السلامة مکة و المدینة فإنهما محل العبادة و السلامة من عذابه و الفوز بکرامته و یحتمل أن یراد بمماهد السلامة ما نشأ علیه من مکارم الأخلاق الممهدة للسلامة من سخط الله قوله و ثنیت أی عطفت و صرفت قوله دفن به أی أخفی و أذهب و الضغائن جمع ضغینة و هی الحقد و النوائر جمع نائرة و هی العداوة
ص: 380
و المراد بالذلة ذلة الإسلام و بالعزة عزة الشرک قوله علیه السلام و صمته لسان فیه وجهان أحدهما أنه کان یسکت عما لا ینبغی من القول فیعلم الناس السکوت عما لا یعنیهم و ثانیهما أن سکوته صلی الله علیه و آله عن بعض أفعال الصحابة و عدم النهی عنها کان تقریرا لها و دلیلا علی الإباحة.
نهج، نهج البلاغة حَتَّی أَوْرَی قَبَساً لِقَابِسٍ وَ أَنَارَ عَلَماً لِحَابِسٍ فَهُوَ أَمِینُکَ وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ وَ بَعِیثُکَ نِعْمَةً وَ رَسُولُکَ بِالْحَقِّ رَحْمَةً اللَّهُمَّ اقْسِمْ لَهُ مَقْسَماً (1) مِنْ عَدْلِکَ وَ اجْزِهِ مُضَاعَفَاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ اللَّهُمَّ أَعْلِ عَلَی بِنَاءِ الْبَانِینَ بِنَاءَهُ وَ أَکْرِمْ لَدَیْکَ نُزُلَهُ وَ شَرِّفْ عِنْدَکَ مَنْزِلَهُ وَ آتِهِ الْوَسِیلَةَ (2) وَ أَعْطِهِ السَّنَاءَ (3) وَ الْفَضِیلَةَ وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَتِهِ غَیْرَ خَزَایَا (4) وَ لَا نَادِمِینَ وَ لَا نَاکِبِینَ (5) وَ لَا نَاکِثِینَ (6) وَ لَا ضَالِّینَ وَ لَا مَفْتُونِینَ (7).
الحابس الواقف فی مکانه الذی حبس ناقته ضلالا فهو یخبط و لا یدری کیف یهتدی و المراد ببنائه قواعد دینه أو کمالاته و النزل بالضم ما یهیأ للضیف.
نهج، نهج البلاغة اخْتَارَهُ مِنْ شَجَرَةِ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِشْکَاةِ الضِّیَاءِ وَ ذُؤَابَةِ الْعَلْیَاءِ (8) وَ سُرَّةِ
ص: 381
الْبَطْحَاءِ (1) وَ مَصَابِیحِ الظُّلْمَةِ وَ یَنَابِیعِ الْحِکْمَةِ (2).
نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً نَجِیبُ اللَّهِ (3) وَ سَفِیرُ وَحْیِهِ وَ رَسُولُ رَحْمَتِهِ (4).
نهج، نهج البلاغة وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ سَیِّدُ عِبَادِهِ کُلَّمَا نَسَخَ (5) اللَّهُ الْخَلْقَ فِرْقَتَیْنِ جَعَلَهُ فِی خَیْرِهِمَا لَمْ یُسْهِمْ فِیهِ عَاهِرٌ وَ لَا ضَرَبَ فِیهِ فَاجِرٌ (6).
النسخ الإزالة و التغییر استعیر هنا للقسمة لأنها إزالة للمقسوم و تغییر له و العاهر الزانی و یطلق علی الذکر و الأنثی و کذلک الفاجر.
تذنیب: أقول: قد ذکر علماؤنا رضی الله عنهم بعض خصائصه صلی الله علیه و آله فی کتبهم و جمعها العلامة رحمه الله فی کتاب التذکرة فلنورد ملخص ما ذکروه رحمهم الله قال فی التذکرة فأما الواجبات علیه دون غیره من أمته أمور الأول السواک الثانی الوتر الثالث الأضحیة
رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: ثَلَاثٌ کُتِبَ عَلَیَّ وَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْکُمْ السِّوَاکُ وَ الْوَتْرُ وَ الْأُضْحِیَّةُ.
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ کُتِبَ عَلَیَّ الْوَتْرُ وَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْکُمْ وَ کُتِبَ عَلَیَّ السِّوَاکُ وَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْکُمْ وَ کُتِبَتْ عَلَیَّ الْأُضْحِیَّةُ وَ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْکُمْ.
و تردد الشافعی (7) فی وجوب السواک علیه صلی الله علیه و آله.
الرابع قیام اللیل لقوله تعالی وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (8) و إن أشعر لفظ النافلة بالسنة و لکنها فی اللغة الزیادة و لأن السنة جبر للفریضة و کان صلی الله علیه و آله معصوما من النقصان فی الفرائض و اختلف الشافعیة فقال بعضهم کان ذلک واجبا علیه
ص: 382
و قال بعضهم کان واجبا علیه و علی أمته فنسخ.
أقول: ذکر الوتر مع قیام اللیل یشتمل علی تکرار ظاهرا و الأصل فیه
أن العامة رووا حدیثا عن عائشة أن النبی صلی الله علیه و آله قال ثلاث علی فریضة و لکم سنة الوتر و السواک و قیام اللیل.
و لذا جمعوا بینهما تبعا للروایة کما یظهر من شارح الوجیزة و تبعهم أصحابنا رضوان الله علیهم.
و قال الشهید الثانی قدس سره اعلم أن بین قیام اللیل و بین الوتر الواجبین علیه مغایرة العموم و الخصوص المطلق لأن قیام اللیل بالتهجد یحصل بالوتر و بغیره فلا یلزم من وجوبه وجوبه و أما الوتر فلما کان من العبادات الواقعة باللیل فهو من جملة التهجد بل أفضله فقد یقال إن إیجابه یغنی عن إیجاب قیام اللیل و جوابه أن قیام اللیل و إن تحقق بالوتر لکن مفهومه مغایر لمفهومه لأن الواجب من القیام لما کان یتأدی به و بغیره و بالکثیر منه و القلیل کان کل فرد یأتی به منه موصوفا بالوجوب لأنه أحد أفراد الواجب الکلی و هذا القدر لا یتأدی بإیجاب الوتر خاصة و لا یفید فائدته فلا بد من الجمع بینهما.
ثم قال فی التذکرة الخامس قضاء دین من مات معسرا
لقوله صلی الله علیه و آله من مات و خلف مالا فلورثته و من مات و خلف دینا أو کلا فعلی (1).
و إلی هذا مذهب الجمهور و قال بعضهم کان ذلک کرما منه و هذا اللفظ لا یمکن حمله علی الضمان لأن من صحح ضمان المجهول لم یصحح علی هذا الوجه و للشافعیة وجهان فی أن الإمام هل یجب علیه قضاء دین المعسر إذا مات و کان فی بیت المال سعة تزید علی حاجة الأحیاء لما فی إیجابه من الترغیب فی اقتراض المحتاجین.
السادس مشاورة أولی النهی لقوله تعالی وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ (2) و قیل إنه لم یکن واجبا علیه بل أمر لاستمالة قلوبهم و هو المعتمد فإن عقل النبی صلی الله علیه و آله أوفر من عقول کل البشر.
ص: 383
السابع إنکار المنکر إذا رآه و إظهاره لأن إقراره علی ذلک یوجب جوازه فإن الله تعالی ضمن له النصر و الإظهار.
الثامن کان علیه تخییر نسائه بین مفارقته و مصاحبته بقوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً (1) و الأصل فیه أن النبی صلی الله علیه و آله آثر لنفسه الفقر و الصبر علیه فأمر بتخییر نسائه (2) بین مفارقته و اختیار زینة الدنیا و بین اختیاره و الصبر علی ضر الفقر لئلا یکون مکرها لهن علی الضر و الفقر هذا هو المشهور و للشافعیة وجه فی التخییر لم یکن واجبا علیه و إنما کان مندوبا و المشهور الأول ثم إن رسول الله صلی الله علیه و آله لما خیرهن اخترنه و الدار الآخرة فحرم الله تعالی علی رسوله التزویج علیهن و التبدل بهن من أزواج ثم نسخ ذلک لیکون المنة لرسول الله صلی الله علیه و آله بترک التزوج علیهن بقوله تعالی إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَ (3) قالت عائشة إن النبی صلی الله علیه و آله لم یمت حتی أحل له النساء تعنی اللاتی حظرن علیه و قال أبو حنیفة إن التحریم باق لم ینسخ و قد روی أن بعض نساء النبی صلی الله علیه و آله طلبت منه حلقة من ذهب فصاغ لها حلقة من فضة و طلاها بالزعفران فقالت لا أرید إلا من ذهب فاغتم النبی صلی الله علیه و آله لذلک فنزلت آیة التخییر. و قیل إنما خیره لأنه لم یمکنه التوسعة علیهن فربما یکون فیهن من یکره المقام معه فنزهه عن ذلک.
وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُطَالَبُ بِأُمُورٍ لَا یَمْلِکُهَا وَ کَانَ نِسَاؤُهُ یُکْثِرْنَ مُطَالَبَتَهُ حَتَّی قَالَ عُمَرُ کُنَّا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ مُتَسَلِّطِینَ عَلَی نِسَائِنَا بِمَکَّةَ وَ کَانَتْ نِسَاءُ الْأَنْصَارِ مُتَسَلِّطَاتٍ عَلَی الْأَزْوَاجِ فَاخْتَلَطَ نِسَاؤُنَا فِیهِنَّ فَتَخَلَّقْنَ بِأَخْلَاقِهِنَّ وَ کَلَّمْتُ امْرَأَتِی
ص: 384
یَوْماً فَرَاجَعَتْنِی فَرَفَعْتُ یَدِی لِأَضْرِبَهَا وَ قُلْتُ أَ تُرَاجِعِینِی یَا لَکْعَاءُ (1) فَقَالَتْ إِنَّ نِسَاءَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرَاجِعْنَهُ وَ هُوَ خَیْرٌ مِنْکَ فَقُلْتُ خَابَتْ حَفْصَةُ وَ خَسِرَتْ ثُمَّ أَتَیْتُ حَفْصَةَ وَ سَأَلْتُهَا فَقَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ یَظَلُّ عَلَی بَعْضِ نِسَائِهِ طُولَ نَهَارِهِ غَضْبَانَ فَقُلْتُ لَا تَغْتَرِّی بِابْنَةِ أَبِی قُحَافَةَ فَإِنَّهَا حِبَّةُ (2) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمِلُ مِنْهَا مَا لَا یَحْمِلُ مِنْکِ وَ قَالَ عُمَرُ کُنْتُ قَدْ نَاوَبْتُ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ حُضُورَ مَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُخْبِرَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا صَاحِبَهُ فِیمَا یَجْرِی فَقَرَعَ الْأَنْصَارِیُّ بَابَ الدَّارِ یَوْماً فَقُلْتُ أَ جَاءَنَا غَسَّانُ وَ کَانَ قَدْ أُخْبِرْنَا بِأَنَّ غَسَّانَ تَنَعَّلَ خُیُولَهَا لِتَغْزُوَنَا فَقَالَ أَمْرٌ أَفْظَعُ مِنْ ذَلِکَ طَلَّقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمِیعَ نِسَائِهِ فَخَرَجْتُ مِنَ الْبَیْتِ وَ رَأَیْتُ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَبْکُونَ حَوْلَهُ وَ هُوَ جَالِسٌ وَ کَانَ أَنَسٌ عَلَی الْبَیْتِ (3) فَقُلْتُ اسْتَأْذِنْ لِی فَلَمْ یُجِبْ فَانْصَرَفْتُ فَنَازَعَتْنِی نَفْسِی وَ عَاوَدْتُ فَلَمْ یُجِبْ حَتَّی فَعَلْتُ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَسَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْتِی فَأَذِنَ فَدَخَلْتُ فَرَأَیْتُهُ نَائِماً عَلَی حَصِیرٍ مِنَ اللِّیفِ فَاسْتَوَی وَ أَثَّرَ اللِّیفُ فِی جَنْبَیْهِ فَقُلْتُ إِنَّ قَیْصَرَ وَ کِسْرَی یَفْرُشَانِ الدِّیبَاجَ وَ الْحَرِیرَ فَقَالَ أَ فِی شَکٍّ أَنْتَ یَا عُمَرُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهَا لَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ لَنَا فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ فَابْتَسَمَ لَمَّا سَمِعَ قَوْلِی لِحَفْصَةَ لَا تَغْتَرِّی بِابْنَةِ أَبِی قُحَافَةَ ثُمَّ قُلْتُ طَلَّقْتَ نِسَاءَکَ فَقَالَ لَا.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ آلَی مِنْ نِسَائِهِ شَهْراً فَمَکَثَ فِی غُرْفَةٍ شَهْراً فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ (4) الْآیَةَ فَبَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَائِشَةَ وَ قَالَ إِنِّی مَلِقٌ إِلَیْکِ أَمْراً فَلَا تُبَادِرِینِی بِالْجَوَابِ حَتَّی تُؤَامِرِی (5) أَبَوَیْکِ وَ تَلَا الْآیَةَ فَقَالَتْ أَ فِیکَ أُؤَامِرُ أَبَوَیَّ اخْتَرْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ ثُمَّ قَالَتْ لَا تُخْبِرْ أَزْوَاجَکَ بِذَلِکَ وَ کَانَتْ تُرِیدُ أَنْ یَخْتَرْنَ فَیُفَارِقَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَارَ صلی الله علیه و آله عَلَی نِسَائِهِ وَ کَانَ یُخْبِرُهُنَ
ص: 385
بِمَا جَرَی لِعَائِشَةَ فَاخْتَرْنَ بِأَجْمَعِهِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ.
