بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 15

ترجمه بحارالانوار جلد 15: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب تاریخ پیامبر ما صلی الله علیه و آله

مقدمه مؤلف

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ستایش از آنِ خداوندی است که بر سرور پیامبران خود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله با رسالت ارج نهاد و این­چنین ایشان را گرامی داشت، ارجمندترین درودها و گرامی­ترین سلام­ها بر آن حضرت و خاندان و خانواده والاتبار و بزرگ­زاد ایشان.

اما بعد؛ این بنده خطاکار ناتوان گنهکار، محمد بن محمد تقی معروف به باقر، که خداوند از گناهان هر دو چشم بپوشد و هر دو را با صاحبان امر و سروران خود محشور فرماید، جلد ششم از کتاب بحارالانوار را تقدیم می­کند که مشتمل است بر تاریخ سرور نیکان و سرآمد خوبان، زینت رسالت و نبوت و سرچشمه حکمت و فتوت، پیامبرِ پیامبران و برگزیده برگزیدگان، گزیده و برگزیده خداوند، خلیل الله و حبیب الله، نشسته بر بال آسمانیان و فرمانروای شهریاران، آن صاحب مقام محمود و هدف از ایجاد هر موجود، خورشید آسمان عرفان و بنیان بنای ایمان، شرافت اشراف و روسپیدی عبدمناف، دریای کرم و معدن آزرم، رحمت بندگان و بهار سرزمین ها، او که سربلندی با وجودش سربلند شد و ارجمندی با حضورش ارجمند، او که به خاطرش در بهشت غرفه ساختند و بر کاخ­ها کنگره افراشتند و آسمان­ها از بار نعمت­هایش رکوع کردند و زمین­ها بر جای پایش به سجده افتادند و از نورش روشنایی­ها روشن گشتند و خورشیدها و ماه­ها نور گرفتند و ظهورش پرده از اسرار برگرفت، پیشوای رسولان و فخر جهانیان، حضرت ابوالقاسم محمد بن عبدالله، خاتم پیامبران که درود خداوند بر او و بر اهل بیت پاک­دامان او، و نیز مشتمل است بر بیان فضیلت­ها و منقبت­ها و عظمت­ها و معجزه­ها و غزوه­ها و سایر احوال آن حضرت صلّی الله علیه و آله.

ص: 1

باب یک: آغاز آفرینش پیامبر صلّی الله علیه و آله

اشاره

و سرگذشت حضرتش در روز میثاق و سرآغاز نور حضرت و ظهور آن از نزد آدم علیه السلام و بیان احوال پدران والا و نیاکان ارجمند ایشان به ویژه عبدالمطّلب و پدر و مادر آن حضرت که درود و سلام بر همه آنان باد و نیز بیان گوشه ای از احوال عرب در جاهلیت و داستان فیل و برخی نوادر

آیات

- وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْری قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدین(1)

{و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم }

- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُون (2)

{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند چرا گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم. یا بگویید پدران ما پیش از این مشرک بوده اند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام داده اند هلاک می کنی}

- الَّذی یَراکَ حینَ تَقُومُ * وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین (3)

{آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند. و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]}

- وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلیظا * لِیَسْئَلَ الصَّادِقینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْکافِرینَ عَذاباً أَلیما(4)

{و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم. تا راستان را از صدقشان باز پرسد و برای کافران عذابی دردناک آماده کرده است}

تفسیر

طبرسی درباره کلام خداوند متعال که می فرماید: {و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم}، می گوید: یعنی ای محمد! یاد کن هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت به ویژه در این­ که یکدیگر را تصدیق کنند و از یکدیگر پیروی کنند؛ و گفته شده: از آنان پیمان گرفت که خدا را بپرستند و به پرستش او دعوت کنند و یکدیگر

ص: 2

بعضهم بعضا و أن ینصحوا لقومهم وَ مِنْکَ یا محمد و إنما قدمه لفضله و شرفه وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ خص هؤلاء لأنهم أصحاب الشرائع وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً أی عهدا شدیدا علی الوفاء بما حملوا من أعباء الرسالة و تبلیغ الشرائع و قیل علی أن یعلنوا أن محمدا رسول الله و یعلن محمد أن لا نبی بعده لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ قیل معناه إنما فعل ذلک لیسأل الأنبیاء و المرسلین ما الذی جاءت به أممکم (1)و قیل لیسأل الصادقین فی توحید الله و عدله و الشرائع عَنْ صِدْقِهِمْ أی عما کانوا یقولونه فیه تعالی فیقال لهم هل ظلم الله أحدا هل جازی کل إنسان بفعله هل عذب بغیر ذنب و نحو ذلک فیقولون نعم عدل فی حکمه و جازی کلا بفعله و قیل معناه لیسأل الصادقین فی أقوالهم عن صدقهم فی أفعالهم و قیل لیسأل الصادقین ما ذا قصدتم بصدقکم وجه الله أو غیره. (2)أقول سیأتی تفسیر سائر الآیات و سنورد الأخبار المتضمنة لتأویلها فی هذا الباب و غیره.

را تصدیق کنند و قوم خود را اندرز دهند {و از تو} ای محمد!، خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را به خاطر برتری و ارجمندی حضرتش مقدّم داشته است {و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم} ایشان را متمایز کرده زیرا صاحب شریعت­اند {و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم} یعنی پیمانی محکم بر این که به بار رسالتی که بر دوش گرفتند و به تبلیغ شریعت­ خود وفا کنند؛ و نیز گفته شده بر این که آنان اعلان کنند محمد صلّی الله علیه و آله فرستاده خداوند است و محمد صلّی الله علیه و آله اعلان کند که هیچ پیامبری پس از او نیست. {تا راستان را از صدقشان باز پرسد} یعنی خداوند چنین کرده تا از پیامبران و رسولان بپرسد امت­هایتان چه کردند، و نیز گفته شده تا راستان را {از صدقشان} درباره توحید و عدل خداوند متعال باز پرسد، یعنی درباره آن­چه که درباره خداوند متعال می­گفته­اند، به آنان می­گویند: آیا خداوند به احدی ستم کرد؟ آیا جز این بود که هر انسانی را به خاطر عملش جزا داد؟ آیا کسی را بدون گناه عذاب کرد؟ و پرسش­هایی از این دست. و آنان می­گویند: البته که او در حکم خود عدل ورزید و هر کس را به خاطر عملش جزا داد؛ و گفته شده: تا صادقان در گفتار را از صدقشان در رفتارشان بپرسد، و گفته شده: تا از راستان بپرسد با صدق خود در پی چه بودید؟ رضای خداوند یا رضای دیگری؟(1)

می­گویم: تفسیر سایر آیات و اخبار، متضمّن بر تأویل آن­ها در این باب و باب­های دیگر خواهد آمد.

روایات

1.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: «الَّذی یَراکَ حینَ تَقُوم»(2){آن کس که چون برمی خیزی تو را می بیند} یعنی چون در نبوت به پا خیزی. «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین»(3){و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} فرمود: یعنی در اصلاب پیامبران(4).

2.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از ابی جارود روایت شده که وی گفت: از امام باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل، «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین»{و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]}، پرسیدم. ایشان فرمود: یعنی حرکت حضرت صلّی الله علیه و آله را در اصلاب پیامبران، از صلب پیامبری تا صلب پیامبری دیگر، می­بیند تا او را از نزد حضرت آدم علیه السلام پی در پی با نکاح­ و بدون زنا از صلب پدرش بیرون آورَد(5).

3.

بصائر الدرجات: علی بن معمر از پدرش روایت کرده که وی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «هذا نَذیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی»(6)

ص: 3

قَالَ یَعْنِی بِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حَیْثُ دَعَاهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ فِی الذَّرِّ الْأَوَّلِ (1).

{ این [پیامبر نیز] بیم دهنده ای از [جمله] بیم دهندگان نخستین است} پرسیدم. فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله را منظور دارد، در آن هنگام که در ذرّ اول همه را فراخواند تا به وجود خداوند اقرار کنند(1).

4.

خصال و معانی الأخبار: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی نور محمد صلّی الله علیه و آله را پیش از آن آفرید که آسمان­ها و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و جهنم را بیافریند و پیش از آن­که آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و داود و سلیمان علیه السلام را بیافریند و پیش از آفرینش همه کسانی که در کلام خود فرمود: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ»(2)

{و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم} تا آن­جا که «وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(3)

{و به راه راست راهنمایی­شان کردیم}؛ خداوند عزوجل چهار صد و بیست و چهار هزار سال پیش از آن­که همه پیامبران را بیافریند، پیامبر صلّی الله علیه و آله را به همراه دوازده حجاب بیافرید: حجاب قدرت و حجاب عظمت و حجاب منت و حجاب رحمت و حجاب سعادت و حجاب کرامت و حجاب منزلت و حجاب هدایت و حجاب نبوت و حجاب رفعت و حجاب هیبت و حجاب شفاعت، سپس نور محمد صلّی الله علیه و آله را دوازده هزار سال در حجاب قدرت حبس کرد و او می­فرمود: منزه است پروردگار والای من، و یازده هزار سال در حجاب عظمت و او می­فرمود: منزه است دانای اسرار، و ده هزار سال در حجاب منت و او می­فرمود: منزه است خدایی که استوار است و به بیهودگی نمی­گذرانَد، و نُه هزار سال در حجاب رحمت و او می­فرمود: منزه است آن رفیع والا، و هشت هزار سال در حجاب سعادت و او می­فرمود: منزه است او که همیشگی است و اشتباه نمی کند، و هفت هزار سال در حجاب کرامت و او می­فرمود: منزه است خدایی که بی­نیاز است و نیازمند نمی­شود، و شش هزار سال در حجاب منزلت و او می­فرمود: منزه است آن خدای علیم کریم، و پنج هزار سال در حجاب هدایت و او می­فرمود: منزه است آن صاحب عرش عظیم، و چهار هزار سال در حجاب نبوت و او می­فرمود: منزه است پروردگار

ص: 4

الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ ثَلَاثَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ وَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ وَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ ثُمَّ أَظْهَرَ اسْمَهُ عَلَی اللَّوْحِ فَکَانَ عَلَی اللَّوْحِ مُنَوَّراً أَرْبَعَةَ آلَافِ سَنَةٍ ثُمَّ أَظْهَرَهُ عَلَی الْعَرْشِ فَکَانَ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مُثْبَتاً سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ إِلَی أَنْ وَضَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام (1)ثُمَّ نَقَلَهُ مِنْ صُلْبِ آدَمَ علیه السلام إِلَی صُلْبِ نُوحٍ علیه السلام ثُمَّ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ (2)حَتَّی أَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَکْرَمَهُ بِسِتِّ کَرَامَاتٍ أَلْبَسَهُ قَمِیصَ الرِّضَا وَ رَدَّاهُ بِرِدَاءِ الْهَیْبَةِ وَ تَوَّجَهُ بِتَاجِ الْهِدَایَةِ (3)وَ أَلْبَسَهُ سَرَاوِیلَ الْمَعْرِفَةِ وَ جَعَلَ تِکَّتَهُ تِکَّةَ الْمَحَبَّةِ یَشُدُّ بِهَا سَرَاوِیلَهُ وَ جَعَلَ نَعْلَهُ نَعْلَ الْخَوْفِ وَ نَاوَلَهُ عَصَا الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اذْهَبْ إِلَی النَّاسِ فَقُلْ لَهُمْ قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ أَصْلُ ذَلِکَ الْقَمِیصِ مِنْ سِتَّةِ أَشْیَاءَ قَامَتُهُ مِنَ الْیَاقُوتِ وَ کُمَّاهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ دِخْرِیصُهُ مِنَ الْبِلَّوْرِ الْأَصْفَرِ وَ إِبْطَاهُ مِنَ الزَّبَرْجَدِ وَ جُرُبَّانُهُ مِنَ الْمَرْجَانِ الْأَحْمَرِ وَ جَیْبُهُ مِنْ نُورِ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَبِلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَوْبَةَ آدَمَ علیه السلام بِذَلِکَ الْقَمِیصِ وَ رَدَّ خَاتَمَ سُلَیْمَانَ علیه السلام بِهِ وَ رَدَّ یُوسُفَ علیه السلام إِلَی یَعْقُوبَ علیه السلام بِهِ وَ نَجَّی یُونُسَ علیه السلام مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ بِهِ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام أَنْجَاهُمْ مِنَ الْمِحَنِ بِهِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْقَمِیصُ إِلَّا قَمِیصَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4).

ص: 5

شکوهمند از آنچه وصف می کنند، و سه هزار سال در حجاب رفعت و او می­فرمود: منزه است صاحب مُلک و ملکوت، و دو هزار سال در حجاب هیبت و او می­فرمود: منزه است خداوند و او را می­ستایم، و هزار سال در حجاب شفاعت و او می­فرمود: منزه است پروردگار با عظمت من و او را می­ستایم. سپس خداوند متعال نام او را بر لوح نمایان کرد و نام او چهار هزار سال به تابناکی بر لوح بر جا ماند، سپس نام او را برعرش نمایان کرد و نام او هفت هزار سال بر ساق عرش ثبت ماند تا این که او را در صلب آدم علیه السلام نهاد و سپس وی را از صلب آدم به صلب نوح منتقل کرد و سپس از صلبی به صلب دیگر تا این که او را از صلب عبدالله بن عبدالمطّلب بیرون آورد و با شش کرامت او را ارج نهاد: پیراهن رضا به او پوشاند و ردای هیبت بر تنش کرد و تاج هدایت بر سرش نهاد و پای­جامه معرفت به او پوشاند و با بند محبت پای­جامه­اش را محکم کرد و پای­افزار خوف بر پایش کرد و عصای منزلت به دستش داد و سپس فرمود: ای محمد! سوی مردم برو و به آنان بگو: بگویید هیچ خدایی جز خداوند یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. جنس آن پیراهن از شش چیز بود: قواره آن از یاقوت و آستین­هایش از مروارید و چاپوق آن از بلور زرد و زیربغلش از زبرجد و جیب­هایش از مرجان سرخ و گریبانش از نور پروردگار جلّ جلاله. خداوند عزوجل به خاطر آن پیراهن توبه آدم را پذیرفت و نگین سلیمان را به وی بازگرداند و یوسف را به یعقوب بازگرداند و یونس را از شکم ماهی نجات داد و همچنان پیامبران دیگر را از دشواری­ها رهایی بخشید، آن پیراهن فقط از برای محمد صلّی الله علیه و آله بود(1).

ص: 5

توضیح

منظور از فرموده ایشان «سپس نور محمد صلّی الله علیه و آله را حبس کرد ...» ذکر تمامی احوال حضرت صلّی الله علیه و آله در عالم ذر نیست، زیرا این شمارگان با همه احوال پیامبر مطابقت ندارند. بر نور ایشان پیش از آن احوال یا پس از آن یا در همان حین احوالی دیگر گذشته که در این خبر ذکر نشده است.

«دخریص» به کسر، چاپوق پیراهن است و «جربان» به ضمّ جیم و راء و تشدید باء معرّب «گریبان» است.

5.

تفسیر فرات بن ابراهیم: از قبیصة بن یزید جعفی روایت شده که گفته: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و ابن ظبیان و قاسم صیرفی نیز نزد ایشان بودند. سلام کردم و نشستم و عرض کردم: ای پسر رسول خدا ! پیش از آن­که خداوند آسمان پهناور و زمین گسترده و تاریکی و نور را بیافریند، شما کجا بودید؟ فرمود: پانزده هزار سال پیش از آن­که خداوند آدم علیه السلام را بیافریند، ما همانند نوری گرداگرد عرش بودیم و خداوند را تسبیح می­گفتیم. وقتی خداوند آدم علیه السلام را آفرید، ما را در صلب او گذاشت و همچنان ما را از صلبی پاک به رحِمی پاکیزه منتقل کرد تا آن­که محمد صلّی الله علیه و آله را برانگیخت(1).

6.

تفسیر فرات بن ابراهیم:

ص: 6

صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ وَ اَلْأَحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ (1)قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله :

خَلَقَنِیَ اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ فَلَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام أَلْقَی النُّورَ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام فَأَقْبَلَ یَنْتَقِلُ ذَلِکَ النُّورُ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ حَتَّی افْتَرَقْنَا فِی صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَبِی طَالِبٍ فَخَلَقَنِی رَبِّی مِنْ ذَلِکَ النُّورِ لَکِنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی (2).

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند دوازده هزار سال پیش از آن­که آدم علیه السلام را بیافریند، مرا همچون نوری به زیر عرش بیافرید. وقتی خداوند آدم علیه السلام را آفرید، آن نور را در صلب او انداخت و شروع کرد آن نور را از پشتی به پشت دیگر منتقل کند تا این که ما(1)

در صلب عبدالله بن مطّلب و ابو طالب از هم جدا شدیم، خداوند مرا از آن نور بیافرید جز آنکه پس از من پیامبری نیست(2).

7.

علل الشرائع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند من و علی و فاطمه و حسن و حسین را هفت هزار سال پیش از آن که دنیا را بیافریند، آفرید. عرض کردم: پس شماها کجا بودید ای رسول خدا؟! فرمود: پیشاپیش عرش، خدا را تسبیح و تحمید و تقدیس و تمجید می­کردیم. عرض کردم: به چه صورت؟ فرمود: همانند نور، تا آن­که خداوند عزوجل خواست پیکر ما را بیافریند، آن­گاه ما را به ستون نور تبدیل کرد و در صلب آدم علیه السلام نهاد، سپس ما را از صلب پدران و رحم مادران بیرون آورد و در این گذر، هیچ گونه ناپاکی مشرکانه و زنای کافرانه به ما نرسید، به خاطر ما قومی سعادتمند می­شوند و قومی دگر نگون بخت. وقتی ما را در صلب عبدالمطّلب قرار داد، آن نور را بیرون آورد و آن را دو نیم کرد، آن­گاه نیمی از آن را در عبدالله و نیمی از آن را در ابوطالب نهاد، سپس نیمه من سوی آمنه و نیمه دیگر نزد فاطمه دختر اسد بیرون آمد، آمنه مرا بیرون آورد

ص: 7

أَخْرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلِیّاً ثُمَّ أَعَادَ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَمُودَ إِلَیَّ فَخَرَجَتْ مِنِّی فَاطِمَةُ ثُمَّ أَعَادَ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَمُودَ إِلَی عَلِیٍّ فَخَرَجَ مِنْهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَعْنِی مِنَ النِّصْفَیْنِ جَمِیعاً فَمَا کَانَ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ فَصَارَ فِی وُلْدِ الْحَسَنِ وَ مَا کَانَ مِنْ نُورِی صَارَ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ فَهُوَ یَنْتَقِلُ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

و فاطمه علی را، سپس خداوند عزوجل ستون نور را به من بازگرداند و فاطمه سلام الله علیها از من بیرون آمد، بعد از آن خداوند عزوجل ستون را به علی علیه السلام بازگرداند و حسن و حسین علیه السلام از آن بیرون آمدند، یعنی از هر دو نیمه، آن­گاه نیمی که از نور علی علیه السلام بود در فرزندان حسن علیه السلام جریان یافت و نیمی که از نور من بود در فرزندان حسین علیه السلام ، این نور تا به قیامت در امامان زاده حسین منتقل می­شود(1).

8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: پیامبر صلّی الله علیه و آله در ضمن حدیثی طویل در وصف معراج فرمود: گفتم: ای فرشتگان پروردگار من! آیا ما را چنان که حق است می­شناسید؟ گفتند: ای پیامبر خدا! چگونه شما را نشناسیم حال آن­که شما نخستین آفریگان خداوند بودید، او شما را همانند نوری از نور خود در نوری از پرتو عزت خود و از درخشش ملکوت خود و از نور وجه کریم خود آفرید و پیش از آن­که آسمان پهناور و زمین گسترده به وجود آیند، برای شما جایگاه­هایی در ملکوت سلطنت خود قرار داد در حالی که عرش او بر آب بود، قبل از آنکه آسمان بنا شود و زمین گسترده شود؛ سپس «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ»(2)

{آسمانها و زمین را در شش روز آفرید} بعد، عرش را تا آسمان هفتم فراز بُرد و بر عرش خود استیلا یافت و حال آن­که شما جلوی عرش، او را تسبیح و تقدیس و تکبیر می­کردید، سپس فرشتگان را از آغاز آنچه اراده کرد از نورهای چندی بیافرید؛ ما از برابر شما گذشتیم و شما داشتید او را تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید و تقدیس می­کردید، آن­گاه ما هم با تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید شما او را تسبیح و تقدیس و تمجید و تکبیر و تهلیل کردیم، هر آن­چه از خداوند نازل شود به سوی شماست و هر آن­چه نزد خداوند فراز آید از سوی شماست؛ حال چگونه شما را نشناسیم؟! سلام ما را به علی برسان. سپس حضرت ادامه داد تا این­که فرمود: سپس جبرئیل مرا به

ص: 8

السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَسَمِعْتُ الْمَلَائِکَةَ یَقُولُونَ لَمَّا أَنْ رَأَوْنِی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ (1)ثُمَّ تَلَقَّوْنِی وَ سَلَّمُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا لِی مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ فَقُلْتُ یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی سَمِعْتُکُمْ تَقُولُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ فَمَا الَّذِی صَدَقَکُمْ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَنْ خَلَقَکُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ مِنْ سَنَاءِ نُورِهِ وَ مِنْ سَنَاءِ عِزِّهِ وَ جَعَلَ لَکُمْ مَقَاعِدَ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ عَرَضَ وَلَایَتَکُمْ عَلَیْنَا (2)وَ رَسَخَتْ فِی قُلُوبِنَا فَشَکَوْنَا مَحَبَّتَکَ إِلَی اللَّهِ فَوَعَدَ رَبُّنَا (3)أَنْ یُرِیَنَاکَ فِی السَّمَاءِ مَعَنَا وَ قَدْ صَدَقَنَا وَعْدَهُ الْخَبَرَ (4).

آسمان هفتم عروج داد، آن­جا فرشتگان چون مرا دیدند گفتند: سپاس خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید، سپس به دیدار من آمدند و بر من سلام کردند و سخنانی همچون سخنان یارانشان گفتند، گفتم: ای فرشتگان پروردگار من! شنیدم می­گفتید: سپاس خدایی را که وعده اش را برای ما راست گردانید؛ چه وعده­ای را برای شما راست گردانید؟ گفتند: ای پیامبر خدا ! وقتی خداوند تبارک و تعالی شما را همانند نوری از درخشش نور خود و از درخشش عزت خود آفرید و برایتان در ملکوت سلطنت خود جایگاه­هایی نهاد، ولایت شما را به ما عرضه داشت، چون ولایت شما در دل­های ما ریشه دواند ما از شوق دیدار تو نزد خداوند شِکوه کردیم و پروردگارمان وعده داد که تو را در آسمان در کنار ما به ما بنمایاند و اکنون وعده خود را راست گردانید(1).

9.

منتخب البصائر: در خبری طویل از سلمان فارسی روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای سلمان! آیا از رهبران پس از من و از آن دوازده تنی که خداوند برای امامت پس از من برگزیده، آگاه هستی؟ عرض کردم: خدا و رسولش آگاه­تر هستند. فرمود: ای سلمان! خداوند مرا از گزیده نور خود آفرید و مرا فرا خواند و من فرمان بُردم، آن­گاه از نور من علی را آفرید و او را فرا خواند و او فرمان بُرد، سپس از نور من و نور علی فاطمه را آفرید و او را فرا خواند و او فرمان بُرد، پس از آن از من و از علی و از فاطمه حسن و حسین را آفرید و آن دو را فرا خواند و آن دو فرمان بُردند، آن­گاه پنج نام از نام­های خود را بر ما نهاد: خداوند «محمود» است و من محمدم، خداوند «علیّ» است و این علی است، خداوند «فاطر» است و این فاطمه است، خداوند «ذو الاحسان» است و این حسن است، خداوند «محسن» است و این حسین است، سپس از صلب حسین نُه امام آفرید و آنان را نیز فرا خواند و آنان فرمان بُردند و این پیش از آن بود که خداوند آسمان پهناور و زمین گسترده یا هوا یا آب یا فرشته یا آدمی را بیافریند، و ما بنا به علم خداوند نوری بودیم که او را تسبیح می­گفتیم و فرمان می­گرفتیم و فرمان می­بُردیم.

10.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمومنان

ص: 9

علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدٌ وَاحِدٌ تَفَرَّدَ فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَلَقَنِی وَ ذُرِّیَّتِی ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً فَأَسْکَنَهُ اللَّهُ فِی ذَلِکَ النُّورِ وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَاتُهُ وَ بِنَا احْتَجَبَ عَنْ خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِی ظُلَّةٍ خَضْرَاءَ حَیْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا عَیْنَ تَطْرِفُ نَعْبُدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُسَبِّحُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ الْخَبَرَ (1).

علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی «احد» و «واحد» است و در وحدانیّت­اش یگانه است، او کلمه­ای سخن گفت و آن کلمه نور شد، از آن نور محمد را و مرا و ذریّه مرا آفرید، سپس کلمه دیگری گفت و آن کلمه روح شد، آن­گاه آن روح را در آن نور ساکن گردانید و آن را در پیکرهای ما نشاند، پس ما روح خداوندیم و کلمات اوییم و او با وجود ما از آفریدگان خود در حجاب شده، ما همچنان در هاله­ای سبز بودیم و در آن دم که نه خورشیدی بود و نه ماهی و نه شبی و نه روزی و نه چشمی که پلک بزند، خدا را می­پرستیدیم و او را تقدیس و تسبیح می­کردیم پیش از آن­که خلق را بیافریند(1).

11.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: انس از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان فرمود: خداوند پیش از آن­که آدم را بیافریند، من و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید، در آن هنگام نه آسمانی بنا شده بود و نه زمینی گسترده شده بود و نه نوری بود و نه تاریکی و نه خورشیدی و نه ماهی و نه بهشتی و نه جهنمی. عباس عرض کرد: پس آغاز آفرینش شما چگونه بود ای رسول خدا؟ فرمود: ای عمو! وقتی خداوند خواست ما را بیافریند، کلمه­ای سخن گفت و از آن نوری آفرید، سپس کلمه دیگری گفت و از آن روحی آفرید، سپس آن نور را با آن روح درآمیخت و مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید، ما در آن هنگام که هیچ تسبیحی گفته نمی­شد، او را تسبیح می­گفتیم و در آن هنگام که هیچ تقدیسی نمی­شد، او را تقدیس می­کردیم، وقتی خداوند متعال خواست خلق خود را بسازد، نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید، پس عرش از نور من است و نور من از نور خداوند است و نور من از عرش برتر است، سپس نور برادرم علی را شکافت و فرشتگان را از آن آفرید، پس فرشتگان از نور علی­اند و نور علی از نور خداوند است و علی از فرشتگان برتر است، سپس نور دخترم را شکافت و آسمان­ها و زمین را از آن آفرید، پس آسمان­ها و زمین از نور دخترم فاطمه­اند و نور دخترم فاطمه از نور خداوند است و دخترم فاطمه از آسمان­ها و زمین برتر است، سپس نور فرزندم حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید، پس خورشید و ماه از نور فرزندم حسن­اند و نور حسن از نور خداست و حسن برتر از خورشید

ص: 10

وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَالْجَنَّةُ وَ الْحُورُ الْعِینُ مِنْ نُورِ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ الْخَبَرَ (1).

و ماه است، سپس نور فرزندم حسین را شکافت و از آن بهشت و پریان سیاه­چشم را آفرید، پس بهشت و پریان سیاه­چشم از نور فرزندم حسین­اند و نور فرزندم حسین از نور خداوند است و فرزندم حسین برتر از بهشت و پریان سیاه­چشم است(1).

12.

معانی الأخبار: از ابوذر روایت شده که وی گفت: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمود: من و علی بن ابی طالب از یک نور آفریده شدیم، ما دو هزار سال پیش از آن­که آدم آفریده شود در سمت راست عرش، خدا را تسبیح می­گفتیم، وقتی خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او نهاد، وقتی آدم در بهشت ساکن شد و دست به آن خطا زد ما نیز در صلبش بودیم، وقتی نوح سوار کشتی شد ما نیز در صلبش بودیم، وقتی ابراهیم در آتش پرتاب شد ما نیز در صلبش بودیم، خداوند عزوجل همچنان ما را از صلب­های پاک به رحم­های پاک منتقل کرد تا این­که ما را به عبدالمطّلب رسانید، آن­گاه ما را دو نیم کرد و مرا در صلب عبدالله نهاد و علی را در صلب ابوطالب، خداوند نبوت و برکت را در من نهاد و فصاحت و سلحشوری را در علی، و برای ما دو نام از نام­های خود برگرفت: او «محمود صاحب عرش» است و من محمدم، او «اعلی» است و این علی است(2).

13.

معانی الأخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله و علی علیه السلام دو هزار سال پیش از آفرینشِ خلق، نوری در برابر خداوند جلّ جلاله بودند، وقتی فرشتگان آن نور را دیدند که منشأی دارد و پرتوی درخشان از آن منشعب شده است، عرض کردند: خداوندا و سرورا! این نور چیست؟

ص: 11

فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِی أَصْلُهُ نُبُوَّةٌ وَ فَرْعُهُ إِمَامَةٌ فَأَمَّا النُّبُوَّةُ (1)فَلِمُحَمَّدٍ عَبْدِی وَ رَسُولِی وَ أَمَّا الْإِمَامَةُ فَلِعَلِیٍّ حُجَّتِی وَ وَلِیِّی وَ لَوْلَاهُمَا مَا خَلَقْتُ خَلْقِی الْخَبَرَ (2).

خداوند عزوجل به آنان وحی فرمود که این نور از نور من است، منشأش نبوت است و شاخه­اش امامت، نبوت از برای بنده و فرستاده من محمد است و امامت از برای حجت و ولیّ­ام علی، اگر آن دو نبودند خلقم را نمی­آفریدم(1).

14.

امالی طوسی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: دو هزار سال پیش از آنکه خداوندآدم را بیافریند، من و علی در سمت راست عرش بودیم و خدا را تسبیح می­گفتیم، وقتی خداوند آدم را آفرید، ما را در صلب او نهاد و سپس ما را از صلبی به صلب دیگر در صلب­های پاک و رحم­های پاکیزه منتقل کرد تا این­که ما را به صلب عبدالمطّلب رسانید، آن­گاه ما را دو نیم کرد و نیمی را در عبدالله نهاد و نیمی را در ابوطالب، او نبوت و رسالت را در من نهاد و وصایت و قضاوت را در علی، سپس برای ما دو نام از نام­های خود برگرفت: خداوند «محمود» است و من محمدم، و خداوند «علیّ» است و این علی است، پس من برای نبوت و رسالتم و علی برای وصایت و قضاوت(2)

15.

امالی طوسی: امام حسن عسکری علیه السلام از پدران ارجمند خود از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:

ص: 12

یَا عَلِیُّ خَلَقَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنْتَ مِنْ نُورِ اللَّهِ حِینَ خَلَقَ آدَمَ فَأَفْرَغَ ذَلِکَ النُّورَ فِی صُلْبِهِ فَأَفْضَی بِهِ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ افْتَرَقَ مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَنْتَ فِی أَبِی طَالِبٍ لَا تَصْلُحُ النُّبُوَّةُ إِلَّا لِی وَ لَا تَصْلُحُ الْوَصِیَّةُ إِلَّا لَکَ فَمَنْ جَحَدَ وَصِیَّتَکَ جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ مَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِی کَبَّهُ اللَّهُ (1)عَلَی مَنْخِرَیْهِ فِی النَّارِ (2).

ای علی! خداوند متعال هنگام آفرینش آدم، من و تو را از نور خود آفرید و آن نور را در صلب آدم گذاشت و آن را به عبدالمطّلب رساند، آن نور از عبدالمطّلب جدا شد: من در عبدالله و تو در ابوطالب، نبوت شایسته کسی جز من و وصایت شایسته کسی جز تو نیست، پس هر که وصایت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده و هر که نبوت مرا انکار کند، خداوند او را از سر به دوزخ سرازیر می­کند(1).

16.

امالی طوسی: از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کردم: ای رسول خدا! علی برادر شماست؟ فرمود: بله، علی برادر من است. عرض کردم: ای رسول خدا! برایم وصف فرما که چگونه علی برادر شماست. فرمود: خداوند عزوجل سه هزار سال پیش از آنکه آدم را بیافریند، آبی به زیر عرش آفرید و آن را در مرواریدی سبز در علمِ پوشیده خود نهاد تا این­که آدم را آفرید، وقتی آدم را آفرید، آن آب را از مروارید منتقل کرد و در صلب آدم جاری نمود و وقتی جان آدم را گرفت آن را به صلب شیث منتقل کرد، آن آب همچنان از پشتی به پشت دیگر منتقل شد تا این­که به عبدالمطّلب رسید، سپس خداوند عزوجل آن را

ص: 13

نِصْفَیْنِ فَصَارَ نِصْفُهُ فِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نِصْفُهُ فِی أَبِی طَالِبٍ فَأَنَا مِنْ نِصْفِ الْمَاءِ وَ عَلِیٌّ مِنَ النِّصْفِ الْآخَرِ فَعَلِیٌّ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیراً (1).

أقول: سیأتی الأخبار الکثیرة فی بدء خلقه صلی الله علیه و آله فی کتاب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام و کتاب الإمامة.

دو نیم کرد، نیمی از آن در پدر من عبدالله بن عبدالمطّلب قرار گرفت و نیمی از آن در ابوطالب، پس من از نیم آن آب هستم و علی از نیم دیگر، پس علی برادر من در دنیا و آخرت است. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله قرائت فرمود: «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً»(1) {و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را [دارای خویشاوندی] نسبی و دامادی قرار داد و پروردگار تو همواره تواناست}. (2)

مؤلف: پیرامون آغاز آفرینش حضرت صلّی الله علیه و آله اخبار بسیاری در کتاب احوال امیرمومنان و کتاب امامت خواهد آمد.

17.

علل الشرائع: از مفضل روایت شده که وی گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای مفضل! مگر نمی­دانی خداوند تبارک و تعالی دو هزار سال پیش از آن­که خلق را بیافریند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله را که روح بود سوی پیامبران که آنان نیز روح بودند فرستاد؟ عرض کردم: بله. فرمود: مگر نمی­دانی خداوند آنان را به یگانگی خداوند و فرمانبرداری از او و پیروی از امر او فراخواند و بر این کار به آنان وعده بهشت داد و به کسانی که آنچه را ایشان اجابت کردند، نپذیرند و انکار کنند هشدار دوزخ داد؟ عرض کردم: بله(3).

18.

معانی الأخبار: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: وقتی خداوند والامرتبه آدم را آفرید و از روح خود در او دمید و فرشتگان را سوی او به سجده درآورد و او را با همسرش حوا در بهشت خود جای داد، او سوی عرش نگریست و دید بر عرش نام پنج تن نگاشته شده. عرض کرد: پروردگارا اینان کیستند؟ خداوند عزوجل به او فرمود: اینان کسانی هستند که چون خلق من آنان را سوی من شفیع گردانَند، شفاعت­شان را می­پذیرم. عرض کرد: پروردگارا تو را به منزلت ایشان نزد خودت سوگند نامشان چیست؟ فرمود: اولی: من «محمودم» و او محمد است،

ص: 14

الثَّانِی فَأَنَا الْعَالِی الْأَعْلَی (1)وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ الثَّالِثُ فَأَنَا الْفَاطِرُ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ الرَّابِعُ فَأَنَا الْمُحْسِنُ وَ هَذَا حَسَنٌ وَ الْخَامِسُ فَأَنَا ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا حُسَیْنٌ کُلٌّ یَحْمَدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ(2).

أقول: سیأتی فی ذلک أخبار کثیرة فی کتاب الإمامة.

دومی: من «عالی» و «اعلی» هستم و او علی است، سومی: من «فاطر» هستم و او فاطمه است، چهارمی: من «محسن» هستم و او حسن است، پنجمی: من «ذو الاحسان» هستم و او حسین است که همگی خداوند عزوجل را ستایش می­کنند(1).

مؤلف: در این باره اخبار بسیاری در کتاب امامت خواهد آمد.

19.

امالی طوسی: امیرمومنان علیه السلام فرمود: بدانید من بنده خدا و برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و نخستین صدّیق او هستم، من او را هنگامی تصدیق کردم که آدم میان روح و جسد بود، من در میان امت شما نیز حقیقتا نخستین صدّیق او هستم، پس ما اولین و آخرین هستیم.(2)

20.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: نخستین کسی که از میان پیامبران سوی گفتن «بلی» شتافت، رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود؛ چرا که ایشان نزدیک­ترینِ خلق به خداوند تبارک و تعالی بود.(3)

21.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: برخی از قریشیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردند که به چه خاطر از پیامبران پیشی گرفتی و بر آنان برتری یافتی حال آن­که تو آخرین نفر و پایان­بخش آنان برانگیخته شدی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به وجود پروردگار والامرتبه­ام اقرار کردم و نخستین کسی بودم که او را اجابت کردم در آن هنگام که از پیامبران پیمان گرفت

ص: 15

عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی فَکُنْتُ أَوَّلَ نَبِیٍّ قَالَ بَلَی فَسَبَقْتُهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).

یر، بصائر الدرجات ابن محبوب عن صالح مثله(2)- شی، تفسیر العیاشی عن صالح مثله (3).

{و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند بلی} من نخستین پیامبری بودم که گفت: بلی، و این­گونه از آنان در اقرار به خداوند عزوجل پیشی گرفتم(1).

بصائر الدرجات(2)و

تفسیر عیاشی نیز از صالح همانند این روایت را آورده­اند(3).

22.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خداوند عزوجل خواست خلق را بیافریند، آنان را آفرید و پیش روی خود به آنان جان بخشید، سپس به آنان فرمود: پروردگارتان کیست؟ نخستین کسانی که سخن گفتند، رسول خدا و امیرمومنان و امامان صلوات الله علیهم اجمعین بودند که گفتند: تو پروردگار ما هستی. آن­گاه خداوند علم و دین را به ایشان سپرد و به فرشتگان خود فرمود: اینان حاملان دین و علم من و امانت­داران من در میان خلق من و مسئول هستند. سپس به فرزندان آدم فرمود: به ربوبیت خداوند و اطاعت و ولایت اینان اقرار کنید. عرض کردند: البته که اقرار می­کنیم ای پروردگار ما! آن­گاه خداوند والامرتبه به فرشتگان فرمود: گواهی دهید! فرشتگان عرض کردند: ما نیز گواهی می­دهیم تا مبادا اینان فردا بگویند: {ما از این [امر] غافل بودیم} یا بگویند: {پدران ما پیش از این مشرک بوده اند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم آیا ما را به خاطر آن­چه باطل اندیشان انجام داده اند هلاک می کنی} ای داود! در روز میثاق این پیمان با پیامبران بسته شده است(4).

23.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسیدند که به چه خاطر از فرزندان آدم پیشی گرفتی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به «بلی» اقرار کرد. خداوند از پیامبران پیمان گرفت و {ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند: بلی} من نخستین کسی بودم که اجابت کردم(5).

ص: 16

24.

تفسیر عیاشی: از زراره روایت شده که وی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی...»{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند بلی} پرسیدم. ایشان فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله نخستین کسی بود که گفت «بلی»(1).

25.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال: { و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریّه آنان را برگرفت} آیه درباره پیمانی است که خداوند از آنان برای ربوبیت خداوند و نبوت رسول او و امامت امیرمومنان و امامان گرفت و فرمود: {آیا پروردگار شما نیستم} و محمد پیامبر شما و علی امام شما و امامان هدایتگر امامان شما نیستند؟ گفتند: بلی، خداوند فرمود: {تا مبادا روز قیامت بگویید} یعنی تا در روز قیامت نگویید {ما از این [امر] غافل بودیم}، نخستین پیمانی که خداوند عزوجل گرفت، پیمان ربوبیت خود از پیامبران بود و این کلام حق تعالی است: {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت} خداوند همه پیامبران را منظور داشت و از برترین آنان نام بُرد و فرمود : {و از تو} ای محمد! و رسول خدا را مقدّم داشت زیرا برترینِ ایشان است، و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم یاد کرد زیرا این پنج تن برترینِ پیامبران­اند و رسول خدا برترینِ ایشان است، سپس خداوند برای رسول خدا از پیامبران پیمان گرفت که به او ایمان داشته باشند و امیرمومنان را یاری کنند و فرمود: «[یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد» یعنی رسول خدا {البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید} یعنی امیرمومنان و از او و ولیّ او و امامان به امت­های خود خبر دهید(2).

26.

علل الشرائع: از بکیر روایت شده که وی گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا می­دانی حجرالاسود چه بوده؟ عرض کردم: خیر. فرمود: او فرشته­ای بزرگ از فرشتگان بزرگ نزد خداوند عزوجل بوده، وقتی خداوند از فرشتگان

ص: 17

الْمِیثَاقَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ بِالْوَصِیَّةِ اصْطَکَّتْ فَرَائِصُ الْمَلَائِکَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ أَسْرَعَ إِلَی الْإِقْرَارِ ذَلِکَ الْمَلَکُ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَشَدُّ حُبّاً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْهُ فَلِذَلِکَ اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ أَلْقَمَهُ الْمِیثَاقَ فَهُوَ یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ لِسَانٌ نَاطِقٌ وَ عَیْنٌ نَاظِرَةٌ لِیَشْهَدَ لِکُلِّ مَنْ وَافَاهُ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ وَ حَفِظَ الْمِیثَاقَ (1).

أقول: سیأتی الخبر بتمامه مع سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة و کتاب الحج إن شاء الله تعالی.

پیمان ربوبیت خود و نبوت محمد و وصایت علی را گرفت، هیجانی فرشتگان را در میان گرفت، نخستین فرشته­ای که سوی اقرار شتافت، همان فرشته­ای بود که هیچ یک از فرشتگان بیشتر از او محمد و آل محمد را دوست نمی­داشت، از این رو خداوند عزوجل او را از میان آنان برگزید و پیمان خود را در او وارد کرد، او در روز قیامت با زبانی گویا و چشمی بینا می­آید تا برای هر کس که در آن مکان نزد او رفته و پیمان خداوند را پاس داشته گواهی دهد(1).

مولف: این خبر به­طور کامل همراه با اخبار دیگری در این باره ان شاء الله در کتاب امامت و کتاب حج خواهد آمد.

27.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود از جدّ بزرگوار خود علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمود: خداوند جان هیچ پیامبری را نگرفت جز پس از آن­که به او امر کرد تا در عشیره خود از میان ارحام خود به کسی وصیت کند، او به من نیز امر کرد که وصیت کنم، عرض کردم: پروردگارا به چه کسی؟ فرمود: ای محمد! به پسر عمویت علی بن ابی طالب، زیرا من در کتب پیشینیان نام او را ثبت کرده­ام و در آن­ها نوشته­ام که او وصیّ توست و بر این مطلب از آفریدگان و پیامبران و رسولانم پیمان گرفته­ام، از آنان برای ربوبیت خود و برای نبوت تو ای محمد و برای ولایت علی بن ابی طالب پیمان گرفتم(2).

مولف: اخبار دیگر در این باره در کتاب امامت خواهد آمد، چرا که ذکر آن­ها در هر دو جا موجب تکرار می­شود.

28.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای محمد! من پیش از آن­که آسمان­هایم را و زمینم را و عرشم را

ص: 18

وَ بَحْرِی فَلَمْ تَزَلْ تُهَلِّلُنِی وَ تُمَجِّدُنِی ثُمَّ جَمَعْتُ رُوحَیْکُمَا فَجَعَلْتُهُمَا وَاحِدَةً فَکَانَتْ تُمَجِّدُنِی وَ تُقَدِّسُنِی وَ تُهَلِّلُنِی ثُمَّ قَسَمْتُهَا ثِنْتَیْنِ وَ قَسَمْتُ الثِّنْتَیْنِ ثِنْتَیْنِ فَصَارَتْ أَرْبَعَةً مُحَمَّدٌ وَاحِدٌ وَ عَلِیٌّ وَاحِدٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ثِنْتَانِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورٍ ابْتَدَأَهَا (1)رُوحاً بِلَا بَدَنٍ ثُمَّ مَسَحَنَا بِیَمِینِهِ (2)فَأَفْضَی نُورَهُ فِینَا (3) .

و دریایم را بیافرینم، تو و علی را نوری - یعنی روحی - بدون بدن آفریدم و شما پیوسته مرا تهلیل و تمجید می­گفتید، سپس روح شما را جمع آوردم و شما دو تا را یکی کردم و آن یکی مرا تمجید و تقدیس و تهلیل می­گفت، سپس آن را دو تا کردم و آن دو را دو تا کردم و این­گونه چهار تا شد: یکی محمد و یکی علی و دو تا حسن و حسین. خداوند پس از آن آفرینش فاطمه را از نوری همچون روحی بدون بدن آغاز کرد و سپس به دست راست خود ما را مسح کرد(1)

و نور خود را در ما جریان داد.

29.

کافی: از محمد بن سنان روایت شده که وی گفت: نزد امام جواد علیه السلام از اختلاف شیعیان سخن گفتم، ایشان فرمود: ای محمد! خداوند تبارک و تعالی همواره در یگانگی خود تنها بود، سپس محمد و علی و فاطمه را آفرید و ایشان هزار دوران بر جا ماندند، سپس همه اشیا را آفرید و ایشان را بر آفرینش آن­ها گواه گرفت و فرمانبرداری از ایشان را میان آنان جاری کرد و امورشان را به ایشان واگذاشت، پس ایشان هر چه را بخواهند حلال می­کنند و هر چه را بخواهند حرام می­دارند، ولی هرگز چیزی را نمی­خواهند جز اینکه خداوند تبارک و تعالی بخواهد. سپس فرمود: ای محمد! این است دیانتی که هر کس از آن پیشتر رود گمراه می­شود و هر کس از آن عقب بیافتد نابود می­شود و هر کس با آن همراه شود به مقصد می­رسد، ای محمد! همواره با این دیانت باش(2).

30.

امالی طوسی: امام علی بن حسین علیهما السلام از پدر ارجمند خود از جدّ بزرگوار خود امیرمومنان علیهم السلام نقل کرده که ایشان

ص: 19

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ خَلَقَ اللَّهُ النَّاسَ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّی وَ خَلَقَنِی وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ أَنَا أَصْلُهَا وَ أَنْتَ فَرْعُهَا فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَمَسَّکَ بِأَصْلِهَا وَ أَکَلَ مِنْ فَرْعِهَا (1).

فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! خداوند مردم را از شجره­های گوناگون آفرید و من و تو را از یک شجره آفرید که من تنه آن و تو شاخه آن هستی، پس خوشا به حال بنده­ای که به تنه آن درخت تمسک جوید و از شاخه­اش،[میوه] بخورد(1).

31.

امالی طوسی: از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله در عرفات بود و علی علیه السلام مقابل ایشان و ما نیز همراه ایشان بودیم. ناگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام اشاره کرد و فرمود: ای علی! نزدیک من بیا. ایشان نزدیک حضرت شد. پیامبر فرمود: انگشتانت یعنی دستت را در دست من بگذار. سپس دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ای علی! من و تو از شجره­ای آفریده شد­ه­ایم که من تنه آن و تو شاخه آن و حسن و حسین علیه السلام نورسته­های آن هستند، هر کس به یکی از نورسته­های این درخت بیاویزد، خداوند او را به بهشت درمی­آورد(2).

32.

امالی طوسی: غضائری امام صادق علیه السلام از پدران ارجمند خود از امام حسن علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: از جدّم رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمود: من از نور خداوند عزوجل آفریده شده­ام و اهل بیت من از نور من آفریده شده­اند و دوستداران آنان از نور ایشان آفریده شده­اند و بقیه مردم در آتش­اند(3).

33.

امالی طوسی: امام حسن بن علی علیهما السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا در بهشت چشمه­ای شیرین­تر از شهد و نرم­تر از کره و خنک­تر

ص: 20

الثَّلْجِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ فِیهَا طِینَةٌ خَلَقَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا وَ خَلَقَ شِیعَتَنَا مِنْهَا فَمَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْ شِیعَتِنَا وَ هِیَ الْمِیثَاقُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (1).

از برف و خوشبوتر از مشک هست، آن چشمه گِلی دارد که خداوند عزوجل ما را و شیعیان ما را از آن گل آفریده است، پس هر که از آن گل نباشد، نه از ماست و نه از شیعیان ما، این همان پیمانی است که خداوند عزوجل بر ولایت امیرمومنان علی علیه السلام گرفته است(1).

34.

فضائل الشیعه: از ابی سعید خدری روایت شده که وی گفت: نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که ناگاه مردی خدمت ایشان رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! مرا از کلام خداوند عزوجل به ابلیس «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالین»(2)

{آیا تکبر نمودی یا از [جمله] برتری جویانی؟} آگاه فرما، ای رسول خدا آنان کیستند که از فرشتگان برتر­ند؟! رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من و علی و فاطمه و حسن و حسین دو هزار سال پیش از آن­که خداوند آدم را بیافریند، در سراپرده عرش خدا را تسبیح می­گفتیم و فرشتگان با تسبیح ما تسبیح می­گفتند، وقتی خداوند عزوجل آدم را آفرید، به فرشتگان فرمان داد تا بر او سجده کنند اما به ما فرمان سجده نداد، آن­گاه همه فرشتگان سجده کردند جز ابلیس که از سجده سر پیچید، خداوند تبارک و تعالی فرمود: {آیا تکبر نمودی یا

ص: 21

مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسِ الْمَکْتُوبِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ (1).

از [جمله] برتری جویانی؟}یعنی از جمله آن پنج تنی که نامشان بر سراپرده عرش نوشته شده است.

35.

بصائر الدرجات: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که ایشان فرمودند: خداوند محمد صلّی الله علیه و آله را از گِلی برگرفته از گوهری به زیر عرش آفرید، گِل رسول خدا تراوشی داشت که سرشت گِل امیرمومنان از تراوش آن گِل است و گِل امیرمومنان تراوشی داشت که سرشت گِل ما از تراوش آن گِل است و گِل ما تراوشی داشت که سرشت گِل شیعیان ما از تراوش آن گِل است، از این روست که دل­های آنان مشتاق ماست و دل­های ما به آنان مهر می­ورزد چونان دل پدری که به پسرش مهر می­ورزد، ما برای آنان از همه بهتریم و آنان برای ما از همه بهتر­ند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برای ما از همه بهتر است و ما برای او از همه بهتریم(1).

36.

بصائر الدرجات: امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند پیامبران و اوصیا را در روز جمعه آفرید و آن روزی است که خداوند از ایشان پیمان گرفت، خداوند ما و شیعیان ما را از گِلی انباشته آفرید که تا روز قیامت هیچ یک از آن سرشت جدا نمی­شوند(2).

37.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل محمد صلّی الله علیه و آله و عترت او را از گِل عرش آفرید، نه کسی از آنان کم می­شود و نه کسی به آنان افزوده می­شود(3).

38.

بصائر الدرجات: عبدالرحمن

ص: 22

بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةٍ فَوْقَ ذَلِکَ الْخَبَرَ (1).

بن حجاج گفت: خداوند تبارک و تعالی محمد و آل محمد را از گِل ملکوتیان آفرید و دل­های ایشان را از گِلی فراتر از آن آفرید.(1)

39.

کمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل محمد و علی و یازده امام دیگر را در هیئت روح­هایی از نور عظمت خود در روشنایی نور خود آفرید و آنان پیش از آن­که خلق آفریده شوند، خدا را می­پرستیدند و خداوند عزوجل را تسبیح و تقدیس می­کردند، ایشان همگی امامان هدایتگر از آل محمد هستند(2).

40.

کمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال پیش از آفرینش خلق، چهارده نور را آفرید که همانا روح­های ما بودند. عرض شد: ای پسر رسول خدا! آن چهارده تن کیستند؟ فرمود: محمد و علی و حسن و حسین و امامانِ زاده حسین که آخرین تن از ایشان قائم است که پس از غیبت خود به پا می­خیزد و دجّال را می­کُشد و زمین را از هر جور و ستمی پاک می­کند(3).

41.

ریاض الجنان: جابر جعفی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: ای جابر! خدا بود و هیچ چیز جز او نبود، نه معلوم و نه مجهول. چون نخستین آفرینش خود را آغاز کرد، محمد را آفرید و از نور عظمتش همراه با او ما اهل بیت را آفرید، آن­گاه ما را همچون سایه­هایی سبز پیش روی خود بر پا داشت و حال آن­که نه آسمانی بود و نه زمینی و نه مکانی و نه شبی و نه روزی و نه خورشیدی و نه ماهی(4).

ص: 23

42.

و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من و علی نوری پیش روی خداوند رحمان بودیم، چهارده هزار سال پیش از آن­که عرشش را بیافریند(1).

43.

و از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردم: نخستین چیزی که خداوند متعال آفرید چه بود؟ فرمود: ای جابر! نور پیامبرت بود که خداوند آن را آفرید و سپس همه نیکی­ها را از آن بیافرید(2).

44.

نیز از جابر روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نخستین چیزی که خداوند آفرید، نور من بود که آن را از نور خود به وجود آورد و از بزرگی عظمت خود برگرفت(3).

مولف: همه این اخبار به همراه دیگر اخبار وارده درباره آغاز آفرینش امامان علیهم السلام در کتاب امامت خواهد آمد.

45.

کافی: از مفضل روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: زمانی که در عالم سایه بودید، چگونه بودید؟ فرمود: ای مفضل! نزد پروردگارمان بودیم و در حالی که کسی جز ما نزد او نبود، در سایه­ای سبز او را تسبیح و تقدیس و تهلیل و تمجید می­گفتیم، نه فرشته مقرّبی بود و نه هیچ جانداری جز ما، تا این­که خداوند اراده کرد تا اشیا را بیافریند، آن­گاه هر آن­چه را از فرشتگان و چیزهای دیگر خواست به هرگونه که خواست آفرید و سپس علم آن را به ما رسانید(4).

46.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند بود و هیچ کانی نبود، آن­گاه او کان و مکان را آفرید، و نور الانوار را آفرید که همه نورها از آن نور گرفتند، و از نور خود که همه نورها از آن نور گرفتند، در نور الانوار جاری ساخت، و آن نوری است که محمد و علی را از آن آفرید، پس محمد و علی دو نور نخست بودند زیرا پیش از آن­ها چیزی پدید نیامده بود، و آن دو همواره پاک و پاکیزه در صلب­های پاک جاری بودند تا این­که در پاکترین آن­ها یعنی در صلب عبدالله و ابوطالب از یکدیگر جدا گشتند(5).

ص: 24

توضیح

«کان» در سخن امام علیه السلام «هیچ کانی نبود» چه بسا مصدر باشد به معنای «کَون» همچون «قال و قول» که در این صورت منظور از آن «پدید آمدن» است، یعنی هنوز چیزی پدید نیامده بود؛ و چه بسا به معنای «کائن» باشد یعنی «موجود». همچنین منظور از «نور الانوار» چه بسا نور پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، چرا که ایشان با علم و هدایت و معرفت به ارواح آفریدگان نور می­بخشد و افزون بر آن، سبب وجود موجودات و علت غایی آنان است. و «از نور خود در نور الانوار جاری ساخت» یعنی از نور ذات خود یعنی از افاضه­ها و هدایت­هایی که همه نورها از آن نور گرفتند(1) حتی نور الانواری که ذکر شد. و سخن حضرت «و آن نوری است که» یعنی همان نور الانواری که ذکر شد. و خدا اسرار اهل بیت پیامبرش را می داند.

47.

کافی: از جابر بن یزید روایت شده که وی گفت: امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای جابر! خداوند در آغاز آفرینش خود محمد و خاندان رهنما و ره­یافته او را آفرید و آنان اشباح نور پیش روی خداوند بودند. عرض کردم: اشباح چیست؟ فرمود: سایه­های نور، پیکرهایی نورانی بدون روح، محمد مؤیّد به یک روح بود و آن روح القدس بود که محمد و خاندانش به­وسیله آن خداوند را می­پرستیدند، به همین جهت خداوند ایشان را خویشتن­دار و دانشمند و نیکوکار و برگزیده آفرید، کسانی که خدا را با نماز و روزه و سجده و تسبیح و تهلیل عبادت می­کنند و نمازها را به جا می­آورند و حج می­گذارند و روزه می­گیرند(2).

توضیح

سخن امام علیه السلام «اشباح نور» چه بسا اضافه بیانیه باشد، یعنی اشباح نورانی، و منظور از آن یا پیکرهای مثالی است، که در این صورت شاید منظور حضرت از «بدون روح» بدون روح حیوانی باشد. و یا [منظور از اشباح نور] خود ارواح هستند حال چه مجرّد باشند و چه مادّی، زیرا ارواح تا زمانی که به جسم تعلق نیافته اند، به خودی خود مستقل هستند، از یک جهت روح هستند و از جهتی پیکر، بنابراین آن­ها پیکرهایی نورانی هستند که روح به آن­ها تعلق نیافته است. «سایه نور» نیز اضافه بیانیه است، عالم ارواح و مثال عالم سایه نامیده می­شود، زیرا سایه و تابع آن عالم است، یا این که چون مجرّد است و متراکم نیست به سایه شبیه شده است؛ بنا بر احتمال دوم چه بسا این اضافه از نوع لامیه باشد، به این ترتیب که منظور از نور، نور ذات باریتعالی باشد(3)

که آن ارواح از آثار این نور است. و معنای حدیث دقیق است پس به هوش باش!

