سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری : ج - نمونه.
یادداشت : عربی.
یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت : کتابنامه.
مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق
رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 1680946
ص: 1
النساء و الأسری: «وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً»(163و55)
المائدة: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ* کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(78-79)
الأنعام: «وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»(84)
الأنبیاء: «وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ* فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ* وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ»(78-80)
النمل: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلی کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ»(15)
سبأ: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ* أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(10-11)
ص: 1
ترجمه بحارالانوار جلد 14: تاریخ پیامبران - 4
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
تتمة کتاب النبوة
باب های داستان های داوود علیه السلام
باب اول: عمر و وفات و فضائل وآنچه خداوند به ایشان بخشیده است و اسباب نامگذاری و چگونگی داوری و قضاوت آن حضرت
آیات
- وآتینا داود زبوراً.(1)
{و به داوود زبور بخشیدیم.}
- لُعن الذین کفرو من بنی إسرائیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون * کانوا لا یتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون.(2)
{از میان قوم بنی اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب میشدند یکدیگر را باز نمیداشتند، راستی چه بد بود آنچه میکردند.}
- و نوحاً هدینا من قبل و من ذریّته داود و سلیمان و أیوب و یوسف و موسی و هرون و کذلک تجزی المحسنین.(3)
{و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون [را هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش میدهیم.} - و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم شاهدین * ففهّمناها سلیمان و کلاً آتیناه حکماً و علماً و سخّرنا مع داود الجبال یسبّحن و الطیر و کنّا فاعلین * و علّمناه صنعۀ لبوس لکم لتحصنکم من بأسکم فهَل أنتم شاکرون.(4)
{و داوود و سلیمان را یاد کن هنگامی که درباره آن کشتزار که گوسفندان مردم شب هنگام در آن چریده بودند داوری میکردند و ما شاهد داوری آنان بودیم. پس آن داوری را به سلیمان فهماندیم و به هریک از آن دو حکمت و دانش عطا کردیم و کوهها را به فرمان داوود در آوردیم و پرندگان به نیایش وا داشتیم و ما کننده [این کار بودیم]. و به داوود فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند، پس آیا شما سپاسگزارید.}
- و لقد آتینا داود و سلیمان علماً و قالا الحمدلله الذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین.(5)
{و به راستی به داوود و سلیمان دانشی عطا کردیم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داده است.}
- و لقد آتینا داود منّا فضلاً یا جبال أوّبی معه و الطیر و ألنّا له الحدید * أن اعمل سابغات و قدِّر فی السرد و اعملوا صالحاً إنّی بما تعملون بصیر.(6)
{و به راستی داوود را از جانب خویش مزیّتی عطا کردیم [وگفتیم] ای کوهها با او [درتسبیح خدا] همصدا شوید، و ای پرندگان [هماهنگی کنید] و آهن را برای او نرم گرداندیم. [که] زره های فراخ بساز و حلقهها را درست اندازه گیری کن و کار شایسته کنید زیرا من به آنچه انجام می دهید بینایم.}
ص: 1
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام یَوْمَ السَّبْتِ مَفْجُوءاً فَأَظَلَّتْهُ الطَّیْرُ بِأَجْنِحَتِهَا وَ مَاتَ مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ فِی التِّیهِ فَصَاحَ صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ مَاتَ مُوسَی وَ أَیُّ نَفْسٍ لَا تَمُوتُ (2).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر محمد بن الحسین مثله.
ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَرْبَعَةً لِلسَّیْفِ إِبْرَاهِیمَ وَ دَاوُدَ وَ مُوسَی وَ أَنَا الْخَبَرَ (3).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَمَّنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (4).
مع، معانی الأخبار مَعْنَی دَاوُدَ أَنَّهُ دَاوَی جُرْحَهُ بِوُدٍّ وَ قَدْ قِیلَ دَاوَی وُدَّهُ بِالطَّاعَةِ حَتَّی قِیلَ عَبْدٌ (5).
أقول: سیأتی الخبر فی ذلک فی قصة النملة.
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَبْعَثْ أَنْبِیَاءَ مُلُوکاً فِی الْأَرْضِ إِلَّا أَرْبَعَةً بَعْدَ نُوحٍ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ اسْمُهُ عَیَّاشٌ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ یُوسُفُ علیهم السلام فَأَمَّا عَیَّاشٌ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ الشَّامَاتِ إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ کَذَلِکَ مَلَکَ سُلَیْمَانُ وَ أَمَّا یُوسُفُ فَمَلَکَ مِصْرَ وَ بَرَارِیَهَا لَمْ یُجَاوِزْهَا إِلَی غَیْرِهَا (6).
ص: 2
روایات
روایت 1.
الکافی: علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام نقل می کند که: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: داوود نبیّ علیه السلام روز شنبه و به صورت غافلگیرانه وفات نمود. پس پرندگان او را زیر سایه بالهای خویش گرفتند. موسی کلیم الله در بیابان جان سپرد، پس ندا دهندهای از آسمان ندا سر داد که: موسی فوت کرد و کدامین نفس است که مرگ به سراغ او نیاید؟(1)
کتاب حسن بن سعید و النوادر: محمد بن حسین مانند همین روایت را نقل کرده است.
روایت 2.
الخصال: ابن ادریس از موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: به راستی که خداوند از میان انبیاء چهار نفر را برای شمشیر زنی انتخاب نمود: ابراهیم، داوود، موسی و من؛ ادامه خبر.(2)
روایت 3.
عیون أخبار الرضا ، علل الشرائع: شخصی از اهل شام از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره پیامبرانی که خداوند آنها را ختنه شده آفریده پرسید، پس ایشان فرمود: خدای عزّ و جلّ آدم را ختنه شده آفرید، وشیث، ادریس، نوح، سام پسر نوح، ابراهیم، داوود، سلیمان، لوط، اسماعیل، موسی، عیسی و محمد، درود خدا بر ایشان باد، ختنه شده متولّد شدهاند.(3)
روایت 4.
معانی الأخبار: داوود به این معناست که ایشان زخم خود را با دوستی ومحبت مداوا کرده است، وگفته شده: دوستی ومحبت خویش را با اطاعت و فرمانبرداری مداوا کرده تا جائیکه بنده خوانده شده است.(4)
می گویم: حدیث وارد در این موضوع در داستان مور می آید
روایت 5.
الخصال: ابن ولید از امام باقر علیه السلام نقل میکند که: خداوند متعال پیامبران را به عنوان پادشاه بر روی زمین تعیین نفرموده مگر چهار نفر بعد از نوح: ذوالقرنین که اسم او عیاش است، داوود، سلیمان و یوسف علیهم السلام. امّا عیاش فرمانروای بین مشرق و مغرب بوده، و داوود بر سرزمینهای بین شامات و اصطخر پادشاهی کرده است، سلیمان نیز به مانند داوود بوده است، ولی گستره فرمانروایی یوسف به مصر وصحراهای اطراف آن محدود بوده است و از آن تجاوز نکرده.(5)
ص: 2
فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ إِلَی قَوْلِهِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ مَا لَمْ یُعْطَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ مِنَ الْآیَاتِ عَلَّمَهُمَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أَلَانَ لَهُمَا الْحَدِیدَ وَ الصُّفْرَ مِنْ غَیْرِ نَارٍ وَ جُعِلَتِ الْجِبَالُ یُسَبِّحْنَ (1)مَعَ دَاوُدَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الزَّبُورَ فِیهِ تَوْحِیدٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ دُعَاءٌ وَ أَخْبَارُ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (2)وَ أَخْبَارُ الرَّجْعَةِ وَ ذِکْرُ الْقَائِمِ علیه السلام لِقَوْلِهِ وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ (3)
فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ أَیْ سَبِّحِی لِلَّهِ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ قَالَ کَانَ دَاوُدُ إِذَا مَرَّ فِی الْبَرَارِی یَقْرَأُ الزَّبُورَ تُسَبِّحُ الْجِبَالُ وَ الطَّیْرُ مَعَهُ وَ الْوُحُوشُ وَ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِیدَ مِثْلَ الشَّمْعِ حَتَّی کَانَ یَتَّخِذُ مِنْهُ مَا أَحَبَّ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام وَ قَوْلُهُ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ قَالَ الدُّرُوعَ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ قَالَ الْمَسَامِیرِ الَّتِی فِی الْحَلْقَةِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (4)
قال الطبرسی رحمه الله یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ أی قلنا للجبال یا جبال سبِّحی معه عن ابن عباس و الحسن و قتادة و مجاهد قالوا أمر الله الجبال أن تسبح معه إذا سبح فسبحت معه و تأویله عند أهل اللغة رجِّعی معه التسبیح من آب یئوب و یجوز أن یکون سبحانه فعل فی الجبال ما یأتی به منها التسبیح معجزا له و أما الطیر فیجوز أن یسبح و یحصل له من التمیز ما یتأتی منه ذلک بأن یزید الله فی فطنته فیفهم ذلک انتهی. (5)
أقول: یمکن أن یکون تسبیح الجبال کنایة عن تسبیح الملائکة الساکنین بها أو بأن خلق الله الصوت فیها أو علی القول بأن للجمادات شعورا فلا حاجة إلی کثیر تکلف
ص: 3
روایت 6.
علی بن ابراهیم در تفسیر «و لقد آتینا داود» تا «المؤمنین» میگوید: خداوند عزّ و جلّ به داوود و سلیمان نشانههایی عطا فرموده که هیچ یک از پیامبران دیگر از آن برخوردار نبودهاند: به آن دو زبان پرندگان آموخته و آهن و فلز برنج را بدون استفاده از آتش برایشان نرم گردانده و کوهها در تسبیح خداوند با داوود همصدا گشتند و زبور بر وی نازل شده که آیاتی در باره توحید و ستایش و دعا و اخباری در مورد رسول خدا و امیر مؤمنان که درود خدا بر ایشان باد، و امامان علیهم السلام در آن ذکر شده است. همچنین بنا به این فرموده: «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذّکر أنّ الأرض یرثها عبادی الصاحون»(1)،
اخباری درباره رجعت و ذکر قائم آل محمد علیهم السلام در زبور نقل شده است.
روایت 7.
تفسیر علی بن ابراهیم: «و لقد آتینا داود منّا فضلاً یا جبال أوّبی معه» {و به راستی داوود را از جانب خویش مزیّتی عطا فرمودیم [و گفتیم:] ای کوهها با او [در تسبیح] همصدا شوید.} یعنی: خداوند را تسبیح کنید. و در تفسیر « و الطیر و ألنّا له الحدید» {ای پرندگان [با او هماهنگی کنید] و آهن را برای او نرم گرداندیم.} گفته است: داوود هنگامی که از صحراها عبور میکرد زبور را میخواند و کوهها و پرندگان و وحوش با او تسبیح میگفتند، و خداوند آهن را مانند شمع برای او نرم کرد تا هر آنچه دوست دارد از آن بسازد.
و امام صادق علیه السلام فرمود: روزهای سه شنبه از خدا بخواهید نیازهایتان را برآورده سازد، چرا که خداوند در آن روز آهن را برای داوود علیه السلام نرم فرمود. علی بن ابراهیم همچنین گفته است: منظور از (سابغات) در «أن اعمل سابغات» {که زره های فراخ بساز}، زرههای جنگی و منظور از «و قدّر فی السِّرد» {و حلقهها را درست اندازه گیری کن} میخهایی است که در زنجیر وجود دارد. «و اعملو صالحاً إنّی بما تعملون بصیر» {و کار شایسته کنید زیرا من به آنچه انجام میدهید بینایم.}(2)
توضیح
طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «یا جبال أوّبی معه» {ای کوهها با او [در تسبیح] همصدا شوید.} این است که به کوهها گفتیم: ای کوهها، با او تسبیح بگویید؛ از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد روایت شده است که: خداوند کوهها را امر فرمود که با داوود در تسبیح همصدا شوند، پس آنان نیز همراه او به تسبیح مشغول شدند، و اهل لغت این آیه را این گونه تأویل کرده اند: «رجّعی معه التّسبیح: ای کوهها، تسبیح را با او تکرار کنید.» و بر این اساس، فعل (أوبّی) از ریشه (آب، یَؤوبُ: بازگشت، باز میگردد) میباشد.
و جایز است که خداوند کوهها را با داوود در تسبیح همصدا کرده و این امر را معجزه ای برای او قرار داده باشد، همچنین جایز است که پرندگان تسبیح بگویند و قدرت تشخیصی پیدا کنند که توانایی تسبیح را برای آنان فراهم کند، و این امر با افزایش هوش و زیرکی آنان از سوی خداوند حاصل می شود پس قدرت فهمیدن پیدا می کنند. پایان سخن.(3)
می گویم: ممکن است که منظور از تسبیح کوهها، تسبیح فرشتگان ساکن در آنها باشد و یا منظور این بوده که خداوند برای کوهها صدایی خلق کرده که با آن تسبیح بگویند، یا بنا بر اینکه بگوییم جمادات نیز دارای شعور واحساس هستند و نیازی به تکلّف بیش از این نیست،
ص: 3
و أما الطیور فلا دلیل علی عدم تمییزها و قابلیتها للتسبیح مع أن کثیرا من الأخبار دلت علی أن لها تسبیحا و ما سیأتی من قصة النمل یؤیده.
ثم قال رحمه الله و قیل معناه سیری معه فکانت الجبال و الطیر تسیر معه أینما سار و التأویب السیر بالنهار و قیل معناه ارجعی إلی مراد داود فیما یریده من حفر بئر و استنباط عین و استخراج معدن (1)أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ أی قلنا له اعمل من الحدید دروعا تامات وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ أی عدل فی نسج الدروع و منه قیل لصانعها سراد و زراد و المعنی لا تجعل المسامیر دقاقا فتنفلق و لا غلاظا فتکسر الحلق (2)و قیل السرد المسامیر التی فی حلق الدروع (3).
فس، تفسیر القمی وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ أَیِ الزَّرَدِ (4)لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (5)
قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ قیل معناه سیرنا الجبال مع داود حیث سار فعبر عن ذلک بالتسبیح لما فیه من الآیة العظیمة التی تدعو إلی تسبیح الله تعالی و تعظیمه و تنزیهه عن کل ما لا یلیق به و کذلک تسخیر الطیر له تسبیح یدل علی أن مسخرها قادر لا یجوز علیه ما یجوز علی العباد عن الجبائی و علی بن عیسی و قیل إن الجبال کانت تجاوبه بالتسبیح و کذلک الطیر تسبح معه بالغداة و العشی معجزة له عن وهب و فی قوله وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ أی علمناه کیف یصنع الدرع قال قتادة أول من صنع الدرع داود إنما کانت صفائح جعل الله سبحانه الحدید فی یده کالعجین فهو أول من سردها و حلقها فجمعت الخفة و التحصین و هو قوله لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ أی لیحرزکم و یمنعکم من وقع السلاح فیکم
ص: 4
امّا دلیلی بر عدم تشخیص و قابلیت تسبیح پرندگان وجود ندارد و احادیث زیادی روایت شده که بر توانایی تسبیح پرندگان دلالت میکند، و داستان مورچه که بعداً ذکر خواهد شد مؤیّد این مطلب است.
سپس طبرسی رحمه الله گفته است: و گفته شده «أوّبی معه» به معنای (سیری معه: با او به راه افتید) میباشد، پس کوهها و پرندگان با داوود به راه افتادند و به هر جا که میرفت میرفتند. و «التأویب» به معنای (راه رفتن در روز) میباشد؛ وگفته شده «أوّبی معه» به این معناست که: برگردید به خواسته داوود که همانا حفر چاه، کندن چشمه و استخراج معدن میباشد. «أن اعمل سابغات» یعنی: به او گفتیم: از آهن زرههای جنگی کامل بساز. «و قدِّر فی السرد» یعنی: زرههای جنگی را در حدّ اعتدال بساز، و بر این اساس به سازنده زرههای جنگی (سرّاد: زره باف ) و (زرّاد: زره ساز) گفته میشود، و معنای آیه به این صورت است که: میخها را نازک مساز که مبادا از هم باز شوند و همچنین آنها را محکم مساز که ممکن است حلقهها بشکنند. وگفته شده: «السِّرد » یعنی میخهایی که در حلقههای زره جنگی قرار داده میشود.(1)
روایت 9.
تفسیر علی بن ابراهیم: «و علّمناه صنعة لبوس لکم» یعنی: فنّ زره سازی را به او آموختیم، «لتحصنکم من بأسکم فهل أنتم شاکرون » {تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید.}(2)
توضیح
طبرسی در مورد آیه «و سخّرنا مع داود الجبال یسبحن و الطیر» {و کوهها را با داوود و پرندگان به نیایش واداشتیم} گفته است: گفته شده معنای آیه به این صورت است: کوهها را به سوی آن جایی که داوود حرکت میکند به راه انداختیم؛ و از آن به عنوان تسبیح یاد کرده چرا که به راه افتادن کوهها نشانه بزرگی است که همگان را به نیایش و تعظیم و تنزیه خداوند متعال از آنچه لایق او نیست فرا میخواند، همچنین مسخّر گرداندن پرندگان برای داوود، نیایش و تسبیحی است که بر توانایی و قدرت تسخیر کننده آنها دلالت میکند، توانمندی که آنچه برای بندگان جایز است برای او جایز نیست، این تفسیر به نقل از جبائی و علی بن عیسی روایت شده است. امّا از وهب روایت شده که در تفسیر آیه چنین گفته است: به راستی که کوهها پاسخ داوود را با تسبیح و نیایش میدادند و پرندگان نیز بامدادان و شامگاهان با او به نیایش میپرداختند و این امر معجزهای برای او به شما میآمد؛ طبرسی همچنین گفته منظور از آیه «و علّمناه صنعة لبوس لکم» این است: به داوود آموختیم چگونه زره جنگی بسازد، قتاده گوید: اولین کسی که زره جنگی ساخته داوود بوده است، زرهها در اصل صفحههای آهنی بودهاند که خداوند سبحان آهن را به مانند خمیر در دستان داوود نرم گردانده است، پس او اولین کسی بوده که صفحههای آهن را حلقه حلقه کرده و به صورت زره به هم بافته و با این کار نرمی و سبکی را با سختی و محکمی در هم آمیخته است. و از سدّیّ روایت شده که منظور از آیه «لتحصنکم من بأسکم » این است: تا شما را از وقوع جنگ باز دارد و حفظ کند؛
ص: 4
عن السدی و قیل معناه من حربکم أی فی حالة الحرب و القتال و قیل إن سبب إلانة الحدید لداود علیه السلام أنه کان نبیا ملکا و کان یطوف فی ولایته متنکرا یتعرف أحوال عماله و متصرفیه فاستقبله جبرئیل ذات یوم علی صورة آدمی و سلم علیه فرد السلام و قال ما سیرة داود فقال نعمت السیرة لو لا خصلة فیه قال و ما هی قال إنه یأکل من بیت مال المسلمین فشکره و أثنی علیه و قال لقد أقسم داود أنه لا یأکل من بیت مال المسلمین فعلم الله سبحانه صدقه فألان له الحدید کما قال وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (1)
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لِدَاوُدَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ قَالَ هِیَ الدِّرْعُ وَ السَّرْدُ تَقْدِیرُ الْحَلْقَةِ بَعْدَ الْحَلْقَةِ (2).
کأنه تفسیر لتقدیر السرد.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ قَالَ ذَا الْقُوَّةِ (3).
فس، تفسیر القمی إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ یَعْنِی إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَدْعُو أَنْ یُلْهِمَهُ اللَّهُ الْقَضَاءَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا هُوَ عِنْدَهُ تَعَالَی الْحَقُّ فَأَوْحَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ النَّاسَ
ص: 5
و گفته شده: تا شما را در حین جنگ و کشتار حفظ کند. و سبب نرم گرداندن آهن برای داوود علیه السلام به این صورت روایت شده است: داوود، پیامبر و فرمانروای سرزمین خویش بود و به صورت ناشناخته در قلمرو تحت فرمانش به گردش میپرداخت تا از احوال زیر دستان خود آگاه گردد، روزی جبرئیل در شمایل آدمیزاد به استقبالش آمد و به او سلام کرد، پس جواب سلام جبرئیل را داد و گفت: سیرت و شیوه رفتار داوود را چگونه یافتی؟ جبرئیل پاسخ گفت: سیرت و شیوه نیکی است اگر یک خصلت در او نباشد، داوود گفت: آن خصلت چیست؟ جبرئیل گفت: او از بیت المال مسلمانان میخورد، پس داوود از او تشکر کرد و به مدح و ثنایش پرداخت و گفت: داوود سوگند یاد میکند که دیگر از بیت المال مسلمانان نخورد، خداوند سبحان دانست صحت سوگند او را و آهن را برایش نرم گرداند آنگونه که فرموده است: «و ألنّا له الحدید» {وآهن را برای او نرم گرداندیم.}(1)
روایت 10.
قصص الأنبیاء: صدوق از امام رضا علیه السلام روایت میکند که ایشان در باره آیه «و ألنّا له الحدید» فرمود: منظور از آهن، زره جنگی است. و «السّرد» به معنای قرار دادن حلقهای بعد از حلقه دیگراست.(2)
توضیح
مانند این است که این مطلب تفسیری برای تقدیر حلقه باشد.
روایت 11.
قصص الأنبیاء: ابن الولید با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام نقل میکند که آن حضرت در تفسیر آیه «و اذکر عبدنا داوود ذا الأید» { و داوود بنده ما را که دارای امکانات [متعدد] بود به یاد آور} فرمود: منظور از (ذا الأید) توانمند و دارای قدرت است.(3)
روایت 12.
تفسیر علی بن ابراهیم: «إنّا سخّرنا الجبال معه یسبّحن بالعشیّ والإشراق» {ما کوهها را با او مسخر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خدا را نیایش میکردند.} و (الإشراق) یعنی: هنگامی که خورشید طلوع میکند.(4)
روایت 13.
قصص الأنبیاء: زراره از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: داوود علیه السلام در خواست میکرد که خداوند شیوه قضاوت بین مردم آنگونه که نزد حضرتش حق است را به او الهام فرماید، پس وحی بر او نازل شد که: ای داوود، مردم
ص: 5
لَا یَحْتَمِلُونَ ذَلِکَ وَ إِنِّی سَأَفْعَلُ وَ ارْتَفَعَ إِلَیْهِ رَجُلَانِ فَاسْتَعْدَاهُ (1)أَحَدُهُمَا عَلَی الْآخَرِ فَأَمَرَ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ أَنْ یَقُومَ إِلَی الْمُسْتَعْدِی فَیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَفَعَلَ فَاسْتَعْظَمَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ ذَلِکَ وَ قَالَتْ رَجُلٌ جَاءَ یَتَظَلَّمُ مِنْ رَجُلٍ فَأَمَرَ الظَّالِمَ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَهُ فَقَالَ رَبِّ أَنْقِذْنِی مِنْ هَذِهِ الْوَرْطَةِ (2)قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ سَأَلْتَنِی أَنْ أُلْهِمَکَ الْقَضَاءَ بَیْنَ عِبَادِی بِمَا هُوَ عِنْدِیَ الْحَقُّ وَ إِنَّ هَذَا الْمُسْتَعْدِیَ قَتَلَ أَبَا هَذَا الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ فَأَمَرْتُ فَضَرَبْتَ (3)عُنُقَهُ قَوَداً بِأَبِیهِ وَ هُوَ مَدْفُونٌ فِی حَائِطِ کَذَا وَ کَذَا تَحْتَ شَجَرَةِ کَذَا فَأْتِهِ فَنَادِهِ بِاسْمِهِ فَإِنَّهُ سَیُجِیبُکَ فَسَلْهُ قَالَ فَخَرَجَ دَاوُدُ علیه السلام وَ قَدْ فَرِحَ فَرَحاً شَدِیداً لَمْ یَفْرَحْ مِثْلَهُ فَقَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ فَرَّجَ اللَّهُ فَمَشَی وَ مَشَوْا مَعَهُ فَانْتَهَی إِلَی الشَّجَرَةِ فَنَادَی یَا فُلَانُ فَقَالَ لَبَّیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ مَنْ قَتَلَکَ قَالَ فُلَانٌ فَقَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَسَمِعْنَاهُ یَقُولُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَنَحْنُ نَقُولُ کَمَا قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ الْعِبَادَ لَا یُطِیقُونَ الْحُکْمَ بِمَا هُوَ عِنْدِیَ الْحُکْمُ فَسَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ وَ أَضِفِ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ إِلَی اسْمِی (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُرِیَهُ قَضِیَّةً مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتَنِی لَمْ أُطْلِعْ عَلَیْهِ (5)أَحَداً مِنْ خَلْقِی وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَقْضِیَ بِهِ غَیْرِی قَالَ فَلَمْ یَمْنَعْهُ ذَلِکَ أَنْ عَادَ فَسَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَهُ قَضِیَّةً مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ قَالَ فَأَتَاهُ جَبْرَائِیلُ فَقَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ رَبَّکَ شَیْئاً مَا سَأَلَهُ قَبْلَکَ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَا دَاوُدُ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتَ لَمْ یُطْلِعِ اللَّهُ عَلَیْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَقْضِیَ بِهِ غَیْرُهُ فَقَدْ أَجَابَ اللَّهُ تَعَالَی دَعْوَتَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا سَأَلْتَ إِنَّ أَوَّلَ خَصْمَیْنِ یَرِدَانِ عَلَیْکَ غَداً الْقَضِیَّةُ فِیهِمَا مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ
ص: 6
چنین قضاوتی را برنمیتابند ولی این کار را انجام میدهم، و دو مرد نزد داوود آمدند که یکی از آنان علیه دیگری کمک میخواست، پس امر کرد که آن کسی که علیه او کمک خواسته شده برخیزد و گردن آن کس که کمک خواسته را بزند، و داوود چنین کرد. پس این کار بر بنی اسرائیل گران آمد و لب به اعتراض گشودند که: مردی از مرد دیگر شکایت کرده و داوود فرمان داده که ظالم، گردن مظلوم را بزند! داوود گفت: خداوندا، مرا از این گرفتاری و مصیبت نجات ده. پس خداوند متعال به او وحی فرمود: ای داوود، از من خواستی که قضاوت بین بندگانم را آنگونه که حق است به تو الهام کنم، آن کسی که از تو کمک خواسته پدر شخص مقابل را به قتل رسانده است، من نیز امر کردم که قصاص شود و به قتل برسد. امّا پدر آن شخص زیر فلان دیوار و فلان درخت دفن شده است، پس به آنجا برو و به اسم صدایش بزن، جواب تو را خواهد داد پس واقعیت را از او بپرس؛ داوود علیه السلام نزد بنی اسرائیل آمد در حالیکه بسیار شادمان بود به گونه ای که تا به آن زمان این گونه شاد دیده نشده بود و به آنان گفت: خداوند مشکل را گشود، پس به راه افتاد و آنان نیز با او همراهی کردند تا به درخت مذکور رسیدند، داوود ندا سر داد: ای فلانی، او نیز پاسخ گفت: بله ای پیامبر خدا، داوود گفت: چه کسی تو را به قتل رسانده است؟ جواب داد : فلان شخص، بنی اسرائیل گفتند: ما شنیدیم که میگوید: ای پیامبر خدا، پس ما نیز هر آنچه او گفته است را تکرار میکنیم. آنگاه خداوند متعال بر داوود وحی فرستاد که: ای داوود ، بندگان تاب و تحمل قضاوت را آنگونه که نزد من است ندارند، بنابراین از مدّعی بینه و دو شاهد عادل بخواه و مدّعی علیه را به اسم من قسم بده. (1)
روایت 13.