و هذا التخییر عند العامة کنایة فی الطلاق و عندنا أنه لیس له حکم.
و قال الشهید الثانی و الشیخ علی رحمهما الله هذا التخییر عند العامة القائلین بوقوع الطلاق بالکنایة کنایة عن الطلاق و قال بعضهم إنه صریح فیه و عندنا لیس له حکم بنفسه بل ظاهر الآیة أن من اختارت الحیاة الدنیا و زینتها یطلقها لقوله تعالی إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا (1) أقول: سیأتی القول فیه فی بابه.
ثم قال فی التذکرة و أما المحرمات فقسمان الأول ما حرم علیه خاصة فی غیر النکاح و هو أمور الأول الزکاة المفروضة صیانة لمنصبه العلی عن أوساخ أموال الناس التی تعطی علی سبیل الترحم و تنبئ عن ذل الآخذ و أبدل بالفی ء الذی یؤخذ علی سبیل القهر و الغلبة المنبئ عن عز الآخذ و ذل المأخوذ منه و یشرکه (2) فی حرمتها أولو القربی لکن التحریم علیهم بسببه أیضا فالخاصة (3) عائدة إلیه
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ.
أقول: قال الشهید الثانی رحمه الله بعد ذکر هذا الوجه مع أنها لا تحرم علیهم مطلقا بل من غیر الهاشمی مع وفاء نصیبهم من الخمس بکفایتهم و أما علیه صلی الله علیه و آله فإنها تحرم مطلقا و لعل هذا أولی من الجواب السابق لأن ذاک مبنی علی مساواتهم له فی ذلک کما تراه العامة فاشترکوا فی ذلک الجواب و الجواب الثانی مختص بقاعدتنا.
رجعنا إلی کلام التذکرة الثانی الصدقة المندوبة الأقرب تحریمها علی رسول الله صلی الله علیه و آله لما تقدم و هو
ص: 386
أحد قولی الشافعی تعظیما له و تکریما و فی الثانی یجوز و حکم الإمام عندنا حکم النبی صلی الله علیه و آله.
الثالث أنه کان صلی الله علیه و آله لا یأکل الثوم و البصل و الکراث و هل کان محرما علیه الأقرب لا و للشافعیة وجهان لکنه کان یمتنع منها لئلا یتأذی بها من یناجیه من الملائکة
رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِقِدْرٍ فِیهَا بُقُولٌ فَوَجَدَ لَهَا رِیحاً فَقَرَّبَهَا إِلَی بَعْضِ أَصْحَابِهِ وَ قَالَ لَهُ کُلْ فَإِنِّی أُنَاجِی مَنْ لَا تُنَاجِی.
الرابع أنه صلی الله علیه و آله کان لا یأکل متکئا
رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا آکُلُ کَمَا تَأْکُلُ الْعَبِیدُ وَ أَجْلِسُ کَمَا تَجْلِسُ الْعَبِیدُ.
و هل کان ذلک محرما علیه أو مکروها کما فی حق الأمة الأقرب الثانی و للشافعی وجهان.
الخامس یحرم علیه الخط و الشعر تأکیدا لحجته و بیانا لمعجزته قال الله تعالی وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ (1) و قال تعالی وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ (2) و قد اختلف فی أنه صلی الله علیه و آله کان یحسنهما أم لا و أصح قولی الشافعی الثانی و إنما یتجه التحریم علی الأول.
السادس کان صلی الله علیه و آله إذا لبس لأمة (3) الحرب یحرم علیه نزعها حتی یلقی العدو و یقاتل
قَالَ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ لِنَبِیٍّ إِذَا لَبِسَ لَأْمَتَهُ أَنْ یَنْزَعَهَا حَتَّی یَلْقَی الْعَدُوَّ.
و هو المشهور عند الشافعیة و لهم وجه أنه کان مکروها لا محرما.
السابع کان صلی الله علیه و آله إذا ابتدأ بتطوع حرم علیه ترکه قبل إتمامه و فیه خلاف.
الثامن کان یحرم أن یمد عینیه إلی ما متع الله به الناس قال الله تعالی لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ (4) الآیة.
ص: 387
التاسع کان یحرم علیه خائنة الأعین
قَالَ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ خَائِنَةُ الْأَعْیُنِ.
و فسروها بالإیماء إلی مباح من ضرب أو قتل علی خلاف ما یظهر و یشعر به الحال و إنما قیل له خائنة الأعین لأنه سبب الخیانة (1) من حیث إنه یخفی و لا یحرم ذلک علی غیره إلا فی محظور و بالجملة أن یظهر خلاف ما یضمر و طرد بعض الفقهاء ذلک فی مکایدة الحروب و هو ضعیف
و قد صح أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَرَادَ سَفَراً وَرَّی بِغَیْرِهِ.
العاشر اختلفوا فی أنه هل کان یحرم علیه أن یصلی علی من علیه دین أم لا علی قولین.
الحادی عشر اختلفوا فی أنه هل کان یجوز أن یصلی علی من علیه دین مع وجود الضامن.
الثانی عشر لم یکن له أن یمن لیستکثر قال الله تعالی وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ (2) أی لا تعط شیئا لتنال أکثر منه قال المفسرون إنه کان من خواصه صلی الله علیه و آله.
الثانی ما حرم علیه خاصة فی النکاح و هو أمور الأول إمساک من تکره نکاحه و ترغب عنه لأنه صلی الله علیه و آله نکح امرأة ذات جمال فلقنت أن تقول لرسول الله صلی الله علیه و آله أعوذ بالله منک و قیل لها إن هذا الکلام یعجبه فلما قالت ذلک قال صلی الله علیه و آله لقد استعذت بمعاذ و طلقها.
و للشافعیة وجه غریب إن کان لا یحرم إمساکها لکن فارقها تکرما منه و مات رسول الله صلی الله علیه و آله عن تسع نسوة عائشة و حفصة و أم سلمة بنت ابن أمیة المخزومی و أم حبیبة بنت أبی سفیان و میمونة بنت الحارث الهلالیة و جویریة بنت الحارث الخزاعیة و سودة بنت زمعة و صفیة بنت حیی بن أخطب الخیبریة و زینب بنت جحش و جمیع من تزوج بهن خمسة عشر و جمع بین إحدی عشرة و دخل بثلاث عشرة و فارق امرأتین فی حیاته إحداهما الکلبیة و هی التی رأی بکشحها بیاضا فقال لها
ص: 388
ألحقی بأهلک و الأخری التی تعوذت منه و قال أبو عبید تزوج رسول الله صلی الله علیه و آله ثمانی عشرة امرأة و اتخذ من الإماء ثلاثا. (1) الثانی نکاح الکفار (2) عندنا لا یصح للمسلم علی الأقوی لقوله تعالی وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّی یُؤْمِنَ (3) و قال وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ (4) و قال بعض علمائنا إنه یصح و هو مذهب جماعة من العامة فعندنا التحریم بطریق الأولی ثابت فی حق النبی صلی الله علیه و آله و اختلف فی مشروعیته له من جوز من العامة فی حق الأمة علی قولین أحدهما المنع
لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله زَوْجَاتِی فِی الدُّنْیَا زَوْجَاتِی فِی الْآخِرَةِ وَ الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْکَافِرِینَ.
و لأنه أشرف من أن یضع ماءه فی رحم کافرة و الله تعالی أکرم زوجاته إذ جعلهن أمهات المؤمنین و الکافرة لا تصلح لذلک لأن هذه أسوة (5) الکرامة و لقوله تعالی إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ (6) و
لقوله کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ یَنْقَطِعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا سَبَبِی وَ نَسَبِی.
و ذلک لا یصح فی الکافرة.
و الثانی الجواز لأن ذبائحهم له حلال فکذلک نساؤهم و المقدمة الأولی ممنوعة فإن ذبائح أهل الکتاب عندنا محرمة و أما نکاح الأمة فلم یجز له بلا خلاف بین الأکثر و أما وطء الأمة فکان سائغا له مسلمة کانت أو کتابیة لقوله تعالی أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ (7) و قوله تعالی وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ (8) و لم یفصل و ملک صلی الله علیه و آله ماریة القبطیة و کانت مسلمة و ملک صفیة و هی مشرکة فکانت عنده إلی أن أسلمت فأعتقها و تزوجها و جوز بعضهم نکاح الأمة المسلمة له صلی الله علیه و آله بالعقد کما یجوز بالملک و النکاح أوسع منه من الأمة و لکن الأکثر علی المنع لأن نکاح الأمة مشروط بالخوف من
ص: 389
العنت و النبی صلی الله علیه و آله معصوم و بفقدان طول (1) الحرة و نکاحه صلی الله علیه و آله مستغنی (2) (مستغن) عن المهر ابتداء و انتهاء و بأن من نکح أمة کان ولده منها رقیقا عند جماعة و منصب النبی صلی الله علیه و آله منزه عن ذلک لکن من جوز له نکاح الأمة قال خوف العنت إنما یشترط فی حق الأمة و منع من اشتراط فقدان الطول و أما رق الولد فقد التزم (3) بعض الشافعیة وجها مستبعدا فیه بذلک و الصحیح خلافه لأنه عندنا یتبع أشرف الطرفین.
و أما التخفیفات فقسمان الأول ما یتعلق بغیر النکاح و هی أمور الأول الوصال فی الصوم کان مباحا للنبی صلی الله علیه و آله و حرام علی أمته و معناه أنه یطوی اللیل بلا أکل و شرب (4) مع صیام النهار لا أن یکون صائما لأن الصوم فی اللیل لا ینعقد بل إذا دخل اللیل صار الصائم مفطرا إجماعا فلما نهی النبی صلی الله علیه و آله أمته عن الوصال قیل له إنک تواصل
فَقَالَ: إِنِّی لَسْتُ کَأَحَدِکُمْ إِنِّی أَظَلُّ عِنْدَ رَبِّی یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی.
و فی روایة إِنِّی أَبِیتُ عِنْدَ رَبِّی یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی.
قیل معناه یسقینی و یغذینی بوحیه.
و قال الشهید الثانی نور الله ضریحه الوصال یتحقق بأمرین أحدهما الجمع بین اللیل و النهار عن تروک الصوم بالنیة و الثانی تأخیر عشائه إلی سحوره بالنیة کذلک (5) بحیث یکون صائما مجموع ذلک الوقت و الوصال بمعنییه محرم علی أمته
ص: 390
و مباح له صلی الله علیه و آله ثم نقل کلام التذکرة و قال لیس بجید لأن الأکل باللیل لیس بواجب و قد صرح به هو فی المنتهی فقال لو أمسک عن الطعام یومین لا بنیة الصیام بل بنیة الإفطار فیه فالأقوی عدم التحریم و علی ما ذکره هنا لا فرق بینه صلی الله علیه و آله و بین غیره بل المراد الصوم فیهما معا بالنیة فإن هذا حکم مختص به محرم علی غیره.
أقول: ما ذکره رحمه الله هو المطابق لکلام الأکثر لکن الأخبار الواردة فی تفسیره تقتضی التحریم (1) مطلقا و أیضا لو کان المراد مع النیة فلا وجه للتخصیص بهذین الفردین بل الظاهر أنه لو نوی دخول ساعة من اللیل مثلا فی الصوم کان تشریعا محرما و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب الصوم إن شاء الله تعالی.
ثم قال فی التذکرة الثانی اصطفاء ما یختاره من الغنیمة قبل القسمة کجاریة حسنة و ثوب مترفع (2) و فرس جواد و غیر ذلک و یقال لذلک الذی اختاره الصفی و الصفیة و الجمع الصفایا و من صفایاه صفیة بنت حیی اصطفاها و أعتقها و تزوجها و ذو الفقار.
الثالث خمس الفی ء و الغنیمة کان لرسول الله صلی الله علیه و آله الاستبداد به و أربعة أخماس الفی ء کانت له أیضا.
الرابع أبیح له دخول مکة بغیر إحرام خلافا لأمته فإنه محرم علیهم علی خلاف.
الخامس أبیحت له و لأمته کرامة له الغنائم و کانت حراما علی من قبله من الأنبیاء بل أمروا بجمعها فتنزل نار من السماء فتأکلها و إنه کان یقضی لنفسه و فی غیره خلاف و أن یحکم لنفسه و لولده و أن یشهد لنفسه و لولده و أن یقبل شهادة من شهد له. (3) السادس أبیح له أن یحمی لنفسه الأرض لرعی ماشیته و کان حراما علی من
ص: 391
قبله من الأنبیاء علیهم السلام و الأئمة بعده لیس لهم أن یحموا لأنفسهم.