ص: 25

48.

مولف: ابوالحسن بکری استاد شهید ثانی در کتابش موسوم به «کتاب الأنوار» می گوید: از ابی عمر انصاری روایت شده که وی گفت: از کعب الاحبار و وهب بن منبه و ابن عباس پرسیدم، همگی گفتند: وقتی خداوند خواست محمد صلّی الله علیه و آله را بیافریند، به فرشتگان خود فرمود: من می­خواهم کسی را بیافرینم که از همه آفریدگان برتر و ارجمندتر است، او را سرور اولین و آخرین آفریدگان قرار می­دهم و در روز قیامت او را در میان آنان شفیع می­گذارم، اگر او نبود بهشت را نمی­آراستم و دوزخ را شعله­ور نمی­ساختم، پس جایگاه او را بشناسید و به­خاطر ارجمندی من او را ارج نهید و به­خاطر بزرگی من او را بزرگ دارید. فرشتگان عرض کردند خداوندا و سرورا بنده نزد مولای خود اعتراضی ندارد، شنیدیم و فرمان بُردیم. در آن هنگام خداوند متعال به جبرئیل و فرشتگان عالم بالا و حاملان عرش فرمان داد و آنان خاک رسول خدا را از

ص: 26

موضع ضریحه و قضی أن یخلقه من التراب و یمیته فی التراب و یحشره علی التراب فقبضوا من تربة نفسه الطاهرة قبضة طاهرة (1)لم یمش علیها قدم مشت إلی المعاصی فعرج بها الأمین جبرئیل فغمسها فی عین السلسبیل حتی نقیت کالدرة البیضاء فکانت تغمس کل یوم فی نهر من أنهار الجنة و تعرض علی الملائکة فتشرق أنوارها فتستقبلها الملائکة بالتحیة و الإکرام و کان یطوف بها جبرئیل فی صفوف الملائکة فإذا نظروا إلیها قالوا إلهنا و سیدنا إن أمرتنا بالسجود سجدنا فقد اعترفت الملائکة بفضله (2)و شرفه قبل خلق آدم علیه السلام و لما خلق الله آدم علیه السلام سمع فی ظهره نشیشا (3)کنشیش الطیر و تسبیحا و تقدیسا فقال آدم یا رب و ما هذا فقال یا آدم هذا تسبیح محمد العربی سید الأولین و الآخرین فالسعادة لمن تبعه و أطاعه و الشقاء لمن خالفه (4)فخذ یا آدم بعهدی و لا تودعه إلا الأصلاب الطاهرة من الرجال و الأرحام من النساء الطاهرات الطیبات العفیفات (5)ثم قال آدم علیه السلام یا رب لقد زدتنی بهذا المولود شرفا و نورا و بهاء و وقارا و کان نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرة آدم کالشمس فی دوران قبة الفلک أو کالقمر فی اللیلة المظلمة و قد أنارت منه السماوات و الأرض و السرادقات و العرش و الکرسی و کان آدم علیه السلام إذا أراد أن یغشی حواء أمرها أن تتطیب و تتطهر و یقول لها الله یرزقک هذا النور و یخصک به فهو ودیعة الله و میثاقه فلا یزال نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرة آدم علیه السلام.

فَرُوِیَ (6)عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَأَوَّلُ

ص: 27

محلّ ضریح ایشان برداشتند، قضای خداوند بر این بود که او را از خاک بیافریند و در خاک بمیراند و بر خاک محشور گرداند، آنان از خاکی پاک که هیچ گام گنهکاری بر آن نهاده نشده بود، مشتی برگرفتند و جبرئیل امین آن را به آسمان بُرد و در چشمه سلسبیل فرو برد تا این­که همچون مرواریدی سفید پاک و پالوده شد، او هر روز آن را در یکی از نهرهای بهشت فرو می­برد و بر فرشتگان عرضه می­داشت و آن نور می­افشاند و فرشتگان با تحیّت و تکریم از آن استقبال می­کردند، جبرئیل آن را در صف­های فرشتگان می­چرخاند و چون فرشتگان به آن می­نگریستند، می­گفتند: خداوندا و سرورا اگر فرمان سجده می­دهی تا سجده کنیم. این­چنین فرشتگان پیش از آفرینش آدم همگی به برتری و ارجمندی حضرت اقرار کردند. وقتی خداوند آدم را آفرید، او از پشت خود آوایی همچون آوای پرندگان شنید که تسبیح و تقدیس می­گفت، عرض کرد: پروردگارا این صدای چیست؟ خداوند فرمود: ای آدم! این صدای تسبیح محمد عرب، سرور اولین و آخرین آفریدگان است، خوشبختی از برای کسی است که از او پیروی و اطاعت کند و نگون­بختی از برای کسی است که از او سرپیچی کند، پس ای آدم عهد مرا بگیر و آن را فقط به صلب­های پاکیزه مردان و رحِم­های پاک و پاکیزه و عفیف زنان بسپار. آن­گاه آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا با این مولود بر شرف و نور و روشنی و ارزش من افزودی. نور رسول خدا در پیشانی آدم همچون خورشیدی در چرخش گنبد فلک و یا همچون ماهی در شبی تاریک بود که آسمان­ها و زمین و سراپرده­ها و عرش و کرسی از آن نورانی می­شد. وقتی آدم خواست با حوا درآمیزد، به او امر کرد که خود را پاکیزه و معطر کند و به او گفت خداوند این نور را نصیب تو می­کند و تو را به آن ویژه می­گرداند، این نور امانت خداوند و پیمان اوست. پس نور رسول خدا پیوسته در پیشانی آدم علیه السلام بود.

امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: خدا بود و هیچ چیز با او نبود، نخستین

ص: 27

مَا خَلَقَ نُورُ حَبِیبِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ خَلْقِ الْمَاءِ وَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ وَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ بِأَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ وَ أَرْبَعِمِائَةِ أَلْفِ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی نُورَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَقِیَ أَلْفَ عَامٍ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَاقِفاً یُسَبِّحُهُ وَ یَحْمَدُهُ وَ الْحَقُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ یَا عَبْدِی أَنْتَ الْمُرَادُ وَ الْمُرِیدُ وَ أَنْتَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاکَ مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاکَ مَنْ أَحَبَّکَ أَحْبَبْتُهُ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَبْغَضْتُهُ فَتَلَأْلَأَ نُورُهُ وَ ارْتَفَعَ شُعَاعُهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً أَوَّلُهَا حِجَابُ الْقُدْرَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعَظَمَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعِزَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْهَیْبَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْجَبَرُوتِ ثُمَّ حِجَابُ الرَّحْمَةِ ثُمَّ حِجَابُ النُّبُوَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْکِبْرِیَاءِ (1)ثُمَّ حِجَابُ الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ حِجَابُ الرِّفْعَةِ ثُمَّ حِجَابُ السَّعَادَةِ ثُمَّ حِجَابُ الشَّفَاعَةِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ نُورَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْقُدْرَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی وَ بَقِیَ عَلَی ذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْعَظَمَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ عَالِمِ السِّرِّ وَ أَخْفَی أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْعِزَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْمَنَّانِ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ تِسْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْجَبَرُوتِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْکَرِیمِ الْأَکْرَمِ ثَمَانِیَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرَّحْمَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سَبْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ سِتَّةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْکِبْرِیَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ خَمْسَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْمَنْزِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیمِ الْکَرِیمِ أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ ثَلَاثَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ السَّعَادَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ یُزِیلُ الْأَشْیَاءَ وَ لَا یَزُولُ أَلْفَیْ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ أَلْفَ عَامٍ

ص: 28

چیزی که آفرید نور حبیب خود محمد چهارصد و بیست و چهار هزار سال پیش از آفرینش آب و کرسی و آسمان­ها و زمین و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و فرشتگان و آدم و حوا بود، وقتی خداوند متعال نور پیامبرمان محمد صلّی الله علیه و آله را آفرید، ایشان هزار سال پیش روی خداوند عزوجل ایستاد حال آن­که خداوند را تسبیح و تحمید می­گفت و خداوند تبارک و تعالی به او می­نگریست و می­فرمود: ای بنده­ام! تو مراد و مرید هستی و تو برگزیده من در میان آفریدگان من و عزّت و جلال من هستی، اگر تو نبودی افلاک را نمی­آفریدم، هر که تو را دوست بدارد او را دوست می­دارم و هر که با تو دشمنی کند با او دشمنی می­کنم. سپس نور حضرت درخشید و پرتوش فراز رفت و خداوند از آن دوازده حجاب آفرید که نخستین آن­ها حجاب قدرت بود و سپس حجاب عظمت و سپس حجاب عزت و سپس حجاب هیبت و سپس حجاب جبروت و سپس حجاب رحمت و سپس حجاب نبوت و سپس حجاب کبریا و سپس حجاب منزلت و سپس حجاب رفعت سپس حجاب سعادت سپس حجاب شفاعت، آن­گاه خداوند متعال به نور رسول خدا امر فرمود تا در حجاب قدرت داخل شود، او داخل شد و می­فرمود: منزه است خداوند علیّ اعلی و دوازده هزار سال در این حالت بر جا ماند. سپس به او امر فرمود تا در حجاب عظمت داخل شود، او داخل شد و می­فرمود: منزه است دانای اسرار و یازده هزار سال در این حجاب بماند، سپس داخل حجاب عزت شد و ده هزار سال می­فرمود: منزه است مالک منّان، سپس داخل حجاب هیبت شد و نُه هزار سال می­فرمود: منزه است آن که بی­نیاز است و نیازمند نمی­شود، سپس داخل حجاب جبروت شد و هشت هزار سال می­فرمود: منزه است خداوند کریم اکرم، سپس داخل حجاب رحمت شد و هفت هزار سال می­فرمود: منزه است پروردگار عرش عظیم، سپس داخل حجاب نبوت شد و شش هزار سال می­فرمود: منزه است پروردگار تو، پروردگار عزیز از آن­چه وصف می­کنند، سپس داخل حجاب کبریا شد و پنج هزار سال می­فرمود: منزه است خداوند عظیم اعظم، سپس داخل حجاب منزلت شد و چهار هزار سال می­فرمود منزه است خداوند علیم کریم، سپس داخل حجاب رفعت شد و سه هزار سال می­فرمود: منزه است صاحب مُلک و ملکوت، سپس داخل حجاب سعادت شد و دو هزار سال می­فرمود: منزه است آن که همه چیز زوال می­یابد و او زوال نمی­یابد، سپس داخل حجاب شفاعت شد و هزار سال می­فرمود: منزه است خداوند و او را می­ستایم منزه است خداوند عظیم.

ص: 28

قَالَ الْإِمَامُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ بَحْراً مِنْ نُورٍ فِی کُلِّ بَحْرٍ عُلُومٌ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ لِنُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله انْزِلْ فِی بَحْرِ الْعِزِّ فَنَزَلَ ثُمَّ فِی بَحْرِ الصَّبْرِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخُشُوعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التَّوَاضُعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الرِّضَا ثُمَّ فِی بَحْرِ الْوَفَاءِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحِلْمِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التُّقَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخَشْیَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْإِنَابَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْمَزِیدِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْهُدَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الصِّیَانَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحَیَاءِ حَتَّی تَقَلَّبَ فِی عِشْرِینَ بَحْراً فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ آخِرِ الْأَبْحُرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا حَبِیبِی وَ یَا سَیِّدَ رُسُلِی وَ یَا أَوَّلَ مَخْلُوقَاتِی وَ یَا آخِرَ رُسُلِی أَنْتَ الشَّفِیعُ یَوْمَ الْمَحْشَرِ فَخَرَّ النُّورُ سَاجِداً ثُمَّ قَامَ فَقَطَرَتْ مِنْهُ قَطَرَاتٌ کَانَ عَدَدُهَا مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ مِنْ نُورِهِ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ صَارَتْ تَطُوفُ حَوْلَ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا تَطُوفُ الْحُجَّاجُ حَوْلَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ هُمْ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ یَحْمَدُونَهُ وَ یَقُولُونَ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَلِیمٌ لَا یَعْجَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ فَنَادَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی تَعْرِفُونَ مَنْ أَنَا فَسَبَقَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْأَنْوَارِ وَ نَادَی أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ رَبُّ الْأَرْبَابِ وَ مَلِکُ الْمُلُوکِ فَإِذَا بِالنِّدَاءِ مِنْ قِبَلِ الْحَقِّ أَنْتَ صَفِیِّی وَ أَنْتَ حَبِیبِی وَ خَیْرُ خَلْقِی أُمَّتُکَ خَیْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله جَوْهَرَةً وَ قَسَمَهَا قِسْمَیْنِ فَنَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الْأَوَّلِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَصَارَ مَاءً عَذْباً وَ نَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الثَّانِی بِعَیْنِ الشَّفَقَةِ فَخَلَقَ مِنْهَا (1)الْعَرْشَ فَاسْتَوَی عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ فَخَلَقَ الْکُرْسِیَّ مِنْ نُورِ الْعَرْشِ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْکُرْسِیِّ اللَّوْحَ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ اللَّوْحِ الْقَلَمَ وَ قَالَ لَهُ اکْتُبْ تَوْحِیدِی فَبَقِیَ الْقَلَمُ أَلْفَ عَامٍ سَکْرَانَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ اکْتُبْ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعَ الْقَلَمُ اسْمَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ کَتَبَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ مُحَمَّدٌ الَّذِی قَرَنْتَ اسْمَهُ بِاسْمِکَ وَ ذِکْرَهُ بِذِکْرِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ یَا قَلَمُ فَلَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ وَ لَا خَلَقْتُ خَلْقِی إِلَّا لِأَجْلِهِ فَهُوَ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ

ص: 29

امام علی علیه السلام فرمود: سپس خداوند متعال از نور محمد بیست دریای نور آفرید و در هر دریا علومی بود که تنها خداوند متعال آن­ها را می­دانست، سپس به نور محمد فرمود به دریای عزت فرود آی و او فرود آمد، سپس به دریای صبر، سپس به دریای خشوع، سپس به دریای تواضع، سپس به دریای رضا، سپس به دریای وفا، سپس به دریای حلم، سپس به دریای تقوا، سپس به دریای خشیت، سپس به دریای توبه، سپس به دریای عمل، سپس به دریای زیادت، سپس به دریای هدایت، سپس به دریای صیانت، سپس به دریای حیا. تا این­که نور حضرت در بیست دریا غوطه خورد. وقتی از آخرین دریا بیرون آمد، خداوند متعال فرمود: ای حبیب من و ای سرور رسولان من و ای نخستین آفریده من و ای آخرین فرستاده من! تو شفیع روز محشری. آن­گاه آن نور به سجده افتاد، سپس برخاست در حالی که صد و بیست و چهار هزار قطره از آن می­چکید. خداوند متعال از هر قطره از نور حضرت پیامبری را آفرید. وقتی نورها کامل شدند، همچنان که حاجیان گرد بیت الله الحرام طواف می­کنند، گرد محمد طواف کردند و تسبیح گویان و تحمید کنان گفتند: منزه است آن که داناست و نادانی نمی­کند، منزه است آن که بردبار است و شتاب نمی­کند، منزه است آن که بی­نیاز است و نیازمند نمی­شود. در آن دم خداوند متعال ایشان را ندا داد که آیا می­دانید من کیستم؟ آن­گاه نور محمد از بقیه نورها پیشی گرفت و ندا داد: تو خداوندی هستی که هیچ خدایی جز تو نیست، یگانه­ای و هیچ شریکی نداری، پروردگار همه پرورندگان و مالک همه مالکان هستی. ناگاه از سوی حق تعالی ندا آمد که تو برگزیده و حبیب و بهترین آفریدگان من هستی و امت تو بهترین امتی هستند که برای مردم پدیدار شده. سپس خداوند متعال از نور محمد گوهری آفرید و آن را به دو نیم کرد، آن­گاه با چشم هیبت به نیمی از آن نگریست و آن نیمه آبی گوارا شد، بعد با چشم شفقت به نیمه دیگر نگریست و از آن عرش را آفرید و عرش بر روی آب استیلا یافت، آنگاه از نور عرش کرسی را آفرید و از نور کرسی لوح را آفرید و از نور لوح قلم را آفرید و به قلم فرمود: یگانگی مرا بنویس! و قلم هزار سال از سخن خداوند متعال مدهوش ماند. چون به هوش آمد خداوند فرمود: بنویس! عرض کرد: پروردگارا چه بنویسم؟! فرمود: بنویس هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. چون قلم نام محمد را شنید به سجده افتاد و عرض کرد: منزه است خداوند واحد قهّار، منزه است خداوند عظیم اعظم. سپس سر از سجده برآورد و نوشت: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. بعد عرض کرد: پروردگارا این محمد کیست که نام و یادش را با نام و یاد خود قرین ساختی؟ خداوند متعال به او فرمود: ای قلم! اگر او نبود تو را نمی­آفریدم، من آفریدگانم را فقط به خاطر او آفریدم، او بشارت­گر و هشداردهنده

ص: 29

وَ سِرَاجٌ مُنِیرٌ وَ شَفِیعٌ وَ حَبِیبٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ انْشَقَّ الْقَلَمُ مِنْ حَلَاوَةِ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ الْقَلَمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مِنِّی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَلِأَجْلِ هَذَا صَارَ السَّلَامُ سُنَّةً وَ الرَّدُّ فَرِیضَةً ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی اکْتُبْ قَضَائِی وَ قَدَرِی وَ مَا أَنَا خَالِقُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ مَلَائِکَةً یُصَلُّونَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِأُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةَ وَ زَیَّنَهَا بِأَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ التَّعْظِیمِ وَ الْجَلَالَةِ وَ السَّخَاءِ وَ الْأَمَانَةِ وَ جَعَلَهَا لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بَاقِی الْجَوْهَرَةِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَذَابَتْ فَخَلَقَ مِنْ دُخَانِهَا السَّمَاوَاتِ وَ مِنْ زَبَدِهَا الْأَرَضِینَ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَرْضَ صَارَتْ تَمُوجُ بِأَهْلِهَا کَالسَّفِینَةِ فَخَلَقَ اللَّهُ الْجِبَالَ فَأَرْسَاهَا (1)بِهَا ثُمَّ خَلَقَ مَلَکاً مِنْ أَعْظَمِ مَا یَکُونُ فِی الْقُوَّةِ فَدَخَلَ تَحْتَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِقَدَمَیِ الْمَلَکِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ صَخْرَةً عَظِیمَةً وَ جَعَلَهَا تَحْتَ قَدَمَیِ الْمَلَکِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِلصَّخْرَةِ قَرَارٌ فَخَلَقَ لَهَا ثَوْراً عَظِیماً لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهِ لِعِظَمِ خِلْقَتِهِ وَ بَرِیقِ عُیُونِهِ حَتَّی لَوْ وُضِعَتِ الْبِحَارُ کُلُّهَا فِی إِحْدَی مَنْخِرَیْهِ مَا کَانَتْ إِلَّا کَخَرْدَلَةٍ مُلْقَاةٍ فِی أَرْضِ فَلَاةٍ فَدَخَلَ الثَّوْرُ تَحْتَ الصَّخْرَةِ وَ حَمَلَهَا عَلَی ظَهْرِهِ وَ قُرُونِهِ وَ اسْمُ ذَلِکَ الثَّوْرِ لهوتا ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِذَلِکَ الثَّوْرِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ حُوتاً عَظِیماً وَ اسْمُ ذَلِکَ الْحُوتِ بهموت فَدَخَلَ الْحُوتُ تَحْتَ قَدَمَیِ الثَّوْرِ فَاسْتَقَرَّ الثَّوْرُ عَلَی ظَهْرِ الْحُوتِ (2)فَالْأَرْضُ کُلُّهَا عَلَی کَاهِلِ الْمَلَکِ وَ الْمَلَکُ عَلَی الصَّخْرَةِ

ص: 30

و چراغ تابناک و شفاعت­گر و حبیب من است. در آن دم قلم از شیرینی یاد محمد شکافت و عرض کرد: سلام بر تو ای رسول خدا! و خداوند متعال فرمود: سلام و رحمت و برکت من بر تو باد. این­گونه سلام سنّت شد و پاسخ سلام واجب گشت. سپس خداوند فرمود: قضا و قدر مرا و هر آن­چه را که من تا به روز قیامت می­آفرینم بنویس. بعد خداوند متعال فرشتگان را آفرید و آنان بر محمد و آل محمد صلوات فرستادند و برای امت او تا به روز قیامت آمرزش طلبیدند، سپس از نور محمد بهشت را آفرید و آن را با چهار چیز آراست: عظمت و جلال و سخاوت و امانت، و آن را از برای اولیا و فرمانبران خود گذاشت. آن­گاه با چشم هیبت به بقیه آن گوهر نگریست و آن بقیه ذوب شد. سپس از دودش آسمان­ها را و از کَفَش زمین­ها را آفرید. چون خداوند متعال زمین را آفرید، زمین همچون کشتی با ساکنان خود در تلاطم افتاد. از این رو خداوند کوه­ها را آفرید و زمین را با آن­ها میخ­کوب کرد. سپس فرشته­ای بسیار قدرتمند آفرید و آن فرشته به زیر زمین داخل شد. چون گام­های فرشته طاقت نیاورد، صخره­ای بزرگ آفرید و آن را زیر گام­های فرشته نهاد. چون صخره نیز طاقت نیاورد، گاوی بزرگ برایش آفرید که از عظمت خلقتش و درخشش چشمانش هیچ کس نمی­توانست به آن بنگرد، آن چنان که اگر همه دریاها در یکی از سوراخ­های بینی­اش نهاده می­شدند، همچون خردلی در میان دشتی بودند. آن گاو به زیر صخره رفت و آن را بر پشت و شاخ­های خود گرفت. نام آن گاو لهوتا بود. اما چون آن گاو نیز طاقت نیاورد، خداوند ماهی بزرگی آفرید که نامش بهموت بود. آن ماهی به زیر گام­های گاو رفت و گاو بر پشت ماهی قرار گرفت. به این ترتیب سرتاسر زمین بر دوش فرشته بود و فرشته بر روی صخره

ص: 30

وَ الصَّخْرَةُ عَلَی الثَّوْرِ وَ الثَّوْرُ عَلَی الْحُوتِ وَ الْحُوتُ عَلَی الْمَاءِ وَ الْمَاءُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ عَلَی الظُّلْمَةِ ثُمَّ انْقَطَعَ عِلْمُ الْخَلَائِقِ عَمَّا تَحْتَ الظُّلْمَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی الْعَرْشَ مِنْ ضِیَاءَیْنِ أَحَدُهُمَا الْفَضْلُ وَ الثَّانِی الْعَدْلُ ثُمَّ أَمَرَ الضِّیَاءَیْنِ فَانْتَفَسَا بِنَفَسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُمَا أَرْبَعَةَ أَشْیَاءَ الْعَقْلَ وَ الْحِلْمَ وَ الْعِلْمَ وَ السَّخَاءَ ثُمَّ خَلَقَ مِنَ الْعَقْلِ الْخَوْفَ وَ خَلَقَ مِنَ الْعِلْمِ الرِّضَا وَ مِنَ الْحِلْمِ الْمَوَدَّةَ وَ مِنَ السَّخَاءِ الْمَحَبَّةَ ثُمَّ عَجَنَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ فِی طِینَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الضِّیَاءَ وَ الظَّلَامَ وَ سَائِرَ الْمَلَائِکَةِ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ سَکَنَ نُورُ مُحَمَّدٍ تَحْتَ الْعَرْشِ ثَلَاثَةً وَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی الْجَنَّةِ فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَبَقِیَ نُورُهُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی أَنْ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام أَمَرَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَنْزِلَ إِلَی الْأَرْضِ وَ یَقْبِضَ مِنْهَا قَبْضَةً فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَسَبَقَهُ اللَّعِینُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لِلْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُرِیدُ أَنْ یَخْلُقَ مِنْکِ خَلْقاً وَ یُعَذِّبَهُ بِالنَّارِ فَإِذَا أَتَتْکِ مَلَائِکَتُهُ فَقُولِی أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِنِّی شَیْئاً یَکُونُ لِلنَّارِ فِیهِ نَصِیبٌ (1) فَجَاءَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالَّذِی أَرْسَلَکَ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی شَیْئاً فَرَجَعَ جَبْرَئِیلُ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئاً فَقَالَ یَا رَبِّ قَدِ اسْتَعَاذَتْ بِکَ مِنِّی فَرَحِمْتُهَا فَبَعَثَ مِیکَائِیلَ فَعَادَ کَذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَ إِسْرَافِیلَ فَرَجَعَ کَذَلِکَ

ص: 31

و صخره بر روی گاو و گاو بر روی ماهی و ماهی بر روی آب و آب بر روی هوا و هوا بر روی تاریکی، و آفریدگان رخصت نیافتند از زیر تاریکی آگاه شوند. سپس خداوند متعال عرش را از دو پرتو آفرید، یکی فضل و دیگری عدل. آن دو پرتو به فرمان خداوند نفسی کشیدند و خداوند از آن دو چهار چیز آفرید: عقل و حلم و علم و سخاوت. سپس از عقل ترس را و از علم رضایت را و از حلم مودت را و از سخاوت محبت را آفرید. بعد این­ها را در گِل محمد درآمیخت و سپس ارواح مومنان امت محمد را آفرید. آن­گاه خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و روشنی و تاریکی و بقیه فرشتگان را از نور محمد آفرید. وقتی نورها کامل شدند، نور محمد هفتاد و سه هزار سال به زیر عرش ساکن شد و سپس به آسمان هفتم منتقل شد و سپس به آسمان ششم و سپس به آسمان پنجم و سپس به آسمان چهارم و سپس به آسمان سوم و سپس به آسمان دوم و سپس به آسمان دنیا. نور حضرت در آسمان بر جا ماند تا این­که خداوند متعال اراده کرد که آدم را بیافریند. خداوند به جبرئیل فرمان داد که بر زمین فرود آید و از زمین مشتی خاک برگیرد. جبرئیل فرود آمد اما ابلیس لعین از او پیشی گرفت و به زمین گفت: خداوند متعال می­خواهد از تو آفریده­ای بیافریند و او را با آتش عذاب کند، اگر فرشتگان نزد تو آمدند، بگو پناه بر خدا از شما، مبادا از من چیزی برگیرید که آتش از آن سهمی داشته باشد. وقتی جبرئیل نزدش رسید به او گفت: پناه بر کسی که تو را فرستاده است، مبادا از من چیزی برگیری. جبرئیل بازگشت و چیزی از زمین نبرد و عرض کرد: پروردگارا او از من سوی تو پناه جُست و من بر او رحم آوردم. خداوند میکائیل را فرستاد و او نیز به همین ترتیب بازگشت. سپس به اسرافیل فرمان داد و او نیز همان گونه بازگشت. آن­گاه

ص: 31

فَبَعَثَ عِزْرَائِیلَ فَقَالَ وَ أَنَا أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللَّهِ أَنْ أَعْصِیَ لَهُ أَمْراً فَقَبَضَ قَبْضَةً مِنْ أَعْلَاهَا وَ أَدْوَنِهَا وَ أَبْیَضِهَا وَ أَسْوَدِهَا وَ أَحْمَرِهَا وَ أَخْشَنِهَا وَ أَنْعَمِهَا (1)فَلِذَلِکَ اخْتَلَفَتْ أَخْلَاقُهُمْ وَ أَلْوَانُهُمْ فَمِنْهُمُ الْأَبْیَضُ وَ الْأَسْوَدُ وَ الْأَصْفَرُ فَقَالَ لَهُ تَعَالَی أَ لَمْ تَتَعَوَّذْ مِنْکَ الْأَرْضُ بِی فَقَالَ نَعَمْ لَکِنْ لَمْ أَلْتَفِتْ لَهُ فِیهَا وَ طَاعَتُکَ یَا مَوْلَایَ أَوْلَی مِنْ رَحْمَتِی لَهَا فَقَالَ لَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِمَ لَا رَحِمْتَهَا کَمَا رَحِمَهَا أَصْحَابُکَ قَالَ طَاعَتُکَ أَوْلَی فَقَالَ اعْلَمْ أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ مِنْهَا خَلْقاً أَنْبِیَاءَ وَ صَالِحِینَ وَ غَیْرَ ذَلِکَ وَ أَجْعَلَکَ الْقَابِضَ لِأَرْوَاحِهِمْ فَبَکَی عِزْرَائِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْحَقُّ تَعَالَی مَا یُبْکِیکَ قَالَ إِذَا کُنْتُ کَذَلِکَ کَرِهُونِی هَؤُلَاءِ الْخَلَائِقُ فَقَالَ لَا تَخَفْ إِنِّی أَخْلُقُ لَهُمْ عِلَلًا فَیَنْسُبُونَ الْمَوْتَ إِلَی تِلْکَ الْعِلَلِ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَأْتِیَهُ بِالْقَبْضَةِ الْبَیْضَاءِ الَّتِی کَانَتْ أَصْلًا فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ الْکَرُوبِیُّونَ وَ الصَّافُّونَ وَ الْمُسَبِّحُونَ فَقَبَضُوهَا مِنْ مَوْضِعِ ضَرِیحِهِ وَ هِیَ الْبُقْعَةُ الْمُضِیئَةُ الْمُخْتَارَةُ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ فَأَخَذَهَا جَبْرَئِیلُ مِنْ ذَلِکَ الْمَکَانِ فَعَجَنَهَا بِمَاءِ التَّسْنِیمِ (2)وَ مَاءِ التَّعْظِیمِ وَ مَاءِ التَّکْرِیمِ وَ مَاءِ التَّکْوِینِ وَ مَاءِ الرَّحْمَةِ وَ مَاءِ الرِّضَا وَ مَاءِ الْعَفْوِ فَخَلَقَ مِنَ الْهِدَایَةِ رَأْسَهُ وَ مِنَ الشَّفَقَةِ صَدْرَهُ وَ مِنَ السَّخَاءِ کَفَّیْهِ وَ مِنَ الصَّبْرِ فُؤَادَهُ وَ مِنَ الْعِفَّةِ فَرْجَهُ وَ مِنَ الشَّرَفِ قَدَمَیْهِ وَ مِنَ الْیَقِینِ قَلْبَهُ وَ مِنَ الطِّیبِ أَنْفَاسَهُ ثُمَّ خَلَطَهَا بِطِیْنَةِ آدَمَ علیه السلام فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام أَوْحَی إِلَی الْمَلَائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَحَمَلَتِ الْمَلَائِکَةُ جَسَدَ آدَمَ علیه السلام وَ وَضَعُوهُ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ وَ هُوَ جَسَدٌ لَا رُوحَ فِیهِ وَ الْمَلَائِکَةُ یَنْتَظِرُونَ مَتَی یُؤْمَرُونَ بِالسُّجُودِ وَ کَانَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ الظُّهْرِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ علیه السلام فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ الرُّوحَ وَ قَالَ لَهَا ادْخُلِی فِی هَذَا الْجِسْمِ فَرَأَتِ الرُّوحُ مَدْخَلًا ضَیِّقاً فَوَقَفَتْ فَقَالَ لَهَا ادْخُلِی کَرْهاً وَ اخْرُجِی کَرْهاً قَالَ فَدَخَلَتِ الرُّوحُ فِی الْیَافُوخِ (3) إِلَی الْعَیْنَیْنِ فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی نَفْسِهِ فَسَمِعَ تَسْبِیحَ

ص: 32

خداوند عزرائیل را فرستاد و عزرائیل به زمین گفت: پناه بر عزت خداوند که مبادا از فرمان او سرپیچی کنم، و مشتی خاک از بالا و پایین و سفید و سیاه و سرخ و خشن و نرم زمین برگرفت. از این رو اخلاق و رنگ آدمیان مختلف شد و برخی سفید شدند و برخی سیاه و برخی زرد. خداوند متعال به او فرمود: آیا زمین از تو به من پناه نیاورد؟ عرض کرد: بله اما در این باره به او اعتنا نکردم زیرا ای سرورم اطاعت از تو به رحمت من اولویت دارد. حق تعالی به او فرمود: چرا تو نیز به او رحم نکردی همچنان که یارانت به او رحم کردند؟ عرض کرد: اطاعت از تو اولویت داشت. خداوند فرمود: بدان که من می­خواهم از این خاک پیامبران و نیکوکاران و کسان دیگری را بیافرینم و تو را مأمور قبض روح آنان کنم. آن­گاه عزرائیل گریست. حق تعالی به او فرمود: چرا گریه می­کنی؟ عرض کرد: اگر من چنین باشم، این آفریدگان از من بدشان خواهد آمد. فرمود: نترس، من برایشان بیماری­هایی می­آفرینم تا مرگ را به آن بیماری­ها نسبت دهند. سپس خداوند به جبرئیل فرمان داد که مشتی خاک سفید ناب بیاورد. جبرئیل به همراه فرشتگان عالم بالا و فرشتگان صف­زده و فرشتگان تسبیح­گوی به راه افتاد و آن مشت را از محلّ ضریح حضرت برگرفت؛ یعنی از بقعه­ای نورانی و برگزیده در میان بقعه­های زمین. جبرئیل مشتی خاک از آن­جا برگرفت و آن را با آب تسنیم و آب تعظیم و آب تکریم و آب تکوین و آب رحمت و آب رضایت و آب عفو درآمیخت. سپس خداوند سر او را از هدایت و سینه­اش را از شفقت و دستانش را از سخاوت و دلش را از صبر و شرمگاهش را از عفت و گام­هایش را از شرف و قلبش را از یقین و نفس­هایش را از عطر آفرید و بعد آن را با گِل آدم درآمیخت. وقتی خداوند متعال آدم را آفرید، به فرشتگان وحی کرد: «إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ * فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ»(1) { آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت من بشری را از گل خواهم آفرید* پس چون او را [کاملا] درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید} فرشتگان پیکر آدم را که بدون روح بود، بردند و بر در بهشت گذاشتند و منتظر ماندند تا فرمان سجده برسد و آن روز جمعه بود. آن­گاه خداوند متعال به فرشتگان فرمان داد که به آدم سجده کنند، « فَسَجَدَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلَّا إِبْلِیسَ»(2)

{ پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند جز ابلیس} که خدا لعنتش کند. سپس خداوند روح را آفرید و به آن فرمود: در این پیکر وارد شو. روح که عرصه ورود خود را تنگ دید ایستاد. خداوند به او فرمود: ناگزیر وارد شو و ناگزیر خارج شو. روح از محل نرمیِ بین استخوانهای جمجمه وارد سر آدم شد و چون به چشمانش رسید، او شروع به نگریستن به خود کرد. سپس شنید که

ص: 32

الْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَی الْخَیَاشِیمِ عَطَسَ آدَمُ علیه السلام فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْحَمْدِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ هِیَ أَوَّلُ کَلِمَةٍ قَالَهَا آدَمُ علیه السلام فَقَالَ الْحَقُّ تَعَالَی رَحِمَکَ اللَّهُ یَا آدَمُ لِهَذَا (1)خَلَقْتُکَ وَ هَذَا لَکَ وَ لِوُلْدِکَ أَنْ قَالُوا مِثْلَ مَا قُلْتَ فَلِذَلِکَ صَارَ تَسْمِیتُ الْعَاطِسِ (2).سُنَّةً وَ لَمْ یَکُنْ عَلَی إِبْلِیسَ أَشَدُّ مِنْ تَسْمِیتِ الْعَاطِسِ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ علیه السلام فَتَحَ عَیْنَیْهِ فَرَأَی مَکْتُوباً عَلَی الْعَرْشِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا وَصَلَتِ الرُّوحُ إِلَی سَاقِهِ قَامَ قَبْلَ أَنْ تَصِلَ إِلَی قَدَمَیْهِ فَلَمْ یُطِقْ فَلِذَلِکَ قَالَ تَعَالَی خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کَانَتِ الرُّوحُ فِی رَأْسِ آدَمَ علیه السلام مِائَةَ عَامٍ وَ فِی صَدْرِهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی ظَهْرِهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی فَخِذَیْهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی سَاقَیْهِ وَ قَدَمَیْهِ مِائَةَ عَامٍ (3)فَلَمَّا اسْتَوَی آدَمُ علیه السلام قَائِماً أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ وَ کَانَ ذَلِکَ بَعْدَ الظُّهْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَمْ تَزَلْ فِی سُجُودِهَا إِلَی الْعَصْرِ فَسَمِعَ آدَمُ علیه السلام مِنْ ظَهْرِهِ نَشِیشاً کَنَشِیشِ الطَّیْرِ وَ تَسْبِیحاً وَ تَقْدِیساً فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ وَ مَا هَذَا قَالَ یَا آدَمُ هَذَا تَسْبِیحُ مُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ سَیِّدِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مِنْ ضِلْعِهِ الْأَعْوَجِ (4)حَوَّاءَ وَ قَدْ أَنَامَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا انْتَبَهَ رَآهَا عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتِ قَالَتْ أَنَا حَوَّاءُ خَلَقَنِیَ اللَّهُ لَکَ قَالَ مَا أَحْسَنَ خِلْقَتَکِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ هَذِهِ أَمَتِی حَوَّاءُ وَ أَنْتَ عَبْدِی آدَمُ خَلَقْتُکُمَا لِدَارٍ اسْمُهَا جَنَّتِی فَسَبِّحَانِی وَ احْمَدَانِی یَا آدَمُ اخْطُبْ حَوَّاءَ مِنِّی وَ ادْفَعْ مَهْرَهَا إِلَیَّ فَقَالَ آدَمُ وَ مَا مَهْرُهَا یَا رَبِّ قَالَ تُصَلِّی عَلَی حَبِیبِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَشْرَ مَرَّاتٍ فَقَالَ آدَمُ جَزَاؤُکَ یَا رَبِّ عَلَی ذَلِکَ الْحَمْدُ وَ الشُّکْرُ مَا بَقِیتُ فَتَزَوَّجَهَا عَلَی ذَلِکَ وَ کَانَ الْقَاضِی الْحَقَّ وَ الْعَاقِدُ جَبْرَئِیلَ وَ الزَّوْجَةُ حَوَّاءَ وَ الشُّهُودُ الْمَلَائِکَةَ فَوَاصَلَهَا وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ یَقِفُونَ مِنْ وَرَاءِ آدَمَ علیه السلام قَالَ آدَمُ علیه السلام لِأَیِّ شَیْ ءٍ یَا رَبِّ تَقِفُ الْمَلَائِکَةُ مِنْ وَرَائِی فَقَالَ

ص: 33

فرشتگان تسبیح می­گویند. وقتی روح به بینی آدم رسید، او عطسه کرد. آن­گاه خداوند متعال زبان او را به حمد گشود و او گفت الحمد لله. این نخستین سخنی بود که آدم گفت. خداوند فرمود: خدا رحمتت کند ای آدم که برای همین آفریدمت و رحمت من برای تو و فرزندان توست اگر آنان نیز سخن تو را بگویند. این­چنین گفتنِ «خدا رحمتت کند» به هر که عطسه کند سنّت شد و هیچ چیز بر ابلیس سخت­تر از این سخن نبود. سپس آدم چشمانش را گشود و دید بر عرش نوشته شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. وقتی روح به ساق آدم رسید، او پیش از آن­که روح به گام­هایش برسد خواست برخیزد اما نتوانست. از این رو خداوند متعال فرمود: «خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ»(1)

{انسان از شتاب آفریده شده است}.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: روح صد سال در سر آدم بود و صد سال در سینه او و صد سال در کمر او و صد سال در ران­هایش و صد سال در ساق­ها و گام­های او. وقتی آدم بر پا ایستاد، خداوند به فرشتگان فرمان سجده داد. این در بعد از ظهر روز جمعه بود و آنان همچنان تا عصر در سجده ماندند. ناگاه آدم علیه السلام از پشت خود آوایی همچون آوای پرندگان شنید که تسبیح و تقدیس می­گفت. عرض کرد: پروردگارا این چیست؟ فرمود: ای آدم! این آوای تسبیح محمد عرب، سرور اولین و آخرین آفریدگان است. سپس خداوند متعال آدم را خواب کرد و از دنده کج او حوا را آفرید. وقتی بیدار شد، بالای سر خود حوا را دید. گفت: تو کیستی؟ گفت: من حوا هستم، خداوند مرا برای تو آفریده است. گفت: چه خوب تو را آفریده است! خداوند متعال به او فرمود: این کنیز من حوا است و تو بنده من آدم هستی، شما را برای سرایی به نام بهشت آفریده­ام، پس مرا تسبیح و تحمید گویید، ای آدم! حوا را از من خواستگاری کن و مهر او را به من بده. عرض کرد: پروردگارا مهر او چیست؟ فرمود: ده بار بر حبیب من محمد صلوات می­فرستی. آدم عرض کرد: پروردگارا پاداش تو بر این نعمت تا زنده­ام حمد و شکر است. این­چنین آدم بر این مهر با او ازدواج کرد. قاضی این ازدواج حضرت حق بود و عاقدش جبرئیل و زوجه­اش حوا و شهودش فرشتگان. سپس آدم با حوا درآمیخت و حال آن­که فرشتگان پشت آدم ایستاده بودند. او عرض کرد: پروردگارا برای چه فرشتگان پشت من ایستاده­اند؟ فرمود:

ص: 33

لِیَنْظُرُوا إِلَی نُورِ وَلَدِکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا رَبِّ اجْعَلْهُ أَمَامِی حَتَّی تَسْتَقْبِلَنِیَ الْمَلَائِکَةُ فَجَعَلَهُ فِی جَبْهَتِهِ فَکَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَقِفُ قُدَّامَهُ صُفُوفاً ثُمَّ سَأَلَ آدَمُ علیه السلام رَبَّهُ أَنْ یَجْعَلَهُ فِی مَکَانٍ یَرَاهُ آدَمُ فَجَعَلَهُ فِی الْإِصْبَعِ السَّبَّابَةِ فَکَانَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِیهَا وَ نُورُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْإِصْبَعِ الْوُسْطَی وَ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی الَّتِی تَلِیهَا وَ الْحَسَنِ علیه السلام فِی الْخِنْصِرِ وَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی الْإِبْهَامِ وَ کَانَتْ أَنْوَارُهُمْ کَغُرَّةِ الشَّمْسِ فِی قُبَّةِ الْفَلَکِ أَوْ کَالْقَمَرِ فِی لَیْلَةِ الْبَدْرِ وَ کَانَ آدَمُ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ یَأْمُرُهَا أَنْ تَتَطَیَّبَ وَ تَتَطَهَّرَ وَ یَقُولُ لَهَا یَا حَوَّاءُ اللَّهُ یَرْزُقُکِ هَذَا النُّورَ وَ یَخُصُّکِ بِهِ فَهُوَ وَدِیعَةُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ فَلَمْ یَزَلْ نُورُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غُرَّةِ آدَمَ علیه السلام حَتَّی حَمَلَتْ حَوَّاءُ بِشَیْثٍ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ یَأْتُونَ حَوَّاءَ وَ یُهَنِّئُونَهَا فَلَمَّا وَضَعَتْهُ نَظَرَتْ بَیْنَ عَیْنَیْهِ إِلَی نُورِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَشْتَعِلُ اشْتِعَالًا فَفَرِحَتْ بِذَلِکَ وَ ضَرَبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ حِجَاباً مِنْ نُورٍ (1)غِلَظُهُ مِقْدَارُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فَلَمْ یَزَلْ مَحْجُوباً مَحْبُوساً حَتَّی بَلَغَ شَیْثٌ علیه السلام مَبَالِغَ الرِّجَالِ (2)وَ النُّورُ یُشْرِقُ فِی غُرَّتِهِ (3)فَلَمَّا عَلِمَ آدَمُ علیه السلام أَنَّ وَلَدَهُ شَیْثَ بَلَغَ مَبَالِغَ الرِّجَالِ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ إِنِّی مُفَارِقُکَ عَنْ قَرِیبٍ فَادْنُ مِنِّی حَتَّی آخُذَ عَلَیْکَ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ کَمَا أَخَذَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی مَنْ قَبْلَکَ ثُمَّ رَفَعَ آدَمُ علیه السلام رَأْسَهُ نَحْوَ السَّمَاءِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ مَا أَرَادَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یُمْسِکُوا عَنِ التَّسْبِیحِ وَ لَفَّتْ (4)أَجْنِحَتَهَا وَ أَشْرَفَتْ سُکَّانَ الْجِنَانِ مِنْ غُرُفَاتِهَا وَ سَکَنَ صَرِیرُ أَبْوَابِهَا وَ جَرَیَانُ أَنْهَارِهَا وَ تَصْفِیقُ أَوْرَاقِ أَشْجَارِهَا وَ تَطَاوَلَتْ لِاسْتِمَاعِ مَا یَقُولُ آدَمُ علیه السلام وَ نُودِیَ یَا آدَمُ قُلْ مَا أَنْتَ قَائِلٌ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام اللَّهُمَّ رَبَّ الْقِدَمِ قَبْلَ النَّفْسِ وَ مُنِیرَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ خَلَقْتَنِی کَیْفَ شِئْتَ وَ قَدْ أَوْدَعْتَنِی هَذَا النُّورَ الَّذِی أَرَی مِنْهُ التَّشْرِیفَ وَ الْکَرَامَةَ (5)وَ قَدْ صَارَ

ص: 34

برای این­که به نور فرزند تو محمد بنگرند. عرض کرد: پروردگارا او را در جلوی من قرار بده تا فرشتگان پیش روی من بیایند. خداوند آن نور را در پیشانی آدم قرار داد و فرشتگان پیش روی او صف زدند. سپس از خداوند خواست تا نور را در جایی قرار دهد تا خودش نیز آن را ببیند. خداوند نور را در انگشت سبابه آدم قرار داد. این چنین نور محمد در سبابه آدم و نور علی در انگشت میانه و نور فاطمه در انگشت بعد از آن و نور حسن در انگشت کوچک و نور حسین در انگشت شصت او قرار گرفت. نورهای آنان همچون روشنی خورشید در گنبد فلک یا همانند ماه در شب بدر بود.

وقتی آدم خواست با حوا درآمیزد، به او امر کرد که خود را پاکیزه و معطر کند و به او گفت: ای حوا! خداوند این نور را نصیب تو می­کند و تو را به آن ویژه می­گرداند، این نور امانت خداوند و پیمان اوست. نور رسول خدا همچنان در پیشانی آدم علیه السلام ماند تا این­که حوا شیث را باردار شد. فرشتگان نزد حوا می­آمدند و به او تبریک می­گفتند. وقتی او را به دنیا آورد در میان چشمانش نور رسول خدا را دید که به روشنی می­درخشید و از این شاد شد. آن­گاه جبرئیل میان حوا و او حجابی از نور به پا داشت و به اندازه پانصد سال آن را ضخیم گرداند. او همچنان در پشت آن حجاب پوشیده بود تا این­که به بلوغ مردان رسید و حال آن­که نور همچنان در پیشانی­اش می­درخشید. وقتی آدم دانست که فرزندش شیث به بلوغ مردان رسیده، به او گفت: پسرم! من به زودی تو را ترک می­کنم، پس نزدیک بیا تا عهد و پیمانی را از تو بگیرم که خداوند پیش از تو از من گرفت. سپس آدم سر سوی آسمان برافراشت و خداوند که از قصد او خبر داشت به فرشتگان فرمان داد تا از تسبیح گفتن دست بدارند. فرشتگان بال­هایشان را در هم پیچیدند و بهشتیان از غرفه­هایشان سر کشیدند و صدای درهای بهشت خاموش شد و رودهای بهشت از جریان ایستادند و برگ­های درختان بهشت از لرزه ایستادند و از هم پیشی گرفتند تا بشنوند آدم چه می­گوید. آن­گاه به آدم ندا داده شد: ای آدم! بگو آن­چه را که می­خواهی بگویی. آدم گفت: خداوندا ای پروردگار ازلی و ای روشنی­بخش ماه و خورشید مرا آن­گونه که خواستی آفریدی و این نور را که مایه شرافت و کرامت من است در من به امانت نهادی و اکنون از برای

ص: 34

لِوَلَدِی شَیْثٍ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ آخُذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ کَمَا أَخَذْتَهُ عَلَیَّ اللَّهُمَّ وَ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَیْهِ وَ إِذَا بِالنِّدَاءِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا آدَمُ خُذْ عَلَی وَلَدِکَ شَیْثٍ الْعَهْدَ وَ أَشْهِدْ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ الْمَلَائِکَةَ أَجْمَعِینَ قَالَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ الْحَمْدِ وَ بِیَدِهِ حَرِیرَةٌ بَیْضَاءُ وَ قَلَمٌ مُکَوَّنٌ مِنْ مَشِیَّةِ اللَّهِ (1)رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ یَا آدَمُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اکْتُبْ عَلَی وَلَدِکَ شَیْثٍ کِتَاباً (2)وَ أَشْهِدْ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ الْمَلَائِکَةَ أَجْمَعِینَ فَکَتَبَ الْکِتَابَ وَ أَشْهَدَ عَلَیْهِ وَ خَتَمَهُ جَبْرَئِیلُ بِخَاتَمِهِ وَ دَفَعَهُ إِلَی شَیْثٍ وَ کَسَا قَبْلَ انْصِرَافِهِ حُلَّتَیْنِ (3)حَمْرَاوَیْنِ أَضْوَأَ مِنْ نُورِ الشَّمْسِ وَ أَرْوَقَ (4)مِنَ السَّمَاءِ لَمْ یُقْطَعَا وَ لَمْ یُفْصَلَا بَلْ قَالَ لَهُمَا الْجَلِیلُ کُونِیَا فَکَانَتَا ثُمَّ تَفَرَّقَا (5)وَ قَبِلَ شَیْثٌ الْعَهْدَ وَ أَلْزَمَهُ نَفْسَهُ وَ لَمْ یَزَلْ ذَلِکَ النُّورُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ حَتَّی تَزَوَّجَ الْمُحَاوَلَةَ (6)الْبَیْضَاءَ وَ کَانَتْ بِطُولِ حَوَّاءَ وَ اقْتَرَنَ إِلَیْهَا بِخُطْبَةِ جَبْرَئِیلَ فَلَمَّا وَطِئَهَا حَمَلَتْ بِأَنُوشَ فَلَمَّا حَمَلَتْ بِهِ سَمِعَتْ مُنَادِیاً یُنَادِی هَنِیئاً لَکِ یَا بَیْضَاءُ لَقَدِ اسْتَوْدَعَکِ اللَّهُ نُورَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ سَیِّدِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَلَمَّا وَلَدَتْهُ أَخَذَ عَلَیْهِ شَیْثٌ الْعَهْدَ کَمَا أَخَذَ عَلَیْهِ وَ انْتَقَلَ إِلَی وَلَدِهِ قینان وَ مِنْهُ إِلَی مَهْلَائِیلَ وَ مِنْهُ إِلَی أُدَدَ (7)وَ مِنْهُ إِلَی أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ علیه السلام ثُمَّ أَوْدَعَهُ إِدْرِیسُ وَلَدَهُ متوشلخ وَ أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی

ص: 35

فرزندم شیث شد، می­خواهم از او عهد وپیمان بگیرم همچنان­که تو از من گرفتی، تو بر این کار شاهد هستی. ناگاه از سوی خداوند متعال ندا رسید که ای آدم! از فرزندت شیث عهد بگیر و جبرئیل و میکائیل و همه فرشتگان را شاهد بگیر. خداوند متعال به جبرئیل فرمان داد تا ابریشمی سفید و قلمی ساخته از مشیّت خدای یگانه و پروردگار جهانیان در دست گیرد و در میان هفتاد هزار فرشته که بیرق­های حمد در دست دارند، بر زمین فرود بیاید. جبرئیل رو سوی آدم نهاد و به او گفت: ای آدم! پروردگارت تو را سلام می­رساند و می­فرماید عهد خود با فرزندت شیث را در نگاشته­ای بنویس و جبرئیل و میکائیل و همه فرشتگان را بر آن شاهد بگیر. آدم آن عهد را نوشت و ایشان را بر آن شاهد گرفت. آن­گاه جبرئیل با مهر خود آن را مهر کرد و به شیث داد. پیش از رفتن جبرئیل شیث دو دیبای سرخ بر تن کرد که روشن­تر از نور خورشید و پاک­تر از آسمان بودند و پاره و بریده نمی­شدند و خداوند جلیل به آن فرموده بود باشید و آن­ها هست شده بودند و سپس از هم جدا شده بودند. شیث عهد را گرفت و خود را به آن ملزم کرد و آن نور همچنان میان چشمان او ماند تا این­که با حوریه­ای به نام «محاوله بیضا» ازدواج کرد که هم­قد حوا بود و جبرئیل او را به عقد شیث درآورد. چون شیث با او درآمیخت، او انوش را باردار شد. در آن دم شنید که ندا دهنده­ای ندا می­دهد: گوارا باد بر تو ای بیضا! خداوند نور سرور رسولان و سرور اولین و آخرین آفریدگان را در تو امانت نهاد. وقتی بیضا او را به دنیا آورد، شیث از او عهد گرفت همچنان­ که از خودش گرفته شده بود. آن عهد به فرزند انوش، قینان رسید و پس از او به مهلائیل و از او به اُدَد و از او به اخنوخ که همان ادریس باشد. سپس ادریس آن عهد را به فرزندش متوشلخ به امانت سپرد و از او عهد گرفت. سپس به

ص: 35

مَلَکٍ (1)ثُمَّ إِلَی نُوحٍ وَ مِنْ نُوحٍ إِلَی سَامٍ وَ مِنْ سَامٍ إِلَی وَلَدِهِ أَرْفَخْشَدَ (2)ثُمَّ إِلَی وَلَدِهِ عَابَرَ (3)ثُمَّ إِلَی قالع (4)ثُمَّ إِلَی أرغو وَ مِنْهُ إِلَی شارغ (5)وَ مِنْهُ إِلَی تاخور (6)ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی تَارَخَ وَ مِنْهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ إِلَی إِسْمَاعِیلَ ثُمَّ إِلَی قَیْذَارَ (7)وَ مِنْهُ إِلَی الْهَمَیْسَعِ (8)ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی نَبْتٍ (9)ثُمَّ إِلَی یَشْحُبَ وَ مِنْهُ إِلَی أُدَدَ وَ مِنْهُ إِلَی عَدْنَانَ وَ مِنْهُ إِلَی مَعَدٍّ وَ مِنْهُ إِلَی نِزَارٍ وَ مِنْهُ إِلَی مُضَرَ وَ مِنْ مُضَرَ إِلَی إِلْیَاسَ (10)وَ مِنْ إِلْیَاسَ إِلَی مُدْرِکَةَ وَ مِنْهُ إِلَی خُزَیْمَةَ وَ مِنْهُ إِلَی کِنَانَةَ وَ مِنْ کِنَانَةَ إِلَی قُصَیٍّ (11)وَ مِنْ قُصَیٍّ إِلَی لُوَیٍّ وَ مِنْ لُوَیٍّ إِلَی غَالِبٍ وَ مِنْهُ إِلَی فِهْرٍ وَ مِنْ فِهْرٍ إِلَی عَبْدِ مَنَافٍ وَ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ إِلَی هَاشِمٍ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ هَاشِماً لِأَنَّهُ هَشَمَ الثَّرِیدَ لِقَوْمِهِ وَ کَانَ اسْمُهُ عَمْرَو الْعَلَاءِ

ص: 36

ملک رسید و سپس به نوح و از نوح به سام و از سام به فرزندش ارفخشد و سپس به فرزند او عابر و سپس به قالع و سپس به ارغو و از او به شارغ و از او به تاخور و سپس به تارخ و از او به ابراهیم و سپس به اسماعیل و سپس به قیذار و از او به همیسع و سپس به نبت و سپس به یشحب و از او به اُدَد و از او به عدنان و از او به معد و از او به نزار و از او به مضر و از مضر به الیاس و از الیاس به مدرکه و از او به خزیمه و از او به کنانه و از کنانه به قصی و از قصی به لوی و از لوی به غالب و از او به فهر و از فهر به عبدمناف و از عبدمناف به هاشم. هاشم از آن رو هاشم نامیده شد که برای غذای قومش نان «هشم کرد» یعنی تکه کرد. نام او عمرو العلاء بود

ص: 36

وَ کَانَ نُورُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ إِذَا أَقْبَلَ تُضِی ءُ مِنْهُ الْکَعْبَةُ وَ تَکْتَسِی مِنْ نُورِهِ نُوراً شَعْشَعَانِیّاً وَ یَرْتَفِعُ مِنْ وَجْهِهِ نُورٌ إِلَی السَّمَاءِ وَ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ عَاتِکَةُ بِنْتُ مُرَّةَ بِنْتِ فَالَجِ (1)بْنِ ذَکْوَانَ وَ لَهُ ضَفِیرَتَانِ کَضَفِیرَتَیِ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام یَتَوَقَّدُ نُورُهُمَا إِلَی السَّمَاءِ فَعَجِبَ أَهْلُ مَکَّةَ مِنْ ذَلِکَ وَ سَارَتْ إِلَیْهِ قَبَائِلُ الْعَرَبِ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ مَاجَتْ (2)مِنْهُ الْکُهَّانُ وَ نَطَقَتِ الْأَصْنَامُ بِفَضْلِ النَّبِیِّ الْمُخْتَارِ وَ کَانَ هَاشِمٌ لَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا مَدَرٍ إِلَّا وَ یُنَادِیهِ أَبْشِرْ یَا هَاشِمُ فَإِنَّهُ سَیَظْهَرُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ أَشْرَفُ الْعَالَمِینَ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ کَانَ هَاشِمٌ إِذَا مَشَی فِی الظَّلَامِ أَنَارَتْ مِنْهُ الْحَنَادِسُ (3)وَ یُرَی مَنْ حَوْلَهُ کَمَا یُرَی مِنْ ضَوْءِ الْمِصْبَاحِ فَلَمَّا حَضَرَتْ عَبْدَ مَنَافٍ الْوَفَاةُ أَخَذَ الْعَهْدَ عَلَی هَاشِمٍ أَنْ یُودِعَ نُورَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْأَرْحَامِ الزَّکِیَّةِ مِنَ النِّسَاءِ (4)فَقَبِلَ هَاشِمٌ الْعَهْدَ وَ أَلْزَمَهُ نَفْسَهُ وَ جُعِلَتِ الْمُلُوکُ تَتَطَاوَلُ إِلَی هَاشِمٍ لِیَتَزَوَّجَ مِنْهُمْ وَ یَبْذُلُونَ إِلَیْهِ الْأَمْوَالَ الْجَزِیلَةَ (5)وَ هُوَ یَأْبَی عَلَیْهِمْ وَ کَانَ کُلَّ یَوْمٍ یَأْتِی الْکَعْبَةَ وَ یَطُوفُ بِهَا سَبْعاً وَ یَتَعَلَّقُ بِأَسْتَارِهَا وَ کَانَ هَاشِمٌ إِذَا قَصَدَهُ قَاصِدٌ أَکْرَمَهُ وَ کَانَ یَکْسُو الْعُرْیَانَ وَ یُطْعِمُ الْجَائِعَ وَ یُفَرِّجُ عَنِ الْمُعْسِرِ وَ یُوفِی عَنِ الْمَدْیُونِ وَ مَنْ أُصِیبَ بِدَمٍ دَفَعَ عَنْهُ (6)وَ کَانَ بَابُهُ لَا یُغْلَقُ عَنْ صَادِرٍ وَ لَا وَارِدٍ وَ إِذَا أَوْلَمَ وَلِیمَةً أَوِ اصْطَنَعَ طَعَاماً لِأَحَدٍ وَ فَضَلَ مِنْهُ شَیْ ءٌ یَأْمُرُ بِهِ أَنْ یُلْقَی إِلَی الْوَحْشِ (7)وَ الطُّیُورِ حَتَّی تَحَدَّثُوا بِهِ وَ بِجُودِهِ فِی الْآفَاقِ وَ سَوَّدَهُ (8)أَهْلُ مَکَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ وَ شَرَّفُوهُ وَ عَظَّمُوهُ وَ سَلَّمُوا إِلَیْهِ مَفَاتِیحَ الْکَعْبَةِ وَ السِّقَایَةَ وَ الْحِجَابَةَ وَ الرِّفَادَةَ

ص: 37

و نور رسول خدا در چهره­اش چنان بود که چون سوی کعبه می­آمد، کعبه از او روشن می­گشت و در نوری تابنده پوشیده می­شد و پیوسته ازچهره او نور به آسمان برمی­ خاست. وقتی از شکم مادرش عاتکه بنت مُرّه بنت فالِج بن ذَکوان بیرون آمد، دو گیسو همچون گیسوان اسماعیل داشت که نورشان تا به آسمان زبانه می­کشید. اهل مکه از این رویداد شگفت زده شدند و قبایل عرب از هر طرف سوی او روانه شدند و کاهنان از او به هیجان آمدند و بتان به فضل نبیّ مختار لب به سخن گشودند. هاشم بر هر سنگ و کلوخی می­گذشت، او را ندا می­دادند که ای هاشم! بشارت باد بر تو که از ذریّه تو ارجمندترین آفریدگان نزد خداوند متعال و والاترین آفریدگان در میان جهانیان، محمد خاتم انبیا پدید می­آید. وقتی هاشم در تاریکی گام می­گذاشت، تاریکی­ها از او روشن می­شدند و اطراف او چونان که در نور صبحگاه باشند، دیده می­شدند. چون عبدمناف در بستر مرگ افتاد، از هاشم عهد گرفت که نور رسول خدا را به رحم­های پاک زنان بسپارد. هاشم عهد را پذیرفت و خود را به آن ملزم کرد. پادشاهان سوی هاشم پیشی می­گرفتند تا او از میان آنان همسر گیرد و اموال انبوه به او عطا می­کردند اما او از آنان روی می­گرفت. او هر روز سوی کعبه می­آمد و هفت مرتبه آن را طواف می­کرد و به پرده­هایش چنگ می­انداخت. هر که نزد هاشم می­آمد، او وی را گرامی می­داشت و بی­جامگان را جامه می­پوشاند و گرسنگان را طعام می­داد و گرفتاران را گشایش حاصل می­کرد و دین بدهکاران را می­داد و دیه گرفتاران را می­پرداخت و درِ خانه­اش به روی هر رفت و آمدی گشوده بود. چون ولیمه­ای می­داد یا غذایی ترتیب می­داد و چیزی از آن زیاد می­آمد، دستور می­داد تا آن زیاده را برای وحوش و طیور بگذارند. آن­چنان که سخن از او و جودش در آفاق پیچید و اهل مکه همه او را به سروری گرفتند و گرامی داشتند و ارج نهادند و کلیدداری و آبداری و پرده­داری و میزبانی کعبه را به او سپردند و رفق

ص: 37

وَ مَصَادِرَ أُمُورِ النَّاسِ وَ مَوَارِدَهَا وَ سَلَّمُوا إِلَیْهِ لِوَاءَ نِزَارٍ وَ قَوْسَ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام وَ قَمِیصَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ نَعْلَ شَیْثٍ علیه السلام وَ خَاتَمَ نُوحٍ علیه السلام فَلَمَّا احْتَوَی عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ ظَهَرَ فَخْرُهُ وَ مَجْدُهُ وَ کَانَ یَقُومُ بِالْحَاجِّ (1)وَ یَرْعَاهُمْ وَ یَتَوَلَّی أُمُورَهُمْ وَ یُکْرِمُهُمْ وَ لَا یَنْصَرِفُونَ إِلَّا شَاکِرِینَ.