قصص الأنبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا داوود علیه السلام از پروردگارش خواست تا مسألهای از مسائل قیامت را به او نشان دهد، خداوند به او وحی کرد: ای داوود، چیزی که از من خواستهای را هیچ یک از بندگانم بر آن مطلع نشده است و شایسته نیست کسی غیر از من چنین کاری را انجام دهد؛ ولی این امر باعث نشد که داوود دست از خواستهاش بردارد و دوباره از خداوند تقاضا کرد که مسألهای از مسائل آخرت را به او بنمایاند، پس جبرئیل نزد داوود آمد و گفت: از خداوند چیزی تقاضا کردهای که هیچ یک از پیامبران علیهم السلام چنین تقاضایی نکردهاند، ای داوود آنچه تو درخواست کردهای بر هیچ یک از بندگان خدا آشکار نگردیده و کسی غیر از خدای متعال توان به انجام رساندنش را ندارد، پس خدای متعال درخواست تو را اجابت فرموده و آنچه را طلب نمودهای به تو بخشیده است؛ در امر دو متخاصمی که فردا برای قضاوت نزد تو میآیند مسأله ای از مسائل آخرت نهفته است؛ هنگامی که صبح شد
ص: 6
دَاوُدُ وَ جَلَسَ فِی مَجْلِسِ الْقَضَاءِ أَتَی شَیْخٌ (1)مُتَعَلِّقٌ بِشَابٍّ وَ مَعَ الشَّابِّ عُنْقُودٌ مِنْ عِنَبٍ فَقَالَ الشَّیْخُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الشَّابَّ دَخَلَ بُسْتَانِی وَ خَرَّبَ کَرْمِی وَ أَکَلَ مِنْهُ بِغَیْرِ إِذْنِی (2)قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ لِلشَّابِّ مَا تَقُولُ فَأَقَرَّ الشَّابُّ بِأَنَّهُ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنْ کَشَفْتُ لَکَ مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَقَضَیْتَ بِهَا بَیْنَ الشَّیْخِ وَ الْغُلَامِ لَمْ یَحْتَمِلْهَا قَلْبُکَ وَ لَا یَرْضَی بِهَا قَوْمُکَ (3)یَا دَاوُدُ إِنَّ هَذَا الشَّیْخَ اقْتَحَمَ عَلَی وَالِدِ هَذَا الشَّابِّ فِی بُسْتَانِهِ فَقَتَلَهُ وَ غَصَبَهُ بُسْتَانَهُ (4)وَ أَخَذَ مِنْهُ أَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَدَفَنَهَا فِی جَانِبِ بُسْتَانِهِ فَادْفَعْ إِلَی الشَّابِّ سَیْفاً وَ مُرْهُ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَ الشَّیْخِ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ الْبُسْتَانَ وَ مُرْهُ أَنْ یَحْفِرَ فِی مَوْضِعِ کَذَا مِنَ الْبُسْتَانِ وَ یَأْخُذَ مَالَهُ قَالَ فَفَزِعَ دَاوُدُ علیه السلام مِنْ ذَلِکَ وَ جَمَعَ عُلَمَاءَ أَصْحَابِهِ وَ أَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ وَ أَمْضَی الْقَضِیَّةَ عَلَی مَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ (5).
کا، الکافی علی بن إبراهیم عن أبیه و عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن ابن محبوب مثله (6).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: اخْتَصَمَ رَجُلَانِ إِلَی دَاوُدَ النَّبِیِّ فِی بَقَرَةٍ فَجَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ (7)(عَلَی أَنَّهَا لَهُ) وَ جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ عَلَی أَنَّهَا لَهُ فَدَخَلَ دَاوُدُ الْمِحْرَابَ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ أَعْیَانِی أَنْ أَحْکُمَ بَیْنَ هَذَیْنِ فَکُنْ أَنْتَ الَّذِی تَحْکُمُ (8)فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی اخْرُجْ فَخُذِ الْبَقَرَةَ مِنَ الَّذِی هِیَ فِی یَدِهِ وَ ادْفَعْهَا إِلَی آخَرَ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ فَضَجَّتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ (9)وَ قَالُوا جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ وَ جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ مِثْلِ بَیِّنَةِ هَذَا وَ کَانَ أَحَقُّهُمْ بِإِعْطَائِهَا الَّذِی هِیَ فِی یَدِهِ فَأَخَذَهَا مِنْهُ
ص: 7
و داوود در مجلس قضاوت نشست، پیر مردی وارد شد که جوانی را گرفته بود که شاخه انگوری در دست داشت و گفت: ای پیامبر خدا، این جوان وارد بوستان من شده و درختان انگورم را از بین برده و بدون اجازه من از آنها خورده است. داوود به جوان گفت: چه میگوید؟ جوان اقرار کرد که آنچه پیرمرد میگوید را انجام داده است، پس خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود، اگر مسألهای از مسائل قیامت را بر تو آشکار گردانم و به داوری بین پیر مرد و جوان بپردازم، قلب تو تاب تحمل آن را ندارد و قوم تو به آن راضی نخواهند بود، ای داوود، این پیرمرد بر پدر این جوان در بوستانش دست درازی کرده و او را به قتل رسانده و بوستان پدرش را غصب کرده و چهل هزار درهم از او گرفته و در گوشهای از بوستان آن را پنهان نموده است. پس شمشیری را به دست پسر جوان بده و به او فرمان بده که گردن پیرمرد را بزند، و بوستان را به او بده آنگاه او را به بوستان بفرست و به او امر کن که فلان قسمت از آنجا را حفر کند و اموالش را باز پس گیرد. پس داوود علیه السلام بعد از شنیدن این مسائل وحشت کرد و یاران دانشمند خویش را جمع کرد و آنان را با خبر کرد، و آنگونه که خداوند به او وحی کرده بود امور گذشت و خاتمه یافت.(1)
الکافی: نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)
روایت 15.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از اسماعیل بن جعفر روایت شده که گفت: دو مرد بر سر یک گاو به ستیزه و دشمنی پرداختند، پس برای داوری نزد داوود نبیّ آمدند، و هر یک بینه و دو شاهد می آوردند که گاو از آنِ اوست، پس داوود وارد محراب شد و گفت: پروردگارا، از قضاوت بین این دو درماندهام پس تو بین آنها به قضاوت بپرداز، و خداوند وحی کرد: خارج شو و گاو را از دست آنکه ادّعا میکند صاحب آن است بگیر
ص: 7
وَ ضَرَبَ عُنُقَهُ وَ أَعْطَاهَا لِلْآخَرِ فَدَخَلَ دَاوُدُ الْمِحْرَابَ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ ضَجَّتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِمَا حَکَمْتَ (1)فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنَّ الَّذِی کَانَتِ الْبَقَرَةُ فِی یَدِهِ لَقِیَ أَبَا الْآخَرِ فَقَتَلَهُ وَ أَخَذَ الْبَقَرَةَ مِنْهُ فَإِذَا جَاءَکَ مِثْلُ هَذَا فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا تَرَی (2)وَ لَا تَسْأَلْنِی أَنْ أَحْکُمَ بَیْنَهُمْ حَتَّی الْحِسَابِ (3).
کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن فضالة مثله (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلَی عَهْدِ دَاوُدَ علیه السلام سِلْسِلَةٌ یَتَحَاکَمُ النَّاسُ إِلَیْهَا وَ إِنَّ رَجُلًا أَوْدَعَ رَجُلًا جَوْهَراً فَجَحَدَهُ إِیَّاهُ فَدَعَاهُ إِلَی سِلْسِلَةٍ فَذَهَبَ مَعَهُ إِلَیْهَا وَ قَدْ أَدْخَلَ الْجَوْهَرَ فِی قَنَاةٍ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَتَنَاوَلَ السِّلْسِلَةَ قَالَ لَهُ أَمْسِکْ هَذِهِ الْقَنَاةَ حَتَّی آخُذَ السِّلْسِلَةَ فَأَمْسَکَهَا وَ دَنَا الرَّجُلُ مِنَ السِّلْسِلَةِ فَتَنَاوَلَهَا وَ أَخَذَهَا وَ صَارَتْ فِی یَدِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ وَ رُفِعَتِ السِّلْسِلَةُ (5).
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَاشَ دَاوُدُ مِائَةَ سَنَةٍ مِنْهَا أَرْبَعُونَ سَنَةً مُلْکُهُ (6).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عُرِضَ عَلَی آدَمَ وُلْدُهُ نَظَرَ إِلَی دَاوُدَ فَأَعْجَبَهُ فَزَادَهُ خَمْسِینَ سَنَةً مِنْ عُمُرِهِ قَالَ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ فَکَتَبَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ صَکّاً
ص: 8
و گردنش را بزن و گاو را به دیگری ببخش. با دیدن این واقعه، بنی اسرائیل فریاد زدند و گفتند: بینه های هر دو مثل هم است و آنکه گاو به دست اوست دارای حق بیشتری است، ولی داوود آن را از او گرفت و گردنش را زد و به شخص دیگرش بخشید، پس داوود دوباره وارد محراب شد و گفت: پروردگارا، نسبت به حکم تو جنجال به پا کردند، خداوند به او وحی کرد: کسی که گاو را به دست داشت پدر دیگری را کشته و گاو را از او گرفته بود، از این پس هرگاه چنین نمونهای مشاهده کردی میان آنان قضاوت کن به آن چه که می یابی از بینه و دلایل و تا روز قیامت از من درخواست قضاوت نکن. (1)
الکافی: نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)
روایت 16.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: در عهد داوود علیه السلام زنجیری بود که مردم قضاوت را نزد آن میبردند، و مردی یک تکه گوهر را به مردی دیگر امانت داده بود ولی مردِ امانت گیرنده، منکر بود و از باز پس دادن گوهر امتناع میکرد. امانت دهنده او را فرا خواند تا نزد زنجیر بروند پس با او رفت، و گوهر را داخل عصایی - نیزهای - گذاشته بود، آنگاه که خواست به زنجیر دست بزند به او گفت: این عصا را بگیر تا به زنجیر دست بزنم. پس عصا را گرفت و مرد به زنجیر نزدیک شد و آن را با دست گرفت، سپس خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرو فرستاد که: با بینه و شاهد در بین مردم به قضاوت بپردازد و آنان را به اسمم قسم بده، و به این ترتیب زنجیر از میان برداشته شد.(3)
روایت 17.
إکمال الدین: از پیامبر صلّی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: داوود صد سال زندگی کرد، و چهل سال از این مدت را پادشاه بود.(4)
روایت 18.
الکافی: ابوعلی الأشعری از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: هنگامی که فرزندان آدم بر او نمایانده شدند به داوود نگاه کرد و از دیدنش شگفت زده شد، پس پنجاه سال از عمر خویش را به عمر او افزود، جبرئیل و میکائیل بر او نازل شدند و فرشته مرگ رسیدی
ص: 8
بِالْخَمْسِینَ سَنَةً (1)فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ نَزَلَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ آدَمُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی خَمْسُونَ سَنَةً فَقَالَ فَأَیْنَ الْخَمْسُونَ الَّتِی جَعَلْتَهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ قَالَ فَإِمَّا أَنْ یَکُونَ نَسِیَهَا أَوْ أَنْکَرَهَا فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ شَهِدَا عَلَیْهِ فَقَبَضَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ کَانَ أَوَّلَ صَکٍّ کُتِبَ فِی الدُّنْیَا (2).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْبَطَ ظُلَلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَلَی آدَمَ وَ هُوَ بِوَادٍ یُقَالُ لَهُ الرَّوْحَاءُ (3)وَ هُوَ وَادٍ بَیْنَ الطَّائِفِ وَ مَکَّةَ ثُمَّ صَرَخَ بِذُرِّیَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ (4)قَالَ فَخَرَجُوا کَمَا یَخْرُجُ النَّحْلُ مِنْ کُورِهَا (5)فَاجْتَمَعُوا عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی فَقَالَ اللَّهُ لِآدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی فَقَالَ آدَمُ ذَرّاً کَثِیراً (6)عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ هَؤُلَاءِ ذُرِّیَّتُکَ أَخْرَجْتُهُمْ مِنْ ظَهْرِکَ لِآخُذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لِی بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ کَمَا أَخَذْتُهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّمَاءِ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ وَسِعَتْهُمْ ظَهْرِی قَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ بِلُطْفِ صَنِیعِی وَ نَافِذِ قَدَرِی قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ فَمَا تُرِیدُ مِنْهُمْ فِی الْمِیثَاقِ قَالَ اللَّهُ أَنْ لَا یُشْرِکُوا بِی شَیْئاً قَالَ آدَمُ فَمَنْ أَطَاعَکَ مِنْهُمْ یَا رَبِّ فَمَا جَزَاؤُهُ قَالَ اللَّهُ أُسْکِنُهُ جَنَّتِی قَالَ آدَمُ فَمَنْ عَصَاکَ فَمَا جَزَاؤُهُ قَالَ أُسْکِنُهُ
ص: 9
را با پنجاه سال برایش نوشت. هنگامی که زمان وفات آدم فرا رسید فرشته مرگ بر او نازل شد، آدم گفت: پنجاه سال از عمرم باقی مانده است، فرشته گفت: پس پنجاه سالی که برای پسرت داوود قرار دادم چه میشود؟ آدم یا این مسأله را فراموش کرده بود و یا آن را انکار میکرد، پس جبرئیل و میکائیل بر او نازل شده و در این مورد شهادت و گواهی دادند، آنگاه ملک الموت جان او را گرفت، سپس امام صادق علیه السلام فرمود: و این اولین رسیدی بود که در دنیا نوشته شد.(1)
تفسیر العیاشی: ابو حمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند متعال گروهی از فرشتگان را بر آدم که در وادی روحاء- مابین طائف و مکه- بود فرو فرستاد، سپس ذریّه خود که پراکنده و به صورت ذره بودند را فرا خواند، و آنان به مانند زنبورهایی که از کندو خارج میشوند خارج شدند و بر لبه وادی جمع شدند، آنگاه خداوند به آدم فرمود: نگاه کن چه میبینی؟ آدم گفت: ذره های بسیاری که بر لبه وادی قرار گرفتهاند، خداوند فرمود: ای آدم، آنها ذریه تو هستند، از پشت تو خارجشان ساختهام تا بر ربوبیت خویش و نبوت محمد از آنان پیمان بگیرم، آنگونه که در آسمان از آنها پیمان گرفتهام، آدم گفت: پروردگارا ، چگونه آنان را در پشت من جای دادهای؟ خداوند فرمود: ای آدم، با خلق کردن ظریف و تقدیر ثمر بخش، آدم گفت: پروردگارا، در پیماننامه از آنان چه میخواهی؟ خداوند فرمود: میخواهم چیزی را شریک من قرار ندهند، آدم گفت: پاداش آن کس که اطاعت تو را به جای آورد چیست؟ خداوند فرمود: او را در بهشتم ساکن میکنم، آدم گفت: عِقاب آن کس که از تو نافرمانی کند چیست؟ خداوند فرمود: او را در آتشم جای خواهم داد،
ص: 9
نَارِی قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ لَقَدْ عَدَلْتَ فِیهِمْ وَ لَیَعْصِیَنَّکَ أَکْثَرُهُمْ إِنْ لَمْ تَعْصِمْهُمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ عَرَضَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَعْمَارَهُمْ قَالَ فَمَرَّ آدَمُ بِاسْمِ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام فَإِذَا عُمُرُهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَقَالَ یَا رَبِّ مَا أَقَلَّ عُمُرَ دَاوُدَ وَ أَکْثَرَ عُمُرِی یَا رَبِّ إِنْ أَنَا زِدْتُ دَاوُدَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً أَ یُنْفَذُ ذَلِکَ لَهُ قَالَ نَعَمْ یَا آدَمُ قَالَ فَإِنِّی قَدْ زِدْتُهُ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً فَأَنْفِذْ ذَلِکَ لَهُ وَ أَثْبِتْهَا لَهُ عِنْدَکَ وَ اطْرَحْهَا مِنْ عُمُرِی قَالَ فَأَثْبَتَ اللَّهُ لِدَاوُدَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مُثْبَتاً وَ مَحَا مِنْ عُمُرِ آدَمَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مُثْبَتاً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ قَالَ فَمَحَا اللَّهُ مَا کَانَ عِنْدَهُ مُثْبَتاً لِآدَمَ وَ أَثْبَتَ لِدَاوُدَ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مُثْبَتاً قَالَ فَلَمَّا دَنَا عُمُرُ آدَمَ هَبَطَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام لِیَقْبِضَ رُوحَهُ فَقَالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام یَا مَلَکَ الْمَوْتِ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ أَ لَمْ تَجْعَلْهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام وَ طَرَحْتَهَا مِنْ عُمُرِکَ حَیْثُ عَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ عَرَضَ عَلَیْکَ أَعْمَارَهُمْ وَ أَنْتَ بِوَادِی الرَّوْحَاءِ فَقَالَ آدَمُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ مَا أَذْکُرُ هَذَا فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا آدَمُ لَا تَجْهَلْ أَ لَمْ تَسْأَلِ اللَّهَ أَنْ یُثْبِتَهَا لِدَاوُدَ وَ یَمْحُوَهَا مِنْ عُمُرِکَ فَأَثْبَتَهَا لِدَاوُدَ فِی الزَّبُورِ وَ مَحَاهَا مِنْ عُمُرِکَ مِنَ الذِّکْرِ قَالَ فَقَالَ آدَمُ أَحْضِرِ الْکِتَابَ حَتَّی أَعْلَمَ ذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ کَانَ آدَمُ صَادِقاً لَمْ یَذْکُرْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَمِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ أَنْ یَکْتُبُوا بَیْنَهُمْ إِذَا تَدَایَنُوا وَ تَعَامَلُوا إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی لِنِسْیَانِ آدَمَ وَ جُحُودِ مَا جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ (1).
أقول: قد مضت الأخبار فی ذلک فی أبواب قصص آدم علیه السلام و فی بعضها أنه زاد فی عمر داود علیه السلام ستین سنة تمام المائة و هو أوفق بسائر الأخبار و الله یعلم.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ شَکَا إِلَی رَبِّهِ الْقَضَاءَ فَقَالَ کَیْفَ أَقْضِی بِمَا لَمْ تَرَ عَیْنِی وَ لَمْ تَسْمَعْ أُذُنِی فَقَالَ اقْضِ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ یَا رَبِّ أَرِنِی
ص: 10
آدم گفت: پروردگارا، تو با عدالت با آنان رفتار میکنی و اگر آنان را مصون نداری بیشترشان دست به نافرمانی تو میزنند. امام باقر علیه السلام فرمود: سپس خداوند اسم پیامبران و عمر ایشان را بر آدم عرضه کرد، آنگاه آدم بر اسم داوود علیه السلام گذر کرد و متوجه شد که عمر او چهل سال است، پس گفت: پروردگارا، عمر داوود چه اندک و عمر من چه بسیار است! اگر من سی سال از عمر خویش را به عمر او بیافزایم مورد تنفیذت واقع میشود؟ فرمود: بله ای آدم، آدم گفت: پس من سی سال از عمر خویش را به او بخشیدم، پروردگارا این امر را در مورد او به اجرا در آور و آن را نزد خود ثابت گردان و از عمر من کوتاه بفرما، پس خداوند سی سال از عمر آدم را برای داوود ثابت گرداند در حالیکه نزد او تثبیت نشده بود و سی سال از عمر آدم کاست در حالیکه نزد او ثابت شده بود. امام باقر علیه السلام فرمود: واین امر مصداق این آیه است: «یمحو الله مایشاء و یثبت و عنده أمّ الکتاب». پس خداوند آنچه را که نزد خویش برای آدم ثابت گردانده بود از بین برد و آنچه را که برای داوود ثابت نگردانده بود ثابت گرداند. وآنگاه که عمر آدم به سر رسید، فرشته مرگ بر او نازل شد تا روحش را بستاند، پس آدم به او گفت: ای فرشته مرگ، سی سال از عمر من باقی مانده است، فرشته گفت: آیا آن را برای پسرت داوود پیامبر قرار ندادهای و از عمر خود نکاستهای هنگامی که در وادی روحاء بودی وخداوند اسم پیامبرانی که از ذریّه تو بر انگیخته میشوند و عمر آنان را بر تو آشکار کرد؟ آدم گفت: ای فرشته، من چنین چیزی را به یاد ندارم، فرشته به او گفت؟ ای آدم، فراموش مکن، آیا از خداوند نخواستی که سی سال از عمر تو را کم کند و بر عمر داوود بیافزاید؟ پس آن را در زبور برای داوود ثابت گرداند و از عمر تو کاست از ذکر، آدم گفت: نوشتهای بیاور تا من از این امر آگاهی یابم، امام باقر میفرماید: آدم راست میگفت و واقعاً چیزی را به یاد نمیآورد، و از آن روز به بعد خداوند بندگان خود را امر فرمود که به هنگام قرض دادن و معامله، نوشتهای را برای مدتی معلوم میان خود داشته باشند چون که آدم فراموش کرد و آنچه را که بر خود لازم گردانده بود انکار کرد.(1)
میگویم: اخبار بیشتری در این باره در بابهای داستان آدم علیه السلام ذکر شد و در بعضی از آن احادیث نقل گردید که به عمر داوود علیه السلام شصت سال افزوده شده و در نهایت صد سال عمر کرده است. و این حدیث با سایر احادیث هم خوانی بیشتری دارد، و خداوند بهتر میداند.
روایت 19.
الکافی: محمد بن یحیی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: در کتاب علی علیهالسلام آمده است: پیامبری از پیامبران از امر قضاوت به درگاه الهی شکایت برد و گفت: چگونه در مورد چیزی قضاوت کنم که به چشم آن را ندیده و به گوش نشنیدهام؟ خدا فرمود: با توجه به وسیله بینه و شاهد عادل به قضاوت در بین مردم بپرداز و آنان را به اسم من سوگند بده. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: داوود علیهالسلام گفت: پروردگارا،
ص: 10
الْحَقَّ کَمَا هُوَ عِنْدَکَ حَتَّی أَقْضِیَ بِهِ فَقَالَ إِنَّکَ لَا تُطِیقُ ذَلِکَ فَأَلَحَّ عَلَی رَبِّهِ حَتَّی فَعَلَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ یَسْتَعْدِی عَلَی رَجُلٍ فَقَالَ إِنَّ هَذَا أَخَذَ مَالِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ أَنَّ هَذَا الْمُسْتَعْدِیَ قَتَلَ أَبَا هَذَا وَ أَخَذَ مَالَهُ فَأَمَرَ دَاوُدُ بِالْمُسْتَعْدِی فَقُتِلَ فَأَخَذَ مَالَهُ فَدَفَعَهُ إِلَی الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ قَالَ فَعَجِبَ النَّاسُ (1)وَ تَحَدَّثُوا حَتَّی بَلَغَ دَاوُدَ علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَا کَرِهَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنْ یَرْفَعَ ذَلِکَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ (2).
یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمَسْجِدَ فَاسْتَقْبَلَهُ شَابٌّ وَ هُوَ یَبْکِی وَ حَوْلَهُ قَوْمٌ یُسْکِتُونَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ شُرَیْحاً قَضَی عَلَیَّ بِقَضِیَّةٍ مَا أَدْرِی مَا هِیَ إِنَّ هَؤُلَاءِ النَّفَرَ خَرَجُوا بِأَبِی مَعَهُمْ فِی سَفَرِهِمْ فَرَجَعُوا وَ لَمْ یَرْجِعْ أَبِی فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْ مَالِهِ فَقَالُوا مَا تَرَکَ مَالًا فَقَدَّمْتُهُمْ إِلَی شُرَیْحٍ فَاسْتَحْلَفَهُمْ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ أَبِی خَرَجَ وَ مَعَهُ مَالٌ کَثِیرٌ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ارْجِعُوا فَرَدَّهُمْ جَمِیعاً وَ الْفَتَی مَعَهُمْ إِلَی شُرَیْحٍ فَقَالَ لَهُ یَا شُرَیْحُ کَیْفَ قَضَیْتَ بَیْنَ هَؤُلَاءِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ادَّعَی هَذَا الْفَتَی عَلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ أَنَّهُمْ خَرَجُوا فِی سَفَرٍ وَ أَبُوهُ مَعَهُمْ فَرَجَعُوا وَ لَمْ یَرْجِعْ أَبُوهُ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ وَ سَأَلْتُهُمْ عَنْ مَالِهِ فَقَالُوا مَا خَلَّفَ شَیْئاً فَقُلْتُ لِلْفَتَی هَلْ لَکَ بَیِّنَةٌ عَلَی مَا تَدَّعِی قَالَ لَا فَاسْتَحْلَفْتُهُمْ فَقَالَ علیه السلام لِشُرَیْحٍ یَا شُرَیْحُ هَیْهَاتَ هَکَذَا تَحْکُمُ فِی مِثْلِ هَذَا فَقَالَ کَیْفَ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (3)فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا شُرَیْحُ وَ اللَّهِ لَأَحْکُمَنَّ فِیهِ بِحُکْمٍ مَا حَکَمَ بِهِ خَلْقٌ قَبْلِی إِلَّا دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام یَا قَنْبَرُ ادْعُ لِی شُرْطَةَ الْخَمِیسِ (4)فَدَعَاهُمْ فَوَکَّلَ بِهِمْ (5)
ص: 11
حقیقت را آنگونه که نزد توست به من بنما تا به آن قضاوت کنم، خداوند پاسخ فرمود: تو تاب تحمل آن را نداری، ولی داوود بر خواسته خود اصرار ورزید تا خداوند آن را اجابت فرمود، پس مردی نزد او آمد که علیه مرد دیگری طلب کمک میکرد و گفت: این مرد اموال من را غصب کرده است، آنگاه خداوند به داوود الهام فرمود: این شخص که از تو طلب کمک میخواهد پدر آن یکی را به قتل رسانده و اموالش را غصب کرده است، پس داوود فرمان قتل کسی که کمک خواسته بود را صادر کرد و اموالش را از او گرفت و آن را به فرزند مقتول باز گرداند، مردم از این قضاوت به شگفت آمدند و به سخن درباره آن پرداختند تا جائیکه سخنان به داوود علیه السلام رسید و آنچه را که خوش نداشت شنید، پس از پروردگارش خواست که این مشکل را برطرف سازد و خداوند چنان کرد، آنگاه خداوند عزّ و جلّ بر او وحی فرستاد: با بینه و شاهد عادل میان مردم قضاوت کن و آنان را به اسم من سوگند بده.(1)
روایت 20.