و قال المحقق الثانی رحمه الله فی شرح القواعد و هذا عندنا مشترک بینه و بین الأئمة علیهم السلام و قول المصنف رحمه الله فی التذکرة و الأئمة بعده لیس لهم أن یحموا لأنفسهم لیس جاریا علی مذهبنا.
ثم قال فی التذکرة السابع أبیح له أن یأخذ الطعام و الشراب من المالک و إن اضطر إلیها (1) لأن حفظه لنفسه الشریفة أولی من حفظ نفس غیره و علیه البذل و الفداء بمهجته مهجة رسول الله صلی الله علیه و آله لأنه صلی الله علیه و آله أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ و قال المحقق فی شرح القواعد و ینبغی أن یکون الإمام کذلک کما یرشد إلیه التعلیل و لم أقف علی تصریح فی ذلک.
ثم قال فی التذکرة الثامن کان لا ینتقض وضوؤه بالنوم و به قال الشافعیة و حکی أبو العباس منهم وجها آخر غریبا و کذلک حکی وجهین فی انتقاض وضوئه باللمس.
التاسع کان یجوز له أن یدخل المسجد جنبا و منعه بعض الشافعیة و قال لا إخاله صحیحا.
العاشر قیل إنه کان یجوز له أن یقتل من آمنه و هو غلط فإنه من یحرم (2) علیه خائنة الأعین کیف یجوز له قتل من آمنه.
الحادی عشر قیل إنه کان یجوز له لعن من شاء من غیر سبب یقتضیه لأن لعنه رحمة و استبعده الجماعة
وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَّخِذُ عِنْدَکَ عَهْداً لَنْ تُخْلِفَهُ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ فَأَیُّ الْمُؤْمِنِینَ آذَیْتُهُ بِتُهَمَةٍ وَ لَعْنَةٍ (3) فَاجْعَلْهَا لَهُ صَلَاةً وَ زَکَاةً وَ قُرْبَةً یَتَقَرَّبُ بِهَا إِلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
و هو عندنا باطل لأنه معصوم لا یجوز منه لعن الغیر و سبه بغیر سبب و الحدیث لو سلم إنما هو لسبب.
ص: 392
و من التخفیفات (1) ما یتعلق بالنکاح و هی أمور الأول الزیادة علی أربع نسوة فإنه صلی الله علیه و آله مات عن تسع و هل کان له الزیادة علی تسع الأولی الجواز لامتناع الجور علیه و للشافعیة وجهان هذا أصحهما و الثانی المنع و أما انحصار طلاقه فی الثلاث فالوجه فی ذلک کما فی حق الأمة و هو أحد وجهی الشافعیة و الثانی العدم کما لم ینحصر عدد زوجاته صلی الله علیه و آله.
الثانی العقد بلفظ الهبة لقوله تعالی وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ (2) فلا یجب المهر حینئذ بالعقد و لا بالدخول لا ابتداء و لا انتهاء کما هو قضیة الهبة و هو أظهر وجهی الشافعیة و الثانی المنع کما فی حق الأمة و علی الأول هل یشترط لفظ النکاح من جهة النبی صلی الله علیه و آله للشافعیة وجهان أحدهما نعم لظاهر قوله تعالی أَنْ یَسْتَنْکِحَها (3) و الثانی لا یشترط فی حق الواهبة (4) و هل ینعقد نکاحه بمعنی الهبة حتی لا یجب المهر ابتداء و لا انتهاء وجهان للشافعیة و لهم وجه غریب أنه یجب المهر فی حق الواهبة و خاصیة النبی صلی الله علیه و آله لیست فی إسقاط المهر بل فی الانعقاد بلفظ الهبة.
الثالث کان إذا رغب صلی الله علیه و آله فی نکاح امرأة فإن کانت خلیة فعلیها الإجابة و یحرم علی غیره خطبتها و للشافعیة وجه أنه لا یحرم و إن کانت ذات زوج وجب علی الزوج طلاقها لینکحها لقضیة زید (5) و لعل السر فیه من جانب الزوج امتحان إیمانه و اعتقاده بتکلیفه النزول عن أهله و من جانب النبی صلی الله علیه و آله ابتلاؤه ببلیة البشریة و منعه من خائنة الأعین و من الإضمار الذی یخالف الإظهار کما قال تعالی وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ (6) و لا شی ء أدعی إلی غض البصر و حفظه لمجاریه الاتفاقیة (7) من هذا
ص: 393
التکلیف و لیس هذا من باب التخفیفات کما قاله الفقهاء بل هو فی حقه غایة التشدید (1) إذ لو کلف بذلک آحاد الناس لما فتحوا أعینهم فی الشوارع خوفا من ذلک و لهذا قالت عائشة لو کان صلی الله علیه و آله یخفی آیة لأخفی هذه.
الرابع انعقاد نکاحه بغیر ولی و شهود و هو عندنا ثابت فی حقه صلی الله علیه و آله و حق أمته (2) إذ لا نشترط نحن ذلک و للشافعیة وجهان.
الخامس انعقاد نکاحه فی الإحرام و للشافعیة فیه وجهان أحدهما الجواز لما روی أنه صلی الله علیه و آله نکح میمونة محرما و الثانی المنع کما لم یحل له الوطء فی الإحرام و المشهور عندهم أنه نکح میمونة حلالا. السادس هل کان یجب علیه القسم بین زوجاته بحیث إذا باتت عند واحدة منهن لیلة وجب علیه أن یبیت عند الباقیات کذلک أم لا یجب قال الشهید الثانی رحمه الله اختلف العلماء فی ذلک فقال بعضهم لا یجب علیه ذلک لقوله تعالی تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَیْکَ (3) و معنی ترجی تؤخر
ص: 394
و تترک إیواءه إلیک و مضاجعته بقرینة قسیمه و هو قوله وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ أی تضمه إلیک و تضاجعه ثم لا یتعین ذلک علیک بل لک بعد الإرجاء أن تبتغی ممن عزلت ما شئت و تؤویه إلیک و هذا ظاهر فی عدم وجوب القسمة علیه صلی الله علیه و آله حتی روی أن بعد نزول الآیة ترک القسمة لجماعة من نسائه و آوی إلیه جماعة منهن معینات و قال آخرون بل تجب القسمة علیه کغیره لعموم الأدلة الدالة علیها و لأنه لم یزل یقسم بین نسائه حتی کان یطاف به و هو مریض علیهن و یقول هذا قسمی فیما أملک و أنت أعلم بما لا أملک یعنی قلبه صلی الله علیه و آله و المحقق رحمه الله استضعف الاستدلال بالآیة علی عدم وجوب القسمة بأنه کما یحتمل أن یکون المشیة فی الإرجاء و الإیواء لجمیع نسائه یحتمل أن یکون متعلقا بالواهبات أنفسهن خاصة فلا یکون دلیلا علی التخییر مطلقا و حینئذ فیکون اختیار قول ثالث و هو وجوب القسمة لمن تزوجهن بالعقد و عدمها لمن وهبت نفسها و فی هذا عندی نظر لأن ضمیر الجمع المؤنث فی قوله تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ و اللفظ العام فی قوله وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ لا یصح عوده للواهبات لأنه لم یتقدم ذکر الهبة إلا لامرأة واحدة و هی قوله وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَها فوحد ضمیر الهبة فی مواضع من الآیة ثم عقبه بقوله تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ فلا یحسن عوده إلی الواهبات إذ لم یسبق لهن ذکر علی وجه الجمع بل إلی جمیع الأزواج المذکورات فی هذه الآیة و هی قوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ بَناتِ عَمِّکَ وَ بَناتِ عَمَّاتِکَ وَ بَناتِ خالِکَ وَ بَناتِ خالاتِکَ اللَّاتِی هاجَرْنَ مَعَکَ وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ (1) الآیة ثم عقبها بقوله تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ الآیة و هذا هو ظاهر فی عود ضمیر النسوة المخیر فیهن إلی من سبق من أزواجه جمع و أیضا فإن النبی صلی الله علیه و آله لم یتزوج بالهبة إلا امرأة واحدة علی ما ذکره المحدثون و المفسرون و هو المناسب لسیاق الآیة فکیف یجعل ضمیر الجمع عائدا إلی الواهبات و لیس له منهن إلا واحدة ثم لو تنزلنا و سلمنا جواز عوده إلی الواهبات لما جاز حمله علیه بمجرد الاحتمال مع وجود اللفظ العام
ص: 395
الشامل لجمیعهن و أیضا فإن غایة الهبة أن تزویجه صلی الله علیه و آله یجوز بلفظ الهبة من جانب المرأة أو من الطرفین و ذلک لا یخرج الواهبة عن أن تکون زوجة فیلحقها ما یلحق غیرها من أزواجه لا أنها تصیر بسبب الهبة بمنزلة الأمة و حینئذ فتخصیص الحکم بالواهبات لا وجه له أصلا و أما فعله صلی الله علیه و آله فجاز کونه بطریق التفضل و الإنصاف و جبر القلوب کما قال الله تعالی ذلِکَ أَدْنی أَنْ تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَ لا یَحْزَنَّ وَ یَرْضَیْنَ بِما آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَ (1) انتهی کلامه رحمه الله.
و رجعنا إلی کلام التذکرة السابع أنه کان یجوز للنبی صلی الله علیه و آله تزویج المرأة ممن شاء بغیر إذن ولیها و تزویجها من نفسه و تولی الطرفین من غیر إذن ولیهما و هل (2) کان یجب علیه نفقة زوجاته وجهان لهم بناء علی الخلاف فی المهر و کانت المرأة تحل له بتزویج الله تعالی قال سبحانه فی قصة زید فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناکَها (3) و قیل إنه نکحها بمهر و حملوا زَوَّجْناکَها علی إحلال الله تعالی له نکاحها و أعتق صلی الله علیه و آله صفیة رضی الله عنها و تزوجها و جعل عتقها صداقها و هو ثابت عندنا فی حق أمته و جوز بعض الشافعیة له الجمع بین المرأة و عمتها أو خالتها و أنه کان یجوز له الجمع بین الأختین و کذا فی الجمع بین الأم و بنتها و هو عندنا بعید لأن خطاب الله تعالی یدخل فیه النبی صلی الله علیه و آله.
و أما الفضل (4) و الکرامات فقسمان الأول فی النکاح و هو أمور الأول تحریم زوجاته علی غیره (5) قال الشهید الثانی قدس الله سره من جملة خواصه صلی الله علیه و آله تحریم أزواجه من بعده علی غیره لقوله تعالی وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً (6) و هی متناولة بعمومها لمن مات عنها من أزواجه سواء
ص: 396
کانت مدخولا بها أم لا لصدق الزوجیة علیهما و لم یمت صلی الله علیه و آله عن زوجة فی عصمته إلا مدخولا بها و نقل المحقق الإجماع علی تحریم المدخول بها و الخلاف فی غیرها لیس بجید لعدم الخلاف أولا و عدم الفرض الثانی ثانیا و إنما الخلاف فیمن فارقها فی حیاته بفسخ أو طلاق کالتی وجد بکشحها بیاضا و المستعیذة فإن فیه أوجها أصحها عندنا تحریمها مطلقا لصدق نسبة زوجیتها إلیه صلی الله علیه و آله بعد الفراق فی الجملة فیدخل فی عموم الآیة (1) و الثانی أنها لا تحرم مطلقا لأنه یصدق فی حیاته أن یقال لیست زوجته الآن و لإعراضه صلی الله علیه و آله عنها و انقطاع اعتنائه بها.
و الثالث إن کانت مدخولا بها حرمت و إلا فلا لما روی أن الأشعث بن قیس نکح المستعیذة فی زمان عمر فهم برجمها فأخبر أن النبی صلی الله علیه و آله فارقها قبل أن یمسها فخلاها و لم ینکر علیه أحد من الصحابة.
وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَارَقَ الْمُسْتَعِیذَةَ وَ امْرَأَةً أُخْرَی مِنْ کِنْدَةَ قَالَتْ لَمَّا مَاتَ وَلَدُهُ إِبْرَاهِیمُ لَوْ کَانَ نَبِیّاً مَا مَاتَ ابْنُهُ فَتَزَوَّجَتَا (2) بَعْدَهُ بِإِذْنِ الْأَوَّلَیْنِ وَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ مَا نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ عُصِیَ فِیهِ لَقَدْ نَکَحُوا أَزْوَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ وَ ذَکَرَ هَاتَیْنِ الْعَامِرِیَّةَ وَ الْکِنْدِیَّةَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَوْ سَأَلْتُمْ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ امْرَأَةً فَطَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا أَ تَحِلُّ لِابْنِهِ لَقَالُوا لَا فَرَسُولُ اللَّهِ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنْ آبَائِهِمْ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام نَحْوَهُ وَ قَالَ فِی حَدِیثِهِ وَ هُمْ یَسْتَحِلُّونَ أَنْ یَتَزَوَّجُوا (3) أُمَّهَاتِهِمْ وَ إِنَّ أَزْوَاجَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الْحُرْمَةِ مِثْلُ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ.