قال أبو الحسن البکری و کان هاشم إذا أهل (2)هلال ذی الحجة یأمر الناس بالاجتماع إلی الکعبة فإذا اجتمعوا قام خطیبا (3)و یقول معاشر الناس إنکم جیران الله و جیران بیته و إنه سیأتیکم فی هذا الموسم زوار بیت الله و هم أضیاف الله و الأضیاف هم أولی بالکرامة و قد خصکم الله تعالی بهم و أکرمکم و إنهم سیأتونکم شعثا غبرا من کل فج عمیق و یقصدونکم من کل مکان سحیق فاقروهم (4)و احموهم و أکرموهم یکرمکم الله تعالی و کانت قریش تخرج المال الکثیر من أموالهم و کان هاشم ینصب أحواض الأدیم (5)و یجعل فیها ماء من ماء زمزم و یملی باقی الحیاض من سائر الآبار بحیث تشرب الحاج (6)و کان من عادته أنه یطعمهم قبل الترویة بیوم و کان یحمل لهم الطعام إلی منی و عرفة و کان یثرد لهم اللحم و السمن و التمر و یسقیهم اللبن إلی حیث (7)تصدر الناس من منی ثم یقطع عنهم الضیافة.

قال أبو الحسن البکری بلغنا أنه کان بأهل مکة ضیق و جذب و غلاء و لم یکن عندهم ما یزودون به الحاج فبعث هاشم إلی نحو الشام أباعر فباعها و اشتری بأثمانها

ص: 38

و فتق امور مردم را به او واگذاردند و بیرق نزار و کمان اسماعیل و پیراهن ابراهیم و پای­افزار شیث و انگشتر نوح را نزد او گذاشتند. چون این همه را در اختیار گرفت، سربلندی و سرافرازی­اش بر همگان آشکار شد. او نزد حاجیان می­رفت و به آنان رسیدگی می­کرد و آنان را چنان ارج می­نهاد که همه سپاسگزار بازمی­گشتند.

ابوالحسن بکری می­گوید: چون هلال ذی الحجه برمی­آمد، هاشم فرمان می­داد تا مردم سوی کعبه گرد آیند. وقتی گرد می­آمدند، به سخن برمی­خاست و می­گفت: ای جماعت مردم! شما پناهندگان خداوند و همسایگان خانه او هستید، زائران خداوند در این موسم در میان شما می­آیند، آنان میهمانان خداوندند و میهمان در ارجمندی اولویت دارد، خداوند متعال شما را به آنان ویژه گردانده و گرامی داشته است، به زودی آنان ژولیده موی و غبارآلود از هر پیچ و خمی سوی شما می­آیند و از هر راه دوری آهنگ شما می­کنند، پس ایشان را پذیرایی کنید و پاس دارید و ارج نهید تا خداوند متعال شما را ارج نهد. قریشیان مقدار زیادی از اموال خود را بیرون می­آوردند و هاشم حوض­هایی پوستین بر پا می­داشت و از آب زمزم در آن­ها می­ریخت و بقیه حوض­ها را از آب چاه­های دیگر پر می­کرد تا حاجیان را سیراب کند. او رسم داشت که یک روز قبل از «روز ترویه» حاجیان را طعام می­داد و به منا و عرفه برایشان غذا می­برد و میانشان گوشت و روغن و خرما تقسیم می­کرد و به آنان شیر می­نوشاند و وقتی مردم از منا بیرون می­رفتند، دیگر ضیافت را به پایان می­رساند.

ابوالحسن بکری می­گوید: شنیده­ایم که باری اهل مکه به تنگ­دستی و بی­حاصلی و گرانی افتادند و چیزی نداشتند تا حاجیان را توشه رسانند. در آن اوان هاشم شترانی به شام فرستاد و آن­ها را فروخت و با درآمدش

ص: 38

کعکا (1)و زیتا و لم یترک عنده من ذلک قوت یوم واحد بل بذل ذلک کله للحاج فکفاهم جمیعهم (2)و صدر الناس یشکرونه فی الآفاق و فیه یقول الشاعر.

یا أیها الرجل المجد رحیله. (3)هلا مررت بدار عبد مناف.

ثکلتک أمک لو مررت ببابهم. لعجبت من کرم و من أوصاف.

عمرو العلاء هشم الثرید لقومه. و القوم فیها مسنتون (4)عجاف.

بسطوا إلیه الرحلتین کلیهما. عند الشتاء و رحلة الأصیاف.

قال فبلغ خبره إلی النجاشی ملک الحبشة و إلی قیصر ملک الروم فکاتبوه و راسلوه أن یهدوا له بناتهم رغبة فی النور الذی فی وجهه و هو نور محمد صلی الله علیه و آله لأن رهبانهم و کهانهم أعلموهم بأن ذلک النور نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأبی هاشم عن ذلک و تزوج من نساء قومه و رزق منهن أولادا و کان أولاده الذکور أسد و مضر (5)و عمرو و صیفی و أما البنات فصعصعة (6)و رقیة و خلادة (7)و الشعثاء فهذه جملة الذکور و الإناث و نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرته لم یزل فعظم ذلک علیه و کبر لدیه فلما کان فی بعض اللیالی و قد طاف بالبیت سأل الله تعالی أن یرزقه ولدا یکون فیه نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأخذه النعاس فمال عن البیت ثم اضطجع فأتاه آت یقول فی منامه علیک بسلمی بنت عمرو فإنها طاهرة مطهرة الأذیال فخذها و ادفع لها (8)المهر الجزیل فلم تجد

ص: 39

خمیر و روغن خرید. از این همه حتی قوت یک روز هم برای او باقی نماند و او همه را به حاجیان بخشید و همه ایشان را کفایت کرد. مردم هم رفتند و در آفاق او را سپاس گفتند. شاعر در این باره گفته:

«ای آن که بر جاده سرافرازی ره می­پیمایی! آیا از سرای خاندان عبدمناف گذر کرده­ای؟

مادرت به عزایت بنشیند! اگر بر آنان بگذری، از کرم و بزگواریشان شگفت زده خواهی شد،

عمرو العلاء برای قوم خود نان ترید کرد، حال آن­که آن قوم در قحطی و خشکسالی به سر می­بردند،

آنان در هر دو سفر خود، هم در سفر زمستان و هم در سفر تابستان، بر سر سفره او می­نشستند.»

این خبر به نجاشی پادشاه حبشه و به قیصر پادشاه روم رسید. آنان نامه­ها به او نوشتند تا دخترانشان را به او هدیه کنند و این از روی رغبتی بود که به نور پیشانی او یعنی نور محمد داشتند، زیرا راهبان و کاهنان آنان می­دانستند که آن نور نور رسول خدا است. اما هاشم از این کار روی گرداند و از زنان قوم خود همسر گرفت و از آنان دارای فرزندانی شد. پسرانش اسد و مضر و عمرو و صیفی بودند و دخترانش صعصعه و رقیّه و خلاده و شعثاء. اینان همه فرزندان او بودند اما نور رسول خدا هنوز در پیشانی خودش بود. این بر او دشوار و گران آمد و در یکی از شب­هایی که به طواف کعبه رفته بود، از خداوند متعال خواست فرزندی به او دهد که نور رسول خدا در او باشد. چرتش گرفت پس سوی خانه بازگشت و خوابید. در خواب دید کسی نزدش آمد و به او گفت نزد سلما بنت عمرو برو که او زنی پاک و پاک­دامن است، او را بگیر و مهری نیک به او بپرداز

ص: 39

لها مشبها من النساء فإنک ترزق منها ولدا یکون منه النبی صلی الله علیه و آله فصاحبها ترشد و اسع (1)إلی أخذ الکریمة عاجلا قال فانتبه هاشم فزعا مرعوبا و أحضر بنی عمه و أخاه المطلب و أخبرهم بما رآه فی منامه و بما قال الهاتف فقال له أخوه المطلب یا ابن أم إن المرأة لمعروفة فی قومها کبیرة فی نفسها (2)قد کملت عفة و اعتدالا (3)و هی سلمی بنت عمرو بن لبید بن حداث بن (4)زید بن عامر بن غنم بن مازن بن النجار و هم أهل الأضیاف و العفاف و أنت أشرف منهم حسبا و أکرم منهم نسبا قد تطاولت إلیک الملوک و الجبابرة (5)و إن شئت فنحن لک خطّابا فقال لهم الحاجة لا تقضی إلا بصاحبها و قد جمعت فضلات و تجارة و أرید أن أخرج إلی الشام للتجارة و لوصال هذه المرأة فقال له أصحابه (6)نحن نفرح لفرحک و نسر لسرورک و ننظر ما یکون من أمرک ثم إن هاشما خرج للسفر (7)و خرج معه أصحابه بأسلحتهم و خرج معه العبید یقودون الخیل و الجمال و علیها أحمال الأدیم و عند خروجه (8)نادی فی أهل مکة فخرجت معه السادات و الأکابر و خرج معه العبید و النساء لتودیع هاشم فأمرهم بالرجوع و سار هو

ص: 40

که همانندش را در میان زنان نمی­یابی، از او دارای فرزندی خواهی شد که پیامبر از او خواهد بود، پس مصاحب او باش تا ارشاد شوی و بشتاب و سریع آن زن ارجمند را بگیر. هاشم ترسان و لرزان بیدار شد و پسرعموها و برادر خود مطّلب را جمع کرد و ایشان را از خوابی که دیده بود و سخن آن سروش خبر داد. برادرش مطّلب به او گفت: ای برادر! این زن در میان قوم خود بسیار معروف است و مقامی والا دارد و در عفت و اعتدال بی­نقص است، او سلما بنت عمرو بن لَبید بن حَدّاث بن زید بن عامر بن غَنَم بن مازن بن نَجّار است و آنان همه مهمانپذیر و اهل عفاف هستند، اما تو در اصل و نسب از ایشان برتری و از آنان ارجمندتری و پادشاهان و قدرتمندان سوی تو پیشی گرفته­اند، با این حال اگر می­خواهی ما برایت به خواستگاری می­رویم. هاشم به آنان گفت: حاجت برآورده نمی­شود جز با سعی حاجت­مند، اکنون افزوده دارایی من جمع آمده است و هنگام تجارت است، می­خواهم به شام بروم تا تجارت کنم و به آن زن نیز برسم. یارانش به او گفتند: ما از شادی تو شادمانیم و از سرور تو مسرور، منتظر امر تو هستیم. هاشم برای سفر خارج شد و یارانش نیز با سلاح­ هایشان و همچنین بندگانی برای راندن اسبان و شترانی که بار پوست داشتند به همراه او خارج شدند. هنگام خروج، اهالی مکه را ندا دادند و سران و بزرگان و بندگان و زنان مکه بیرون آمدند تا با هاشم وداع کنند. او به آنان فرمان داد تا برگردند و خود با

ص: 40

و بنو عمه و أخوه المطلب إلی یثرب کالأسود طالبی بنی النجار.

فلما وصلوا المدینة أشرق بنور رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک الوادی من غرة هاشم (1)حتی دخل جملة البیوت فلما رآهم أهل یثرب بادروا إلیهم مسرعین و قالوا من أنتم أیها الناس فما رأینا أحسن منکم جمالا و لا سیما صاحب هذا النور الساطع و الضیاء اللامع قال لهم المطلب نحن أهل بیت الله و سکان حرم الله نحن بنی لوی بن غالب (2)و هذا أخونا هاشم بن عبد مناف و قد جئناکم (3)خاطبین و فیکم راغبین و قد علمتم أن أخانا هذا خطبه الملوک و الأکابر فما رغب إلا فیکم و نحب أن ترشدونا إلی سلمی و کان أبوها یسمع الخطاب فقال لهم مرحبا بکم أنتم أرباب الشرف و المفاخر و العز و المآثر و السادات الکرام المطعمون الطعام (4)و نهایة الجود و الإکرام و لکم عندنا ما تطلبون غیر أن المرأة (5)التی خرجتم لأجلها و جئتم لها طالبین هی ابنتی و قرة عینی و هی مالکة نفسها (6)و مع ذلک أنها خرجت بالأمس إلی سوق من أسواقنا مع نساء من قومها یقال لها سوق بنی قینقاع فإن أقمتم عندنا فأنتم فی العنایة و الکلایة و إن أردتم أن تسیروا إلیها ففی الرعایة و من الخاطب لها و الراغب فیها قالوا صاحب هذا النور الساطع و الضیاء اللامع سراج بیت الله الحرام و مصباح الظلام الموصوف بالجود و الإکرام (7)هاشم بن عبد مناف صاحب رحلة الإیلاف و ذروة الأحقاف فقال أبوها بخ بخ لقد علونا و فخرنا بخطبتکم اعلموا یا من حضر أنی

ص: 41

پسرعموها و برادرش مطّلب همچون شیران به سوی قبیله بنی نجار در یثرب به راه افتادند.

چون به شهر رسیدند، آن دیار از نور رسول خدا در پیشانی هاشم چنان تابناک شد که نور به هر خانه­ای راه یافت. وقتی اهل یثرب آنان را دیدند سویشان شتافتند و گفتند ای جماعت! شما کیستید که نیکوتر از شما هرگز ندیده­ایم؟! به ویژه صاحب این نور تابناک و روشنایی درخشان کیست؟! مطّلب به آنان گفت: ما اهالی خانه خداییم و ساکنان حرم خداوند، ما پسران لُویّ بن غالب هستیم و این مرد برادر ما هاشم بن عبدمناف است، نزد شما آمده­ایم تا دختری را بخواهیم و در شما امیدی داریم، حتما می­دانید که شاهان و بزرگان برادر ما را خواسته­اند، اما او فقط یکی از شما را خواسته، دوست داریم ما را سوی سلما راه نمایید. پدر سلما که سخنان مطّلب را می­شنید، به آنان گفت: خوش آمدید! شما صاحبان شرافت و افتخار و عزت و مفاخرید و سروران ارجمندید که گرسنگان را طعام می­دهید و غایت جود و بخشندگی هستید، دختری که به خاطرش به راه افتاده­اید و در طلبش آمده­اید دختر من و نور چشم من است، او صاحب اختیار خویش است و دیروز با زنان قوم خود به یکی از بازارهای ما به نام بازار بنی قینقاع رفته است، اگر نزد ما بمانید در عنایت و کرامت خواهید بود و اگر بخواهید سوی او رهسپار شوید در حمایت ما خواهید بود، چه کسی خواستگار و خواهان اوست؟ گفتند: صاحب این نور تابان و روشنایی درخشان، روشنی بیت الله الحرام و چراغ ظلمت، موصوف به جود و کرامت، هاشم بن عبدمناف، صاحب سفر ایلاف و قله احقاف. پدر سلما گفت: به به! ما را گرامی داشتید و به این سخن مفتخرمان کردید، ای حاضران!

ص: 41

قد رغبت فی هذا الرجل أکثر من رغبته (1)فینا غیر أنی أخبرکم أن أمری دون أمرها (2)و ها أنا أسیر معکم إلیها فانزلوا یا خیر زوار و یا فخر بنی نزار قال فنزل هاشم و أخوه و أصحابه و حطوا رحالهم و متاعهم و سبق أبوها عمرو إلی قومه و نحر لهم النحائر و عقر لهم العقائر و أصلح لهم الطعام و خرجت لهم العبید بالجفان فأکلت القوم منه حسب الحاجة و لم یبق من أهل یثرب أحد إلا خرج ینظر إلی هاشم و نور وجهه و خرج الأوس و الخزرج و الناس متعجبین من ذلک النور و خرج الیهود فلما نظروا إلیه عرفوه بالصفة التی وجدوها فی التوراة و العلامات فعظم ذلک علیهم و بکوا بکاء شدیدا فقال بعض الیهود لحبر من أحبارهم ما بکاؤکم قال من هذا الرجل الذی یظهر منه سفک دمائکم (3)و قد جاءکم السفاک القتال الذی تقاتل معه الأملاک المعروف فی کتبکم بالماحی و هذه أنواره قد ابتدرت قال فبکی الیهود من قوله و قالوا له یا أبانا فهل هذا الذی ذکرت نصل إلی قتله و نکفی شره فقال لهم هیهات حیل بینکم و بین ما تشتهون و عجزتم عما تأملون إن هذا هو المولود الذی ذکرت لکم تقاتل معه الأملاک من الهواء و یخاطب من السماء و یقول قال جبرئیل عن رب السماء (4)فقالوا هذا تکون له هذه المنزلة قال أعز (5)من الولد عند الوالد فإنه أکرم أهل الأرض علی الله تعالی و أکرم أهل السماوات فقالوا أیها السید الکریم نحن نسعی فی إطفاء ضوء هذا المصباح قبل أن یتمکن و یحدث علینا منه کل مکروه و أضمر القوم لهاشم العداوة و کان بدء عداوة الیهود من ذلک الیوم لرسول الله صلی الله علیه و آله فلما أصبح هاشم أمر أصحابه أن یلبسوا أفخر أثوابهم و أن یظهروا

ص: 42

بدانید بیش از آن­که این مرد خواهان ما باشد، من خواهان او هستم، اما امر من سوای امر سلما است، بنابراین من نیز با شما سوی او می­آیم، حال فرود آیید ای بهترین زوّار و ای مایه فخر بنی نَزار! آن­گاه هاشم به همراه برادر و یارانش فرود آمدند و بار و کالای خود زمین نهادند. پدر سلما نزد قوم خود شتافت و شترانی برای آنان سر بُرید و طعامی نیک از برایشان ساخت و بندگان برای ایشان جام­ها آوردند و آن قوم به قدر نیاز خوردند. هر که در یثرب بود آمده بود تا هاشم و نور چهره هاشم را ببیند. اوس و خزرج و همه مردم بیرون آمدند و از آن نور در شگفتی بودند. چون یهودیان بیرون آمدند و او را دیدند، از صفات و علاماتی که در تورات خوانده بودند او را شناختند. این برایشان بسیار گران آمد و به شدت گریستند. یکی از یهودیان به یکی از عالمان یهود گفت: چرا می­گریید؟ گفت: این مردی است که از او کسی پدید می­آید که خون شما را می­ریزد، جنگجوی خونریزی نزدتان آمده که فرشتگان در جنگ همراهی­اش می­کنند، در کتاب­های شما به «ماحی» معروف است و این نور اوست که پدیدار شده. یهودیان از سخن او گریستند و به او گفتند: ای پدر! آیا این کسی را که گفتی می­توانیم بکُشیم و از بین ببریم؟ به آنان گفت: وای بر شما! میان شما و خواسته­تان گرفته شده است و از انجام آن­چه می­پندارید ناتوانید، زیرا این همان مولودی است که برایتان گفتم فرشتگان آسمان همراهش می­جنگند و از آسمان با او سخن گفته می­شود و از قول جبرئیل کلام پروردگار آسمان را بر زبان می­رانَد. گفتند: این مرد چنین منزلتی دارد؟! گفت: او عزیزتر از فرزند نزد پدر است و او ارجمندترین اهل زمین و ارجمندترین اهل آسمان نزد خداوند متعال است. گفتند: ای سرور بزرگ! ما می­کوشیم پیش از آن­که نور این چراغ توانایی یابد و چنان بلاهایی از آن به ما برسد، خاموشش کنیم. این­چنین آن قوم کینه هاشم را در دل پنهان کردند و آن روز آغاز دشمنی یهود با رسول خدا صلّی الله علیه و آله شد. هاشم به یارانش فرمان داد تا فاخرترین جامه­هایشان را بر تن کنند و زیورهای خود را آشکار سازند.

ص: 42

زینتهم فلبسوا ما کان عندهم من الثیاب و ما قد أعدوه للزینة و الجمال و أظهروا التیجان و الجواشن و الدروع و البیض فأقبلوا یریدون سوق بنی قینقاع و قد شدوا لواء نزار علی قناة و أحاطوا بهاشم عن یمینه و شماله و مشی قدامه العبید و أبو سلمی معهم و أکابر قومه و معهم جماعة من الیهود فلما أشرفوا علی السوق و کان تجتمع إلیه الناس من أقاصی البلاد و أقطارها (1)و أهل الحضر و سکانها فنظر القوم إلی هاشم و أصحابه و ترکوا معاشهم (2)و أقبلوا ینظرون إلی هاشم و یتعجبون من حسنه و جماله و کان هاشم بین أصحابه کالبدر المنیر بین الکواکب و علیه السکینة و الوقار فأذهل بجماله أهل السوق و جعلوا ینظرون إلی النور الذی بین عینیه و کانت سلمی بنت عمرو واقفة مع الناس تنظر إلی هاشم و حسنه و جماله و ما علیه من الهیبة و الوقار إذ أقبل علیها أبوها و قال لها یا سلمی أبشرک بما یسرک و لا یضرک و کانت معجبة بنفسها من حسنها و جمالها فلما نظرت إلی هاشم و جماله نسیت حسنها و جمالها (3)و قالت یا أبت بما تبشرنی قال إن هذا الرجل إلیک خاطب و فیک راغب و هو یا سلمی من أهل الکفاف و العفاف و الجود و الأضیاف هاشم بن عبد مناف و إنه لم یخرج من الحرم لغیر ذلک فلما سمعت سلمی کلام أبیها أعرضت عنه بوجهها و أدرکها الحیاء منه فأمسکت عن الکلام ثم قالت یا أبت إن النساء یفتخرون علی الرجال بالحسن و الجمال و القدر و الکمال و إذا کان زوج المرأة سیدا من سادات العرب و کان ملیح المنظر و المخبر فما أقول لک و قد عرفت ما جری بینی و بین أحیحة بن الجلاح (4)الأوسی و حیلتی علیه حتی خلعت نفسی منه لما علمت أنه لم یکن من الکرام و إن هذا الرجل یدل عظمته و نور وجهه علی مروته و إحسانه یدل علی فخره فإن یکن القوم کما ذکرت قد خطبونا و رغبوا فینا فإنی فیهم راغبة

ص: 43

آنان جامه­هایی را که با خود داشتند پوشیدند و آن­چه را برای زینت و زیبایی آماده کرده بودند بر گرفتند و تاج­ها و جوشن­ها و سپرها و کلاهخودهایشان را بیرون آوردند و رو سوی بازار بنی قینقاع گذاشتند، بیرق نَزار را بر سر نیزه­ای گذاشتند و هاشم را از چپ و راست در میان گرفتند و بندگان پیشاپیش او به راه افتادند حال آن­که پدر سلما با بزرگان قوم خود و گروهی از یهود نیز همراه آنان بودند. چون به نزدیک بازار رسیدند و مردمان دیارهای دور و نزدیک و ساکنان شهر و آبادی گرد آنان جمع آمدند، آن قوم نظر سوی هاشم و یارانش کردند و کار و بار خود را رها کردند و چشم به هاشم دوختند و از نیکی و زیبایی­اش شگفت زده شدند. هاشم در میان یارانش همچون ماه تابناک در میان ستارگان بود و آرامش و متانتی داشت. اهل بازار از زیبایی او متحیّر شدند و چشم به نور میان چشمانش دوختند. در میان مردم سلما بنت عمرو نیز ایستاده بود و به هاشم و نیکی و زیبایی او و هیبت و متانتی که داشت می­نگریست. ناگاه پدرش رو سوی او گذاشت و به او گفت: ای سلما تو را مژده­ای می­دهم که شادمانت کند و غمی در آن نباشد. او که از نیکی و زیبایی خود به خود می­بالید با دیدن هاشم نیکی و زیبایی خود را از یاد برد و گفت: ای پدر! چه مژده­ای داری؟ گفت: این مرد خواستگار و خواهان توست، ای سلما! او هاشم بن عبدمناف از مردمان توانمند و پاک­دامان و بخشنده و مهمان­نواز است که به این قصد از حرم خداوند آمده است. چون سلما سخن پدرش را شنید، از هاشم روی گرفت و از او حیا کرد و از سخن ایستاد. سپس گفت: ای پدر! زنان به نیکی و زیبایی و توانایی و کمال مردان افتخار می­کنند چه رسد به این­که زنی همسر یکی از سروران عرب باشد و منظری نیک و آوازه­ای نکو داشته باشد، چه بگویم که شما خود ماجرای من و احیحة بن جلاح اوسی را می­دانید و خبر دارید که چاره اندیشیدم تا او را از خود برانم چون دانسته­ام که او از مردان بزرگ نیست، اما شکوه این مرد و نور چهره­اش نشان از جوانمردی و نیکوکاری و سربلندی او دارد، حال اگر چنان که می­گویید این قوم خواستگار و خواهان ما هستند، ما نیز خواهان ایشان خواهیم بود،

ص: 43

و لکن لا بد أن أطلب منهم المهر (1)و لا أصغر نفسی (2)و سیکون لنا و لهم خطاب و جواب و کان القول منها لحال أبیها لأنها لم تصدق بذلک حتی نزل هاشم قریبا من السوق و اعتزل ناحیة عنه فأقبل أهل السوق إلیه مسرعین ینظرون إلی نوره حتی ضاع کثیر من متاعهم و معاشهم من نظرهم إلیه و قد نصبت له خیمة من الحریر الأحمر و وضعت له سرادقات (3)فلما دخل هاشم و أصحابه الخیمة تفرق أهل السوق عنهم و جعل یسأل بعضهم بعضا عن أمر هاشم و قومه و ما أقدمهم علیه (4)من مکة فقیل إنه جاء خاطبا لسلمی فحسدوها علیه و کانت أجمل أهل زمانها و أکملهم حسنا و جمالا و کانت جاریة تامة معتدلة لها منظر و مخبر (5)کاملة الأوصاف معتدلة الأطراف (6)سریعة الجواب حسنة الآداب عاقلة طریفة عفیفة لبیبة طاهرة من الأدناس فحسدوها کلهم علی هاشم حتی حسدها إبلیس لعنه الله و کان قد تصور لها فی صورة شیخ کبیر (7)و قال یا سلمی أنا من أصحاب هاشم قد جئتک ناصحا لک (8)اعلمی أن لصاحبنا هذا من الحسن و الجمال ما رأیت إلا أنه رجل ملول للنساء لا تقیم المرأة عنده أکثر من شهرین إذا أراد و إلا فعشرة أیام لا غیر و قد تزوج نساء کثیرة و مع ذلک أنه جبان فی الحروب فقالت سلمی إلیک عنی

ص: 44

اما باید از آنان مهر بخواهم و خود را کوچک نکنم، هم ما و هم اینان گفت و گویی برای خود داریم. سخن سلما به خاطر حالت پدرش بود، زیرا سلما باور نکرده بود. هاشم نزدیک بازار فرود آمد و در گوشه­ای از بازار ایستاد. اهل بازار برای دیدن نور او چنان سوی او شتافتند که بسیاری از بار و کالایشان به­خاطر دیدن او از بین رفت. ناگاه خیمه­ای از حریر سرخ برای هاشم برافراشته شد و سراپرده­هایی برای او ساختند. وقتی هاشم و یارانش به خیمه وارد شدند، اهل بازار از نزد آنان پراکنده شدند در حالی که از یکدیگر درباره امر هاشم و قوم او و سبب آمدن آنان از مکه می­پرسیدند. وقتی گفته شد که آنان برای خواستگاری سلما آمده­اند، آنان به او حسادت کردند، چرا که او زیباترین و نیک­ترین و با کمالات­ترین زن زمانه خود بود و دختری تمام و کمال و خوش­قامت بود و رخسار و آوازه­ای با تمام اوصاف داشت و اندامی خوب داشت و حاضر جواب و آداب­دان بود و خردمند و کمیاب و پاک­دامن و باهوش و از ناپاکی­ها پاک بود. آنان چنان به خاطر هاشم بر او حسد ورزیدند که حتی ابلیس ملعون نیز به او حسادت کرد و در هیئت پیرمردی بزرگ نزد سلما پدیدار شد و به او گفت: ای سلما! من از یاران هاشمم، آمده­ام تا تو را نصیحتی بکنم، بدان که یار ما در نیکی و زیبایی چنان است که می­بینی، اما او برای زنان چنان خسته­کننده است که اگر خواهان زنی باشد، آن زن بیش از دو ماه نزد وی نمی­ماند وگرنه ده روزه خواهد رفت، او با زنان بسیاری ازدواج کرده، افزون بر این او در جنگ بزدل است. سلما گفت: دور شو!

ص: 44

فو الله لو ملأ لی حصنا من المال ما قبلته و لو ملأ لی حصون خیبر ذهبا و فضة ما رغبت فیه لهذه الخصال التی ذکرت و لقد کنت أجبته و رغبت فیه و قد قلت رغبتی فیه لهذه الخصال اذهب عنی فانصرف عنها و ترکها فی همها و غمها ثم إن إبلیس لعنه الله تصور لها بصورة أخری و زعم أنه من أصحاب هاشم و ذکر لها مثل الأول فقالت أ و لیس الذی قد أرسلتک إلیه أنه لا یرسل إلی رسولا بعد ذلک فسکت إبلیس لعنه الله فقالت إن أرسل رسولا بعدک أمرت بضرب عنقه فخرج إبلیس فرحا مسرورا و قد ألقی فی قلبها البغضة لهاشم و ظن أن هاشما یرجع خائنا فعند ذلک دخل علیها أبوها فوجدها فی سکرتها و حیرتها فقال یا سلمی ما الذی حل بک هذا الیوم و هذا یوم سرورک فقالت یا أبت لا تزیدنی کلاما فقد فضحتنی و أشهرت أمری أردت أن تزوجنی برجل ملول للنساء کثیر الطلاق جبان فی الحروب فضحک أبوها و قال یا سلمی و الله ما لهذا الرجل شی ء من هذه الخصال الثلث و إنه إلی کرمه الغایة و إلی جوده النهایة و إنما سمی هاشما لأنه أول من هشم الثرید لقومه و أما قولک کثیر الطلاق فإنه ما طلق امرأة قط و أما قولک جبان فهو واحد أهل زمانه فی الشجاعة و إنه لمعروف عند الناس بالجواب و الخطاب و الصواب (1)فقالت یا أبت لو أنه ما جاءنی عنه إلا واحد کذبته و قلت إنه عدو فقد جاءنی ثلاثة نفر کل واحد منهم یقول مثل مقالة الآخر فقال أبوها ما رأینا منه رسولا و لا جاءنا منه خبر و کان الشیطان یظهر لهم فی ذلک الزمان و یأمرهم و ینهاهم و قد صح عندها ما قاله الشیطان الرجیم و هی تظن أنه من بنی آدم و هاشم لا یعلم شیئا من ذلک (2)و کان قد عول علی جمع من قومه فی خطبتها (3)ثم إن سلمی خرجت فی بعض حوائجها و هی تحب أن تنظر إلی هاشم

ص: 45

به خدا سوگند اگر قلعه­ای را از مال انباشته کند او را نمی­پذیرم و اگر قلعه­های خبیر را از طلا و نقره پُر کند او را نمی­خواهم اگر چنین صفاتی داشته باشد که تو می­گویی، من اگر او را پاسخ گفته­ام و خواهانش شده­ام و این خواستاری را بر زبان آورده­ام به خاطر صفات او بوده است، از نزد من دور شو! ابلیس از نزد او رفت و او را در دغدغه و نگرانی­اش بر جا گذاشت. سپس آن ملعون بار دیگر در هیئتی دیگر نزد سلما پدیدار شد و خود را از یاران هاشم نشان داد و سخنی همچون بار قبل گفت. سلما گفت: آیا تو را نزد او نفرستم تا به او بگویی که دیگر کسی را نزد من نفرستد؟! ابلیس ملعون دیگر ساکت شد. سلما گفت: اگر پس از تو کسی را نزد من بفرستد، فرمان می­دهم گردنش را بزنند. ابلیس شاد و خوشحال خارج شد و نفرت از هاشم را در دل سلما انداخت و پنداشت که هاشم موصوف به خیانت بازمی­گردد. در آن هنگام پدر سلما نزد او آمد و او را متحیر و سرگشته دید، گفت: ای سلما! امروز چه اتفاقی برایت افتاده حال آن­که امروز روز شادمانی توست؟ گفت: ای پدر! بیش از این سخن مگو که مرا رسوا کردی و کار مرا بر زبان­ها انداختی، می­خواهی مرا به مردی دهی که زنان را خسته می­کند و همسران بسیار طلاق داده و در جنگ بزدل است؟ پدر سلما خندید و گفت: ای سلما! به خدا سوگند هیچ یک از سه صفتی که گفتی در این مرد نیست، او در غایت ارجمندی است و در نهایت بخشندگی، او را هاشم نامیده­اند چون نخستین کسی است که برای غذای قومش نان «هشم کرده» یعنی تکه کرده است. اما این که گفتی زنان بسیاری را طلاق داده، او هرگز هیچ زنی را طلاق نداده است، و این که گفتی در جنگ بزدل است، او در میان مردان روزگار خود در شجاعت یکتاست، او در میان مردم به سخنگویی و پاسخگویی و کلام حق زبانزد است. سلما گفت: ای پدر! اگر فقط یک نفر می­آمد و از او بد می­گفت، می­گفتم او دشمن است، اما سه نفر آمده­اند و همه سخنی شبیه می­گویند. پدرش گفت: ما فرستاده­ای از سوی او ندیده­ایم و خبری از جانب او به ما نرسیده است. شیطان در آن اوان نزد آنان پدیدار شد و آنان را امر و نهی کرد و سخن شیطان رجیم در نظر سلما راست نمود و پنداشت که او بشر است. حال آن­که هاشم از این ماجرا هیچ نمی­دانست و در میان جمعی از قوم خود به سخن مشغول بود. در آن حین سلما برای کاری بیرون آمد و دوست می­داشت هاشم را ببیند.

ص: 45

فجمع الله بینهما فی الطریق فوقع فی قلبها أمر عظیم من محبته و کان فی ذلک الزمان لا تستحیی النساء من الرجال و لا یضرب بینهن (1)حجاب إلی أن بعث محمد صلی الله علیه و آله و نزل طائفة من الیهود من جهة خیمة هاشم و لما اجتمعت سلمی بهاشم عرفته بالنور الذی فی وجهه و عرفها أیضا هو فقالت له یا هاشم قد أحببتک (2)و أردتک فإذا کان غدا فأخطبنی من أبی و لا یعز علیک ما یطلب أبی منک فإن لم تصله یدک ساعدتک علیه فلما أصبح تأهب هاشم للقاء القوم فتزینوا بزینتهم (3)و إذا أهل سلمی قد قدموا فقام من کان فی الخیمة إجلالا لهم و جلس هاشم و أخوه و بنو عمه فی صدر الخیمة فتطاولت القوم إلی هاشم (4)فابتدأهم المطلب بالکلام و قال یا أهل الشرف و الإکرام و الفضل و الإنعام نحن وفد بیت الله الحرام و المشاعر العظام (5)و إلینا سعة الأقدام (6)و أنتم تعلمون شرفنا و سؤددنا و ما قد خصصنا الله (7)به من النور الساطع و الضیاء اللامع و نحن بنو لوی بن غالب قد انتقل هذا النور إلی عبد مناف ثم إلی أخینا هاشم و هو معنا من آدم إلی أن صار إلی هاشم (8)و قد ساقه الله إلیکم و أقدمه علیکم فنحن لکریمتکم خاطبون و فیکم راغبون ثم أمسک عن الکلام فقال عمرو أبو سلمی لکم التحیة و الإکرام و الإجابة و الإعظام و قد قبلنا خطبتکم و أجبنا دعوتکم و أنتم تعرفون علیتنا (9)و لا یخفی علیکم أحوالنا و لا بد من تقدیم المهر کما کان سلفنا و

ص: 46

خداوند در راهی آن دو را به هم رساند و حبّ هاشم سخت در دل سلما افتاد، چراکه در آن زمان تا پیش از بعثت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله زنان از مردان روی نمی­گرفتند و میانشان پرده­ای زده نمی­شد. در همان اوضاع طایفه­ای از یهودیان نیز در اطراف خیمه هاشم فرود آمده بودند. وقتی سلما با هاشم روبرو شد، او را از نور چهره­اش شناخت و هاشم نیز او را شناخت. سلما گفت: ای هاشم! تو را دوست داشتم و خواستم، فردا که شد مرا از پدرم خواستگاری کن و هر چه پدرم از تو خواست بر تو سنگین ننماید، اگر توانایی­اش را نداشتی من کمکت می­کنم. چون صبح شد هاشم برای دیدار آن قوم آماده شد. ایشان خود را آراستند و چون سلما اجازه داد، وارد شدند. هر کس در خیمه بود به بزرگداشت آنان برخاست. هاشم با برادر و پسرعموهایش در صدر خیمه نشست و آن قوم همه دیده سوی هاشم کشیدند. مطّلب سخن آغاز کرد و گفت: ای اهل شرافت و اکرام و فضیلت و اطعام! ما اهالی بیت الله الحرام و صاحبان مشاعر عظام و محل آمد و شد اقوام هستیم و شما خود از ارجمندی و سروری ما آگاهید و می­دانید که خداوند ما را به این نور تابان و روشنایی درخشان ویژه گردانده، ما پسران لوی بن غالب هستیم که این نور را به عبدمناف منتقل کرد و سپس به برادر ما هاشم، این نور از آدم با ما بوده تا این­که به هاشم رسیده و حال خداوند آن را سوی شما رهسپار کرده و نزد شما آورده، ما خواستگار دختر ارجمند شماییم و در شما امید داریم. چون مطّلب از سخن ایستاد، عمرو پدر سلما گفت: تبریک و تکریم و اجابت و تعظیم از برای شماست! خواستگاری­تان را می­پذیریم و دعوتتان را اجابت می­کنیم، شما سربلندی ما را می­دانید و حال ما بر شما پوشیده نیست، اکنون بایست مهری بدهید چرا که رسم پیشینیان

ص: 46

آباؤنا (1)و لو لا ذلک ما واجهناکم بشی ء من ذلک و لا قابلناکم به أبدا فعند ذلک قال المطلب لکم عندی مائة ناقة سود الحدق حمر الوبر لم یعلها جمل فبکی إبلیس لعنه الله و کان من جملة من حضر و جلس عند أبی سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال أبو سلمی معاشر السادات ما هذا هذا قدر ابنتنا عندکم فقال المطلب و لکم ألف مثقال من الذهب الأحمر فغمز إبلیس لعنه الله أبا سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال یا فتی قصرت فی حقنا فیما قلت (2)و أقللت فیما بذلت فقال و لکم عندنا حمل عنبر و عشرة أثواب من قباطی مصر و عشرة من أراضی العراق فقد أنصفناکم فغمز إبلیس لعنه الله أبا سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال یا فتی قد قاربت و أجملت قال له المطلب و لکم خمس وصائف برسم الخدمة فهل تریدون أکثر من ذلک فأشار إلیه إبلیس لعنه الله أن اطلب الزیادة فقال أبو سلمی یا فتی إن الذی بذلتموه لنا إلیکم راجع فقال المطلب و لکم عشر أواق من المسک الأذفر و خمسة أقداح (3)من الکافور فهل رضیتم أم لا فهم إبلیس أن یغمز أبا سلمی فصاح به أبو سلمی و قال له یا شیخ السوء اخرج لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً فو الله لقد أخجلتنی فقال له المطلب اخرج یا شیخ السوء فقام الشیطان و خرج و خرج الیهود معه فقال إبلیس یا عمرو إن الذی شرطته فی مهر ابنتک قلیل و إنما أردت أن أطلب من القوم ما تفتخر به ابنتک علی سائر نسائها و أهل زمانها و لقد هممت أن أشرط علیه أن یبنی لها قصرا طوله عشرة فراسخ و عرضه مثل ذلک و یکون شاهقا فی الهواء باسقا فی السماء (4)و فی أعلاه مجلس ینظر منه إلی إیوان کسری و ینظر إلی المراکب منحدرات فی البحر ثم یجلب إلیه نهرا من الدجلة و الفرات عرضه مائة ذراع تجری فیه المراکب (5)ثم یغرس حول النهر

ص: 47

و پدران ما بوده، اگر چنین نبود این سخن در حضور شما نمی­گفتیم و هرگز این خواسته را پیش نمی­نهادیم. آن­گاه مطّلب گفت: شما صد ناقه سیاه چشم سرخ موی آبستن نشده نزد من دارید. ابلیس ملعون که در میان حاضران بود اندوهناک شد و نزد پدر سلما نشست و به او اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای بزرگان! این چه بود؟! آیا قدر دختر ما نزد شما همین است؟ مطّلب گفت: هزار مثقال طلای سرخ نیز برای شما. باز ابلیس ملعون به پدر سلما علامت داد و اشاره کرد که بیشتر بخواه. گفت: ای جوانمرد! با سخنت در حق ما کوتاهی کردی و در بخشش کم گذاشتی. گفت: یک بار عنبر و ده جامه قبطی مصر و ده جامه عراقی نیز نزد ما دارید تا در حقّتان انصاف کرده باشیم. ابلیس ملعون علامت داد و اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای جوانمرد! نزدیک شدی و بد نگفتی! مطّلب گفت: پنج کنیز به رسم خدمت از برای شما، بیشتر می­خواهید؟ ابلیس ملعون اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای جوانمرد! آن­چه به ما می­بخشی به خودتان بازمی­گردد. مطّلب گفت: ده ظرف مشک خوش­بو و پنج قدح کافور برای شما، راضی شدید یا نه؟ ابلیس خواست علامت دهد که پدر سلما فریاد برآورد و به او گفت: ای پیرمرد بدکار برو بیرون! «لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْرا»(1)

{واقعا کار ناپسندی مرتکب شدی} به خدا که مرا شرمنده کردی. آن­گاه مطّلب به او گفت: برو بیرون ای پیرمرد بدکار! شیطان برخاست و خارج شد و یهودیان نیز با او بیرون رفتند. هنگام خروج شیطان گفت: ای عمرو! مهری که برای دخترت شرط کردی کم است، من می­خواستم از این قوم چیزی بخواهم که دخترت با آن بر زنان دیگر و مردم روزگار خود افتخار کند، کوشیدم تا بر او شرط کنم برای او قصری بسازد که ده فرسخ طول و به همین مقدار عرض داشته باشد و سر به فلک کشیده باشد و سوی آسمان قد برافراشته باشد و در بالایش جایگاهی باشد که ایوان کسرا و کشتی­های روان در دریا از آن دیده شود و نهری از دجله و فرات به عرض صد ذرع به سویش روان باشد که کشتی­ها در آن در حرکت باشند و در اطرافش

ص: 47

نخلات معتدلات لا ینقطع ثمرها صیفا و لا شتاء قال المطلب یا ویلک و من یقدر علی ذلک یا شیخ السوء فقد أسرفت فیما قلت من یصل إلی ما أردت (1)فصاح به أبو سلمی و المطلب فأخذته الصیحة من کل مکان و کان مراد إبلیس لعنه الله تفرق المجلس ثم قال أرمون بن قیطون یا قوم إن هذا الشیخ أحکم الحکماء و هو معروف فی بلادنا بالحکمة و فی الشام و العراق و بعد ذلک إننا ما نزوج ابنتنا برجل غریب من غیر بلدنا فقامت الیهود و هم أربع مائة یهودی و أهل الحرم أربعون سیدا و جردوا سیوفهم و قال هاشم لأصحابه دونکم القوم فهذا تأویل رؤیای فقامت الصیحة فیهم فوثب المطلب علی أرمون بن قیطون و وثب هاشم علی إبلیس لعنه الله فانحاز یرید الهرب فأدرکه هاشم و قبضه و رفعه و جلد به الأرض (2)فصرخ صرخة عظیمة لما غشاه (3)نور رسول الله صلی الله علیه و آله و صار ریحا فالتفت هاشم إلی أخیه المطلب فوجده قد قتل أرمون بن قیطون و قسمه نصفین و قتل هاشم و أصحابه جمعا کثیرا من الیهود و وقعت الرجفة فی المدینة و خرج الرجال و النساء و انهزم الیهود علی وجوههم و رجع أبو سلمی و قال لقومه مزجتم الفرح بالترح و ما کان سبب الفتنة إلا من إبلیس (4)لعنه الله فوضع (5)السیف عن الیهود بعد أن قتل منهم سبعین (6)رجلا و کانت عداوة الیهود لرسول الله صلی الله علیه و آله من ذلک الیوم ثم إن هاشما قال لأصحابه هذا تأویل رؤیای فافتقد الیهود الحبر فلم یجدوه (7)فقال هاشم یا معاشر الیهود إنما أغواکم الشیطان الرجیم فانظروا إلی صاحبکم فإن وجدتموه فاعلموا أنه کما زعمتم حکیم من حکمائکم و إن لم تجدوه فقد حیل بینکم

ص: 48

نخل­هایی استوار کاشته شده باشد که تابستان و زمستان بار دهند. مطّلب گفت: وای بر تو! چه کسی می­تواند چنین کاری کند؟ ای پیرمرد بدکار در سخن زیاده­روی کردی، دست چه کسی به خواسته تو می­رسد؟ آن­گاه پدر سلما و مطّلب هر دو فریاد برآوردند و از هر سو فریاد برآمد و البته نیّت ابلیس ملعون نیز به هم ریختن مجلس بود. در آن دم ارمون بن قیطون گفت: ای قوم! این پیرمرد حکیم­ترین حکیمان است و در دیار ما و شام و عراق و پس از آن به حکمت معروف است، ما به مردی غریب از دیاری بیگانه دختر نمی­دهیم. ناگاه یهودیان که چهارصد تن بودند برخاستند و اهالی حرم نیز که چهل تن بودند برخاستند و همه شمشیر کشیدند. هاشم به یارانش گفت: بیایید! این هم تعبیر خواب من. همه فریاد برآوردند و مطّلب سوی ارمون بن قیطون جست زد و هاشم سوی ابلیس ملعون. او رو گرداند و خواست بگریزد که هاشم خود را به او رساند و او را گرفت و بر زمین زد. او نعره­ای برآورد و چون نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر او افتاد، چون باد شد و رفت. هاشم رو سوی برادرش مطّلب کرد و دید او ارمون بن قیطون را کشته و دو نیمش کرده است. هاشم و یارانش جمعی بسیار از یهودیان را کشتند و لرزه­ای در شهر افتاد و مردان و زنان بیرون ریختند و یهودیان پیش روی آنان شکست خوردند. پدر سلما بازگشت و به قوم خود گفت: شادی را به اندوه درآمیختید، سبب این فتنه کسی نبود جز ابلیس ملعون. این­چنین آنان پس از آن­که هفتاد تن از یهودیان را کشتند شمشیر از آنان برداشتند و دشمنی یهودیان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آن روز شد. سپس هاشم به یارانش گفت خواب من تعبیر شد و یهودیان دیدند عالمشان نیست و دیگر او را نیافتند. هاشم گفت: ای جماعت یهود! شیطان رجیم بود که شما را فریفت، چشم در پی او اندازید، اگر او را یافتید بدانید که او همچنان که پنداشتید یکی از حکیمان شماست، اما اگر او را نیافتید، بدانید که او شما را فریفته و شما

ص: 48

و بینه و ظننتم أنه من أحبارکم و ما هو إلا الشیطان أغواکم ثم إن أبا سلمی عمد إلی إصلاح شأنه و رجع القوم إلی أماکنهم و قد امتلئوا غیظا علی الیهود فأقبل هاشم إلی منزله و أصلح الولائم (1)و أمر العبید أن یحملوا الجفان المترعة باللبن و لحوم الضأن و الإبل ثم إن عمرا مضی إلی ابنته و قال لها إن الرجل الذی یقول لک إن هاشما لجبان قد نطق بالمحال و الله لو لا أمسکته و أحلف علیه ما ترک من القوم واحدا فقالت یا أبت امض معهم علی کل حال و لا ملامة للائم (2)قال فلما أکلوا و رفعوا أیدیهم قال لهم أبو سلمی یا معاشر السادات اصرفوا عن قلوبکم الغیظ و کل هم فنحن لکم و ابنتنا هدیة فقال له المطلب لک ما ذکرناه و زیادة ثم قال یا أخی هاشم أ رضیت بما تکلمت به عنک قال نعم فعند ذلک تصافحوا و مضی أبو سلمی و أخرج من کمه دنانیر (3)و دراهم فنثر الدنانیر علی هاشم و أخیه المطلب و نثر الدراهم علی أصحابه و نثر علیهم زریر المسک الأذفر و الکافور و العنبر حتی غمر أطمارهم (4)ثم قال یا هاشم تحب الدخول علی زوجتک هذه اللیلة أو تصبر لها حتی تصلح لها شأنها (5)قال بل أصبر حتی تصلح شأنها فعند ذلک أمر بتقدیم مطایاهم فرکبوا و خرجوا ثم إن هاشما دفع إلی أخیه المطلب ما حضره من المال و أمره أن یدفعه إلی سلمی فلما جاءها المطلب فرحت به و بذلک المال و قبلته و قالت یا سید الحرم و خیر من مشی علی قدم سلم علی أخیک و قل له ما الرغبة إلا فیک (6)فاحفظ منا ما حفظنا منک ثم قالت قل (7)له ما أقول لک قال قولی ما بدا لک قالت قل لأخیک إنی امرأة کان لی رجل اسمه أحیحة بن الجلاح (8)الأوسی و کان کثیر المال فلما تزوجته اشترطت علیه أنه متی أساء إلی

ص: 49

پنداشته­اید او از عالمان شماست، حال آن­که او فقط شیطان بود که شما را فریفت. سپس پدر سلما سوی اصلاح امور شتافت و آن قوم، خشمگین از یهودیان به جایگاه خود بازگشتند. هاشم رو سوی منزل خود گذاشت و ولیمه­ها ساخت و به بندگان فرمان داد تا خمره­های پُر از شیر و گوشت گوسفند و شتر بیاورند. عمرو نیز سوی دخترش رفت و به او گفت: آن کس که به تو گفته بود هاشم بزدل است، سخنی محال گفته است، به خدا سوگند اگر من او را نمی­گرفتم و او را قسم نمی­دادم، یک نفر از آن قوم را هم بر جا نمی­گذاشت. سلما گفت: ای پدر! هر گونه به صلاح می­بینی با آنان رفتار کن که جایی برای سرزنش سرزنشگران نیست. وقتی آن قوم طعام را خوردند و دست­ها برافراشتند، پدر سلما به آنان گفت: ای جماعت سروران! غم و کینه از دل­هایتان بزدایید که ما از برای شماییم و دخترمان هدیه شما باشد. مطّلب گفت: هر آن­چه گفتیم با بیشترش از برای شما. سپس گفت: برادرم هاشم! از سخنانی که برایت گفتم خشنودی؟ گفت: آری. در آن هنگام دست دادند و پدر سلما رفت و از آستین خود دینار و درهم درآورد و دینارها را بر سر هاشم و برادرش مطّلب و درهم­ها را بر سر یارانشان ریخت و آن­قدر قطعه­های مشک خوش­بو و کافور و عنبر بر سرشان ریخت که لباس­هایشان را در میان گرفت. سپس گفت: ای هاشم! آیا دوست داری همین امشب بر همسرت وارد شوی یا صبر می­کنی تا آماده شود؟ گفت: صبر می­کنم تا آماده شود. آن­گاه فرمان داد تا چهارپایانشان را تقدیمشان کنند. آنان سوار شدند و بیرون رفتند. هاشم هر آن­چه از مال نزد خود داشت به برادرش مطّلب داد و به او گفت تا آن­ها را به سلما بدهد. وقتی مطّلب نزد سلما رفت، سلما از دیدار او و آن مال شاد شد و گفت: ای سرور اهل حرم و ای نیکترین مرد! به برادرت سلام برسان و به او بگو که من تنها خواهان تو هستم و آن­چه را که ما از تو در دل نگاه داشته­ایم تو نیز از ما نگاه دار. سپس به او گفت: سخن مرا به او برسان. گفت: هر چه دوست داری بگو. گفت: به برادرت بگو من زنی هستم که شوهری به نام احیحة بن جلاح اوسی داشتم که مال بسیار داشت. وقتی با او ازدواج کردم بر او شرط گذاشتم که هر وقت به من

ص: 49

فارقته و کان من قصتی أنی رزقت منه ولدا فأردت فراقه فأخذت خیطا و ربطته فی رجل الطفل فجعل الطفل یبکی تلک اللیلة حتی مضی من اللیل ثلثه أو نصفه و قطعت الخیط من رجل الطفل فنام الطفل و أبوه فخرجت إلی أهلی فانتبه الرجل فلم یجدنی فعلم أنها حیلة منی علیه و أنا قد حدثتک بهذا الحدیث لتخبر به أخاک لکیلا یخفی علیه شی ء من أمری و لا یشتغل عنی بباقی نسائه فقال المطلب عند ذلک اعلمی أن أخی قد تطاولت إلیه الملوک فی خطبته و رغبوا فی تزویجه فأبی حتی أتاه آت فی منامه فأخبره بخبرک فرغب فیک و أراد أن یستودعک هذا النور الذی استودعه الله إیاه بعد الأنبیاء فأسأل الله أن یتم لکم السرور و أن یکفیکم کل محذور (1)ثم إنه خرج و هی تشیعه و معها نساء من قومها فمضی إلی أخیه و أخبره بما قالت له سلمی فضحک لذلک و قال له بلغت الرسالة قال ثم أقام هاشم أیاما و دخل علی زوجته سلمی فی مدینة یثرب و حضر عرسها الحاضر و البادی من جمیع الآفاق فلما دخل بها رأی ما یسره من الحسن و الجمال و الهیئة و الکمال ثم إن سلمی دفعت إلیه جمیع المال الذی دفعه إلیها و زادته أضعافا فلما واقعها حملت منه فی لیلتها بعبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله و هذا حدیث تزویج سلمی بهاشم و کان أهل یثرب یعملون الولائم و یطعمون الناس إکراما لهاشم و أصحابه و قد زاد سلمی حسنا و جمالا و صار أهل یثرب یهنئونها بما خصها الله تعالی به. (2)قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما

ص: 50

بدی کرد از او جدا شوم. داستان من با او چنین شد که از او دارای فرزندی شدم و خواستم از او جدا شوم. بنابراین نخی برداشتم و آن را به پای کودک بستم. کودک به گریه افتاد تا این­که ثلث یا نصف از آن شب گذشت. من نخ را از پای کودک باز کردم و کودک خوابید و پدرش نیز خوابید. من هم سوی خانواده­ام خارج شدم. آن مرد بیدار شد و مرا نیافت و دانست که این کار حیله من علیه او بوده. من این ماجرا را برایت گفتم تا آن برادرت را از آن باخبر کنی تا چیزی از من بر او پنهان نماند و از من سوی زنان دیگرش روی نگرداند. در آن هنگام مطّلب گفت: بدان که پادشاهان در خواستن برادر من از هم پیشی می­گرفتند و خواهان ازدواج با او بودند، اما او نمی­پذیرفت تا این­که کسی به خوابش آمد و او را از تو خبر داد، این­چنین او خواهان تو شد و خواست این نوری را که خداوند پس از پیامبران به او امانت داده به تو بسپارد، از خدا می­خواهم که کارتان را به شادی بگذراند و در هر رویداد شما را کفایت کند. سپس مطّلب خارج شد و سلما با زنان قوم خود او را بدرقه کرد. او نزد برادرش رفت و او را از سخن سلما خبر داد. هاشم از این سخن خندید و به او گفت پیغام را رساندی. هاشم چند روزی بماند و سپس در شهر یثرب بر همسرش سلما وارد شد. در عروسی آنان شهرنشین و بادیه­نشین از همه آفاق آمدند. وقتی هاشم بر سلما وارد شد، او را در نیکی و زیبایی و خوبرویی و کمال دید و بسیار شاد شد. سپس سلما همه اموالی را که وی برایش فرستاده بود با بیشترش به او برگرداند. چون هاشم آن شب با او درآمیخت، او عبدالمطّلب جدّ رسول خدا را باردار شد و این داستان ازدواج سلما با هاشم بود. اهل یثرب ولیمه­ها ترتیب دادند و به بزرگداشت هاشم و یارانش مردمان را طعام دادند و نیکی و زیبایی سلما افزون شد و اهل یثرب می­آمدند و برای آن­چه خداوند وی را به آن ویژه گردانده بود به او تبریک می­گفتند.