مَن لا یحضره الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: علی علیه السلام وارد مسجد شد و جوانی گریان به استقبال او آمد در حالیکه عده ای او را آرام میکردند، علی علیه السلام پرسید: چه چیزی تو را به گریه وا داشته است؟ گفت: ای امیر مؤمنان، قاضی شریح در مورد من حکمی صادر کرده که دلیل آن را نمیفهمم، این جماعت پدر من را با خود به سفر برده اند، اکنون خود باز گشتهاند و پدرم همراه آنان نیست، از آنان در مورد پدرم پرسیدم پس گفتند: او مرده است، در مورد اموالش پرسیدم و گفتند: مالی به جای نگذاشته است، آنان را نزد قاضی شریح بردم و او سوگندشان داد؛ ای امیر مؤمنان، من آگاه گشتهام که پدرم به هنگام خارج شدن، اموال فراوانی با خود داشته است. پس علی علیه السلام به آنان گفت: باز گردید، و همه آنها را به همراه جوان نزد شریح برد و به او گفت: ای شریح، بین اینان چگونه قضاوت کردهای؟ شریح گفت: ای امیرمؤمنان، این جوان مدّعی شده که پدر او با این جماعت به سفر رفته ولی با آنان باز نگشته است، من نیز در مورد پدرش از آنان پرسیدم و گفتند: فوت کرده است، از اموالش پرسیدم و گفتند: چیزی به جای نگذاشته است، آنگاه به جوان گفتم: آیا برای اثبات ادّعایت بینه و دو شاهد عادل داری؟ گفت: نه، پس آنان را سوگند دادم؛ علی علیه السلام به شریح فرمود: ای شریح، قضاوت تو دور از واقعیت بوده است! آیا در این گونه موارد چنین به قضاوت میپردازی؟ شریح پاسخ داد: ای امیرمؤمنان، قضاوت در این مورد چگونه است؟ علی علیه السلام فرمود: ای شریح، به خدا قسم به گونهای در این مورد قضاوت میکنم که مردم پیش از من بدان قضاوت نکرده اند البته غیر از داوود نبیّ علیه السلام؛ ای قنبر، شرطة الخمیس (نام چند نفر که با امیرالمومنین هم پیمان بودند) را صدا بزن، و قنبر چنان کرد،
ص: 11
بِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ رَجُلًا مِنَ الشُّرْطَةِ ثُمَّ نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی وُجُوهِهِمْ فَقَالَ مَا ذَا تَقُولُونَ أَ تَقُولُونَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ مَا صَنَعْتُمْ بِأَبِ هَذَا الْفَتَی إِنِّی إِذاً لَجَاهِلٌ ثُمَّ قَالَ فَرِّقُوهُمْ وَ غَطُّوا رُءُوسَهُمْ فَفُرِّقَ بَیْنَهُمْ وَ أُقِیمَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ إِلَی أُسْطُوَانَةٍ مِنْ أَسَاطِینِ الْمَسْجِدِ وَ رُءُوسُهُمْ مُغَطَّاةٌ بِثِیَابِهِمْ ثُمَّ دَعَا بِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبِهِ فَقَالَ هَاتِ صَحِیفَةً وَ دَوَاتاً وَ جَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی مَجْلِسِ الْقَضَاءِ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَالَ إِذَا أَنَا کَبَّرْتُ فَکَبِّرُوا ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ أَفْرِجُوا ثُمَّ دَعَا بِوَاحِدٍ مِنْهُمْ فَأَجْلَسَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لِعُبَیْدِ اللَّهِ اکْتُبْ إِقْرَارَهُ وَ مَا یَقُولُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِ بِالسُّؤَالِ ثُمَّ قَالَ لَهُ فِی أَیِّ یَوْمٍ خَرَجْتُمْ مِنْ مَنَازِلِکُمْ وَ أَبُو هَذَا الْفَتَی مَعَکُمْ فَقَالَ الرَّجُلُ فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ وَ فِی أَیِّ شَهْرٍ قَالَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا (1)قَالَ وَ إِلَی أَیْنَ بَلَغْتُمْ مِنْ سَفَرِکُمْ حِینَ مَاتَ أَبُو هَذَا الْفَتَی قَالَ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ وَ فِی أَیِّ مَنْزِلٍ مَاتَ قَالَ فِی مَنْزِلِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَالَ وَ مَا کَانَ مِنْ مَرَضِهِ (2)قَالَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ کَمْ یَوْماً مَرِضَ قَالَ کَذَا وَ کَذَا یَوْماً قَالَ فَمَنْ کَانَ یُمَرِّضُهُ وَ فِی أَیِّ یَوْمٍ مَاتَ وَ مَنْ غَسَّلَهُ وَ أَیْنَ غَسَّلَهُ وَ مَنْ کَفَّنَهُ وَ بِمَا کَفَّنْتُمُوهُ وَ مَنْ صَلَّی عَلَیْهِ وَ مَنْ نَزَلَ قَبْرَهُ فَلَمَّا سَأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا یُرِیدُ کَبَّرَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَبَّرَ النَّاسُ مَعَهُ فَارْتَابَ أُولَئِکَ الْبَاقُونَ وَ لَمْ یَشُکُّوا أَنَّ صَاحِبَهُمْ قَدْ أَقَرَّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی نَفْسِهِ فَأَمَرَ أَنْ یُغَطَّی رَأْسُهُ وَ أَنْ یَنْطَلِقُوا بِهِ إِلَی الْحَبْسِ ثُمَّ دَعَا بِآخَرَ فَأَجْلَسَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ کَلَّا زَعَمْتَ أَنِّی لَا أَعْلَمُ مَا صَنَعْتُمْ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنَا إِلَّا وَاحِدٌ مِنَ الْقَوْمِ وَ لَقَدْ کُنْتُ کَارِهاً لِقَتْلِهِ فَأَقَرَّ ثُمَّ دَعَا بِوَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ کُلُّهُمْ یُقِرُّ بِالْقَتْلِ وَ أَخْذِ الْمَالِ ثُمَّ رَدَّ الَّذِی کَانَ أَمَرَ بِهِ إِلَی السِّجْنِ فَأَقَرَّ أَیْضاً فَأَلْزَمَهُمُ الْمَالَ وَ الدَّمَ وَ قَالَ شُرَیْحٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ کَانَ حُکْمُ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ دَاوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام مَرَّ بِغِلْمَةٍ یَلْعَبُونَ وَ یُنَادُونَ بَعْضَهُمْ مَاتَ الدِّینُ فَدَعَا مِنْهُمْ غُلَاماً فَقَالَ لَهُ یَا غُلَامُ مَا اسْمُکَ فَقَالَ اسْمِی مَاتَ الدِّینُ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ مَنْ سَمَّاکَ بِهَذَا الِاسْمِ قَالَ أُمِّی
ص: 12
آنگاه بر هر یک از آنان یک نفر از شرطة الخمیس را گمارد، سپس امیرمؤمنان علیه السلام به صورتهایشان نگاه کرد وفرمود: چه میگویید؟ آیا فکر میکنید من نمی دانم با پدر این جوان چه کردهاید؟ در این صورت من نادانم. سپس فرمود: آنان را از هم جدا کرده و سرهایشان را بپوشانید، پس از هم جدا شدند و هریک از آنان در حالیکه سرش با لباسهایش پوشیده شده بود در کنار ستونی از ستونهای مسجد قرار داده شد، و امام علی علیه السلام کاتب خویش عبیدالله بن أبی رافع را فراخواند و به او فرمود: یک کاغذ و دوات حاضر کن و آنگاه در مجلس قضاوت نشست و مردم گرد او را گرفتند، پس فرمود: هرگاه من تکبیر گفتم شما نیز بگوئید، و به مردم فرمود: جمع شوید، سپس مردی از آن جماعت که به سفر رفته بود را صدا زد و او را در مقابل خود نشاند و صورتش را آشکار کرد، و به عبیدالله گفت: آنچه به آن اقرار میکند و میگوید را بنویس، سپس شروع به سؤال پرسیدن از او کرد و فرمود: در چه روزی با پدر این جوان از خانههایتان خارج شدید؟ مرد گفت: فلان روز، امام پرسید: در کدام ماه؟ گفت: درفلان ماه، امام پرسید: هنگام مرگ پدر این جوان به کجا رسیده بودید؟ گفت: به فلان مکان، امام پرسید: و در منزل چه کسی وفات نمود؟ گفت: در منزل فلانی پسر فلانی، امام پرسید: و بیماری او چه بود؟ گفت: فلان و فلان بیماری، امام پرسید: چند روز مریض بود؟ گفت: فلان مقدار، امام پرسید: چه کسی از او پرستاری کرد؟ در چه روزی فوت کرد؟ چه کسی او را غسل داد؟ کجا غسلش داد؟ چه کسی او را کفن کرد؟ با چه چیزی کفنش کردید؟ چه کسی بر او نماز خواند؟ و چه کسی او را در قبرش نهاد؟ هنگامی که امام علی تمام این سؤالها را از آن مرد پرسید، تکبیر گفت و مردم نیز با او تکبیر گفتند، پس دوستان آن مرد به تردید افتادند و شک نکردند که دوستشان علیه خود و آنان اقرار کرده است، سپس امام علیه السلام دستور داد که سرش را بپوشانند و او را به زندان ببرند، آنگاه یکی دیگر از آنان را صدا زد و او را در مقابل خود نشاند و صورتش را باز کرد و فرمود: هرگز، گمان میکنی نمیدانم با پدر آن جوان چه کردهاید؟ پس شروع به اقرار کرد و گفت: ای امیرمؤمنان، من فقط یکی از آنان بودهام و از کشتن آن مرد نیز بیزار و ناراضی بودم، و به قتل اقرار کرد، سپس امام یکی یکی آنان را صدا زد و همه به قتل و غصب اموال پدر آن جوان اقرار کردند، سپس کسی که فرمان به زندانی کردنش داده بودند را نیز باز گرداند و او نیز اقرار کرد، آنگاه امام علیه السلام مسؤولیت مال وخون پدر آن جوان را بر عهده آنان نهاد.
شریح گفت: ای امیرمؤمنان، شیوه قضاوت داوود علیه السلام چگونه بود؟ امام فرمود: داوود نبی علیهالسلام بر پسر بچه هایی گذر کرد که بازی میکردند و یکی از خودشان را به اسم (مات الدین) صدا میزدند، پس آن پسر بچه را صدا زد و به او گفت: ای پسر، اسم تو چیست؟ جواب داد: (مات الدین)، داوود به او گفت: چه کسی تو را به این اسم نامگذاری کرده است؟ گفت: مادرم،
ص: 12
فَانْطَلَقَ إِلَی أُمِّهِ فَقَالَ یَا امْرَأَةُ مَا اسْمُ ابْنِکِ هَذَا قَالَتْ مَاتَ الدِّینُ فَقَالَ لَهَا وَ مَنْ سَمَّاهُ بِهَذَا الِاسْمِ قَالَتْ أَبُوهُ قَالَ وَ کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ قَالَتْ إِنَّ أَبَاهُ خَرَجَ فِی سَفَرٍ لَهُ وَ مَعَهُ قَوْمٌ وَ هَذَا الصَّبِیُّ حَمْلٌ فِی بَطْنِی فَانْصَرَفَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یَنْصَرِفْ زَوْجِی فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ قُلْتُ أَیْنَ مَا تَرَکَ (1)قَالُوا لَمْ یُخَلِّفْ مَالًا فَقُلْتُ أَ وَصَّاکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَقَالُوا نَعَمْ زَعَمَ أَنَّکِ حُبْلَی فَمَا وَلَدْتِ مِنْ وَلَدٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی فَسَمِّیهِ مَاتَ الدِّینُ فَسَمَّیْتُهُ فَقَالَ أَ تَعْرِفِینَ الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُوا خَرَجُوا مَعَ زَوْجِکِ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَأَحْیَاءٌ هُمْ أَمْ أَمْوَاتٌ قَالَتْ بَلْ أَحْیَاءٌ قَالَ فَانْطَلِقِی بِنَا إِلَیْهِمْ ثُمَّ مَضَی مَعَهَا فَاسْتَخْرَجَهُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فَحَکَمَ بَیْنَهُمْ بِهَذَا الْحُکْمِ فَثَبَّتَ عَلَیْهِمُ الْمَالَ وَ الدَّمَ ثُمَّ قَالَ لِلْمَرْأَةِ سَمِّی ابْنَکِ عَاشَ الدِّینُ (2).
یب، تهذیب الأحکام علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام مثله (3).
یه، من لا یحضره الفقیه التَّفْلِیسِیُّ عَنِ السَّمَنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّکَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَوْ لَا أَنَّکَ تَأْکُلُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ وَ لَا تَعْمَلُ بِیَدِکَ شَیْئاً قَالَ فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْحَدِیدِ أَنْ لِنْ لِعَبْدِی دَاوُدَ فَأَلَانَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ الْحَدِیدَ فَکَانَ یَعْمَلُ کُلَّ یَوْمٍ دِرْعاً فَیَبِیعُهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَعَمِلَ علیه السلام ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ دِرْعاً (4)فَبَاعَهَا بِثَلَاثِ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ أَلْفاً وَ اسْتَغْنَی عَنْ بَیْتِ الْمَالِ (5).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَعَذَّرَتْ عَلَیْهِ الْحَوَائِجُ فَلْیَلْتَمِسْ طَلَبَهَا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام (6).
ص: 13
پس به سوی مادرش به راه افتادند، داوود گفت: ای زن، اسم پسرت چیست؟ گفت: (مات الدین)، داوود پرسید: چه کسی او را به این اسم نامیده است؟ گفت: پدرش، داوود پرسد: ماجرای این نامگذاری چگونه است؟ گفت: پدر این بچه همراه عدهای از مردم به سفر رفت در حالیکه من بچه را در شکم داشتم، مردمی که با شوهرم بودند باز گشتند ولی او باز نگشت و هنگامی که از آنان درباره شوهرم پرسیدم گفتند: فوت کرده است. گفتم: اموالی که برجای گذاشته کجاست؟ گفتند : چیزی از او به جای نمانده است، گفتم: آیا به شما وصیتی نکرد؟ گفتند: چرا، میپنداشت که تو بار داری، پس اگر دختر یا پسری به دنیا آوردی او را (مات الدین) اسم بگذار، ومن نیز چنان کردم. داوود فرمود: آیا مردمی که با شوهرت به مسافرت رفته بودند را میشناسی؟ گفت: بله، فرمود: آنان زندهاند یا مرده؟ گفت: زندهاند، فرمود: ما را نزد آنان ببر، سپس داوود با آن زن به راه افتاد و همه همراهان شوهر او را از خانه هایشان خارج کرد و مانند من به قضاوت بین آنان پرداخت و مسؤولیت مال و خون شوهر آن زن را بر عهده همراهانش نهاد، سپس به زن گفت: اسم پسرت را (عاش الدین ) بگذار.(1)
تهذیب: ابو بصیر از امام باقر علیه السلام نظیر این روایت را نقل کرده است.(2)
روایت 21.
مَن لا یحضره الفقیه: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیهالسلام وحی نمود: تو بنده خوبی هستی جز اینکه از بیت المال استفاده میکنی و با دست خود کاری انجام نمیدهی، پس داوود علیه السلام گریست و آنگاه خداوند متعال به آهن الهام کرد که برای بنده من داوود نرم بگرد، پس خداوند آهن را برای او نرم گرداند، پس هر روز از آن آهن زرهی جنگی میبافت و به هزار درهم میفروخت، داوود علیه السلام سیصد و شصت زره جنگی بافت و آنها را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و از بیت المال بینیاز گشت.(3)
روایت 22.
الکافی: علی ابن ابراهیم از امام صادق روایت میکند که فرمود: هر کسی که حاجات و نیازها به او فشار آورده و رفع نمیشود، روز سهشنبه به دنبال بر آورده شدن حوائجش برود، چرا که خداوند در آن روز آهن را برای داوود علیه السلام نرم گرداند.(4)
ص: 13
شا، الإرشاد رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَکَمَ بَیْنَ النَّاسِ بِحُکْمِ دَاوُدَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیِّنَةٍ یُلْهِمُهُ اللَّهُ تَعَالَی فَیَحْکُمُ بِعِلْمِهِ (1).
أقول: قال صاحب الکامل کان داود بن إیشا (2)من أولاد یهودا و کان قصیرا أزرق قلیل الشعر فلما قتل طالوت أتی بنو إسرائیل داود و أعطوه خزائن طالوت و ملکوه علیهم (3)و قیل إن داود ملک قبل أن یقتل جالوت (4)فلما ملک جعله الله نبیا ملکا و أنزل علیه الزبور و علمه صنعة الدروع و ألان له الحدید و أمر الجبال و الطیر أن یسبحن معه إذا سبح و لم یعط الله أحدا مثل صوته کان إذا قرأ الزبور تدنو الوحش حتی یؤخذ بأعناقها و کان شدید الاجتهاد کثیر العبادة و البکاء و کان یقوم اللیل و یصوم نصف الدهر و کان یحرسه کل یوم و لیلة أربعة آلاف و کان یأکل من کسب یده أربعة آلاف قیل أصاب الناس فی زمان داود علیه السلام طاعون جازف (5)فخرج بهم إلی موضع بیت المقدس و کان یری الملائکة تعرج منه إلی السماء فلهذا قصده لیدعو فیه فلما وقف موضع الصخرة دعا الله تعالی فی کشف الطاعون عنهم فاستجاب الله و رفع الطاعون فاتخذوا ذلک الموضع مسجدا و کان الشروع فی بنائه لإحدی عشرة سنة مضت من ملکه و توفی قبل أن یستتم بناؤه و أوصی إلی سلیمان بإتمامه.
ثم إن داود علیه السلام توفی و کانت له جاریة تغلق الأبواب کل لیلة و تأتیه بالمفاتیح و یقوم إلی عبادته فأغلقتها لیلة فرأت فی الدار رجلا فقالت من أدخلک الدار قال أنا الذی أدخل علی الملوک بغیر إذن فسمع داود علیه السلام قوله فقال أنت ملک الموت فهلا أرسلت إلی فأستعد للموت قال قد أرسلنا إلیک کثیرا قال من کان رسولک قال أین أبوک و أخوک و جارک و معارفک قال ماتوا قال فهم کانوا رسلی إلیک بأنک تموت
ص: 14
روایت 23.
الإرشاد: عبدالله بن عجلان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: آنگاه که قائم آل محمد، بر او و آنان درود باد، ظهور کند به مانند داوود در بین مردم قضاوت میکند، نیازی به حجّت قاطع ندارد، خداوند به او الهام میکند و او نیز با علم خود به قضاوت میپردازد.(1)
میگویم: نویسنده الکامل گفته است: داوود پسر ایشا از فرزندان یهودا و مردی کوتاه قامت، نیلی رنگ و کم مو بوده است، هنگامی که طالوت کشته شد بنی اسرائیل داوود را انتخاب کرده و خزائن طالوت را به او بخشیده و به فرمانروایی قبولش کردند؛ و گفته شده: داوود قبل از آنکه جالوت کشته شود پادشاه بوده است، پس خداوند او را هم پیامبر و هم پادشاه قرار داد، زبور را بر او نازل فرمود، صنعت زره بافی را به او آموخت، آهن را برایش نرم گرداند، به کوهها و پرندگان امر فرمود که به هنگام تسبیح با او تسبیح بگویند، و به او صدایی آهنگین عطا فرمود که به کسی داده نشده است، هنگام قرائت زبور حیوانات وحشی به او نزدیک میشدند تا جائی که گردنشان را میگرفت، داوود بسیار به اجتهاد در امور میپرداخت، فراوان عبادت میکرد و فراوان میگریست و به شب زندهداری میپرداخت، نصف عمرش را روزه بود و هر شب و روز چهار هزار نفر او را نگهبانی می دادند و چهار هزار نفر از حاصل دست رنجش میخوردند.
گفته شده است: مردم در زمان داوود علیه السلام به بیماری طاعون مرگباری مبتلا شدند، وی مردم را به مکانی در بیت المقدس منتقل کرد که مشاهده میکرد فرشتگان از آنجا به آسمان عروج می کنند، بنابراین قصد آن مکان کرد تا به دعا بپردازد، هنگامی که در مکان صخره قرار گرفت از خداوند تقاضا کرد که مردم را از بیماری طاعون نجات دهد، خداوند دعای او را مستجاب کرد و طاعون از بین رفت، پس از این واقعه مردم آن مکان را به عنوان مسجد اختیار کردند، هنگامی که ساخت این مسجد آغاز شد یازده سال از پادشاهی داوود گذشته بود، او قبل از پایان یافتن مسجد فوت کرد و سلیمان را به اتمام آن توصیه کرد.
سپس داوود علیه السلام وفات نمود، [و داستان وفاتش اینگونه بود که] او کنیزی داشت که هر شب تمام درها را میبست و کلیدها را نزد داوود که مشغول عبادت بود میآورد، شبی تمام درها را بست و ناگهان مردی را در خانه دید، به او گفت: چه کسی تو را به خانه راه داده است؟ آن مرد گفت: من کسی هستم که بدون اجازه بر پادشاهان وارد میشوم، داوود صدایش را شنید و گفت: تو فرشته مرگ هستی؟ آیا نشانهای به سویم فرستادی تا آماده مرگ باشم؟ پاسخ داد: ما نشانههای بسیاری به سوی تو فرستادیم، داوود گفت: فرستاده تو چه کسی بود؟ پاسخ داد: پدر، برادر، همسایه و آشنایان تو کجا هستند؟ داوود گفت: وفات نمودهاند، مرد گفت: پس آنان فرستادگان من به سوی تو بودند تا آگاه باشی که مانند آنان فوت خواهی کرد،
ص: 14
کما ماتوا ثم قبضه فلما مات ورث سلیمان ملکه و علمه و نبوته و کان له تسعة عشر ولدا فورثه سلیمان دونهم و کان عمر داود علیه السلام لما توفی مائة صح ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله و کانت مدة ملکه أربعین سنة (1)
کتاب البیان، لابن شهرآشوب یقال إن داود علیه السلام جزأ ساعات اللیل و النهار علی أهله فلم یکن ساعة إلا و إنسان من أولاده فی الصلاة فقال تعالی اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً (2)
نهج، نهج البلاغة وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ علیه السلام صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ وَ یَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَیُّکُمْ یَکْفِینِی بَیْعَهَا وَ یَأْکُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا (3).
قال الفیروزآبادی مزامیر داود علیه السلام ما کان یتغنی به من الزبور و قال ابن أبی الحدید إن داود علیه السلام أعطی من طیب النغم و لذة ترجیع القراءة ما کانت الطیور لأجله تقع علیه و هو فی محرابه و الوحش تسمعه فتدخل بین الناس و لا تنفر منهم لما قد استغرقها من طیب صوته و سفائف الخوص جمع سفیفة و هی النسیجة منه و الخوص ورق النخل (4)
أقول: لعل هذا کان قبل أن ألان الله له الحدید.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلَ مَا بُعِثَ کَانَ یَصُومُ حَتَّی یُقَالَ مَا یُفْطِرُ وَ یُفْطِرُ حَتَّی یُقَالَ مَا یَصُومُ ثُمَّ تَرَکَ ذَلِکَ وَ صَامَ یَوْماً وَ أَفْطَرَ یَوْماً وَ هُوَ صَوْمُ دَاوُدَ علیه السلام الْخَبَرَ(5).
ص: 15
سپس جان او را گرفت؛ هنگامی که داوود وفات نمود با وجود آنکه نوزده پسر داشت فقط سلیمان فرمانروایی و علم و نبوّتش را به ارث برد، و عمر داوود علیه السلام به هنگام مرگ صد سال بوده است و این مطلب با حدیث صحیح از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت شده است، و مدت فرمانروایی او نیز چهل سال بوده است.(1)
روایت 24.
کتاب البیان ابن شهر آشوب: گفته میشود: داوود علیه السلام ساعتهای شب و روز را بر خانوادهاش تقسیم کرده بود، پس هیچ ساعتی نمیگذشت مگر آنکه یکی از فرزندان او مشغول نماز بود، بنابراین خداوند متعال فرمود: « اعملو آل داود شکرا ً».
روایت 25.
نهج البلاغه: و اگر میخواهی سوّمی داوود علیه السلام صاحب مزامیر (نیهای نوازنده) و خواننده بهشتیان را الگوی خویش سازی، که با هنر دستان خود از لیف خرما زنبیل میبافت و از هم نشینان خود میپرسید: چه کسی از شما این زنبیل را میفروشد؟ و با بهای آن به خوردن نان جوینی قناعت میکرد.(2)
توضیح
فیروزآبادی گفته است: مزامیر داوود علیه السلام آن چیزی بود که زبور را به صورت نوای خوش میخواند؛ و ابن أبی الحدید گفته است: داوود علیه السلام از آهنگی نیکو و صدایی پرطنین برخوردار بود به طوری که پرندگان برای شنیدن آن در محراب بر او می افتادند و حیوانات وحشی صدای او را گوش میکردند و به اندازهای غرق در صدای آهنگینش میشدند که میان مردم میآمدند و ترسی نداشتند. «سفائف الخوص» : (سفائف) جمع (سفیفه) به معنای بافته شده و (الخوص) به معنای برگ نخل میباشد.(3)
میگویم: شاید این امر قبل از زمانی بوده که خداوند آهن را برای او نرم گردانده است.
روایت 26.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله در اوایل بعثت آنقدر روزه میگرفت تا جائیکه گفته میشد افطار نمیکند و به حدی افطار میکرد که گفته میشد روزه نمیگیرد، سپس این شیوه را ترک گفت و یک روز در میان روزه میگرفت، و داوود علیه السلام به این شیوه روزه میگرفت. حدیث.(4)
ص: 15
الحسین بن محمد عن المعلی عن الوشاء عن حماد بن عثمان عنه علیه السلام مثله (1).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا وَقَفَ الْمَوْقِفَ بِعَرَفَةَ نَظَرَ إِلَی النَّاسِ وَ کَثْرَتِهِمْ فَصَعِدَ الْجَبَلَ فَأَقْبَلَ یَدْعُو فَلَمَّا قَضَی نُسُکَهُ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا دَاوُدُ یَقُولُ لَکَ رَبُّکَ لِمَ صَعِدْتَ الْجَبَلَ ظَنَنْتَ أَنَّهُ یَخْفَی عَلَیَّ صَوْتُ مَنْ صَوَّتَ ثُمَّ مَضَی بِهِ إِلَی الْبَحْرِ إِلَی جُدَّةَ فَرَسَبَ (2)بِهِ فِی الْمَاءِ مَسِیرَةَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فِی الْبَرِّ فَإِذَا صَخْرَةٌ فَفَلَقَهَا فَإِذَا فِیهَا دُودَةٌ فَقَالَ یَا دَاوُدُ یَقُولُ لَکَ رَبُّکَ أَنَا أَسْمَعُ صَوْتَ هَذِهِ فِی بَطْنِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ فِی قَعْرِ هَذَا الْبَحْرِ فَظَنَنْتَ أَنَّهُ یَخْفَی عَلَیَّ صَوْتُ مَنْ صَوَّتَ(3).
لعله إنما ظن هذا غیره فنسب إلیه لیعلم غیره ذلک أو أنه ظن أن من أدب الدعاء أن لا تکون الأصوات مختلطة فنبه بذلک علی خلافه أو أن فعله لما کان مظنة ذلک عوتب بذلک و إن لم یکن غرضه ذلک و الله یعلم.
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام لَأَعْبُدَنَّ اللَّهَ الْیَوْمَ عِبَادَةً وَ لَأَقْرَأَنَّ قِرَاءَةً لَمْ أَفْعَلْ مِثْلَهَا قَطُّ فَدَخَلَ مِحْرَابَهُ فَفَعَلَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ إِذَا هُوَ بِضِفْدِعٍ فِی الْمِحْرَابِ فَقَالَ لَهُ یَا دَاوُدُ أَعْجَبَکَ الْیَوْمَ مَا فَعَلْتَ مِنْ عِبَادَتِکَ وَ قِرَاءَتِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَا یُعْجِبَنَّکَ فَإِنِّی أُسَبِّحُ اللَّهَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَلْفَ تَسْبِیحَةٍ یَتَشَعَّبُ لِی مَعَ کُلِّ تَسْبِیحَةٍ ثَلَاثَةَ آلَافِ تَحْمِیدَةٍ وَ إِنِّی لَأَکُونُ فِی قَعْرِ الْمَاءِ فَیُصَوِّتُ الطَّیْرُ فِی الْهَوَاءِ فَأَحْسَبُهُ جَائِعاً فَأَطْفُو لَهُ (4)عَلَی الْمَاءِ لِیَأْکُلَنِی وَ مَا لِی ذَنْبٌ (5).
ص: 16
از امام صادق علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.
روایت 27.