(4) إذا تقرر ذلک فنقول تحریم أزواجه صلی الله علیه و آله لما ذکرناه من النهی المؤکد عنه فی
ص: 397
القرآن لا لتسمیتهن أمهات المؤمنین فی قوله تعالی وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (1) و لا لتسمیته صلی الله علیه و آله والدا لأن ذلک وقع علی وجه المجاز لا الحقیقة کنایة عن تحریم نکاحهن و وجوب احترامهن و من ثم لم یجز النظر إلیهن و لا الخلوة بهن و لا یقال لبناتهن أخوات المؤمنین لأنهن لا یحرمن علی المؤمنین فقد زوج رسول الله صلی الله علیه و آله فاطمة علیها السلام بعلی علیه السلام و أختیها رقیة و أم کلثوم عثمان و کذا لا یقال لآبائهن و أمهاتهن أجداد المؤمنین و جداتهم و لا لإخوانهن و أخواتهن أخوال المؤمنین و خالاتهم و للشافعیة وجه ضعیف فی إطلاق ذلک کله و هو فی غایة البعد انتهی.
ثم قال رحمه الله فی التذکرة الثانی أن أزواجه أمهات المؤمنین سواء فیه من ماتت تحت النبی و من مات النبی صلی الله علیه و آله و هی تحته و لیست الأمومة هنا حقیقة ثم ذکر نحوا مما ذکره الشهید الثانی رحمه الله فی ذلک.
الثالث تفضیل زوجاته علی غیرهن بأن جعل ثوابهن و عقابهن علی الضعف.
الرابع لا یحل لغیرهن من الرجال أن یسألهن شیئا إلا من وراء حجاب لقوله تعالی إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ (2) و أما غیرهن فیجوز أن یسألن مشافهة.
الثانی فی غیر النکاح و هو أمور الأول أنه خاتم النبیین صلی الله علیه و آله.
الثانی إن له خیر الأمم (3) لقوله تعالی کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ (4) تکرمة له صلی الله علیه و آله و تشریفا.
الثالث نسخ جمیع الشرائع بشریعته.
الرابع جعل شریعته مؤبدة.
الخامس جعل کتابه معجزا بخلاف کتب سائر الأنبیاء علیهم السلام.
ص: 398
السادس حفظ کتابه عن التبدیل و التغییر و أقیم بعده حجة علی الناس و معجزات غیره من الأنبیاء انقرضت بانقراضهم.
السابع نصر بالرعب علی مسیرة شهر فکان العدو یرهبه من مسیرة شهر.
الثامن جعلت له الأرض مسجدا و ترابها طهورا.
التاسع أحلت له الغنائم دون غیره من الأنبیاء علیهم السلام.
العاشر یشفع فی أهل الکبائر
لقوله صلی الله علیه و آله ذَخَرْتُ شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی.
الحادی عشر بعث إلی الناس عامة.
الثانی عشر سید ولد آدم یوم القیامة.
الثالث عشر أول من تنشق عنه الأرض.
الرابع عشر أول شافع و مشفع.
الخامس عشر أول من یقرع باب الجنة.
السادس عشر أکثر الأنبیاء تبعا.
السابع عشر أمته معصومة لا تجتمع علی الضلالة.
أقول: قال المحقق فی شرح القواعد فی عد هذا من الخصائص نظر لأن الحدیث غیر معلوم الثبوت و أمته صلی الله علیه و آله مع دخول المعصوم علیه السلام فیهم لا تجتمع علی ضلالة لکن باعتبار المعصوم فقط و لا دخل لغیره فی ذلک و بدونه هم کسائر الأمم علی أن الأمم الماضین مع أوصیاء أنبیائهم کهذه الأمة مع المعصوم فلا اختصاص. (1) ثم قال فی التذکرة الثامن عشر صفوف أمته کصفوف الملائکة.
التاسع عشر تنام عینه و لا ینام قلبه.
العشرون کان یری من ورائه کما یری من قدامه بمعنی التحفظ و الحس و کذلک
قوله صلی الله علیه و آله تَنَامُ عَیْنَایَ وَ لَا یَنَامُ قَلْبِی.
ص: 399
الحادی و العشرون کان تطوعه بالصلاة قاعدا کتطوعه قائما و إن لم یکن عذر (1) و فی حق غیره ذلک علی النصف من هذا.
الثانی و العشرون مخاطبة المصلی بقوله السلام علیک و رحمة الله و برکاته (2) و لا یخاطب سائر الناس.
الثالث و العشرون یحرم علی غیره رفع صوته علی صوت النبی.
الرابع و العشرون یحرم علی غیره نداؤه (3) من وراء الحجرات للآیة. (4) الخامس و العشرون نادی الله تعالی الأنبیاء و حکی عنهم بأسمائهم فقال تعالی یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا (5) أَنْ یا إِبْراهِیمُ (6) یا نُوحُ (7) و میز نبینا صلی الله علیه و آله بالنداء بألقابه الشریفة فقال تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُ (8) یا أَیُّهَا الرَّسُولُ (9) یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (10) یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (11) و لم یذکر اسمه فی القرآن إلا فی أربعة مواضع شهد له فیها بالرسالة لافتقار الشهادة إلی ذکر اسمه فقال مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (12) ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ (13) وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ (14) بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی (15) اسْمُهُ أَحْمَدُ (16) و کان یحرم أن ینادی باسمه
ص: 400
فیقول یا محمد یا أحمد و لکن یقول (1) یا نبی الله یا رسول الله یا خیرة الله إلی غیر ذلک من صفاته الجلیلة.
السادس و العشرون کان یستشفی به.
السابع و العشرون کان یتبرک ببوله و دمه.
الثامن و العشرون من زنی بحضرته أو استهان به کفر.
التاسع و العشرون یجب علی المصلی إذا دعاه یجیبه (2) و لا تبطل صلاته و للشافعیة وجه أنه لا یجب و تبطل به الصلاة.
الثلاثون کان أولاد بناته ینسبون إلیه و أولاد بنات غیره لا ینسبون إلیه
لقوله صلی الله علیه و آله کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ یَنْقَطِعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا سَبَبِی وَ نَسَبِی.
و قیل معناه أنه لا ینتفع یومئذ بسائر الأنساب و ینتفع بالنسبة إلیه صلی الله علیه و آله.
قال صلی الله علیه و آله سَمُّوا بِاسْمِی وَ لَا تُکَنُّوا بِکُنْیَتِی.
و اختلفوا فقال الشافعی إنه لیس لأحد أن یکنی بأبی القاسم سواء کان اسمه محمدا أو لم یکن و منهم من حمله علی کراهة الجمع بین الاسم و الکنیة و جوزوا الإفراد و هو الوجه لأن الناس لم یزالوا بکنیته صلی الله علیه و آله یکنون (3) فی جمیع الأعصار من غیر إنکار انتهی. (4)
وَ یُؤَیِّدُ مَا اخْتَارَهُ رَحِمَهُ اللَّهُ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ أَرْبَعِ کُنًی عَنْ أَبِی عِیسَی وَ عَنْ أَبِی الْحَکَمِ وَ عَنْ أَبِی مَالِکٍ وَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ إِذَا کَانَ الِاسْمُ مُحَمَّداً (5).
أقول: هذا جملة ما ذکره أصحابنا و أکثر مخالفینا من خصائصه صلی الله علیه و آله و لم نتعرض للکلام علیها و إن کان لبعضها مجال للقول فیه لقلة الجدوی و لأنا أوردنا من الأخبار فی هذا الباب و غیره ما یظهر به جلیة الحال لمن أراد الاطلاع علیه و الله الموفق للسداد.
ص: 401
قب، المناقب لابن شهرآشوب إِنْ کَانَ لِآدَمَ علیه السلام سُجُودُ الْمَلَائِکَةِ مَرَّةً فَلِمُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ کُلَّ سَاعَةٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ کَانَ آدَمُ قِبْلَةَ الْمَلَائِکَةِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ إِمَامَ الْأَنْبِیَاءِ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَصَارَ إِمامَ آدَمَ علیه السلام وَ إِنْ خُلِقَ آدَمُ علیه السلام مِنْ طِینٍ فَإِنَّهُ خُلِقَ مِنَ النُّورِ قَوْلُهُ کُنْتُ نَبِیّاً وَ آدَمُ بَیْنَ الْمَاءِ وَ الطِّینِ وَ إِنْ کَانَ آدَمُ أَوَّلَ الْخَلْقِ فَقَدْ صَارَ مُحَمَّدٌ قَبْلَهُ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی مِنْ نُورٍ وَ خَلَقَ ذَلِکَ النُّورَ قَبْلَ آدَمَ بِأَلْفَیْ أَلْفِ سَنَةٍ وَ إِنْ کَانَ آدَمَ علیه السلام أَبُو الْبَشَرِ فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَیِّدُ النُّذُرِ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله آدَمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتَ لِوَائِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ کَانَ آدَمُ علیه السلام أَوَّلَ الْأَنْبِیَاءِ فَنُبُوَّةُ مُحَمَّدٍ أَقْدَمُ مِنْهُ قَوْلُهُ کُنْتُ نَبِیّاً وَ آدَمُ علیه السلام مَنْخُولٌ (1) فِی طِینَتِهِ وَ إِنْ عَجَزَتِ الْمَلَائِکَةُ عَنْ آدَمَ علیه السلام فَأُعْطِیَ الْقُرْآنَ الَّذِی عَجَزَ عَنْهُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ وَ إِنْ قِیلَ لآِدَمَ علیه السلام فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ (2) فَقَالَ لَهُ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ (3) وَ إِنْ دَخَلَ آدَمُ فِی الْجَنَّةِ فَقَدْ عُرِجَ بِهِ إِلَی قَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی إِدْرِیسُ قَوْلُهُ وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا (4) أَیِ السَّمَاءَ وَ لِلنَّبِیِ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (5) وَ نَاجَی إِدْرِیسُ علیه السلام رَبَّهُ وَ نَادَی اللَّهُ مُحَمَّداً فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی (6) وَ أَطْعَمَ إِدْرِیسَ علیه السلام بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ قَدْ أَطْعَمَهُ اللَّهُ فِی حَالِ حَیَاتِهِ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَسْتُ کَأَحَدِکُمْ
ص: 402
إِنِّی أَبِیتُ عِنْدَ رَبِّی وَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی نُوحٌ علیه السلام جَرَتْ لَهُ السَّفِینَةُ عَلَی الْمَاءِ وَ هِیَ تَجْرِی لِلْکَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله جَرَی الْحَجَرُ عَلَی الْمَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ عَلَی شَفِیرِ غَدِیرٍ وَ وَرَاءَ الْغَدِیرِ تَلٌّ عَظِیمٌ فَقَالَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ یَا مُحَمَّدُ إِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَادْعُ مِنْ صُخُورِ ذَلِکَ التَّلِّ حَتَّی یَخُوضَ الْمَاءَ فَیَعْبَرَ فَدَعَا بِالصَّخْرَةِ فَجَعَلَتْ تَأْتِی عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ حَتَّی مَثُلَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَمَرَهَا بِالرُّجُوعِ فَرَجَعَتْ کَمَا جَاءَتْ وَ أُجِیبَتْ دَعْوَتُهُ عَلَی قَوْمِهِ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ (1) فَهَطَلَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِالْعُقُوبَةِ وَ أُجِیبَتْ لِمُحَمَّدٍ بِالرَّحْمَةِ حَیْثُ قَالَ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَنُوحٌ علیه السلام رَسُولُ الْعُقُوبَةِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله رَسُولُ الرَّحْمَةِ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً (2) دَعَا نُوحٌ لِنَفْسِهِ وَ لِنَفَرٍ یَسِیرٍ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ (3) وَ مُحَمَّدٌ دَعَا لِأُمَّتِهِ مَنْ وُلِدَ مِنْهُمْ وَ مَنْ لَمْ یُولَدْ وَ اعْفُ عَنَّا (4) وَ قَالَ لَهُ وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ (5) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (6) کَانَتْ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام سَبَبَ النَّجَاةِ فِی الدُّنْیَا وَ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَبَبُ النَّجَاةِ فِی الْعُقْبَی (7) قَوْلُهُ مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی کَسَفِینَةِ نُوحٍ الْخَبَرَ وَ قَالَ نُوحٌ علیه السلام إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی (8) فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ (9) وَ مُحَمَّدٌ لَمَّا عَلَنَتْ مِنْ قَوْمِهِ الْمُعَانَدَةُ شَهَرَ عَلَیْهِمْ سَیْفَ النَّقِمَةِ وَ لَمْ یَنْظُرْ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْمِقَةِ قَالَ حَسَّانُ:
وَ إِنْ کَانَ نُوحٌ نَجَا سَالِماً***عَلَی الْفُلْکِ بِالْقَوْمِ لَمَّا نَجَا
فَإِنَّ النَّبِیَّ نَجَا سَالِماً***إِلَی الْغَارِ فِی اللَّیْلِ لَمَّا دَجَا
***
ص: 403
هُودٌ علیه السلام انْتَصَرَ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ قَوْلُهُ وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ (1) وَ مُحَمَّدٌ نَصَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ الْخَنْدَقِ بِالرِّیحِ وَ الْمَلَائِکَةِ قَوْلُهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها (2) فَزَادَ اللَّهُ مُحَمَّداً عَلَی هُودٍ بِثَلَاثَةِ آلَافِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله رِیحُ رَحْمَةٍ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ (3) الْآیَةَ وَ صَبَرَ هُودٌ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَبَرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ وَ شُرِّدَ وَ حُصِبَ بِالْحَصَی (4) وَ عَلَاهُ أَبُو جَهْلٍ بِسَلَی (5) شَاةٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَاجَائِیلَ مَلَکِ الْجِبَالِ أَنْ شُقَّ الْجِبَالَ وَ انْتَهِ إِلَی أَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ قَدْ أُمِرْتُ لَکَ بِالطَّاعَةِ فَإِنْ أَمَرْتَ أَطْبَقْتُ عَلَیْهِمُ الْجِبَالَ فَأَهْلَکْتُهُمْ بِهَا قَالَ إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَةً اهْدِ قَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ صَالِحٌ علیه السلام خَرَجَتْ لِصَالِحٍ نَاقَةٌ عُشَرَاءُ (6) مِنْ بَیْنِ صَخْرَةٍ صَمَّاءَ وَ أُخْرِجَ لِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ وَسْطِ الْجَبَلِ یَدْعُو لَهُ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ ارْفَعْ لَهُ ذِکْراً اللَّهُمَّ أَوْجِبْ لَهُ أَجْراً اللَّهُمَّ احْطُطْ عَنْهُ وِزْراً وَ عُقِرَ نَاقَتُهُ وَ عُقِرَ أَوْلَادُ مُحَمَّدٍ قَالَ أَبُو الْقَاسِمِ الْبَارِعُ:
لِنَاقَةِ صَالِحٍ نَادَتْ أُنَاسٌ***وَ قَدْ جَسَرُوا عَلَی قَتْلِ الْحُسَیْنِ
***
وَ کَانَ صَالِحٌ یُنْذِرُ قَوْمَهُ فَقِیلَ لَهُ یَا صَالِحُ ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ قَوْلُهُ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً (7) وَ النَّاقَةُ لَمْ تُنَاطِقْهُ وَ لَمْ تَشْهَدْ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ قَدْ تَکَلَّمَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نُوقٌ کَثِیرَةٌ لُوطٌ قَالَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:
ص: 404
وَ إِنْ کَانَ لُوطٌ دَعَا رَبَّهُ***عَلَی الْقَوْمِ فَاسْتَوْصَلُوا بِالْبَلَاءِ
فَإِنَّ النَّبِیَّ بِبَدْرٍ دَعَا***عَلَی الْمُشْرِکِینَ بِسَیْفِ الْفَنَاءِ
فَنَادَاهُ جِبْرِیلُ مِنْ فَوْقِهِ***بِلَبَّیْکَ لَبَّیْکَ سَلْ مَا تَشَاءُ
***
إِبْرَاهِیمُ علیه السلام نَظَرَ مِنَ الْمُلْکِ إِلَی الملک (الْمَلَکُوتِ) وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ (1) وَ الْحَبِیبُ نَظَرَ مِنَ الملک (الْمَلَکُوتِ) إِلَی الْمِلْکِ أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَ (2) الْخَلِیلُ علیه السلام طَالِبٌ قَالَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی (3) وَ الْحَبِیبُ مَطْلُوبٌ أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا (4) قَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی (5) وَ قِیلَ لِلْحَبِیبِ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ (6) وَ قَالَ الْخَلِیلُ وَ لا تُخْزِنِی (7) وَ لِلْحَبِیبِ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ (8) وَ قَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام وَسْطَ النَّارِ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ قِیلَ لِلْحَبِیبِ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ (9) قَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ (10) وَ قِیلَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (11) قَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام وَ أَرِنا مَناسِکَنا (12) وَ قِیلَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله لِنُرِیَهُ (13) (قَالَ) الْخَلِیلُ علیه السلام (14) وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ (15) وَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ (16) الْخَلِیلُ علیه السلام وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی (17) وَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ (18) لِأَجْلِکَ الْخَلِیلُ علیه السلام بَخِلَ عَلَی أَعْدَائِهِ بِالرِّزْقِ وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ (19) وَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله سَخَا بِهَا عَلَی الْأَعْدَاءِ حَتَّی عُوتِبَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ (20) الْخَلِیلُ علیه السلام أَقْسَمَ بِاللَّهِ وَ تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ (21) وَ أَقْسَمَ اللَّهُ بِالْحَبِیبِ لَعَمْرُکَ
ص: 405
إِنَّهُمْ (1) وَ اتَّخَذَ مَقَامَ الْخَلِیلِ قِبْلَةً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ (2) وَ جَعَلَ أَحْوَالَ الْحَبِیبِ وَ أَفْعَالَهُ وَ أَقْوَالَهُ قِبْلَةً لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ (3) الْخَلِیلُ علیه السلام کَسَرَ أَصْنَامَ قَوْمٍ بِالْخُفْیَةِ غَضَباً لِلَّهِ وَ الْحَبِیبُ کَسَرَ عَنِ الْکَعْبَةِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً وَ أَذَلَّ مَنْ عَبَدَهَا بِالسَّیْفِ اصْطَفَی الْخَلِیلَ علیه السلام بَعْدَ الِابْتِلَاءِ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ (4) وَ اصْطَفَی الْحَبِیبَ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الِابْتِلَاءِ اللَّهُ یَصْطَفِی (5) الْخَلِیلُ علیه السلام بَذَلَ مَالَهُ لِأَجْلِ الْجَلِیلِ وَ خَلَقَ الْجَلِیلُ الْعَالَمَ لِأَجْلِ الْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله مَقَامُ الْخَلِیلِ علیه السلام مَقَامُ الْخِدْمَةِ وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ (6) وَ مَقَامُ الْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله مَقَامُ الشَّفَاعَةِ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ (7) وَ الشَّفِیعُ أَفْضَلُ مِنْ الْخَادِمِ الْخَلِیلُ علیه السلام طَلَبَ ابْتِدَاءً الْوُصْلَةَ قَالَ هذا رَبِّی (8) وَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله طَلَبَ بَقَاءَ الْوُصْلَةِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (9) وَ لِلْبَقَاءِ فَضْلٌ عَلَی الِابْتِدَاءِ صَیَّرَ اللَّهُ حَرَّ النَّارِ عَلَی الْخَلِیلِ علیه السلام بَرْداً وَ سَلَاماً وَ صَیَّرَ السَّمَّ فِی جَوْفِهِ سَلَاماً حِینَ سَمَّتْهُ الْخَیْبَرِیَّةُ ثُمَّ سَخَّرَ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ الَّتِی کَانَتْ نَارُ الدُّنْیَا کُلُّهَا جُزْءاً مِنْهَا کَانَ الْخَلِیلُ علیه السلام مُنَادِیاً بِالْحَجِّ وَ الْقُرْبَانِ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِ (10) وَ الْحَبِیبُ مُنَادِیاً بِالْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ (11) قَالَ لِلْخَلِیلِ علیه السلام أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ (12) وَ قَالَ لِلْحَبِیبِ آمَنَ الرَّسُولُ (13) قَالَ الْخَلِیلُ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی (14) وَ قِیلَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله لَوْلَاکَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاکَ وَ قِیلَ (15) لِلْخَلِیلِ علیه السلام وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ (16) وَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله فُدِیَ أَبُوهُ عَبْدُ اللَّهِ بِمِائَةِ نَاقَةٍ وَ بَارَکَ فِی أَوْلَادِ الْخَلِیلِ علیه السلام حَتَّی عَفَوْا فَأَمَرَ دَاوُدُ علیه السلام فِی أَیَّامِهِ بِإِحْصَائِهِمْ فَعَجَزُوا عَنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی
ص: 406
اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ لَمَّا أَطَاعَنِی بِذَبْحِ وَلَدِهِ کَثَّرْتُ ذُرِّیَّتَهُ وَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله لَمَّا ابْتُلِیَ أَیْضاً بِذَبْحِ ابْنِهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَثَّرْتُ أَوْلَادَهُ وَصَلَ الْخَلِیلُ إِلَی الْجَلِیلِ بِالْوَاسِطَةِ وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ (1) وَ وَصَلَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله بِلَا وَاسِطَةٍ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی (2) أَرَادَ الْخَلِیلُ علیه السلام رِضَا الْمَلِکِ فِی رَفْعِ الْکَعْبَةِ وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ (3) وَ أَرَادَ اللَّهُ الْقِبْلَةَ فِی رِضَا الْحَبِیبِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها (4) کَانَ الِابْتِلَاءُ لِلْخَلِیلِ أَوَّلًا وَ الِاجْتِبَاءُ آخِراً وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ (5) وَ الْحَبِیبُ صلی الله علیه و آله ابْتِدَاؤُهُ بِشَارَةٌ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ (6) سَأَلَ الْخَلِیلُ وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (7) وَ قَالَ لِلْحَبِیبِ صلی الله علیه و آله إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ (8) الْخَلِیلُ مَنْ یُخَالُّکَ وَ الْحَبِیبُ مَنْ تُخَالُّهُ (9) فَلَا جَرَمَ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی (10) الْخَلِیلُ الْمُرِیدُ وَ الْحَبِیبُ الْمُرَادُ الْخَلِیلُ عَطْشَانُ وَ الْحَبِیبُ رَیَّانُ قَالَ صَاحِبُ الْعَیْنِ مَخْرَجُ الْحَاءِ أَقْصَی مِنْ مَخْرَجِ الْخَاءِ بِدَرَجَةٍ فَإِنَّ الْخَاءَ مِنَ الْحَلْقِ وَ الْحَاءَ مِنَ الْفُؤَادِ فَإِذَا ذَکَرْتَ الْخَلِیلَ لَمْ تَمْلَأْ فَاکَ لِأَنَّهُ مِنَ الْحَلْقِ وَ إِذَا ذَکَرْتَ الْحَبِیبَ مَلَأْتَ فَاکَ وَ قَلْبَکَ لِأَنَّهُ مِنَ الْفُؤَادِ قَالُوا أَظْهَرَ اللَّهُ الْخَلِیلَ وَ لَمْ یُظْهِرِ الْحَبِیبَ الْجَوَابُ أَنَّهُ أَظْهَرَ الْمَحَبَّةَ لِمُتَّبِعِیهِ فَکَیْفَ الْمَتْبُوعُ قَوْلُهُ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ (11) یَعْقُوبُ کَانَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ ابْناً وَ مُحَمَّدٌ کَانَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ وَصِیّاً وَ جَعَلَ الْأَسْبَاطَ مِنْ سُلَالَةِ صُلْبِهِ وَ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ مِنْ بَنَاتِهِ وَ الْهُدَاةَ فِی ذُرِّیَّتِهِ (12) قَوْلُهُ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ (13) وَ
ص: 407
مُحَمَّدٌ أَرْفَعُ ذِکْراً مِنْ ذَلِکَ جُعِلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنْ بَنَاتِهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ آتَاهُ الْکِتَابَ الْمَحْفُوظَ لَا یُبَدَّلُ وَ لَا یُغَیَّرُ (1) وَ صَبَرَ یَعْقُوبُ علیه السلام عَلَی فِرَاقِ وَلَدِهِ حَتَّی کَادَ یَحْرُضُ وَ صَبَرَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَی وَفَاةِ إِبْرَاهِیمَ وَ عَلَی مَا عَلِمَ مِنْ فَحْوَی مَا یَجْرِی عَلَی ذُرِّیَّتِهِ یُوسُفُ علیه السلام إِنْ کَانَ لَهُ جَمَالٌ فَلِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَلَاحَةٌ وَ کَمَالٌ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوسُفُ علیه السلام أَحْسَنَ وَ لَکِنَّنِی أَمْلَحُ وَ إِنْ کَانَ یُوسُفُ فِی اللَّیْلِ نُورَانِیّاً فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی الدُّنْیَا وَ الْعُقْبَی نُورَانِیٌّ فَفِی الدُّنْیَا یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ وَ فِی الْعُقْبَی انْظُرُونا نَقْتَبِسْ (2) یُوسُفُ علیه السلام دَعَا لِمَالِکِ بْنِ ذُعْرٍ لِیَکْثُرَ مَالُهُ وَ وُلْدُهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَتُدْرِکُ (3) وَلَداً لِی یُسَمَّی الْبَاقِرَ فَإِذَا لَقِیتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قَالَ لِأَنَسٍ اللَّهُمَّ أَطِلْ عُمُرَهُ وَ أَکْثِرْ مَالَهُ وَ وُلْدَهُ فَبَقِیَ إِلَی أَیَّامِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ وَ لَهُ عِشْرُونَ مِنَ الذُّکُورِ وَ ثَمَانُونَ مِنَ الْإِنَاثِ وَ کَانَتْ شَجَرَاتُهُ کُلَّ حَوْلٍ ذَوَاتِ ثَمَرَتَیْنِ صَبَرَ یُوسُفُ علیه السلام فِی الْجُبِّ وَ الْحَبْسِ وَ الْفُرْقَةِ وَ الْمَعْصِیَةِ وَ مُحَمَّدٌ قَاسَی مِنْ کَثْرَةِ الْغُرْبَةِ وَ الْفُرْقَةِ وَ حُبِسَ فِی الشِّعْبِ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ فِی الْغَارِ ثَلَاثَ لَیَالٍ وَ کَانَ لِیُوسُفَ علیه السلام رُؤْیَاهُ وَ لِمُحَمَّدٍ لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ (4) مُوسَی علیه السلام أَعْطَاهُ اللَّهُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ عَیْناً قَوْلُهُ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ (5) عَیْناً وَ مُحَمَّدٌ أَمَرَ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ بِغَرْسِ سَهْمِهِ یَوْمَ الْمِیضَاةِ (6) بِالْحُدَیْبِیَةِ فِی قَلِیبٍ جَافَّةٍ فَتَفَجَّرَتْ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً حَتَّی کَفَتْ ثَمَانِیَةَ آلَافِ رَجُلٍ وَ کَانَ لِمُوسَی علیه السلام انْفِجَارُ الْمَاءِ مِنَ الْحَجَرِ وَ لِمُحَمَّدٍ علیه السلام انْفِجَارُ الْمَاءِ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ وَ هَذَا أَعْجَبُ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ لِمُوسَی