ابوالحسن بکری می­گوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفته­اند:

ص: 50

تزوج هاشم بن عبد مناف بسلمی بنت عمرو النجاریة و دخل بها حملت بعبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله و انتقل النور الذی کان فی وجهه إلی سلمی زادها حسنا و جمالا و بهجة و کمالا حتی شاع حسنها فی الآفاق و کان ینادیها الشجر (1)و الحجر و المدر بالتحیة و الإکرام و تسمع قائلا یقول عن یمینها السلام علیک یا خیر البشر (2)و لم تزل تحدث بما تری حتی حذرها هاشم فکانت تکتم أمرها عن قومها حتی إذا کان ذات لیلة سمعت قائلا (3)یقول.

لک البشر إذ أوتیت أکرم من مشی. و خیر الناس من حضر و بادی.

و قال لما سمعت ذلک لم تدع هاشما یلامسها بعد ذلک (4)قال ثم إن هاشما أقام فی المدینة أیاما حتی اشتهر حمل سلمی فقال لها یا سلمی (5)إنی أودعتک الودیعة التی أودعها الله تعالی آدم علیه السلام و أودعها آدم علیه السلام ولدها شیثا علیه السلام و لم یزالوا یتوارثونها من واحد إلی واحد إلی أن وصلت إلینا و شرفنا الله بهذا النور و قد أودعته إیاک و ها أنا آخذ علیک العهد و المیثاق بأن تقیه و تحفظیه و إن أتیت به و أنا غائب عنک فلیکن عندک بمنزلة الحدقة من العین و الروح بین الجنبین و إن قدرت علی أن لا تراه العیون فافعلی فإن له حسادا و أضدادا و أشد الناس علیه الیهود و قد رأیت ما جری بیننا و بینهم یوم خطبتک و إن لم أرجع من سفری هذا أو سمعت أنی قد هلکت فلیکن عندک محفوظا مکرما إلی أن یترعرع (6)و احملیه إلی الحرم إلی عمومته فی دار عزه و نصرته ثم قال لها اسمعی و احفظی ما قلت لک قالت نعم قد سمعت و أطعت و لقد أوجعتنی

ص: 51

وقتی هاشم بن عبدمناف با سلما دختر عمرو از بنی نجار ازدواج کرد و بر او وارد شد، او عبدالمطّلب جدّ رسول خدا را باردار شد و نوری که در چهره او بود به سلما منتقل شد و بر نیکی و زیبایی و شادمانی و کمال او چنان افزود که آوازه خوبی او در آفاق پیچید و درختان و سنگ­ها و کلوخ­ها او را ندا می­دادند و او را تبریک و تکریم می­گفتند و او می­شنید که کسی از سمت راستش می­گوید: سلام بر تو ای بهترین آدمیان. او پیوسته آن­چه را می­دید برای دیگران می گفت تا اینکه هاشم او را برحذر داشت و او دیگر از قوم خود پنهان می­کرد. تا این­که شبی شنید کسی می­گوید:

«بشارت باد بر تو که ارجمندترین کسی که گام بر زمین نهاد و برترین آدمیان در همه شهرها و بادیه­ها به تو داده شده است.»

چون سلما این را شنید دیگر نگذاشت هاشم با او نزدیکی کند. سپس هاشم چند روزی در شهر ماند تا این­که سخن از بارداری سلما پیچید. به سلما گفت: من امانتی را به تو سپردم که خداوند متعال به آدم سپرد و آدم به فرزندش شیث داد و همچنان از کسی به کسی به ارث داده شد تا این­که به ما رسید و خداوند ما را به این نور مشرّف کرد و من آن را به تو سپردم، اکنون از تو عهد و پیمان می­گیرم که مراقبش باشی و او را حفظ کنی و اگر زاده شد و من نزدت نبودم، باید نزد تو در مقام مردمک چشم و جان سینه­ات باشد، اگر می­توانی چنان کن که چشم­ها او را نبینند که او حسودان و دشمنانی دارد و بدترین مردم در حق او یهودیان­اند، خود دیدی که روز خواستگاری­ات میان ما و آنان چه شد، اگر من از این سفر بازنگشتم یا شنیدی که من جان باخته­ام، باید او نزد تو محفوظ و ارجمند باشد تا این­که بزرگ شود، سپس او را به حرم ببر و به سرای عزت و نصرت نزد عموهایش برسان. سپس به او گفت سخن مرا بشنو و به آن عمل کن. سلما گفت: البته! شنیدم و فرمان بُردم گرچه با

ص: 51

بکلامک فأنا أسأل الله العظیم أن یردک سالما ثم خرج هاشم و أخوه المطلب و أصحابه و أقبل علیهم و قال یا بنی أبی و عشیرتی من بنی لوی إن الموت سبیل لا بد منه و أنا غائب عنکم و لا أدری أنی أرجع إلیکم أم لا و أنا أوصیکم إیاکم و التفرق و الشتات فتذهب حمیتکم و تقل قیمتکم و یهین قدرکم عند الملوک و یطمع فیکم الطامع فهل أنت یا أخی لما أقول لک سامع و إنی مخلف فیکم و مقدم علیکم أخی المطلب دون إخوتی لأنه من أبی و أمی و أعز الخلق عندی و إن سمعتم وصیتی و قدمتموه و سلمتم إلیه مفاتیح الکعبة و سقایة الحاج و لواء نزار و کل ما کان من مکارم الأنبیاء سعدتم (1)و إنی أوصیکم بولدی الذی اشتملت علیه سلمی فإنه سیکون له شأن عظیم و لا تخالفوا قولی قالوا سمعنا و أطعنا غیر أنک کسرت قلوبنا بوصیتک و أزعجت أفئدتنا بقولک قال ثم إن هاشما سافر إلی غزة (2)الشام فحضر موسمها و باع أمتعته و شری ما کان یصلح له و اشتری لسلمی طرفا و تحفا ثم إنه تجهز للسفر فلما کان اللیلة التی عزم فیها علی الرحیل طرقته حوادث الزمان و أتته العلة فأصبح مثقلا و ارتحل رفقاءه و بقی هاشم و عبیده و أصحابه (3)فقال لهم الحقوا بأصحابکم فإنی هالک لا محالة و ارجعوا إلی مکة و إن مررتم علی یثرب (4)فأقرءوا زوجتی سلمی عنی السلام و أخبروها بخبری و عزوها فی شخصی و أوصوها بولدی فهو أکبر همی و لولاه ما نلت أمری فبکی القوم بکاء شدیدا فقالوا ما نبرح عنک حتی ننظر ما یکون من أمرک و أقاموا یومهم (5)فلما أصبحوا ترادفت (6)علیه الأمراض فقالوا له کیف تجد نفسک فقال

ص: 52

سخنانت مرا اندوهناک کردی، از خداوند بزرگ می­خواهم که تو را سالم بازگرداند. در آن دم هاشم به همراه برادرش مطّلب و یاران خود خارج شد و رو سوی آنان گفت: ای برادران و ای خاندان بنی لوی! به راستی مرگ راهی است که گریزی از آن نیست، من از شما جدا می­شوم و نمی­دانم نزدتان بازمی­گردم یا نه، شما را وصیت می­کنم که از تفرقه بپرهیزید و از هم پراکنده نشوید تا مبادا غیرتتان از بین برود و ارزشتان کم شود و قدرتتان در نظر پادشاهان سست شود و طمعکاران در شما طمع کنند، تو ای برادرم! آن­چه را می­گویم بشنو، من در میان برادرانم برادرم مطّلب را نزد شما به جا می­گذارم و او را در میانتان می­گذارم، زیرا او از پدر و مادرم است و نزد من عزیزترین مردمان است، اگر وصیت مرا بشنوید و او را پیشوای خود کنید و کلیدهای کعبه و آب­داری حاجیان و بیرق نزار و آن­چه از کرامات پیامبران به ما رسیده را به او بسپارید، سعادتمند می­شوید، شما را درباره فرزندم که در دل سلما است نیز وصیت می­کنم چراکه او مقامی والا دارد، از سخن من سرپیچی نکنید. گفتند: شنیدیم و فرمان بُردیم، اما با وصیت­ات دل­هایمان را شکستی و قلب­هایمان را به درد آوردی. هاشم سوی غزه شام سفر کرد و در فصل تجارت آن­جا حاضر شد و کالای خود را فروخت و آن­چه می­خواست خرید و برای سلما نیز هدایایی گرفت و سپس آماده سفر شد. چون شبی فرارسید که قصد داشت بازگردد، به حوادث روزگار مبتلا گشت و بیمار شد و در بستر افتاد و از رفیقانش باز ماند. این­چنین هاشم با بندگانش و یارانش بر جا ماند. هاشم به آنان گفت: به یارانتان ملحق شوید که من ناگزیر رفتنی هستم، به مکه بازگردید و اگر بر یثرب گذر کردید، سلام مرا به همسرم سلما برسانید و او را از من باخبر کنید و به خاطر من دلداری­اش دهید و درباره فرزندم به او سفارش کنید که فرزندم بزرگترین دغدغه من است و اگر او نبود به مقصودم نمی رسیدم. آن قوم سخت گریستند و گفتند ما از تو جدا نمی­شویم و منتظر می­مانیم تا ببینیم حال تو چه می­شود. ایشان آن روز ماندند و چون بیماری وی بالا گرفت به او گفتند: حال خود را چگونه می­بینی؟ هاشم گفت:

ص: 52

لا مقام لی معکم أکثر من یومی هذا و غدا توسدونی التراب (1)فبکی القوم بکاء شدیدا و علموا أنه مفارق الدنیا و لم یزالوا یشاهدونه (2)حتی طلع الفجر الأول فاشتد به الأمر فقال لهم أقعدونی و سندونی و آتونی بدواة و قرطاس فأتوه بما طلب و جعل یکتب و أصابعه ترتعد فقال باسمک اللهم هذا کتاب کتبه عبد ذلیل جاءه أمر مولاه بالرحیل أما بعد فإنی کتبت إلیکم هذا الکتاب و روحی بالموت تجاذب لأنه لا لأحد من الموت مهرب (3)و إنی قد نفذت إلیکم أموالی فتقاسموها بینکم بالسویة و لا تنسوا البعیدة عنکم (4)التی آخذت نورکم و حوت عزکم سلمی و أوصیکم بولدی الذی منها و قولوا لخلادة (5)و صفیة و رقیة یبکین علی و یندبن ندب الثاکلات ثم بلغوا سلمی عنی السلام و قولوا لها آه ثم آه إنی لم أشبع من قربها و النظر إلیها و إلی ولدها و السلام علیکم و رحمة الله إلی یوم النشور ثم طوی الکتاب و ختمه و دفعه إلی أصحابه و قال أضجعونی فأضجعوه فشخص ببصره نحو السماء ثم قال رفقا رفقا أیها الرسول بحق ما حملت من نور المصطفی و کأنه کان مصباحا و انطفأ ثم لما مات جهزوه و دفنوه و قبره معروف هناک ثم عزم عبیده و غلمانه علی الرحیل بأمواله و فیه یقول الشاعر:

الیوم هاشم قد مضی لسبیله***یا عین جودی منک بالعبرات

و ابکی علی البدر المنیر بحرقة***و ابکی علی الضرغام طول حیاتی

آه أبو کعب مضی لسبیله***یا عین فابکی الجود بالعبرات

صعب العریکة لا به لؤم و لا*** فشل غداة الروع و الکربات

یا عین ابکی غیث جود هاطل***أعنی ابن عبد مناف ذی الخیرات

ص: 53

من بیشتر از امروز در میان شما نیستم، فردا مرا به خاک می­سپارید. آن قوم سخت گریستند و دانستند که او از دنیا می­رود. آنان همچنان بر بستر او نشستند تا این­که سپیده نخست سر زد و حال او بد شد. به آنان گفت: مرا بنشانید و به جایی تکیه­ام دهید و دوات و کاغذی بیاورید. آن­چه می­خواست برایش کردند. او شروع به نوشتن کرد و در حالی ­که دستانش می­لرزید، نوشت: خداوندا به نام تو، این نوشته­ای است به خط بنده­ای ذلیل که امر مولایش برای مرگ به او رسیده است، اما بعد! من این نوشته را در حالی برایتان می­نویسم که روحم سوی مرگ روان است و هیچ کس را از مرگ گریزی نیست، من اموالم را در میان شما می­گذارم، آن­ها را به مساوات میان خود تقسیم کنید و سلما را که از شما دور است و نور شما را و عزت شما را در میان گرفته فراموش نکنید و شما را درباره فرزندی که از او دارم سفارش می­کنم، به خلاده و صفیه و رقیه بگویید بر من بگریند و در سوگ من عزاداری کنند، سپس سلام مرا به سلما برسانید و به او بگویید افسوس و افسوس، من از بودن با او و نگریستن به او و فرزند او سیر نشدم، سلام و رحمت خدا بر شما باد تا روز قیامت. سپس نوشته را پیچید و آن را مهر کرد و به یارانش داد و گفت: مرا بخوابانید. چون او را خواباندند نظر سوی آسمان کرد و گفت: ای فرستاده خداوند! به حق نور آن برگزیده که من حاملش بودم با من مدارا کن. گویی او چراغی بود و خاموش شد. چون جان سپرد، او را آماده کردند و به خاکش سپردند و مزارش در آن­جا معروف شد. سپس بندگان و غلامانش اموالش را برداشتند و به راه افتادند، شاعر در این باره گفته:

«امروز هاشم جان سپرد، ای دیده سخاوتمندانه اشک بریز،

و با سوز و گداز بر آن ماه تابان گریه کن و تا عمر باقی است بر آن شیر روزگار گریه کن،

آه که ابوکعب درگذشت، ای دیده سخاوتمندانه اشک بریز،

والا مرامی که نه سرزنشی به او روا بود و نه در برابر هراس­ها و ناگواری­ها سر خم می­کرد،

ای دیده همچون بارانی سیل­آسا اشک بریز که صاحب نیکی­ها پسر عبدمناف درگذشته،

ص: 53

و ابکی لأکرم من مشی فوق الثری***فلأجله قد أردفت زفراتی

قال و سار القوم حتی أشرفوا علی یثرب فبکوا بکاء شدیدا و نادوا وا هاشماه وا عزاه و خرج الناس و خرجت سلمی و أبوها و عشیرتها فنظروا و إذا بخیل هاشم قد جزوا نواصیها و شعورها و عبید هاشم یبکون (1)فلما سمعت سلمی بموت هاشم مزقت أثوابها و لطمت خدها و قالت وا هاشماه مات و الله لفقدک الکرم و العز من بعدک یا هاشماه یا نور عینی من لولدک الذی لم تر عیناک قال فضج الناس بالبکاء و النحیب ثم إن سلمی أخذت سیفا من سیوف هاشم و عطفت به علی رکابه و عقرتها عن آخرها و حسبت ثمنها علی نفسها و قالت لوصی هاشم أقرئ المطلب عنی السلام و قل له إنی علی عهد أخیه و إن الرجال بعده علی حرام ثم إن العبید و الغلمان ساروا إلی مکة و قد سبقهم الناعی إلی أولاده و عیاله فأکثر أهل مکة البکاء و النحیب و خرج الرجال و خرجت نساء قریش منشرات الشعور و مشققات الجیوب و خرجت نساء سادات بنی عبد مناف و تقدمت خلادة (2)تلومهم حیث إنهم لم یحملوه إلی الحرم و أنشأت تقول:

یا أیها الناعون أفضل من مشی***الفاضل بن الفاضل بن الفاضل

أسد الثری ما زال یحمی أهله***من ظالم أو معتد بالباطل

ماضی العزیمة أروع ذی همة***علیا وجود کالسحاب الهاطل

زین العشیرة کلها و عمادها***عند الهزاهز طاعن بالذابل (3)إن السمیدع قد مضی (4)فی بلدة***بالشام بین صحاصح و جنادل

قال فلما فرغت من شعرها أتت إلیهم بنته الشعثاء فحثت التراب علی وجههم

ص: 54

بر ارجمندترین رهرو بر خاک بگری که به خاطر اوست که ناله­های من برخاسته.»

آن قوم به راه افتادند تا این­که به نزدیکی یثرب رسیدند و سخت گریستند و ندای وا هاشما سر دادند و سوگواری کردند. مردم بیرون آمدند و سلما و پدر و خاندان او نیز بیرون آمدند و ناگاه اسبان هاشم را دیدند که موهای پیشانی و موهای بدنشان را بریده­اند و بندگان هاشم را دیدند که می­گریند. چون سلما شنید که هاشم درگذشته است، جامه درید و بر صورت خود زد و گفت: وا هاشما! به خدا سوگند که با نبودن تو کرامت و عزت مُرد. ای هاشم ای نور چشم من! فرزندت که چشمان تو او را ندید چه کس را دارد؟ آن­گاه مردم به گریه و زاری افتادند. سپس سلما یکی از شمشیرهای هاشم را برداشت و سوی شتران هاشم رفت و همه را پی کرد و بهای همه را از خود داد و به وصیّ هاشم گفت: سلام مرا به مطّلب برسان و به او بگو من بر عهد برادرش خواهم ماند و پس از او مردان بر من حرام باشند. بندگان و غلامان سوی مکه به راه افتادند و کسی در سوگ هاشم جلوتر از آنان نزد عیال و فرزندان هاشم رفت. اهل مکه بسیار گریستند و زاری کردند و مردان بیرون آمدند و زنان قریش موهای خود پریشان کردند و گریبان­های خود دریدند و زنان بنی عبدمناف بیرون ریختند و خلاده پیشاپیش همه شتافت و کاروان را سرزنش کرد که چرا هاشم را به حرم نیاورده­اند و سرود:

«ای سوگوارانِ برترین راهرو، آن بزرگ­مرد پسر بزرگ­مرد پسر بزرگ­مرد!

آن شیر پهنه زمین که در برابر هر ستمگر و تجاوزکار ناحقّی همواره از خاندان خود پاسداری می­کرد.

آن مرد آهنین اراده و شگفت­انگیز و بلندهمت که وجودی والا همچون ابر بارانی داشت،

آن زینت و ستون همه عشیره که به هنگام فتنه­های سخت با نیزه تیزش می­شتافت،

آن مرد والامقام در دیاری در شام میان دشت­ها و صخره­ها درگذشت.»

چون شعرش به پایان رسید، دختر هاشم، شعثا سوی کاروان آمد و خاک بر چهره­های آنان پاشید

ص: 54

و قالت بئس العشیرة أنتم ضیعوا سیدهم و أسلموا عمادهم أ ما کان هاشم مشفقا علیکم إذا نزل به الموت أن تحملوه إلی بلده و عشیرته حتی نشاهده و أنشأت بعد ذلک تقول:

یا عین جودی و سحی (1)دمعک الهطلا***علی کریم ثوی فی الشام ثم خلا.

زین الوری ذاک الذی سن القری***کرما و لم یر فی یدیه مذ نشأ بخلا

قال فلما فرغت من شعرها أقبلت ابنة الطلیعة حلیلة هاشم تقول: (2)

ألا یا أیها الرکب الذین ترکتموا***کریمکم بالشام رهن مقام

أ لم تعرفوا ما قدره و فخاره***ألا إنکم أولی الوری بملام

أیا عبرتی سحی علیه فقد مضی***أخو الجود و الأضیاف تحت رخام

قال و کان آخر من رثاه من بناته رقیة فإنها جعلت تندب و تقول:

عین جودی بالبکاء و العویل***لأخ الفضل و السخاء الفضیل

طیب الأصل فی العزیمة ماض***سمهری (3)فی النائبات أصیل

قال فبکی القوم عند ذلک و فکوا کتابه و قرءوه فجددوا حزنهم ثم قدموا أخاه المطلب و سودوه علیهم فقال إن أخی عبد شمس أکبر منی و أحق بهذا الأمر فقال عبد شمس و ایم الله إنک خلیفة أخی هاشم قال فرضوا أهل مکة بذلک و سلموا له (4)لواء نزار و مفاتیح الکعبة و السقایة و الرفادة و دار الندوة و قوس إسماعیل علیه السلام و نعل شیث علیه السلام و قمیص إبراهیم علیه السلام و خاتم نوح علیه السلام و ما کان فی أیدیهم من مکارم الأنبیاء و أقام المطلب أیاما (5)فلما اشتد بسلمی الحمل و جاءها المخاض و هی لا تجد ألما إذ سمعت هاتفا یقول.

ص: 55

و گفت شما بدترین خاندان هستید که سرور خود را تباه کردید و ستون خود را بر جا گذاشتید، مگر هاشم دلسوز شما نبود تا چون درگذشت او را سوی دیار و دودمانش بیاورید تا او را ببینیم، سپس سرود:

ای چشم بی­وقفه و سیل­آسا اشک ببار، بر آن مرد بخشنده که در شام به خاک سپرده شد و تنها ماند،

آن زینت مردمان و بخشنده­ترین میزبانان که از وقتی بالید کسی در دستش بخل ندید.»

چون شعر شعثا به پایان رسید، دختر طلیعه، همسر هاشم آمد و سرود:

ای کاروانیان که بزرگ خود را در شام بر جا گذاشتید و به آرامگاه سپردید،

مگر منزلت و مرتبت او را نمی­دانستید؟! بدانید که شما بیش از هر کس به نکوهش سزاوارید،

ای اشک من! در غم او ببار که آن مرد بخشنده و مهمان­نواز به زیر خاک رفت.»

و آخرین کسی که از میان دختران هاشم او را رثا گفت، رقیه بود که در سوگ هاشم سرود:

«ای چشم! سخاوتمدانه بگری و زاری کن، در غم آن مرد والا و بخشنده و بزرگوار

آن مرد پاک­نهاد که اراده­ای نافذ داشت و در دشواری­ها چون نیزه برّان بود.»

آن­گاه آن قوم گریستند و نوشته را باز کردند و آن را خواندند و داغشان تازه شد. سپس برادر هاشم مطّلب را پیش آوردند و او را پیشوای خود کردند. او گفت: برادر من عبدشمس از من بزرگ­تر است و برای این کار سزاوارتر از من است. اما عبدشمس گفت: به خدا سوگند که تو جانشین برادرم هاشم هستی. اهل مکه به این امر راضی شدند و بیرق نزار و کلیدداری و آبداری و پرده­داری و میزبانی کعبه و دار الندوه و کمان اسماعیل و پای­افزار شیث و پیراهن ابراهیم و انگشتر نوح و هر آن­چه را از کرامات پیامبران نزد خود داشتند، به او تحویل دادند و او روزگاری آن­جا بماند. تا این­که بارداری بر سلما سخت شد و هنگام زایمانش فرا رسید، اما دردی نداشت. ناگاه از سروشی شنید که سرود:

ص: 55

یا زینة النساء من بنی النجار***بالله اسدلی علیه بالأستار

و احجبیه عن أعین النظار***کی تسعدی فی جملة الأقطار

قال فلما سمعت شعر الهاتف أغلقت بابها و أسدلت سترها و کتمت أمرها فبینما هی تعالج نفسها إذ نظرت إلی حجاب من نور قد ضرب علیها من البیت إلی عنان السماء و حبس الله عنها الشیطان الرجیم فولدت شیبة الحمد و قامت و تولت أمرها (1)و لما وضعته سطع منه (2)نور شعشعانی و کان ذلک النور نور رسول الله صلی الله علیه و آله فضحک و تبسم (3)فتعجبت أمه من ذلک ثم نظرت إلیه فإذا هی بشعرة بیضاء تلوح فی رأسه فقالت نعم أنت شیبة کما سمیت ثم إن سلمی درجته فی ثوب من صوف و قمطته و هیأته و لم تعلم به أحدا من قومها حتی مضت له أیام و صارت تلاعبه و یهش إلیها فلما کمل له شهر علم الناس فأقبلت القوابل إلیها فوجدوها تلاعبه (4)فلما صار له شهران مشی و لم یکن علی الیهود أشد منه (5)و أکثر ضررا و کانوا إذا نظروا إلیه امتلئوا غیظا و خنقا (6)لما یعلمون بما سیظهر منه من تدمیرهم و خراب أوطانهم و دیارهم و قطع آثارهم (7)و کانت أمه إذا رکبت رکب معها أبطال الأوس و الخزرج و کانت مطاعة بینهم (8)و کان إذا خرج یلعب یقفون (9)الناس من حوله یفرحون به أولادهم (10)و کانت أمه لا تأمن علیه أحدا فلما تم له سبع سنین اشتد حبله و قوی بأسه و تبین

ص: 56

«ای زینت زنان بنی نجار! تو را به خدا او را پشت پرده­ها نگاه دار

و او را از چشم بینندگان پنهان دار، تا در سراسر زمین سعادتمند شوی»

چون این سخن از سروش بشنید، درها را بست و پرده­ها را کشید و امر خویش پنهان کرد. در همان حال که متوجه خود بود، ناگاه دید پرده­ای از نور از خانه تا به طاق آسمان بر او برافراشته شده تا خداوند شیطان رجیم را از او دور بدارد. آن­گاه شیبة الحمد را به دنیا آورد و در دم برخاست و به امور خود رسید.

وقتی کودک را زمین گذاشت، نوری تابناک از او تابش گرفت که نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. کودک خندید و لبخند زد و مادرش از این صحنه شگفت زده شد. سپس به او نگریست و ناگاه مویی سپید در سرش دید که می­درخشید. گفت: بله! تو شیبه (سپیدمو) هستی و همین نام گرفتی. سپس او را در لباسی از پنبه پیچید و او را قنداق کرد و روبراهش کرد و هیچ کس از قوم خود را باخبر نکرد. سه روز گذشت و سلما با او بازی می­کرد و او برای سلما خوشحالی می­کرد. چون یک ماهه شد مردم باخبر شدند و قابله­ها آمدند و دیدند سلما با او بازی می­کند و چون دو ماهه شد به راه افتاد. وجود هیچ کس بر یهودیان سخت­تر و زیانبارتر از او نبود و چون او را می­دیدند از اندوه و کینه لبریز می­شدند، چراکه می­دانستند از او کسی پدید می­آید که آنان را از پا در می­­آورد و سرا و دیارشان را نابود می­کند و آثارشان را از میان می­برد. هرگاه مادر شیبه بر چهارپا سوار می­شد، پهلوانان اوس و خزرج همراهی­اش می­کردند و فرمانش را به اجرا می­رساندند، و وقتی شیبه برای بازی بیرون می­رفت، مردم اطرافش می­ایستادند و فرزندانشان از دیدن او خوشحال می­شدند و مادرش از هیچکس بر او ایمن نبود. وقتی هفت سالش به پایان رسید، اندامش درشت و دلاوری­اش پدیدار شد و برتری­اش

ص: 56

للناس فضله و کان یحمل الشی ء الثقیل و یأخذ الصبی و یصرعه فلم یشکوه إلی أمه و کان یهشم عظامهم.

قال أبو الحسن البکری بلغنا أن رجلا من بنی الحارث دخل یثرب فی حاجة (1)فإذا هو بابن هاشم یلعب مع الصبیان قد غمرهم بنوره فوقف الرجل ینظر (2)إلی الصبی و هو یقول ما أسعد من أنت فی دیارهم ساکن و کان یلعب و هو یقول

أنا ابن زمزم و الصفا أنا ابن هاشم و کفی

قال فناداه الرجل یا فتی فأجاب و قال ما ترید یا عم قال ما اسمک قال شیبة بن هاشم بن عبد مناف مات أبی و جفونی عمومتی و بقیت مع أمی و أخوالی فمن أین أقبلت یا عم قال من مکة قال و هل أنت متحمل لی رسالة (3)و متقلد لی أمانة قال الحارث و حق أبی و أبیک إنی فاعل ما تأمرنی به قال یا عم إذا رجعت إلی بلدک سالما و رأیت بنی عبد مناف فأقرئهم منی السلام و قل لهم إن معی رسالة غلام یتیم مات أبوه و جفوه عمومته یا بنی عبد مناف ما أسرع ما نسیتم وصیة هاشم و ضیعتم نسله و إذا هبت الریح تحمل روائحکم إلی قال فبکی الرجل و استوی علی مطیته و أرسل زمامها (4)حتی قدم مکة فلم یکن له همة إلا رسالة الغلام ثم أتی مجلس بنی عبد مناف فوجدهم جلوسا فأنعمهم صباحا و قال یا أهل الفضل و الأشراف یا بنی عبد مناف أراکم قد غفلتم عن عزکم و ترکتم مصباحکم یستضی ء به غیرکم قالوا و ما ذلک فأخبرهم بوصیة ابن أخیهم فقالوا و ایم الله ما ظننا أنه صار إلی هذا الأمر فقال لهم الحارث و إنه (5)لیعجز الفصحاء عن فصاحته و یعجز اللبیب عن خطابه (6)و إنه لفصیح اللسان جری الجنان یتحیر فی کلامه اللبیب فائق علی العلماء عاقل أدیب إلی عقله الکفایة و إلی جماله النهایة فقال عمه المطلب بن عبد مناف شعرا:

ص: 57

برای مردم آشکار گشت و چیزهای سنگین بلند می­کرد و کودکان را می­گرفت و زمین می­زد و هیچ کس شکایتش را به مادرش نمی­کرد و می­توانست استخوان آنان را بشکند.

ابوالحسن بکری می­گوید: شنیده­ایم که مردی از بنی حارث برای کاری وارد یثرب شد و ناگاه پسر هاشم را دید که با کودکان بازی می­کند و با نور خود آنان را در میان گرفته است. آن مرد ایستاد و به آن کودک نگریست و می­گفت: خوشا به حال آنان که تو در بلادشان به سر می­بری! حال آن­که شیبه بازی می­کرد و می­سرود:

«من پسر زمزم و صفا هستم، من پسر هاشم هستم و همین برایم بس است.»

آن مرد او را صدا زد و گفت: ای جوانمرد! پاسخ داد و گفت: چه می­خواهی ای عمو! گفت: نامت چیست؟ گفت: شیبة بن هاشم بن عبدمناف، پدرم درگذشت و عموهایم با من جفا کردند و با مادر و دایی­هایم ماندم، از کجا آمده­ای ای عمو؟!

گفت: از مکه. گفت: آیا برای من پیامی می­رسانی و امانتی را از من بر عهده می­گیری؟ حارث گفت: به پدر تو و پدر خودم سوگند که هر فرمانی بدهی انجام می­دهم. گفت: ای عمو! هر وقت سالم به دیارت بازگشتی و پسران عبدمناف را دیدی، سلام مرا به آنان برسان و به آنان بگو من با خود پیغامی از پسری یتیم دارم که پدرش درگذشت و عموهایش به او جفا کردند، ای پسران عبدمناف! چه زود وصیت هاشم را فراموش کردید و تبار او را تباه کردید، هر نسیمی می­وزد با خود شمیم شما را برای من می­آورد. آن مرد گریست و سوار بر چهارپایش شد و افسار در دست گرفت تا این­که به مکه رسید و هیچ دغدغه­ای نداشت جز این­که پیغام آن پسر را برساند. به مجلس پسران عبدمناف رسید و دید نشسته­اند. صبح به خیر گفت و خطابشان کرد: ای اهل فضیلت و شرف! ای پسران عبدمناف! می­بینم که از عزت خود چشم پوشیده­اید و چراغتان را وانهاده­اید تا دیگران از آن نور بگیرند. گفتند: چه شده؟ او آنان را از سفارش برادرزاده­شان خبر داد. گفتند: به خدا سوگند نمی­دانستیم او این­چنین شده است. حارث به آنان گفت: فصیحان از فصاحتش درمی­مانند و خردمندان از سخنانش به عجز می­افتند، زبانی فصیح و قلبی بزرگ دارد و خردمندان را در سخن سرگشته می­کند و بر علما چیره می­شود، عاقل و ادیبی است که در عقل سرآمد است و در زیبایی در نهایت. آن­گاه عمویش مطّلب بن عبدمناف سرود:

ص: 57

أقسمت بالسلف الماضین من مضر***و هاشم الفاضل المشهور فی الأمم

لأمضین إلیه الآن مجتهدا***و أقطعن إلیه البید فی الظلم

السید الماجد المشهور من مضر***نور الأنام و أهل البیت و الحرم

قال و کان المطلب أشد أهل زمانه بأسا فی الشجاعة فقال له إخوته نخشی علیک إن علمت أمه لم تدعه یخرج معک (1)لأنها شرطت علی أخیک ذلک فقال یا قوم إن لی فی ذلک أمرا أدبره ثم إنه تهیأ للخروج و أفرغ علی نفسه لأمة (2)حربه و رکب مطیته و خرج و قد أخفی نفسه خوفا أن یشعر به أحد فیخبر سلمی ثم أقبل یجد السیر حتی أقبل (3)علی مدینة یثرب و قد ضیق لثامه و دخل المدینة فوجد شیبة یلعب فعرفه بالنور الذی أودعه الله فیه و هو قد رفع صخرة عظیمة و قال أنا ابن هاشم المعروف بالعظائم فلما سمع کلامه عمه أناخ مطیته و ناداه ادن منی یا ابن أخی فأسرع إلیه شیبة فقال له من أنت یا هذا فقد مال قلبی إلیک و أظنک أحد عمومتی فقال له أنا عمک المطلب و أسبل عبرته (4)و جعل یقبله و قال یا ابن أخی أحب أن تمضی معی إلی بلد أبیک و عمومتک و تکون فی دار عزک فقال نعم فرکب المطلب و رکب شیبة معه و سارا فقال له شیبة یا عم أسرع بنا لأنی أخشی أن یعلموا (5)بنا أمی و عشیرتها فیلحقوا بنا (6)فیأخذونی قهرا أ ما علمت أنه یرکب لرکوبها أبطال الأوس و الخزرج فقال له یا ابن أخی فی الله الکفایة (7)ثم سارا و رکبا الجادة الکبری حتی أدرکهم المساء بذی الحلیفة فنزلا و سقیا مطیتهما ثم إن المطلب رکب مطیة (8)و أخذ

ص: 58

«به گذشتگان و پیشینیان اهل مُضر و به هاشم، آن مرد بزرگ و سرشناس در میان همه مردمان سوگند!

که همین الان شتابان به سوی او می­روم و صحراها را در تاریکی به سویش درمی­نوردم،

به سوی آن بزرگ­مرد والا و سرشناس از مُضر که نور مردمان و ساکنان بیت و حرم است.»

برادران مطّلب به او که دلاورترین اهل روزگار خود بود گفتند: از این می­ترسیم که اگر مادرش خبردار شود، نگذارد او با تو بیاید، چراکه او این را با برادرت شرط کرده است. گفت: ای قوم! من در این باره اندیشه­ای دارم که به انجامش می­ رسانم. سپس آماده خروج شد و زره جنگی­اش را پوشید و بر چهارپایش سوار شد و به راه افتاد و خود را پنهان کرد تا مبادا کسی او را ببیند و به سلما خبر دهد. او تاخت تا به شهر یثرب رسید، نقابش را محکم کرد و وارد شهر شد. شیبه را دید که داشت بازی می­کرد و او را از نوری که خداوند در او امانت نهاده بود شناخت. شیبه صخره­ای بزرگ را بلند کرده بود و می­گفت: من پسر هاشم هستم، او که به بزرگی زبانزد بود. چون عمویش سخنش را شنید، چهارپایش را ایستاند و او را ندا داد: نزد من بیا ای برادرزاده من! شیبه به سویش شتافت و به او گفت: تو کیستی ای مرد که دلم به تو گرایید؟ گمان کنم عموی من هستی. گفت: من عمویت مطّلب هستم و اشک از چشمانش جاری شد و شروع به بوسیدن او کرد و گفت: ای برادرزاده! دوست دارم با من به دیار پدرت و عموهایت بیایی و در سرای عزّتت به سر ببری. گفت: البته! آن­گاه مطّلب سوار شد و شیبه نیز همراه وی سوار شد و به راه افتادند. شیبه گفت: ای عمو! بشتاب که می­ترسم مادرم و خاندانش را از ما باخبر کنند و آنان به ما برسند و مرا به زور بگیرند، مگر نمی­دانی پهلوانان اوس و خزرج چهارپای مادرم را همراهی می­کنند؟ گفت: ای برادرزاده من! خداوند ما را بس است. سپس راهی شدند و در جاده بزرگ تاختند تا این­که شب­هنگام به ذی حلیفه رسیدند. فرود آمدند و چهارپایشان را آب دادند. سپس مطّلب سوار شد و

ص: 58

ابن أخیه شیبة قدامه و أرسل زمامها و سارا فبینما هما کذلک إذ سمعا صهیل الخیل و قعقعة (1)اللجم و همهمة الرجال فی جوف اللیل فقال المطلب یا ابن أخی دهینا (2)و رب الکعبة فما نصنع قال شیبة أ لم أقل لک إن القوم یلحقون بنا فانحرف بنا عن الجادة إلی الطریق السفلی قال المطلب و کیف یخفی أمرنا علیهم و نورک یدل علینا قال استر وجهی (3)فعسی أن یخفی أمرنا علیهم قال فأخذ المطلب ثوبا و طواه ثلاث طیات و ستر به وجهه و إذا بالنور علا من وجهه کما کان فقال یا ابن أخی إن لک شأنا عظیما عند الله فإن الذی أعطاک هذا النور یصرف عنا (4)کل محذور قال فبینا هو یخاطب ابن أخیه إذ أدرکتهما الخیل و کانوا من الیهود فلما رأوا شیبة علموا أنه هو الذی یخرج من ذریته من یسومهم سوء العذاب و یکون خراب دیارهم علی یدیه و قد بلغهم (5)فی ذلک الیوم أن شیبة قد خرج هو و عمه و لا ثالث لهما فأدرکهم الطمع فی قتله فخرجوا و خرج معهم سید (6)من سادات الیهود یقال له دحیة و کان له ولد یقال له لاطیة فخرج یوما یلعب مع الصبیان فأخذ شیبة عظم بعیر و ضرب به ابن دحیة فهشم رأسه و شجه شجة موضحة (7)و قال له یا ابن الیهودیة قد قرب أجلک (8)و دنا خراب دیارکم فبلغ الخبر إلی أبیه دحیة فامتلأ غیظا فلما علم أنه قد خرج مع

ص: 59

برادرزاده­اش را جلوی خود گذاشت و افسار در دست گرفت و به راه افتادند. ناگاه در دل شب صدای شیهه اسب و ضربه لگام و همهمه مردان شنیدند. مطّلب گفت: به پروردگار کعبه سوگند که بد آوردیم ای برادرزاده! چه کنیم؟ شیبه گفت: آیا به شما نگفتم که این قوم به ما می­رسند؟ حال از جاده به سوی راه پایین خارج شو. مطّلب گفت: چگونه خود را از آنان پنهان کنیم حال آن­که نور تو ما را نشان می دهد؟ گفت: چهره مرا بپوشان، امید است که از آنان پنهان بمانیم. مطّلب لباسی برداشت و آن را سه بار تا کرد و چهره شیبه را با آن پوشاند، اما همچون قبل باز نور از چهره او برمی­خاست. گفت: ای برادرزاده من! تو نزد خداوند مقامی والا داری، همان کسی که این نور را به تو عطا کرده هر بلایی را از ما دور می­کند. در همان حال که او داشت با برادرزاده­اش سخن می­گفت، ناگاه یهودیان سر رسیدند و چون شیبه را دیدند، دانستند او همان کسی است که از ذریه­اش کسی پدید می­آید که آنان را به عذاب می­اندازد و دیارشان را نابود می­کند. آن روز به آنان خبر رسیده بود که شیبه با عمویش خارج شده و هیچ نفر سومی با آن­ها نیست. از این رو در طمع افتادند تا او را بکشند و به همراه یکی از بزرگان یهود به نام دحیه بیرون زدند. دحیه فرزندی به نام لاطیه داشت. روزی لاطیه بیرون رفت تا با کودکان بازی کند. شیبه یک استخوان شتر برداشت و به پسر دحیه زد. سر او شکست و شکافی باز برداشت. شیبه گفت: ای پسر یهودی! اجلت نزدیک شده و به زودی دیارتان نابود خواهد شد. این خبر به پدرش دحیه رسید و لبریز از کینه شد. وقتی دانست شیبه با عمویش خارج شده است،

ص: 59

عمه نادی یا معاشر الیهود هذا الغلام الذی تخشونه قد خرج مع عمه و ما لهما ثالث فأسرعوا إلیه و اقتلوه فخرجوا و کان عددهم سبعین فارسا فلحقوا بشیبة و عمه فقال لعمه شیبة یا عم أنزلنی حتی أراک قدرة الله تعالی فأنزله عمه فقصده القوم (1)فجثا علی الطریق و جعل یمرغ وجهه فی التراب و یدعو و یقول فی دعائه یا رب الظلام الغامر و الفلک الدائر (2)یا رب السبع الطباق یا مقسم الأرزاق أسألک بحق الشفیع المشفع و النور المستودع أن ترد عنا کید أعدائنا فما استتم دعاؤه حتی کادت الخیل تهجم علیهم فوقفت الخیل فقال ابن دحیة لاطیة یا ابن هاشم (3)اصرف عنا هذا الخطاب و کثرة الجواب فنحن لا نشک فیک یا ابن عبد مناف فأنتم السادات (4)اعلموا أنا ما خرجنا طالبین کیدکم و لکن خرجنا کی نردک إلی أمک فلقد کنت مصباح بلدتنا فقال شیبة أراکم تنظرون إلی بعین مغضب فکیف تکون فی قلوبکم المحبة لی لکن لما رأیتم قدرة الله تعالی قلتم هذا الکلام و ترکهم و سار إلی عمه فقال له المطلب یا ابن أخی إن لک عند الله شأنا ثم جعل یقبله و سارا و سار القوم راجعین قال لهم لاطیة (5)

ص: 60

ندا سر داد: ای جماعت یهود! آن پسری که از او می­ترسید با عمویش خارج شده و هیچ نفر سومی با آن­ها نیست، به سویش بشتابید و او را بکشید. آنان که هفتاد سوار بودند، بیرون زدند و به شیبه و عمویش رسیدند. شیبه به عمویش گفت: ای عمو! مرا پیاده کن تا قدرت خداوند متعال را به تو نشان دهم. مطّلب او را پیاده کرد و آن قوم سوی او تاختند. چون شیبه بر زمین رسید صورتش را بر خاک مالید و دعا کرد و در دعای خود گفت: ای پروردگار تاریکی های پوشاننده و آسمان چرخان! ای پروردگار هفت آسمان! ای روزی رسان! به حق آن شفیع که شفاعتش را می­پذیری و آن نور که به امانتش سپرده­ای از تو می­خواهم که مکر دشمنان ما را از ما دفع کنی. هنوز دعای او تمام نشده بود که اسبان یهودیانی که در تاخت بودند همه ایستادند. لاطیه پسر دحیه گفت: ای پسر هاشم! از گفت و شنود بگذریم، ما در تو هیچ تردیدی نداریم ای پسر عبدمناف! شما مردانی بزرگ هستید، بدانید که ما از سر مکر در پی شما نیامده­ایم، بلکه آمده­ایم تا تو را به مادرت بازگردانیم که تو چراغ دیار ما بوده­ای. شیبه گفت: شما دارید در من به چشم خشم می­نگرید، چگونه در دل­هایتان محبت مرا دارید؟! اکنون که قدرت خداوند متعال را دیدید چنین سخنانی گفتید. سپس از آنان روی گرداند و سوی عمویش رفت. مطّلب به او گفت: ای برادرزاده من! به راستی که تو نزد خداوند مقامی والا داری. سپس او را بوسید و به راه افتادند. آن قوم هم برگشتند و لاطیه به آنان گفت:

ص: 60

أ لم تعلموا أن هؤلاء معدن السحر قالوا بلی قال یا بنی إسرائیل یا أمة الکلیم قد سحرکم هذا الغلام و عمه فدعونا نترجل فاتبعوهم من ورائهم شاهرین سیوفهم و قصدوا شیبة فلما قربوا قال المطلب الآن قد حققت الحقائق (1)و أخذ المطلب قوسه و جعل فیه سهما و رمی (2)بها الیهود فقتل بها عبد لاطیة فأتاه سیده و قد مات و قد أخذ أخری و رمی بها فأصابت رجلا آخر فقتله فصاحوا بأجمعهم و هموا بالرجوع فقال لهم لاطیة عار علیکم الرجوع عن اثنین فإلی متی یصیبون منا بنبلهم فلا بد أن یفرغ نبلهم و نقتلهم و لم یکن (3)فی القوم أشجع منه و کان من یهود خیبر فعند ذلک حملوا علیهما حملة رجل واحد و جاء لاطیة إلی المطلب و قال قف لی أکلمک بما فیه المصلحة و نرجع (4)عنکم قال شیبة یا عم إن القوم قد عزموا علینا فقال المطلب یا معاشر الیهود لیس فیکم شفیق و لا حبیب و المقام له بین عمومته خیر له فانصرفوا راجعین فقال لهم لاطیة کیف یرجع هذا الجمع خائبا و نحن قد خرجنا و مرادنا أن نرده إلی أمه

ص: 61

مگر نمی­دانید که این قوم معدن سحر و جادویند؟ گفتند: آری. گفت: ای بنی اسراییل! ای امت موسای کلیم! این پسر و عمویش شما را جادو کردند، بیایید تا پیاده بازگردیم. آنان شمشیرهایشان را برکشیدند و در پی آن دو به راه افتادند و خواستند شیبه را بکشند. وقتی نزدیک شدند مطّلب گفت: اکنون حقیقت شما آشکار شد. آن­گاه مطّلب کمان خود را برداشت و تیری در آن نهاد و سوی یهودیان انداخت و بنده لاطیه را زد و تا صاحبش نزدش رسید جان باخت. تیر دیگری برداشت و انداخت و به مرد دیگری خورد و او را کشت. آنان همگی فریاد برآوردند و خواستند بگریزند که لاطیه گفت: ننگ بر شما! می­خواهید از دو نفر بگریزید؟ تا کی تیرشان به ما می­خورد؟ بالاخره تیرشان تمام می شود و آنان را می­کشیم. او دلیرترین یهودیان و از یهودیان خیبر بود. در آن هنگام با هم به آن دو یورش بردند. لاطیه سوی مطّلب آمد و گفت: بایست تا از روی مصلحت سخنی با تو بگویم و سپس ما برمی­گردیم. شیبه گفت: ای عمو! این قوم قصد جان ما کرده­اند. مطّلب گفت: ای جماعت یهود! شیبه در میان شما هیچ یار و یاوری ندارد و جایش نزد عموهایش بهتر است، پس دست بکشید و بازگردید. لاطیه گفت: چگونه این جمع با دست خالی بازگردند حال آن­که ما آمده­ایم و می­خواهیم او را به مادرش برگردانیم؟

ص: 61

فقال لهم المطلب أنتم قوم ظالمون (1)لقد أکثرتم الکلام و أطلتم الملام ثم قال المطلب إنما غرضی أن تمضی إلی عمومتک فإن کنت تعرف من القوم الصدق فارجع معهم حتی تکبر و تبلغ مبالغ الرجال ثم تعود إلی بلد عمومتک قال یا عم لا یغرنک کلامهم إنهم أعداؤنا قال عمه صدقت قال ثم إن المطلب قال لهم یا حزب الشیطان بنا تمکرون و علینا تحتالون إنما ساقکم إلینا آجالکم فمن شاء (2)منکم أن یبرز إلی القتال فلیبرز فلما سمعوا کلام المطلب قال لهم لاطیة أ ما تعلمون أن هذا فارس بنی عبد مناف الذی یفرق العرب من یبرز إلیه فله (3)عندی مائة نخلة حاملة لیس فیها ذکر فقال له رجل یقال له جمیع من بنی قریظة و کان للاطیة علیه دین أنا أبرز إلیه و اترک دینک عنی قال نعم و لک مثله فاشهدوا یا من حضر ثم خرج جمیع إلی المطلب و هو لا یعلم به حتی قرب منه فقال له المطلب لا أشک أنه قد ساقک قصر أجلک ثم ضربه بالسیف فقال خذها و أنا المطلب بن عبد مناف فمات من ساعته فأقبل الیهود و أحاطوا به فلما رأی لاطیة ما حل بأصحابه غضب غضبا شدیدا و قال من یبرز إلیه فله (4)عندی ما یرید فقال له غلاب ما لهذا البطل إلا بطل مثله ابرز إلیه أنت

ص: 62

مطّلب گفت: شما قومی ستمگرید، سخن بسیار گفتید و ما را خسته کردید. سپس به شیبه گفت: هدف من این است که تو نزد عموهایت بیایی، اگر می­پنداری که این قوم راست می­گویند، با آنان بازگرد تا بزرگ شوی و به بلوغ مردان برسی آن­گاه به دیار عموهایت برگرد. گفت: ای عمو! فریب سخن اینان را نخور، اینان با ما دشمن­اند. مطّلب گفت: راست می­گویی. سپس به آنان گفت: ای حزب شیطان! ما را می­فریبید و بر ما حیله می­کنید؟ اجلتان شما را سوی ما کشانده است، هر یک از شما می­خواهد بجنگد جلو بیاید. وقتی سخن مطّلب را شنیدند، لاطیه به آنان گفت: مگر نمی­دانید که این سوار از پسران عبدمناف است و همه عرب در نبرد از او می­گریزند؟! هر که جلوی او بایستد، نزد من یکصد نخل باردار دارد که حتی یک نخل نر هم در میانشان نیست. مردی به نام جمیع از بنی قریظه که به لاطیه بدهکار بود به او گفت: من جلوی او می­ایستم و تو از طلبت بگذر. لاطیه گفت: می­پذیرم و همان اندازه نیز به تو می­دهم، ای حاضرین شما شاهد باشید.