الکافی: ابو علی اشعری از امام صادق علیه السلام نقل میکند: هنگامی که داوود علیه السلام در جایگاهی از عرفه ایستاد به مردم و فراوانیِ آنان نگاه کرد، سپس از کوه بالا رفت و دعا می کرد، و بعد از اینکه مناسک را به جای آورد جبرئیل نزد او آمد و گفت: ای داوود، پروردگارت به تو میگوید: چرا از کوه بالا رفتی؟ گمان کردی که صدایی از من پنهان میماند؟ آنگاه جبرئیل داوود را به کنار دریا در جده برد و به اندازه مسافت چهل روز در خشکی او را زیر دریا پایین برد، در آنجا صخرهای بود، آن صخره را شکافت ودر آن کرمی وجود داشت، پس جبرئیل گفت: ای داوود، پروردگارت به تو میگوید: من صدای این کرم را در دل این صخره در قعر دریا میشنوم، با این حال تو گمان کردی صدایی از من پنهان میماند؟!(1)
توضیح
شاید شخص دیگری چنین گمان کرده باشد ولی به داوود نسبت داده شده تا غیر او نیز از این موضوع آگاه باشد، یا شاید داوود گمان کرده که ادب دعا کردن ایجاب میکند که صداها مختلط نباشند و به این ترتیب، او را از خلاف این گمان آگاه کرد، یا از آنجا که عمل او این گمان را ایجاب میکرد، سرزنش شد، هرچند هدف او این نبود. والله أعلم
روایت 28.
کتاب حسن بن سعید و النوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: داوود نبی علیه السلام گفت: امروز به شیوهای خدا را عبادت و زبور را قرائت میکنم که هرگز پیش از این چنین نکردهام، پس وارد محرابش شد و چنان کرد، و آنگاه که از نماز خواندن فارغ گشت، قورباغهای را در محراب مشاهده کرد، قورباغه به داوود گفت: ای داوود، آیا عبادت و قرائت امروز تو را به شگفتی وا داشته است؟ داوود گفت: آری، قورباغه گفت: شگفت زده نشو، چرا که من در هر شب هزار بار تسبیح خداوند به جای میآورم و در کنار هر تسبیحی سه هزار ستایش نهفته است، و من اگر در قعر دریا باشم و صدای پرندهای را در هوا بشنوم، گمان میکنم گرسنه است پس به سطح آب میآیم تا مرا بخورد و هیچ گناهی ندارم.(2)
ص: 16
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ دَاوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ فِی مِحْرَابِهِ إِذْ مَرَّتْ بِهِ دُودَةٌ حَمْرَاءُ صَغِیرَةٌ تَدُبُّ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مَوْضِعِ سُجُودِهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا دَاوُدُ وَ حَدَّثَ فِی نَفْسِهِ لِمَ خُلِقَتْ هَذِهِ الدُّودَةُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ لَهُ یَا دَاوُدُ هَلْ سَمِعْتَ حِسِّی أَوِ اسْتَبَنْتَ (1)عَلَی الصَّفَا أَثَرِی فَقَالَ لَهَا دَاوُدُ لَا قَالَتْ فَإِنَّ اللَّهَ یَسْمَعُ دَبِیبِی وَ نَفَسِی وَ حِسِّی وَ یَرَی أَثَرَ مَشْیِی فَاخْفِضْ مِنْ صَوْتِکَ (2).
عَرَائِسُ الثَّعْلَبِیِّ، قَالَ وَهْبٌ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا یَرْقَأُ لَهُ دَمْعَةٌ (3)لَیْلًا وَ لَا نَهَاراً فَقَسَّمَ الدَّهْرَ عَلَی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ یَوْمٌ لِلْقَضَاءِ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یَوْمٌ لِنِسَائِهِ وَ یَوْمٌ یُسَبِّحُ فِیهِ فِی الْفَیَافِی وَ الْجِبَالِ وَ السَّاحِلِ وَ یَوْمٌ یَخْلُو فِی دَارٍ لَهُ فِیهَا أَرْبَعَةُ آلَافِ مِحْرَابٍ فَیَجْتَمِعُ إِلَیْهِ الرُّهْبَانُ فَیَنُوحُ مَعَهُمْ عَلَی نَفْسِهِ وَ یُسَاعِدُونَهُ عَلَی ذَلِکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ سِیَاحَتِهِ یَخْرُجُ إِلَی الْفَیَافِی فَیَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْمَزَامِیرِ فَیَبْکِی وَ یَبْکِی مَعَهُ الشَّجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ الرِّمَالُ وَ الطَّیْرُ وَ الْوُحُوشُ وَ الْحِیتَانُ وَ دَوَابُّ الْبَحْرِ وَ طَیْرُ الْمَاءِ وَ السِّبَاعُ وَ یَبْکِی مَعَهُ الْجِبَالُ وَ الْحِجَارَةُ وَ الدَّوَابُّ وَ الطَّیْرُ حَتَّی یَسِیلَ مِنْ دُمُوعِهِمْ مِثْلَ الْأَنْهَارِ ثُمَّ یَجِی ءُ إِلَی الْبِحَارِ فَیَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْمَزَامِیرِ وَ یَبْکِی فَتَبْکِی مَعَهُ الْحِیتَانُ وَ دَوَابُّ الْبَحْرِ فَإِذَا أَمْسَی رَجَعَ وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ نَوْحِهِ عَلَی نَفْسِهِ نَادَی مُنَادِیهِ أَنَّ الْیَوْمَ یَوْمُ نَوْحِ دَاوُدَ عَلَی نَفْسِهِ فَلْیَحْضُرْ مَنْ یُسَاعِدُهُ قَالَ فَیَدْخُلُ الدَّارَ الَّتِی فِیهَا الْمَحَارِیبُ فَیُبْسَطُ لَهُ ثَلَاثَةُ فُرُشٍ مِنْ مُسُوحٍ (4)حَشْوُهَا اللِّیفُ فَیَجْلِسُ عَلَیْهَا وَ یَجِی ءُ الرُّهْبَانُ أَرْبَعَةَ آلَافِ رَاهِبٍ عَلَیْهِمُ الْبَرَانِسُ وَ فِی أَیْدِیهِمُ الْعِصِیُّ فَیَجْلِسُونَ فِی تِلْکَ الْمَحَارِیبِ ثُمَّ یَرْفَعُ دَاوُدُ صَوْتَهُ بِالْبُکَاءِ وَ النَّوْحِ عَلَی نَفْسِهِ وَ یَرْفَعُ الرُّهْبَانُ مَعَهُ أَصْوَاتَهُمْ فَلَا یَزَالُ یَبْکِی حَتَّی یَغْرِقَ الْفِرَاشُ مِنْ
ص: 17
روایت 29.
کتاب حسن بن سعید و النوادر: حسن بن محمد از ابو حمزه از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: روزی داوود نبی علیه السلام در محرابش بود که کرم قرمز کوچکی خزید تا به جایگاه سجده او رسید، پس داوود به آن نگاه کرد و با خود گفت: این کرم چرا خلق شده است؟ آنگاه خداوند به کرم الهام کرد: سخن بگوی، و کرم به داوود گفت: ای داوود، آیا احساس مرا شنیده یا جای پایم را بر کوه صفا به وضوح مشاهده کردهای؟ داوود گفت: نه، کرم گفت: خداوند، خزیدن و نفس کشیدن و احساس مرا میشنود و جای پایم را میبیند، پس از صدایت بکاه.(1)
عرائس الثعلبی: وهب گفته است: هنگامی که خداوند توبه داوود علیه السلام را پذیرفت، سی سال بر خطایش گریست به طوریکه شب و روز اشکهایش خشک و قطع نمی شد: پس روزگار خویش را به چهار روز تقسیم کرد: روزی برای قضاوت در بین بنی اسرائیل، روزی برای زنانش، روزی برای تسبیح در بیابانها و کوهها و ساحل، و روزی برای خلوت کردن در خانهای که چهار هزار محراب داشت، و راهبان بر گرد او جمع می شدند و او نیز به نوحه سرایی بر خود میپرداخت و آنان به همراهی با او پرداخته و در این امر یاریاش میرساندند، و آنگاه که روز سیاحتش فرا میرسید، به بیابانها میرفت و صدایش را با همراهی مزامیر بالا میبرد و گریه میکرد و درختها، سنگ ریزهها،ماسه ها، پرندگان، وحوش، ماهی ها، حیوانات دریایی، پرندگان آبی و درندگان با او میگریستند، و کوهها و سنگها و چهار پایان و پرندگان گریه میکردند تا جائیکه اشکها مثل رودهای پرآب از چشمشان جاری میشد، سپس داوود کنار دریاها میآمد و صدایش را به همراه مزامیر بالا میبرد و میگریست و ماهی ها و جانوران دریایی با او میگریستند، و شبانگاهان به خانه باز میگشت، و هنگامی که روز نوحه خوانی بر خود فرا میرسید، ندا دهنده اش فریاد بر میآورد: امروز روز نوحه خوانی داوود بر خودش است، پس هر که او را یاری میرساند خود را حاضر کند، پس گفت: آنگاه داوود وارد خانهای میشد که دارای محرابهای فراوانی بود و سه فرش که از پارچه خشن بافته شده و کناره هایش از پوست خرما بود برایش پهن میشد، پس بر آن فرش مینشست و چهار هزار راهب که برنس بر تن و عصا به دست داشتند به سراغ او میآمدند و در آن محرابها مینشستند، سپس داوود با صدای بلند شروع به گریستن و نوحه خوانی بر خود میکرد و راهبان نیز صدایشان را با او بالا میبردند، و پیوسته میگریست تا فرش از اشکهایش خیس میشد
ص: 17
دُمُوعِهِ وَ یَقَعَ دَاوُدُ فِیهَا مِثْلَ الْفَرْخِ یَضْطَرِبُ فَیَجِی ءُ ابْنُهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَیَحْمِلُهُ وَ یَأْخُذُ دَاوُدُ مِنْ تِلْکَ الدُّمُوعِ بِکَفَّیْهِ ثُمَّ یَمْسَحُ بِهَا وَجْهَهُ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ اغْفِرْ مَا تَرَی فَلَوْ عُدِلَ بُکَاءُ دَاوُدَ وَ دُمُوعُهُ بِبُکَاءِ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ دُمُوعِهِمْ لَعَدَلَهَا وَ قَالَ وَهْبٌ لَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَی دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَبْدَأُ بِالدُّعَاءِ وَ یَسْتَغْفِرُ لِلْخَاطِئِینَ قَبْلَ نَفْسِهِ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ فَعَسَاکَ تَغْفِرُ لِدَاوُدَ مَعَهُمْ وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام کَانَ بَعْدَ الْخَطِیئَةِ لَا یُجَالِسُ إِلَّا الْخَاطِئِینَ ثُمَّ یَقُولُ تَعَالَوْا إِلَی دَاوُدَ الْخَاطِئِ وَ لَا یَشْرَبُ شَرَاباً إِلَّا وَ هُوَ مَمْزُوجٌ بِدُمُوعِ عَیْنَیْهِ وَ کَانَ یَذُرُّ عَلَیْهِ الْمِلْحَ وَ الرَّمَادَ (1)فَیَقُولُ وَ هُوَ یَأْکُلُ هَذَا أَکْلُ الْخَاطِئِینَ وَ کَانَ قَبْلَ الْخَطِیئَةِ یَقُومُ نِصْفَ اللَّیْلِ وَ یَصُومُ نِصْفَ الدَّهْرِ وَ بَعْدَهَا صَامَ الدَّهْرَ کُلَّهُ وَ قَامَ اللَّیْلَ کُلَّهُ (2).
ص: 18
و او به مانند جوجه گنجشک در اشکهایش نا آرام میگشت، آنگاه پسرش سلیمان علیه السلام او را بلند میکرد، و داوود با دو دستش از آن اشکها بر میگرفت و صورتش را با آنها مسح میکرد و میگفت: پروردگارا، آنچه را میبینی ببخشای، پس اگر گریستن داوود و اشکهایش با گریستن و اشکهای تمام دنیا مقایسه شود با آن برابری میکند؛ و وهب گفته است: هنگامی که خداوند توبه از داوود علیه السلام پذیرفت، اموراتش را با دعا شروع میکرد و قبل از خود برای خطا کاران طلب آمرزش میکرد، و میگفت: خداوندا، خطا کاران را ببخش، شاید داوود را نیز با آنان مورد مغفرت قرار دهی.
و روایت شده که داوود علیه السلام بعداز خطایی که مرتکب شد فقط با خطاکاران مینشست، آنگاه میگفت: بیایید به سوی داوودِ خطا کار، و هیچ نوشیدنیای نمینوشید مگر آنکه با اشکهایش در هم میآمیخت، وی بر نوشیدنیهایش نمک و خاکستر میپاشید و میگفت: این خوراکِ خطاکاران است. داوود علیه السلام قبل از ارتکاب خطا نصف شب را بیدار و نصفی از تمام روزهای زندگیش را روزه بود، ولی بعد از آن تمام روزها را روزه گرفت وسراسر شب را بیدار بود و به عبادت میپرداخت.(1)
باب دوم : داستان داوود علیه السلام و اوریا و آنچه از ترک اولی از او سر زده و آنچه بین او و حزقیل علیهم السلام روی داده است
(جدید)
داستان داوود علیه السلام و اوریا و آنچه از ترک اولی از او سر زده و آنچه بین او و حزقیل علیهم السلام روی داده است
آیات
ص: «وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ* وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ* وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ* وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ* إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ* إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ* قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ* فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ* یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»(2)
{و داوود بنده ما را که دارای امکانات [متعدد] بود به یاد آور، آری او بسیار بازگشت کننده [به سوی خدا] بود. ما کوهها را با او مسخّر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خداوند را نیایش می کردند. و پرندگان را از هر سو [براو] گرد [آوردیم] همگی [به نوای دلنوازش] به سوی او بازگشت کننده [و خدا را ستایشگر] بودند. و پادشاهیش را استوار کردیم و او را حکمت و کلام فیصله دهنده عطا کردیم. و آیا خبر دادخواهان چون از نمازخانه [او] بالا رفتند به تو رسید. وقتی [به طور ناگهانی] بر داوود درآمدند و او از آنان به هراس افتاد، گفتند: مترس، [ما] دو مدّعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش. این [شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است. [داوود] گفت: قطعاً او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میشهای خودش بر تو ستم کرده و در حقیقت بسیاری از شریکان به هم ستم روا می دارند به استثنای کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند و اینها بس اندکند، و داوود دانست که ما او را آزمایش کردهایم پس از پروردگارش آمرزش خواست و به رو درافتاد و توبه کرد. و بر او این [ماجرا] را بخشودیم و در حقیقت برای او پیش ما تقرب و فرجامی خوش خواهد بود. ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گرداندیم پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند، در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کردهاند عذابی سخت خواهند داشت.}
تفسیر
(الأید) به معنای نیرو و توانایی است، (أوّاب) یعنی: بسیار بازگشت کننده به سوی خدا و رضایت او، (الإشراق): زمانی است که خورشید طلوع می کند، یعنی شعاع آن می درخشد و صاف و زلال می شود و این حالت به هنگام چاشتگاه یا طلوع خورشید روی می دهد، خلاصه اینکه منظور از (العشیّ والإشراق) شب و صبح است، (محشورة) یعنی جمع شده بر گرد او و با او تسبیح خدا گفتن، (کلّ له) کوهها و پرندگان به خاطر تسبیح او بسیار بازگشت کننده به تسبیح هستند، (و شددنا مُلکه) یعنی فرمانروایی او را با هیبت و نصرت و فراوانی سربازان قوی گرداندیم، (وآتیناه الحکمة) یعنی نبوّت، یا کمال علم و استوار گرداندن عمل، (و فصل الخطاب) گفته شده: یعنی گواهی و شهادت دادن و قسم گرفتن؛ وگفته شده: منظور علم و قضاوت و فهم است، (إذ تسوّروا المحراب): از دیوارهای اتاق بالا رفتند، صیغه جمع باب تفعّل از ریشه (سور) است، (ففزع منهم):
ص: 19
باب 2 قصة داود علیه السلام و أوریا و ما صدر عنه من ترک الأولی و ما جری بینه و بین حزقیل علیهما السلام (1)
ص: «وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ* وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ* وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ* وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ* إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ* إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ* قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ* فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ* یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»(17-26)
«الْأَیْدِ»: القوة، «أَوَّابٌ»: أی رجاع إلی الله تعالی و مرضاته، «وَ الْإِشْراقِ»: هو حین تشرق الشمس أی تضی ء و تصفو شعاعها و هو وقت الضحی أو وقت شروق الشمس و طلوعها و الحاصل وقت الرواح و الصباح مَحْشُورَةً أی مجموعة إلیه تسبح الله معه کُلٌّ لَهُ من الجبال و الطیر لأجل تسبیحه رجاع إلی التسبیح وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ أی قویناه بالهیبة و النصرة و کثرة الجنود وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ أی النبوة أو کمال العلم و إتقان العمل وَ فَصْلَ الْخِطابِ قیل یعنی الشهود و الأیمان و قیل هو علم القضاء و الفهم إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ أی تصعدوا سور الغرفة تفعل من السور فَفَزِعَ مِنْهُمْ لأنهم
ص: 19
از آنان ترسید چرا که از بالا و در روزِ نگهبانی و پاسداری از دروازه ورودی بر او وارد شدند، (ولاتشطط): در قضاوت کردنت بر ما بی عدالتی روا مدار، (إلی سواء الصراط): به راه وسط که منظور عدالت است، (و النعجة): گوسفند مؤنث، (أکفلنیها): مرا مالک آن بگردان، و در حقیقت به این معناست که: سرپرستی آن را به من بسپار آنگونه که سرپرستی گوسفندان خود را بر عهده دارم؛ و گفته شده: آن را (کِفل) یعنی نصیب من قرار بده، (و عزّنی فی الخطاب): هنگامی که مرا مخاطب قرار می دهد بر من غلبه می کند و حجّت هایی میآورد که مرا توان پاسخ گفتن به او نیست، یا مرا توان غلبه کردن بر او در سخنرانی نیست، (و قلیل ما هم) یعنی (و هم قلیل: آنها اندکند)، و ذکر (ما) به خاطر زیادت در ابهام و تعجب از اندکی آنان است، (أنّما فتنّاه): او را آزمودیم، (و خرّ راکعاً) بیشتر مفسران گفته اند: یعنی (ساجداً: به سجده افتاد)؛ و گفته شده: برای پیشانی نهادن بر خاک به رو در افتاد، یعنی: به نماز مشغول شد.
روایات
روایت 1.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند متعال داوود علیه السلام را در زمین خلیفه قرار داد و زبور را بر او نازل کرد، به کوهها و پرندگان وحی کرد که با او به تسبیح بپردازند، و سبب این امر آن بود که آنگاه که نماز می گذارد، وزیرش بعد از پایان نماز بر میخاست و خداوند را ستایش و نیایش می کرد و او را به بزرگی و یکتایی می خواند، سپس به مدح و ستایش یکایک پیامبران علیهم السلام می پرداخت و بزرگواری، افعال، شکرگزاری و عبادت آنان برای خداوند سبحان را بر می شمرد و صبر هر یک بر مصیبتهایش را یاد آوری می کرد، و از داوود علیه السلام اسمی به میان نمیآورد. پس داوود پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا، پیامبران را به صفاتی که ذکر کرد ستودهای ولی مرا مدح و ستایش نفرمودهای، پس خداوند متعال به او وحی کرد: اینان بندگانی هستند که در بوته آزمایش قرارشان دادم و آنان صبر پیشه کردند، و من نیز آنان را به همین سبب میستایم، پس داوود گفت: پروردگارا، مرا نیز بیازما تا صبر پیشه کنم، خداوند فرمود: ای داوود، آیا آزموده شدن و مصیبت را بر عافیت ترجیح میدهی؟ من پیامبران را آزمودم و آنان را از زمان آزمایش آگاه نکردم، اکنون آیا تو را بیازمایم و آگاهت کنم که در فلان سال و ماه و روز در بوته آزمایش من قرار میگیری؟ پس داوود روزی آهنگ عبادت خداوند می کرد و در محرابش می نشست، و روز دیگر را در بین بنی اسرائیل سپری می کرد و به قضاوت میان آنان می پرداخت، و آنگاه که در روزی قرار گرفت که خداوند متعال به او وعده داده بود، عبادتش شدت گرفت و در محرابش خلوت گزید و مردم را از ورود به درگاهش منع کرد و خود به نماز ایستاد، ناگهان پرندهای در مقابلش ایستاد که دو بالش از زبرجد، پاهایش از یاقوت قرمز و سر و منقارش از مروارید و زبرجد بود، پس پرنده داوود را شگفت زده کرد و حالتی که در آن قرار داشت را فراموش کرد، آنگاه برخاست تا پرنده را بگیرد، ولی پرنده پرواز کرد و روی دیواری که بین خانه داوود و اوریا بن حنّان قرار داشت نشست، و داوود اوریا را به همراه لشگر به جنگ فرستاده بود، پس داوود از دیوار بالا رفت تا پرنده را بگیرد،
ص: 20
نزلوا علیه من فوق فی یوم الاحتجاب و الحرس علی الباب وَ لا تُشْطِطْ أی و لَا تَجُرْ علینا فی حکمک إِلی سَواءِ الصِّراطِ أی وسطه و هو العدل و النعجة الأنثی من الضأن أَکْفِلْنِیها أی ملکنیها و حقیقته اجعلنی أکفلها کما أکفل ما تحت یدی و قیل اجعلها کفلی أی نصیبی وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ أی غلبنی فی مخاطبته إیای محاجة بأن جاء بحجاج و لم أقدر رده أو فی مغالبته إیای فی الخطبة وَ قَلِیلٌ ما هُمْ أی و هم قلیل و ما مزیدة للإبهام و التعجب من قلتهم أَنَّما فَتَنَّاهُ أی امتحناه و خَرَّ راکِعاً قال الأکثر أی ساجدا و قیل خر للسجود راکعا أی مصلیا.
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الزَّبُورَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْجِبَالِ وَ الطَّیْرِ أَنْ یُسَبِّحْنَ مَعَهُ وَ کَانَ سَبَبُهُ أَنَّهُ إِذَا صَلَّی یَقُومُ وَزِیرُهُ (1)بَعْدَ مَا یَفْرُغُ مِنَ الصَّلَاةِ فَیَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ ثُمَّ یَمْدَحُ الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام نَبِیّاً نَبِیّاً وَ یَذْکُرُ مِنْ فَضْلِهِمْ وَ أَفْعَالِهِمْ وَ شُکْرِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ وَ الصَّبْرِ عَلَی بَلَائِهِ وَ لَا یَذْکُرُ دَاوُدَ علیه السلام فَنَادَی دَاوُدُ رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ أَثْنَیْتَ (2)عَلَی الْأَنْبِیَاءِ بِمَا قَدْ أَثْنَیْتَ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ تُثْنِ عَلَیَّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ هَؤُلَاءِ عِبَادٌ ابْتَلَیْتُهُمْ فَصَبَرُوا وَ أَنَا أُثْنِی عَلَیْهِمْ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَبِّ فَابْتَلِنِی حَتَّی أَصْبِرَ فَقَالَ یَا دَاوُدُ تَخْتَارُ الْبَلَاءَ عَلَی الْعَافِیَةِ إِنِّی أَبْلَیْتُ هَؤُلَاءِ وَ لَمْ أُعْلِمْهُمْ وَ أَنَا أُبْلِیکَ وَ أُعْلِمُکَ أَنَّهُ یَأْتِیکَ بَلَائِی فِی سَنَةِ کَذَا وَ شَهْرِ کَذَا فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَانَ دَاوُدُ یُفَرِّغُ نَفْسَهُ لِعِبَادَتِهِ یَوْماً وَ یَقْعُدُ فِی مِحْرَابِهِ وَ یَوْمٌ یَقْعُدُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی وَعَدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اشْتَدَّتْ عِبَادَتُهُ وَ خَلَا فِی مِحْرَابِهِ وَ حَجَبَ النَّاسَ عَنْ نَفْسِهِ وَ هُوَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی فَإِذَا بِطَائِرٍ قَدْ وَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ جَنَاحَاهُ مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ وَ رِجْلَاهُ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ رَأْسُهُ وَ مِنْقَارُهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ فَأَعْجَبَهُ جِدّاً وَ نَسِیَ مَا کَانَ فِیهِ فَقَامَ لِیَأْخُذَهُ فَطَارَ الطَّائِرُ فَوَقَعَ عَلَی حَائِطٍ بَیْنَ دَاوُدَ وَ بَیْنَ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ وَ کَانَ دَاوُدُ قَدْ بَعَثَ أُورِیَا فِی بَعْثٍ فَصَعِدَ دَاوُدُ الْحَائِطَ لِیَأْخُذَ
ص: 20
از قضا زن اوریا نشسته بود و غسل می کرد، هنگامی که سایه داوود را مشاهده کرد موهایش را گستراند و با آنها بدنش را پوشاند، پس داوود به او نگاه کرد و مفتونش شد، سپس به محرابش بازگشت و آنچه را بر او گذشت فراموش کرد، و به دوستش در آن هیأت نامه ای نوشت که به فلان و فلان مکان بروند، و تابوت موسی علیه السلام را بین خود و دشمنشان قرار دهند، و تابوت در میان بنی اسرائیل بود آنگونه که خداوند متعال می فرماید: «فیه سکینة من ربّکم و بقیّه مما ترک آل موسی و آل هارون تحمله الملائکة»؛ امّا بعد از موسی علیه السلام و آنگاه که بنی اسرائیل مرتکب معاصی شدند، تابوت به آسمان عروج کرده بود، پس هنگامی که جالوت بر آنان غلبه کرد و از پیامبرشان خواستند فرمانروایی به سویشان بفرستد که در راه خدا به مبازره بپردازد. طالوت را به سوی آنان فرستاد و تابوت را به همراه او فرو فرستاد، و هنگامی که تابوت بین بنی اسرائیل و دشمنشان قرار میگرفت، انسانی که از تابوت بازمیگشت کافر بود و کشته میشد و هیچ کس از آن بازنمیگشت مگر این که کشته میشد.
داوود به دوستش که در میان هیأت فرستاده شده بود نامه نوشت که تابوت را بین خود و دشمنت قرار بده، و اوریا بن حنّان را در جلو آن قرار بده. او نیز اوریا را جلو فرستاد و کشته شد، آنگاه که اوریا کشته شد دو فرشته بر داوود وارد شدند حال آنکه همسر اوریا ازدواج نکرده بود و دوره عدّهاش را می گذراند، و داوود روز عبادت در محرابش بود که دو فرشته از سقف خانه بر او وارد شدند و در مقابلش نشستند، پس از آنها ترسید، آن دو گفتند: «لا تخف خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحق و لا تشطط و اهدنا إلی سواء الصراط» {مترس، [ما] دو مدّعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش.} و داوود را در این زمان نود و نه زن بود، از زن آزاد با مهریه بالا گرفته تا کنیز، پس یکی از آن دو فرشته به او گفت: «إنّ هذا أخی له تسع و تسعون نعجة و لی نعجة واحدة فقال أکفلنیها و عزّنی فی الخطاب» {این[شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و میگوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است.} یعنی مرا مورد ظلم قرار داده و بر من چیره گشته است، پس داوود آنگونه که خداوند متعال نقل می کند گفت: «لقد ظلمک بسؤال نعجتک إلی نعاجه»{قطعاً او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میش های خود بر تو ستم کرده است.} تا آنجا که می فرماید: «وخرّ راکعاً و أناب» {و به رو در افتاد و توبه کرد}، پس آن فرشته ای که بر علیه او شکایت شده بود خندید و گفت: مرد علیه خودش قضاوت کرد! داوود گفت: آیا میخندی در حالیکه من مرتکب عصیان و نافرمانی شدهای به راستی که قصد کردم دهانت را بشکنم، پس آن دو فرشته به آسمان عروج کردند در حالیکه فرشته ظالم می گفت: کاش داوود می دانست که بیشتر از من حقّ اوست که دهانش شکسته شود. آنگاه داوود به ماجرا پی برد و مسأله را به یاد آورد، پس چهل روز در سجده باقی ماند و شب و روز گریه می کرد، و فقط هنگام نماز بر میخاست تا جائیکه پیشانیش شکاف برداشت و خون از چشمانش جاری شد.