ص: 408
عَمُوداً مِنَ السَّمَاءِ یُضِی ءُ لَهُمْ لَیْلَتَهُمْ وَ یَرْتَفِعُ نَهَارَهُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ أَعْطَی بَعْضَ أَصْحَابِهِ عَصاً تُضِی ءُ أَمَامَهُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَعْطَی قَتَادَةَ بْنَ النُّعْمَانِ عُرْجُوناً (1) فَکَانَ الْعُرْجُونُ یُضِی ءُ أَمَامَهُ عَشْراً قَوْلُهُ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ (2) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ الضَّحَّاکُ الْیَدُ وَ الْعَصَا وَ الْحَجَرُ وَ الْبَحْرُ وَ الطُّوفَانُ وَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ وَ الضَّفَادِعُ وَ الدَّمُ یُرْوَی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله اسْتَتَرَ لِلْوُضُوءِ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِلَی الشَّامِ فَأَحَاطَ بِهِ الْیَهُودُ بِالسُّیُوفِ فَأَثَارَ اللَّهُ مِنْ تَحْتِ رِجْلِهِ جَرَاداً فَاحْتَوَشَتْهُمْ (3) وَ جَعَلَتْ تَأْکُلُهُمْ حَتَّی أَتَتْ عَلَی جُمْلَتِهِمْ وَ کَانُوا مِائَتَیْ نَفَرٍ وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الصَّفَا قُبُورَ سَبْعِینَ نَبِیّاً مَا مَاتُوا إِلَّا بِضُرِّ الْجُوعِ وَ الْقَمْلِ وَ تَبِعَهُ قَوْمٌ یَوْماً خَالِیاً فَنَظَرَ أَحَدُهُمْ إِلَی ثِیَابِ نَفْسِهِ وَ فِیهَا قَمْلٌ ثُمَّ جَعَلَ بَدَنَهُ یَحُکُّهُ فَأَنِفَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ انْسَلَ (4) وَ أَبْصَرَ آخَرُ وَ آخَرُ مِثْلَ ذَلِکَ حَتَّی وَجَدَ کُلُّهُمْ مِنْ نَفْسِهِ ثُمَّ زَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ حَتَّی اسْتَوْلَی ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ مِنْ خَمْسَةِ أَیَّامٍ إِلَی شَهْرَیْنِ وَ هَمَّ جَمَاعَةٌ بِقَتْلِهِ فَخَرَجُوا نَحْوَ الْمَدِینَةِ مِنْ مَکَّةَ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَی مَزَاوِدِهِمْ وَ رَوَایَاهُمْ وَ سَطَائِحِهِمْ الْجِرْذَانَ فَخَرَقَتْهَا وَ نَقَبَتْهَا وَ سَالَ مِیَاهُهَا فَلَمَّا عَطِشُوا شَعَرُوا فَرَجَعُوا الْقَهْقَرَی إِلَی الْحِیَاضِ الَّتِی کَانُوا تَزَوَّدُوا مِنْهَا تِلْکَ الْمِیَاهَ وَ إِذَا الْجِرْذَانُ قَدْ سَبَقَتْهُمْ إِلَیْهَا فَنَقَبَتْ أُصُولَهَا وَ سَالَ فِی الْحَرَّةِ (5) مِیَاهُهَا فَتَمَاوَتُوا وَ لَمْ یَنْفَلِتْ مِنْهُمْ إِلَّا وَاحِدٌ لَا یَزَالُ یَقُولُ یَا رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قَدْ تُبْتُ مِنْ أَذَاهُ فَفَرِّجْ عَنِّی بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَوَرَدَتْ عَلَیْهِ قَافِلَةٌ فَسَقَوْهُ وَ حَمَلُوهُ وَ أَمْتِعَةَ الْقَوْمِ (6) فَآمَنَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَهُ تِلْکَ الْجِمَالَ وَ الْأَمْوَالَ وَ احْتَجَمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَرَّةً فَدَفَعَ الدَّمُ الْخَارِجُ مِنْهُ إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ قَالَ غَیِّبْهُ فَذَهَبَ فَشَرِبَهُ فَقَالَ مَا ذَا صَنَعْتَ بِهِ قَالَ شَرِبْتُهُ قَالَ أَ وَ لَمْ
ص: 409
أَقُلْ لَکَ غَیِّبْهُ فَقَالَ قَدْ غَیَّبْتُهُ فِی وِعَاءِ حَرِیزٍ فَقَالَ إِیَّاکَ وَ أَنْ تَعُودَ لِمِثْلِ هَذَا ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَی النَّارِ لَحْمَکَ وَ دَمَکَ لَمَّا اخْتَلَطَ بِدَمِی وَ لَحْمِی وَ اسْتَهَزَأَ بِهِ أَرْبَعُونَ نَفَراً مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ اللَّهَ یُعَذِّبُهُمْ بِالدَّمِ فَلَحِقَهُمُ الرُّعَافُ الدَّائِمُ وَ سَیَلَانُ الدِّمَاءِ مِنْ أَضْرَاسِهِمْ فَکَانَ طَعَامُهُمْ وَ شَرَابُهُمْ یَخْتَلِطُ بِدِمَائِهِمْ فَبَقُوا کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ثُمَّ هَلَکُوا قَوْلُهُ اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ (1) وَ أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِنْهُ وَ هُوَ أَنَّ نُوراً کَانَ عَنْ یَمِینِهِ حَیْثُ مَا جَلَسَ وَ کَانَ یَرَاهُ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَ قَدْ بَقِیَ ذَلِکَ النُّورُ إِلَی قِیَامِ السَّاعَةِ وَ کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَأْتِیَهُ الْحَسَنَانِ فَیُنَادِیهِمَا هَلُمَّا إِلَیَّ فَیُقْبِلَانِ نَحْوَهُ مِنَ الْبُعْدِ قَدْ بَلَغَهُمَا صَوْتُهُ فَیَقُولُ بِسَبَّابَتِهِ هَکَذَا یُخْرِجُهُمَا مِنَ الْبَابِ فَتُضِی ءُ لَهُمَا أَحْسَنَ مِنْ ضَوْءِ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ فَیَأْتِیَانِ ثُمَّ تَعُودُ الْإِصْبَعُ کَمَا کَانَتْ وَ تَفْعَلُ فِی انْصِرَافِهِمَا مِثْلَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ (2) وَ لَهُ مَا رُوِیَ أَنَّ الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ انْکَسَرَ سَیْفُهُ فِی بَعْضِ الْغَزَوَاتِ فَأَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَشَبَةً فَمَسَحَهَا مِنْ جَانِبَیْهِ فَصَارَتْ سَیْفاً أَجْوَدَ مَا یَکُونُ وَ أَضْرَبَهَا (3) فَکَانَ یُقَاتِلُ بِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَلَبَ جُذُوعَ سُقُوفِ یَهُودَ نَازَعُوهُ أَفَاعِیَ وَ هِیَ أَکْثَرُ مِنْ مِائَةِ جِذْعٍ وَ قَصَدَتْ نَحْوَهُمْ وَ الْتَقَمَتْ مَتَاعَ بَیْتِهِمْ فَمَاتَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ خُبِلَ جَمَاعَةٌ (4) وَ أَسْلَمَ آخَرُونَ وَ قَالُوا اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ الَّذِی اصْطَفَیْتَهُ وَ عَلِیٍّ الَّذِی ارْتَضَیْتَهُ وَ أَوْلِیَائِهِمَا الَّذِینَ مَنْ سَلَّمَ لَهُمْ أَمْرَهُمْ اجْتَبَیْتَهُ فَأَنْشَرَ اللَّهُ الْأَرْبَعَةَ قَوْلُهُ فَاضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ (5) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَرَجْنَا مَعَهُ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِلَی خَیْبَرَ فَإِذَا نَحْنُ بِوَادٍ یَشْخُبُ فَقَدَّرْنَاهُ فَإِذَا هُوَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِی أَمَامَنَا کَمَا قَالَ أَصْحَابُ مُوسَی علیه السلام إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (6) فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مُرْسَلٍ دَلَالَةً
ص: 410
فَأَرِنِی قُدْرَتَکَ وَ رَکِبَ فَعَبَرَتِ الْخَیْلُ لَا تَنْدَی حَوَافِرُهَا وَ الْإِبِلُ لَا تَنْدَی أَخْفَافُهَا فَرَجَعْنَا فَکَانَ فَتَحَهَا وَ فِی رِوَایَةِ أَنَسٍ إِنَّهُ مَطَرَتِ السَّمَاءُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا بِوَادِی الخزان (1) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَوْلٌ عَظِیمٌ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ اتَّبِعُونِی وَ کُنْتُ آخِرَ النَّاسِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْمَاءَ مَا بَلَّ أَخْفَافَ الْإِبِلِ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ (2) وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ الْعَنْ رِعْلًا وَ ذَکْوَانَ (3) اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ سِنِیهِمْ کَسِنِی یُوسُفَ فَفِی الْخَبَرِ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ مِنْهُمْ یَلْحَقُ صَاحِبَهُ فَلَا یُمْکِنُهُ الدُّنُوُّ فَإِذَا دَنَا مِنْهُ لَا یُبْصِرُهُ مِنْ شِدَّةِ دُخَانِ الْجُوعِ وَ کَانَ یُجْلَبُ (4) إِلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ فَإِذَا اشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ یَصِلُوا بِهِ إِلَی بُیُوتِهِمْ حَتَّی یَتَسَوَّسَ (5) وَ یُنْتِنَ فَأَکَلُوا الْکِلَابَ الْمَیْتَةَ وَ الْجِیَفَ وَ الْجُلُودَ وَ نَبَشُوا الْقُبُورَ وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ الْمَوْتَی فَأَکَلُوهَا وَ أَکَلَتِ الْمَرْأَةُ طِفْلَهَا وَ کَانَ الدُّخَانُ مُتَرَاکِماً بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ (6) فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ وَ رُؤَسَاءُ قُرَیْشٍ یَا مُحَمَّدُ أَ تَأْمُرُنَا بِصِلَةِ الرَّحِمِ فَأَدْرِکْ قَوْمَکَ فَقَدْ هَلَکُوا فَدَعَا لَهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُوقِنُونَ (7) فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ (8) فَعَادَ إِلَیْهِمُ الْخِصْبُ وَ الدَّعَةُ وَ هُوَ
ص: 411
قَوْلُهُ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ (1) الْآیَةَ انْتَقَمَ اللَّهُ لِمُوسَی علیه السلام مِنْ فِرْعَوْنَ وَ انْتَقَمَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْفَرَاعِنَةِ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ (2) کَانَ لِمُوسَی علیه السلام عَصًا وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ذُو الْفَقَارِ خَلَّفَ مُوسَی علیه السلام هَارُونَ علیه السلام فِی قَوْمِهِ وَ خَلَّفَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام فِی قَوْمِهِ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ کَانَ لِمُوسَی علیه السلام اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً کَانَ لِمُوسَی علیه السلام انْفِلَاقُ الْبَحْرِ فِی الْأَرْضِ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ (3) وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله انْشِقَاقُ الْقَمَرِ فِی السَّمَاءِ وَ ذَلِکَ أَعْجَبُ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ (4) الْعَصَا بَلَغَتِ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ (5) وَ أَشَارَ بِالْإِصْبَعِ إِلَی الْقَمَرِ فَانْشَقَّ وَ قَالَ مُوسَی علیه السلام رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی (6) وَ قَالَ اللَّهُ لَهُ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (7) وَ قَالَ لِمُوسَی وَ هَارُونَ علیهما السلام فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً (8) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ (9) وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ (10) وَ أَعْطَی اللَّهُ مُوسَی علیه السلام الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ أَحَلَّ الْغَنَائِمَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لِأُمَّتِهِ وَ لَمْ یَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلَهُ وَ قَالَ فِی حَقِّ مُوسَی وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ (11) یَعْنِی فِی التِّیهِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَسِیرُ الْغَمَامُ فَوْقَهُ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ وَ نَاجَی اللَّهُ مُحَمَّداً عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی وَ کَانَ وَاسِطَةٌ بَیْنَ الْحَقِّ وَ بَیْنَ مُوسَی علیه السلام وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ رَبِّهِ أَحَدٌ فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ (12) وَ لَیْسَ مَنْ مَشَی بِرِجْلَیْهِ کَمَنْ أُسْرِیَ بِسِرِّهِ (13) وَ لَیْسَ مَنْ نَادَاهُ کَمَنْ نَاجَاهُ وَ مَنْ بَعُدَ نُودِیَ وَ مَنْ قَرُبَ نُوجِیَ وَ لَمْ یُکَلَّمْ مُوسَی علیه السلام إِلَّا بَعْدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ نَائِماً فِی بَیْتِ أُمِّ هَانِی فَعُرِجَ بِهِ وَ مِعْرَاجُ مُوسَی علیه السلام بَعْدَ الْمَوْعُودِ وَ مِعْرَاجُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِلَا وَعْدٍ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ اخْتِیرَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ فَرِیدٌ وَ لَمْ یَحْتَمِلْ مُوسَی علیه السلام
ص: 412