جمیع سوی مطّلب خارج شد و حال آن­که او را نمی­شناخت. وقتی به او نزدیک شد، مطّلب گفت: شک ندارم که کوتاهی عمرت تو را پیش رانده است. سپس با شمشیر ضربه­ای به او زد و گفت: بگیر که من مطّلب بن عبدمناف هستم. او در دم جان باخت و یهودیان آمدند و دور او جمع شدند. وقتی لاطیه دید چه بر سر یارانش آمده، سخت خشمگین شد و گفت: هر که جلوی او بایستد هر چه بخواهد نزد من دارد. غلاب به او گفت: این پهلوان فقط پهلوانی همچون خودش می­خواهد، خودت جلویش بایست! لاطیه گفت:

ص: 62

قال نعم أنا أبرز إلیه و جرد سیفه و دنا من المطلب فتقاتلا من أول النهار حتی مضی من اللیل أکثره (1)و الیهود فرحون إذ برز لاطیة للمطلب هذا و عینا شیبة یهملان دموعا خوفا علی عمه المطلب فبینا هم کذلک و إذا بغبرة قد ثارت کأنها (2)اللیل المظلم (3)و قد سدت الأفق و إذا بصهیل الخیل و قعقعة اللجم و اصطفاق الأسنة و إذا هم أربعمائة و هم فرسان الأوس و الخزرج و قد أقبلوا من المدینة مع سلمی و أبیها فلما نظرت إلی الیهود مجتمعین علی حرب المطلب صاحت بهم صیحة عظیمة و قالت یا ویلکم ما هذا الفعال فهم لاطیة بالهزیمة فقال له المطلب إلی أین یا عدو الله الفرار (4)من الموت ثم ضربه بالسیف علی عاتقه فقسمه نصفین و عجل الله بروحه إلی النار و بئس القرار و جالت الفرسان علی الیهود فما کان إلا قلیلا حتی باد (5)جمیع الیهود فعند ذلک عطفوا علی المطلب و السیف مشهور فی یده و قد دفع القوس إلی ابن أخیه فلما جالت الکتائب خافت سلمی علی ولدها فأومأت إلی القوم و کانت مطاعة فیهم فأمسکوا عن القتال فتقدمت سلمی إلی المطلب و نادته و قالت من الهاجم علی مرابط الأسد و الخاطف من اللبوة شبلها قال المطلب هو من یزیده شرفا علی شرفه و عزا إلی عزه و هو أشفق علیه منکم و أنا أرجو أن یکون صاحب الحرم و المتولی علی الأمم و أنا عمه المطلب فلما سمعت کلامه قالت مرحبا (6)و أهلا و سهلا و لم لا تستأذنی فی حملک ولدنا

ص: 63

آری، من جلویش می­ایستم و شمشیرش را کشید و سوی مطّلب رفت. آن دو از آغاز روز تا پس از نیمه شب جنگیدند و یهودیان از این­که لاطیه خود جلو رفته بود خوشحال بودند اما چشمان شیبه پر از اشک بود و برای عمویش مطّلب نگران بود. در همان حال که آن دو درگیر بودند ناگاه غباری همچون شب تیره برخاست و افق را تیره کرد و سپس شیهه اسبان و ضرب لگام­ها و سوت سرنیزه­ها به گوش رسید. آنان چهارصد تن از سواران اوس و خزرج بودند که به همراه سلما و پدرش از مدینه راهی شده بودند. وقتی دیدند یهودیان در نبرد با مطّلب جمع آمده­اند، بر سرشان نعره­ای مخوف کشیدند و گفتند: وای بر شما چه می­کنید؟! لاطیه خواست بگریزد که مطّلب به او گفت: ای دشمن خدا کجا! می­خواهی از مرگ بگریزی؟ و سپس با شمشیر بر گردن او زد و گردنش را به دو نیم کرد و خداوند روحش را به جهنم فرستاد که چه بد مکانی است! آن سواران بر یهودیان تاختند و چیزی نگذشت که همه را نابود کردند. در آن دم سوی مطّلب که شمشیری لخت در دست داشت و کمانش را به برادرزاده­اش داده بود تاختند. چون سپاهیان جولان دادند، سلما بر فرزندش ترسید و به آن قوم اشاره کرد و آنان­که از او فرمان می­بردند از جنگ دست کشیدند. سلما سوی مطّلب پیش رفت و او را ندا داد و گفت: کیست که می­خواهد بر کنام شیر یورش آورد و بچه شیر را از مادرش برباید؟! مطّلب گفت: آن کس که می­خواهد بر شرافت و عزت او بیافزاید، کسی که بر او از شما مهربان­تر است، منم که آرزو دارم او صاحب حرم و مولای مردم شود، من عموی او مطّلب هستم. چون سلما سخنش بشنید گفت: درود و خوش آمد بر تو! چرا برای بردن فرزند ما از

ص: 63

من بلدنا و أنا قد شرطت علی أبیه إن رزقت منه ولدا یکون عندی و لا یفارقنی فقال لها المطلب کان ذلک ثم أقبلت علی ولدها و قالت یا ولدی خرجت مع عمک و ترکتنی و الآن إن أردت أن ترجع معی فارجع و إن اخترت عمک فامض راشدا فلما سمع کلام أمه أطرق إلی الأرض فقالت له أمه یا بنی لم تسکت و أنت طلق اللسان جری ء الجنان فو حق أبیک إنی لا أمنعک عن شهوتک و إن عز علی فراقک یا ولدی فرفع رأسه و قد سبقته العبرة فقال یا أماه أخشی مخالفتک لأنه محرم علی عصیانی لک و لکن أحب مجاورة بیت ربی و أنظر إلی عمومتی و عشیرتی فإن أمرتنی بالمسیر سرت و إلا رجعت فعند ذلک بکت و قالت له إذا کان کذلک فقد سمحت لک برضی منی و قد کنت مستأنسة بغرتک (1)فلا تنسنی و لا تقطع أخبارک عنی ثم قبلته و ودعته و قالت یا ابن عبد مناف قد سلمت إلیک الودیعة التی استودعنیها أخوک هاشم بالعهد و المیثاق فاحتفظ بها فإذا بلغ ولدی مبالغ الرجال و لم أکن حاضرة فانظروا بمن تزوجونه فقال لها المطلب تکرمت بما فعلت و أجملت فیما وصفت (2)و نحن لا ننسی حقک ما حیینا ثم عطف علیها یودعها فقالت سلمی خذوا من هذا الثیاب و الخیل ما تریدون فشکرها المطلب و أردف ابن أخیه و سارا حتی قربا من مکة فأضاءت شعابها (3)و أنارت الکعبة فأقبلت الناس ینظرون إلیه و إذا هم بالمطلب یحمل ابن أخیه فسألوه عنه و قالوا من هذا یا ابن عبد مناف الذی قد أضاءت به البلاد فقال لهم المطلب هذا عبد لی فقالوا ما أجمل هذا العبد فسموه الناس من ذلک عبد المطلب و أقبل إلی منزله و کتم أمره و قد عجب الناس منه و من نوره و هم لا یعلمون أنه جد رسول الله صلی الله علیه و آله ثم إنه ظهرت له (4)آیات و معجزات و مناقب و دلالات تدل علی النبوة. (5)

ص: 64

دیارمان از من اجازه نگرفتی با این­ که من بر برادرت شرط کرده بودم اگر از او دارای فرزندی بشوم نزد من می­ماند و از من جدا نمی­شود. مطّلب به او گفت: راست می­گویی. سپس سلما رو سوی فرزندش کرد و گفت: فرزندم! با عمویت خارج شدی و مرا ترک کردی، اکنون اگر می­خواهی با من برگرد و اگر عمویت را انتخاب می­کنی با او برو. وقتی شیبه سخن مادرش را شنید سرش را پایین انداخت. مادرش گفت: پسرم! ساکت نباش که تو زبانی رسا و دلی بی­باک داری، به حق پدرت سوگند که گرچه دوری­ات بر من بسیار سخت است ولی تو را از خواسته­ات بازنمی­دارم ای پسرم! شیبه سرش را بلند کرد و در حالی که اشکش سرازیر بود گفت: ای مادر! از مخالفت تو می­ترسم، چراکه نافرمانی از تو بر من حرام است، اما دوست دارم در جوار خانه پروردگارم باشم و عموهایم و خاندانم را ببینم. اگر فرمان دهی می­روم وگرنه برمی­گردم. سلما به گریه افتاد و گفت: اگر چنین است با رضایت به تو اجازه می­دهم، گرچه به گل روی تو خو کرده­ام، پس مرا از یاد مبر و مرا از خود بی­خبر مگذار. سپس او را بوسید و با او وداع کرد و گفت: ای پسر عبدمناف! امانتی را که برادرت هاشم با عهد و پیمان به من سپرده بود به تو تحویل دادم، از او محافظت کن و چون به بلوغ مردان رسید اگر من نبودم نیک بنگرید با که ازدواج می­کند. مطّلب به او گفت: با کاری که کردی بر ما ارج نهادی و نیک سخن گفتی، تا زنده­ایم حق تو را فراموش نمی­کنیم. سپس رو سوی او خواست تا وداع کند که سلما گفت: از این جامه­ها و اسبان هر چه می­خواهید بردارید. مطّلب او را سپاس گفت و برادرزاده­اش را با خود سوار کرد و به راه افتادند. وقتی نزدیک مکه رسیدند دره­ها از نور او روشن شدند و کعبه نورانی شد و مردم آمدند تا او را ببینند. در این هنگام مطّلب را دیدند که برادرزاده­اش را سوار کرده بود. از او پرسیدند که ای پسر عبدمناف این کیست که این دیار از او روشن شده است؟! مطّلب به آنان گفت: این بنده­ای است از برای من. گفتند: چه خوب­روست این بنده! و از آن پس مردم او را عبدالمطّلب (بنده مطّلب) نامیدند. او به منزلش رفت و ماجرای شیبه را پنهان داشت و مردم از او و نور او شگفت زده بودند و نمی­دانستند او جدّ رسول خدا صلّی الله علیه و آله است. بعدها از او نشانه­ها و معجزه­ها و فضایل و اشاراتی پدیدار شد که نشان از نبوت داشت.

ص: 64

و قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما قدم المطلب و شیبة إلی الحرم و کان بین عینیه نور رسول الله صلی الله علیه و آله کانت قریش تتبرک به فإذا أصابتهم مصیبة أو نزلت بهم نازلة أو دهمهم طارق (1)أو نزل بهم قحط توسلوا بنور رسول الله صلی الله علیه و آله فیکشف الله عنهم ما نزل بهم قال و کان أعجب نازلة نزلت بهم و أعجب آیة ظهرت لهم ما جری من أصحاب الفیل و هو أبرهة بن الصباح و کان ملک الیمن و قیل ملک الحبشة (2)الذی ذکره الله فی کتابه العزیز و کان قد أشرف منه أهل مکة علی الهلاک و قد حلف أنه یقطع آثارهم و یهدم الکعبة و یرمی بأحجارها فی بحر جدة و یحفر أساسها فکشفه الله عن البیت و أهله ببرکة عبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله قال صاحب الحدیث فأما ما اجتمعت علیه الروایات و أصحاب الحدیث أنه نزلت جماعة من أهل مکة بأرض الحبشة فی تجارة فدخلوا فی کنیسة من کنائس النصاری و أوقدوا بها نارا یصطلون علیها و یصلحون بها طعاما لهم و رحلوا لم یطفئوها فهبت ریح فأحرقت جمیع ما فی الکنیسة فلما دخلوا قالوا من فعل هذا قالوا کان (3)بها تجار من عرب مکة فأخبروا بذلک النجاشی و کان ملک الیمن أو ملک الحبشة و الله أعلم قال ما أحرق معبدنا إلا العرب فغضب لذلک غضبا شدیدا و قال لأحرقن معبدهم کما أحرقوا معبدنا فأرسل وزیره أبرهة بن الصباح و أرسل معه أربعمائة فیل و أرسل معه مائة ألف مقاتل و قال له امض إلی کعبتهم و انقضها حجرا حجرا و ارمها فی بحر جدة و اقتل رجالهم و انهب أموالهم و ذراریهم و لا تترک لهم رجالا قال فأمر المنادی ینادی فی الجیوش بالمسیر إلی مکة و اجتمعوا من کل جانب و مکان و أعدوا ما یصلح للسفر من الزاد و الماء و العدد و السلاح و الدواب و أمرهم بالمسیر قال فسار القوم و جعل فی مقدمة الجیوش رجلا من أخیار دولته یقال له الأسود بن مقصود (4)و أمره بالمسیر أمامه

ص: 65

ابوالحسن بکری می­گوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفته­اند: چون مطّلب و شیبه با نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان چشمان او به حرم آمدند، قریشیان از او تبرک می­جستند و چون مصیبتی بر آنان فرود می­آمد یا بلایی بر سرشان می­آمد یا امری ناگوار برایشان پیش می­آمد یا به قحطی دچار می­شدند، به نور رسول خدا متوسل می­شدند و خداوند ناخوشی­شان را بر طرف می­کرد. عجیب­ترین رویدادی که بر آنان پیش آمد و شگفت­ترین نشانه­ای که بر ایشان پدیدار شد، ماجرای اصحاب فیل بود، یعنی ماجرای ابرهة بن صباح که پادشاه یمن بوده و نیز گفته شده پادشاه حبشه بوده است؛ همان کسی که خداوند متعال در کتاب عزیز خود از او یاد کرده و نزدیک بود اهل مکه به دستش جان دهند و سوگند خورده بود که آثار آنان را از میان بردارد و کعبه را ویران کند و سنگ­های آن را به دریای جده بریزد و بنیانش را از جا در آورد. اما خداوند شرّ او را به برکت عبدالمطّلب جد رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خانه خود و اهل آن دور راند. آن­چه که روایات و راویان حدیث بر آن اجماع دارند چنین است که جمعی از اهالی مکه برای تجارت در زمین حبشه فرود آمدند و در یکی از کنیسه های نصارا وارد شدند و آتشی روشن کردند و بر آن گرد آمدند و طعامی ساختند و آن را خاموش نکردند و رفتند. پس از آن بادی گرفت و همه آن­چه را که در کنیسه بود سوزاند. چون واردش شدند گفتند: چه کسی چنین کرده؟ گفتند: تاجرانی از عرب­های مکه. این خبر را به نجاشی که پادشاه یمن یا حبشه بود، -خدا می­داند،- رساندند. او گفت بی­شک معبد ما را عرب­ها سوزانده­اند و بسیار خشمگین شد و گفت معبدشان را خواهم سوزاند. آن­گاه وزیر خود ابرهه بن صباح را

ص: 65

و معه عشرون ألف فارس و قال امض بمن معک و انزل علی الکعبة و خذ رجالها و نساءها و لا تقتل منهم أحدا حتی آتیک فإنی أرید أن أعذبهم عذابا شدیدا لم یعذب به أحد من العالمین قال فسار بجیشه سیرا عنیفا یقطع الفیافی و القفار و یجوز السهل و الوعار و لم یقروا و لم یهدءوا (1)حتی نزلوا ببطن مکة فلما سمع أهل مکة أنه قد نزل بهم صاحب الفیل جمعوا أموالهم و أهلیهم و دوابهم و هموا بالخروج من مکة هاربین من أصحاب الفیل فلما نظر إلیهم عبد المطلب قال لهم یا قوم أ یجمل منکم (2)هذا الأمر و إنه لعار علیکم خروجکم عن کعبتکم قالوا له إن الملک أقسم بمعبوده أن لا بد له من ذلک أن یهدم الکعبة و یرمی أحجارها فی البحر و یذبح أطفالها و یرمل نساءها و یقتل رجالها فاترکنا نخرج قبل أن یحل بنا الویل فقال لهم عبد المطلب إن الکعبة لا یصلون إلیها لأن لها مانعا یمنعهم عنها و صادا یصدهم عنها فإن أنتم التجأتم إلیها و اعتصمتم بها فهو خیر لکم فلم تطمئن القلوب (3)إلی کلامه و غلب علیهم الخوف و الجزع و خرجوا هاربین یطلبون الشعاب و منهم من طلب الجبال و منهم من رکب البحر قال فعند ذلک قالوا لعبد المطلب ما یمنعک أن تهرب مع الناس قال أستحیی من الله أن أهرب عن بیته و حرمه فو الله لا برحت من مکانی و لا نأیت (4)عن بیت ربی حتی یحکم الله بما یشاء قال و لم یبق یومئذ بمکة إلا عبد المطلب و أقاربه و هم غیر آمنین علی أنفسهم فلما نظر عبد المطلب إلی الکعبة خالیة و دیارها خاویة قال اللهم أنت أنیس المستوحشین و لا وحشة معک فالبیت بیتک و الحرم حرمک و الدار دارک و نحن جیرانک تمنع عنه ما تشاء (5)و رب الدار أولی بالدار قال و أقام الأسود بن (6)

ص: 66

با چهار صد فیل و صد هزار جنگجو فرستاد و به او گفت: سوی کعبه آنان برو سنگ به سنگ آن را از بین ببر و همه را در دریای جده بریز و مردانشان را بکش و اموال و اولادشان را غارت کن و هیچ یک از مردانشان را بر جا مگذار. آن­گاه به امر او منادی در میان سپاهیان ندای حرکت به سوی مکه سر داد و آنان از هر جا و مکانی گرد آمدند و آن­چنان که نیاز بود، توشه و آب و ابزار و سلاح و چهارپا فراهم آوردند و چون او فرمان داد، به راه افتادند. او پیشاپیش سپاهیان خود مردی از بزرگان دولت خود به نام اسود بن مقصود را گذاشت و به او که بیست هزار سوار به همراه داشت، فرمان داد جلوی سپاه پیش برود و به او گفت: با همراهیانت برو و بر کعبه فرود آی و مردان و زنانش را بگیر و هیچ یک از آنان را نکش تا من برسم، می­خواهم چنان به سختی عذابشان کنم که هیچ یک از جهانیان چنین عذاب نشده باشد. او با سپاه خود بی­رحمانه به راه افتادند و دشت­ها و بیابان­ها را درنوردیدند و فراز و نشیب­ها را پشت سر گذاشتند و نایستادند و آرام نگرفتند تا این­که به حوالی مکه رسیدند. چون اهل مکه شنیدند که اصحاب فیل بر آنان فرود آمده­اند، دارایی و کسان و چهارپایان خود را جمع آوردند و خواستند از دست اصحاب فیل از مکه بگریزند. عبدالمطّلب به آنان نگریست و گفت: ای قوم! آیا این کاری که می­کنید درست است؟ خروجتان از کعبه­تان ننگ­آور است. گفتند: این پادشاه به معبود خود سوگند خورده که بایست کعبه را ویران کند و سنگ­هایش را در دریا بریزد و کودکانش را سر ببُرد و زنانش را بی­شوهر کند و مردانش را بکشد، پس بگذار تا برویم پیش از آن­که چنین مصیبتی بر ما فرود آید. عبدالمطّلب گفت: آنان به کعبه نمی­رسند، زیرا حافظی دارد که آنان را از آن بازمی­دارد و جلوداری دارد که شرّشان را از آن دفع می­کند، اگر شما نیز به آن پناه برید و چنگ زنید، برایتان بهتر است. اما دل­های آنان از سخن وی آرام نگرفت و ترس و هراس بر آنان چیره شد و رو به سوی دره­ها گریختند و برخی رو سوی کوه­ها گذاشتند و برخی دیگر سوی دریا. در آن دم به عبدالمطّلب گفتند: چه چیز تو را بازمی­دارد که همراه مردمان نمی­گریزی؟ گفت: از خداوند حیا می­کنم که از خانه و حرمش بگریزم، به خدا سوگند از جایم تکان نمی­خورم و از خانه پروردگارم دور نمی­شوم تا خداوند به هر آن­چه می­خواهد حکم کند. او چنین گفت و آن روز هیچ کس در مکه نماند جز عبدالمطّلب و نزدیکانش که آنها نیز خود را در امان نمی­دیدند. چون عبدالمطّلب کعبه را بی­کس و خانه­هایش را خالی دید، گفت: خداوندا تو مونس به هراس افتادگانی و چون تو هستی هراسی نیست، این خانه خانه توست و این حرم حرم توست و این سرا سرای توست و ما همسایگان توییم، هر آن­طور که می­خواهی از آن محافظت کن که صاحب خانه به خانه خود سزاوارتر است. اسود بن مقصود

ص: 66

مقصود بجیشه حتی ورد علیه أبرهة بن الصباح و معه بقیة الجیش و هم أربعمائة فیل (1)فکدر المیاه و حطم المراعی و سد المسالک و الفجاج (2)و حطموا الأرض فأضر بهم العطش و الجوع لکثرتهم فشکوا ذلک إلی أبرهة فقال لهم سیروا إلی مکة مسرعین فنزلوا بالأبطح (3)و ساقوا جمیع المواشی و کانت لعبد المطلب ثمانون ناقة حمراء فأخذها القوم و تقاسموها (4)و سبق بعض الرعاة فأخبر عبد المطلب بذلک فقال الحمد لله هی مال الله و ضیافة لأهل بیته و زواره و حجاجه فإن سلمها (5)فهی له و إن ردها إلینا فهی إحسانه و هی عاریة عندنا ثم إن عبد المطلب لبس قمیصه و تردی برداء لوی و تحزم (6)بمنطقة الخلیل علیه السلام و تنکب قوس إسماعیل علیه السلام و استوی علی مطیته و عزم علی الخروج فقام إلیه أقاربه و قالوا له أین ترید قال إلی (7)هذا الرجل الظالم الذی أخذ مال الله عز و جل و تعرض لحرم الله قالوا ما کنا بالذی نطلق سبیلک حتی تمضی إلیه لأن هذا مثل البحر من دخله غرق و أنت اعتصمت برب الکعبة و اعتصمنا معک و رضینا لأنفسنا ما رضیت لنفسک أما الخروج من الحرم إلی شر الأمم فما نسمح لک بذلک قال یا قوم إنی أعلم من فضل ربی ما لا تعلمون فخلوا سبیلی فإنی سأرجع إلیکم عن قریب فخلوا سبیله فمرت به مطیته کالریح فلما أشرف علی القوم نظروا إلیه من بعید فإذا هو کالبدر إذا بدا و الصبح إذا أسفر فلما عاینوه من قریب بهتوا فیه فجاءوه و قد حبس الله أیدیهم عنه فقالوا له من أنت أیها الرجل الجمیل الطلعة الملیح الغرة من أنت یا ذا النور الساطع و الضیاء اللامع فإن کنت من هذه البلدة نسألک أن ترد

ص: 67

با سپاهش توقف کرد تا این­که ابرهة بن صباح با بقیه سپاه که چهار صد فیل­سوار بودند، سر رسید. او آب­ها را گل­آلود کرد و چراگاه­ها را تلف کرد و راه­ها و گردنه­ها را بست و زمین­ها را کوبید. در آن اوان گرسنگی و تشنگی بر آنان که بسیار بودند سخت آمد و از این سختی به ابرهه گلایه کردند. او گفت: سوی مکه بشتابید. آنان در ابطح فرود آمدند و گله­های چهارپایان را راندند و هشتاد شتر سرخ را که از برای عبدالمطّلب بود میان خود تقسیم کردند. یکی از گله­داران گریخت و این خبر را به عبدالمطّلب داد. او گفت: الحمد لله، این همه مال خداست و طعام ساکنان و زائران و حاجیان خانه اوست، اگر آن­ها را به آنان بسپارد، مال خودش است و اگر به ما باز گرداند، نیکی کرده است، این­ها نزد ما امانت است. سپس عبدالمطّلب پیراهنش را پوشید و ردای لوی بن غالب را بر تن کرد و کمربند ابراهیم را بر کمر بست و کمان اسماعیل را بر دوش افکند و بر مرکب خود سوار شد و خواست خارج شود که نزدیکانش نزدش آمدند و گفتند: کجا می­روی؟! گفت: سوی این مرد ستمگر که مال خداوند عزوجل را گرفته و به حرم او تجاوز کرده است. گفتند: ما نمی­گذاریم تو سوی او بروی، زیرا او همچون دریایی است که هر کس داخلش شود غرق می­شود، تو به پروردگار کعبه چنگ انداخته­ای و ما با تو به او پناه آورده­ایم، آن­چه را تو برای خود می­پسندی ما نیز برای خود می­پسندیم اما اجازه نمی­دهیم سوی بدترین مردمان خروج کنی. گفت: ای قوم! من از فضل پروردگارم چیزی می­دانم که شما نمی­دانید، پس راهم را باز کنید که من به زودی نزدتان باز خواهم گشت. آنان راهش را گشودند و مرکبش چون باد نزدش فراهم شد. چون در دیدرس آن قوم رسید، از دور او را دیدند که همچون ماه نو می­درخشید و چون بامداد نور می­افکند. وقتی از نزدیک او را دیدند، از او مبهوت شدند و در حالی که خداوند دستانشان را بی­حرکت کرده بود نزد او آمدند و گفتند: تو کیستی ای مرد زیباروی خوش­سیما؟! تو کیستی با این نور تابان و روشنایی درخشان؟! اگر از این دیار هستی، از تو می­خواهیم که از نزد ما بروی

ص: 67

عن قربنا (1)شفقة منا علیک فقال لهم إنی أرید الملک فقالوا له إن ملکنا قد أقسم بمعبوده أن لا یترک من قومک أحدا فقال لهم عبد المطلب إنی قد أتیته قاصدا فعند ذلک تصارخت القوم و قال بعضهم لبعض ما رأینا مثل هذا الرجل فی الجمال و الکمال إلا أنه ناقص العقل نحن نقول إن ملکنا قد أقسم بمعبوده أن لا یترک أحدا من أهل هذه البلدة و هو یقول لا بد لی منه قال فخلوا سبیله فمضی قاصدا إلی الملک فأوصلوا خبره إلی الملک و قالوا أیها الملک قد قدم علینا رجل صفته کذا و کذا من أهل مکة و لم یفزع و لم یجزع فقال الملک علی به فو حق ما أعتقده من دینی لو سألنی أهل الأرض ما قبلت فیه سؤالا قال فعند ذلک أقبلوا إلی عبد المطلب لیأتوا به قال لهم عبد المطلب إنی قادم إلی الملک بنفسی فأمر الملک قومه أن یشهروا السلاح و یجردوا السیوف و جعل الملک علی رأسه تاجا و شد عمامته علی جبینه و أمر سیاس الفیل أن یحضروه فأحضروه و کان فیهم فیل یقال له المذموم (2)و کان قد رکبوا علی رأسه قرنین من حدید لو نطح جبلا راسیا بهما لألقاه و کانوا (3)قد علقوا علی خرطومه سیفین هندیین و علموه الحرب و وقف سیاسه من ورائه فقال لهم الملک إذا رأیتمونی قد أشرت لکم (4)عند دخول هذا المکی فأطلقوه علیه حتی یدوسه بکلکله (5)قال فدخل علیهم عبد المطلب و هم صفوف ینظرون ما یأمرهم الملک فی عبد المطلب و هم باهتون و هو لا یلتفت إلی أحد منهم حتی جاوز أصحاب الفیل فأمرهم الملک بإطلاق الفیل فأطلقوه فلما قرب من عبد المطلب برک الفیل إلی الأرض و جثا علی رکبتیه و سکن ارتجاجه و کان قبل ذلک إذا أحضره سیاسه (6)علی القتال تحمر عیناه و یضرب بخرطومه و فیه سیفان فلما قرب من عبد المطلب سکن و لم یفعل شیئا فتعجب الملک و أصحابه من ذلک و ألقی الله

ص: 68

چون دلمان برایت می­سوزد. به آنان گفت: من با پادشاه کار دارم. گفتند: پادشاه ما به معبودش سوگند خورده که هیچ کس از قوم تو را بر جا نگذارد. عبدالمطّلب گفت: من با او کار دارم که آمده­ام. آن قوم بلوا کردند و به یکدیگر گفتند: هیچ مردی را در زیبایی و کمال همچون این مرد ندیده­ایم اما گویا عقلش ناقص است، ما می­گوییم پادشاهمان به معبودش سوگند خورده که هیچ یک از اهالی این دیار را بر جا نگذارد و او می­گوید باید او را ببینم. آن­ها راهش را گشودند و او سوی پادشاه به راه افتاد. خبر او را به پادشاه رساندند و گفتند ای پادشاه مردی از اهالی مکه که چنین و چنان است نزد ما آمده است و هیچ نمی­ترسد و باکی ندارد. پادشاه گفت: به دینی که بر آن معتقدم سوگند که اگر همه اهل زمین درباره او پادرمیانی کنند، نمی­پذیرم. آنان نزد عبدالمطّلب رفتند تا او را ببرند. عبدالمطّلب به آنان گفت: من خودم نزد پادشاه می­روم. پادشاه به مردان خود فرمان داد تا سلاح برگیرند و شمشیر برکشند. سپس تاجی بر سر گذاشت و سربندش را محکم کرد و به فیلبانان دستور داد تا فیل را بیاورند. آنان فیلی به نام «مذموم» آوردند که بر سر دو شاخ آهنین داشت و اگر با آن­ها بر کوه می­زد هر آینه کوه را از جا در می­آورد، بر خرطومش دو شمشیر هندی آویخته بودند و او را جنگ آموخته بودند. پادشاه به فیلبانان که پشت مذموم ایستاده بودند گفت هر وقت این مرد مکّی آمد و دیدید به شما اشاره کردم، مذموم را به سویش رها کنید تا با سینه اش پایمالش کند. عبدالمطّلب بر آنان وارد شد و حال آن­که آنان صف زده بودند و همه در بهت منتظر بودند تا ببینند پادشاه درباره عبدالمطّلب چه فرمانی می­دهد. او بدون توجه به هیچ یک از آنان جلو آمد تا این­که به فیلبانان رسید و پادشاه به آنان دستور داد تا فیل را رها کنند و آنان رهایش کردند. چون فیل نزدیک عبدالمطّلب رسید، زمین نشست و زانو زد و از حرکت ایستاد، حال آن­که اگر پیشتر فیلبانان او را برای حمله آماده می­کردند، چشمانش سرخ می­شد و با خرطومی که دو شمشیر داشت، حمله می­کرد. فیل وقتی نزدیک عبدالمطّلب رسید، آرام گرفت و هیچ کاری نکرد. پادشاه و یارانش از این رویداد شگفت زده شدند. خداوند

ص: 68

فی قلبه الجزع و الفزع و ارتعدت فرائصه و رق قلبه فأقبل علی عبد المطلب حتی أجلسه بجانبه و رحب به و التفت إلی الأسود بن مقصود و قال أی شی ء یطلب هذا الرجل المکی فأقضی حاجته و قد کان الملک یحلف علی هلاکه قبل ذلک ثم قال له الملک من أنت و ما اسمک فما رأیت أجمل منک وجها و لا أحسن منک بهجة و لک عندی ما سألت و لو سألتنی الرجوع عن بلدک لفعلت (1)فقال له عبد المطلب لا أسألک فی شی ء من ذلک إلا أن قومک أغاروا علینا و أخذوا لی ثمانین ناقة و کنت قد أعددتها للحجاج الذین یقصدوننا من جمیع النواحی فإن رأیت أن تردها علی فافعل فأمر الملک رجاله بإحضارهن (2)ثم قال الملک هل لک من حاجة غیرها فاسألنی فیها (3)فقال عبد المطلب أیها الملک ما أرید غیر هذه فقال له الملک فلم لا تسألنی فی بلدک (4)فإنی أقسمت لأهدمن کعبتکم و أقتل رجالکم لکن لعظم قدرک عندنا لو سألتنی فیها قبلت سؤالک (5)فقال عبد المطلب لا أسألک فی شی ء من ذلک قال و لم ذلک قال إن لها مانعا یمنعها غیری فقال الملک اعلم یا عبد المطلب إنی أخرج علی أثرک بجنودی و رجالی فنخرب الکعبة و نواحیها و أقتل سکانها فقال له عبد المطلب إن قدرت فافعل قال فانصرف عبد المطلب و مر علی الفیل المذموم فلما نظر الفیل إلی عبد المطلب سجد له فقام الوزراء و الحجاب یلومون الملک فی أمر عبد المطلب کیف خلی سبیله فقال لهم الملک ویحکم لا تلومونی أ لم تروا کیف سجد له الفیل بین یدیه و الله لقد وقع لهذا الرجل فی قلبی هیبة عظیمة و لکن أشیروا علی بما یکون من هذا الأمر فقالوا لا بد لنا أن نسیر إلی مکة فنخربها و نرمی أحجارها فی بحر جدة فعند ذلک أمر الملک بالجموع و الجیوش أن تزحف إلی مکة (6)و لما وصل عبد المطلب بالنوق إلی

ص: 69

در قلب پادشاه ترس و هراس افکند و او به لرزه افتاد و دلش تپید و به عبدالمطّلب رو کرد و او را کنار خود نشاند و به او خوش آمد گفت. سپس رو به اسود بن مقصود گفت هر چیزی این مرد مکّی بخواهد به او می­دهم. حال آن­که پیشتر سوگند یاد کرده بود که او را می­کشد. پادشاه به او گفت: تو کیستی و نامت چیست که زیباتر و نیکوتر از تو هرگز ندیده­ام؟! هر چه بخواهی نزد من داری، حتی اگر بخواهی از دیارتان بازگردم چنین خواهم کرد. عبدالمطّلب گفت: هیچ چیز از تو نمی­خواهم جز این­که بدانی قومت ما را غارت کردند و هشتاد شتر مرا گرفتند، من آن­ها را برای حاجیانی که از همه جا سوی ما می­آیند آماده کرده بودم، اگر صلاح می­دانی آن­ها را به من بازگردان. پادشاه به مردانش فرمان داد تا شتران را آوردند. سپس گفت اگر چیز دیگری می­خواهی بگو. عبدالمطّلب گفت: چیز دیگری نمی­خواهم. پادشاه گفت: چرا درباره دیارت از من چیزی نمی­خواهی؟! من سوگند یاد کرده­ام که کعبه­تان را ویران کنم . مردانتان را بکشم، اما چون منزلت تو نزدمان والا نمود، اگر درباره دیارت چیزی بخواهی، درخواست تو را می­پذیرم. عبدالمطّلب گفت: در این باره هیچ چیز از تو نمی­خواهم. گفت: چرا؟! گفت: زیرا حافظی دارد که از آن مراقبت می­کند. پادشاه گفت: ای عبدالمطّلب! بدان که من پشت پای تو با سربازان و مردانم می­آیم و کعبه­تان را با هر چه در اطراف دارد، خراب می­کنیم و ساکنانش را می­کشیم. عبدالمطّلب گفت: اگر می­توانی بکن! عبدالمطّلب برخاست و بر فیل گذر کرد و چون فیل نگاهش به او افتاد، برایش سجده کرد. در آن دم وزیران و پرده­داران برخاستند و پادشاه را ملامت کردند که چرا گذاشت او برود. گفت: وای بر شما! مرا ملامت نکنید، مگر ندیدید چطور این فیل پیش رویش سجده کرد؟ خداوند شکوهی شگفت از این مرد در دل من انداخت، حال در این کار مرا مشورت دهید. گفتند: بایست تا سوی مکه رویم و کعبه را ویران کنیم و سنگ­هایش را در دریای جده بریزیم. آن­گاه پادشاه به حاضران و سپاهیان دستور حرکت به سوی مکه داد. چون عبدالمطّلب با شترانش به

ص: 69

مکة خرج إلیه أقاربه و بنو عمه یهنئونه بالسلامة و قد کانوا آیسوا منه فلما نظروا إلیه فرحوا به و جعلوا یتعلقون به و یقبلون یدیه و قالوا الحمد لله الذی حماک و حفظک بهذا النور الحسن ثم سألوه عن الجیش فأخبرهم بقصته و خبر الفیل فقالوا له ما الذی تأمرنا به فقال یا قوم اخرجوا إلی جبل أبی قبیس حتی ینفذ الله حکمه و مشیته قال فخرج القوم بأولادهم و نسائهم و دوابهم و خرج عبد المطلب و بنو عمه و إخوته و أقاربه و أخرج مفاتیح الکعبة إلی جبل أبی قبیس و جعل یسیر بهم إلی الصفا و یدعو و یبکی و یتوسل بنور محمد صلی الله علیه و آله و جعل یقول یا رب إلیک المهرب و أنت المطلب أسألک بالکعبة العلیاء ذات الحج و الموقف العظیم المقرب یا رب ارم الأعادی بسهام العطب (1)حتی یکونوا کالحصید المنقلب ثم رجع و أتی إلی باب البیت فأخذ بحلقته و هو یقول:

لاهم إن المرء یمنع رحله فامنع رحالک (2)***لا یغلبن صلیبهم و محالهم عدوا (3)محالک

إن کنت تارکهم و کعبتنا (4)فأمر ما بدا لک*** جروا جمیع بلادهم و الفیل کی یسبوا عیالک

عمدوا جمالک بکیدهم جهلا و ما راقبوا جلالک*** فانصر علی آل الصلیب و عابدیه الیوم آلک

و قال أیضا شعرا:

یا رب لا أرجو لهم سواکا***یا رب فامنع منهم حماکا

إن عدو البیت من عاداکا***امنعهم أن یخربوا قراکا

و إذا بهاتف یسمع صوته و لا یری شخصه و هو یقول قد أجبت دعوتک و بلغت مسرتک إکراما للنور الذی فی وجهک فنظر یمینا و شمالا فلم یر أحدا ثم قال لمن معه و هم علی جبل أبی قبیس و قد نشروا شعورهم و هم یبتهلون بالدعاء و یستبشرون بالإجابة ثم قال أبشروا فإنی رأیت النور الذی فی وجهی قد علا و إنما کان ذلک کاشفا لما

ص: 70

مکه رسید، نزدیکانش و پسرعموهایش سویش بیرون آمدند و سلامتی او را تبریک گفتند، چراکه از بازگشت او ناامید بودند. وقتی نگاهشان به او افتاد، خوشحال شدند و بر او آویختند و دستانش را بوسیدند و گفتند: سپاس خداوندی را که از تو و این نور زیبا حمایت و حفاظت کرد. سپس دریاره آن سپاه از او پرسیدند و او ماجرای خود و آن فیل را برایشان گفت. گفتند: می­گویی ما چه کنیم؟ گفت: ای قوم! سوی کوه ابی قبیس بروید تا حکم و مشیّت خداوند انجام گیرد. آن قوم با فرزندان و زنان و چهارپایانشان به همراه عبدالمطّلب و پسرعموها و خواهران و نزدیکان وی به راه افتادند و او کلیدهای کعبه را با خود سوی کوه ابی قبیس برد و آنان را سوی صفا روانه کرد و در راه دعا می­کرد و می­گریست و به نور محمد صلّی الله علیه و آله توسل می­جست و می­گفت: پروردگارا تو گریزگاه و مقصد مایی! به حق کعبه والامقامِ حاجیان و این جایگاه والا و مقرّب از تو می­خواهم که دشمنان را چنان به تیر هلاکت نشانه روی که چون خرمن درو شده شوند. سپس برگشت و سوی در کعبه رفت و دست در حلقه­اش انداخت و گفت:

« غصه­ای نیست، هر کس از خانه خود مراقبت می­کند، خداوندا! پس تو نیز از خانه­ات مراقبت کن،صلیب اینان و زور و قدرتشان بر قدرت تو چیره نخواهد شد،

اگر می­خواهی آنان را با کعبه ما واگذاری هر چه دوست می­داری بکن، آنان همه اهل دیارشان را با فیل آورده­اند تا خانواده تو را به اسارت ببرند،

زیبایی تو را از روی نادانی با فریب­کاری نشانه رفته­اند، اما از بزرگی تو غافل شده­اند، پس تو امروز خاندان خود را بر خاندان و پرستندگان صلیب یاری فرما. »

و باز سرود:

«پروردگارا من در برابر اینان جز تو امیدی ندارم، پروردگارا خودت در برابر اینان از حَرمت دفاع کن،

دشمن این خانه دشمن توست، جلوی اینان را بگیر تا مبادا سرزمینهای تو را ویران کنند.»

ناگاه از سروشی که دیده نمی­شد شنید که می­گوید: به یُمن نوری که در چهره داری، درخواستت اجابت شد و به خواسته­ات رسیدی. او به چپ و راستش نگریست اما هیچ کس را ندید. سپس به همراهان خود که سرگشته و زاری کنان در کوه ابی قبیس دعا می­کردند و اجابت می­طلبیدند، گفت: بشارت باد بر شما که دیدم نور چهره­ام فراز شد و به یُمن آن شما

ص: 70

طرقکم ففرح القوم و تضرعوا إلی الله تعالی فبینما هم کذلک إذا أشرفت علیهم غبرة القوم (1)و تقاربت الصفوف و لاح لهم بریق الأسنة ثم انکشف الغبار عن الفیل فنظروا إلیه کأنه الجبل العظیم و قد ألبسوه الحدید و زینوه بزینة فاشتد قلقهم و انهملت عبراتهم و تضرع عبد المطلب و دعا فو الله ما أتم عبد المطلب دعاءه و تضرعه حتی وقف الفیل مکانه فصرخت علیه الفیالة (2)و زجرته الساسة فلم یلتفت إلیهم فوقفت الجیوش و دهشوا فقال الأسود بن مقصود و هو علی الساقة (3)ما الخبر قالوا إن الفیل قد وقف فقال للساسة اضربوه فضربوه فما حال و لا زال فتعجبوا من ذلک ثم أمرهم أن یعطفوا رأسه ففعلوا فهرول راجعا فأمر برده فردوه فوقف فقال الأسود سحروا فیلکم ثم بعث إلی الملک و أعلمه بذلک فقال له أشر علینا فبعث أبرهة إلی ابن مقصود فقال لیس من جرب کمن لا یجرب ابعث للقوم رسولا (4)و اطلب الصلح و لا تخبرهم بأمر الفیل لئلا یکون طریقا لطمعهم فیکم و اطلب منهم رجالا بعدد من قتل منا (5)و یقومون لنا بما أفسدوا من کنیستنا فإذا فعلوا ذلک رجعنا عنهم قال فلما دخل رسول أبرهة علی الأسود و کان اسمه حناطة الحمیری (6)و کان یهزم الجیوش وحده و کان له خلقة هائلة فقال له الأسود هل لک أن تکون أنت الرسول إلیهم فعسی أن یکون الصلح علی یدیک فقال حناطة ها أنا سائر إلیهم فإن صالحونا و إلا

ص: 71

نجات خواهید یافت. آن قوم شادمان شدند و به درگاه خداوند متعال زاری کردند. در همان اوان غبار آن سپاه که صفوفی در هم فشرده داشتند و سرنیزه­هایشان برق می­زد، به هوا خواست. چون غبار فرو نشست، آن فیل که چون کوهی بزرگ بود و جامه­ای از آهن بر تن داشت و بسیار آراسته بود، پدیدار شد. آنان به شدت نگران شدند و اشک­هایشان سرازیر شد. عبدالمطّلب به زاری افتاد و دعا کرد. به خدا سوگند هنوز زاری و دعای عبدالمطّلب تمام نشده بود که ناگاه آن فیل سر جایش ایستاد. فیلبانان و نگاهبانان بر سرش فریاد برآوردند و نعره کشیدند، اما هیچ به آنان توجه نکرد. سپاهیان ایستادند و شگفت زده شدند. اسود بن مقصود که عقب­دار سپاه بود گفت چه خبر شده؟! گفتند: فیل ایستاده است. به فیلبانان گفت: بزنیدش. آنان فیل را زدند اما همچنان بر جا بماند و آنان در شگفتی ماندند. سپس دستور داد فیل را بچرخانند. چنین کردند اما فیل شتابان سرش را بازگرداند. دستور داد برش گردانند، چنین کردند اما فیل ایستاد. اسود گفت: فیلتان را جادو کرده­اند. آن­گاه کسی را سوی پادشاه فرستاد و او را خبردار کرد و به او گفت که بگو چه کنیم. ابرهه به اسود چنین پیام داد که آزموده را آزمودن خطاست. کسی را نزد این قوم بفرست و صلح بجوی و مگذار از ماجرای فیل باخبر شوند تا مبادا در شما طمع کنند و به تعداد کشتگان ما از آنان غرامت بخواه(1) و بگو آن­چه از کنیسه ما تباه کرده­اند بازگردانند، اگر چنین کردند، از آنان دست می­کشیم. وقتی پیغام­آور ابرهه که نامش حناطه حمیری بود نزد اسود بازگشت، اسود به او که یک تنه لشکری را حریف بود و هیئتی خوفناک داشت گفت: آیا می­پذیری که خود تو فرستاده ما نزد آنان باشی؟ امید است به دست تو صلح انجام گیرد. حناطه گفت: من نزد آنان می­روم، اگر با ما صلح کردند که هیچ وگرنه

ص: 71

رجعت برءوسهم ثم سار و هو معجب بنفسه فسأل عن سید قریش فقالوا هو الشیبة النجار (1)و کان عبد المطلب قد رآه و علم أنه رسول من القوم فلما نظر حناطة إلی عبد المطلب دهش و حار فقال له عبد المطلب ما الذی أتی بک قال یا مولای إن أبرهة قد عرف فضلکم و وهب لکم الحرم و البیت و قد أرسل إلیک أن تقوم بدیة من قتل له أو تسلم من رجالک بعددهم (2)ثم تقوم له بثمن ما عدم من الکنیسة فإذا فعلتم هذا رجع عنکم (3)فقال عبد المطلب أ یؤخذ البری ء بالسقیم و نحن من شیمتنا الأمانة و الصیانة و نقبض أیدینا عن المظالم و نصرف جوارحنا (4)عن المآثم فبلغ صاحبک عنا ذلک و أما هذا البیت فقد سبق منی القول فیه إن له ربا یمنع عنه فو الله ما کبر علی ما جمعتموه من الرجال فإن أراد صاحبک المسیر فلیسر و إن أراد المقام فلیقم قال فلما سمع حناطة کلامه غضب و أراد أن یقتل عبد المطلب فظهر لعبد المطلب ما فی وجهه فلم یمهله دون أن قبض علی محزمه و مراق بطنه و شاله (5)و ضرب به الأرض و قال و عزة ربی لو لا أنک رسول لأهلکتک قبل أن تأتی صاحبک فرجع حناطة إلی الأسود و أعلمه بما کان من أمره ثم قال هؤلاء قوم قد غلت (6)دماؤهم و الرأی عندی أن تراسل القوم بعد هذا و اعلم أن مکة خلیة من أهلها (7)فأسرع إلی الغنیمة.

قال الراوی فأمر الجیوش بالزحف فساروا نحو الحرم فلما قربوا منه جاءهم أمر الله من حیث لا یشعرون و إذا هم بأفواج من الطیر کالسحابة المترادفة یتبع بعضها بعضا و هی کأمثال الخطاطیف یحمل (8)کل طیر ثلاثة أحجار أحدها فی منقاره و اثنین (9)

ص: 72

با سرهایشان بازمی­گردم. او مغرورانه به راه افتاد و از سرور قریشیان جویا شد. گفتند: او شیبه نجار است. عبدالمطّلب او را دیده بود و می­دانست که او فرستاده آن قوم است. چون نگاه حناطه به عبدالمطّلب افتاد، گیج شد و متحیّر ماند. عبدالمطّلب به او گفت: تو را چه شده؟ گفت: ای سرورم! ابرهه فضیلت شما را دانست و این حرم و این خانه را بر شما بخشید و مرا فرستاد تا دیه کشتگان را به او بپردازید یا به تعداد آن­ها از مردانتان تحویل دهید، همچنین بهای آن­چه را که از کنیسه تلف شده بپردازید، اگر چنین کنید از شما دست می­کشد. عبدالمطّلب گفت: بی­گناه به جای گناهکار مجازات نمی­شود، ما به امانت و عدالت عادت داریم و همواره از ستم دست به دور داریم و انداممان را از گناه بازمی­داریم، این پیام را از ما به سرورت برسان، و اما درباره این خانه، من پیشتر به او گفته­ام که این خانه پروردگاری دارد که خود از آن محافظت می­کند، به خدا سوگند جمعیتی که جمع آورده­اید هرگز بر من گران نمی­نماید، او اگر می­خواهد برود و اگر می­خواهد بماند. چون حناطه این سخن بشنید، خشمگین شد و خواست عبدالمطّلب را بکشد. عبدالمطّلب از رنگ رخسارش این را دریافت و مهلتش نداد و کمربند و گریبانش را گرفت و او را بلند کرد و بر زمین زد و گفت: به عزت پروردگارم سوگند اگر پیک آنان نبودی پیش از آن­که یاورت سر برسد، می­کشتمت. حناطه نزد اسود برگشت و او را از آن­چه گذشت خبر داد. سپس گفت: این قوم خونشان مباح است، به نظر من به سپاهیان پیغام فرست که مکه از اهل خود خالی است و سوی غنایم بشتابید. او به سپاهیان فرمان حرکت داد و آنان سوی حرم به راه افتادند. چون نزدیک حرم رسیدند، خواستِ خداوند از جایی که احساس نمی­کردند آنان را دریافت و به ناگاه دسته­های پرندگانی را دیدند که همچون ابرهای در هم تنیده در پی هم می­آیند و همچون پرستو هر یک سه سنگ به اندازه­ای میان عدس و نخود با خود دارند، یکی بر منقار و دو دیگر

ص: 72

بین رجلیه کالعدس و کبیرها کالحمص و قد تعالت الطیور و ارتفعت و امتدت فوق العسکر (1)و انتشرت بطولهم و عرضهم فلما نظر القوم إلی ذلک خافوا و قالوا ما هذه الطیور التی لم نر مثلها قبل هذا الیوم فقال الأسود ما علیکم بأس لأنها طیر تحمل رزقها لفراخها ثم قال علی بقوسی و نبلی حتی أردها عنکم فأخذ قوسه و أراد الرمی فتصارخت الطیور مستأذنة لربها فی هلاک القوم فما أتمت (2)صراخها حتی فتحت أبواب السماء و إذا بالنداء أیها الطیور المطیعة لربها افعلوا ما أمرتم به فقد اشتد غضب الجبار علی الکفار ففتحت الطیور أفواهها و کان أول حصاة وقعت علی رأس حناطة فنزلت من البیضة إلی الرأس إلی الحلقوم و نزلت إلی الصدر و خرجت من دبره و نزلت إلی الأرض و غاصت فانقلب صریعا فتناثرت (3)القوم یمینا و شمالا و الطیور تتبعهم لا تحول و لا تزول عن الرجل حتی ترمیه بالحصاة علی رأسه فتخرج من دبره و لا یردها درقة (4)و لا حدید و إن أبرهة لما نظر إلی الطیر و فعلها علم أنه قد أحیط بهم فولی هاربا علی وجهه و أما الأسود فإنه لما نظر إلی ما نزل بقومه و الحصی تتساقط علیهم و هم یقعون علی وجوههم فإذا بطیر قد ألقی (5)حجرا فوقع فی فیه حتی خرج من دبره (6)و أتاه آخر فضربه فی هامته فطلع من قفاه (7)فخر صریعا و أعجب من ذلک أن رجلا من حضرموت کان له أخ فسأله المسیر معه فأبی و قال ما أنا ممن یتعرض لبیت الله فلما نزل بهم البلاء خرج هاربا علی وجهه و الطیر یتبعه فلما وصل إلی أخیه وصف له العذاب الذی حل بالقوم و رفع رأسه و إذا هو بطیر قد رماه بحصاة

ص: 73

به پا. پرندگان بالا رفتند و اوج گرفتند و فراز آن لشکر را پوشاندند و در طول و عرض آن منتشر شدند. چون آن قوم این صحنه را دیدند، ترسیدند و گفتند این­ها چه پرندگانی هستند که پیشتر ندیده بودیم؟! اسود گفت: چیزی نیست، اینان پرندگانی هستند که برای جوجه­هایشان روزی می­برند. سپس گفت من اکنون با تیر و کمانم آنان را از شما می­رانم. کمانش را در دست گرفت و خواست تیر بیاندازد که پرندگان به طلب اذن پروردگارشان برای هلاکت آن قوم جیغ کشیدند و هنوز جیغشان فرو ننشسته بود که درهای آسمان باز شد و ندا رسید که: ای پرندگانی که به فرمان پروردگارتان هستید، فرمان ما را به انجام رسانید. این­چنین خشم خداوند جبّار بر کافران شدت گرفت و آن پرندگان دهان­هایشان را باز کردند. نخستین سنگ بر سر حناطه افتاد و از کلاهخودش در سرش و سپس در گلویش و سپس در سینه­اش فرو رفت و سرانجام از پشتش بیرون آمد و بر زمین افتاد و در زمین فرو رفت. حناطه بر خاک افتاد و آن قوم از چپ و راست گریختند و پرندگان دنبالشان می­کردند و هیچ یک را وانمی­گذاشتند جز آن­که سنگی بر سرش می­انداختند و آن سنگ که نه سپر آن را دفع می­کرد و نه شمشیر، از پشتش بیرون می­آمد. ابرهه چون پرندگان و آن ماجرا را دید، دانست که عرصه بر آنان به تنگ آمده است و پا به فرار گذاشت. اسود نیز چون دید چنان بلایی بر سر قومش آمده و سنگ بر سرشان می­بارد و بر زمین نگون می­شوند، ناگاه سنگی از پرنده­ای رها شد و در دهانش فرو رفت و از پشتش بیرون آمد و پرنده­ای دیگر سر رسید و سنگی بر سرش زد که از پشتش بیرون آمد و او بر زمین افتاد. شگفت­تر از همه این­که مردی از حضرموت برادری داشت که از او خواسته بود با آنان همراه شود، ولی او خودداری کرده بود و گفته بود: من در شمار متجاوزین به خانه خدا نیستم. وقتی آن بلا بر سر آن قوم آمد، آن مرد راه فرار در پیش گرفت و در حالی که پرندگان او را دنبال می­کردند به برادرش رسید، در همان حال که عذاب آن قوم را برایش تعریف می­کرد، سر بلند کرد و ناگاه پرنده­ای سنگی

ص: 73

علی هامته و خرجت من دبره و أما أبرهة فإنه سار مجدا علی فرسه إذ سقطت یده الیمنی فتحیر فی أمره فسقطت یده الیسری ثم رجله الیمنی ثم الیسری فأتی منزله فحکی لهم جمیع ما جری لهم کلهم فما أتم حدیثه إلا و رأسه قد وقع هذا ما جری لهم و أما عبد المطلب و من معه فإنهم أقاموا فی ابتهال و دعاء و تضرع و قد استجیب لهم ببرکة رسول الله صلی الله علیه و آله و قالوا فی دعائهم اللهم ببرکة هذا النور الذی وهبتنا اجعل لنا من کل کیدهم فرجا (1)و انصرنا علی أعدائنا و نظروا هیاکل الأعداء علی وجه الأرض مطروحة و الفیل ولی هاربا و أما ما کان ممن فر من أهل مکة و سمع بما نزل بأصحاب الفیل أتوا فرحین مستبشرین و أقاموا مدة ینقلون الأسلاب و الرحال (2)و کان سعادتهم (3)و سرورهم ببرکة رسول الله صلی الله علیه و آله.

ثم إن عبد المطلب (4)کان ذات یوم نائما فی الحجر إذ أتاه آت فقال له احفر طیبة قال فقلت له و ما طیبة فغاب عنی إلی غد فنمت فی مکانی فأتی الهاتف فقال احفر برة فقلت و ما برة فغاب عنی فنمت فی الیوم الثالث فأتی و قال احفر مضنونة فقلت و ما مضنونة فغاب عنی و أتانی فی الیوم الرابع و قال احفر زمزم فقلت و ما زمزم قال لا تنزف أبدا و لا تذم تسقی الحجیج الأعظم عند قریة النمل فلما دله علی الموضع أخذ عبد المطلب معوله و ولده الحارث و لم یکن له یومئذ ولد غیره فلما ظهر له البناء و علمت قریش بذلک قالوا له هذا بئر زمزم بئر أبینا إسماعیل علیه السلام و نحن فیه شرکاء قال لا أفعل لأنه أمر خصصت به دونکم فتشاوروا علی أن یجعلوا

ص: 74

بر سر او انداخت و آن سنگ از پشتش بیرون آمد. و اما ابرهه؛ او با سرعت بر مرکب خود می­تاخت که ناگاه دست راستش قطع شد، در تحیّر از این رویداد بود که دست چپش و بعد پای راستش و سپس پای چپش نیز قطع شد. به منزل رسید و همه ماجرا را برایشان تعریف کرد، هنوز سخنش تمام نشده بود که سرش بر زمین افتاد. ماجرای آنان چنین شد اما، عبدالمطّلب و همراهانش که در دعا و گریه و زاری بودند، دعایشان به برکت رسول خدا صلّی الله علیه و آله اجابت یافت. آنان در دعای خود می­گفتند: خداوندا به برکت نوری که به ما عطا کردی، برای ما در برابر مکرهای اینان گشایشی حاصل فرما و ما را بر دشمنان­مان پیروز فرما. در همان اوان اجساد دشمنان را دیدند که نقش بر زمین شده­اند و آن فیل نیز پا به فرار گذاشته است. کسانی که از مکه گریخته بودند، شنیدند چه بر سر اصحاب فیل آمده و شاد وخوشحال بازگشتند و مدتی در حال بازگرداندن بار و بنه خود بودند و به برکت رسول خدا صلّی الله علیه و آله کامیاب و شادمان شدند.