ص: 21
الطَّیْرَ وَ إِذَا امْرَأَةُ أُورِیَا جَالِسَةٌ تَغْتَسِلُ فَلَمَّا رَأَتْ ظِلَّ دَاوُدَ نَشَرَتْ شَعْرَهَا وَ غَطَّتْ بِهِ بَدَنَهَا فَنَظَرَ إِلَیْهَا دَاوُدُ وَ افْتَتَنَ بِهَا وَ رَجَعَ إِلَی مِحْرَابِهِ وَ نَسِیَ مَا کَانَ فِیهِ وَ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ فِی ذَلِکَ الْبَعْثِ أَنْ یَسِیرُوا إِلَی مَوْضِعِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ یُوضَعَ التَّابُوتُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِمْ وَ کَانَ التَّابُوتُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ وَ قَدْ کَانَ رُفِعَ بَعْدَ مُوسَی علیه السلام إِلَی السَّمَاءِ لَمَّا عَمِلَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِالْمَعَاصِی فَلَمَّا غَلَبَهُمْ جَالُوتُ وَ سَأَلُوا النَّبِیَّ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْهِمْ مَلِکاً یُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَقَدَّسَ وَجْهُهُ بَعَثَ إِلَیْهِمْ طَالُوتَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ التَّابُوتَ وَ کَانَ التَّابُوتُ إِذَا وُضِعَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ بَیْنَ أَعْدَائِهِمْ وَ رَجَعَ عَنِ التَّابُوتِ إِنْسَانٌ کُفِّرَ وَ قُتِلَ وَ لَا یَرْجِعُ أَحَدٌ عَنْهُ إِلَّا وَ یُقْتَلُ فَکَتَبَ دَاوُدُ إِلَی صَاحِبِهِ الَّذِی بَعَثَهُ أَنْ ضَعِ التَّابُوتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ وَ قَدِّمْ أُورِیَا بْنَ حَنَانٍ بَیْنَ یَدَیِ التَّابُوتِ فَقَدَّمَهُ وَ قُتِلَ فَلَمَّا قُتِلَ أُورِیَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ وَ لَمْ یَکُنْ تَزَوَّجَ امْرَأَةَ أُورِیَا وَ کَانَتْ فِی عِدَّتِهَا وَ دَاوُدُ فِی مِحْرَابِهِ یَوْمَ عِبَادَتِهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ مِنْ سَقْفِ الْبَیْتِ وَ قَعَدَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَفَزِعَ دَاوُدُ مِنْهُمَا فَقَالا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ وَ لِدَاوُدَ حِینَئِذٍ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ امْرَأَةً مَا بَیْنَ مَهِیرَةٍ (1)إِلَی جَارِیَةٍ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِدَاوُدَ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ أَیْ ظَلَمَنِی وَ قَهَرَنِی فَقَالَ دَاوُدُ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ قَالَ فَضَحِکَ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَالَ حَکَمَ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ دَاوُدُ أَ تَضْحَکُ وَ قَدْ عَصَیْتَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَهْشِمَ (2)فَاکَ قَالَ فَعَرَجَا وَ قَالَ الْمَلَکُ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ لَوْ عَلِمَ دَاوُدُ أَنَّهُ أَحَقُّ بِهَشْمِ فِیهِ مِنِّی فَفَهِمَ دَاوُدُ الْأَمْرَ وَ ذَکَرَ الْقَضِیَّةَ (3)فَبَقِیَ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَاجِداً یَبْکِی لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَا یَقُومُ إِلَّا وَقْتَ الصَّلَاةِ حَتَّی انْخَرَقَ جَبِینُهُ وَ سَالَ الدَّمُ مِنْ عَیْنَیْهِ
ص: 21
آنگاه بعد از چهل روز فرا خوانده شد: ای داوود، تو را چه شده؟ آیا گرسنهای که سیرت گردانیم؟ آیا تشنهای که سیرابت گردانیم؟ آیا برهنهای تا تو را بپوشانیم؟ آیا میترسی که پناهت دهیم؟ داوود گفت: پروردگارا، چگونه نمی ترسم در حالیکه مرتکب چنان عملی شدهام و تو دادور عادلی هستی که ظلم هیچ ظالمی را جایز نمیشماری؟ پس خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود توبه کن، گفت: پروردگارا، توبه چطور برای من ممکن است؟ خداوند فرمود: به سوی مزار اوریا برو تا او را برای تو زنده گردانم و از او درخواست بخشایش کن، اگر تو را بخشید من نیز می بخشایمت، داوود گفت: پروردگارا، اگر چنان نکرد؟ خداوند فرمود: از او برایت طلب بخشایش میکنم، پس داوود علیه السلام خارج شد و در حال خواندن زبور پیاده به راه افتاد، و هنگامی که زبور می خواند، سنگ و درخت و کوه و پرنده و درّنده ای نماند که با او به هم خوانی نپردازد، تا اینکه به کوهی رسید که پیامبر عابدی به اسم حزقیل بر آن قرار داشت، وی هنگامی که بازتاب کوهها و صدای درّندگان را شنید پی برد که داوود آمده است، پس گفت: این، پیامبرِخطا کار است، داوود گفت: ای حزقیل، آیا اجازه میدهی به سویت بالا بیایم؟پاسخ داد: خیر، تو گناهکاری، آنگاه داوود علیه السلام گریست، خداوند متعال به حزقیل وحی کرد: ای حزقیل، داوود را به خاطر خطایش سرزنش نکن، و عافیت را از من درخواست کن، پس از کوه پایین آمد و دست داوود را گرفت و او را به سوی خود بالا برد، داوود به او گفت: ای حزقیل، آیا هرگز همت انجام گناه و خطا کردهای؟ گفت: خیر، داوود پرسید: آیا عبادتت برای خداوند متعال تو را مغرور گردانده است؟ پاسخ داد: خیر، داوود پرسید: آیا به دنیا دل بستهای و دوست داشتهای که از شهوت و لذتهای آن بهره بگیری؟ پاسخ داد: آری، چه بسا چنین چیزی به قلبم خطور کرده است، داوود پرسید: در چنین مواقعی چه کار می کنی؟ حزقیل گفت: وارد این درّه میشوم و از آنچه در آن است عبرت میآموزم، پس داوود علیه السلام وارد آن درّه شد و ناگهان با تختی آهنی مواجه شد که جمجمهای فرسوده و استخوانهایی پوسیده بر آن قرار داشت، صفحهای آهنی را نیز مشاهده کرد که بر آن نوشته ای وجود داشت، داوود نوشته را که چنین بود خواند: من أروی بن سلم هستم، هزار سال پادشاهی کردم، و هزار شهر بنیان نهادم و از هزار کنیز لذت جستم و سرنوشتم این بود که در نهایت، خاک بسترم باشد وسنگ بالشم، و مارها و کرمها همسایگانم، پس هر کس مرا می بیند فریفته دنیا نشود؛ سپس داوود به راه خویش ادامه داد تا به مزار اوریا رسید پس او را صدا زد، ولی جوابش نگفت، پس بار دیگر او را صدا زد و دوباره جوابی نشنید، بار سوّم او را صدا زد، آنگاه اوریا گفت: تو را چه شده ای پیامبر خدا، مرا از شادی و شادکامیم باز داشتی؟ داوود گفت: ای اوریا، مرا ببخش و از خطایم چشم پوشی کن، در این لحظه خداوند متعال بر او وحی نمود: ای داوود، آنچه را که انجام دادهای برای او بیان کن، پس داوود اوریا را صدا زد و او در بار سوّم پاسخ داد، داوود گفت، ای اوریا، من فلان و
ص: 22
فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً نُودِیَ یَا دَاوُدُ مَا لَکَ أَ جَائِعٌ أَنْتَ فَنُشْبِعَکَ أَمْ ظَمْآنُ فَنُسْقِیَکَ أَمْ عُرْیَانٌ فَنَکْسُوَکَ أَمْ خَائِفٌ فَنُؤَمِّنَکَ فَقَالَ أَیْ رَبِّ وَ کَیْفَ لَا أَخَافُ وَ قَدْ عَمِلْتُ مَا عَلِمْتَ (1)وَ أَنْتَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَا یَجُوزُکَ ظُلْمُ ظَالِمٍ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ تُبْ یَا دَاوُدُ فَقَالَ أَیْ رَبِّ وَ أَنَّی لِی بِالتَّوْبَةِ قَالَ صِرْ إِلَی قَبْرِ أُورِیَا حَتَّی أَبْعَثَهُ إِلَیْکَ (2)وَ اسْأَلْهُ أَنْ یَغْفِرَ لَکَ فَإِنْ غَفَرَ لَکَ غَفَرْتُ لَکَ قَالَ یَا رَبِّ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ قَالَ أَسْتَوْهِبُکَ مِنْهُ فَخَرَجَ دَاوُدُ علیه السلام یَمْشِی عَلَی قَدَمَیْهِ وَ یَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ الزَّبُورَ لَا یَبْقَی حَجَرٌ وَ لَا شَجَرٌ وَ لَا جَبَلٌ وَ لَا طَائِرٌ وَ لَا سَبُعٌ إِلَّا یُجَاوِبُهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی جَبَلٍ وَ عَلَیْهِ نَبِیٌّ عَابِدٌ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا سَمِعَ دَوِیَّ الْجِبَالِ وَ صَوْتَ السِّبَاعِ عَلِمَ أَنَّهُ دَاوُدُ فَقَالَ هَذَا النَّبِیُّ الْخَاطِئُ فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَصْعَدَ إِلَیْکَ قَالَ لَا فَإِنَّکَ مُذْنِبٌ فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی حِزْقِیلَ یَا حِزْقِیلُ لَا تُعَیِّرْ دَاوُدَ بِخَطِیئَتِهِ وَ سَلْنِی الْعَافِیَةَ فَنَزَلَ حِزْقِیلُ وَ أَخَذَ بِیَدِ دَاوُدَ وَ أَصْعَدَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ هَلْ هَمَمْتَ بِخَطِیئَةٍ قَطُّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ دَخَلَکَ الْعُجْبُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ رَکَنْتَ إِلَی الدُّنْیَا فَأَحْبَبْتَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا قَالَ بَلَی رُبَّمَا عَرَضَ ذَلِکَ بِقَلْبِی قَالَ فَمَا تَصْنَعُ قَالَ أَدْخُلُ هَذَا الشِّعْبَ فَأَعْتَبِرُ بِمَا فِیهِ قَالَ فَدَخَلَ دَاوُدُ علیه السلام الشِّعْبَ فَإِذَا بِسَرِیرٍ مِنْ حَدِیدٍ عَلَیْهِ جُمْجُمَةٌ بَالِیَةٌ وَ عِظَامٌ نَخِرَةٌ (3)وَ إِذَا لَوْحٌ مِنْ حَدِیدٍ وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ فَقَرَأَهُ دَاوُدُ فَإِذَا فِیهِ أَنَا أَرْوَی بْنُ سَلَمٍ مَلَکْتُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ بَنَیْتُ أَلْفَ مَدِینَةٍ وَ افْتَضَضْتُ أَلْفَ جَارِیَةٍ وَ کَانَ آخِرَ أَمْرِی أَنْ صَارَ التُّرَابُ فِرَاشِی وَ الْحِجَارَةُ وِسَادِی وَ الْحَیَّاتُ وَ الدِّیدَانُ جِیرَانِی فَمَنْ یَرَانِی فَلَا یَغْتَرَّ بِالدُّنْیَا وَ مَضَی دَاوُدُ حَتَّی أَتَی قَبْرَ أُورِیَا فَنَادَاهُ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ ثَانِیَةً فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ ثَالِثَةً فَقَالَ أُورِیَا مَا لَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَقَدْ شَغَلْتَنِی عَنْ سُرُورِی وَ قُرَّةِ عَیْنِی قَالَ یَا أُورِیَا اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی خَطِیئَتِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا دَاوُدُ بَیِّنْ لَهُ مَا کَانَ مِنْکَ فَنَادَاهُ دَاوُدُ فَأَجَابَهُ فِی الثَّالِثَةِ فَقَالَ یَا أُورِیَا فَعَلْتُ کَذَا
ص: 22
فلان و چنین و چنان کاری را انجام دادم، اوریا گفت: آیا پیامبران چنین کاری انجام میدهند؟ سپس داوود اوریا را صدا زد ولی پاسخ نداد، آنگاه گریه کنان بر زمین افتاد، و در این هنگام خداوند متعال به صاحب بهشت امر فرمود که پرده از آن بردارد و او نیز چنان کرد، اوریا گفت: این برای کیست؟ خداوند فرمود: برای آنکه خطای داوود را ببخشاید، اوریا گفت: پروردگارا، خطای او را بخشیدم، پس داوود علیه السلام به میان بنی اسرائیل بازگشت و آنگاه که به نماز ایستاد وزیرش برخاست و در حالی که خداوند را مدح میگفت و ستایش میکرد و پیامبران علیهم السلام را تمجید می کرد، سپس می گفت: فضایل داوود نبّی قبل از انجام خطا فلان و فلان بود، پس داوود علیه السلام غمگین شد، و خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود، من خطایت را بر تو بخشیدم و عار و ننگ گناهت را به پای بنی اسرائیل گذاشتم، داوود گفت: پروردگارا، چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو داور عادلی هستی که ظلم را روا نمیداری؟ خداوند فرمود: به خاطر اینکه تو را به هنگام انجام عمل زشت مجازات نکردند، سپس داوود علیه السلام با همسر اوریا ازدواج کرد و سلیمان علیه السلام را برای او به دنیا آورد، آنگاه خداوند متعال فرمود: «فغفرنا له ذلک و إنّ له عندنا لزلفی و حسن مآب» {و بر او [این ماجرا] را بخشودیم و در حقیقت برای او پیش ما تقرب و فرجامی خوش خواهد بود.}
و در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: آیه «و ظنّ داود» به معنای (دانست) و آیه «وأناب» به معنای (توبه کرد) می باشد، و ذکر کرده که داوود به دوست خود نوشت که اوریا را در مقابل تابوت قرار مده و او را باز گردان، پس اوریا به سوی خانوادهاش بازگشت و هشت روز در میان آنان بود سپس فوت کرد.(1)
توضیح
آگاه باش که این حدیث به خاطر موافقتش با آنچه عامه در این مورد روایت کردهاند، حمل شده بر تقیّه است و تحقیق سخن در این باره بعداً خواهد آمد.
روایت 2.
عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از علی بن محمد بن الجهم پرسید: پیشینیان شما در باره داوود علیه السلام چه میگویند؟ امام رضا فرمود: میگویند: داوود علیه السلام در محرابش نماز می خواند که ابلیس در صورت زیباترین پرنده ممکن بر او ظاهر گشت، پس داوود نمازش را قطع کرد
ص: 23
وَ کَذَا وَ کَیْتَ وَ کَیْتَ (1)فَقَالَ أُورِیَا أَ یَفْعَلُ الْأَنْبِیَاءُ مِثْلَ هَذَا فَنَادَاهُ فَلَمْ یُجِبْهُ فَوَقَعَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْأَرْضِ بَاکِیاً فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی صَاحِبِ الْفِرْدَوْسِ لِیَکْشِفْ عَنْهُ فَکَشَفَ عَنْهُ فَقَالَ أُورِیَا لِمَنْ هَذَا فَقَالَ لِمَنْ غَفَرَ لِدَاوُدَ خَطِیئَتَهُ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ وَهَبْتُ لَهُ خَطِیئَتَهُ فَرَجَعَ دَاوُدُ علیه السلام إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ إِذَا صَلَّی قَامَ وَزِیرُهُ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ (2)وَ یُثْنِی عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام ثُمَّ یَقُولُ کَانَ مِنْ فَضْلِ نَبِیِّ اللَّهِ دَاوُدَ قَبْلَ الْخَطِیئَةِ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَاغْتَمَّ دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ قَدْ وَهَبْتُ لَکَ خَطِیئَتَکَ وَ أَلْزَمْتُ عَارَ ذَنْبِکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ وَ أَنْتَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَا تَجُورُ قَالَ لِأَنَّهُ لَمْ یُعَاجِلُوکَ النَّکِیرَ (3)وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ علیه السلام بِامْرَأَةِ أُورِیَا بَعْدَ ذَلِکَ فَوُلِدَ لَهُ مِنْهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ ظَنَّ داوُدُ أَیْ عَلِمَ وَ أَنابَ أَیْ تَابَ وَ ذَکَرَ أَنَّ دَاوُدَ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ لَا تُقَدِّمْ أُورِیَا بَیْنَ یَدَیِ التَّابُوتِ وَ رُدَّهُ فَقَدِمَ أُورِیَا إِلَی أَهْلِهِ وَ مَکَثَ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ مَاتَ (4).
اعلم أن هذا الخبر محمول علی التقیة (5)لموافقته لما روته العامة فی ذلک و سیأتی تحقیق القول فیه (6).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: سَأَلَ الرِّضَا علیه السلام عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ مَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِی دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ یَقُولُونَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إِذْ تَصَوَّرَ لَهُ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ طَیْرٍ أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ دَاوُدُ صَلَاتَهُ وَ
ص: 23
و بر خاست تا آن را بگیرد، پرنده به سوی خانه خارج شد و داوود به دنبالش رفت، پرنده به طرف سقف رفت و او نیز در طلبش بالا رفت تا اینکه به خانه اوریا بن حنّان افتاد، پس داوود علیه السلام به دنبال پرنده به خانه نگاه انداخت و ناگهان با همسر اوریا مواجه شد که غسل می کرد، و هنگامی که به او نگاه کرد عشقش را در سر پروراند، و این در حالی بود که داوود، اوریا را اجرای شرکت در یکی از جنگهایش مأمور کرده بود، پس به یکی از دوستانش نامه ای نوشت که اوریا را به خط مقدّم جنگ بفرستد، او نیزچنین کرد و اوریا بر مشرکین پیروز شد، این امر بر داوود گران آمد پس دوباره به دوستش نامه نوشت که اوریا را به مقابل تابوت بفرستد، پس اوریا را پیش فرستاد و در نتیجه، خدا او را ببخشاید، کشته شد و داوود با همسر او ازدواج کرد؛ امام رضا علیه السلام با دست بر پیشانیش زد و گفت: ما همه از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم، آیا سبک شمردن نماز به سبب بیرون رفتن به دنبال یک پرنده، کار زشت و سپس قتل را به پیامبری از پیامبران خدا علیهم السلام نسبت می دهید؟ علی بن محمد گفت: ای فرزند رسول خدا، پس خطای داوود چه بود؟ امام رضا گفت: وای بر تو، داوود علیه السلام گمان می کرد که خداوند متعال مخلوقی آگاهتر از او نیافریده است، پس خداوند دو فرشته را به سوی او فرستاد، آنها نیز از دیوار محراب بالا رفتند و گفتند: {[ما] دو مدّعی[هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست هدایت فرما، این [شخص] برادر من است و او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است.}
پس داوود علیه السلام در قضاوت علیه آنکه از او شکایت شده بود عجله کرد و گفت: {قطعاً او در مطالبه میش تو[اضافه] بر میشهای خودش بر تو ستم کرده است.} و از مدّعی دلیل و برهان قاطعی در اثبات ادعایش نخواست، و به مدّعیعلیه توجه نکرد و به او بگوید: تو چه می گویی؟ و این خطای در قضاوت بود نه آنچه شما در نظر دارید، آیا نمیشنوی که خداوند متعال می فرماید: {ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گرداندیم پس میان مردم به حق داوری کن.} تا آخر آیه؟ گفت: ای فرزند رسول خدا، پس داستان او با اوریا چه بوده است؟ امام رضا علیه السلام گفت: در دوران داوود، زن بعد از وفات یا کشته شدن همسرش هرگز ازدواج نمیکرد، و داوود علیهالسلام اولین کسی بود که خداوند متعال به او اجازه داد که با زنی که شوهرش کشته شده ازدواج کند، پس بعد از کشته شدن اوریا با همسر او که عدّه اش به پایان رسیده بود ازدواج کرد، و آن بود که به اوریا گران آمد.(1)
توضیح
روایت به صورت کامل و توضیح آن با روایات دیگر در باب عصمت پیامبران ذکر شد.
ص: 24
قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ الطَّیْرُ إِلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أَثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إِلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ فَاطَّلَعَ دَاوُدُ علیه السلام فِی أَثَرِ الطَّیْرِ فَإِذَا بِامْرَأَةِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ قَدْ أَخْرَجَ أُورِیَا فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ قَدِّمْ أُورِیَا أَمَامَ الْحَرْبِ (1)فَقُدِّمَ فَظَفِرَ أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ ثَانِیَةً أَنْ قَدِّمْهُ أَمَامَ التَّابُوتِ فَقُدِّمَ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأَتِهِ قَالَ فَضَرَبَ علیه السلام بِیَدِهِ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ علیهم السلام إِلَی التَّهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حِینَ خَرَجَ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ فَقَالَ علیه السلام وَیْحَکَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام إِنَّمَا ظَنَّ أَنْ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ فَتَسَوَّرَا الْمِحْرَابَ فَقَالا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ فَعَجَّلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ لَمْ یَسْأَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ لَهُ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَةُ حُکْمٍ (2)لَا مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا قِصَّتُهُ مَعَ أُورِیَا قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْمَرْأَةَ فِی أَیَّامِ دَاوُدَ کَانَتْ إِذَا مَاتَ بَعْلُهَا أَوْ قُتِلَ لَا تَتَزَوَّجُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ أَوَّلُ مَنْ أَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ قُتِلَ بَعْلُهَا دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةِ أُورِیَا لَمَّا قُتِلَ وَ انْقَضَتْ عِدَّتُهَا مِنْهُ فَذَلِکَ الَّذِی شُقَّ عَلَی أُورِیَا (3)فَذَلِکَ الَّذِی شُقَّ عَلَی النَّاسِ مِنْ قِبَلِ أُورِیَا.
قد مر الخبر بتمامه و بیانه مع أخبار أخر فی باب عصمتهم.
ص: 24
روایت 3.
الکافی، أمالی الصدوق: از امام جعفر بن محمد صادق علیهما السلام روایت است که فرمود: روزی داوود علیهالسلام در حالی که زبور میخواند از خانه خارج شد، و هنگامی که داوود به قرائت زبور میپرداخت هیچ کوه و سنگ و پرنده و درّنده ای باقی نمی ماند مگر آنکه با او هم خوانی میکرد، پس پیوسته به راه رفتن ادامه داد تا به کوهی رسید، از قضا بر آن کوه پیامبر عابدی قرار داشت که حزقیل نامیده میشد، آنگاه که بازتاب کوهها و صدای درندگان و پرندگان را شنید متوجه شد که داوود علیه السلام آمده است، داوود گفت: ای حزقیل، آیا به من اجازه میدهی که به سوی تو بالا بیایم؟ حزقیل گفت: خیر، پس داوود علیه السلام گریست، آنگاه خداوند متعال به حزقیل وحی کرد: ای حزقیل، داوود را سرزنش نکن و از من درخواست عافیت داشته باش، بنابراین برخاست و دست داوود را گرفت و او را به سوی خود بالا برد، داوود گفت: ای حزقیل، آیا هرگز همت انجام گناه و خطا کردهای؟ گفت: خیر، داوود پرسید: آیا عبادتت برای خداوند متعال تو را مغرور گردانده است؟ پاسخ داد: خیر، داوود پرسید: آیا به دنیا دل بستهای و دوست داشتهای که از شهوت و لذتهای آن بهره بگیری؟ پاسخ داد: آری، چه بسا چنین چیزی به قلبم خطور کرده است، داوود پرسید: در چنین مواقعی چه کار میکنی؟ حزقیل گفت: وارد این درّه میشوم و از آنچه در آن است عبرت میآموزم، پس داوود علیه السلام وارد آن درّه شد و ناگهان با تختی آهنی مواجه شد که جمجمهای فرسوده و استخوانهایی فرسوده بر آن قرار داشت، صفحهای آهنی را نیز مشاهده کرد که بر آن نوشتهای بود، داوود علیه السلام نوشته را خواند که به این صورت بود: من أروی بن سلم هستم، هزار سال پادشاهی کردم، و هزار شهر بنیان نهادم و از هزار زن باکره لذت جستم و سرنوشتم این بود که در نهایت، خاک بسترم باشد وسنگ بالش زیرسرم، و مارها و کرمها همسایگانم، پس کسی که مرا میبیند مفتون دنیا نشود.(1)
روایت 4.
تنبیه الخاطر: داوود وارد غاری از غارهای بیت المقدس شد، پس حزقیل را در حال عبادت پروردگارش یافت که پوست واستخوانش خشک شده
ص: 25
ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام (1)خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ یَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ الزَّبُورَ لَا یَبْقَی جَبَلٌ وَ لَا حَجَرٌ وَ لَا طَائِرٌ وَ لَا سَبُعٌ إِلَّا جَاوَبَهُ فَمَا زَالَ یَمُرُّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی جَبَلٍ فَإِذَا عَلَی ذَلِکَ الْجَبَلِ نَبِیٌّ عَابِدٌ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا سَمِعَ دَوِیَّ الْجِبَالِ وَ أَصْوَاتَ السِّبَاعِ وَ الطَّیْرِ عَلِمَ أَنَّهُ دَاوُدُ علیه السلام فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ أَ تَأْذَنُ لِی فَأَصْعَدَ إِلَیْکَ قَالَ لَا فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا حِزْقِیلُ لَا تُعَیِّرْ دَاوُدَ وَ سَلْنِی الْعَافِیَةَ فَقَامَ حِزْقِیلُ فَأَخَذَ بِیَدِ دَاوُدَ فَرَفَعَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ هَلْ هَمَمْتَ بِخَطِیئَةٍ قَطُّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ دَخَلَکَ الْعُجْبُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ رَکَنْتَ إِلَی الدُّنْیَا فَأَحْبَبْتَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ شَهْوَتِهَا وَ لَذَّتِهَا قَالَ بَلَی رُبَّمَا عَرَضَ بِقَلْبِی قَالَ فَمَا ذَا تَصْنَعُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ (2)قَالَ أَدْخُلُ هَذَا الشِّعْبَ فَأَعْتَبِرُ بِمَا فِیهِ قَالَ فَدَخَلَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام الشِّعْبَ فَإِذَا سَرِیرٌ مِنْ حَدِیدٍ عَلَیْهِ جُمْجُمَةٌ بَالِیَةٌ وَ عِظَامٌ فَانِیَةٌ وَ إِذَا لَوْحٌ مِنْ حَدِیدٍ فِیهِ کِتَابَةٌ فَقَرَأَهَا دَاوُدُ علیه السلام فَإِذَا هِیَ أَنَا أَرْوَی سَلَمٍ (3)مَلَکْتُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ بَنَیْتُ أَلْفَ مَدِینَةٍ وَ افْتَضَضْتُ أَلْفَ بِکْرٍ فَکَانَ آخِرَ أَمْرِی أَنْ صَارَ التُّرَابُ فِرَاشِی وَ الْحِجَارَةُ وِسَادَتِی وَ الدِّیدَانُ وَ الْحَیَّاتُ جِیرَانِی فَمَنْ رَآنِی فَلَا یَغْتَرَّ بِالدُّنْیَا (4).
نبه، تنبیه الخاطر دَخَلَ دَاوُدُ غَاراً مِنْ غِیرَانِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَوَجَدَ حِزْقِیلَ یَعْبُدُ رَبَّهُ وَ قَدْ یَبِسَ
ص: 25
بود، بر او سلام کرد، حزقیل گفت: صدای انسان سیر و ناز پروردهای را میشنوم، تو کیستی؟ داوود گفت: من داوود هستم، حزقیل گفت: آنکه چندین و چند زن و کنیز دارد؟ داوود گفت: بله، و تو در این سختی به سر میبری؟! حزقیل گفت: من در سختی نیستم، و تو نیز در نعمت نیستی تا وارد بهشت بشوی.(1)
روایت 5.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از ابو بصیر روایت است که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: نظر تو درباره آنچه مردم پیرامون داوود و همسر اوریا میگویند چیست؟ ایشان فرمود: آن چیزی است که عامه و مخالفین میگویند.(2)
روایت 6.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت است فرمود: اگر به کسی که گمان می کند داوود علیه السلام به همسر اوریا دست زده دست یابم، بر او دو حدّ اجرا خواهم کرد: حدّی برای نبوت و دیگری به خاطر آنچه داوود را به آن متهم کرده است.(3)
می گویم: عامه و مخالفین نظیر این روایت را از امیر مؤمنان علیه السلام روایت کردهاند.