مَا رَآهُ وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً (1) وَ احْتَمَلَ مُحَمَّدٌ ذَلِکَ لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ (2) مِعْرَاجُ مُوسَی علیه السلام نَهَاراً وَ مِعْرَاجُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَیْلًا مِعْرَاجُ مُوسَی عَلَی الْأَرْضِ وَ مِعْرَاجُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَوْقَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ أَخْبَرَ بِمَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُوسَی علیه السلام وَ کَتَمَ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی (3) قَوْلُهُ وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا (4) کَأَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ فِرْعَوْنَ لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ (5) کَأَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ قَالَ لِمُوسَی وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً (6) وَ أَخْرَجَ النَّبِیُّ مِنْ مَسْجِدِهِ مَا خَلَا الْعِتْرَةَ وَ فِی هَذَا تِبْیَانُ قَوْلِهِ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی حَسَّانُ:
لَئِنْ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی عَلَی***شَرِیفٍ مِنَ الطُّورِ یَوْمَ النِّدَاءِ
فَإِنَّ النَّبِیَّ أَبَا قَاسِمٍ***حُبِیَ بِالرِّسَالَةِ فَوْقَ السَّمَاءِ
وَ قَدْ صَارَ بِالْقُرْبِ مِنْ رَبِّهِ***عَلَی قَابِ قَوْسَیْنِ لَمَّا دَنَا
وَ إِنْ فَجَّرَ الْمَاءَ مُوسَی لَکُمْ (7)***عُیُوناً مِنَ الصَّخْرِ ضَرْبَ الْعَصَا
فَمِنْ کَفِّ أَحْمَدَ قَدْ فُجِّرَتْ***عُیُونٌ مِنَ الْمَاءِ یَوْمَ الظَّمَا
وَ إِنْ کَانَ هَارُونُ مِنْ بَعْدِهِ***حُبِیَ بِالْوِزَارَةِ یَوْمَ الْمَلَا
فَإِنَّ الْوِزَارَةَ قَدْ نَالَهَا***عَلِیٌّ بِلَا شَکٍّ یَوْمَ النِّدَا
***
کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ الْأَنْصَارِیُ:
فَإِنْ یَکُ مُوسَی کَلَّمَ اللَّهُ جَهْرَةً***عَلَی جَبَلِ الطُّورِ الْمُنِیفِ (8) الْمُعَظَّمِ
فَقَدْ کَلَّمَ اللَّهُ النَّبِیَّ مُحَمَّداً***عَلَی الْمَوْضِعِ الْأَعْلَی الرَّفِیعِ الْمُسَوَّمِ
***
دَاوُدُ علیه السلام کَانَ لَهُ سِلْسِلَةُ الْحُکُومَةِ لِیَمِیزَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْقُرْآنُ
ص: 413
ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ- (1) وَ لَیْسَتِ السِّلْسِلَةُ کَالْکِتَابِ وَ السِّلْسِلَةُ قَدْ فَنِیَتْ وَ الْقُرْآنُ بَقِیَ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ کَانَ لَهُ النَّغْمَةُ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْحَلَاوَةُ وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ (2) وَ کَانَ لَهُ ثَلَاثُونَ أَلْفَ حَرَسٍ وَ کَانَ حَارِسُ مُحَمَّدٍ هُوَ اللَّهَ تَعَالَی وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (3) وَ سَبَّحَتْ لَهُ الْوُحُوشُ وَ الطُّیُورُ وَ الْجِبَالُ فَاللَّهُ تَعَالَی وَ مَلَائِکَتُهُ یَشْهَدُونَ لِمُحَمَّدٍ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (4) وَ قَالَ لَهُ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (5) وَ أَلَانَ قَلْبَ مُحَمَّدٍ بِالرَّحْمَةِ وَ الشَّفَاعَةِ فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ (6) وَ أَلَانَ لَهُمُ (7) الصُّمَّ الصُّخُورَ الصِّلَابَ وَ جَعَلَهَا غَاراً وَ کَانَ یَحْلُبُ الشَّاةَ الْمَجْهُودَةَ وَ یَمْسَحُ ضَرْعَهَا فَیَحْلُبُ مِنْهَا کَیْفَ شَاءَ وَ سَخَّرَ لَهُ الْجِبَالَ وَ کَانَ یُسَبِّحْنَ وَ أَخَذَ النَّبِیُّ أَحْجَاراً فَأَمْسَکَهَا فَسَبَّحْنَ فِی کَفِّهِ وَ لَهُ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ وَ لِمُحَمَّدٍ الْبُرَاقَ وَ قَالَ لَهُ وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ (8) وَ شَدَدَ مُلْکَ مُحَمَّدٍ حَتَّی نَسَخَ بِشَرِیعَتِهِ سَائِرَ الشَّرَائِعِ وَ قَالَ لِدَاوُدَ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی (9) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ (10) حَسَّانُ:
وَ إِنْ کَانَ دَاوُدُ قَدْ أَوَّبَتْ (11)***جِبَالٌ لَدَیْهِ وَ طَیْرُ الْهَوَا
فَفِی کَفِّ أَحْمَدَ قَدْ سَبَّحَتْ***بِتَقْدِیسِ رَبِّی صِغَارُ الْحَصَی
***
سُلَیْمَانُ سُخِّرَتْ لَهُ الرِّیحُ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ (12) یُقَالُ إِنَّهُ غَدَا مِنَ الْعِرَاقِ وَ قَالَ (13) بِمَرْوٍ وَ أَمْسَی بِبَلْخٍ وَ أَکْرَمَ مُحَمَّداً بِالْبُرَاقِ خُطْوَتُهُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ قَالَ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ (14) وَ رُوِیَ أَنَّ الْحُمَّرَةَ فُجِعَتْ بِأَحَدِ وُلْدِهَا فَجَاءَتْ إِلَی
ص: 414
النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ جَعَلَتْ تَرِفُّ عَلَی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَیُّکُمْ فَجَعَ (1) هَذِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَنَا أَخَذْتُ بَیْضَهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْدُدْهَا وَ مِنْهُ کَلَامُ الْبَعِیرِ وَ الْعِجْلِ وَ الضَّبْیِ وَ الشَّاةِ وَ الذِّئْبِ وَ الذَّبِّ وَ سُخِّرَتْ لَهُ (2) الْجِنُّ وَ الشَّیَاطِینُ وَ قَالَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ- (3) وَ قَوْلُهُ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ (4) وَ هُمُ التِّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِ الْجِنِّ بِنَصِیبِینَ وَ الْیَمَنِ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ مِنْهُمْ شصاه وَ مصاه وَ الهملکان وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المازمان وَ نضاه وَ هَاضِبٌ وَ عَمْرٌو وَ بَایَعُوهُ عَلَی الْعِبَادَاتِ وَ اعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً وَ سُلَیْمَانُ علیه السلام کَانَ یَصْفِدُهُمْ لِعِصْیَانِهِمْ وَ نَبِیُّنَا أَتَوْهُ طَائِعِینَ رَاغِبِینَ وَ سَأَلَ سُلَیْمَانُ مُلْکاً دَنِیّاً رَبِ هَبْ لِی مُلْکاً (5) وَ عُرِضَ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الدُّنْیَا عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَرَدَّهَا فَشَتَّانَ بَیْنَ مَنْ یَسْأَلُ وَ بَیْنَ مَنْ یُعْطَی فَلَا یَقْبَلُ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ الْکَوْثَرَ وَ الشَّفَاعَةَ وَ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی (6) وَ قَالَ لِسُلَیْمَانَ فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (7) وَ قَالَ لِنَبِیِّنَا ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (8) حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:
وَ إِنْ کَانَتِ الْجِنُّ قَدْ سَاسَهَا***سُلَیْمَانُ وَ الرِّیحُ تَجْرِی رَخَا
فَشَهْرٌ غُدُوٌّ بِهِ دَائِباً***وَ شَهْرٌ رَوَاحٌ بِهِ إِنْ یَشَا
فَإِنَّ النَّبِیَّ سَرَی لَیْلَةً***مِنَ الْمَسْجِدَیْنِ إِلَی الْمُرْتَقَی
***
کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ:
وَ إِنْ تَکُ نَمْلُ الْبَرِّ بِالْوَهْمِ کَلَّمَتْ***سُلَیْمَانَ ذَا الْمُلْکِ الَّذِی لَیْسَ بِالْعَمِی
فَهَذَا نَبِیُّ اللَّهِ أَحْمَدُ سَبَّحَتْ***صِغَارُ الْحَصَی فِی کَفِّهِ بِالتَّرَّنُمِ
***
یَحْیَی علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (9) وَ کَانَ فِی عَصْرٍ لَا جَاهِلِیَّةَ
ص: 415
فِیهِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُوتِیَ الْحُکْمَ وَ الْفَهْمَ صَبِیّاً بَیْنَ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ حِزْبِ الشَّیْطَانِ وَ کَانَ یَحْیَی علیه السلام أَعْبَدَ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ أَزْهَدَهُمْ وَ مُحَمَّدٌ أَزْهَدَ الْخَلَائِقِ وَ أَعْبَدَهُمْ حَتَّی قِیلَ طه ما أَنْزَلْنا (1) حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:
وَ إِنْ کَانَ یَحْیَی بَکَتْ عَیْنُهُ***صَغِیراً وَ طَهَّرَهُ فِی الصَّبَا
فَإِنَّ النَّبِیَّ بَکَی قَائِماً***حَزِیناً عَلَی الرِّجْلِ خَوْفَ الرَّجَا
فَنَادَاهُ أَنْ طه (2) أَبَا قَاسِمٍ***وَ لَا تَشْقَ بِالْوَحْیِ لَمَّا أَتَی
***
عِیسَی علیه السلام وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ (3) وَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله أَتَاهُ مُعَاذُ بْنُ عفرا (4) (عَفْرَاءَ) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ تَزَوَّجْتُ وَ قَالُوا لِلزَّوْجَةِ إِنَّ بِجَنْبِی بَیَاضاً فَکَرِهَتْ أَنْ تُزَفَّ إِلَیَّ فَقَالَ اکْشِفْ لِی عَنْ جَنْبِکَ فَکَشَفَ لَهُ عَنْ جَنْبِهِ فَمَسَحَهُ بِعُودٍ فَذَهَبَ مَا بِهِ مِنَ الْبَرَصِ وَ لَقَدْ أَتَاهُ مِنْ جُهَیْنَةَ أَجْذَمُ یَتَقَطَّعُ مِنَ الْجُذَامِ فَشَکَا إِلَیْهِ فَأَخَذَ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ امْسَحْ بِهِ جَسَدَکَ فَفَعَلَ فَبَرَأَ وَ أَبْرَأَ صَاحِبَ السِّلْعَةِ (5) وَ أَتَتْهُ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ ابْنِی قَدْ أَشْرَفَ عَلَی حِیَاضِ الْمَوْتِ کُلَّمَا أَتَیْتُهُ بِطَعَامٍ وَقَعَ عَلَیْهِ التَّثَاؤُبُ (6) فَقَامَ وَ قُمْنَا مَعَهُ فَلَمَّا أَتَیْنَاهُ قَالَ لَهُ جَانِبْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَجَانَبَهُ الشَّیْطَانُ فَقَامَ صَحِیحاً وَ أَتَاهُ رَجُلٌ وَ بِهِ أُدْرَةٌ (7) عَظِیمَةٌ فَقَالَ هَذِهِ الْأُدْرَةُ تَمْنَعُنِی مِنَ التَّطْهِیرِ وَ الْوُضُوءِ فَدَعَا بِمَاءٍ فَبَرَکَ فِیهِ وَ دَعَاهُ وَ تَفَلَ فِیهِ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُفِیضَ عَلَیْهِ (8) فَفَعَلَ الرَّجُلُ وَ أَغْفَی إِغْفَاءَةً وَ انْتَبَهَ فَإِذَا هِیَ قَدْ تَقَلَّصَتْ وَ جَاءَتِ امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا
ص: 416
عُکَّةُ (1) سَمْنٍ وَ أَقِطٍ وَ مَعَهَا ابْنَةٌ لَهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَدْتُ هَذِهِ کمها (2) (کَمْهَاءَ) فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُوداً فَمَسَحَ بِهِ عَیْنَیْهَا فَأَبْصَرَتَا وَ مِنْهُ حَدِیثُ قَتَادَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُنَیْسٍ قَوْلُهُ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ (3) قَالَ الْکَلْبِیُّ کَانَ عِیسَی علیه السلام یُحْیِی الْأَمْوَاتَ بِیَا حَیُّ یَا قَیُّومُ وَ قِیلَ إِنَّهُ أَحْیَا أَرْبَعَةَ أَنْفُسٍ وَ هُمْ عَاذِرٌ وَ ابْنُ الْعَجُوزِ وَ ابْنَةُ الْعَاشِرِ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَقَدِ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ أَنْ یُحْیِیَ لَهُمْ مَوْتَاهُمْ فَوَجَّهَ مَعَهُمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ اذْهَبْ إِلَی الْجَبَّانَةِ (4) فَنَادِ بِاسْمِ هَؤُلَاءِ الرَّهْطِ الَّذِینَ یَسْأَلُونَ عَنْهُمْ بِأَعْلَی صَوْتِکَ یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ یَقُولُ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ قُومُوا بِإِذْنِ اللَّهِ فَقَامُوا یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ تَسْأَلُهُمْ عَنْ أُمُورِهِمْ ثُمَّ أَخْبَرُوهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً قَدْ بُعِثَ نَبِیّاً فَقَالُوا وَدِدْنَا أَنَّا أَدْرَکْنَاهُ فَنُؤْمِنُ بِهِ وَ أَحْیَا صلی الله علیه و آله النَّفَرَ الَّذِینَ قُتِلُوا یَوْمَ بَدْرٍ فَخَاطَبَهُمْ وَ کَلَّمَهُمْ وَ عَیَّرَهُمْ بِکُفْرِهِمْ قَوْلُهُ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ (5) وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ یُنَبِّئُ بِأَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ مِنْهَا قِصَّةُ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ وَ إِنْفَاذِ کِتَابِهِ إِلَی مَکَّةَ وَ مِنْهَا قِصَّةُ عَبَّاسٍ وَ سَبَبُ إِسْلَامِهِ ابْنُ جَرِیحٍ فِی قَوْلِهِ وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ (6) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَعْطَی عِیسَی علیه السلام تِسْعَةَ أَشْیَاءَ مِنَ الْحَظِّ وَ لِسَائِرِ النَّاسِ جُزْءاً وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أُوتِیتُ الْقُرْآنَ وَ مِثْلَیْهِ أَنْشَدَ:
وَ إِنْ کَانَ مَنْ مَاتَ یَحْیَا لَکُمْ***یُنَادِیهِ عِیسَی بِرَبِّ الْعُلَی
***
ص: 417
فَإِنَّ الذِّرَاعَ لَقَدْ سَمَّهَا***یَهُودُ لِأَحْمَدَ یَوْمَ الْقِرَی (1)
فَنَادَتْهُ إِنِّی لَمَسْمُومَةٌ***فَلَا تَقْرَبَنِّی وُقِیتَ الْأَذَی(2).