روزی عبدالمطّلب در حجر خوابیده بود که کسی به خوابش آمد. خود می­گوید: او گفت: «طیبه» را حفر کن. گفتم: طیبه چیست؟! او غیب شد. فردا نیز همان­جا خوابیده بودم که آن سروش آمد و گفت: «بِرّه» را حفر کن. گفتم: بِرّه چیست؟! او غیب شد. روز سوم خوابیده بودم که باز آمد و گفت: «مضنونه» را حفر کن. گفتم: مضنونه چیست؟او غیب شد و روز چهارم نزد من آمد و گفت: «زمزم» را حفر کن. گفتم: زمزم چیست؟! گفت: چاهی است که هرگز خشک نمی­شود و کم­آب نمی­گردد و حاجیان بسیاری را سیراب می­کند و در نزدیکی لانه مورچگان است. چون سروش راه چاه را به عبدالمطّلب نمود، او کلنگش را برداشت و با پسرش حارث به راه افتاد. او در آن زمان پسر دیگری نداشت. چون آن­جا پیش چشمش آمد و قریشیان از قصه خبردار شدند، گفتند: این چاه زمزم، چاه پدر ما اسماعیل است و ما در این کار شریکیم. گفت: نمی­پذیرم، زیرا این کاری است که تنها به من سپرده شده و نه به شما. آنان مشورت کردند تا کسی را

ص: 74

بینهم حکما و هو سعید بن خثیمة (1)و کان بأطراف الشام فخرجوا حتی إذا کانوا بمفازة بین الحجاز و الشام بلغ بهم الجهد و العطش و لم یجدوا ماء فقالوا لعبد المطلب ما تفعل قال کل واحد منکم یحفر حفیرة لنفسه ففعلوا ثم رکب عبد المطلب راحلته و سار بها (2)فنبع الماء من تحت خفها فکبر و کبرت أصحابه و شربوا جمیعهم و ملئوا قربهم و حلفوا أن لا یخالفوه فی زمزم فقالوا إن الذی أسقاه الماء فی هذه الفلاة هو الذی أعطاه زمزم و رجعوا و مکنوه من الحفر. (3)فلما تمادی علی الحفر وجد غزالین من ذهب و هما اللذان دفنهما جرهم و وجد أسیافا کثیرة و دروعا فطلبوه بنصیبهم فیها فقال لهم هلموا إلی من ینصف بیننا فنضرب القداح (4)فنجعل للکعبة قدحین و لی قدحین و لکم قدحین فمن خرج قدحاه کان هذا له قالوا أنصفت فجعل قدحین أصفرین للکعبة و قدحین أسودین له و قدحین أبیضین لقریش ثم أعطاه لصاحب القداح (5)و هو عند هبل و هبل صنم فی الکعبة فضرب بهما فخرج الأصفران علی الغزالین و خرج الأسودان علی الأسیاف و الدروع لعبد المطلب و تخلف قدحا قریش فضرب عبد المطلب الأسیاف ما بین الکعبة فضرب فی الباب الغزالین من الذهب و أقام عبد المطلب بسقایة زمزم للحاج (6)و ما کان بمکة من یحسده و یضاده إلا رجل واحد و هو عدی بن نوفل و کان أیضا صاحب منعة (7)و بسطة و طول ید و کان المشار إلیه قبل قدوم عبد المطلب فلما قدم

ص: 75

میان خود حَکَم کنند؛ سعید بن خیثمه را برگزیدند که در اطراف شام بود. به راه افتادند تا این­که به بیابانی میان حجاز و شام رسیدند و دشواری و تشنگی بر آنان سخت آمد اما آبی نیافتند. به عبدالمطّلب گفتند: چه کنیم؟ گفت: هر کس گودالی برای خود حفر کند. دست به کار شدند. سپس عبدالمطّلب بر چهارپای خود سوار شد و به راه افتاد و ناگاه از زیر سمّ حیوان آب جوشید. عبدالمطّلب و یارانش تکبیر گفتند و همگی از آن نوشیدند و مشک­های خود را پُر کردند و سوگند خوردند که درباره چاه زمزم با او مخالفت نکنند و گفتند: کسی که او را در این صحرا سیراب کرد، همان کسی است که زمزم را به او عطا کرده است. آن­گاه بازگشتند و حفر کردن را به او سپردند. چون دست به کار حفر شد، دو آهوی طلایی یافت که جُرهم آن دو را دفن کرده بود، و نیز شمشیرها و سپرهای بسیار یافت. آنان از او سهم خواستند. گفت: کار را به انصاف بسپارید، قرعه می­اندازیم، دو قرعه برای کعبه، دو قرعه برای من و دو قرعه برای شما، قرعه هر کس درآمد، سهمش مشخص می­شود. گفتند: منصفانه است. آن­گاه دو قرعه زرد برای کعبه قرار دادند و دو قرعه سیاه برای او و دو قرعه سفید برای قریشیان. سپس کار را به مأمور قرعه در نزد هبل که بتی در کعبه بود، سپردند. او قرعه زد و دو قرعه زرد برای دو آهو و دو قرعه سیاه برای شمشیرها و سپرها درآمد و قرعه قریشیان درنیامد. عبدالمطّلب شمشیرها را میان کعبه، و آهوان طلایی را بر درب کعبه زد و خود نوشاندن آب به حاجیان را بر عهده گرفت. پس از آن هیچ کس به او حسد نورزید و با او مخالفت نکرد جز یک نفر؛ یعنی عدی بن نوفل که شکوه و منزلت و دستی دهنده داشت و پیش از آن­که عبدالمطّلب بیاید، انگشت­ها به سوی او بود. وقتی

ص: 75

عبد المطلب إلی مکة و سوده أهل مکة علیهم کبر ذلک علی عدی بن نوفل إذ مال الناس إلی عبد المطلب و کبر ذلک علیه فلما کان بعض الأیام تناسبا (1)و تقاولا و وقع الخصام فقال عدی بن نوفل لعبد المطلب أمسک علیک ما أعطیناک و لا یغرنک ما خولناک فإنما أنت غلام من غلمان قومک لیس لک ولد و لا مساعد فبم تستطیل علینا و لقد کنت فی یثرب وحیدا حتی جاء بک عمک إلینا و قدم بک علینا فصار لک کلام فغضب عبد المطلب لذلک و قال له یا ویلک تعیرنی بقلة الولد لله علی عهد و میثاق لازم لئن رزقنی الله عشرة أولاد ذکورا و زاد علیهم لأنحرن أحدهم إکراما و إجلالا لحقه و طلبا بثأری (2)بالوفاء اللهم فکثر لی العیال و لا تشمت بی أحدا إنک أنت الفرد الصمد و لا أعاین بمثل قولک أبدا (3)ثم مضی و أخذ فی خطبة النساء و التزویج حرصا علی الأولاد ثم تزوج بست نساء فرزق منهن عشرة أولاد و کل امرأة تزوجها هی کانت ذات حسن و جمال و عز فی قومها منهن منعة بنت حباب الکلابیة (4)و الطائفیة (5)و الطلیقیة بنت غیدق اسمها سمراء و هاجرة الخزاعیة و سعدی بنت حبیب الکلابیة و هالة بنت وهب و فاطمة بنت عمرو المخزومیة و أما منعة بنت الحباب فإنها ولدت له الغیداق و اسمه الحجل و إنما سمی الغیداق لمروته و بذل ماله و أما الفرعی (6)فولدت له أبا لهب و اسمه عبد العزی و أما سعدی (7)فولدت له ولدین أحدهما ضرار و الآخر العباس و أما فاطمة فولدت له ولدین أحدهما عبد مناف و یقال له أبو طالب

ص: 76

عبدالمطّلب به مکه آمد و اهل مکه او را پیشوا نهادند، این بر عدی بن نوفل گران آمد؛ چراکه مردم به عبدالمطّلب گراییدند و این برای او پذیرفتنی نبود. وقتی روزی از روزها میان آن دو گفتگو و نزاع بالا گرفت، عدی بن نوفل به عبدالمطّلب گفت: آن­چه را که به تو عطا کردیم، از خود ندان و از آن­چه که بر عهده تو گذاشته­ایم، مغرور نشو، چون تو یکی از پسران قوم خود هستی که نه پسری داری و نه یاوری، پس چگونه بر ما بزرگی می­کنی حال آن­که تو در یثرب تنها بودی و سپس عمویت تو را نزد ما آورد و تو را بر ما پیشوا کرد و تو صاحب امر شدی. عبدالمطلب از این سخن خشمگین شد و به او گفت: وای بر تو! مرا به­خاطر کم­فرزند بودن سرزنش می­کنی؟! برای خدا بر خود عهدی لازم قرار می دهم که اگر خداوند به من ده فرزند پسر داد و بر آنان افزود، هر آینه یکی از آنان را برای تکریم و تجلیل حقّ او و برای وفای به عهد قربانی خواهم کرد، خداوندا خانواده مرا زیاد گردان و مگذار کسی مرا سرزنش کند که تو یگانه و بی­همتایی و سخنی همچون سخن تو نمی­بینم. سپس راهی شد و زنانی را خواستگاری کرد و ازدواج کرد تا دارای فرزند شود. او با شش زن ازدواج کرد و از آنان دارای ده فرزند شد. هر زنی که گرفت، در میان قوم خود به نیکی و زیبایی و عزت، معروف بود، از جمله: منعه بنت حباب کلابیه، طائفیه، طلیقیه بنت غیدق به نام سمراء، هاجره خزاعیه، سعدی بنت حبیب کلابیه، هاله بنت وهب، فاطمه بنت عمرو مخزومیه. منعه برای عبدالمطّلب غیداق (به معنای جوانمرد) را زایید که نامش حجل بود اما به­خاطر جوانمردی و بخشندگی­اش غیداق نامیده شد. فرعی برایش ابولهب را زایید که عبدالعُزّی نام داشت. سعدی برایش دو پسر زایید: یکی ضرار و دیگری عباس. فاطمه نیز برایش دو پسر زایید: یکی عبدمناف که به او ابوطالب گفتند

ص: 76

و الآخر عبد الله أبو رسول الله صلی الله علیه و آله (1)و کان عبد الله أصغر أولاده و کان فی وجهه نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأولاد عبد المطلب الحارث و أبو لهب و العباس و ضرار و حمزة و المقوم و الحجل و الزبیر و أبو طالب و عبد الله (2)و کان عبد المطلب قائما مجتهدا فی خدمة الکعبة و کان عبد المطلب نائما فی بعض اللیالی قریبا من حائط الکعبة فرأی رؤیا فانتبه فزعا مرعوبا فقام یجر أذیاله و یجر رداءه إلی أن وقف علی جماعته و هو یرتعد فزعا فقالوا له ما وراءک یا أبا الحارث إنا نراک مرعوبا طائشا فقال إنی رأیت کأن قد خرج من ظهری سلسلة بیضاء مضیئة یکاد ضوؤها یخطف الأبصار لها أربعة أطراف طرف منها قد بلغ المشرق و طرف منها قد بلغ المغرب و طرف منها قد غاص تحت الثری و طرف منها قد بلغ عنان السماء فنظرت (3)و إذا رأیت تحتها شخصین عظیمین بهیین فقلت لأحدهما من أنت فقال أنا نوح نبی رب العالمین و قلت للآخر من أنت قال أنا إبراهیم الخلیل جئنا نستظل بهذه الشجرة فطوبی لمن استظل بها و الویل لمن تنحی عنها فانتبهت لذلک فزعا مرعوبا فقال له الکهنة یا أبا الحارث هذه بشارة لک و خیر یصل إلیک لیس لأحد فیها شی ء و إن صدقت رؤیاک لیخرجن من ظهرک من یدعو أهل المشرق و المغرب و یکون رحمة لقوم و عذابا علی قوم فانصرف عبد المطلب فرحا مسرورا و قال فی نفسه لیت شعری من یقبض النور من ولدی و کان یخرج کل یوم إلی الصید وحده فأخذه ذات یوم العطش فنظر إلی ماء صاف فی حجر معین فشرب منه فوجده أبرد من الثلج و أحلی من العسل و أقبل من وقته و غشی زوجته فاطمة بنت عمرو فحملت بعبد الله أبی رسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور الذی کان فی وجهه إلی زوجته فاطمة فما مرت بها اللیالی و الأیام حتی ولدت عبد الله أبا رسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور إلیه فلما ولدته

ص: 77

و دیگری عبدالله پدر رسول خدا. عبدالله کوچکترین فرزند او بود و نور رسول خدا را در چهره داشت. بنابراین فرزندان عبدالمطّلب عبارت بودند از حارث و ابولهب و عباس و ضرار و حمزه و مقوم و حجل و زبیر و ابوطالب و عبدالله. عبدالمطّلب در خدمت کعبه می­کوشید و شبی از شب­ها که نزدیکی دیوار کعبه به خواب رفته بود، رویایی دید و ترسان و لرزان بیدار شد. برخاست و در حالی که دامان و ردایش بر زمین می­کشید و از ترس به خود می­لرزید، نزد یاران خود رفت. گفتند: چه کسی در پی توست ای اباحارث که تو را ترسان و سرگشته می­بینیم؟! گفت: در خواب دیدم که از پشت من زنجیره­ای از نور سفید و تابناک بیرون آمده که نزدیک است نورش چشم­ها را برباید و چهار گوشه دارد؛ گوشه­ای از آن به مشرق و گوشه­ای از آن به مغرب رسیده، گوشه­ای از آن در خاک فرو رفته و گوشه­ای از آن سر به طاق آسمان رسانده است، چون نگریستم ناگاه دو مرد شکوهمند و تابناک را دیدم، به یکی از آن دو گفتم: تو کیستی؟ گفت: من نوح، پیامبر پروردگار جهانیان هستم، به دیگری گفتم: تو کیستی؟ گفت: من ابراهیم خلیل هستم، آمده­ایم از این شجره سایه بگیریم، خوشا به حال کسی که از این شجره سایه بگیرد و وای به حال کسی که از آن روی برگردانَد. و من ترسان و لرزان از خواب پریدم. کاهنان به او گفتند: ای اباحارث! این بشارتی از برای توست و خیری است که تنها به تو می­رسد و هیچ کس در آن شریک نیست، اگر رویای تو صادق باشد، از پشت تو کسی بیرون می­آید که اهل مشرق و مغرب را فرا می­خواند و برای قومی رحمت است و برای قومی دیگر عذاب. عبدالمطّلب شاد و خوشحال راهی شد و با خود گفت: کاش می­دانستم کدام یک از فرزندانم این نور را می­گیرد. او هر روز به تنهایی به شکار می­رفت. روزی تشنه شد و در میان سنگی آبی زلال دید. از آن آب نوشید و آن را سرد­تر از برف و شیرین­تر از عسل یافت. در دم برگشت و با همسرش فاطمه بنت عمرو درآمیخت و او عبدالله، پدر رسول خدا را باردار شد و نوری که در چهره وی بود به همسرش فاطمه منتقل شد. روزها و شب­ها را گذراند تا این­که عبدالله پدر رسول خدا را به دنیا آورد و آن نور به او منتقل شد. چون او زاده شد،

ص: 77

سطع النور فی غرته (1)حتی لحق عنان السماء (2)فلما نظر إلیه عبد المطلب فرح (3)فرحا شدیدا و لم یخف مولده علی الکهنة و الأحبار فأما الکهنة فعظم أمره علیهم لإبطال کهانتهم و أما أحبار الیهود فکانت معهم جبة بیضاء و کانت جبة یحیی بن زکریا علیه السلام و کان الدم یابسا علیها قد غمست فی دمه و کان فی کتبهم أن هذا الدم الذی فی الجبة إذا قطر منها قطرة واحدة من الدم یکون قد قرب خروج صاحب السیف المسلول فنظروا إلی ذلک الدم فوجدوا الجبة و إذا بها قد صارت رطبة یقطر منها الدم (4)فعلموا أنه قد دنا خروجه فاغتموا لذلک غما شدیدا و بعثوا إلی مکة رجالا منهم یکشفون لهم عن الخبر و یأتونهم بخبر مولده و کان عبد الله یشب فی الیوم مثل ما یشب أولاد الناس فی السنة و کان الناس یزورونه و یتعجبون من حسنه و جماله و أنواره و قیل إنه لقی عبد الله فی زمانه ما لقی یوسف الصدیق فی زمانه و ذلک من عداوة الیهود و جرت علیه أمور عظیمة و أحوال جسیمة. (5)فلما کملت لعبد المطلب عشرة أولاد ذکورا و ولد له الحارث (6)فصاروا أحد عشر ولدا ذکرا فذکر نذره الذی نذر و العهد الذی عاهد لئن بلغت أولادی أحد عشر ولدا ذکورا (7)لأقربن أحدهم لوجه الله تعالی فجمع عبد المطلب أولاده بین یدیه و صنع لهم طعاما و جمعهم حوله و اغتم لذلک غما شدیدا ثم قال لهم یا أولادی إنکم کنتم تعلمون (8)أنکم عندی بمنزلة واحدة و أنتم الحدقة من العین و الروح بین الجنبین

ص: 78

آن نور چنان در پیشانی­اش تابش گرفت که به طاق آسمان رسید. وقتی عبدالمطّلب او را دید، بسیار شادمان شد. او زاده شدن فرزند خود را از کاهنان و احبار یهود پنهان نکرد. تولد عبد الله بر کاهنان بسیار گران آمد چرا که کهانتشان باطل می شد(1).

اما احبارِ یهود جبّه­ای سفید داشتند که جبه یحیی بن زکریا بود و چون در آن کشته شده بود، خونش بر آن خشکیده بود. در کتاب­های آنان آمده بود که وقتی یک قطره خون از این جبه بچکد، نزدیک باشد که کسی با شمشیری برآهیخته خروج کند. آنان به جبه نگریستند. ناگاه دیدند جبه مرطوب شده و از آن خون می­چکد. چون دانستند هنگام خروج وی نزدیک شده، بسیار اندوهگین شدند و گروهی را به مکه فرستادند تا از ماجرا باخبر شوند و آنان خبر دادند که او زاده شده است. عبدالله در روزی چنان رشد می­کرد که فرزندان مردم در ماهی چنان رشد می­کردند. مردم به دیدارش می­آمدند و از نیکی و زیبایی و تابناکی­اش چنان شگفت­زده می­شدند که گفته­اند از کینه­توزی یهودیان و رویدادهای هنگفت و حالات شگفتی که بر عبدالله می­گذشت، ماجرای او در روزگار خود همچون ماجرای یوسف صدیق در روزگار خود بود. چون ده پسرِ عبدالمطّلب کامل شد و با تولد حارث پسران وی یازده تن شدند، او به یاد نذر وعهدی افتاد که بر اساسش گفته بود اگر پسران من به یازده تن برسند، یکی از آنان را از برای خداوند متعال قربانی خواهم کرد. پس فرزندان خود را نزد خود فرا خواند و طعامی برای ایشان ساخت و همه را گرد آورد و در حالی که بسیار اندوهناک بود به آنان گفت: ای فرزندان من! می­دانید که همه شما نزد من در یک مرتبه هستید و همگی­تان سیاهیِ چشم و گرمای سینه من هستید

ص: 78

و لو أن أحدکم أصابته شوکة لساءنی ذلک (1)و لکن حق الله أوجب من حقکم (2)و قد عاهدته و نذرت له متی رزقنی الله أحد عشر ولدا ذکرا لأنحرن أحدهم قربانا و قد أعطانی ما سألته و بقی الآن (3)ما عاهدته و قد جمعتکم لأشاورکم فما أنتم قائلون فجعل بعضهم ینظر إلی بعض و هم سکوت لا یتکلمون فأول من تکلم منهم عبد الله أبو رسول الله صلی الله علیه و آله و کان أصغر أولاده فقال یا أبت أنت الحاکم علینا و نحن أولادک و فی طوع یدک و حق الله أوجب من حقنا و أمره أوجب من أمرنا و نحن لک طائعون و صابرون علی حکم الله و حکمک و قد رضینا بأمر الله و أمرک و صبرنا علی حکم الله و حکمک و نعوذ بالله من مخالفتک فشکره أبوه و کان لعبد الله فی ذلک الیوم إحدی عشرة سنة فلما سمع أبوه کلامه بکی بکاء شدیدا حتی بل لحیته من دموعه ثم قال لهم یا أولادی ما الذی تقولون فقالوا له سمعنا و أطعنا فافعل ما بدا لک و لو نحرتنا عن آخرنا فکیف واحدا منا فشکرهم علی مقالتهم ثم قال لهم یا بنی امضوا إلی أمهاتکم و أخبروهن بما قلت لکم و قولوا لهن یغسلنکم و یکحلنکم و یطیبنکم و البسوا أفخر ثیابکم و ودعوا أمهاتکم وداع من لا یرجع أبدا فتفرقوا إلی أمهاتهم و أخبروهن بما قال لهم أبوهم ففاضت لأجل ذلک العیون و ترادفت الأحزان (4)قال ثم إن عبد المطلب بات تلک اللیلة مهموما مغموما لم یطعم طعاما و لم یشرب شرابا و لم یغمض عینا حتی طلع الفجر (5)ثم لبس أفخر أثوابه و تردی برداء آدم علیه السلام و تنعل بنعل شیث علیه السلام و تختم بخاتم نوح علیه السلام و أخذ بیده خنجرا ماضیا لیذبح به بعض أولاده

ص: 79

و اگر خاری به پای یکی­تان فرو رود، مرا به درد می­آورَد، اما حق خداوند از حق شما واجب­تر است، من با او عهد کرده­ام و برایش نذر کرده­ام که وقتی یازده پسر به من داد، یکی از آنان را قربانی کنم، او خواسته مرا بر آورده و اکنون هنگام وفای به عهد است، من شما را گرد آوردم تا مشورت کنم و ببینم شما چه می­گویید. آنان به یکدیگر نگاه کردند و سکوت کردند. نخستین کسی که سخن گفت عبدالله، پدر رسول خدا بود. او که کوچکترین فرزند عبدالمطّلب بود گفت: ای پدر! تو بر ما حاکمی و ما فرزندان تو و سر سپردگان توییم و حق خداوند از حق ما واجب­تر است، ما فرمانبردار توییم و بر حکم خداوند و حکم تو بردباریم و از فرمان خداوند و فرمان تو خشنودیم و بر حکم خداوند و حکم تو صبر پیشه می­کنیم و از مخالفت با تو به خدا پناه می­بریم. عبدالمطّلب عبدالله را ستایش کرد و وقتی از او که یازده سال سن داشت چنین سخنی شنید، چنان گریست که محاسنش از اشک خیس شد، سپس به آنان گفت: ای فرزندان من! چه می­گویید؟ گفتند: گوش به فرمانیم، هر چه می­خواهی بکن، حتی اگر می ­خواهی همه ما را قربانی کن. او آنان را به­خاطر چنین سخنی ستود و گفت: ای فرزندان من! نزد مادران خود بروید و آنان را از کلام من باخبر سازید و به آنان بگویید تا شما را بشویند و سرمه کشند و عطرآگین سازند و فاخرترین جامه­هاتان را به شما بپوشانند، سپس با آنان چنان وداع کنید که گویی دیگر نزدشان باز نمی­گردید. آنان سوی مادرانشان پراکنده شدند و ایشان را از آن­چه پدر گفته بود باخبر کردند. چشم­ها از این سخن اشکبار شد و همه اندوهگین شدند.

راوی می­گوید: عبدالمطّلب آن شب را اندیشناک و غمگیمن گذراند و نه طعامی خورد و نه آبی نوشید و نه چشم بر هم گذاشت. چون صبح شد فاخرترین جامه­هایش را پوشید و ردای آدم را بر تن کرد و پای­افزار شیث را به پا کرد و انگشتری نوح را به دست کرد و خنجری برداشت و به راه افتاد تا با آن یکی از پسرانش را سر ببُرد. او بیرون

ص: 79

و خرج ینادیهم من عند أمهاتهم واحدا واحدا فأقبلوا إلیه مسرعین و قد تزینوا (1)بأحسن الزینة فلم یتأخر (2)غیر عبد الله لأنه کان أصغرهم فسألهم عنه فقالوا لا نعلمه منهم أحد (3)فخرج إلیه بنفسه حتی ورد منزل فاطمة زوجته فأخذه بیده فتعلقت به أمه فجعل أبوه یجذبه منها و هی تجذبه منه و هو یرید أباه (4)و هو یقول یا أماه اترکینی أمضی مع أبی لیفعل بی ما یرید فترکته و شقت جیبها و صرخت و قالت لفعلک یا أبا الحارث فعل لم یفعله أحد غیرک فکیف تطیب نفسک بذبح ولدک و إن کان و لا بد من ذلک فخل عبد الله لأنه طفل صغیر و ارحمه لأجل صغره و لأجل هذا النور الذی فی غرته (5)فلم یکترث بکلامها (6)ثم جذبه من یدها (7)فقامت عند ذلک تودعه فضمته إلی صدرها و قالت حاشاک یا رب أن یطفئ نورک و قد قلت حیلتی فیک یا ولدی وا حزنا علیک یا ولدی لیتنی قبل غیبتک عنی و قبل ذبحک یا ولدی غیبت تحت الثری لئلا أری فیک ما أری و لکن ذلک بالرغم منی لا بالرضا

ص: 80

آمد و فرزندان خود را یکی­یکی از نزد مادرانشان فراخواند. آنان سوی او شتافتند و حال آن­که خود را به نیک­ترین زیورها آراسته بودند. هیچ کس درنگ نکرد جز عبدالله که در میان ایشان کوچک­ترین بود. عبدالمطّلب جویای وی شد، اما آنان گفتند: از او خبری نداریم. او خود به راه افتاد و به منزل همسرش فاطمه رفت و دست عبدالله را گرفت. مادرش به او درآویخت و چنان شد که پدرش او را از سویی می­کشید و مادرش از سوی دیگر. اما او پدرش را می­خواست و می­گفت: ای مادر! رهایم کن، می­خواهم با پدرم بروم تا او آن­چه می­خواهد با من بکند. این­چنین مادرش رهایش کرد و گریبان خود را درید و فریاد برآورد و گفت: ای ابا حارث! این کار را کسی جز تو نکرده است، چگونه از ذبح فرزندت شادمان هستی؟ اگر به انجام این کار ناگزیری از عبدالله درگذر که او کودکی خردسال است، به­خاطر کودکی­اش و به­خاطر نوری که بر پیشانی دارد بر او رحم آور. عبدالمطّلب به سخنان فاطمه اعتنا نکرد و عبدالله را از دستش گرفت. در آن هنگام فاطمه برخواست تا با عبدالله وداع کند. او را در آغوش کشید و گفت: خدا نکند که نور تو خاموش شود، ای فرزندم! من برای حفظ تو هر چاره­ای که داشتم به کار بستم، آه از سرانجام تو ای فرزندم! ای کاش پیش از آن­که از دستم بروی و سرت بریده شود به زیر خاک می­رفتم تا تو را این­چنین نبینم، راضی نیستم

ص: 80

سوقک من عندی من غیر اختیاری (1)فلما سمع ذلک أبوه بکی بکاء شدیدا حتی غشی علیه و تغیر لونه فقال عبد الله لأمه دعینی أمضی مع أبی فإن اختارنی (2)ربی کنت راضیا سامحا ببذل روحی له و إن کان غیر ذلک عدت إلیک فأطلقته أمه فمشی وراء أبیه و جملة أولاده (3)إلی الکعبة فارتفعت الأصوات من کل ناحیة و أقبلوا ینظرون ما یصنع عبد المطلب بأولاده و أقبلت الیهود و الکهنة و قالوا لعله یذبح الذی نخافه ثم عزم علی القرعة بینهم و جاء بهم جمیعا للمنحر و بیده خنجر یلوح الموت من جوانبه ثم نادی بأعلی صوته یسمع القریب و البعید و قال اللهم رب هذا البیت و الحرم و الحطیم و زمزم (4)و رب الملائکة الکرام و رب جملة الأنام اکشف عنا بنورک الظلام (5)بحق ما جری به القلم اللهم إنک خلقت الخلق بقدرتک و أمرتهم بعبادتک لا مانع منک إلا أنت (6)و إنما یحتاج الضعیف إلی القوی و الفقیر إلی الغنی یا رب و أنت تعلم أنی نذرت نذرا و عاهدتک عهدا علی إن وهبتنی عشرة أولاد ذکور لأقربن لوجهک الکریم واحدا منهم و ها أنا و هم بین یدیک فاختر منهم من أحببت اللهم کما قضیت و أمضیت فاجعله فی الکبار و لا تجعله فی الصغار لأن الکبیر أصبر علی البلاء من الصغیر

ص: 81

اما چاره­ای نیست، رفتنت از نزد من به اختیار من نیست. چون پدرش چنین شنید، سخت گریست آن­چنان که از حال رفت و رنگش پرید. آن­گاه عبدالله به مادرش گفت: مرا واگذار تا با پدرم بروم، اگر پروردگارم مرا برگزیده باشد، راضی هستم و حرفی ندارم که روحم را ارزانی دارم، و اگر غیر از این باشد نزد تو بازمی­گردم. پس مادرش رهایش کرد و او به دنبال پدرش سوی کعبه راهی شد، حال آن­که همه فرزندان جمع بودند. از هر گوشه و کنار صدای زاری برخاست و همه آمدند تا ببینند عبدالمطّلب با فرزندان خود چه می­کند. یهودیان و کاهنان نیز آمدند و گفتند شاید کسی را ذبح کند که از او می­ترسیم. عبدالمطّلب که تصمیم داشت میان آنان قرعه بیاندازد، همه را سوی قربانگاه آورد و خنجرش را که مرگ از لبه­اش رُخ می­نمود، به دست گرفت. سپس با صدای بلند که همه از دور و نزدیک شنیدند گفت: خداوندا، ای پروردگار این خانه و حرم و حطیم و زمزم، ای پروردگار فرشتگان ارجمند و ای پروردگار همه مردمان! به حق آن­چه قلم تقدیرت رقم زده با نور خود تاریکی را از ما برگیر، خداوندا به راستی که تو خلق را به قدرتت آفریدی و فرمودی تا پرستش­ات کنند، هیچ کس مانع از خواست تو نیست جز خودت، بی­شک که ناتوان به توانمند محتاج است و نیازمند به بی­نیاز، پروردگارا تو می­دانی من نذر کردم و عهد بستم که اگر ده پسر به من عطا کنی، یکی از آنان را از برای شکوه تو قربانی می­کنم، اکنون من و ایشان در برابرت حاضر هستیم، هر که را دوست ­می­ داری بنا به قضا و قدر خود از میانشان برگزین، خداوندا او را از میان بزرگسالان برگزین نه از میان خردسالان، چراکه بزرگسال بر بلا بردبارتر از خردسال است

ص: 81

و الصغیر أولی بالرحمة اللهم رب البیت و الأستار و الرکن و الأحجار و ساطح الأرض و مجری البحار و مرسل السحاب و الأمطار اصرف البلاء عن الصغار ثم دعا بصاحب الجرائد فقدها (1)فقذفها و کتب علی کل واحدة اسم ولد ثم دعا بصاحب القداح و هی الأزلام (2)التی ذکرها الله تعالی و کانوا یقسمون (3)بها فی الجاهلیة فأخذ الجرائد من یده و ساق أولاد عبد المطلب و قصد بهم الکعبة فأخذت أمهاتهم فی الصراخ و النیاح و الشق للجیوب (4)کل واحدة تبکی علی ولدها و جمیع الناس یبکون لبکائهم و جعل عبد المطلب یقوم (5)مرة و یقعد أخری و هو یدعو (6)یا رب أسرع فی قضائک فتطاولت الأعناق و فاضت العبرات و اشتدت الحسرات فبینما هم فی ذلک و إذا بصاحب القداح قد خرج من الکعبة و هو قابض علی عبد الله أبی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد جعل رداءه فی عنقه و هو یجره و قد زالت النضارة من وجهه و اصفر لونه و ارتعدت فرائصه و قال له یا عبد المطلب هذا ولدک قد خرج علیه السهم فإن شئت فاذبحه أو اترکه (7)فلما سمع کلامه خر مغشیا علیه و وقع إلی الأرض (8)و خرج بقیة أولاده من الکعبة و هم یبکون علی أخیهم و کان أشدهم علیه حزنا أبو طالب لأنه شقیقه من أمه و أبیه و کان لا یصبر عنه ساعة واحدة و کان یقبل غرته و موضع النور من وجهه و یقول یا أخی لیتنی لا أموت حتی أری ولدک الوارث لهذا النور الذی فضله الله علی الخلق أجمعین (9)الذی یغسل الأرض من الدنس و یزیل دولة الأوثان و یبطل کهانة الکهان.

ص: 82

و خردسال به رحم سزاوارتر است. خداوندا ای پروردگار خانه و پرده و رکن و سنگ، ای گستراننده زمین و جاری­ساز دریاها و فرستنده ابرها و باران­ها، بلا را از کودکان دور فرما. سپس چوب­هایی از نخل خواست و چوب­ها را از درازا برید و چند تکه کرد و بر هر یک نام یکی از فرزندانش را نوشت. سپس تیرهای قرعه را خواست، یعنی همان ازلام را که خداوند متعال از آنان یاد کرده و اعراب در جاهلیت به آن­ها قسم می­خوردند. کسی که تیرها را آورده بود، چوب­های نخل را از دست عبدالمطّلب گرفت و فرزندانش را سوی کعبه بُرد. مادران فریاد می­کشیدند و سوگواری می­کردند و گریبان خود را می­دریدند. آنان بر فرزندان خود می­گریستند و مردم نیز با گریه آنان اشک می­ریختند. عبدالمطّلب باری می­نشست و باری برمی­خاست و دعا می­کرد که پروردگارا حکم خود را زود آشکار کن. گردن­ها کشیده شده بود و اشک­ها جاری بود و ناله­ها بالا رفته بود که ناگاه مأمور قرعه­ها از کعبه بیرون آمد و حال آن­که دست عبدالله پدر رسول خدا را گرفته بود و ردای او را بر سرش کشیده بود و او را بیرون می­آورد. رنگ از روی عبدالله پریده بود و رویش به زردی گراییده بود و استخوان­هایش می­لرزید. آن مرد گفت: ای عبدالمطّلب! قرعه به نام این فرزندت افتاد، اگر می­خواهی او را سر ببُر و اگر می­خواهی رهایش کن. چون عبدالمطّلب این سخن شنید از هوش رفت و بر زمین افتاد. بقیه فرزندان از کعبه بیرون آمدند و آنان نیز برای برادرشان می­گریستند. بیش از همه ابوطالب بر او غمگین بود، چراکه با هم از یک مادر بودند و ساعتی دوری او را تاب نمی­آورد. او همیشه پیشانی عبدالله را و جای آن نور را در چهره او می­بوسید و می­گفت: ای برادر! ای کاش من زنده بمانم تا فرزند تو را ببینم، کسی که این نور را به ارث می­بَرد و خداوند او را بر همه آفریدگانش برتری می­بخشد و زمین را از همه ناپاکی­ها پاک می­کند و دولت بت­ها را برمی­اندازد و کهانت کاهنان را باطل می­سازد.

ص: 82

فلما ولد النبی صلی الله علیه و آله کان یحبه أبو طالب حبا شدیدا (1)و یقول له فدتک نفسی یا ابن أخی یا ابن الذبیحین إسماعیل و عبد الله.

رجعنا إلی الحدیث الأول ثم لما أفاق عبد المطلب سمع البکاء من الرجال و النساء من کل ناحیة فنظر و إذا فاطمة بنت عمرو أم عبد الله و هی تحثو التراب علی وجهها و تضرب علی صدرها فلما نظر إلیها عبد المطلب لم یجد صبرا و قبض (2)علی ید ولده و أراد أن یذبحه فتعلقت به سادات قریش و بنو عبد مناف فصاح بهم صیحة منکرة و قال یا ویلکم لستم أشفق علی ولدی منی و لکن أمضی حکم ربی و أبو طالب متعلق بأذیال عبد الله و هو یبکی و یقول لأبیه اترک أخی و اذبحنی مکانه فإنی راض أن أکون (3)قربانک لربک فقال عبد المطلب ما کنت بالذی أتعرض علی ربی و أخالف حکمه فهو الآمر و أنا المأمور ثم اجتمع أکابر قومه و عشیرته و قالوا له یا عبد المطلب عد إلی صاحب القداح مرة ثانیة فعسی أن یقع السهم فی غیره (4)و یقضی الله ما فیه الفرج فعاد ثانیة فعاد السهم (5)علی عبد الله فقال عبد المطلب قضی الأمر و رب الکعبة ثم ساق ولده عبد الله إلی المنحر و الناس من ورائه صفوف فلما وصل المنحر عقل رجلیه (6)فعند ذلک ضربت أمه وجهها و نشرت شعرها و مزقت أثوابها ثم أضجعه و هو ذاهل (7)لا یدری ما یصنع مما بقلبه من الحزن فلما رأته أمه أنه لا محالة عازم علی ذبحه مضت مسرعة إلی قومها و هی قد اضطربت جوارحها لما رأت عبد المطلب قد أضجع

ص: 83

از همین رو وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، ابوطالب ایشان را بسیار دوست می­داشت و به ایشان عرض می­کرد: فدایت شوم ای برادرزاده! ای پسر دو ذبیح اسماعیل و عبدالله!

سخن را از سرگیریم: چون عبدالمطّلب به هوش آمد، از هر گوشه و کناری صدای گریه مردان و زنان را می­شنید. ناگاه نگاه کرد و مادر عبدالله، فاطمه بنت عمرو را دید که خاک بر سر خود می­ریزد و بر سینه خود می­کوبد. چون عبدالمطّلب او را دید، دیگر نتوانست صبر کند و دست فرزندش را گرفت و خواست سرش را ببُرد که ناگاه بزرگان قریش و پسران عبدمناف بر او آویختند. او بر آنان فریادی سخت کشید و گفت: وای بر شما! شما بر فرزند من دلسوزتر از من نیستید، ولی من حکم پروردگارم را اجرا می­کنم. ابوطالب به دامان عبدالله آویخته بود و می­گریست و به پدرش می­گفت: برادرم را رها کن و سر مرا به جای او ببُر، من راضی­ام که قربانی تو برای پروردگارت باشم. عبدالمطّلب گفت: من از پروردگارم نافرمانی نمی­کنم و با حکم او مخالفت نمی­کنم، او امر کرده و من مأمورم. آن­گاه بزرگان قوم و عشیره جمع شدند و به او گفتند: ای عبدالمطّلب! کار را بار دیگر به مأمور قرعه بسپار، امید است که قرعه به کسی جز او بیافتد و خداوند گشایشی حاصل فرماید. او کار را از سر گرفت و دوباره قرعه به عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: به پروردگار کعبه سوگند که امر خداوند نافذ است. سپس فرزندش عبدالله را سوی قربانگاه بُرد و حال آن­که مردم به دنبال او صف زده بودند. به قربانگاه رسید و پاهای او را بست. مادرش بر صورت خود می­زد و موهایش را پریشان می­کرد و جامه­های خود را می­درید. او عبدالله را خوابانید اما سرگشته بود و از غمی که در سینه داشت، نمی­دانست چه بکند. چون مادرش دید که عبدالمطّلب سرانجام می­خواهد سر او را ببُرد، در حالی که به خود می­لرزید سوی قوم خود شتافت. وقتی نزد عبدالمطّلب رسیدند، دیدند فرزند خود،

ص: 83

عبد الله ولده لیذبحه و هو لا یسمع (1)عذل عاذل و لا قول قائل و ضجت الملائکة بالتسبیح و نشرت أجنحتها و نادی جبرئیل (2)و تضرع إسرافیل و هم یستغیثون إلی ربهم فقال الله یا ملائکتی إنی بکل شی ء علیم و قد ابتلیت عبدی لأنظر صبره علی حکمی فبینما عبد المطلب کذلک إذ أتاه عشرة رجال عراة حفاة فی أیدیهم السیوف و حالوا بینه و بین ولده فقال لهم ما شأنکم قالوا له لا ندعک تذبح ابن أختنا و لو قتلتنا (3)عن آخرنا و لقد کلفت هذه المرأة ما لا تطیق و نحن أخواله من بنی مخزوم فلما رآهم قد حالوا بینه و بین ولده رفع رأسه إلی السماء و قال یا رب قد منعونی أن أمضی حکمک و أوفی بعهدک فاحکم بینی و بینهم بالحق و أنت خیر الحاکمین فبینما هم کذلک (4)إذ أقبل علیهم رجل من کبار قومه یقال له عکرمة بن عامر (5)فأشار بیده إلی الناس أن اسکتوا ثم قال یا أبا الحارث اعلم أنک قد أصبحت سید الأبطح فلو فعلت بولدک هذا لصار سنة بعدک یلزمک عارها و شنارها و هذا لا یلیق بک فقال أ تری یا عکرمة أ غضب ربی قال إنی أدلک (6)علی ما فیه الصلاح قال ما هو یا عکرمة قال إن معنا فی بلادنا کاهنة (7)عارفة لیس فی الکهان أعرف منها تحدث بما یکون فی ضمائر الناس و ما یخفی فی سرائرهم (8)و ذلک أن لها صاحبا من الجن یخبرها بذلک فلما سمع کلامه سکن ما به فأجمع رأیهم (9)علی ذلک فقالوا یا أبا الحارث لقد تکلم عکرمة بالصواب فأخذ عبد المطلب ولده و أقبل إلی منزله و أخذ

ص: 84

عبدالله را خوابانده تا سرش را ببُرد و نه شماتتی می­شنود و نه اندرزی. در آن دم فرشتگان زاری کنان خداوند را تسبیح می­گفتند و بال بر هم می­زدند، جبرئیل ندا می­داد و اسرافیل ناله می­کرد و همگی سوی پروردگار خود امان می­طلبیدند. خداوند فرمود: ای فرشتگان من! من بر همه چیز دانا هستم، بنده­ام را آزمودم تا ببینم چقدر بر حکم من صبر دارد. عبدالمطّلب در حال خود بود که ناگاه ده تن، عریان و پابرهنه، شمشیر در دست آمدند و میان او و فرزندش حائل شدند. او به آنان گفت: چه می­خواهید؟ گفتند: نمی­گذاریم سر خواهرزاده ما را ببُری حتی اکر یکایک ما را بکشی، تو بر این زن حکمی بریده­ای که طاقت آن را ندارد، ما دایی­های عبدالله از قبیله بنی مخزوم هستیم. وقتی عبدالمطّلب دید آنان میان او و فرزندش حائل شده­اند، سر سوی آسمان فراز کرد و گفت: پروردگارا اینان مانع از آن شده­اند که من حکم تو را اجرا درآورم و به عهد خود با تو وفا کنم، تو میان من و اینان به حق حکم کن که تو بهترین حاکم هستی. در همان اوان ناگاه مردی از بزرگان قوم خود به نام عکرمة بن عامر جلو آمد وبا دست خود به مردم اشاره کرد که ساکت شوند. سپس گفت: ای ابا حارث! بدان که تو بزرگ ابطح هستی، اگر با فرزندت چنین کنی، این کار پس از تو سنتی می­شود که ننگ و نفرین آن به پای توست، این شایسته تو نیست. گفت: ای عکرمة! می­خواهی خشم پروردگارم را برانگیزم؟ گفت: من راهی به تو می­نمایم که صلاح کار در آن است. گفت: چه راهی ای عکرمة؟! گفت: در سرزمین ما زنی کاهن و سرشناس هست که نامورتر از او در میان کاهنان نیست، او از آن­چه درون مردمان می­گذرد و آن­چه در سینه­های خود پنهان دارند سخن می­گوید، زیرا دوستی از جنّیان دارد که به وی خبر می­دهد. چون عبدالمطّلب این سخن شنید، آرام گرفت. همه بر این رأی اجماع کردند و گفتند: ای ابا حارث! عکرمه خوب گفت. عبدالمطّلب فرزندش را برداشت و سوی خانه­اش رفت و به سوی

ص: 84

أهبة (1)السفر إلی الکاهنة و أخذ معه هدیة عظیمة (2)و کان اسم الکاهنة أم ملخان فلما کان بعد ثلاثة أیام خرج عبد المطلب (3)فی قومه إلی الکاهنة فتقدم عبد المطلب إلیها بعد أن دفع إلیها الهدیة فسألها عن أمره فقالت انزلوا و غدا أظهر لکم العجب فلما کان غداة غد اجتمعوا عندها فأنشأت تقول.

یا مرحبا بالفتیة الأخیار***الساکنی البیت مع الأستار

قد خلقوا من صلصل الفخار***و من صمیم العز و الأنوار

خذوا بقولی صح فی الآثار***أنبئکم بالعلم و الأخبار

أهل الضیاء و النور و الفخار***من هاشم سماه فی الأقدار

قد رام من خالقه الجبار***أن یعطه عشرا من الأذکار

من غیر ما نقص بإذن الباری*** فواحد ینحره للأنذار

ثم إنها التفتت إلی عبد المطلب و قالت له (4)أنت الناذر قال نعم جئناک لتنظری فی أمرنا و تعملی الحیلة فی ولدنا فقالت و رب البنیة (5)و ناصب الجبال المرسیة و ساطح الأرض المدحیة إن هذا الفتی الذی ذکرتموه سوف یعلو ذکره و یعظم

ص: 85

آن زن کاهن بار سفر بست و هدیه­ای گرانبها برداشت. سه روز بعد عبدالمطّلب در میان قوم خود نزد آن زن کاهن که اُمّ ملخان نام داشت، رسید. عبدالمطّلب پیش او رفت و پس از آن­که هدیه را به او داد، درباره کار خود از او پرسید. ام ملخان گفت: فرود آیید تا فردا برایتان شگفتی پدیدار سازم. چون فردا شد، همه نزد او گرد آمدند و او چنین سرود:

ای نیکان جوانمرد و ای ساکنان آن خانه پرده­پوش خوش آمدید!

ای کسانی که از گل پخته کوزه­گران و از جان­مایه عزت و روشنایی آفریده شده­اید!

سخن مرا که درباره روزگاران کهن درست بوده بپذیرید تا شما را از علوم و اخبار آگاه سازم،

ای اهل روشنایی و نور و افتخار! از نسل هاشم که در تقدیرها او را رفعت داده است،

از آفریدگار نیرومند خود خواسته که ده پسر به او عطا کند،

پسرانی که به خواست خداوند هیچ نقصی نداشته باشند، آن­گاه او یکی از آنان برای نذر قربانی کند.»

سپس رو به عبدالمطّلب کرد و گفت: تو نذر کرده­ای؟ گفت: بله، آمده­ایم تا در کار ما بنگری و درباره فرزندمان چاره­ای سازی. گفت: به پروردگار دنیا و برافرازنده کوه­های استوار و گستراننده زمین پهناور سوگند که نام این جوان منزلت و وجودش عظمت خواهد یافت،

ص: 85

أمره و إنی سأرشدکم إلی خلاصه فکم الدیة عندکم قالوا عشرة (1)من الإبل قالت ارجعوا إلی بلدکم و استقسموا بالأزلام علی عشرة من الإبل و علی ولدکم فإن خرج علیه السهم فزیدوا عشرة أخری و ارموا علیها بالسهام فإن خرج علیه دونها فزیدوا عشرة أخری هکذا إلی المائة فإن لم تخرج علی الإبل اذبحوا ولدکم ففرح القوم و رجعوا إلی مکة و أقبل (2)عبد المطلب علی ولده یقبله فقال عبد الله یعز علی یا أبتاه شقاؤک من أجلی و حزنک علی ثم أمر عبد المطلب أن یخرج کل ما معه من الإبل فأحضرت و أرسل إلی بنی عمه أن یأتوا بالإبل علی قدر طاقتهم و قال إن أراد الله بی خیرا وقانی فی ولدی و إن کان غیر ذلک فحکمه ماض فجعل أهل مکة یسوقون له کل ما معهم من الإبل و أقبل عبد المطلب علی فاطمة أم عبد الله و قد أقرحت عیناها بالبکاء فأخبرها بذلک ففرحت و قالت أرجو من ربی أن یقبل منی الفداء و یسامحنی فی ولدی و کانت ذات یسار و مال کثیر و کانت أمها سرحانة زوجة عمرو المخزومی و کانت کثیرة الأموال و الذخائر و کان لها جمال تسافر إلی العراق و جمال تسافر إلی الشام فقالت علی بمالی و مال أمی و لو طلب منی ربی ألف (3)ناقة لقدمتها إلیه و علی الزیادة فشکرها عبد المطلب و قال أرجو أن یکون فی مالی ما یرضی ربی و یفرج کربی و أما الناس بمکة ففی فرح و سرور (4)و بات عبد المطلب فرحا مسرورا ثم أقبل إلی الکعبة و طاف بها سبعا و هو یسأل الله تعالی أن یفرج عنه فلما طلع الصباح (5)أمر رعاة الإبل أن یحضروها فأحضروها (6)و أخذ عبد المطلب ابنه فطیبه و زینه و ألبسه أفخر

ص: 86

من راه نجاتش را به شما نشان می­دهم، دیه نزد شما چند است؟ گفتند: ده شتر. گفت: به دیارتان بازگردید و قرعه­ها را میان ده شتر و فرزندتان تقسیم کنید، اگر قرعه به او افتاد، ده شتر دیگر بیافزایید و باز قرعه بیاندازید، اگر باز بر او افتاد، ده شتر دیگر بیافزایید و همین­گونه تا صد شتر ادامه دهید، اگر باز قرعه بر شتران نیافتاد فرزندتان را ذبح کنید. آن قوم شادمان شدند و به مکه برگشتند و عبدالمطّلب رو سوی فرزندش گذاشت و او را بوسید. عبدالله گفت: ای پدر! بر من دشوار می­آید که تو به­خاطر من به سختی و اندوه درافتی. آن­گاه عبدالمطّلب فرمان داد تا همه شترانش را بیاورند و کسی را نزد پسرعموهای خود فرستاد تا آن­چنان که می­توانند شتر بیاورند. سپس گفت: اگر خداوند در کار من نیکی کند، فرزندم را نگاه می­دارد، اگر چنین نباشد حکم او نافذ است. اهل مکه هر آن­چه شتر داشتند برایش آوردند. او نزد مادر عبدالله فاطمه رفت و او را که خون می­گریست از ماجرا باخبر کرد. او شاد شد و گفت: امید دارم که پروردگارم آن فدایی را از من بپذیرد و فرزندم را به من ببخشد. او زنی توانمند و بسیار ثروتمند بود. مادرش سرحانه، همسر عمرو مخزومی بود و مال و اندوخته بسیار داشت. او شترانی داشت که به عراق سفر می­کردند و شترانی داشت که به شام سفر می­کردند. گفت: بیا! این مال من و مال مادرم است، اگر پروردگارم هزار شتر از من بخواهد، هر آینه چه بسا بیشترش را تقدیمش می­کنم.عبدالمطّلب از او تشکر کرد و گفت: امید دارم مال من چنان باشد که پروردگارم را راضی کند و در گرفتاری من گشایش حاصل آورد. مردم مکه نیز شاد و خوشحال بودند. عبدالمطّلب شادمان و مسرور به راه افتاد و سوی کعبه رفت و هفت دور طواف کرد و از خدا خواست تا در کار او گشایشی حاصل فرماید. چون سپیده­دم سر زد، به شتربانان دستور داد تا شتران را حاضر کنند و آنان چنین کردند. عبدالمطّلب پسرش را گرفت و او را عطرآگین کرد و آراست و فاخرترین جامه­هایش را

ص: 86

أثوابه و أقبل به إلی الکعبة و فی یده الحبل و السکین فلما رأته أمه فاطمة قالت یا عبد المطلب ارم ما فی یدک حتی یطمئن قلبی قال إنی قاصد إلی ربی أسأله أن یقبل منی الفداء فی ولدی فإن نفدت أموالی و أموال قومی رکبت جوادی و خرجت إلی کسری و قیصر (1)و ملوک الهند و الصین مستطعما علی وجهی حتی أرضی ربی (2)و أنا أرجو أن یفدیه کما فدی أبی إسماعیل من الذبح و سار إلی الکعبة و الناس حوله ینظرون فقال لهم یا معاشر من حضر إیاکم أن تعودوا إلی فی ولدی کما فعلتم بالأمس و تحولوا بینی و بین ذبح ولدی ثم إنه قدم (3)عشرة من الإبل و أوقفها (4)و تعلق بأستار الکعبة و قال اللهم أمرک نافذ ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب لربی القضاء فزاد علی الإبل عشرة و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال أشراف قریش لو قدمت غیرک یا عبد المطلب لکان خیرا فإنا نخشی أن یکون ربک ساخطا علیک فقال لهم إن کان الأمر کما زعمتم فالمسی ء أولی بالاعتذار ثم قال اللهم إن کان دعائی عنک قد حجب من کثرة الذنوب فإنک غفار الذنوب کاشف الکروب تکرم علی بفضلک و إحسانک ثم زاد عشرة أخری من الإبل و رمق بطرفه نحو السماء و قال اللهم أنت تعلم السر و أخفی و أنت بالمنظر الأعلی اصرف عنا البلاء کما صرفته عن إبراهیم الذی وفی ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی

ص: 87

به او پوشاند و سوی کعبه روانه­اش کرد حال آن­که طناب و چاقو در دست داشت. چون مادرش او را دید گفت: ای عبدالمطّلب! آن­چه را در دست داری بیانداز تا قلبم مطمئن شود. گفت: من سوی پروردگارم می­روم تا مگر آن فدایی را به جای فرزندم از من بپذیرد، اگر اموال من و اموال قوم من همه تمام شود، بر مرکبم سوار می­شوم و سوی کسرا و قیصر و پادشاهان هند و چین می­روم و از آنان درخواست می­کنم تا پروردگارم را راضی کنم، امید دارم که او این فدایی را بپذیرد همچنان­که برای پدرم اسماعیل پذیرفت. سپس سوی کعبه رفت و مردم او را در میان گرفته بودند و به او می­نگریستند. به آنان گفت: ای جماعت حاضر! مبادا برای شفاعت درباره فرزند من سوی من آیید و همچنان­که دیروز کردید میان من و او حائل شوید. آن­گاه ده شتر پیش آورد و آنان را ایستاند و به پرده­های کعبه درآویخت و گفت: خداوندا امر تو نافذ است. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او قرعه انداخت و بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: حکم، حکم پروردگارم است. سپس ده شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر عبدالله افتاد. اشراف قریش گفتند: اگر کس دیگری جلو آید شاید بهتر باشد، می­ترسیم پروردگارت از تو ناخشنود باشد. عبدالمطّلب گفت: اگر چنین باشد که شما می­پندارید، گناهکار باید پوزش بخواهد. سپس گفت: خداوندا اگر دعای من به­خاطر گناهان بسیار من برآورده نمی­شود، همانا تو آمرزنده گناهان و از میان برنده گرفتاری­ها هستی، با فضل و احسان خود بر من منت گذار. سپس ده شتر دیگر افزود و به آسمان نگریست و گفت: خداوندا تو دانای سرّ و خفایی و تو از بالا می­نگری، بلا را از ما دور فرما همچنان­که از ابراهیمِ وفادار دور گرداندی. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر

ص: 87

عبد الله فقال عبد المطلب إن هذا لشی ء یراد ثم قال لعل بعد العسر یسرا ثم أضاف إلی الثلاثین عشرة أخری فقال.

یا رب هذا البیت و العباد***إن بنی أقرب الأولاد

و حبه فی السمع و الفؤاد***و أمه صارخة تنادی

فوقّه من شفرة الحداد***فإنه کالبدر فی البلاد

ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب کیف أبذل فیک یا ولدی الفداء و قد حکم فیک الرب بما یشاء ثم أضاف إلی الأربعین عشرة أخری و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقالت أمه یا عبد المطلب أرید منک أن تترکنی أسأل الله فی ولدی فعسی أن یرحمنی و یرحم ضعفی و حالتی هذه فقامت فاطمة و أضافت إلی الخمسین عشرة أخری و قالت یا رب رزقتنی ولدا و قد حسدنی علیه أکثر الناس و عاندنی فیه و قد رجوته أن یکون لی سندا و عضدا و أن یوسدنی فی لحدی و یکون ذکری بعدی فعارضنی فیه أمرک و أنت تعلم یا رب أنه أحب أولادی إلی و أکرمهم لدی و إنی یا رب فدیته بهذه الفداء فاقبلها و لا تشمت بی الأعداء ثم أمرت صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب إن لکل شی ء دلیلا و نهایة و هذا الأمر لیس لی و لا لک فیه حیلة فلا تعودی إلی التعرض فی أمری ثم أضاف إلی الستین عشرة أخری فقال اللهم منک المنع و منک العطاء و أمرک نافذ کما تشاء و قد تعرضت علیک بجهلی و قبیح عملی فلا تؤاخذنی و لا تخیب أملی ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فعند ذلک ضج الناس بالبکاء و النحیب فقال عبد المطلب ما بعد المنع إلا العطاء و ما بعد الشدة إلا الرخاء و أنت عالم السر و أخفی ثم ضم إلی السبعین عشرة أخری و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فأخذ عبد المطلب الحبل و السکین بیده و همّ الناس أن یمنعوه مثل المرة الأولی فقال لهم أقسمت بالله إن عارضنی فی ولدی أحد لأضربن نفسی بهذا السکین و أذبح نفسی اترکونی حتی أنفذ حکم ربی فأنا عبده و ولدی عبده یفعل بنا ما یشاء

ص: 88

عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: خدا چنین خواسته، اما پس از هر سختی گشایشی هست. سپس گفت تا ده شتر دیگر بر آن سی شتر بیافزایند و سرود:

«ای پروردگار این خانه و همه بندگان! پسرم نزدیک­ترین فرزندانم به من است،

و محبتش در گوش و قلبم خانه کرده است، مادرش فریاد می­زند و ندایت می­دهد،

او را از مرگ نجات بده که او چون ماه این دیار است.»

سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: ای فرزندم! چه برایت فدا کنم حال که پروردگار به آن­چه می­خواهد حکم می­کند؟ سپس ده شتر دیگر به آن چهل شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. آن­گاه مادرش گفت: ای عبدالمطّلب! از تو می­خواهم بگذاری من از خداوند فرزندم را بخواهم، شاید بر من و ناتوانی من و این حال من رحم آورد. فاطمه برخاست و ده شتر دیگر به آن پنجاه شتر افزود و گفت: پروردگارا فرزندم را به من ارزانی فرما که مردمان بسیاری به­خاطر او بر من حسد بُردند و با من دشمنی کردند و من امیدوار بودم که او پشتوانه و بازوی من باشد و مرا به خاک بسپارد و پس از من یاد من باشد، اما فرمان تو در این باره با من مخالفت کرد، پروردگارا تو خود می­دانی که من او را در میان فرزندانم بیش از همه دوست می­دارم و ارج می­نهم، پروردگارا من این شترانم را فدای او می­کنم، از من بپذیر و مگذار دشمنان مرا سرزنش کنند. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد . عبدالمطّلب گفت: هر کاری دلیلی دارد و سرانجامی، چاره این کار به دست من و تو نیست، باز مانع از کار من مشو. سپس ده شتر دیگر بر آن شصت شتر افزود و گفت: خداوندا دریغ و دهش از توست و امر تو آن­چنان که خود می­خواهی نافذ است، اگر با نادانی­ام و رفتار ناپسندم در کار تو دخالت کردم مرا مجازات مکن و امید مرا ناامید مفرما. آن­ گاه به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. در آن دم مردم گریستند و ضجه زدند و عبدالمطّلب گفت: پس از هر دریغی دهشی هست و پس از هر سختی آسایشی هست، تو دانای سرّ و خفایی. سپس ده شتر دیگر بر آن هفتاد شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب طناب و چاقو را برداشت. مردم شتافتند تا همچون بار نخست جلوی او را بگیرند. گفت: به خدا سوگند اگر کسی در کار فرزندم با من مخالفت کند، هر آینه خودم را با این چاقو می­زنم و خودم را ذبح می­کنم. رهایم کنید تا حکم پروردگارم را به اجرا درآورم که من و فرزندم بنده او هستیم و او هر چه بخواهد با ما می­کند

ص: 88

و یحکم ما یرید فأمسک الناس عنه ثم أضاف إلی الثمانین عشرة و جعل یقول یا رب إلیک المرجع و أنت تری و تسمع ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فوقع عبد المطلب مغشیا علیه فلما أفاق قال وا غوثاه إلیک یا رب و جذب ابنه للذبح و ضجت الناس بالبکاء و العویل رجالا و نساء فعند ذلک صاح عبد الله فی وثاقه (1)و قال یا أبت أ ما تستحیی من الله کم ترد أمره و تلح علیه هلم إلی فانحرنی فإنی قد خجلت من تعرضک إلی ربک فی حقی فإنی صابر علی قضائه و حکمه و إن کنت یا أبت لا تقدر علی ذلک من رقة قلبک علی یا أبتاه فخذ بیدی و رجلی و اربطهما بعضهما إلی بعض و غط وجهی لئلا تری عینک عینی و اقبض ثیابک عن دمی لکیلا تتلطخ بالدم فتکون إذا لبست أثوابک تذکرک الحزن علی یا أبت و أوصیک یا أبتاه بأمی خیرا فإنی أعلم أنها بعدی هالکة لا محالة من أجل حزنها علی فسکنها و سکن دمعتها و إنی أعلم أنها لا تلتذ بعدی بعیش و أوصیک بنفسک خیرا فإن خفت ذلک فغمض عینیک فإنک تجدنی صابرا ثم قال عبد المطلب یعز علی یا ولدی کلامک هذا ثم بکی حتی اخضلت لحیته بالدموع ثم قال یا قوم ما تقولون کیف أتعرض علی ربی فی قضائه و إنی أخاف أن ینتقم منی (2)ثم قام و نهض إلی الکعبة فطاف بها سبعا و دعا الله و مرغ وجهه و زاد فی دعائه و قال یا رب أمض أمرک فإنی راغب فی رضاک (3)ثم زاد علی الإبل عشرة فصارت مائة و قال من أکثر قرع الباب یوشک أن یفتح له ثم قال رب ارحم تضرعی و توسلی و کبری ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی الإبل فنزع الناس عبد الله من ید أبیه و أقبلت الناس من کل مکان یهنئونه بالخلاص و أقبلت أمه و هی تعثر (4)فی أذیالها فأخذت ولدها و قبلته و ضمته إلی صدرها ثم قالت الحمد لله الذی لم یبتلنی بذبحک

ص: 89

و هر حکمی بخواهد می­راند. مردم از او دست کشیدند و او ده شتر دیگر بر آن هشتاد شتر افزود و گفت: پروردگارا بازگشت همه به سوی توست، تو می­بینی و می­شنوی. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب از هوش رفت و چون به هوش آمد گفت: پروردگارا به فریادم برس. آن­گاه پسرش را گرفت تا ذبح کند و مردم، زن و مرد، فریاد و فغان برآوردند. ناگاه عبدالله در دستان عبدالمطّلب فریاد کشید و گفت: ای پدر آیا از خدا پروا نمی­کنی؟ چقدر او فرمان می­دهد و تو اصرار می­کنی؟ بیا و مرا ذبح کن که من از پافشاری تو نزد پروردگارت به خاطر من شرمنده شدم. من بر قضا و قدر او بردبار هستم، ای پدر! اگر دلت بر من می­سوزد و نمی­توانی چنین کنی، دست و پایم را بگیر و آن­ها را به هم ببند رویم را بپوشان تا چشمت به چشمم نیافتد و جامه­ات را از خون من به دور دار تا به خون من آغشته نشود، مبادا وقتی آن­ها را می­پوشی غم مرا به یاد آوری، ای پدر! درباره مادرم نیز تو را وصیت می­کنم، می­دانم که او پس از من از غم من جان می­دهد، او را آرام کن و نگذار بگرید، می­دانم که او پس از من از زندگی لذت نمی­برد، تو را درباره خودت نیز وصیت می­کنم، اگر بر این کار ترسیدی چشمانت را ببند که من صبور خواهم بود. عبدالمطّلب گفت: ای فرزندم! کلام تو بر من گران می­آید. سپس آن­چنان گریست که محاسنش از اشک خیس شد و گفت: ای قوم! چه می­گویید؟ چگونه از پروردگارم در حکمی که کرده سرپیچی کنم؟ می­ترسم از من انتقام بگیرد. او برخاست و سوی کعبه رفت هفت دور طواف کرد و به درگاه خدا دعا کرد و صورت بر خاک سایید و باز دعا کرد و گفت: پروردگارا فرمان خود را صادر فرما که من به رضای تو خشنودم. سپس ده شتر دیگر بر آن­ه افزود و شمارشان به صد رسید. گفت: هر که بر در بکوبد، نزدیک باشد که در به رویش باز شود، پروردگارا بر ناله و توسل و پیری من رحم آور. آن­گاه به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر شتران افتاد. پس مردم عبدالله را از زیر دست پدرش بیرون کشیدند و از هر سو آمدند و رهایی­اش را به او تبریک گفتند. مادرش در حالی که دامان بر زمین می­کشید آمد و فرزندش را گرفت و بوسید و در آغوش کشید و سپس گفت: ستایش از برای خداوندی است که مرا به ذبح تو گرفتار نکرد

ص: 89

و لم یشمت بی الأعداء و أهل العناد فبینما هم کذلک إذ سمعوا هاتفا من داخل الکعبة و هو یقول قد قبل الله منکم الفداء و قد قرب خروج المصطفی فقالت قریش بخ بخ لک یا أبا الحارث هتفت بک و بابنک الهواتف و هم الناس بذبح الإبل فقال عبد المطلب مهلا أراجع ربی مرة أخری فإن هذه القداح تصیب و تخطئ و قد خرجت علی ولدی تسع مرات متوالیات و هذه مرة واحدة فلا أدری ما یکون من الثانیة (1)اترکونی أعاود ربی مرة واحدة فقالوا له افعل ما ترید ثم إنه استقبل الکعبة و قال اللهم سامع الدعاء و سابغ النعم و معدن الجود و الکرم فإن کنت یا مولای مننت علی بولدی هبة منک فأظهر لنا برهانه مرة ثانیة ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی الإبل فأخذت فاطمة ولدها و ذهبت به إلی بیتها و أتی إلیه الناس من کل جانب و مکان سحیق و فج عمیق (2)یهنئونها بمنة الله علیه السلام ثم أمر عبد المطلب أن تنحر الإبل فنحرت عن آخرها و تناهبها الناس و قال لهم لا تمنعوا منها الوحوش و الطیر (3)و انصرف فجرت سنة فی الدیة مائة من الإبل إلی هذا الزمان و مضی عبد المطلب و أولاده فلما رأته الکهنة و الأحبار و قد تخلص خاب أملهم فقال بعضهم لبعض تعالوا نسع فی هلاکه (4)من حیث لا یشعر به أحد فقال کبیرهم و کان یسمی ربیان و کانوا له سامعین فقال لهم اعملوا طعاما و ضعوا فیه سما ثم ابعثوا به إلی عبد المطلب علی حال الهدیة إکراما لخلاص ولده فعزم القوم علی ذلک فصنعوا طعاما و وضعوا فیه سما و أرسلوه مع نساء متبرقعات إلی بیت عبد المطلب و هن خافیات أنفسهن بحیث لا تعلم إحداهن فقرعوا الباب فخرجت إلیهم فاطمة و رحبت بهن و قالت من أین أنتن

ص: 90

و نگذاشت دشمنان و ستیزه جویان مرا سرزنش کنند. در همان اوان ناگاه شنیدند سروشی از درون کعبه می­گوید: خداوند فدایی­تان را از شما پذیرفت و خروج مصطفی نزدیک شد. قریشیان گفتند: خوشا به حالت ای ابا حارث! سروش­ها تو و پسرت را ندا دادند. مردم رفتند تا شتران را ذبح کنند، اما عبدالمطّلب گفت: صبر کنید، من بار دیگر نزد پروردگارم برمی­گردم، به این قرعه اطمینان نیست، نُه بار پی­درپی بر فرزند من افتاد و همین یک بار بر شتران، نمی­دانم بار دوم چه می­شود، بگذارید یک بار دیگر نزد پروردگارم برگردم. گفتند: هر چه می­خواهی بکن. او رو سوی کعبه گذاشت و گفت: خداوندا، ای شنونده دعا و بخشاینده نعمت­ها و معدن بخشش و نیکی! اگر ای سرورم بر من منت گذاشتی و فرزندم را به من بخشیدی، بار دیگر برای ما برهانی پدید آور. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر شتران افتاد. آن­گاه فاطمه فرزندش را گرفت و او را با خود به خانه برد. مردم از هر گوشه و کنار و از هر کوه و دشت نزد فاطمه می­آمدند و به­خاطر منّت خداوند به او تبریک می­گفتند. عبدالمطّلب فرمان داد تا آن شتران را ذبح کنند و آنان همه را سر بُریدند و به مردم دادند. عبدالمطّلب گفت: از درندگان و پرندگان نیز جلوگیری نکنید. او بازگشت و به این ترتیب صد شتر برای دیه تا به امروز سنت شد. عبدالمطّلب و فرزندانش بازگشتند و چون کاهنان و احبارِ یهود دیدند که عبدالله رهایی یافته، امیدشان بر باد شد و به یکدیگر گفتند: بیایید او را چنان که کسی درنیابد به قتل برسانیم. بزرگ آنان که ربیان نام داشت و از او فرمان می­بردند، گفت: طعامی بسازید و در آن سم بریزید و به­عنوان هدیه رهایی عبدالله برای عبدالمطّلب بفرستید. آن قوم دست به کار شدند و غذایی ساختند و در آن سم ریختند و به دست زنانی که روبند بر چهره داشتند، برای عبدالمطّلب فرستادند. آن زنان در حالی که سخت می­ترسیدند که مبادا شناخته شوند، در خانه را زدند. فاطمه بیرون آمد و به آنان خوشامد گفت و پرسید که شما از کجایید؟

ص: 90

قلن لها نحن من قرابتک من بنی عبد مناف دخل علینا السرور لخلاص ابنک فأخذت فاطمة منهن الطعام (1)و أقبلت إلی عبد المطلب فقال من أین هذا فذکرت له الخبر فقال عبد المطلب هلموا إلی ما خصکم به قرابتکم فقاموا و أرادوا الأکل منه و إذا بالطعام قد نطق بلسان فصیح و قال لا تأکلوا منی فإنی مسموم و کان هذا من دلائل نور رسول الله صلی الله علیه و آله فامتنعوا من أکله و خرجوا یقتفون النساء فلم یروا لهن أثرا فعلموا أنه مکیدة من الأعداء فحفروا للطعام حفیرة و وضعوه فیها. (2)و قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما قبل الله الفداء من عبد المطلب فی ولده عبد الله فرح فرحا شدیدا فلما لحق عبد الله ملاحق الرجال تطاولت إلیه الخطاب و بذلوا فی طلبه الجزیل من المال (3)کل ذلک رغبة فی نور رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یکن فی زمانه أجمل و لا أبهی و لا أکمل منه و کان إذا مر بالناس فی النهار یشمون منه رائحة (4)المسک الأذفر و الکافور و العنبر و کان إذا مر بهم لیلا تضی ء من نوره الحنادس و الظلم فسموه أهل مکة مصباح الحرم و أقام عبد المطلب و ابنه عبد الله بمکة حتی تزوج عبد الله بآمنة بنت وهب و کان السبب فی تزویجها به (5)أن الأحبار اجتمعوا بأرض الشام و تکلموا فی مولد رسول الله صلی الله علیه و آله و الدم الذی قد جری من جبة یحیی بن زکریا علیه السلام کما تقدم ذکره فلما أیقنوا أنه قد قرب خروج صاحب السیف (6)و ظهرت أنواره تشاوروا فیما بینهم و ساروا إلی حبر لهم (7)و کان فی

ص: 91

گفتند: ما از آشنایان تو از طایفه بنی عبدمناف هستیم که از رهایی فرزندت بسیار شادمان شدیم. فاطمه غذا را از آنان گرفت و نزد عبدالمطّلب رفت. عبدالمطّلب گفت: این از کجا آمده؟ ماجرا را برایش گفت. عبدالمطّلب گفت: بیایید برای خوردن غذایی که خویشانتان مخصوص شما پخته­اند. آنان برخاستند و خواستند از آن غذا بخورند که ناگاه غذا به بیانی فصیح زبان گشود و گفت: از من نخورید که من مسموم هستم. این از نشانه­های نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. آنان از خوردن پرهیز کردند و در پی آن زنان بیرون شدند، اما اثری از آن­ها نبود. دانستند که این نیرنگی از سوی دشمنان بوده است. گودالی کندند و غذا را در آن ریختند.

ابوالحسن بکری می­گوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفته­اند: وقتی خداوند از عبدالمطّلب آن فدایی را به جای فرزندش عبدالله پذیرفت، او بسیار خوشحال شد. چون عبدالله به بلوغ مردان رسید، همگان شتافتند تا به او دختر دهند و در این راه مال بسیار خرج کردند. این همه به خاطر نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و نیز به این سبب بود که در دوران عبدالله کسی زیباتر و شکوهمندتر و کامل­تر از او نبود. چون به هنگام روز بر مردم می­گذشت، بوی مشک خوش­بو و عنبر و کافور از او استشمام می­کردند و چون به هنگام شب بر آنان می­گذشت، تاریکی­ها و ظلمت­ها از نور او روشن می­شدند. از این رو اهل مکه او را چراغ حرم نامیدند. عبدالمطّلب و عبدالله در مکه بودند تا این­که عبدالله با آمنه دختر وهب ازدواج کرد. سبب این ازدواج چنین بود که احبار یهود در سرزمین شام گرد آمدند و درباره میلاد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و درباره خونی که پیشتر گفتیم از جبه یحیی بن زکریا چکیده بود، سخن گفتند. چون یقین کردند که خروج آن صاحب شمشیر نزدیک شده و انوارش پدید آمده، با یکدیگر مشورت کردند و سوی یکی از احبار خود راهی شدند.

ص: 91

قریة من قری الأردن و کانوا یقتبسون من علمه و کان ممن عمر فی زمانه (1)فقصده القوم فلما وصلوا إلیه قال لهم ما الذی أزعجکم (2)قالوا له إنا نظرنا فی کتبنا فوجدنا صفة هذا الرجل السفاک (3)الذی تقاتل معه الأملاک و ما نلقی عند ظهوره من الأهوال و الهلاک (4)و قد جئناک نشاورک فی أمره قبل ظهوره و علو ذکره قال یا قوم إن من أراد إبطال ما أراد الله فهو جاهل مغرور و إنه لکائن بکم و هذا الذی ذکرتم قد سبق أمره عند الله فکیف تقدرون علی إبطاله و هو مبطل کهانة الکهان و مزیل دولة الصلبان (5)و سیکون له وزیر و قریب (6)فلما سمعوا کلامه خافوا و حاروا فقام حبر من أحبارهم یقال له هیوبا بن داحورا (7)و کان کافرا متمردا شدید البأس فقال لهم هذا رجل قد کبر و خرف و قل عقله فلا تسمعوا من قوله (8)ثم قال لهم أ رأیتم الشجرة إذا قطعت من أصلها فهل تعود خضرا قالوا لا قال فإن قتلتم صاحبکم هذا الذی یخرج من صلبه هذا المولود فما الذی تخافون منه فقوموا هذه الساعة و خذوا معکم تجارة و سیروا إلی البلد الذی هو فیها یعنی مکة فإذا وصلتم دبرتم الحیلة فی هلاکه فتبعوا قوله (9)و قالوا له أنت سیدنا (10)قال لهم افعلوا ما آمرکم به و أنا معکم بسیفی و رمحی و لکن ما أسیر معکم حتی تعاهدونی (11)فیعمد کل واحد منکم إلی

ص: 92

او در یکی از روستاهای اردن می­زیست و از مسن­ترین مردان روزگار خود بود و آنان از دانشش بهره می­بردند. آن قوم سوی او رفتند و چون نزدش رسیدند، او به آنان گفت: چه چیز شما را آزرده است؟ گفتند: ما در کتاب­هایمان نگریستیم و صفات این مرد خونریز را که فرشتگان به همراهش می­جنگند یافتیم، چون او ظهور کند، ما به هراس و هلاکت درمی­افتیم. اکنون نزد تو آمده­ایم تا پیش از آن­که ظهور کند و نامش رفعت یابد، با تو درباره­اش مشورت کنیم. او گفت: ای قوم! هر کس بخواهد خواست خدا را باطل کند، نادان و مغرور است، این امری است که تحقق خواهد یافت. این کسی که درباره­اش گفتید، امرش پیشاپیش نزد خداوند رقم خورده است، چگونه شما می­توانید آن را باطل کنید در حالی که او خود کهانت کاهنان را باطل می­کند و دولت مسیحیان را برمی­اندازد و وزیری دارد که از خویشاوندان اوست. چون آنان این سخن شنیدند، به هراس افتادند و سرگردان شدند. یکی از احبارشان که هیوبا بن داحورا نام داشت و کافری سرکش و درشتخو بود، برخاست و گفت: این مرد پیر و خرفت شده و عقلش را از دست داده است، به سخنانش گوش ندهید. سپس گفت: هیچگاه دیده­اید درختی از ریشه قطع شود و دوباره سبز شود؟ گفتند: نه. گفت: اگر مردی را که این مولود از صلب او بیرون می­آید به قتل برسانید، دیگر چه ترسی بر شما می­مانَد؟ همین الان برخیزید و بار تجارت بربندید و سوی دیاری بروید که او در آن زندگی می­کند، یعنی مکه، وقتی رسیدید حیله­ای در کار کنید و او را به قتل رسانید. آنان کلام او را پذیرفتند و گفتند: تو بزرگ مایی. گفت: کاری را که گفتم انجام دهید، من نیز با شمشیر و نیزه­ام همراهتان خواهم بود، اما به راه نخواهم افتاد مگر این­که با من پیمان ببندید که هر یک از شما سوی

ص: 92

سیفه لیسقیه سما فأجابوه إلی ذلک و افترقوا ثم اجتمعوا بأیلة (1)و خرجوا بجمالهم محملة بالتجارة و ساروا حتی وصلوا مکة فلما دخلوها سمعوا من ورائهم صوتا و هو یقول:

قصدتم لأزر القوم فی السر و الجهر***تریدون مکرا بالمعظم فی القدر

و من غالب الرحمن لا شک أنه***سیرمیه باریه بقاصمة الظهر

ستضحون یا شر الأنام کأنکم***نعام أسیقت للذباحة و النحر

فلما سمعوا کلام الهاتف هالهم ذلک و هموا بالرجوع فقال لهم هیوبا لا تخافوا من کلام هذا الهاتف فإن هذا الوادی قد کثر فیه الکهان و الشیاطین و إن هذا الهاتف هو شیطان قد علم قصدکم فعند ذلک تبادر القوم فکان کل من لقاهم یحدثهم بحسن عبد الله و جماله فوقع فی قلوبهم الکمد (2)و الحسد فجعلوا یسومون متاعهم و لا یبیعون منه شیئا و إنما یریدون بذلک المقام بمکة و الحیلة فی قتل عبد الله فأقبل یوما عبد المطلب و هو قابض علی ید ولده عبد الله و مر بالیهود و کان عبد الله قد رأی رؤیا أفزعته فخرج مرعوبا إلی أبیه فقال ما أصابک یا بنی (3)قال رؤیا هالتنی قال رأیت سیوفا مجردة فی أیدی قردة و هم قعود علی أدبارهم و أنا أنظر إلیهم و هم یهزون السیوف و یشیرون بها إلیّ فعلوت عنها (4)فی الهواء فبینما أنا کذلک و إذا بنار قد نزلت من السماء فزادتنی خوفا و قلت کیف خلاصی منها فبینما أنا کذلک و إذا بالنار قد وقعت علی القردة فأحرقتهم عن آخرهم فزادنی ذلک رعبا فقال له أبوه وقاک الله یا بنی شر ما تحاذر من الحساد و الأضداد (5)فإن الناس یحسدونک علی هذا النور الذی فی وجهک و لکن

ص: 93

شمشیرش می­رود و آن را سمّی می­کند. آنان اجابتش کردند و پراکنده شدند. سپس شبانه گرد هم آمدند و با شترهای بربسته برای تجارت خارج شدند و به راه افتادند تا این­که به مکه رسیدند. چون وارد مکه شدند، از پشت خود صدایی شنیدند که می­گفت:

«با این قوم در نهان و آشکار دشمنی ورزیده­اید و مکری بزرگ پیشه کرده­اید، هرکه با خداوند رحمان ستیزه کند، شکی نیست که آفریدگارش پشتش را خواهد شکست

ای بدترین مردم! به زودی خواهید دانست که شما همچون شترمرغانی هستید که آب نوشیده­اند تا قربانی شوند.»

چون سخن آن سروش را شنیدند، هراسناک شدند و خواستند بازگردند که هیوبا گفت: از سخن این سروش نترسید، این دشت پُر است از کاهنان و شیاطین، این سروش نیز شیطانی بود که از نیّت شما آگاه شده است. آن قوم به راه افتادند. در راه هر که را می­دیدند، از نیکی و زیبایی عبدالله برایشان سخن می­گفت و این­چنین کینه در دلشان افتاد و سخت به او حسادت کردند. آنان شروع کردند بر سر کالاهای خود چانه بزنند تا چیزی از آن­ها را نفروشند و این بهانه­ای شود تا در مکه بمانند و برای قتل عبدالله حیله­ای در کار کنند. روزی عبدالمطّلب در حالی که دست فرزندش عبدالله را در دست داشت، بر یهودیان گذر کرد. قصه چنین بود که عبدالله خوابی ترسناک دید. بر خاست و نزد پدرش رفت. پدرش به او گفت: تو را چه شده پسرکم؟! گفت: خوابی ترسناک دیدم، خواب دیدم چند میمون شمشیرهای برآهیخته در دست گرفته بودند و در حالی که بر پشت هم سوار بودند و من به آنان می­نگریستم، شمشیرهایشان را تکان می­دادند و با آن­ها به من اشاره می­کردند، من از ترس آنان به هوا رفتم و در همان اوان ناگاه آتشی از آسمان فرود آمد و من بیشتر ترسیدم، با خود گفتم چگونه از دست اینان نجات می­یابم که ناگاه آتش بر آن میمون­ها افتاد و همه­شان را سوزاند و من بیشتر ترسیدم. پدرش گفت: پسرم! خداوند تو را از شر حاسدان و دشمنان مصون دارد، چراکه مردم بر نور چهره­ات حسد می­برند،

ص: 93

لو اجتمعت أهل الأرض إنسها و جنها لم یقدروا علی شی ء لأنه ودیعة من الله عز و جل لخاتم الأنبیاء و هاهنا أحبار الیهود من الشام و فیهم الحکمة و المعرفة فقم معی حتی أقص علیهم رؤیاک فقبض عبد المطلب علی ید ولده عبد الله و دخلا علیهم فلما نظر إلیه الأحبار و هو کأنه البدر المنیر نظر بعضهم إلی بعض و قالوا هذا الذی نطلبه فقال لهم عبد المطلب یا معاشر الیهود (1)جئنا إلیکم نخبرکم (2)برؤیا رآها ولدی هذا فقالوا له و ما ذا فقص علیهم الرؤیا فزادهم حنقا علیه و قال له هیوبا أیها السید إنها أضغاث أحلام و أنتم سادات کرام لیس لکم معاند و لا مضاد ثم انصرف عبد المطلب بولده و أقاموا بعد ذلک أیاما یریدون الحیلة فلم یجدوا إلی ذلک سبیلا و کان عبد الله مغرما بالصید (3)و کان إذا خرج إلی الصید لا یرجع إلا لیلا و کان یخرج مع أبیه فلم یجدوا إلی ذلک سبیلا حتی خرج ذات یوم وحده (4)فخرجوا وراءه من حیث لا یشعر بهم أحد (5)فقال لهم هیوبا ما انتظارکم و قد خرج الذی تطلبونه (6)فقالوا له إنا نخاف من فتیان مکة (7)و فرسان بنی هاشم و هم لا یطاقون و قد ذلت لهم العمالقة و غیرهم (8)و نخشی أن یشعروا بنا (9)فلما سمع هیوبا مقالتهم قال خاب سعیکم فإذا کنتم هکذا فما الذی أتی بکم إلی هاهنا فلا بد من قتل هذا الغلام و لو طال علیکم المقام و لم تجدوا یوما مثل هذا الیوم فإذا قتلناه و خفتم التهمة به (10)فعلی دیته و کانوا قد بعثوا عبدا من

ص: 94

اما اگر همه اهل زمین از بشر گرفته تا جن جمع شوند، کاری نمی­توانند بکنند، زیرا این نور امانتی است از سوی خداوند عزوجل برای آخرین پیامبر، احبار یهود از شام به این­جا آمده­اند و اهل حکمت و معرفت­اند، با من بیا تا خوابت را برایشان بازگویم. عبدالمطّلب دست فرزندش عبدالله را گرفت و نزد آنان رفتند. چون احبارِ یهود به او نگریستند و دیدند همچون ماه تابان است، به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: این همان کسی است که به دنبالش بودیم. عبدالمطّلب به آنان گفت:

ای جماعت یهود! نزد شما آمده­ایم تا خوابی را برایتان بگوییم که این فرزندم دیده است. گفتند: چه دیده؟ چون آن خواب را برایشان باز گفت، بیشتر به ستوه آمدند و هیوبا به او گفت: ای مرد! این فقط یک کابوس بوده و کسی با شما که چنین مردمان ارجمندی هستید دشمنی ندارد و ستیزه نمی­جوید. عبدالمطّلب با پسرش برگشت. آنان چند روز در پی حیله­ای بودند اما راهی برای قصد خود نیافتند. عبدالله شیفته شکار بود . هرگاه به شکار می­رفت، تا شب برنمی­گشت. او که همیشه با پدرش به شکار می­رفت، روزی نتوانست با او برود و از این رو به تنهایی روانه شکار شد و آنان نیز چنان که کسی نفهمد ردّش را گرفتند. هیوبا به آنان گفت: منتظر چه هستید؟ کسی که در پی­اش بودید بیرون آمده است. به او گفتند: ما از جوانان مکه و سوارکاران بنی هاشم می­ترسیم، آنان حریفی ندارند و تنومندان را از پای درآورده­اند، می­ترسیم از کارمان خبردار شوند. وقتی هیوبا این سخن بشنید، گفت: ناکام شوید! اگر این­چنین بودید پس چرا تا این­جا آمدید؟ باید این پسر را بکشیم هرچند عرصه بر شما به تنگ آید، زیرا دیگر روزی چون امروز دست نمی­دهد، اگر در کشتن او از این می­ترسید که به شما اتهام بزنند، من دیه­اش را می­دهم. آنان یکی از بندگان خود را فرستاده بودند

ص: 94

عبیدهم ینظر إلی أین یتوجه عبد الله فرجع العبد و أخبرهم أنه قد غاب بین الجبال و الشعاب و قد خرج من العمران و لیس عنده (1)إنسان فعزم القوم علی ما أملوه و جعلوا نصفا عند الأمتعة و النصف الآخر أخذوا السیوف تحت ثیابهم و خرجوا قاصدین عبد الله و العبد أمامهم حتی أوقفهم علیه (2)و کان عبد الله قد صاد حمار وحش و هو یسلخه فنظر إلی القوم و قد أقبلوا علیه فقال لهم هیوبا هذا صاحبکم الذی خرجتم من أوطانکم فی طلبه فما أحس عبد الله إلا و قد أحاطوا به و کانوا قد افترقوا فرقتین و قالوا للذین خلفوهم عند متاعهم إذا دعوناکم أجیبونا مسرعین فلما أشرفوا علی عبد الله و قد سدوا الطرقات (3)و زعموا أنهم قد حکموا علیه فرفع عبد الله رأسه إلی السماء و دعا الله تعالی و أقبل إلیهم (4)و قال یا قوم ما شأنکم فو الله ما بسطت یدی إلی واحد منکم بمکروه أبدا فتطالبونی به و لا غصبت مالا قط و لا قتلت أحدا فأقتل به فما حاجتکم فإن یکن سبقت منی فعلة سوء إلیکم فأخبرونی حتی أعرفها و الیهود یومئذ تلثموا و لم یبین منهم إلا حمالیق الحدق (5)فلم یردوا علیه جوابا و أشار بعضهم إلی بعض و هموا بالهجوم علیه فجعل نبلة فی کبد قوسه و رمی بها نحوهم فأصابت رجلا منهم فوقع میتا ثم رماهم بأربع نبال أصابت أربعة رجال فاشتغلوا عنه بأنفسهم فأخذ الخامسة لیرمیهم بها و أنشأ یقول:

و لی همة تعلو علی کل همة***و قلب صبور لا یروع من الحرب. (6)

و لی نبلة أرمی بها کل ضیغم***فتنفذ فی اللبات و النحر و القلب

فأربعة منها أصابت لأربع***و لو کاثرونی صلت بالطعن و الضرب

أخذت نبالی ثم أرسلت بعضها***فصارت کبرق لاح فی خلل السحب

ص: 95

تا ببیند عبدالله به کدام سو می­رود. آن بنده برگشت و آنان را خبر داد که او از آبادی­ها بیرون رفت و در حالی که هیچ کس با او نبود، میان کوه­ها و دره­ها ناپدید شد. آن قوم بر آن شدند که خواسته خود را به انجام رسانند. از این رو نیمی از آنان کنار کالاهایشان بماندند و نیمی دیگر شمشیرهایشان را زیر جامه­هایشان پنهان کردند و به قصد عبدالله خارج شدند. آن بنده پیشاپیش آنان رفت تا این­که او را به آنان نشان داد. عبدالله که گورخری وحشی شکار کرده بود و او را سلاخی می­کرد، نگاهش به آنان افتاد که به سویش می­رفتند. هیوبا به آنان گفت: این همان کسی است که در پی­اش از دیارتان خارج شدید. ناگهان عبدالله دید آنان او را در میان گرفته­اند. آنان دو دسته شده بودندو به کسانی که کنار کالاهایشان مانده بودند گفته بودند هرگاه شما را فرا خواندیم، سریعا ما را اجابت کنید. وقتی بر عبدالله چیره شدند و راه­ها را بستند، پنداشتند بر او توانا شده­اند. در آن دم عبدالله رو سوی آسمان کرد و به درگاه خداوند متعال دعا کرد و سپس رو به آنان گفت: ای قوم! با من چه کاری دارید؟ به خدا سوگند من نه هرگز به کسی از شما آسیبی رسانده­ام که بخواهید تلافی کنید و نه هیچگاه مالی از شما غصب کرده­ام و نه کسی را کشته­ام که به­خاطرش کشته شوم، پس چه می­خواهید؟ اگر از من رفتار بدی با شما سر زده، بگویید تا بدانم. یهودیان که چهره خود را پوشانده بودند و از آنان فقط چشمانی خیره پیدا بود، بدون این­که پاسخی به او بدهند، به یکدیگر اشاره کردند و خواستند سوی او هجوم آورند. او تیری در کمان خود گذاشت و سوی آنان انداخت. تیر به یکی از آنان خورد و در جا مُرد. سپس چهار تیر دیگر انداخت و چهار تن دیگر را زد. آنان خود را از او به دور داشتند، اما او تیر پنجم را برداشت تا آنان را بزند و سرود:

«من همتی دارم که فراتر از همه همت­هاست و قلبی بردبار دارم که از نبرد نمی­هراسد،

و تیری دارم که با آن هر شیر ی را نشانه می­روم، در سینه و گردن و قلبش می­نشیند،

پس چهار تیر از تیرهایم به چهار تن از حریفان اصابت کرد و اگر بیشتر باشند به نیزه و زدن روی خواهم آورد،

تیرهایم را برگرفتم و چندی از آن­ها را پرتاب کردم و همچون برقی که در میان ابرها بدرخشد، پیش رفتند.»

ص: 95

فلما سمعوا ذلک منه قال له هیوبا یا فتی احبس عنا نبالک فقد أسرفت فی فعالک و لقد قتلت منا رجالا من غیر ذنب و لا سابقة سبقت منا إلیک و نحن قوم تجار و نحن الذین وقفت علینا بالأمس مع أبیک و کان لنا عبد قد هرب منا فلما رأیناک أنکرناک فعند ما عرفناک أنک عبد الله فنحن ما لنا معک طلابة و إنک (1)لأعز الخلق علینا و أکرمهم لدینا فامض لسبیلک فقد سمحنا لک بما فعلت فینا فقال لهم یا ویلکم ما الذی تبین لکم منی أنی عبدکم فهل عبدکم مثلی أو صفته صفتی أو له نور کنوری فقالوا له إنما دخلنا الشک و أنت متباعد عنا فلما قربت منا عرفناک فاسمح لنا بما کان منا إلیک فإنا سمحنا لک بما کان و إن کان و أعظم من ذلک أنک قتلت (2)منا رجالا لا ذنب لهم و نحن حیث أکلنا طعام أبیک و شربنا شرابه فنحن لک (3)شاکرون و أنت أولی بکتمان ما کان الیوم (4)منا فلما سمع عبد الله کلامهم زعم أنه حق و هو خدیعة ثم إنه رکب جواده و أخذ قوسه و عطف إلی ناحیة المضیق (5)فلما رآه القوم قد أقبل علیهم یرید الخروج بادروا إلیه بأجمعهم و جعلوا یرمونه بالحجارة و قاموا إلیه بالسیوف فجعل یکر فیهم کرة بعد کرة فعند ذلک صاح فیهم هیوبا فتبادروا إلیه بأجمعهم و هو یکر فیهم یمینا و شمالا و کلما رمی رجلا خر صریعا و نزل عبد الله عن فرسه و استند إلی المضیق و قد أقبلوا إلیه من کل جانب یرمونه بالحجارة فبینما هم فی المعرکة و إذا هم برجال قد أقبلوا بأیدیهم السیوف مشهورة و هم عراة مسرعون نحوهم فإذا هم بنو هاشم و أبو طالب (6)و فتیان مکة و کان فی أولهم أبو طالب و حمزة و العباس فعند

ص: 96

چون این سخنان را از او شنیدند، هیوبا به او گفت: ای جوان! سوی ما تیر میانداز که در کار خود زیاده­روی کردی و مردان ما را بی هیچ گناه کُشتی، از ما به تو هیچ بدی نرسیده، ما قومی تاجر هستیم، ما همانان هستیم که دیروز با پدرت نزدمان آمدید، بنده­ای داشتیم که از دستمان گریخت، وقتی تو را دیدیم گمان کردیم اوست، وقتی تو را شناختیم و دانستیم که عبدالله هستی، با تو کاری نداشتیم، تو عزیزترین و ارجمندترین خلق نزد ما هستی، راه خود را بگیر که ما از کاری که با ما کردی گذشتیم. عبدالله گفت: وای بر شما! چگونه به نظرتان آمد که من بنده شما هستم، آیا بنده شما همانند من بود یا صفتی همچون صفات من داشت، یا نوری همچون نور من داشت؟ گفتند: ما شک کردیم و تو از ما دور بودی، وقتی نزدیکت شدیم تو را شناختیم، اکنون از کاری که با تو کردیم بگذر، همچنان­که ما از کاری که با ما کردی گذشتیم، گرچه کار تو بدتر بود و تو مردان ما را بی­گناه کشتی، اما چون ما نان و آب پدرت را خورده­ایم، شاکر تو هستیم و از این رو سزاوار است که آن­چه را گذشت پنهان کنیم. وقتی عبدالله این سخن بشنید، پنداشت راست می­گویند، حال آن­که سخنانشان فریبی بیش نبود. او سوار بر مرکب شد و کمانش را برداشت و رو به سوی گردنه­ای گذاشت. چون آن قوم دیدند او دارد به سمتشان می­آید تا بیرون برود، همگی به طرفش تاختند و شروع کردند او را با سنگ بزنند و با شمشیر به او هجوم بردند. ناگاه او نیز به آنان حمله کرد و پی در پی به میانشان می­تاخت. هیوبا فریادی کشید و همه آنان سوی عبدالله یورش بُردند. او نیز از چپ و راست بر آنان تاخت و هر دم یکی از آنان را زد و از پا انداخت. او از مرکبش پیاده شد و به آن گردنه پشت کرد. آنان از هر سو به طرفش می­آمدند و او را با سنگ می­زدند. در همان حال که مشغول کارزار بودند ناگاه دیدند مردانی شتابان با شمشیرهای برآهیخته به سوی آنان می آیند. آنها بنی هاشم و ابوطالب و جوانان مکه به جلوداری ابوطالب و حمزه و عباس بودند که از راه رسیدند.

ص: 96

ذلک ناداه أبوه فقال (1)یا بنی هذا تأویل رؤیاک من قبل فما استتم کلامه حتی أحاط بعبد الله إخوته و أقاربه.

قال البکری و کان قد أخبرهم بالخبر رجل یقال له وهب بن عبد مناف لأنه أشرف علیهم فی المعرکة (2)فهم أن ینزل فخاف علی نفسه من کثرتهم فأتی إلی الحرم (3)و نادی فی بنی هاشم (4)فلما رآهم الیهود أیقنوا بالهلاک و قالوا لعبد الله إنما أردنا أن نعلم حقیقة الحال فقال لهم عبد الله هیهات لقد أجهدتم أنفسکم فی هلاکی فهرب منهم جماعة و التجئوا إلی جبل و ظنوا أنهم قد نجوا فإذا أتاهم أمر الله فسقطت علیهم قطعة من الجبل فسدت (5)علیهم المضیق فلم یجدوا مهربا و لحقهم عبد المطلب و أصحابه و الفرقة التی کانت من الجانب الآخر مع هیوبا قتلوا منهم أناسا کثیرة و قال رجل منهم دعونا نصل مکة و افعلوا فینا ما تریدون فإن لنا مع الناس أمتعة و أموالا کنا قد أخفیناها و أنتم أحق بها خذوها و لا تقتلونا فکتفوهم عن آخرهم و أقبلوا بهم إلی مکة و أقبل عبد المطلب علی ولده یقبله و یقول یا ولدی لو لا وهب بن عبد مناف أخبرنا بأمرک ما کنا علمنا و لکن الله تعالی یحفظک فلما أشرفوا علی مکة خرج الناس یهنئونهم بالسلامة و إذا بالیهود مکتوفین فجعل جملة الناس یرمونهم بالحجارة فقام لهم عبد المطلب و قال أرسلوا بهم (6)إلی دار وهب حتی یستقصوا علی أموالهم و لم یبق لهم شی ء فأرسلوهم إلی دار وهب فلما کان فی تلک اللیلة أقبل وهب علی زوجته برة بنت عبد العزی و قال لها یا برة لقد رأیت الیوم عجبا من عبد الله ما رأیته من أحد و هو یکر علی هؤلاء القوم و کلما رماهم بنبلة قتل منهم إنسانا و هو أجمل الناس وجها مما (7)

ص: 97

پدرش فریاد برآورد: ای پسرم! این همان تعبیر خواب توست. هنوز کلامش تمام نشده بود که برادران و خویشان عبدالله او را در میان گرفتند.

بکری می­گوید: مردی به نام وهب بن عبدمناف آنان را خبر کرده بود. او در آن کارزار یهودیان را دید و خواست به میانشان برود، اما از تعداد زیاد آنان بر خود ترسید و از این رو سوی حرم شتافت و بنی هاشم را فرا خواند. وقتی یهودیان ایشان را دیدند، یقین کردند که کشته می­شوند، از این رو به عبدالله گفتند: ما فقط می­خواستیم حقیقت را بدانیم. عبدالله به آنان گفت: وای بر شما! شما خود را برای کشتن من به دردسر انداختید. گروهی از آنان گریختند و سوی کوه پناه بردند و گمان کردند که نجات یافتند، اما امر خدا آنان را دریافت و تکّه­ای از کوه بر آنان فرود آمد و گردنه را بر آنان بست. آنان گریزگاهی نیافتند و عبدالمطّلب و یارانش جلوی آنان را گرفتند و نیز به گروه دیگری که با هیوبا بودند، رسیدند و تعداد زیادی از آنان را هلاک کردند. یکی از آنان گفت: بگذارید ما به مکه برسیم و سپس هر چه می­خواهید با ما بکنید، زیرا ما آن­جا کالاهایی و اموالی داریم که پنهان کرده­ایم، این اموال به شما می­رسد، بگیرید و ما را نکشید. بنی هاشم دستان آنان را بستند و همه را روانه مکه کردند. عبدالمطّلب نزد فرزندش رفت و او را بوسید و گفت: فرزندم! اگر وهب بن عبدمناف ما را باخبر نکرده بود، ما از تو بی­خبر می­ماندیم، اما خداوند متعال از تو مراقبت می­کند. وقتی نزدیک مکه رسیدند، مردم سویشان آمدند و سلامتی­شان را به آنان تبریک گفتند و چون یهودیان را دست­بسته دیدند، آنان را با سنگ زدند. عبدالمطّلب جلو آمد و گفت: آنان را به خانه وهب بفرستید تا اموالشان را بیابند و همه را از آنان بگیرند. آنان نیز چنین کردند. آن شب وهب نزد همسرش، بِرّه دختر عبد العزی رفت و به او گفت: ای بِرّه! امروز کاری شگفت از عبدالله دیدم که از کسی ندیده بودم، او بر آن قوم هجوم می­بُرد و با هر تیری که می­انداخت یکی از آنان را می­کُشت، در عین حال او

ص: 97

خصه الله تعالی من الضیاء الساطع فامضی إلی أبیه و اخطبیه لابنتنا و اعرضیها علیه فعسی أن یقبلها فإن قبلها سعدنا سعادة عظیمة قالت له یا وهب إن رؤساء مکة و أبطال الحرم و أشراف البطحاء قد رغبوا فیه فأبی عن ذلک و قد کاتبه ملوک الشام و العراق علی ذلک فأبی علیهم فکیف یتزوج بابنتنا و هی قلیلة المال (1)قال لها إن لی علیهم الید أننی أخبرتهم (2)بأمر عبد الله مع هذا الیهود ثم إن برة قامت و لبست أفخر أثوابها و خرجت حتی أتت دار عبد المطلب فوجدته یحدث أولاده بالخبر فقالت أنعم الله مساءکم و دامت نعماؤکم فرد علیها عبد المطلب التحیة و الإکرام و قال لها لقد سلف (3)لبعلک الیوم علینا ید لا نقدر أن نکافیه أبدا و له أیاد بالغة (4)بذلک و سنجازیه بما فعل إن شاء الله تعالی فطمعت برة فی کلامه ثم قال (5)بلغی بعلک عنا التحیة و الإکرام و قولی له إن کان له لدینا حاجة تقضی إن شاء الله مهما کانت فقالت له برة یا أبا الحارث قد طلبنا تعجیل المسرة و قد علمنا أن ملوک الشام و العراق و غیرهم تطاولت إلیکم و قد رغبوا فی ولدکم یطلبون أولادکم و أنوارکم المضیئة و نحن أیضا طمعنا فیمن طمع فی ولدکم عبد الله و رجوناه مثل من رجا (6)و قد رجا وهب أن یکون عبد الله بعلا لابنتنا و قد جئناکم طامعین و راغبین فی النور الذی فی وجه ولدکم عبد الله و نسألکم أن تقبلونا فإن کان مالها قلیلا فعلینا ما نجملها به (7)و هی هدیة منا لابنک عبد الله فلما سمع عبد المطلب کلامها نظر إلی ولده و کان قبل ذلک إذا عرض علیه التزویج

ص: 98

به­خاطر نور تابناکی که خداوند به او اختصاص داده، زیباترین مردم است، پس نزد پدرش برو و او را برای دخترمان بخواه و دخترمان را به او نشان بده که امید است بپذیرد، اگر چنین شود به سعادتی بزرگ دست یافته­ایم. همسرش گفت: ای وهب! سران مکه و پهلوانان حرم و اشراف بطحاء خواهان او بوده­اند و او نپذیرفته، پادشاهان شام و عراق برای این کار به او نامه نوشته­اند و او نپذیرفته، چگونه او با دختر ما که ثروتمند نیست ازدواج می­کند؟! گفت: من بر آنان حقی دارم، چراکه من آنان را از ماجرای عبدالله با آن یهودیان خبردار کردم. آن­گاه برّه برخاست و فاخرترین جامه­هایش را پوشید و به راه افتاد تا این­که به خانه عبدالمطّلب رسید. دید او با فرزندانش درباره آن ماجرا سخن می­گوید. گفت: خداوند شبتان را به خیر گرداند و نعمت­هایتان فزونی یابد! عبدالمطّلب به او خوشامد گفت و او را گرامی داشت و به او گفت: امروز شوهر تو بر گردن ما حقی گذاشت که هرگز نمی­توانیم آن را جبران کنیم و به این سبب بسیار به او مدیونیم، اما به ­خاطر این کار ان­شاءالله به او پاداشی خواهیم داد. برّه از سخن او امیدوار شد. سپس عبدالمطّلب به او گفت: از طرف ما به شوهرت سلام برسان و او را گرامی بدار و به او بگو اگر حاجتی نزد ما دارد، هر چه باشد ان­شاءالله بر طرف می­شود. برّه به او گفت: ای اباحارث! برای شادی نزدت آمده­ایم و می­دانیم که پادشاهان شام و عراق و دیگران سویتان شتافته­اند و فرزندتان را خواسته­اند و خواهان این نور تابناک شده­اند، ما نیز از جمله کسانی هستیم که فرزند شما عبدالله را می­خواهند و چنان امیدی داریم، وهب می­خواهد عبدالله شوهر دختر ما باشد، از این رو با این امید نزد شما آمده­ایم و خواهان نوری هستیم که در چهره فرزند شما عبدالله است، از شما خواستاریم که ما را بپذیرید، گرچه دختر ما مال بسیار ندارد اما بر عهده ماست که او را بیاراییم تا هدیه­ای باشد به پسر شما عبدالله. وقتی عبدالله سخنان او را شنید، به فرزند خود نگریست. پیش از آن هرگاه سخن از ازدواج

ص: 98

من بنات الملوک یظهر فی وجهه الامتناع و قال أبوه ما تقول یا بنی فیما سمعت فو الله ما فی بنات أهل مکة مثلها لأنها محتشمة فی نفسها طاهرة مطهرة عاقلة دیّنة (1)فسکت عبد الله و لم یرد جوابا فعلم أبوه أنه قد مال إلیها فقال عبد المطلب قد قبلنا دعوتکم و أجبنا و رضینا بابنتکم قالت فاطمة زوجة عبد المطلب أنا أمضی معک إلیها (2)حتی أنظر إلی آمنة فإن کانت تصلح لولدی رضینا بها فرجعت برة مسرورة بما سمعت ثم سارت إلی زوجها مسرعة و بشرته و سمعت أم آمنة هاتفا فی الطریق یقول بخ بخ لکم یا معشر أهل الصفا قد قرب خروج المصطفی فدخلت علی زوجها فقال و ما وراءک قالت لقد سعدت سعادة علا قدرک فی جملة العالمین اعلم أن عبد المطلب قد رضی بابنتک (3)و لکن مع الفرح ترحة قال و ما هی قالت إن فاطمة خارجة تنظر إلی ابنتک آمنة فإن رضیت بها و إلا لم یکن شیئا (4)و إنی أخاف أن لا ترضی بها فقال لها وهب بن عبد مناف اخرجی هذه الساعة إلی ابنتک و زینیها و ألبسیها أفخر الثیاب و قلدیها أفخر ما عندک فعسی و لعل فعمدت برة إلی بنتها و ألبستها أفخر ما عندها من الثیاب و الحلی و ضفرت شعرها (5)و أرخت ذوائبها (6)علی أکتافها و قالت لها یا ابنتی إذا أتتک فاطمة فتأدبی لها أحسن الأدب و ارغبی فی النور الذی فی وجه ولدها عبد الله فبینما هما فی ذلک إذ أقبلت فاطمة و خرج وهب من المنزل و إذا بعبد المطلب (7)فأدخلوا فاطمة فقامت لها آمنة إجلالا و تعظیما و رحبت بها أحسن

ص: 99

با دختران پادشاهان می­شد، در چهره او مخالفت پدید می­آمد. پدرش گفت: درباره آن­چه شنیدی چه می­گویی پسرم؟ به خدا سوگند در میان دختران اهل مکه هیچ کس همچون او نیست، او بسیار باحیا پاک و پاک­دامن و خردمند و دیندارست. عبدالله سکوت کرد و پاسخی نداد. عبدالمطّلب دانست او به وی متمایل شده است، گفت: درخواست شما را پذیرفتیم و شما را اجابت کردیم و دختر شما را پذیرفتیم. فاطمه همسر عبدالمطّلب گفت: من با تو نزد آمنه می­آیم تا او را ببینم، اگر شایسته فرزندم بود می­پذیریم. برّه شادمان از پاسخی که شنید بازگشت و شتابان نزد شوهرش رفت تا به او مژده دهد. مادر آمنه در راه از سروشی شنید که به او گفت: خوشا به حالتان ای جماعت اهل صفا، چراکه خروج مصطفی نزدیک شده است. برّه نزد شوهرش رفت. او پرسید: چه شد؟ گفت: سعادت رخ نمود و در میان جهانیان والامقام شدی، بدان که عبدالمطّلب دخترت را پذیرفت، اما این شادی شرطی دارد. گفت: چیست؟ گفت: فاطمه در راه است تا دخترت آمنه را ببیند، اگر پسندید، می­پذیرند، وگرنه که هیچ، من می­ترسم او را نپسندد. وهب بن عبدمناف به او گفت: اکنون برخیز و سوی دخترت برو و او را بیارای و فاخرترین جامه­ها را به او بپوشان و زیبنده­ترین زیورها را بر او بیاویز، امید است که او را بپسندد. برّه نزد دخترش رفت و فاخرترین جامه­ها و زیورها را به او پوشاند و موهایش را بافت و گیسوانش را بر شانه­هایش ریخت و گفت: ای دخترم! وقتی فاطمه نزدت آمد، با او بسیار مودب باش و طالب نوری باش که در چهره فرزند او عبدالله است. در همان حال فاطمه با عبدالمطّلب آمد و وهب از خانه بیرون رفت.

فاطمه داخل شد و آمنه به تعظیم و تکریم او برخاست و با نیکوترین

ص: 99

المرحب فنظرت إلیها فاطمة و إذا بها قد کساها الله جمالا لا یوصف (1)فلما رأت فاطمة ذلک الحسن و الجمال و قد أضاء من نور وجهها ذلک المجلس قالت فاطمة یا برة ما کنت عهدت أن آمنة علی هذه الصورة و لقد رأیتها قبل ذلک مرارا فقالت برة یا فاطمة کل ذلک ببرکتکم علینا ثم خاطبت (2)فاطمة آمنة و إذا هی أفصح نساء أهل مکة فقامت فاطمة و أتت إلی عبد المطلب و عبد الله و قالت یا ولدی ما فی بنات العرب مثلها أبدا و لقد ارتضیتها و إن الله تعالی لا یودع هذا النور إلا فی مثل هذه.

و لما وقع (3)الحدیث بین وهب و بین عبد المطلب فی أمر ابنته آمنة قال وهب یا أبا الحارث هذه آمنة هدیة منی إلیک بغیر صداق معجل و لا مؤجل فقال عبد المطلب جزیت (4)خیرا و لا بد من صداق و یکون بیننا و بینک من یشهد به من قومنا ثم (5)إن عبد المطلب هم أن یمد إلیه شیئا من المال لیصلح به شأنها إذ سمع همهمة و أصواتا فوثب وهب و سیفه مسلول ثم قاموا جمیعا قال أبو الحسن البکری و کان سبب ذلک أن الیهود الذین کانوا محبوسین فی دار وهب خدعهم الشیطان و زین لهم هیوبا أنکم مقتولون لا محالة فقوموا جمیعا و خاطروا بأنفسکم علی عبد المطلب و ابنه عبد الله فإن الموت قد وقع بکم و اهربوا علی وجوهکم ثم إن هیوبا تمطی فی کتافه فقطعه ثم

ص: 100

سخن به او خوشامد گفت. فاطمه به او نگریست حال آن­که خداوند او را وصف­ناپذیر زیبا کرده بود. وقتی فاطمه آن حُسن و جمال را نگریست و دید که مجلس از نور آن دختر روشن شده، گفت: ای برّه! به یاد ندارم که آمنه این­چنین بوده باشد، من او را پیش از این بارها دیده بودم. برّه گفت: ای فاطمه! این به برکت شماست. آن­گاه فاطمه با آمنه گفتگو کرد و او را فصیح­ترین زن مکه یافت. سپس برخاست و نزد عبدالمطّلب و عبدالله رفت و گفت: پسرم! در میان دختران عرب هرگز همچون او نیست، من او را پسندیدم، خداوند این نور را فقط به کسی همچون او می­سپارد.

در آن دم عبدالمطّلب و وهب درباره آمنه به سخن نشستند. وهب گفت: ای ابا حارث! آمنه هدیه­ای است از من به تو، بدون هیچ مهریه­ای، نه برای اکنون و نه برای بعد. عبدالمطّلب گفت: خداوند تو را خیر دهد، اما ما باید به او مهریه­ای بدهیم و کسانی از قوم ما میان ما شاهد باشند. آن­گاه عبدالمطّلب خواست دست بگشاید و مالی به او دهد تا ترتیب امور را بدهد که ناگاه سر و صدایی شنیدند. وهب از جا پرید و شمشیر برکشید و آنان همگی به پا خاستند.

ابوالحسن بکری می­گوید: سبب این بود که اسیران یهودی در خانه وهب از شیطان فریب خوردند و هیوبا آنان را برانگیخت که شما در هر حال کشته می­شوید، پس همگی برخیزید و با عبدالمطّلب و پسرش عبدالله رویارو شوید و راه فرار را در پیش گیرید که مرگ شما را دریافته است. هیوبا دستان خود را کشید و بندها را پاره کرد و سپس

ص: 100

حل جملة أصحابه (1)فلما خصلهم قالوا بم نهجم علیهم و لیس معنا سلاح فقال هیوبا نهجم علیهم بالحجارة هجمة رجل واحد و هم غافلون فسار القوم و أقبلوا و عبد المطلب و ولده عبد الله و وهب فی دار وهب و المصباح عندهم (2)و الیهود یرونهم و هم لا یرون الیهود فرموهم بالحجارة التی کانت معهم فرد الله تعالی علیهم الحجارة فهشمت وجوههم و منهم من وقع حجره فی رأسه و منهم من وقع فی صدره و ذلک بقدرة الله تعالی لأجل النور الذی فی وجه عبد الله فحمل علیهم عبد المطلب و من کان معه فقتلوهم عن آخرهم (3)و کان عبد المطلب لا یفارقه سیفه حیث ما توجه و بعد ذلک خرج عبد المطلب و ولده و زوجته إلی منزلهم و قالوا یا وهب إذا کان فی غداة غد جمعنا قومنا (4)و قومک لیشهدون بما یکون من الصداق فقال جزاک الله خیرا فلما طلع الفجر أرسل عبد المطلب إلی بنی عمه لیحضروا خطبتهم و لبس عبد المطلب (5)أفخر أثوابه و جمع وهب أیضا قرابته و بنی عمه فاجتمعوا فی الأبطح فلما أشرف علیهم الناس قاموا (6)إجلالا لعبد المطلب و أولاده فلما استقر بهم المجلس خطبوا خطبتهم و عقدوا عقد النکاح و قام عبد المطلب فیهم خطیبا

ص: 101

یاران خود را نیز باز کرد. وقتی آنان را آزاد کرد، گفتند: با چه چیز به آنان هجوم بریم؟ ما که سلاحی نداریم. هیوبا گفت: در حالی که آنان غافل هستند، همه با هم با سنگ به آنان حمله می­کنیم. آن قوم برخاستند و به راه افتادند و حال آن­که عبدالمطّلب و عبدالله و وهب در خانه وهب بودند و چراغ در کنار ایشان بود، پس یهودیان ایشان را می­دیدند و ایشان یهودیان را نمی­دیدند. آنان شروع کردند سنگ­هایی را که با خود داشتند، سوی آنان پرتاب کنند، اما خداوند متعال سنگ­ها را به سوی خودشان بازگرداند و صورتشان زخمی شد و سنگ­ها به سر و سینه­شان خورد. به قدرت خداوند متعال به خاطر نوری که در چهره عبدالله بود، چنین شد و عبدالمطّلب با همراهانش به آنان حمله کردند و همه آنان را کشتند. زیرا عبدالمطّلب هر کجا که می­رفت شمشیر به همراه داشت. پس از آن عبدالمطّلب با زن و فرزندش به سوی خانه خود راهی شدند و گفتند: ای وهب! فردا قوم ما و قوم شما جمع شوند تا شاهد مهریه ما باشند. گفت: خداوند به شما خیر دهد. چون صبح شد، عبدالمطّلب کسی را سوی پسرعموهایش فرستاد تا در مراسم آنان حضور یابند و فاخرترین جامه­هایش را پوشید. وهب نیز خویشان و پسرعموهای خود را جمع آورد و در ابطح گرد هم آمدند. چون آن قوم آمدند، همه به احترام عبدالمطّلب و فرزندانش به پا خاستند. چون جمع مجلس نشستند، آنان خطبه خواندند و عقد را جاری کردند. عبدالمطّلب برخاست و خطبه خواند و

ص: 101

فقال الحمد لله حمد الشاکرین حمدا أستوجبه بما أنعم علینا (1)و أعطانا و جعلنا لبیته جیرانا و لحرمه سکانا و ألقی محبتنا فی قلوب عباده و شرفنا علی جمیع الأمم و وقانا شر الآفات و النقم و الحمد لله الذی أحل لنا النکاح و حرم علینا السفاح و أمرنا بالاتصال و حرم علینا الحرام (2)اعلموا أن ولدنا عبد الله هذا الذی تعرفونه قد خطب فتاتکم آمنة بصداق (3)معجل و مؤجل کذا و کذا فهل رضیتم بذلک من ولدنا قال وهب قد رضینا منکم فقال عبد المطلب اشهدوا یا من حضر ثم تصافحوا و تهانوا و تصافقوا و تعانقوا و أولم عبد المطلب ولیمة عظیمة فیها (4)جمیع أهل مکة و أودیتها و شعابها و سوادها فأقام الناس فی مکة أربعة أیام. (5)قال أبو الحسن البکری و لما تزوج عبد الله بآمنة أقامت معه زمانا و النور فی وجهه لم یزل حتی نفذت مشیة الله تعالی و قدرته و أراد أن یخرج خیرة خلقه محمدا رسول الله و أن یشرف (6)به الأرض و ینورها بعد ظلامها و یطهرها بعد تنجیسها (7)أمر الله تعالی جبرئیل علیه السلام أن ینادی فی جنة المأوی أن الله جل جلاله قد تمت کلمته و مشیته و أن الذی وعده من ظهور البشیر (8)النذیر السراج المنیر الذی یأمر بالمعروف و ینهی عن المنکر و یدعو إلی الله و هو صاحب الأمانة و الصیانة یظهر (9)نوره فی البلاد و یکون

ص: 102

گفت: سپاس همه شاکران از برای خداوندی است که سپاس برای او واجب است، او که به ما نعمت بخشید و ما را بهره­مند ساخت و ما را همسایگان و ساکنان حرم خود گرداند و محبت ما را در دل بندگانش انداخت و ما را بر همه امت­ها برتری داد و از همه آسیب­ها و بلاها مصون داشت، سپاس از برای خداوندی است که نکاح را برای ما حلال کرد و زنا را بر ما حرام داشت و ما را به پیوند با هم فرمان داد و رابطه حرام را بر ما حرام گرداند، بدانید پسر ما عبدالله که او را می­شناسید، دختر شما آمنه را با فلان صداق نقد و مدت دار خواستگاری می­کند، آیا این را از فرزند ما می­پذیرید؟ وهب گفت: پذیرفتیم. عبدالمطّلب گفت: گواه باشید ای حاضران! سپس دست دادند و به هم تبریک گفتند و یکدیگر را در آغوش گرفتند و عبدالمطّلب همه اهل مکه و دشت­ها و دره­ها و حوالی مکه را ولیمه­ای نیک داد و مردم چهار روز در مکه ماندند.