روایت 7.
تفسیر العیاشی: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هیچ کسی تا کنون مانند گریستن سه نفر نگریسته است: آدم، یوسف و داوود، گفتم: گریستن آنها به چه اندازه بود؟ فرمود: امّا آدم علیه السلام هنگامی که از بهشت بیرون رانده شد گریست، و (قامتش به اندازهای بود که) سرش در کنار دروازهای از دروازههای آسمان قرار گرفته بود، پس آنقدر گریست که اهل آسمان به خاطر آن اذیت شدند و از این مسأله به درگاه خداوند شکایت کردند و خداوند نیز از قامت آدم کاست؛ امّا داوود، آنقدر گریست که گیاه از اشکهایش رویید، اگر چه آه سردی میکشید و آنچه در اثر اشکهایش روییده بود را میسوزاند؛ و امّا یوسف علیهالسلام هنگامی که در زندان بود برای پدرش یعقوب گریه میکرد،
ص: 26
جِلْدُهُ عَلَی عَظْمِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَسْمَعُ صَوْتَ شَبْعَانَ نَاعِمٍ (1)فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا دَاوُدُ قَالَ الَّذِی لَهُ کَذَا وَ کَذَا امْرَأَةً وَ کَذَا وَ کَذَا أَمَةً قَالَ نَعَمْ وَ أَنْتَ فِی هَذِهِ الشِّدَّةِ قَالَ مَا أَنَا فِی شِدَّةٍ وَ لَا أَنْتَ فِی نِعْمَةٍ حَتَّی تَدْخُلَ الْجَنَّةَ (2).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی النَّخَعِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ (3)عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِیمَا یَقُولُ النَّاسُ فِی دَاوُدَ وَ امْرَأَةِ أُورِیَا فَقَالَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ تَقُولُهُ الْعَامَّةُ (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنِ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَخَذْتُ أَحَداً یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهَا لَحَدَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّةِ وَ حَدّاً لِمَا رَمَاهُ بِهِ (5).
أقول: روت العامة مثله عن أمیر المؤمنین علیه السلام.
شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَکَی أَحَدٌ بُکَاءَ ثَلَاثَةٍ آدَمَ وَ یُوسُفَ وَ دَاوُدَ فَقُلْتُ مَا بَلَغَ مِنْ بُکَائِهِمْ فَقَالَ أَمَّا آدَمُ علیه السلام فَبَکَی حِینَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَبَکَی حَتَّی تَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السَّمَاءِ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ فَأَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ بَکَی حَتَّی هَاجَ الْعُشْبُ مِنْ دُمُوعِهِ وَ إِنْ کَانَ لَیَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَیُحْرِقُ مَا نَبَتَ مِنْ دُمُوعِهِ (6)وَ أَمَّا یُوسُفُ علیه السلام فَإِنَّهُ کَانَ یَبْکِی عَلَی
ص: 26
بنابراین زندانیان از گریه فراوان او اذیت شدند، پس با آنان مصالحه کرد که یک روز گریه کند روز دیگر ساکت بماند.(1)
روایت 8.
الکافی: ابو اسحاق خراسانی به نقل از بعضی از مردانش گفته است: خداوند متعال به داوود وحی کرد: همانا من گناه تو را بخشیدم و عار و ننگ آن را به پای بنی اسرائیل نوشتم، پس داوود گفت: پروردگارا، چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو ظلم روا نمی داری؟ خداوند فرمود: به خاطر اینکه آنان تو را به خاطر انجام عمل زشت مجازات نکردند.(2)
عرائس الثعلبیّ: گفته است: هنگامی که داوود بعد از نازل شدن دو فرشته پی برد نزول آن دو به خاطر آگاه ساختن او از خطایش بوده است، چهل روز در سجده افتاد و سرش را بلند نمیکرد مگر برای برآوردن حاجتی یا به هنگام نمازی واجب، سپس دوباره به سجده میرفت و سرش را فقط برای برآوردن حاجتی ضروری بلند میکرد، سپس دوباره باز میگشت و به این ترتیب چهل روز کامل را در سجده بود، چیزی نمیخورد و نمینوشید، و گریه میکرد تا اینکه از زیادت گریه گیاه در اطراف سرش رویید، و او پیوسته پروردگارش را میخواند و از او طلب توبه میکرد و در سجده هایش میگفت: پاک و منزّه است فرمانروای بزرگی که مخلوقات را به آنچه بخواهد آزمایش می کند، منزّه است آفریننده نور و روشنایی؛ خداوندا از آنچه غیر مرا بدان نصیحت کردی پند نگرفتم، منزّه است آفریننده نور؛ خداوندا، مرا آفریدی و علم ازلی تو محیط بود بر آنچه که من به سویش می روم، منزّه است آفریننده نور؛ بار الها، لباس شسته می شود پس بوی بد و چرکش زدوده می شود در حالیکه که خطا و گناه با من است و برطرف نمی شود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا مرا امر فرمودی که برای یتیم مانند پدر مهربان و برای بیوه زن مانند شوهر مهربان باشم ولی عهد تو را فراموش کردم،
ص: 27
أَبِیهِ یَعْقُوبَ وَ هُوَ فِی السِّجْنِ فَتَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَبْکِیَ یَوْماً وَ یَسْکُتَ یَوْماً (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ (2)عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ ذَنْبَکَ وَ جَعَلْتُ عَارَ ذَنْبِکَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ کَیْفَ یَا رَبِّ وَ أَنْتَ لَا تَظْلِمُ قَالَ إِنَّهُمْ لَنْ یُعَاجِلُوکَ بِالنَّکَرَةِ (3).
عَرَائِسُ الثَّعْلَبِیِّ، قَالَ: لَمَّا عَلِمَ دَاوُدُ بَعْدَ نُزُولِ الْمَلَکَیْنِ أَنَّهُمَا نَزَلَا لِتَنْبِیهِهِ عَلَی الْخَطَإِ خَرَّ سَاجِداً أَرْبَعِینَ یَوْماً لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَّا لِحَاجَةٍ وَ لِوَقْتِ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ ثُمَّ یَعُودُ سَاجِداً ثُمَّ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَّا لِحَاجَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ یَعُودُ فَیَسْجُدُ تَمَامَ أَرْبَعِینَ یَوْماً (4)لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ وَ هُوَ یَبْکِی حَتَّی نَبَتَ الْعُشْبُ حَوْلَ رَأْسِهِ وَ هُوَ یُنَادِی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ وَ کَانَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْأَعْظَمِ الَّذِی یَبْتَلِی الْخَلْقَ بِمَا یَشَاءُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (5)إِلَهِی لَمْ أَتَّعِظْ بِمَا وَعَظْتَ بِهِ غَیْرِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ کَانَ فِی سَابِقِ عِلْمِکَ مَا أَنَا صَائِرٌ إِلَیْهِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی یُغْسَلُ الثَّوْبُ فَیَذْهَبُ دَرَنُهُ وَ وَسَخُهُ وَ الْخَطِیئَةُ لَازِمَةٌ لِی لَا تَذْهَبُ عَنِّی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَمَرْتَنِی أَنْ أَکُونَ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ لِلْأَرْمَلَةِ کَالزَّوْجِ الرَّحِیمِ (6)فَنَسِیتُ عَهْدَکَ
ص: 27
منزّه است خالق نور؛ خداوندا، وای بر داوود آنگاه که پرده از او برگرفته شود پس گفته شود: این، داوود خطا کار است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، درروز قیامت با کدام چشم به سوی تو بنگرم در حالی که ستمکاران از گوشهای پنهان مینگرند؟
خداوندا، در روزی که پاهای خطاکاران میلغزد با کدام قدم در مقابلت بایستم؟ منزّه است خالق نور؛ بار الها، خطا و گناه گریبان گیر من است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، عبد به غیر از جانب مولا و سرورش از کجا طلب بخشش میکند؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، آسمان بارید ولی در اطراف من نه، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، زمین گیاه رویاند ولی به سبب خطایم در اطراف من گیاهی نرویاند، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، من کسی هستم که طاقت گرمای خورشیدت را ندارم پس چگونه گرمای جهنم را تحمل کنم؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، من کسی هستم که طاقت صدای آذرخش تو را ندارم پس چگونه صدای جهنّمت را تحمل کنم؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، از ترس آتشی که جسمم را در بر گیرد پیشانیام زخمی شده و دو چشمم (از فرط گریستن) خشکیده است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، پرندگان در حالی که از تو میترسند با صدایی ضعیف تسبیحت میگویند و من بنده خطا کاری هستم که وصیت تو را رعایت نکردم، منزّه است خالق نور؛ بارالها، وای بر داوود به خاطر گناه بزرگی که گرفتار آن شد، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، ای خدای ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب، از تو میخواهم که درخواستم را اجابت فرمایی، و همانا که رغبت و میل من به سوی توست، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، با رحمت خود گناهانم را ببخش و به سبب هوی و هوسم مرا از رحمت خودت دور مکن، خداوندا من به تو پناه میبرم از دعوتی که اجابت نشود و نمازی که پذیرفته نشود و عملی که مقبول درگاهت واقع نشود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، تو را سوگند می دهم به نور چهره بخشندهات گناهان مرا که خوار و ذلیلم گرداندهاند ببخشایی، منزّه است
ص: 28
سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ إِذَا کُشِفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ فَیُقَالُ هَذَا دَاوُدُ الْخَاطِئُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی بِأَیِّ عَیْنٍ أَنْظُرُ إِلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّمَا یَنْظُرُ الظَّالِمُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ إِلَهِی بِأَیِّ قَدَمٍ أَقُومُ أَمَامَکَ یَوْمَ تَزِلُّ أَقْدَامُ الْخَاطِئِینَ (1)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی الْخَطِیئَةُ لَازِمَةٌ لِی (2)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی مِنْ أَیْنَ یَطْلُبُ الْعَبْدُ الْمَغْفِرَةَ إِلَّا مِنْ عِنْدِ سَیِّدِهِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی مَطَرَتِ السَّمَاءُ وَ لَمْ تَمْطُرْ حَوْلِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَعْشَبَتِ الْأَرْضُ وَ لَمْ تَعْشَبْ حَوْلِی لِخَطِیئَتِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنَا الَّذِی لَا أُطِیقُ حَرَّ شَمْسِکَ فَکَیْفَ أُطِیقُ حَرَّ نَارِکَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنَا الَّذِی لَا أُطِیقُ صَوْتَ رَعْدِکَ فَکَیْفَ أُطِیقُ صَوْتَ جَهَنَّمَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی کَیْفَ یَسْتَتِرُ الْخَاطِئُونَ بِخَطَایَاهُمْ وَ أَنْتَ شَاهِدُهُمْ حَیْثُ کَانُوا سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی قُرِحَ الْجَبِینُ (3)وَ جَمَدَتِ الْعَیْنَانِ مِنْ مَخَافَةِ الْحَرِیقِ عَلَی جَسَدِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی تُسَبِّحُ لَکَ الطَّیْرُ بِأَصْوَاتٍ ضِعَافٍ تَخَافُکَ وَ أَنَا الْعَبْدُ الْخَاطِئُ الَّذِی لَمْ أَرْعَ وَصِیَّتَکَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی الْوَیْلُ لِدَاوُدَ مِنَ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ الَّذِی أَصَابَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (4)إِلَهِی أَسْأَلُکَ یَا إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ (5)وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ أَنْ تُعْطِیَنِی سُؤْلِی فَإِنَّ إِلَیْکَ رَغْبَتِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ اللَّهُمَّ بِرَحْمَتِکَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ لَا تُبَاعِدْنِی مِنْ رَحْمَتِکَ بِهَوَایَ (6)اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ دَعْوَةٍ لَا تُسْتَجَابُ وَ صَلَاةٍ لَا تُقْبَلُ وَ عَمَلٍ لَا یُقْبَلُ (7)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی بِنُورِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ ذُنُوبِیَ الَّتِی أَوْبَقَتْنِی (8)سُبْحَانَ
ص: 28
خالق نور؛ خداوندا، با گناهانم به درگاه تو فرار کردم و به خطایم اعتراف کردم پس مرا در زمره نا امیدان قرار مده، و در روز قیامت خوار مگردان، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، پیشانیم زخمی و اشکهایم تمام شدهاند و دیگر رمق حرکت ندارم و خطایم بیشتر از پوستم همراه من است، منزّه است خالق نور.
گفتهاند: پس ندایی به سوی داوود آمد: آیا گرسنهای تا سیر شوی؟ آیا تشنهای تا سیراب شوی؟ آیا مظلومی تا یاری شوی؟ و در ذکر خطایش جوابی به او داده نشد، پس داوود فریاد بلندی کشید که هر آنچه در اطرافش بود را مات و مبهوت کرد، سپس بانگ سر داد: پروردگارا، گناهی که گرفتارش شدم، پس ندا داده شد: ای داوود، سرت را بالا بگیر که تو را بخشیدم، و او سرش را بلند نکرد تا جبرئیل آمد و سرش را بلند کرد.
و روایت شده است: هنگامی که داوود اوریا را صدا زد و او جوابش را به خاطر آنچه بر سر همسرش آورده بود نداد، از کنار مزارش برخاست و خاک بر سر میپاشید و سپس فریاد زد: وای بر داوود، وای بر داوود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، وای بر داوود، وای بر او آنگاه که چانهاش گرفته میشود و به سوی مظلوم هول داده میشود، وای بر داوود و وای طولانی بر او آنگاه گه به همراه خطا کاران با صورت به سوی آتش کشیده میشود، منزّه است خالق نور؛ وای بر داوود و وای طولانی بر او آنگاه که زبانیه (دربان جهنم) او را با ستمکاران در آتش اسکان میدهد.منزّه است خالق نور؛ گفت:پس ندایی از آسمان سراغ او آمد: ای داوود، گناهت را بخشیدم و به گریه ات رحم کردم و دعایت را اجابت نمودم، و از لغزشت کاستم.
و از ابو العالیه روایت است که گفت: از جمله دعاهای داوود علیه السلام این بود: خداوندا تو منزّهی، آنگاه که خطایم را به یاد میآورم زمین با فراخی خویش بر من تنگ آید، و آنگاه که رحمت تو را متذکّر میشوم روح و نشاط به من باز میگردد، خداوندا بندگان طبیبت را آوردهام که خطایم را مداوا کنند پس همه آنان مرا به سوی درگاه تو راهنمایی میکنند.
و از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: اشکها بر صورت داوود علیه السلام جا انداختند آنگونه که آب در زمین شکاف و شیار ایجاد میکند.(1)
ص: 29
خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی فَرَرْتُ إِلَیْکَ بِذُنُوبِی (1)وَ اعْتَرَفْتُ بِخَطِیئَتِی فَلَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْقَانِطِینَ وَ لَا تُخْزِنِی یَوْمَ الدِّینِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی قَرِحَ الْجَبِینُ (2)وَ فَنِیَتِ الدُّمُوعُ وَ تَنَاثَرَ الدُّودُ مِنْ رُکْبَتَیَّ وَ خَطِیئَتِی أَلْزَمُ بِی مِنْ جِلْدِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ قَالُوا فَأَتَاهُ نِدَاءٌ یَا دَاوُدُ أَ جَائِعٌ أَنْتَ فَتُطْعَمَ أَمْ ظَمْآنُ أَنْتَ فَتُسْقَی أَ مَظْلُومٌ أَنْتَ فَتُنْصَرَ وَ لَمْ یُجِبْهُ فِی ذِکْرِ خَطِیئَتِهِ فَصَاحَ صَیْحَةً هَاجَ مَا حَوْلَهُ ثُمَّ نَادَی یَا رَبِّ الذَّنْبَ الَّذِی أَصَبْتُ فَنُودِیَ یَا دَاوُدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَقَدْ غَفَرْتُ لَکَ فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ حَتَّی جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ فَرَفَعَهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَادَی أُورِیَا فَلَمْ یُجِبْهُ بَعْدَ ذِکْرِ مَا فَعَلَ بِزَوْجَتِهِ قَامَ عِنْدَ قَبْرِهِ وَ جَعَلَ یَحْثُو التُّرَابَ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ نَادَی الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ لَهُ حِینَ یُؤْخَذُ بِذَقَنِهِ فَیُدْفَعُ إِلَی الْمَظْلُومِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ الطَّوِیلُ لَهُ حِینَ یُسْحَبُ عَلَی وَجْهِهِ مَعَ الْخَاطِئِینَ إِلَی النَّارِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ الطَّوِیلُ لَهُ حِینَ تُقَرِّبُهُ الزَّبَانِیَةُ مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَی النَّارِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ قَالَ فَأَتَاهُ نِدَاءٌ مِنَ السَّمَاءِ یَا دَاوُدُ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ ذَنْبَکَ وَ رَحِمْتُ بُکَاءَکَ وَ اسْتَجَبْتُ دُعَاءَکَ وَ أَقَلْتُ عَثْرَتَکَ (3)- وَ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ (4)قَالَ: کَانَ مِنْ دُعَاءِ دَاوُدَ علیه السلام سُبْحَانَکَ إِلَهِی إِذَا ذَکَرْتُ خَطِیئَتِی ضَاقَتْ عَلَیَّ الْأَرْضُ بِرُحْبِهَا وَ إِذَا ذَکَرْتُ رَحْمَتَکَ ارْتَدَّتْ إِلَیَّ رُوحِی إِلَهِی أَتَیْتُ أَطِبَّاءَ عِبَادِکَ لِیُدَاوُوا لِی خَطِیئَتِی فَکُلُّهُمْ عَلَیْکَ یَدُلُّنِی- وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَدَّ الدُّمُوعُ فِی وَجْهِ دَاوُدَ علیه السلام خَدِیدَ الْمَاءِ (5)فِی الْأَرْضِ (6).
ص: 29
تذنیب
طبرسی رحمه الله گفته است: در مورد اینکه استغفار داوود علیه السلام به چه سبب بوده اختلاف نظر وجود دارد: گفته شده است: این استغفار در چهارچوب خلوت با خداوند متعال و فروتنی در مقابل او واظهار ذلت از طریق عبادت و سجود از داوود سرزده است، آنگونه که خداوند سبحان از زبان ابراهیم علیه السلام میفرماید: «والذی أطمع أن یغفرلی خطیئتی یومَ الدین»(1)
{و آن کس که امید دارم روز پاداش گناهم را بر من ببخشاید.}
و اما فرموده خداوند «فغفرنا له ذلک»{و بر او این[ماجرا] را بخشودیم.} به این معناست که: ما آن توبه و استغفار را از او پذیرفتیم و او را بر آن ثابت گرداندیم، و خداوند این کلام را به شیوه جزاء بیان کرده است مانند این فرموده: «یخادعون الله و هو خادعهم»(2)
{منافقان با خدا نیرنگ میکنند و حال آنکه او با آنان نیرنگ خواهد کرد.}، و این فرموده: «الله یستهزئ بهم»(3)
{خدا[است که] ریشخندشان میکند.}، پس آنگاه که مقصود از استغفار و توبه، قبول واقع شدن آنها باشد در جوابش گفته شده: «غفرنا» {بخشودیم}، و این سخن شیعیان امامیّه و غیرآنان است که پیامبران را از تمام گناهان منزّه می دانند، و کسانی که ارتکاب گناهان صغیره را برای پیامبران جایزه می دانند گفته اند: استغفار داوود علیه السلام برای توبه از گناهی صغیره بوده است.
سپس راویان و مفسران از چند جنبه در این باره اختلاف دارند:
نخست: اوریا بن حنّان از زنی خواستگاری کرد و خانوادهاش خواستند که او را به ازدواج اوریا در آوردند، پس نقل زیبایی این زن به داوود رسید و او نیز به خواستگاری رفت، بنابراین خانواده زن او را به ازدواج داوود درآوردند و داوود را بر اوریا مقدّم شمردند، پس داوود علیه السلام به خاطر حرص بر مال دنیا سرزنش شد، این روایت از جبائی نقل شده است.
دوّم : داوود اوریا را به یکی از مرزها فرستاد پس کشته شد، ولی داوود آنگونه که در غم از دست دادن سربازان دیگرش جزع و فزع میکرد در غم از دست دادن اوریا بی تابی نکرد، و دلیل این سخن آنکه تمایل پیدا کرد زن او را به نکاح خویش درآورد، پس با فروآمدن دو فرشته به خاطر این کار سرزنش شد.
سوّم: در شریعت داوود رسم بر این بود که اگر مرد فوت کند و زنی به جای گذارد، نزدیکان مرد در ازدواج با او از همه سزاوارترند مگر آنکه آنان از این ازدواج سر باز زنند، در این صورت دیگران جایزند که با آن زن ازدواج کنند، پس هنگامی که اوریا کشته شد، داوود از همسر او خواستگاری کرد و هیبت و عظمت او مانع از آن شد که نزدیکان اوریا از همسرش خواستگاری کنند و به همین خاطر داوود سرزنش شد.
چهارم: داوود به عبادت مشغول بود که مرد و زنی برای قضاوت نزد او آمدند، پس نگاه مباحی به زن کرد تا او را از روی چشمانش بشناسد، و در اثر تمایلی فطری به سوی آن زن متمایل شد، آنگاه آن زن و مرد را از هم جدا کرد
ص: 30
قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی استغفار داود علیه السلام من أی شی ء کان فقیل إنه حصل منه علی سبیل الانقطاع إلی الله تعالی و الخضوع له و التذلل بالعبادة و السجود کما حکی سبحانه عن إبراهیم علیه السلام بقوله وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ (1)و أما قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ فالمعنی أنا قبلناه منه و أثبناه علیه فأخرجه علی لفظ الجزاء مثل قوله یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ (2)و قوله اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (3)فلما کان المقصود من الاستغفار و التوبة القبول قیل فی جوابه غفرنا و هذا قول من ینزه الأنبیاء عن جمیع الذنوب من الإمامیة و غیرهم (4)و من جوز علی الأنبیاء الصغائر قال إن استغفاره علیه السلام کان لصغیرة.
ثم إنهم اختلفوا فی ذلک علی وجوه أحدها أن أوریا بن حنان خطب امرأة فکان أهلها أرادوا أن یزوجوها منه فبلغ داود جمالها فخطبها أیضا فزوجوها منه و قدموه علی أوریا فعوتب داود علیه السلام علی الحرص علی الدنیا عن الجبائی.
و ثانیها أنه أخرج أوریا إلی بعض ثغوره فقتل فلم یجزع علیه جزعه علی أمثاله من جنده (5)إذ مالت نفسه إلی نکاح امرأته فعوتب علی ذلک بنزول الملکین. (6)و ثالثها أنه کان فی شریعته أن الرجل إذا مات و خلف امرأة فأولیاؤه أحق بها إلا أن یرغبوا عن التزویج بها فحینئذ یجوز لغیرهم أن یتزوج بها فلما قتل أوریا خطب داود امرأته و منعت هیبة داود و جلالته أولیاءه أن یخطبوها فعوتب علی ذلک.
و رابعها أن داود کان متشاغلا بالعبادة فأتاه رجل و امرأة محاکمین (7)إلیه فنظر إلی المرأة لیعرفها بعینها و ذلک نظر مباح فمالت نفسه (8)میل الطباع ففصل بینهما
ص: 30
و به عبادت پروردگارش بازگشت، ولی فکر کردن به آن زن او را از ادای بعضی از نوافل بازداشت و به همین سبب سرزنش شد.
و پنجم: داوود به خاطر عجله در صدور حکم قبل از اثبات آن سرزنش شد، و بر او واجب بود که به هنگام شنیدن ادعای یکی از دو متخاصم، نظر دیگری را نیز در آن مورد جویا شود و قبل از شنیدن، علیه او حکم صادر نکند، ولی ترس او از شیوه ورود آن دو در وقت غیر معمول، اثبات در حکم را از یاد او برد. پایان کلام طبرسی.(1)
و رازی بعد از ردّ روایت مشهور و مردود دانستن آن و بیان دلایل باطل بودن و ذکر برخی از دیدگاه های ذکر شده و جعلی بودن آنها گفته است:
روایت شده است که عده ای از دشمنان طمع کردند که پیامبر خدا داوود علیه السلام را به قتل برسانند، و او را روزی بود که در آن با خود خلوت میکرد و مشغول عبادت پروردگارش می شد، پس فرصت را در آن روز غنیمت شمردند و از دیوار محراب بالا رفتند و آنگاه که بر او وارد شدند، گروههایی از مردم را نزد داوود مشاهده کردند که مانع دسترسی آنان به او می شدند، پس ترسیدند و به دروغ پردازی پرداختند و گفتند: {[ما] دو مدّعی[هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده} و تا پایان داستان. و در نصّ قرآن الفاظی وجود ندارد که بتوان آنها را به عنوان دلیل بر گناه کار بودن داوود ذکر کرد مگر چهار لفظ: اوّل این فرموده:{و داوود دانست که ما او را آزمایش کرده ایم}، دوّم: {پس از پروردگارش آمرزش طلبید}، سوّم: {و توبه کرد} و چهارم: {و بر او این [ماجرا] را بخشودیم.}
سپس میگوییم: و هیچ یک از این الفاظ بر آنچه آنان ذکر می کنند دلالت نمیکند، و بیان این ادّعا از چند جنبه ممکن است:
اوّل: آنان وقتی بر داوود وارد شدند با این شیوه خواستند او را به قتل برسانند و داوود علیهالسلام از این موضوع آگاهی یافت و خشم و غضب، او را به انتقام از آنان فراخواند ولی به خاطر رضایت خداوند متعال به چشم پوشی و گذشت از آنان روی آورد، پس منظور از (فتنه) همین حادثه بوده چرا که به منزله آزمایش و امتحان بوده است، پس داوود به دلیل قصد انتقام از آنان از پروردگارش طلب آمرزش کرد، و از آن تصمیم گیری توبه کرد و به درگاه خدا بازگشت، پس آن مقدار از تصمیم و اراده را بر او بخشیدیم.
دوّم: اگر چه داوود بر ظنّ و گمانش مبنی بر اینکه آنان برای کشتن او آمدند غلبه کرد، ولی از آن ظنّ و گمان پشیمان شد و گفت: هنگامی که دلیل و نشانهای بر این امر وجود ندارد پس چه بد رفتار کردم آنگاه که به آنان سوء ظن پیدا کردم، و منظور از این فرموده خداوند متعال نیز همین بوده است: {و داوود دانست که ما او را آزمایش کردهایم پس از پروردگارش آمرزش طلبید و به رودر افتاد و توبه کرد} از آن سوء ظنّ، پس خداوند آن ماجرا را بر او بخشود.
ص: 31
و عاد إلی عبادة ربه فشغله الفکر فی أمرها عن بعض نوافله فعوتب.
و خامسها أنه عوتب علی عجلته فی الحکم قبل التثبت و کان یجب علیه حین سمع الدعوی من أحد الخصمین أن یسأل الآخر عما عنده فیه و لا یحکم علیه قبل ذلک و إنما أنساه التثبت فی الحکم فزعه من دخولهما علیه فی غیر وقت العادة انتهی. (1)و قال الرازی بعد رد الروایة المشهورة و الطعن فیها و إقامة الدلائل علی بطلانها و ذکر بعض الوجوه السابقة و تزییفها.