الحمرة بضم الحاء و تشدید المیم المفتوحة ضرب من الطیر کالعصفور.
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَدْ مَدَحَ اللَّهُ اثْنَیْ عَشَرَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ بِاثْنَیْ عَشَرَ نَوْعاً مِنَ الطَّاعَةِ مَدَحَ إِسْحَاقَ علیه السلام وَ یَعْقُوبَ علیه السلام بِالطَّاعَةِ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ (3) وَ لِعِیسَی بِالزَّهَادَةِ قِیلَ لَهُ لَوِ اتَّخَذْتَ مَنْزِلًا أَوِ اشْتَرَیْتَ دَابَّةً فَقَالَ مَا قَالَ وَ لِسُلَیْمَانَ بِالسَّخَاءِ وَ کَانَ یُطْعِمُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَمِائَةِ جَرِیبٍ مِنَ الْحُوَّارَی (4) وَ هُوَ یَأْکُلُ الْخُشْکَارَ (5) وَ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِالرَّحْمَةِ إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ (6) وَ فِیهِ قِصَّةُ الْمَجُوسِ الَّذِینَ أَسْلَمُوا مِنْ ضِیَافَتِهِ وَ لِنُوحٍ علیه السلام بِالصَّلَابَةِ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ (7) وَ أَیْضاً مِنْ مُوسَی وَ هَارُونَ علیهما السلام رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ (8) فَبَالَغَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْخِصَالِ حَتَّی نَهَاهُ عَنْ ذَلِکَ الِاسْتِغْفَارِ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ (9) الْمُجَاهَدَةِ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ (10) الْعِبَادَةِ طه ما أَنْزَلْنا (11) الزُّهْدِ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ (12) وَ فِیهِ حَدِیثُ مَارِیَةَ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ مَفَاتِیحَ الدُّنْیَا فَأَبَی السَّخَاءِ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً (13) الرَّحْمَةِ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ (14) وَ قَالَ فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ (15) الصَّلَابَةِ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ (16) یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ*
ص: 418
الْکُفَّارَ (1) وَ فِیهِ قِصَّةُ ابْنِ مَکْتُومٍ الْإِنْذَارِ نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (2) عَیْبِ آلِهَتِهِمْ وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (3) وَ إِنَّهُ تَعَالَی أَقْسَمَ لِأَجْلِهِ بِخَمْسَةَ عَشَرَ قَسَماً بِهِدَایَتِهِ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی (4) بِرِسَالَتِهِ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ (5) بِوَلِیِّ عَهْدِهِ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً (6) بِمِعْرَاجِهِ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (7) بِشَرِیعَتِهِ وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ (8) بِکِتَابِهِ ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ (9) بِخَلْقِهِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ (10) بِخُلُقِهِ ن وَ الْقَلَمِ (11) بِزِیَادَةِ نَوَافِلِهِ طه ما أَنْزَلْنا (12) بِطَهَارَتِهِ فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ (13) بِبَلَدِهِ لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ (14) بِمَحَبَّتِهِ وَ الضُّحی وَ اللَّیْلِ (15) بِتَهْدِیدِ مُوذِیهِ کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ (16) بِعُقُوبَةِ أَعْدَائِهِ کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ (17) بِعُمُرِهِ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ (18) وَ مِنْ شِدَّةِ فَرْطِ الْمُحِبِ (19) أَنْ یَحْلِفَ بِعُمُرِ حَبِیبِهِ وَ کُلَّ مَا سَأَلَ الْأَنْبِیَاءُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی أَعْطَاهُ اللَّهُ بِلَا سُؤَالٍ آدَمُ علیه السلام وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا (20) وَ لَهُ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ (21) نُوحٌ علیه السلام لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ (22) وَ لَهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (23) إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ لا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ (24) وَ لَهُ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَ (25) شُعَیْبٌ علیه السلام رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا (26) وَ لَهُ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ (27) لُوطٌ علیه السلام رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی
ص: 419
الْقَوْمِ (1) وَ لَهُ وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ (2) مُوسَی علیه السلام قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی (3) وَ لَهُ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ (4) مُوسَی علیه السلام اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی (5) وَ لَهُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ (6) الْمَقَامُ أَرْبَعَةٌ مَقَامُ الشَّوْقِ لِشُعَیْبٍ علیه السلام حَیْثُ بَکَی مِنْ خَوْفِ اللَّهِ وَ مَقَامُ السَّلَامِ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (7) وَ مَقَامُ الْمُنَاجَاةِ لِمُوسَی علیه السلام وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا (8) وَ مَقَامُ الْمَحَبَّةِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ (9) وَ سَمَّی اللَّهُ تَعَالَی نُوحاً شَکُوراً إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً (10) وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَلِیماً إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ (11) وَ مُوسَی علیه السلام کَلِیماً وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً (12) وَ جَمَعَ لَهُ کَمَا جَمَعَ لِنَفْسِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (13) وَ لَهُ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (14) قِیلَ هُمَا وَاحِدٌ وَ قِیلَ الرَّءُوفُ شِدَّةُ الرَّحْمَةِ رَءُوفٌ بِالْمُطِیعِینَ رَحِیمٌ بِالْمُذْنِبِینَ رَءُوفٌ بِأَقْرِبَائِهِ رَحِیمٌ بِأَصْحَابِهِ رَءُوفٌ بِعِتْرَتِهِ رَحِیمٌ بِأُمَّتِهِ رَءُوفٌ بِمَنْ رَآهُ رَحِیمٌ بِمَنْ لَمْ یَرَهُ (15).
ص: 420
بسمه تعالی و له الحمد إلی هنا انتهی الجزء السادس من کتاب بحار الأنوار للعلامة المجلسی (قدس سره) بهذه الصورة النفیسة و التعالیق المحتاج إلیها؛ و هو الجزء الثانی من المجلد السادس فی تاریخ نبینا صّلی الّله علیه و آله یحوی اثنین و أربعمائة حدیث و ثمانیة أبواب.
و قد قوبل بالنسختین المطبوعتین إحیهما النسخة المشهورة بطبعة «أمین الضرب» و عدة نسخ مخطوطة جیدة فی غایة الدقة و الإتقان منها:
النسخة الأصلیة التی هی بخط المؤلف رضوان الله علیه.
و سیصدر عاجلا- إنشاء الله تعالی- الجزء السابع عشر یبتدء ب (باب وجوب طاعته و حبه و التفویض إلیه صّلی الّله علیه و آله) و الله تعلی ولی الوفیق.
خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربّانیّ الشیرازیّ
ص: 421
الموضوع/ الصفحه
باب 5 تزوّجه صلّی اللّه علیه و آله بخدیجة رضی اللّه عنها و فضائلها و بعض أحوالها و فیه 20 حدیثا. 1- 81
باب 6 أسمائه صلّی اللّه علیه و آله و عللها و معنی کونه صلّی اللّه علیه و آله أمیّا و أنّه کان عالماً بکلّ لسان و ذکر خواتیمه و نقوشها و أثوابه و سلاحه و دوابّه و غیرها ممّا یتعلّق به صلّی اللّه علیه و آله و فیه 75 حدیثا. 28- 135
باب 7 نادر فی معنی کونه صلّی اللّه علیه و آله یتیماً و ضالّا و عائلًا و معنی انشراح صدره و علّة یتمه و العلّة التی من أجلها لم یبق له صلّی اللّه علیه و آله ولد ذکر؛ و فیه 10 أحادیث. 136- 143
باب 8 أوصافه صلّی اللّه علیه و آله فی خلقته و شمائله و خاتم النبوّة و فیه 33 حدیثا. 144- 194
باب 9 مکارم أخلاقه و سیره و سننه صلّی اللّه علیه و آله و ما أدّبه اللّه تعالی به؛ و فیه 162 حدیثا. 194- 294
باب 10 نادر فیه ذکر مزاحه و ضحکه صّلی الّله علیه و آله و هو من الباب الأوّل؛ و فیه 4 أحادیث. 294- 299
باب 11 فضائله و خصائصه صّلی الّله علیه و آله و ما امتنّ اللّه به علی عباده؛ و فیه 96 حدیثا. 299- 401
باب 12 نادر فی اللطائف فی فضل نبیّنا صّلی الّله علیه و آله فی الفضائل و المعجزات علی الأنبیاء علیهم السلام و فیه حدیثان. 402- 420
ص: 422
أقدّم شکری الجزیل إلی العالم البارع حجّة الإسلام الحاجّ السیّد مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ صاحب صاحب الوعظ و الجماعة حیث بذل نسخته الفریدة الوحیدة: النسخة الأصلیة التی هی بخطّ المؤلّف رضوان اللّه علیه و هی ممّا ورثه من أبیه الفقید السعید الخطیب المشهور الحاجّ السیّد صدر الدین العاملیّ رحمه اللّه و ها هی صحیفة من صورتها الفتوغرافیّة تجاه هذه الصحیفة.
ثمّ أسدی ثنائی العاطر إلی الفاضل البارع الأستاذ المعظّم السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث لما تفضّل علینا بنسخ مخطوطة من الکتاب و نسأل اللّه تعالی أن یوفّقه و إیّانا لأنّه ولیّ التوفیق.
الشیخ محمّد الاخوندیّ
ص: 423
تصویر
صورة فتوغرافیّة من النسخة التی هی بخطّ المؤلّف (قدّس سرّه).
ص: 424
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).
ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 425