ابوالحسن بکری می­گوید: وقتی عبدالله با آمنه ازدواج کرد، آمنه مدتی با عبدالله بود و آن نور هنوز در چهره او بود، تا این­که خواست و قدرت خداوند متعال بر این شد که بهترین آفریده خود یعنی محمد رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بیافریند و زمین را به وجود حضرتش مشرّف کند تا پس از آن­که تاریک شده بود، روشن گردد و پس از آن­که آلوده شده بود، پاک گردد. آن­گاه خداوند متعال به جبرئیل امر فرمود تا در فردوس برین ندا سر دهد که کلام و اراده خداوند والامرتبه محقّق شده و به زودی نور کسی که وعده داده پدید می­آید، آن کس که می­آید و نوید می­دهد و بر حذر می­دارد و روشن می­گرداند و نور می­تاباند و به نیکی امر می­کند و از بدی بازمی­دارد و سوی خداوند فرامی­خواند و صاحب امانت و صیانت است و

ص: 102

رحمة علی العباد و من أحبه بشر بالشرف و الحباء (1)و من أبغضه بسوء القضاء و هو الذی عرض علیکم من قبل أن یخلق آدم علیه السلام الذی یسمی فی السماء أحمد (2)و فی الأرض محمدا (3)و فی الجنة أبا القاسم (4)فأجابته الملائکة بالتسبیح و التهلیل و التقدیس و التکبیر لله رب العالمین و فتحت أبواب الجنان و غلقت أبواب النیران و أشرفت الحور العین (5)و سبحت الأطیار علی رءوس الأشجار فلما فرغ جبریل من أهل السماوات أمره الله أن ینزل فی مائة ألف من الملائکة إلی أقطار الأرض و إلی جبل قاف و إلی خازن السحاب و جملة ما خلق الله یبشرهم (6)بخروج رسول الله صلی الله علیه و آله ثم نزل إلی الأرض السابعة فأخبرهم بخبره و من أراد الله به خیرا ألهمه محبته و من أراد به شرا ألهمه بغضه و زلزلت الشیاطین و صفدت (7)و طردت عن الأماکن التی کانوا یسترقون فیها السمع و رجموا بالشهب.

قال صاحب الحدیث و لما کانت لیلة الجمعة عشیة عرفة و کان عبد الله قد خرج هو و إخوته و أبوه فبینما هم سائرون و إذا بنهر عظیم فیه ماء زلال و لم یکن قبل ذلک الیوم هناک ماء فبقی عبد المطلب و أولاده متعجبین فبینما عبد الله کذلک (8)إذ نودی یا عبد الله اشرب من هذا النهر فشرب منه و إذا هو أبرد من الثلج و أحلی من العسل و أزکی من المسک فنهض مسرعا و التفت إلی إخوته فلم یروا للنهر أثرا فتعجبوا منه ثم إن عبد الله مضی مسرعا إلی منزله فرأته آمنة طائشا فقالت له ما بالک (9)صرف الله عنک الطوارق

ص: 103

رحمتی بر بندگان است، هر که دوستش بدارد به شرافت و عطا نائل آید و هر که با او دشمنی کند به روز سیاه افتد، او که خداوند پیش از آفرینش آدم بر شما عرضه­اش داشت و در آسمان­ها احمد و در زمین محمد و در بهشت ابوالقاسم نام دارد. در آن دم فرشتگان با تسبیح و تهلیل و تقدیس و تکبیر خداوندی که پروردگار جهانیان است، جبرئیل را اجابت کردند و درهای بهشت را گشودند و درهای دوزخ را بستند و پریان سیاه چشم گردن کشیدند و پرندگان بر شاخه درختان تسبیح گفتند. وقتی جبرئیل از نزد بهشتیان بازگشت، خداوند به او امر فرمود تا در میان صد هزار فرشته سوی جای­جای زمین و کوه قاف و نگاهبان ابرها و همه آن­چه خداوند آفریده، فرود آید و همه را مژده دهد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله ظهور می­کند. سپس او به زمین هفتم فرود آمد و همه را از ایشان باخبر کرد و به هر کس که خداوند با نیکی قرینش کرد، محبت رسول خدا را الهام کرد و به هر کس که خداوند با بدی قرینش کرد، دشمنی ایشان را الهام کرد. در آن هنگام شیاطین به لرزه در افتادند و در زنجیر شدند و از جاهایی که دزدانه شنود می­کردند رانده شدند و با گدازه­های آتش دور رانده شدند.

چون شب جمعه فرارسید، که شب عرفه بود، عبدالله با برادران و پدرش خارج شدند. در همان حال که راه می­رفتند در جایی که پیش از آن روز هیچ آبی نبود، ناگاه رودی بزرگ با آبی زلال دیدند. عبدالمطّلب و فرزندانش همه شگفت زده شدند. ناگهان ندا آمد: ای عبدالله! از آب این رود بنوش. او از آن آب که سردتر از برف و شیرین­تر از عسل و پاک­تر از مشک بود، نوشید و سپس رو سوی برادرانش کرد، اما آنان هیچ اثری از آن رود ندیدند و بسیار متعجب شدند. آن­گاه عبدالله سوی خانه شتافت. چون به خانه رسید، آمنه او را سرگشته دید و گفت: تو را چه شده؟ خداوند مصائب را از تو دور کند!

ص: 103

فقال لها قومی فتطهری و تطیبی و تعطری و اغتسلی فعسی الله أن یستودعک هذا النور فقامت و فعلت ما أمرها ثم جاءت إلیه فغشیها تلک اللیلة المبارکة فحملت برسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور من وجه عبد الله فی ساعته إلی آمنة بنت وهب قالت آمنة لما دنا منی و لا مسنی (1)أضاء منه نور ساطع و ضیاء لامع فأنارت منه السماء و الأرض فأدهشنی ما رأیت و کانت آمنة بعد ذلک یری النور فی وجهها کأنه المرآة المضیئة. (2)

عبدالله به او گفت: برخیز و خود را پاک و آراسته و معطر ساز و غسل کن که نزدیک است خداوند این نور را به تو بسپارد. او برخاست و به فرمان عبدالله عمل کرد و سپس نزد او رفت. عبدالله در آن شب خجسته با او درآمیخت و او رسول خدا را باردار شد و در همان دم نور از چهره عبدالله به آمنه دختر وهب منتقل شد. آمنه گفت: وقتی او نزدیک من آمد و مرا لمس کرد، نوری تابان و درخشان از او برخاست که آسمان و زمین از آن روشن شد و من بسیار شگفت زده شدم. از آن پس آمنه آن نور را همچون آیینه­ای تابناک در چهره خود می­دید(1).

توضیح

«النشیش» صدای جوشیدن آب و مایعات دیگر است. «الإراض» به کسر، زیراندازی ضخیم از پشم یا مو است. «انحاز عنه» یعنی «روی گرداند» و «انحاز القوم» یعنی قوم جایگاه­های خود را ترک کردند. «التَرح» به تحریک، ضدّ شادمانی است. «الاروع» در وصف مردی است که خوبی­اش تو را شگفت­زده کند. «الذابل» نیزه نازک است. «سمیدع» به فتح، مرد بزرگ و ارجمند است. «الصحاصح» جمع «الصحصاح» است به معنای مکان مسطّح. «الجندل» یعنی صخره. «الاسمهرار» یعنی «سفتی» و «سختی». «دهینا» یعنی «بد آوردیم». «الدرقه» یعنی «سپر». «الغیداق» یعنی «بخشنده». «الضیغم» یعنی شیر.

می­گویم: گرچه این خبری غریب و مرسل است، من آن را به سبب اعتماد به مؤلّفش و نیز به این سبب آوردم که نشانه­ها و معجزات بسیاری در بر دارد که نه تنها بقیه اخبار آن­ها را نفی نمی­کنند، بلکه تأییدشان می­کنند؛ در هر حال خدای متعال می­داند.

49.

مناقب ابن شهر آشوب: حضرت، محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بود. عبدالمطّلب از آن رو عبدالمطّلب نامیده شد که وقتی مطّلب وارد مکه شد، او ترک مرکبش نشسته بود، نامش شیبة الحمد بن هاشم بود. هاشم از آن رو هاشم نامیده شد که در روزگار قحطی برای مردم نان «هشم کرد» یعنی ترید کرد، نامش عمرو بن عبدمَناف بود. عبدمناف از آن رو عبدمناف نامیده شد که بلندمرتبه و «مُنیف» یعنی والامقام بود، نامش مُغَیرة

ص: 104

بْنُ قُصَیٍّ وَ اسْمُهُ زَیْدٌ أُقْصِیَ عَنْ دَارِ قَوْمِهِ لِأَنَّهُ حُمِلَ مِنْ مَکَّةَ فِی صِغَرِهِ إِلَی بِلَادِ أَزْدِ شَنُوءَةَ فَسُمِّیَ قُصَیّاً وَ یُلَقَّبُ بِالْمُجَمِّعِ لِأَنَّهُ جَمَعَ قَبَائِلَ قُرَیْشٍ بَعْدَ مَا کَانُوا فِی الْجِبَالِ وَ الشِّعَابِ وَ قَسَمَ بَیْنَهُمُ الْمَنَازِلَ بِالْبَطْحَاءِ ابْنُ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُوَیِّ بْنِ غَالِبِ بْنِ فِهْرِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّضْرِ وَ هُوَ قُرَیْشٌ وَ سُمِّیَ النَّضْرَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَهُ وَ النَّضْرُ النَّضْرَةُ (1)بْنُ خُزَیْمَةَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ خَزَمَ نُورَ آبَائِهِ ابْنُ مُدْرِکَةَ لِأَنَّهُمْ أَدْرَکُوا الشَّرَفَ فِی أَیَّامِهِ وَ قِیلَ لِإِدْرَاکِهِ صَیْداً لِأَبِیهِ وَ سُمِّیَ أَبُوهُ طَابِخَةَ لِطَبْخِهِ لِأَبِیهِ ابْنُ إِلْیَاسَ (2)النَّبِیِّ علیه السلام وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ جَاءَ عَلَی إِیَاسٍ وَ انْقِطَاعٍ ابْنُ مُضَرَ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَخْذِهِ بِالْقُلُوبِ وَ لَمْ یَکُنْ یَرَاهُ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّهُ ابْنُ نِزَارٍ وَ اسْمُهُ عَمْرٌو وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّ معد (مَعَدّاً) نَظَرَ إِلَی نُورِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ فَقَرَّبَ لَهُ قُرْبَاناً عَظِیماً وَ قَالَ لَهُ لَقَدِ اسْتَقْلَلْتُ هَذَا الْقُرْبَانَ وَ إِنَّهُ لَقَلِیلٌ نَزْرٌ وَ یُقَالُ إِنَّهُ اسْمٌ أَعْجَمِیٌّ وَ کَانَ رَجُلًا هِزِّیلًا فَدَخَلَ عَلَی یَسْتَاسِفَ فَقَالَ هَذَا نِزَارُ بْنُ مَعَدٍّ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ صَاحِبَ حُرُوبٍ وَ غَارَاتٍ عَلَی الْیَهُودِ وَ کَانَ مَنْصُوراً ابْنُ عَدْنَانَ لِأَنَّ أَعْیُنَ الْحَیِّ کُلِّهَا تَنْظُرُ إِلَیْهِ.

وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله إِذَا بَلَغَ نَسَبِی إِلَی عَدْنَانَ فَأَمْسِکُوا.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله کَذَبَ النَّسَّابُونَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً

قَالَ الْقَاضِی عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ أَحْمَدَ الْمُرَادُ بِذَلِکَ أَنَّ اتِّصَالَ الْأَنْسَابِ غَیْرُ مَعْلُومٍ فَلَا یَخْلُو إِمَّا أَنْ یَکُونَ کَاذِباً أَوْ فِی حُکْمِ الْکَاذِبِ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ انْتَسَبَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ.

أُمُّ سَلَمَةَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَعَدُّ بْنُ عَدْنَانَ بْنِ أُدَدَ وَ سُمِّیَ أُدَدَ لِأَنَّهُ کَانَ مَادَّ الصَّوْتِ کَثِیرَ الْغُرِّ ابْنُ زَیْدِ بْنِ ثَرَا بْنِ أَعْرَاقِ الثَّرَی قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ زَیْدٌ هَمَیْسَعٌ وَ ثَرَا نَبْتٌ وَ أَعْرَاقُ الثَّرَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَتْ ثُمَّ قَرَأَ علیه السلام وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ الْآیَةَ.

وَ اعْتَمَدَ النَّسَّابَةُ وَ أَصْحَابُ التَّوَارِیخِ أَنَّ عَدْنَانَ هُوَ ابْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ سَلَامَانَ بْنِ نَبْتِ بْنِ حَمَلِ

ص: 105

بن قُصَیّ بود. قُصَیّ نامش زید بود، اما چون در کودکی­اش او را از مکه «قَصی کردند» یعنی دور کردند و به سرزمین قبیله اَزدِ شَنوءَه بردند، قصیّ نامیده شد. او ملقّب به مُجَمِّع نیز بود، زیرا قبایل قریش را که در کوه­ها و دره­ها پراکنده بودند «جمع آورد» و منازل بطحاء را میانشان تقسیم کرد. او فرزند کِلاب بن مُرَّة بن کَعب بن لُوَیّ بن غالب بن فَهر بن مالک بن نَضر بود. نَضر که همان قریش بود، از آن رو نَضر یعنی سرزنده و شاداب نامیده شد که برگزیده خداوند بود، او نضرة(1) بن خُزَیمَه بود. خُزَیمَه از آن رو خُزَیمَه نامیده شد که نور پدران خود را «خزم کرد» یعنی به رشته کشید، او خزیمة بن مُدرِکَة بود. مُدرِکَه از آن رو مُدرِکَه نامیده شد که آنان در روزگار او ارجمندی را «ادراک کردند» یعنی به دست آوردند، نیز گفته شده از آن رو چنین نامیده شد که برای پدرش شکار «تدارک» دید و پدرش طابخه نامیده شد زیرا برای پدرش الیاس نبی غذا «طبخ» کرد. الیاس از آن رو الیاس نامیده شد که علی­رغم «یأس» و ناامیدی زاده شد، او فرزند مُضَر بود. مُضَر از آن رو مُضَر نامیده شد که به دل­ها می­نشست و هر کس او را می­دید، دوستش می­داشت. او فرزند نِزار بود. نِزار از آن رو نِزار نامیده شد که مَعَدّ در چهره او به نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگریست و بسیار برایش قربانی کرد، اما به او گفتند: کَم قربانی کردی و قربانی­ات کوچک و «نَزر» یعنی ناچیز بود، نیز گفته شده نامش عجمی بوده، به این جهت که او بسیار لاغر بوده و وقتی نزد گشتاسپ رفته، او به وی گفته: نزار. او فرزند مَعَدّ بود. مَعَدّ از آن رو مَعَدّ یعنی مجهّز نامیده شد که بسیار با یهودیان جنگیده بود و به آنان یورش برده بود. او منصور فرزند عدنان بود زیرا همه چشم­های طایفه به او می­نگریست.

و از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: چون نسب من به عدنان رسید، باز ایستید.

و نیز ایشان فرمود: نسب­شناسان دروغ گفته­اند، خداوند متعال فرمود: «قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثیراً»{نسل­های بسیاری میان آن­ها بودند}.

قاضی عبدالجبار بن احمد گفت: منظور این است که اتصال نسب­ها نامشخص است، بنابراین بعید نیست که یا دروغ باشد و یا در حکم دروغ. و روایت شده که حضرت نسب خود را تا ابراهیم بیان فرموده است.

ام سلمه می­گوید: از پیامبر صلّی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: مَعَدّ بن عدنان بن اُدَد؛ او اُدَد نامیده شد زیرا صدایی مدید داشت و خوش­اندام بود. او فرزند زید بن ثَرا بن اَعراق الثَّری بود. ام سلمه می­گوید: زید نامش هَمَیسَع بود و ثَرا نامش نَبت بود و اَعراق الثَّری همان اسماعیل بن ابراهیم بود. سپس حضرت این آیه را قرائت فرمود: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّس»(2)

{و عادیان و ثمودیان و اصحابِ رَسّ}.

نسب­شناسان و مورخان چنین آورده­اند که وی عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن یَسَع بن هَمَیسَع بن سَلامان بن نَبت بن حَمَل

ص: 105

بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (1)

وَ قَالَ ابْنُ بَابَوَیْهِ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ یقدد بْنِ یَقْدُمَ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ وَ یُقَالُ ابْنُ یاحین (2)بْنِ یخشب (3)بْنِ مَنْحَرِ بْنِ صابوغ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ تَارَخَ بْنِ ناخور بْنِ سروغ (4)بْنِ أرغو وَ هُوَ هُودٌ وَ یُقَالُ بْنُ قالغ بْنِ غابر (عَابَرَ) (5)وَ هُوَ هُودُ بْنُ أَرْفَخْشَدَ بْنِ متوشلخ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحِ بْنِ لَمَکَ بْنِ أَخْنُوخَ وَ یُقَالُ أحنوخ وَ هُوَ إِدْرِیسُ بْنُ مهلایل (6)وَ یُقَالُ مهاییل بْنُ زبارز (زِیَادٍ) (7)وَ یُقَالُ مارد وَ یُقَالُ إِیَادُ بْنُ قینان بْنِ أَنُوشَ وَ یُقَالُ قینان بْنُ أُدَدَ بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ أُمُّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ إِلَی آخِرِ النَّسَبِ

ص: 106

بن قَیذار بن اسماعیل است، و ابن بابویه گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن زید بن یقدد بن یَقدُم بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل، و ابن عباس گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الهَمَیسَع، و گویند ابن یاحین بن یَخشب بن مَنحَر بن صابوغ بن هَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل بن ابراهیم بن تارَخ بن ناخور بن سَروغ بن اَرغو، یعنی هود، و گویند ابن قالغ بن غابر [عابر]، یعنی هود بن اَرفَخشَد بن متوشلخ بن سام بن نوح بن لَمَک بن اَخنوخ، و گویند اَحنوخ، یعنی ادریس بن مَهلایل، و گویند مهاییل بن زِبارَز [زیاد]، و گویند مارد، و گویند اِیاد بن قینان بن انوش، و گویند قینان بن اُدَد بن انوش بن شیث، یعنی هِبة الله ابن آدم، و مادر ایشان آمنه بنت وهب بن عبدمناف بن زهرة بن کلاب بن مُرّه تا پایان نسب،

ص: 106

وَ یُقَالُ إِنَّهُ یُنْسَبُ إِلَی آدَمَ بِتِسْعَةٍ وَ أَرْبَعِینَ أَباً (1).

و گفته­اند که ایشان با چهل و نُه پشت به آدم می­رسد(1).

50.

العدد القویه: رسول الله ابوالقاسم محمد و احمد بن عبدالله بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ بن کِلاب بن مُرّة بن لُوَیّ بن غالب بن فَهر بن مالک بن النَّضر بن کِنانة بن خُزَیمَة بن مُدرِکَة بن الیاس بن مُضَر بن نِزار بن مَعَدّ بن عَدنان بن أدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الیَسَع بن سَلامان بن النَّبت بن حَمَل بن قَیدار بن اسماعیل بن ابراهیم خلیل بن تارَخ بن ناخور بن شروغ، بن اَرغو بن فالغ، بن عابَر، بن شالخ بن اَرفَخشَد بن سام بن نوح بن مَلَک بن متوشلِخ بن اَخنوخ بن الیارذ، بن مهلایل بن فینان بن اَنوش بن شیث بن آدم، و ابن بابویه گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن زید بن یَعدد بن یَقدُم بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل، و ابن عباس گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الهَمَیسَع، و گویند ابن یامین بن یحشب بن منحد بن صابوع بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل بن ابراهیم بن تارَخ بن سروع بن ارغو، یعنی هود، و گویند ابن قالع بن عامر بن اَرفَخشَد بن ناحور بن متوشلح بن سام بن نوح بن لَمَک بن اَحنوح، یعنی ادریس ابن مهلائیل، و گویند مهائیل بن زیاد، و گویند مارد، و گویند اِیاد بن قینان بن اَنوش، و گویند قینان بن

ص: 107

أَوْدِ بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ علیه السلام (1).

اَود بن انوش، یعنی هبة الله بن آدم(1).

51.

قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرده­اند که ایشان فرمود: من چهار تن را از پروردگارم هدیه می­خواهم و ان­شاءالله او آنان را به من هدیه می­دهد: آمنه بنت وهب، عبدالله بن عبدالمطّلب، ابوطالب بن عبدالمطّلب و مردی از انصار که میان من و او پیمانی بسته شد(2).

توضیح

فیروزآبادی گوید: «ملحه» یعنی«پیمان» و «سوگند». این خبر بر ایمان آن چهار تن دلالت دارد، زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله برای کافر طلب بخشش و شفاعت نمی­کند. همچنان­ که آیات بسیاری دلالت دارد، خداوند از دوستی با کافران و شفاعت برای آنان نهی کرده است.

52.

معانی الأخبار و امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: ای محمد! خداوند جلّ جلاله سلام رساند و فرمود: من آتش دوزخ را بر پشتی که تو را فرود آورد و بر شکمی که تو را آبستن شد و بر دامانی که تو را پرورید حرام کرده­ام. فرمود: ای جبرئیل! آنان را برای من برشمار. عرض کرد: پشتی که تو را فرود آورد عبدالله بن عبدالمطّلب است شکمی که تو را آبستن شد آمنه بنت وهب است و دامانی که تو را پرورید ابوطالب بن عبدالمطّلب و فاطمه بنت اسد است(3).

توضیح

این خبر نیز بر ایمان ایشان دلالت دارد زیرا خداوند متعال آتش دوزخ را بر همه مشرکان و کافران واجب گردانده است، چنانچه آیات و اخبار بسیاری بر این مطلب دلالت دارند.

53.

علل الشرایع و معانی الأخبار: انس بن مالک می­گوید: روزی ابوذر به مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و گفت:

ص: 108

مَا رَأَیْتُ کَمَا رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ قَالُوا وَ مَا رَأَیْتَ الْبَارِحَةَ قَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَابِهِ فَخَرَجَ لَیْلًا فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ خَرَجَا إِلَی الْبَقِیعِ فَمَا زِلْتُ أَقْفُو أَثَرَهُمَا إِلَی أَنْ أَتَیَا مَقَابِرَ مَکَّةَ فَعَدَلَ إِلَی قَبْرِ أَبِیهِ فَصَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا بِالْقَبْرِ قَدِ انْشَقَّ وَ إِذَا بِعَبْدِ اللَّهِ جَالِسٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ لَهُ مَنْ وَلِیُّکَ یَا أَبَهْ فَقَالَ وَ مَا الْوَلِیُّ (1)یَا بُنَیَّ قَالَ هُوَ هَذَا عَلِیٌّ قَالَ وَ إِنَّ عَلِیّاً وَلِیِّی قَالَ فَارْجِعْ إِلَی رَوْضَتِکَ ثُمَّ عَدَلَ إِلَی قَبْرِ أُمِّهِ (2)فَصَنَعَ کَمَا صَنَعَ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ فَإِذَا بِالْقَبْرِ قَدِ انْشَقَّ فَإِذَا هِیَ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ لَهَا مَنْ وَلِیُّکِ یَا أُمَّاهْ فَقَالَتْ وَ مَنِ الْوَلِیُّ (3)یَا بُنَیَّ فَقَالَ هُوَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَتْ إِنَّ عَلِیّاً وَلِیِّی (4)فَقَالَ ارْجِعِی إِلَی حُفْرَتِکِ وَ رَوْضَتِکِ فَکَذَّبُوهُ وَ لَبَّبُوهُ (5)وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَذَبَ عَلَیْکَ الْیَوْمَ فَقَالَ وَ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ جندب (6)(جُنْدَباً) حَکَی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ (7)فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ مُحَمَّدٍ فَعَرَضْتُ هَذَا الْخَبَرَ عَلَی الْهُجَیْمِیِّ (8)مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ النَّارَ عَلَی ظَهْرٍ أَنْزَلَکَ وَ بَطْنٍ حَمَلَکَ وَ ثَدْیٍ أَرْضَعَکَ وَ حَجْرٍ کَفَلَکَ (9).

آن­چه را دیروز دیدم، هرگز ندیده بودم. گفتند: دیروز چه دیدی؟ گفت: رسول خدا را بر در منزلش دیدم که شبانه خارج شد و دست علی بن ابی طالب را گرفت و با هم سوی بقیع رفتند. من همچنان به دنبال ایشان رفتم تا این­که به گورستان مکه رسیدند. ایشان سمت مزار پدرش رفت و در آن­جا دو رکعت نماز خواند. ناگاه قبر شکافته شد و عبدالله نشست و گفت: گواهی می­دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. حضرت فرمود: ای پدر! ولیّ تو کیست؟ گفت: ای پسرم ولیّ کیست؟! فرمود: این علی. گفت: و این­که علی ولیّ من است. فرمود: به باغ خود بازگرد. سپس سمت مزار مادرش رفت و همان کار را کرد. ناگاه قبر شکافته شد و او گفت: گواهی می­دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو پیامبر و فرستاده خدا هستی. حضرت فرمود: ای مادر! ولیّ تو کیست؟ گفت: ای پسرم ولیّ کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب. گفت: و این­که علی ولیّ من است. فرمود: به مزار و باغ خود بازگرد. آنان سخن ابوذر را تکذیب کردند و با او مشاجره کردند و سپس به رسول خدا عرض کردند: ای رسول خدا! این مرد امروز بر شما دروغ بست. فرمود: چه شده؟! عرض کردند: جندب (ابوذر) درباره شما چنین و چنان گفت. حضرت صلّی الله علیه و آله فرمود: آسمان سبز و زمین خاکی راستگوتر از ابوذر ندیده است. عبدالسلام بن محمد گفت: من این خبر را برای هجیمی محمد بن عبد الاعلی باز گفتم. او گفت: مگر نمی­دانی پیامبر فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: خداوند عزوجل آتش دوزخ را بر پشتی که تو را فرود آورده و بر شکمی که تو را آبستن شده و بر سینه­ای که تو را شیر داده و بر دامانی که تو را پروریده حرام کرده است(1).

توضیح

این خبر نیز بر ایمان پدر و مادر حضرت صلّی الله علیه و آله دلالت دارد. زیرا اگر آن دو در شرک جان داده بودند،

ص: 109

ینفعهم الإیمان بعد الإحیاء لأن الله تعالی ختم علی من مات علی الکفر و الشرک دخول النار فهو صلی الله علیه و آله إنما أحیاهما لیدرکا أیام نبوته و یشهدا برسالته و بإمامة وصیه فیکمل بذلک إیمانهما و یشهد له قوله صلی الله علیه و آله فارجع إلی روضتک.

دیگر برایشان سودی نداشت که زنده شوند و پس از ان آیمان بیاورند، زیرا خداوند متعال برای کسی که در کفر و شرک جان داده باشد ورود به دوزخ را مقرّر داشته است. پس پیامبر صلّی الله علیه و آله ایشان را زنده کرده تا روزگار نبوتش را درک کنند و به رسالت او و امامت وصیّ­اش گواهی دهند تا این­گونه ایمانشان کامل شود. سخن پیامبر که فرمود: «به باغ خود بازگرد» نشان از همین امر دارد.

54.

تفسیر قمی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون در مقام محمود قرار گیرم، هر آینه برای پدر و مادرم و برای برادری که در جاهلیت میان من و او پیمان برادری بود، شفاعت می­کنم(1).

55.

تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حجة الوداع بود، در زمین ابطح فرود آمد. بالشی برای حضرت گذاشتند و ایشان بر آن نشست. سپس دست سوی آسمان فراز کرد و به شدت گریست و فرمود: پروردگارا تو مرا درباره پدر و مادر و عمویم وعده دادی که ایشان را عذاب نکنی. خداوند به ایشان وحی کرد: من به شکوه خود سوگند خورده­ام که هیچ کس به بهشت من وارد نمی­شود جز کسی که گواهی داده باشد هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو بنده و فرستاده من هستی، اما نزدشان برو و آنان را فراخوان، اگر تو را اجابت کردند، رحمت من بر آنان واجب است. پیامبر صلّی الله علیه و آله برخاست و نزد ایشان رفت و ندا سر داد: ای پدر! ای مادر! ای عمو! در آن دم آنان بیرون آمدند و خاک از سرهایشان تکاندند. رسول خدا به ایشان فرمود: آیا می­بینید خداوند مرا با چه کرامتی ارج نهاده؟! گفتند: گواهی می­دهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو حقیقتا فرستاده اویی و همه آن­چه از جانب خداوند آورده­ای حقیقت است. حضرت فرمود: به خوابگاه خود بازگردید. رسول خدا وارد مکه شد و علی بن ابی طالب نزد ایشان رسید. رسول خدا فرمود: ای علی تو را مژده­ای بدهم؟! امیرمومنان عرض کرد: پدر و مادرم به فدایتان! شما همیشه مژده داده­اید. فرمود: ببین خداوند تبارک و تعالی در این سفر چه نعمتی به ما ارزانی فرمود. و سپس ماجرا را برای ایشان بازگفت. علی علیه السلام فرمود: حمد و سپاس از برای خداوند است. سپس رسول خدا پدر و مادر و عموی خود را در قربانی حج خود شریک گرداند(2).

ص: 110

توضیح

این خبر یا در مقام تقیّه است و یا به این جهت که حضرت می­خواسته با این کار به مردم نشان دهد که آنان مسلمان هستند. نیز بدان که این اخبار با آنچه مشهور است که والدین حضرت در جایی جز مکه درگذشته­اند، مخالف است. این دو مطلب را می­توان به این صورت با هم جمع کرد که ایشان پس از مرگشان به مکه منتقل شده­اند، همچنان­که برخی از سیره­نویسان آورده­اند. و یا این­که پس از ندای حضرت با اعجاز ایشان منتقل شده­اند.

56.

قصص الأنبیاء: پدر رسول خدا درگذشت و حال آن­که مادر حضرت ایشان را باردار بود. مادر ایشان آمنه بنت وهب به مدینه نزد دایی­های ایشان پسران عدی از بنی نجار رفت و سپس با ایشان بازگشت. اما چون به ابواء رسیدند، درگذشت. از آن پس حلیمه بنت عبدالله سعدیه حضرت را شیر داد تا این­که ایشان بزرگ شد(1).

57.

الخرائج و الجرائح: روایت شده است که وقتی عبدالله بن عبدالمطّلب بزرگ شد، روزی سوار بر مرکب به شکار رفت و در زمین بطحاء فرود آمد. قومی از یهودیان آمدند تا پدر محمد صلّی الله علیه و آله را به قتل برسانند و این­گونه نور خدا را خاموش کنند. چون به عبدالله نگریستند و مقام ابوّت پیامبر را در او دیدند، در جمعی هشتاد نفری با شمشیر و خنجر قصد جان او را کردند. وهب بن عبدمناف پدر آمنه مادر حضرت در همان حوالی به شکار می­پرداخت. ناگاه دید یهودیان جمع شدند تا عبدالله را به قتل برسانند. خواست آنان را از او دور کند که ناگهان دید انبوهی از فرشتگان مسلّح آمدند و یهودیان را از او دور راندند. او بسیار شگفت زده شد و بازگشت و نزد عبدالمطّلب رفت و گفت دخترم آمنه را به همسری عبدالله در می­آورم. آن­ها عقد کردند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد(2).

58.

مناقب ابن شهر آشوب: عبدالمطّلب به­خاطر آن­چه درباره اسماعیل می­دانست، می­پنداشت که ذبح فرزند برای تقرب به خداوند گرانقدرتر است. از این رو نذر کرد که هرگاه دارای ده فرزند پسر شد، یکی از آنان را برای شکر پروردگارش در جوار کعبه قربانی کند. وقتی دارای ده پسر شد، به آنان گفت: ای پسران من! برای نذر من چه کنیم؟ گفتند: اختیار با توست و ما در خدمت توییم. عبدالمطّلب گفت هر یک از شما قرعه خود را بردارد و نام خود را بر آن بنویسد. آنان چنین کردند و قرعه­ها را آوردند. او قرعه­ها را گرفت و گفت:

«من با او عهد بسته­ام و اکنون به عهدم وفا می­کنم، چرا که او سرور من است و من بنده اویم،

ص: 111

نَذَرْتُ نَذْراً لَا أُحِبُّ رَدَّهُ*** وَ لَا أُحِبُّ أَنْ أَعِیشَ بَعْدَهُ

فَقَدَّمَهُمْ ثُمَّ تَعَلَّقَ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ نَادَی اللَّهُمَّ رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرَامِ (1)وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ رَبَّ الْمَشَاعِرِ الْعِظَامِ وَ الْمَلَائِکَةِ الْکِرَامِ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَلَقْتَ الْخَلْقَ لِطَاعَتِکَ وَ أَمَرْتَهُمْ بِعِبَادَتِکَ لَا حَاجَةَ مِنْکَ فِی کَلَامٍ لَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِضَرْبِ الْقِدَاحِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَسْلَمْتُهُمْ وَ لَکَ أَعْطَیْتُهُمْ فَخُذْ مَنْ أَحْبَبْتَ مِنْهُمْ فَإِنِّی رَاضٍ بِمَا حَکَمْتَ وَ هَبْ لِی أَصْغَرَهُمْ سِنّاً فَإِنَّهُ أَضْعَفُهُمْ رُکْناً ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ

یَا رَبِّ لَا تُخْرِجْ عَلَیْهِ قِدْحِی ***وَ اجْعَلْ لَهُ وَاقِیَةً مِنْ ذَبْحِی

فَخَرَجَ السَّهْمُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَ الشَّفْرَةَ وَ أَتَی عَبْدَ اللَّهِ حَتَّی أَضْجَعَهُ فِی الْکَعْبَةِ وَ قَالَ

هَذَا بُنَیَّ قَدْ أُرِیدُ نَحْرَهُ*** وَ اللَّهِ لَا یَقْدِرُ شَیْ ءٌ قَدْرَهُ

فَإِنْ یُؤَخِّرْهُ یَقْبَلْ عُذْرَهُ(2)

وَ هَمَّ بِذَبْحِهِ فَأَمْسَکَ أَبُو طَالِبٍ یَدَهُ وَ قَالَ:

کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ ذِی الْأَنْصَابِ (3)***مَا ذَبْحُ عَبْدِ اللَّهِ بِالتَّلْعَابِ(4)

ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِدْیَتَهُ وَ هَبْ لِی ذِبْحَتَهُ ثُمَّ قَالَ:

خُذْهَا إِلَیْکَ هَدْیَةً یَا خَالِقِی*** رُوحِی وَ أَنْتَ مَلِیکُ هَذَا الْخَافِقِ

وَ عَاوَنَهُ أَخْوَالُهُ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ:

یَا عَجَباً مِنْ فِعْلِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ*** وَ ذَبْحِهِ ابْناً کَتِمْثَالِ الذَّهَبِ

فَأَشَارُوا عَلَیْهِ بِکَاهِنَةِ بَنِی سَعْدٍ فَخَرَجَ فِی ثَمَانِ مِائَةِ رَجُلٍ وَ هُوَ یَقُولُ

ص: 112

نذری کرده­ام که نه دوست دارم ردّش کنم و نه دوست دارم پس از آن زندگی کنم.»

سپس آنان را آورد و به پرده­های کعبه آویخت و ندا سر داد که خداوندا، ای پروردگار این دیار حرام و رکن و مقام، ای پروردگار مشاعر گرانقدر و فرشتگان ارجمند، خداوندا تو این خلق را آفریدی تا از تو اطاعت کنند و به آنان فرمان دادی تا تو را بپرستند بدون این­که هیچ نیازی داشته باشی. سپس دستور داد تا قرعه انداختند و گفت: خداوندا اینان را به تو تسلیم کردم و به تو ارزانی­شان داشتم، هر کس را دوست داشتی از میانشان بردار که من به حکم تو راضی­ام، اما کوچکترین­شان را به من ببخش چراکه او کم­توان­ترین آنان است، سپس سرود:

«پروردگارا قرعه را بر او نیانداز و او را از این­که ذبحش کنم مصون بدار.»

اما قرعه به عبدالله افتاد. او چاقو را برداشت و عبدالله را آورد تا او را در کعبه بخواباند، سپس سرود:

«این پسرم است که می­خواهم سرش را ببرم، به خدا سوگند که هیچ چیز هم­قدر او نیست، و اگر آن را به عقب اندازد عذرش پذیرفته می­شود. »

او خواست عبدالله را ذبح کند که ناگاه ابوطالب دستش را گرفت و گفت:

«هرگز! به پروردگار این خانه با بیرق­هایش، ذبح عبدالله بازیچه نیست!»

سپس گفت: خداوندا مرا فدایی او قرار ده و با من از ذبح او درگذر، و گفت:

«ای آفریدگار من! جان مرا برای خود هدیه بگیر که تو مالک این قلب تپنده هستی.»

دایی­های عبدالله که از بنی مخزوم بودند نیز با ابوطالب هم­صدا شدند و گفتند:

«شگفتا از کار عبدالمطّلب! می­خواهد سر پسری را ببرد که همچون تندیس طلاست.»

آنان عبدالمطّلب را سوی زن کاهنی از قبیله بنی سعد راهنمایی کردند. او در میان هشتصد نفر به راه افتاد و گفت:

ص: 112

تَعَاوَرَنِی (1)أَمْرٌ فَضِقْتُ بِهِ ذَرْعاً (2)***وَ لَمْ أَسْتَطِعْ مِمَّا تُجَلِّلُنِی دَفْعاً

نَذَرْتُ وَ نَذْرُ الْمَرْءِ دَیْنٌ مُلَازِمٌ*** وَ مَا لِلْفَتَی مِمَّا قَضَی رَبُّهُ مَنْعاً

وَ عَاهَدْتُهُ عَشْراً إِذَا مَا تَکَمَّلُوا*** أُقَرِّبُ (3)مِنْهُمْ وَاحِداً مَا لَهُ رَجْعاً

فَأُکْمِلُهُمْ عَشْراً فَلَمَّا هَمَمْتُ أَنْ ***أَفِیَ بِذَاکَ النَّذْرِ ثَارَ لَهُ (4)جَمْعاً

یَصُدُّونَنِی عَنْ أَمْرِ رَبِّی وَ إِنَّنِی*** سَأُرْضِیهِ مَشْکُوراً لِیُلْبِسَنِی نَفْعاً

فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهَا قَالَ:

یَا رَبِّ إِنِّی فَاعِلٌ لِمَا تَرِدُ (5)***إِنْ شِئْتَ أَلْهَمْتَ الصَّوَابَ وَ الرَّشَدَ

فَقَالَتْ کَمْ دِیَةُ الرَّجُلِ عِنْدَکُمْ قَالُوا عَشَرَةٌ مِنَ الْإِبِلِ قَالَتْ وَ اضْرِبُوا عَلَی الْغُلَامِ وَ عَلَی الْإِبِلِ الْقِدَاحَ فَإِنْ خَرَجَ الْقِدَاحُ عَلَی الْإِبِلِ فَانْحَرُوهَا وَ إِنْ خَرَجَ عَلَیْهِ فَزِیدُوا فِی الْإِبِلِ عَشَرَةً عَشَرَةً حَتَّی یَرْضَی رَبُّکُمْ وَ کَانُوا یَضْرِبُونَ الْقِدَاحَ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلَی عَشَرَةٍ فَیَخْرُجُ السَّهْمُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ إِلَی أَنْ جَعَلَهَا مِائَةً وَ ضَرَبَ فَخَرَجَ الْقِدْحُ عَلَی الْإِبِلِ فَکَبَّرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ کَبَّرَتْ قُرَیْشٌ وَ وَقَعَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ تَوَاثَبَتْ بَنُو مَخْزُومٍ فَحَمَلُوهُ عَلَی أَکْتَافِهِمْ فَلَمَّا أَفَاقَ مِنْ غَشْیَتِهِ قَالُوا قَدْ قَبِلَ اللَّهُ مِنْکَ فِدَاءَ وَلَدِکَ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ فَإِذَا بِهَاتِفٍ یَهْتِفُ فِی دَاخِلِ الْبَیْتِ وَ هُوَ یَقُولُ قُبِلَ الْفِدَاءُ وَ نَفَذَ الْقَضَاءُ وَ آنَ (6)ظُهُورُ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ الْقِدَاحُ تُخْطِئُ وَ تُصِیبُ حَتَّی أَضْرِبَ ثَلَاثاً فَلَمَّا ضَرَبَهَا خَرَجَ عَلَی الْإِبِلِ فَارْتَجَزَ یَقُولُ

دَعَوْتُ رَبِّی مُخْلِصاً وَ جَهْراً ***یَا رَبِّ لَا تَنْحَرْ بُنَیَّ نَحْراً

فَنَحَرَهَا کُلَّهَا فَجَرَتِ السُّنَّةُ فِی الدِّیَةِ بِمِائَةٍ مِنَ الْإِبِلِ (7).

ص: 113

«کاری پی در پی گریبانم را گرفته که توان انجامش را ندارم اما از آن­چه به پایم بار آمده گریزی ندارم،

نذر کرده­ام و نذر مرد بر گردن اوست، و جوانمرد در اجرای حکم پروردگارش سرنمی­پیچد،

با او عهد کردم که هرگاه صاحب ده پسر شدم، یکی از آنان را بی­هیچ بازگشت برایش قربانی می­کنم،

او ده پسر به من عطا کرد و وقتی خواستم به عهدم وفا کنم، جمعی از این کار برشوریدند،

آنان مرا از انجام امر پروردگارم بازمی­دارند و من به زودی سپاسگزارانه او را راضی خواهم کرد تا مرا از نعمتش برخوردار کند،»

وقتی نزد آن زن کاهن رسیدند گفت:

«پروردگارا من کاری را که تو می­خواهی انجام می­دهم، اگر صلاح می­دانی راه درست را به من بنما.»

زن کاهن گفت: دیه یک مرد نزد شما چقدر است؟ گفتند: ده شتر. گفت: قرعه میان آن پسر و ده شتر بیاندازید، اگر قرعه بر شتان افتاد آن­ها را قربانی کنید و اگر بر پسر افتاد، ده­تا ده­تا بر شتران بیافزایید تا پروردگارتان راضی شود. آنان میان عبدالله وشتران قرعه می­انداختند و بر عبدالله می­افتاد. تا این­که صد شتر گذاشتند و قرعه انداختند و بر شتران افتاد. آن­گاه عبدالمطّلب و قریشیان تکبیر گفتند و عبدالمطّلب از هوش رفت. بنی مخزوم جلو آمدند و او را بر دوش­های خود بردند. وقتی به هوش آمد به او گفتند: خداوند فدایی پسرت را از تو پذیرفت. در همان اوان ناگهان سروشی از درون کعبه ندا سر داد: فدایی پذیرفته شد و قضا درگذشت و ظهور محمد مصطفی نزدیک شد. عبدالمطّلب گفت به این قرعه اطمینانی نیست تا این­که سه بار شود. چون باز قرعه انداخت، باز بر شتران افتاد. عبدالمطّلب خروشید و گفت:

«من مخلصانه و آشکارا به آستان پروردگارم دعا کردم، ای پروردگار پسر مرا قربانی مکن.»

آن­گاه همه شترها را قربانی کرد و این شد سنت که دیه صد شتر باشد(1).

ص: 113

59.

مناقب ابن شهر آشوب: زنی به نام فاطمه بنت مُرُّه کتب اهل کتاب را خوانده بود. روزی عبدالله بن عبدالمطّلب بر او گذر کرد. او به عبدالله گفت: تو همان کسی هستی که پدرت صد شتر فدایت کرد؟ گفت: آری. گفت: اگر یکبار با من درآمیزی صد شتر به تو عطا می­کنم. عبدالله به او نگریست و سرود:

«اگر حرام باشد که مرگ از آن برای من آسان­تر است، و اگر حلال باشد من راه آن را فراهم نمی­بینم، چگونه چنین طلبی می­کنی؟!»

او با پدرش رفت و پدرش آمنه را به عقدش درآورد. چون روز و شبی با آمنه به سر بُرد، او پیامبر را آبستن شد. بعد از آن عبدالله بار دیگر بر فاطمه گذر کرد اما دیگر او را بر خواسته قبلی­اش آزمند ندید. برای این­که او را بیازماید گفت:

«آیا هنوز هم طالب آن­چه که گفتی و من نپذیرفتم هستی؟»

فاطمه گفت:

«آن روز گذشت، امروز دیگر نه!»

سپس با هم سخنی گفتند تا این­که فاطمه گفت: پس از من چه کردی؟ عبدالله گفت: پدرم آمنه را به عقد من درآورد و با او شب را گذراندم. فاطمه گفت:

«به خدا آن زن اهل بنی زهره افزون بر جامه­هایت چیزی را از تو درآورده که خود قدرش را نمی­داند،

و گفت: در چهره­ات نور نبوت را دیدم، خواستم به من منتقل شود، اما خداوند می­خواست آن را در جایی که دوست می­داشت قرار دهد. سپس سرود:

« ای بنی هاشم! اُمَینه از برادرتان هنگامی که برای زناشویی به هم پیوستند، بر جا گذاشت،

همچنان­که چراغ پس از خاموشی، فتیله­های سوخته خود را با دود بر جا می­گذارد،

همه آن­چه که انسان دارد با آزمندی به دست نیامده و همه آن­چه که از دست داده با سستی از دست نداده است.»

و گویند عبدالله بر فاطمه گذر کرد حال آن­که پیشانی­اش همچون پیشانی اسب روشن بود. احبارِ یهود جبه پشمی سفیدی داشتند که به خون یحیی بن زکریا آغشته بود. آنان در کتاب­هایشان خوانده بودند که هرگاه دیدید از این جبه خون می­چکد، بدانید پدر مردی خونریز و ویرانگر زاده شده است. وقتی آنان جبه را در چنین وضعی دیدند، اندوهگین شدند و

ص: 114

اجْتَمَعَ خَلْقٌ عَلَی أَنْ یَقْتُلُوا عَبْدَ اللَّهِ فَوَجَدُوا الْفُرْصَةَ مِنْهُ لِکَوْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی الصَّیْدِ فَقَصَدُوهُ فَأَدْرَکَ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ مَنَافٍ الزُّهْرِیُّ فَجَازَ (1)مِنْهُ فَنَظَرَ إِلَی رِجَالٍ نَزَلُوا مِنَ السَّمَاءِ وَ کَشَفُوهُمْ عَنْهُ فَزَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ فَمِتْنَ مِنْ نِسَاءِ قُرَیْشٍ مِائَتَا امْرَأَةٍ غَیْرَةً وَ یُقَالُ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ کَانَ فِی جَبِینِهِ نُورٌ یَتَلَأْلَأُ فَلَمَّا قَرُبَ مِنْ حَمْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یُطِقْ أَحَدٌ رُؤْیَتَهُ وَ مَا مَرَّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ فَنَقَلَ اللَّهُ مِنْهُ نُورَهُ یَوْمَ عَرَفَةَ وَقْتَ الْعَصْرِ وَ کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ إِلَی آمِنَةَ (2).

همگی اجماع کردند که عبدالله را بکشند. چون عبدالمطّلب به شکار رفت، آنان فرصت یافتند و قصد جان او کردند. وهب بن عبدمناف زهری سر رسید و ناگهان دید مردانی از آسمان فرود آمدند و او را از دست آنان نجات دادند. از این رو او دخترش را به عبدالله داد و گفته­اند که دویست زن از زنان قریش از حسادت جان دادند. نیز گویند که عبدالله نوری درخشان در پیشانی داشت که وقتی انعقاد نطفه محمد صلّی الله علیه و آله نزدیک شد، هیچ کس نمی­توانست به آن بنگرد و او بر هر سنگ و درختی که گذر می­کرد، همه بر او سجده می­کردند و بر او سلام می­دادند. خداوند آن نور را در عصر روز عرفه که روز جمعه بود، به آمنه منتقل کرد(1).

بیان

قولها ما زهریّة المراد بالزهریّة (2)آمنة أی آمنة ما سلبت ثوبیک فقط حین قاربتها ما سلبت أی أی شی ء سلبت أی سلبت منک شیئا عظیما و هو نور النبوة و ما تدری قولها قد غادرت أی ترکت قولها للباه یعتلجان أی للجماع یتصارعان و ینضمّان و الخبوّ الانطفاء قد شبّت له علی بناء المجهول أی أوقدت و الضمیر للمصباح و الحاصل أنها خاطبت بنی هاشم أن آمنة ذهبت بالنور من عبد الله کمصباح أطفئ فلم یبق منه إلا فتیلة فیها دخان ثم ذکرت لنفسها عذرا فیما فاتها بأن الحرص لا یسوق شیئا لم یقدر و لیس کل ما فات من الإنسان بالتوانی و التقصیر بل هو من تقدیر الحکیم الخبیر.

60.

مناقب ابن شهر آشوب: پدر حضرت درگذشت و ایشان دو ماهه بود، و واقدی گفته هفت ماهه بود. طبری گفته: مادر حضرت ایشان را آبستن بود که پدر ایشان در مدینه درگذشت و در خانه نابغة بن اسحاق به خاک سپرده شد، سپس مادر حضرت نیز درگذشت و ایشان چهار ساله بود، و کلبی گفته بیست و هشت ماهه بود. محمد بن اسحاق گفته: مادر حضرت در راه بازگشت به مکه در ابواء درگذشت و ایشان شش ساله بود،

ص: 115

عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ تُوُفِّیَ عَنْهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِیَةِ (1)سِنِینَ وَ شَهْرَیْنِ وَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَأَوْصَی بِهِ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَرَبَّاهُ (2).

سپس عبدالمطّلب ایشان را پروراند، چون ایشان هشت سال و دو ماه و ده روزه شد، عبدالمطّلب نیز درگذشت و درباره حضرت به ابوطالب وصیت کرد و او ایشان را پروراند(1).

61.

العدد القویه: وقتی رسول خدا رشد کرد و بزرگ شد، حلیمه خواست حضرت را به مادرش بازگرداند. او ایشان را از شیر گرفت و با خود به نزد دایی­های ایشان از طایفه بنی عدی بن نجار در مدینه بُرد. سپس با ایشان بازگشت و چون به ابواء رسیدند، درگذشت. این­گونه رسول خدا در شش سالگی پدر و مادر خود را از دست داد. ام ایمن حضرت را به مکه بازگرداند و ایشان را می­پروراند. رسول خدا ام ایمن را با پنج شتر فربه و یک گله گوسفند از مادرش به ارث بُرد. وقتی حضرت با خدیجه ازدواج کرد، ام ایمن را آزاد کرد.

نیز روایت شده: وقتی آمنه رسول خدا را به مدینه بُرد، در خانه نابغه که از قبیله بنی عدی بن نجار بود، فرود آمد و یک ماه در آن­جا ماند. رسول خدا برخی از رویدادهای آن­جا را تعریف می­کرد. ایشان فرمود: مردی یهودی را می­دیدم که می­آمد و به من می­نگریست و می­رفت. روزی مرا تنها دید و به من گفت: ای پسر نامت چیست؟ گفتم: احمد. او به پشت من نگریست و شنیدم که گفت: این پسر پیامبر این امت است. سپس نزد دایی­هایم رفت و آنان را باخبر کرد. آنان نیز مادرم را باخبر کردند. او به­خاطر من ترسید و از مدینه خارج شدیم.

و اُم اَیمن گفته: در مدینه دو مرد یهودی در نیمه روز نزد من آمدند و گفتند: احمد را نزد ما بیاور. ایشان را نزدشان بردم. به ایشان نگریستند و لحظاتی ایشان را خواباندند و به ناف ایشان نگاه کردند. یکی از آن­ها به دیگری گفت: این پسر پیامبر این امت است و این­جا دیار هجرت اوست، به زودی در این سرزمین کشتار و اسارتی بزرگ به راه می­افتد(2).

ص: 116

62.

العدد القویه: عبدالله را پدرش فرستاد تا برای معاش خانواده­اش از یثرب خرما بیاورد. او در آن­جا درگذشت(1).

63.

الإعتقادات شیخ صدوق: شیخ ابو جعفر گفته: اعتقاد ما درباره پدران پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین است که ایشان از آدم تا عبدالله پدر حضرت همگی مسلمان بوده­اند و ابوطالب نیز مسلمان بوده و آمنه بنت وهب بن عبد مناف، مادر رسول خدا نیز مسلمان بوده است.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: من از نکاح زاده شده­ام و از جانب آدم از زنا بیرون نیامده­ام. نیز روایت شده که عبدالمطّلب حجت بوده و ابوطالب وصیّ وی بوده است(2).

توضیح

امامیه اجماع دارد که والدین رسول خدا صلّی الله علیه و آله و همه اجداد ایشان تا آدم علیه السلام مسلمان بوده­اند و افزون بر آن، از صدّیقین بوده­اند، یعنی یا پیامبرانی مرسَل بوده­اند و یا اوصیائی معصوم. شاید برخی از ایشان اسلام خود را به­خاطر تقیّه یا مصلحتی دینی آشکار نمی­کرده­اند.

امین الدین طبرسی در مجمع البیان آورده که یاران ما گفته­اند: آزر جدّ مادری ابراهیم و یا عموی ایشان بوده است، زیرا باور داشته­اند پدران پیامبر صلّی الله علیه و آله تا آدم همگی یکتاپرست بوده­اند. طایفه شیعه بر این نظر اجماع دارند.

نیز روایت کرده­اند که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند همواره مرا از صلب­های پاک به رحم­های پاکیزه منتقل فرمود تا این­که مرا به این دنیای شما وارد ساخت، آلودگی جاهلیت مرا نیالوده است.

اگر در میان پدران حضرت کسی کافر می­بود، ایشان همه آنان را به پاکی توصیف نمی­کرد، زیرا خداوند متعال فرموده: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ»(3)

{حقیقت این است که مشرکان ناپاکند}. در این باره دلایلی هست که مجال ذکرش نیست(4).

امام آنان، فخر رازی در تفسیرش آورده: شیعیان گفته­اند که هیچ یک از پدران و اجداد حضرت رسول کافر نبوده و انکار کرده­اند که پدر ابرهیم کافر بوده و گفته­اند آزر عموی ابراهیم بوده است. آنان بر سخن خود چند گونه دلیل آورده­اند:

ص: 117

الأولی أن آباء نبینا ما کانوا کفارا و یدل علیه وجوه منها قوله تعالی الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (1)قیل معناه أنه کان ینقل روحه من ساجد إلی ساجد و بهذا التقدیر فالآیة دالة علی أن جمیع آباء محمد صلی الله علیه و آله کانوا مسلمین فیجب القطع (2)بأن والد إبراهیم کان مسلما و مما یدل علی أن أحدا من آباء محمد صلی الله علیه و آله ما کانوا من المشرکین قوله صلی الله علیه و آله لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام الطاهرات و قال تعالی إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ أقول ثم أورد بعض الاعتراضات و الأجوبة التی لا حاجة لنا إلی إیرادها ثم قال و أما أصحابنا فقد زعموا أن والد رسول الله صلی الله علیه و آله کان کافرا و ذکروا أن نص الکتاب فی هذه الآیة تدل علی أن آزر کان کافرا و کان والد إبراهیم علیه السلام إلی آخر ما قال (3)و إنما أوردنا کلامه لیعلم أن اتفاق الشیعة علی ذلک کان معلوما بحیث اشتهر بین المخالفین.

و أما المخالفون فذهب أکثرهم إلی کفر والدی الرسول صلی الله علیه و آله و کثیر من أجداده کعبد المطلب و هاشم و عبد مناف صلی الله علیه و آله