روی أن جماعة من الأعداء طمعوا فی أن یقتلوا نبی الله داود علیه السلام و کان له یوم یخلو فیه بنفسه و یشتغل بطاعة ربه فانتهزوا الفرصة فی ذلک الیوم و تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ فلما دخلوا علیه وجدوا عنده أقواما یمنعونه منهم فخافوا و وضعوا کذبا فقالوا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ إلی آخر القصة و لیس فی لفظ القرآن ما یمکن أن یحتج به فی إلحاق الذنب بداود إلا ألفاظ أربعة أحدها قوله وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ و ثانیها قوله فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ و ثالثها قوله وَ أَنابَ و رابعها قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ ثم نقول و هذه الألفاظ لا یدل شی ء منها علی ما ذکروه و تقریره من وجوه:
الأول أنه لما دخلوا علیه لطلب قتله بهذا الطریق و علم داود علیه السلام دعاه الغضب إلی أن یشتغل بالانتقام منهم إلا أنه مال إلی التصفح و التجاوز عنهم طلبا لمرضاة الله تعالی فکانت هذه الواقعة هی الفتنة لأنها جاریة مجری الابتلاء و الامتحان ثم إنه استغفر ربه مما هم به من الانتقام منهم و تاب عن ذلک الهم وَ أَنابَ فَغَفَرْنا لَهُ (2)ذلِکَ الْقَدْرَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْعَزْمِ.
و الثانی أنه و إن غلب علی ظنه أنهم دخلوا علیه لیقتلوه إلا أنه ندم علی ذلک الظن و قال لما لم تقم دلالة و لا أمارة علی أن الأمر کذلک فبئس ما عملت بهم حین ظننت بهم هذا الظن الردی ء فکان هذا هو المراد من قوله وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ منه فغفر الله له ذلک.
ص: 31
سوّم: ورود آنان بر داوود آزمایش و امتحانی برای او بوده است، جز اینکه داوود علیه السلام برای شخصی که بر او وارد شده و قصد کشتن او را کرده بود طلب آمرزش کرد، و این فرموده خداوند: {بر او این [ماجرا] را بخشودیم} به این معناست که آن شخص را به خاطر احترام و بزرگداشت داوود علیه السلام بخشودیم.(1)
و بیضاوی گفته است: داوود علیه السلام در آرزوی صاحب شدن چیزی که دیگران صاحبش بودند زیاده روی کرد حال آنکه خود چند برابر آن را صاحب بود، پس خداوند او را از این مسأله آگاه کرد و او طلب آمرزش کرد و توبه نمود.(2)
میگویم: آنگاه که عصمت پیامبران علیهمالسلام از تمامی گناهان(3) طبق آنچه ذکر کردیم ثابت شده است، ناگریز باید جوابی برای احادیثی که بر انجام گناه از سوی داوود علیه السلام دلالت میکنند داشته باشیم، و امّا احتمال جنبههایی که میتوان آنها را به پای ترک اولی و افضل گذاشت، مانند بیشتر جنبه هایی که ذکر آنها گذشت، وجود دارد و فقط بعد از اثبات آنها میتوان به اظهار نظر قطعی پرداخت، و آگاهی یافتهام از آنچه که از اخبار و روایات آشکار میشود، و خدواند حقیقت احوال را بهتر میداند.
ص: 32
الثالث أن دخولهم علیه کان فتنة لداود إلا أنه علیه السلام استغفر لذلک الداخل العازم علی قتله و قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ أی لاحترام داود علیه السلام و تعظیمه انتهی. (1)و قال البیضاوی أقصی ما فی هذه الإشعار بأنه علیه السلام ود أن یکون له ما لغیره و کان له أمثاله فنبهه الله بهذه القضیة فاستغفر و أناب عنه انتهی. (2)
أقول: لما ثبت بما قدمنا عصمتهم علیهم السلام عن جمیع الذنوب (3)لا بد من رد ما یدل علی صدور ذنب عنه علیه السلام فی ذلک و أما الوجوه التی یمکن حملها علی ترک الأولی و الأفضل کأکثر الوجوه السالفة فهی محتملة و لا یمکن القطع بها إلا بعد ثبوتها و قد عرفت ما یظهر من الأخبار و الله یعلم حقیقة الحال (4).
ص: 32
باب سوم : آنچه بر داوود علیه السلام وحی شده و احکامی که صادر کرده است
آیات
- ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أنّ الأرض یرثها عبادی المصالحون.(1)
{و در حقیقت در زبور بعد از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.}
تفسیر
طبرسی رحمه الله علیه گفته است: در تفسیر این آیه چند منظور وجود دارد:
نخست اینکه: منظور از (زبور) کتابهای پیامبران و منظور از (ذکر) لوح المحفوظ میباشد، دوّم: منظور از (زبور) کتابهای آسمانی نازل شده بعد از تورات و منظور از (ذکر) تورات می باشد، سوّم: منظور از (زبور) کتاب آسمانی داوود و منظور از (ذکر) تورات میباشد، «أنّ الأرض» یعنی: زمین بهشت؛ و گفته شده: منظور همان زمین معروفی است که امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله آن را به ارث می برند، و امام باقر علیه السلام فرموده است: آنان که زمین را به ارث می برند پیروان و یاران مهدی علیه السلام در آخر الزمان هستند.(2)
روایات
روایت 1.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: زبور در شب هجدهم ماه رمضان نازل شد.(3)
و با اسنادش به داوود بن حفص از امام صادق علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نظیر این روایت نقل شده است.(4)
روایت 2.
علل الشرائع: با استناد به یزید بن سلام روایت شده که او از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: چرا قرآن فرقان نامیده شده است؟ پیامبر فرمود: به خاطر اینکه قرآن مجموعهای از آیات و سورههای جدا از هم است و در شکلی غیر از لوحها و صفحهها نازل شده است، در حالی که تورات و انجیل و زبور به صورت یکجا و در لوحها و ورقهها نازل شدهاند. حدیث.(5)
ص: 33
الأنبیاء: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»(105)
قال الطبرسی قدس الله سره: فیه أقوال: أحدها أن الزبور کتب الأنبیاء و الذکر اللوح المحفوظ. و ثانیها أن الزبور الکتب المنزلة بعد التوراة و الذکر التوراة. و ثالثها أن الزبور زبور داود و الذکر التوراة أَنَّ الْأَرْضَ أی أرض الجنة و قیل هی الأرض المعروفة یرثها أمة محمد صلی الله علیه و آله
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمْ أَصْحَابُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فِی آخِرِ الزَّمَانِ (1)
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ الزَّبُورُ فِی لَیْلَةِ ثَمَانَ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (2).
و بإسناده (3)عن داود بن حفص عنه علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله مثله (4).
ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً فَقَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرِ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ الْحَدِیثَ (5).
ص: 33
روایت 3.
أمالی الصدوق: از جعفر بن محمد امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: چه شده که تو را تنها میبینم؟ داوود گفت: به خاطر تو مردم را ترک گفتم و آنان نیز مرا ترک کردند، فرمود: چه شده که تو را ساکت میبینم؟ گفت: ترس از تو ساکتم کرده است، فرمود: چه شده که تو را سخت مشغول عبادت میبینم؟ گفت: عشق تو سخت مرا به عبادت وا داشته است، فرمود: چه شده که تو را فقیر میبینم در حالی که نعمتهای فراوان به تو بخشیدهام؟ گفت: به پاداشتن حقّ تو مرا فقیر گردانده است، فرمود: چه شده که تو را ذلیل میبینم؟ گفت: بزرگی جلال و شوکت تو که قابل وصف نیست مرا ذلیل گردانده است، و ای مولای من به راستی که آن صفت شایسته توست؛ خداوند جلّ جلاله فرمود: پس مژده باد فضل و بخشش من تو را، روزی به ملاقات من میآیی هر چه بخواهی برایت فراهم میشود، با مردم درآمیز و با اخلاق خودشان با آنان رفتار کن، و به هنگام انجام کارهای زشت آنان را ترک کن، در این صورت در روز قیامت به هر آنچه از من طلب کنی دست خواهی یافت.
و امام صادق علیه السلام فرموده است: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: ای داوود، با وجود من شاد باش و از ذکر و یاد من لذّت ببر، و از مناجات با من بهرهمند شو، پس به زودی دنیا را از فاسقان خالی و لعنتم را شامل حال ستمکاران میگردانم.(1)
قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق، نظیر این روایت از عبیدالله بن موسی روایت شده است. (2)
روایت 4.
أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: ای داوود، آنگونه که خورشید بر آنان که در نور آن نشستهاند تنگ نمیگردد رحمت من نیز بر آنان که در آن داخل شوند تنگ نمیگردد، و آنگونه که تفال بد زدن به کسی که به آن اهمیت ندهد ضرر نمیرسانند به همان ترتیب تفال بد زنندگان نیز از فتنه رهایی نمییابند، و آنگونه که متواضعان، نزدیکترین مردم نسبت به من در روز قیامتند به همان ترتیب متکبران دورترین مردم نسبت به من هستند.(3)
روایت 5.
أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود وحی نمود که:
ص: 34
لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا لِی أَرَاکَ وُحْدَاناً قَالَ هَجَرْتُ النَّاسَ وَ هَجَرُونِی فِیکَ قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ سَاکِتاً قَالَ خَشْیَتُکَ أَسْکَتَتْنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ نَصِباً (1)قَالَ حُبُّکَ أَنْصَبَنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ فَقِیراً وَ قَدْ أَفَدْتُکَ (2)قَالَ الْقِیَامُ بِحَقِّکَ أَفْقَرَنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ مُتَذَلِّلًا قَالَ عَظِیمُ جَلَالِکَ الَّذِی لَا یُوصَفُ ذَلَّلَنِی وَ حَقٌّ ذَلِکَ لَکَ یَا سَیِّدِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَأَبْشِرْ بِالْفَضْلِ مِنِّی فَلَکَ مَا تُحِبُّ یَوْمَ تَلْقَانِی خَالِطِ النَّاسَ وَ خَالِقْهُمْ بِأَخْلَاقِهِمْ وَ زَایِلْهُمْ (3)فِی أَعْمَالِهِمْ تَنَلْ مَا تُرِیدُ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بِی فَافْرَحْ وَ بِذِکْرِی فَتَلَذَّذْ وَ بِمُنَاجَاتِی فَتَنَعَّمْ فَعَنْ قَلِیلٍ أُخْلِی الدَّارَ مِنَ الْفَاسِقِینَ وَ أَجْعَلُ لَعْنَتِی عَلَی الظَّالِمِینَ (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی مِثْلَهُ (5).
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام (6)قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ کَمَا لَا تَضِیقُ الشَّمْسُ عَلَی مَنْ جَلَسَ فِیهَا کَذَلِکَ لَا تَضِیقُ رَحْمَتِی عَلَی مَنْ دَخَلَ فِیهَا وَ کَمَا لَا تَضُرُّ الطِّیَرَةُ مَنْ لَا یَتَطَیَّرُ مِنْهَا کَذَلِکَ لَا یَنْجُو مِنَ الْفِتْنَةِ الْمُتَطَیِّرُونَ وَ کَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُتَوَاضِعُونَ کَذَلِکَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُتَکَبِّرُونَ (7).
لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَ
ص: 34
بندهای از بندگانم کار نیکی انجام میدهد پس بهشت را بر او حلال میگردانم، داوود علیه السلام گفت: آن کار نیک چیست؟ خداوند فرمود: شادی را به بنده مومن من هدیه میدهد اگر چه با یک دانه خرما باشد، داوود گفت: شایسته است آن کس که تو را میشناسد امیدش به تو قطع نگردد.(1)
قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)
روایت 6.
معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: همانا بندهای از بندگانم را به خاطر انجام کاری نیک وارد بهشت میکنم، داوود گفت: پروردگارا آن کار نیک چیست؟ فرمود: گره از مشکل مومنی میگشاید اگر چه با یک دانه خرما باشد، پس داوود علیه السلام گفت: شایسته است آن کس که تو را میشناسد امیدش به تو قطع نشود.(3)
روایت 7.
قرب الأسناد: از امام باقر علیه السلام روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: و مانند روایت بالا را ذکر نمود؛ هم چنین در این روایت آمده است، گفت: گره از مشکل مومنی میگشاید هر چند به اندازه یک خرما یا قسمتی از آن باشد.(4)
روایت 8.
قرب الأسناد: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت میکند که: داوود به سلیمان گفت: ای پسر عزیزم، از بسیار خندیدن پرهیز کن، چرا که خنده بسیار بنده خدا را در روز قیامت حقیر میسازد، ای پسر عزیزم، سکوت طولانی اختیار کن جز در مواردی که دهان به خیر میگشایی، چرا که پشیمانی یک باره بر سکوت طولانی بهتر از پشیمانی چند باره بر سخن گفتن بسیار است، ای پسر عزیزم، اگر جنس سخن گفتن از نقره بود لازم مینمود که جنس سکوت از طلا باشد.(5)
ص: 35
الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ فَأُبِیحُهُ جَنَّتِی قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یُدْخِلُ عَلَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ (1).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بإسناده إلی الصدوق مثله (2).
مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ فَأُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یُفَرِّجُ عَنِ الْمُؤْمِنِ کُرْبَتَهُ وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَنْقَطِعَ رَجَاؤُهُ مِنْکَ (3).
ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (4)عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ فِیهِ قَالَ کُرْبَةٌ یُنَفِّسُهَا عَنْ مُؤْمِنٍ بِقَدْرِ تَمْرَةٍ أَوْ شِقِّ تَمْرَةٍ (5).
ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ دَاوُدَ قَالَ لِسُلَیْمَانَ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الضَّحِکِ تَتْرُکُ الْعَبْدَ حَقِیراً (6)یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِطُولِ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ النَّدَامَةَ عَلَی طُولِ الصَّمْتِ مَرَّةً وَاحِدَةً خَیْرٌ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَی کَثْرَةِ الْکَلَامِ مَرَّاتٍ یَا بُنَیَّ لَوْ أَنَّ الْکَلَامَ کَانَ مِنْ فِضَّةٍ کَانَ یَنْبَغِی لِلصَّمْتِ أَنْ یَکُونَ مِنْ ذَهَبٍ (7).
ص: 35
روایت 9.
أمالی الطوسی: شیخ مفید از حسن بن محمد تمّار از محمد بن قاسم أنباری از پدرش از حسین بن سلیمان زاهد نقل میکند که گفت: از ابو جعفر طائی واعظ شنیدم که میگوید: از وهب ابن منبّه شنیدم که میگوید: چند سطر از زبور داوود را قرائت کردم و مقداری از آن را به حافظه سپردم و مقداری دیگر را فراموش کردم، از جمله سطرهایی که به حافظه سپردم این فرموده بود: ای داوود، آنچه را میگویم از من بشنو که من تنها به حق سخن میگویم، هر که به درگاه من آید و مرا دوست داشته باشد داخل بهشتش میگردانم؛ ای داوود، آنچه را که میگویم از من بشنو که من تنها به حق سخن میگویم، هر که به درگاه من آید و از گناهانی که با انجام آنها مرا نافرمانی کرده شرمنده باشد، آن گناهان را بر او می بخشایم و آنها را از حافظه کسانی که به یادشان دارند پاک خواهم کرد؛ ای داوود، آنچه را میگویم از من بشنو که من تنها به حق سخن میگویم، هرکه با انجام یک کار نیک به درگاه من آید او را وارد بهشت میگردانم، داوود گفت: و این کار نیک چیست: خداوند فرمود: گره گشودن از مشکل بندهای مسلمان ، و داوود گفت: به همین خاطر لازم است امید آن که تو را میشناسد از تو قطع نشود.(1)
روایت 10.
أمالی الطوسی: با استناد به شیخ مفید امام جعفر بن محمد صادق از پدرش علیهما السلام روایت میکند که فرمود: در حکمت آل داوود این گونه آمده است: ای فرزند آدم، چگونه سخن از هدایت میرانی در حالی که تو را از مرگ رهایی نیست، ای فرزند آدم، قساوت بر قلبت چیره شده و بزرگی خدا را فراموش کرده است، پس اگر به (اسماء و صفات) خدا آگاه بودی و عظمت او را درک میکردی پیوسته از او ترس به دل داشتی و به وعدهاش امیدوار بودی، وای بر تو چگونه قبر و تنهایی خود در آن را به یاد نمیآوری؟!(2)
روایت 11.
أمالی الطوسی: امام جعفرصادق از پدرانش از علی علیهم السلام روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: ای داوود، عبد و بنده من در روز قیامت کار نیک به درگاهم میآورد و من با آن کار نیک او را در بهشت حاکم میگردانم، داوود علیه السلام گفت: پروردگارا، و کیست این عبد و بندهای که در روز قیامت با کار نیک به درگاهت میآید و تو او را با آن در بهشت حاکم میگردانی؟ خداوند فرمود: عبد و بنده مومنی که سعی در برآوردن حاجت برادر مسلمان خویش دارد، دوست دارد آن را برآورده سازد، چه برآورده شود یا نشود.(3)
ص: 36
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ الزَّاهِدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الطَّائِیَّ الْوَاعِظَ یَقُولُ سَمِعْتُ وَهْبَ بْنَ مُنَبِّهٍ یَقُولُ قَرَأْتُ فِی زَبُورِ دَاوُدَ أَسْطُراً مِنْهَا مَا حَفِظْتُ وَ مِنْهَا مَا نَسِیتُ فَمَا حَفِظْتُ قَوْلُهُ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی (1)مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ یُحِبُّنِی أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ عَنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ مُسْتَحْیٍ مِنَ الْمَعَاصِی الَّتِی عَصَانِی بِهَا غَفَرْتُهَا لَهُ وَ أَنْسَیْتُهَا حَافِظَیْهِ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی بِحَسَنَةٍ وَاحِدَةٍ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ قَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ وَ مَا هَذِهِ الْحَسَنَةُ قَالَ مَنْ فَرَّجَ عَنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ فَقَالَ دَاوُدُ إِلَهِی لِذَلِکَ لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ یَا ابْنَ آدَمَ کَیْفَ تَتَکَلَّمُ بِالْهُدَی وَ أَنْتَ لَا تُفِیقُ عَنِ الرَّدَی یَا ابْنَ آدَمَ أَصْبَحَ قَلْبُکَ قَاسِیاً وَ لِعَظَمَةِ اللَّهِ نَاسِیاً (3)فَلَوْ کُنْتَ بِاللَّهِ عَالِماً وَ بِعَظَمَتِهِ عَارِفاً لَمْ تَزَلْ مِنْهُ خَائِفاً وَ لِمَوْعِدِهِ رَاجِیاً وَیْحَکَ کَیْفَ لَا تَذْکُرُ لَحْدَکَ وَ انْفِرَادَکَ فِیهِ وَحْدَکَ (4).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَمَةَ الْأُمَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْأُمَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ إِنَّ الْعَبْدَ لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُحَکِّمُهُ (5)بِهَا فِی الْجَنَّةِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ مَا هَذَا الْعَبْدُ الَّذِی یَأْتِیکَ بِالْحَسَنَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَتُحَکِّمُهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ قَالَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ أَحَبَّ قَضَاءَهَا قُضِیَتْ لَهُ أَمْ لَمْ تُقْضَ (6).
ص: 36
روایت 12.
تفسیر علی بن ابراهیم: در مورد آیه «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر» گفته است: منظور از (ذکر)، تمام کتابهای آسمانی است و منظور از (عبادی الصالحون) در آیه «أنّ الأرض یرثها عبادی الصالحون»، قائم آل محمد علیه السلام و یاران اوست، هم چنین گفته: در زبور ذکر حماسهها و ستایش و تمجید و دعا آورده شده است.(1)
توضیح
مسعودی گفته است: خداوند متعال زبور را در صد و پنجاه سوره و با زبان عبری بر داوود علیه السلام نازل فرموده و آن را به سه قسمت تقسیم کرده است: در قسمت اول سخن از گرفتاریهایی به میان آمده که به واسطه (بختنصر) دچار مومنان میشود هم چنین به آینده امور او پرداخته شده است، و در قسمت دوّم به ذکر آنچه به واسطه اهل (ثور) دچار آنان میشود پرداخته شده است، و در قسمت سوم موعظهها و تشویقهایی وجود دارد که در آن سخنی از امر و نهی و حلال و حرام به میان نیامده است.(2)
روایت 13.
قصص الأنبیاء: با استتناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: به قوم خویش ابلاغ کن که هیچ بندهای در میان بندگان وجود ندارد که او را به طاعتم امر کنم و او اطاعت کند مگر آنکه شایسته من است که او را بر طاعت خود یاری رسانم، پس اگر چیزی از من بخواهد به او میبخشم و اگر مرا بخواند اجابت میکنم، اگر به من دست یازد او را امان میدهم، و اگر از من بخواهد که او را بینیاز کنم بینیازش میگردانم، اگر بر من توکل کند از او محافظت میکنم و اگر تمام مخلوقاتم در سدد نیرنگ و اذیت و آزار او برآیند در مقابل آنان و برای حفظ او به نیرنگ به مقابله میپردازم.(3)
روایت 14.
قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق از امام صادقعلیهالسلام روایت شده که فرموده: همانا بندگان با زبان به ابراز محبت میپردازند و با قلب بغض و کینه میورزند، و برای دنیا عملی در ظاهر انجام می دهند و در باطن خیانت و دغل کاری پنهان میدارند.(4)
روایت 15.
قصص الأنبیاء: و با همین سند از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: مرا در ایام شادیات به یاد داشته باش تا درخواستهایت را در ایام گرفتاری اجابت نمایم.(5)
روایت 16.
قصص الأنبیاء: صدوق از پیامبر صلیالله علیه و آله نقل میکند
ص: 37
فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قَالَ الْکُتُبُ کُلُّهَا ذِکْرٌ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قَالَ الْقَائِمُ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ قَالَ وَ الزَّبُورُ فِیهِ مَلَاحِمُ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ دُعَاءٌ (1).
قال المسعودی أنزل الله علیه الزبور بالعبرانیة مائة و خمسین سورة و جعله ثلاثة أثلاث فالثلث الأول فیه ما یلقون من بختنصر و ما یکون من أمره فی المستقبل و فی الثلث الثانی ما یلقون من أهل الثور و فی الثلث الثالث مواعظ و ترغیب لیس فیه أمر و لا نهی و لا تحلیل و لا تحریم (2).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنْ بَلِّغْ قَوْمَکَ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مِنْهُمْ آمُرُهُ بِطَاعَتِی فَیُطِیعُنِی إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُعِینَهُ عَلَی طَاعَتِی فَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اعْتَصَمَ بِی عَصَمْتُهُ وَ إِنِ اسْتَکْفَانِی کَفَیْتُهُ وَ إِنْ تَوَکَّلَ عَلَیَّ حَفِظْتُهُ وَ إِنْ کَادَهُ جَمِیعُ خَلْقِی کِدْتُ دُونَهُ (3).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ الْعِبَادَ تَحَابُّوا بِالْأَلْسُنِ وَ تَبَاغَضُوا بِالْقُلُوبِ وَ أَظْهَرُوا الْعَمَلَ لِلدُّنْیَا وَ أَبْطَنُوا الْغِشَّ وَ الدَّغَلَ (4).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام اذْکُرْنِی فِی أَیَّامِ سَرَّائِکَ حَتَّی أَسْتَجِیبَ لَکَ فِی أَیَّامِ ضَرَّائِکَ (5).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ
ص: 37
که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام فرمود: مرا دوست داشته باش و مخلوقاتم را به دوستی من وادار کن، داوود گفت: پروردگارا، بله من تو را دوست دارم ولی چگونه مخلوقاتت را به دوستیت وادار کنم؟ خداوند فرمود: نعمتهایم را برای آنان ذکر کن، پس اگر چنین کنی آنان مرا دوست خواهند داشت.(1)
روایت 17.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام باقر علیها السلام روایت است که فرمود: در حالی که داوود علیه السلام نشسته بود و جوانی با قیافهای فرسوده که بسیار نزد او مینشست و سکوت به درازا میکشاند حضور داشت، فرشته مرگ سراغش آمد و بر او درود فرستاد و به جوانی که نزد او بود خیره شد، داوود گفت: به این جوان نگاه میکنی؟ فرشته مرگ گفت: بله، به من امر شده که هفت روز دیگر در این مکان جان او را بستانم، پس داوود دلش برای آن جوان به رحم آمد و به او گفت: ای جوان آیا همسر داری؟ جوان گفت: خیر، و هرگز ازدواج نکردهام، داوود علیه السلام گفت: به سراغ فلانی- که مردی والاشأن در میان بنی اسرائیل بود- برو و به او بگو: داوود به تو فرمان میدهد که دخترت را به ازدواج من درآوری و امشب او را نزد من بیاوری؛ و از نفقه هرآنچه نیاز داری برگیر و نزد همسرت بمان و بعداز گذشت هفت روز به این مکان بازگرد، جوان پیام داوود علیه السلام را به مقصد رساند، پس آن مرد دخترش را به ازدواج او درآورد و خانواده دختر او را نزد آن جوان بردند و جوان هفت روز در کنار او ماند، سپس در روز هشتم نزد داوود برگشت، داوود علیه السلام به او گفت: ای جوان اوضاع و احوالی که در آن بودی را چگونه یافتی؟ گفت: هرگز در نعمت و سروری این چنینی نبودهام، داوود گفت: بنشین، پس جوان نشست و داوود منتظر بود که روح او گرفته شود، ولی وقت طولانی شد پس داوود گفت: به خانهات بازگرد و با خانوادهات باش، و روز هشتم به این مکان و نزد من بازگرد، جوان رفت و روز هشتم بازگشت و نزد داوود نشست، سپس یک هفته دیگر گذشت و آن پسر نزد داوود بازگشت و نشست، پس فرشته مرگ نزد داوود علیه السلام آمد و به او گفت: آیا به تو نگفتم که به من فرمان داده شده که بعد از گذشت هفت روز، جان این جوان را بگیرم؟ داوود گفت: بله، فرشته مرگ گفت: اکنون سه هفته گذشته است، ای داوود خداوند متعال به خاطر رحم ودلسوزی تو نسبت به او، رحم کرد و اجلش را سی سال به تأخیر انداخت.(2)
روایت 18.
قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق
ص: 38
عَنْ إِسْرَائِیلَ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ علیه السلام أَحِبَّنِی وَ حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ یَا رَبِّ نَعَمْ أَنَا أُحِبُّکَ فَکَیْفَ أُحَبِّبُکَ إِلَی خَلْقِکَ قَالَ اذْکُرْ أَیَادِیَّ عِنْدَهُمْ فَإِنَّکَ إِذَا ذَکَرْتَ ذَلِکَ لَهُمْ أَحَبُّونِی(1).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوقَةَ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ وَ أَبِی عَلِیٍّ الْعَطَّارِ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا دَاوُدُ علیه السلام جَالِسٌ وَ عِنْدَهُ شَابٌّ رَثُّ الْهَیْئَةِ یُکْثِرُ الْجُلُوسَ عِنْدَهُ وَ یُطِیلُ الصَّمْتَ إِذْ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ أَحَدَّ (2)مَلَکُ الْمَوْتِ النَّظَرَ إِلَی الشَّابِّ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام نَظَرْتَ إِلَی هَذَا فَقَالَ نَعَمْ إِنِّی أُمِرْتُ بِقَبْضِ رُوحِهِ (3)إِلَی سَبْعَةِ أَیَّامٍ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَرَحِمَهُ دَاوُدُ فَقَالَ یَا شَابُّ هَلْ لَکَ امْرَأَةٌ قَالَ لَا وَ مَا تَزَوَّجْتُ قَطُّ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام فَأْتِ فُلَاناً رَجُلًا کَانَ عَظِیمَ الْقَدْرِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقُلْ لَهُ إِنَّ دَاوُدَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُزَوِّجَنِی ابْنَتَکَ وَ تُدْخِلَهَا اللَّیْلَةَ وَ خُذْ مِنَ النَّفَقَةِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ کُنْ عِنْدَهَا فَإِذَا مَضَتْ سَبْعَةُ أَیَّامٍ فَوَافِنِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَمَضَی الشَّابُّ بِرِسَالَةِ دَاوُدَ علیه السلام فَزَوَّجَهُ الرَّجُلُ ابْنَتَهُ وَ أَدْخَلُوهَا عَلَیْهِ (4)وَ أَقَامَ عِنْدَهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ وَافَی دَاوُدَ یَوْمَ الثَّامِنِ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ علیه السلام یَا شَابُّ کَیْفَ رَأَیْتَ مَا کُنْتَ فِیهِ قَالَ مَا کُنْتُ فِی نِعْمَةٍ وَ لَا سُرُورٍ قَطُّ أَعْظَمَ مِمَّا کُنْتُ فِیهِ قَالَ دَاوُدُ اجْلِسْ فَجَلَسَ وَ دَاوُدُ یَنْتَظِرُ أَنْ یُقْبَضَ رُوحُهُ فَلَمَّا طَالَ قَالَ انْصَرِفْ إِلَی مَنْزِلِکَ فَکُنْ مَعَ أَهْلِکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الثَّامِنِ (5)فَوَافِنِی هَاهُنَا فَمَضَی الشَّابُّ ثُمَّ وَافَاهُ یَوْمَ الثَّامِنِ وَ جَلَسَ عِنْدَهُ ثُمَّ انْصَرَفَ أُسْبُوعاً آخَرَ ثُمَّ أَتَاهُ وَ جَلَسَ فَجَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ دَاوُدُ أَ لَسْتَ حَدَّثْتَنِی بِأَنَّکَ أُمِرْتَ بِقَبْضِ رُوحِ هَذَا الشَّابِّ إِلَی سَبْعَةِ أَیَّامٍ قَالَ بَلَی فَقَالَ فَقَدْ مَضَتْ ثَمَانِیَةٌ وَ ثَمَانِیَةٌ وَ ثَمَانِیَةٌ قَالَ یَا دَاوُدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی رَحِمَهُ بِرَحْمَتِکَ لَهُ فَأَخَّرَ فِی أَجَلِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (6).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ
ص: 38
از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی نمود: به خلّاده دختر أوس مژده بهشت بده، و او را از این مسأله آگاه کن که قرین و هم نشین تو در بهشت خواهد بود. پس داوود به سوی او راه افتاد و بر در خانهاش کوبید، خلّاده خارج شد و گفت: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ داوود گفت: بله، خلّاده گفت: و آن چیست؟ داوود گفت: خداوند متعال به من وحی فرمود و خبر داد که تو هم نشین من در بهشت هستی و مرا امر فرمود که تو را به بهشت بشارت دهم، خلّاده گفت: شاید منظور شخص دیگری باشد که با من تشابه اسمی دارد، داوود گفت: تو خودِ همان شخص هستی، خلّاده گفت: ای پیامبر خدا تو را تکذیب نمیکنم، نه، ولی به خدا سوگند آنچه که مرا به آن توصیف کردی در خود سراغ ندارم، داوود علیه السلام گفت: مرا از باطن و درون خود با خبر ساز که چگونه است؟ خلّاده گفت: این است که تو را به آن خبر میدهم، تو را آگاه می کنم از اینکه هیچ درد و بیماری و ضرر و حاجت و گرسنگی و هر مشکلی که باشد بر من نازل نشد مگر آنکه بر آن صبر کردم و از خدا طلب برطرف شدنش را نکردم تا اینکه خداوند خود آن را به عافیت و فراخی تبدیل کند، و از خدا تقاضا نکردم که چیزی را جایگزین آن سازد و خداوند را بر وجود آن شکر و ستایش کردم، داوود علیه السلام گفت: و با این رفتار است که به این مرتبه رسیدهای، سپس امام صادق علیه السلام فرمود: و این همان دینی است که خداوند برای صالحان پسندیده است.(1)
روایت 19.
کتاب الاختصاص: خداوند به داوود فرمود: ای داوود از قلبهای وابسته به شهوت دنیا برحذر باش که عقل هایشان دور و پوشیده است از معرفت من.(2)
روایت 20.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: در حکمت آل داوود علیه السلام چنین آمده است: عاقل باید آگاه از زمان حال و واقف بر آینده امور و نگه دارنده زبان خویش باشد.(3)
روایت 21.
الکافی: عده ای از یاران ما از امام صادق علیه السلام روایت کردهاند که فرمود: از جمله آنچه خداوند متعال بر داوود علیه السلام وحی کرد این بود: ای داوود آنگونه که متواضعان نزدیکترین مردم به خدا هستند، به همان ترتیب متکبّران دورترین مردم از او هستند.(4)
ص: 39
أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ خَلَادَةَ (1)بِنْتَ أَوْسٍ بَشِّرْهَا بِالْجَنَّةِ وَ أَعْلِمْهَا أَنَّهَا قَرِینَتُکَ فِی الْجَنَّةِ فَانْطَلَقَ إِلَیْهَا فَقَرَعَ الْبَابَ عَلَیْهَا فَخَرَجَتْ وَ قَالَتْ هَلْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّکِ قَرِینَتِی فِی الْجَنَّةِ وَ أَنْ أُبَشِّرَکِ بِالْجَنَّةِ قَالَتْ أَ وَ یَکُونُ اسْمٌ وَافَقَ اسْمِی قَالَ إِنَّکِ لَأَنْتِ هِیَ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا أُکَذِّبُکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی مَا وَصَفْتَنِی بِهِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام أَخْبِرِینِی عَنْ ضَمِیرِکِ وَ سَرِیرَتِکِ مَا هُوَ قَالَتْ أَمَّا هَذَا فَسَأُخْبِرُکَ بِهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ لَمْ یُصِبْنِی وَجَعٌ قَطُّ نَزَلَ بِی کَائِناً مَا کَانَ وَ مَا نَزَلَ ضُرٌّ بِی حَاجَةٌ وَ جُوعٌ (2)کَائِناً مَا کَانَ إِلَّا صَبَرْتُ عَلَیْهِ وَ لَمْ أَسْأَلِ اللَّهَ کَشْفَهُ عَنِّی حَتَّی یُحَوِّلَهُ اللَّهُ عَنِّی إِلَی الْعَافِیَةِ وَ السَّعَةِ وَ لَمْ أَطْلُبْ بِهَا بَدَلًا وَ شَکَرْتُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ حَمِدْتُهُ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام فَبِهَذَا بَلَغْتِ مَا بَلَغْتِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هَذَا دِینُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِلصَّالِحِینَ (3).
ختص، الإختصاص قَالَ اللَّهُ لِدَاوُدَ یَا دَاوُدُ احْذَرِ الْقُلُوبَ الْمُعَلَّقَةَ بِشَهَوَاتِ الدُّنْیَا فَإِنَّ عُقُولَهَا مَحْجُوبَةٌ عَنِّی (4).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ علیه السلام عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ (5).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ کَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَوَاضِعُونَ کَذَلِکَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَکَبِّرُونَ (6).
ص: 39
روایت 22.
الکافی: علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام فرمود: ای داوود گناهکاران را بشارت و صدّیقان را بیم بده، داوود گفت: چگونه گناهکاران را بشارت و صدیقان را بیم دهم؟ خداوند فرمود: ای داوود، گناهکاران را بشارت بده به اینکه من توبه را میپذیرم و گناه را میبخشایم، و صدیقان را بیم بده که به اعمال خویش مغرور نشوند زیرا بندهای نیست که من او را در مقام محاسبه قرار دهم مگر این که هلاک شود.
روایت 23.
إرشاد القلوب: روایت شده که خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی نمود: هر کسی که محبوبی را دوست بدارد سخنش را تصدیق میکند، هر کسی که به وجود دوستی انس گرفته باشد سخنش را قبول میکند و از کارش راضی خواهد بود، هر کسی که به دوستداری اطمینان داشته باشد به او اعتماد میکند، و هر کسی که شیفته و مشتاق محبوبی گردد در رفتن به سویش جدّیت به خرج میدهد. ای داوود، ذکر و یاد من برای ذکر کنندگان، بهشتم برای فرمانبرداران، دیدار من برای مشتاقان است و خودم مخصوص آنانی هستم که اطاعتم را به جای میآورند.(1)
روایت 24.
خداوند به داوود وحی کرد: به فلان جبّار بگو: به راستی که من تو را نفرستادهام که مال دنیا را بر مال بیفزایی، بلکه فرستاده شدهای که دعوت مظلوم را به جای من پاسخ گویی و او را یاری رسانی، به راستی که من بر خود لازم گرداندهام که مظلوم را یاری رسانم و انتقام کسی که در درگاهش مظلوم واقع شده و یاریش نرسانده است را از او بگیرم.(2)
روایت 25.
و خداوند به داوود علیه السلام وحی کرد: آنگونه که شایسته است شکر و سپاس مرا به جا آور، داوود گفت: خداوندا، سپاس تو را به صورت شایسته به جا میآورم و شکر گزاری من از تو به منزله نعمتی است از جانب تو، خداوند فرمود: اکنون سپاسم را به جا آوردی، و داوود علیه السلام گفت: پروردگارا، آدم چگونه به صورت شایسته سپاس تو به جای میآورد در حالیکه تو او را پدر پیامبران و برگزیده خودت قرار دادی و ملائکه خویش را به سجده او درآوردی؟ خداوند فرمود: آدم فهمید که آن صفات و خصوصیات را من به او دادهام و با اعتراف به این مسأله سپاس مرا به صورت شایسته به جا آورد.(3)
روایت 26.
و روایت شده که داوود علیه السلام به تنهایی راهی بیابان شد، پس خدا به او وحی فرمود: ای داوود، چه شده که تو را تنها میبینم؟ داوود گفت: خداوندا، رغبت من به دیدار تو شدت گرفته و مخلوقاتت بین من و تو مانع ایجاد میکنند،
ص: 40
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ قَالَ کَیْفَ أُبَشِّرُ الْمُذْنِبِینَ وَ أُنْذِرُ الصِّدِّیقِینَ قَالَ یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ أَنِّی أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ أَنْ لَا یُعْجَبُوا بِأَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ أَنْصِبُهُ لِلْحِسَابِ إِلَّا هَلَکَ (1).
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَنْ أَحَبَّ حَبِیباً صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ مَنْ آنَسَ بِحَبِیبٍ قَبِلَ قَوْلَهُ وَ رَضِیَ فِعْلَهُ وَ مَنْ وَثِقَ بِحَبِیبٍ اعْتَمَدَ عَلَیْهِ وَ مَنِ اشْتَاقَ إِلَی حَبِیبٍ جَدَّ فِی السَّیْرِ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ ذِکْرِی لِلذَّاکِرِینَ وَ جَنَّتِی لِلْمُطِیعِینَ وَ زِیَارَتِی لِلْمُشْتَاقِینَ وَ أَنَا خَاصَّةً لِلْمُطِیعِینَ (2).
وَ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ قُلْ لِفُلَانٍ الْجَبَّارِ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْکَ لِتَجْمَعَ الدُّنْیَا عَلَی الدُّنْیَا وَ لَکِنْ لِتَرُدَّ عَنِّی دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَ تَنْصُرَهُ فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ أَنْصُرَهُ وَ أَنْتَصِرَ لَهُ مِمَّنْ ظُلِمَ بِحَضْرَتِهِ وَ لَمْ یَنْصُرْهُ (3).
وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی قَالَ إِلَهِی أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ شُکْرِی إِیَّاکَ نِعْمَةٌ مِنْکَ فَقَالَ الْآنَ شَکَرْتَنِی (4)وَ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ کَیْفَ کَانَ آدَمُ یَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ قَدْ جَعَلْتَهُ أَبَ أَنْبِیَائِکَ وَ صَفْوَتَکَ وَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ فَقَالَ إِنَّهُ عَرَفَ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ عِنْدِی فَکَانَ اعْتِرَافُهُ بِذَلِکَ حَقَّ شُکْرِی (5).
وَ رُوِیَ أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام خَرَجَ مُصْحِراً مُنْفَرِداً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ مَا لِی أَرَاکَ وَحْدَانِیّاً فَقَالَ إِلَهِی اشْتَدَّ الشَّوْقُ مِنِّی إِلَی لِقَائِکَ وَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ خَلْقُکَ (6)
ص: 40
پس خدا به او وحی فرمود: به سوی آنان بازگرد که اگر حتی بردهای فراری را به درگاه من بازگردانی، اسمت را در لوح المحفوظ به صورتی ستوده شده ثابت میگردانم.(1)
روایت 27.
تنبیه الخاطر: روایت شده که در حکمت آل داوود چنین نوشته شده است: شایسته است که عاقل از چهار ساعت (وقت و زمان) غفلت نورزد: ساعتی که در آن با پروردگارش مناجات میکند، ساعتی که در آن به محاسبه نفس خویش میپردازد، ساعتی که به دوستانی میپیوندد که عیبهایش را به او گوشزد میکنند، و ساعتی که بین خود و لذتهای حلال و ستوده شده خلوت میکند، و این ساعت آخر یاری دهنده و پشتیبانی برای ساعات دیگر است.(2)
روایت 28.
مَن لا یحضره الفقیه: در روایت صحیح از ابرهیم بن أبی البلاد نقل شده که گفت: در دوران داوود علیه السلام زنی بود که بر خلاف میل باطنیش مردی سراغ او میرفت، پس خداوند به او القا کرد و به آن مرد گفت: هر باری که نزد من میآیی کسی سراغ همسرت میرود و با اوست، پس مرد نزد همسرش رفت و مردی را با او مشاهده کرد، پس آن مرد را نزد داوود علیه السلام آورد و گفت: ای پیامبر خدا، مشکلی برایم پیش آمده که برای کسی پیش نیامده است، داوود گفت: و تو را چه شده است؟ گفت: این مرد را نزد همسرم مشاهده کردم، پس خداوند به داوود وحی کرد که به او بگو: آن گونه که در مورد دیگران قضاوت میکنی در مورد تو قضاوت میشود.(3)
روایت 29.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: هیچ بندهای از بندگانم بدون توجه به دیگر مخلوقاتم به من متوسل نمیشود مگر آنکه آن را از نیتش می فهمم و اگر آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست در سدد اذیت و آزار او برآیند، فرصت خارج شدن از بین آنها را برای او فراهم میکنم، و هیچ بندهای از بندگانم به مخلوقی از مخلوقاتم متوسل نمیشود مگر آنکه آن را از نیتش میفهمم و اسباب آسمانها را از دستانش قطع میکنم و زمین را زیر پایش سخت میگردانم و اهمیت نمیدهم که در چه وادی و بیابانی به هلاکت میرسد.(4)
روایت 30.
فلاح السائل: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: به متکبران یاغی و سرکش بگو: مرا یاد نمیکنند، در حالی که هر بندهای که مرا به یاد داشته باشد از او یاد خواهم کرد، و اگر متکبران مرا یاد کنند آنان را یاد میکنم پس لعنتشان میکنم.(5)
روایت 31.
کتاب حسین بن سعید والنوادر: از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: در میان بنی اسرائیل عابدی بود که داوود علیه السلام شیفته (رفتار) او بود، پس خداوند متعال به او وحی فرمود: هیچ کاری از کارهای او تو را به شگفت وا ندارد چرا که ریا کار است، آنگاه آن مرد فوت کرد پس داوود سر رسید و به او گفته شد: آن مرد فوت کرد؛ داوود گفت: دوست وهمراهتان را دفن کنید، ولی بنی اسرائیل این کار را انکار کردند و گفتند: چگونه در مراسم دفن او حضور نمییابی؟ و آنگاه که غسل داده شد پنجاه مرد برخاستند و خداوند را شاهد گرفتند که چیزی جز خیر و نیکی از او نمیدانند، و به هنگام نماز خواندن بر او نیز پنجاه مرد برخاستند و خداوند را شاهد گرفتند که چیزی جز خیر و نیکی از او نمیدانند، بعد از آنکه او را دفن کردند خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: چه چیز تو را از شهادت دادن بر او منع کرد؟ داوود گفت: وضعیت او که مرا از آن آگاه کردی، خداوند فرمود: اگرچه وضعیت او چنان بود ولی گروهی از عالمان و راهبان برای او شهادت دادند، مرا شاهد گرفتند که چیزی جز خیر ونیکی از او نمیدانند، پس شهادت آنان بر او را پذیرفتم و آنچه را در مورد او می دانستم بخشودم.(6)
روایت 32.
احتجاج، توحید، عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام در میان دلایلی که در مقابل اهل ملّتها بیان داشت به رأس الجالوت فرمود: داوود علیه السلام در زبورش گفت: خداوندا، بعد از مدتی بر پا دارنده سنت و روش نیک را مبعوث گردان. و آیا پیامبری غیر از محمد را میشناسی که سنت را بعد از مدتی به پا داشته باشد؟(7)
روایت 33.
عدة الداعی: از جمله مواردی که خداوند بر داوود علیه السلام وحی فرمود این است: هر که تنها به من وابسته باشد، او را کفایت می کنم، هر که از من درخواستی داشته باشد به او میبخشم، هر که مرا بخواند اجابتش میگویم، ولی دعای او را به تأخیر میاندازم در حالی که معلق است و آن را اجابت نمودهام، تا اینکه قضا و قدر من واقع شود و آنگاه که واقع شد آنچه را درخواست نموده اجابت مینمایم، به مظلوم بگو: دعای تو را به خاطر دلایل بسیار به تأخیر انداختهام در حالی که آن را بر علیه کسانی که به تو ظلم کردهاند اجابت نمودهام
ص: 42
فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَأْتِنِی بِعَبْدٍ آبِقٍ أُثْبِتْکَ فِی اللَّوْحِ حَمِیداً (1).
نبه، تنبیه الخاطر رُوِیَ أَنَّهُ مَکْتُوبٌ فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ حَقٌّ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ لَا یَغْفُلَ عَنْ أَرْبَعِ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ فِیهَا یُنَاجِی رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ فِیهَا یُحَاسِبُ نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یُفْضِی إِلَی إِخْوَانِهِ (2)الَّذِینَ یَصْدُقُونَهُ عَنْ عُیُوبِ نَفْسِهِ (3)وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یُحْمَدُ (4)فَإِنَّ هَذِهِ السَّاعَةَ عَوْنٌ لِتِلْکَ السَّاعَاتِ (5).
یه، من لا یحضره الفقیه فِی الصَّحِیحِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: کَانَتِ امْرَأَةٌ عَلَی عَهْدِ دَاوُدَ علیه السلام یَأْتِیهَا رَجُلٌ یَسْتَکْرِهُهَا عَلَی نَفْسِهَا فَأَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی نَفْسِهَا فَقَالَتْ لَهُ إِنَّکَ لَا تَأْتِینِی مَرَّةً إِلَّا وَ عِنْدَ أَهْلِکَ مَنْ یَأْتِیهِمْ قَالَ فَذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ فَوَجَدَ عِنْدَ أَهْلِهِ رَجُلًا فَأَتَی بِهِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَتَی إِلَیَّ مَا لَمْ یُؤْتَ إِلَی أَحَدٍ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ وَجَدْتُ هَذَا الرَّجُلَ عِنْدَ أَهْلِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ قُلْ لَهُ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ (6).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُفَضَّلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا اعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ ثُمَّ تَکِیدُهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَیْنِهِنَّ وَ مَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ یَدَیْهِ (7)وَ أَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ (8)وَ لَمْ أُبَالِ بِأَیِّ وَادٍ تَهَالَکَ (9).
ص: 41
و من داورترین حاکمان هستم: (ازجمله این دلایل این است که) یا تو نیز بر مردی ظلم کردهای و او علیه تو دعا کرده است بنابراین بی حساب میگردید و استجابت دعا به نفع و ضرر تو نخواهد بود، و یا تو صاحب مرتبهای در بهشت هستی که فقط به واسطه ظلم او بر تو به آن دست مییابی، چرا که من بندگانم را در زمینه اموال و خودشان آزمایش و امتحان میکنم، و چه بسا که بندهای را مریض میگردانم پس نماز و خدمت گزاریاش کاهش مییابد، ولی صدای او هنگامی که در گرفتاری مرا میخواند نزد من از نماز نمازگزاران دوست داشتنیتر است، و چه بسا که بندهای نماز بگزارد و من آن را در صورتش بکوبم و صدایش را از خود پنهان دارم، ای داوود آیا میدانی او کیست؟ آن کسی که با چشم فسق و فجور به حرم مومنان خیره میشود و آن کسی که با خود میگوید اگر سرپرستی کاری به او داده شود ظالمانه گردانها را خواهد زد، ای داوود بر خطا و گناهت سوگواری کن آنگونه که مادر سوگوار بر فرزندش نوحه سر میدهد، کاش کسانی که نزدیک است با زبان خود مردم را بخورند را (درروز قیامت) میدیدی که زبان آنها را مانند پوست حیوانات گستراندهام و اطراف زبانشان را با گرزهایی آتشین زدهام، سپس ملامت کنندهای برآنان گماردهام که میگوید: ای اهل جهنم، این فلان زبان دراز است پس او را بشناسید؛ چه بسیار رکعتهای طولانی که با گریه همراه است و نمازگزار آنها را با ترس و حذر به جای میآورد ولی نزد من به اندازه چرک دست (یا نخ شکاف هسته خرما) ارزش ندارد به خاطر اینکه آنگاه که به قلب او (نمازگزار) نگاه کردم متوجه شدم که بعد از پایان نماز اگر زنی در مقابل ظاهر شود و خود را بر او بنمایاند جوابش را میدهد و اگرمومنی با او معامله کند خیانت میکند.(1)
میگویم: سیّد- خداوند روح او را مقدس گرداند- در کتاب سعدالسعود گفته است: در سوره دوم از زبور داوود علیه السلام چنین الفاظی دیدم: ای داوود، من تو را در زمین به عنوان خلیفه و جانشین تعیین کردم، و تو را تسبیح کننده و پیامبر خویش قرار دادم، در آینده عیسی به جای من پرستش میشود و این به خاطر نیرو و قدرتی است که او را بدان مخصوص گرداندهام
ص: 43
تم، فلاح السائل مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام قُلْ لِلْجَبَّارِینَ لَا یَذْکُرُونِی فَإِنَّهُ لَا یَذْکُرُنِی عَبْدٌ إِلَّا ذَکَرْتُهُ وَ إِنْ ذَکَرُونِی ذَکَرْتُهُمْ فَلَعَنْتُهُمْ (1).
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَابِدٌ فَأُعْجِبَ بِهِ دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ لَا یُعْجِبْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِهِ فَإِنَّهُ مُرَاءٍ قَالَ فَمَاتَ الرَّجُلُ فَأُتِیَ دَاوُدُ فَقِیلَ لَهُ مَاتَ الرَّجُلُ فَقَالَ ادْفِنُوا صَاحِبَکُمْ قَالَ فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ قَالُوا کَیْفَ لَمْ یَحْضُرْهُ قَالَ فَلَمَّا غُسِّلَ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ مِنْهُ إِلَّا خَیْراً فَلَمَّا صَلَّوْا عَلَیْهِ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَلَمَّا دَفَنُوهُ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا مَنَعَکَ أَنْ تَشْهَدَ فُلَاناً قَالَ الَّذِی أَطْلَعْتَنِی عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِهِ قَالَ إِنْ کَانَ لَکَذَلِکَ وَ لَکِنْ شَهِدَهُ قَوْمٌ مِنَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ فَشَهِدُوا لِی مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَأَجَزْتُ شَهَادَتَهُمْ عَلَیْهِ وَ غَفَرْتُ لَهُ عِلْمِی فِیهِ (2).
ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِیمَا احْتَجَّ بِهِ عَلَی أَهْلِ الْمِلَلِ قَالَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام فِی زَبُورِهِ (3)اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ فَهَلْ تَعْرِفُ نَبِیّاً أَقَامَ السُّنَّةَ بَعْدَ الْفَتْرَةِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ (4).
عدة، عدة الداعی فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَنِ انْقَطَعَ إِلَیَّ کَفَیْتُهُ وَ مَنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مَنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنَّمَا أُؤَخِّرُ دَعْوَتَهُ وَ هِیَ مُعَلَّقَةٌ وَ قَدِ اسْتَجَبْتُهَا حَتَّی یَتِمَّ قَضَائِی فَإِذَا تَمَّ قَضَائِی أَنْفَذْتُ مَا سَأَلَ قُلْ لِلْمَظْلُومِ إِنَّمَا أُؤَخِّرُ دَعْوَتَکَ وَ قَدِ اسْتَجَبْتُهَا لَکَ عَلَی (5)
ص: 42
و با اجازه من مردگان را زنده میکند، ای داوود! مرا در میان مخلوقاتم به بخشش و رحمت توصیف کن، به راستی که من بر هرچیز توانا هستم، ای داوود، چه کسی فقط به من وابسته بوده و من او را ناامید گرداندهام؟ یا چه کسی به درگاه من بازگشته و توبه کرده و من او را از درگاه خویش راندهام؟ شما را چه شده که خداوند را بزرگ و مقدس نمیخوانید در حالی که او برای شما قیافه و شکل وجسم قرار داده و شما را به شیوهها و رنگهای گوناگون آفریده است؟ شما را چه شده که در طول شب و روز طاعت خداوند به جای نمیآورید و گناهان را از قلبهایتان دور نمیکنید، تو گویی که نمیمیرید و دنیای شما همیشه پایدار و زوال ناپذیر و قطع ناشدنی است، حال آنکه نزد خودم برای شما در بهشت نعمتهای وسیعتر و پر زرق و برقتر وجود دارد اگر فکر کنید و بیاندیشید، و آنگاه که به سوی من باز آیید و نزدم حاضر شوید خواهید دانست که به آنچه مخلوقات انجام میدهند بینا هستم، پاک و منزّه است خداوند خالق نور و روشنایی.
و در سوره دهم چنین آمده است: ای مردم، از قیامت غافل نشوید، و قشنگی و پر رونق بودن و شادابی زندگی دنیا شما را نفریبد، ای بنی اسرائیل! اگر در بازگشت و معاد خود تفکر کنید و قیامت و آنچه که در آن برای گناهکاران آماده کردهام را به یاد آورید، خنده شما اندک و گریستنتان افزون میگردد، ولی شما از مرگ غافل شدید و عهد و پیمان مرا پشت سر انداختید، و حق مرا سبک و خوار شمردید گویا که گناهکار نیستید و محاسبه نمیشوید، چه بسیار سخن میگویید و (بدان) عمل نمیکنید! و چه بسیار وعده میدهید و خلاف آن رفتار میکنید! و چه بسیار عهد و پیمان میبندید و آن را نقض میکنید! اگر به خشونت و زبری خاک و تنهایی قبر و تاریکی آن بیاندیشید، سخن گفتن شما اندک و یاد و ذکر من در دلهایتان افزون و مشغولیت ذهنتان به من بیشتر خواهد شد، به راستی که کمال مطلوب رشد و کمال اخروی است، اما رشد و کمال دنیوی متغیر و از بین رفتنی است، آیا به آفرینش آسمانها و زمین و نشانهها و علامتهای هشداری که در آنها آماده کردهام فکر نمیکنید، حال آنکه پرندگان را در فضای آسمان نگاه داشتهام و تسبیح میگویند و به دنبال رزق و روزی من میگردند؟ و من بسیار بخشنده و مهربان هستم، پاک و منزه است خداوند خالق و نور و روشنایی.
و در سوره هفدهم آمده است: ای داوود! آنچه میگویم را بشنو، و سلیمان را فرمان ده که بعد از تو بگوید: همانا محمد و پیروان او زمین را به ارث میبرند و آنان با شما تفاوت دارند، نماز گزاردنشان به همراهی تنبور نیست و تارهای نوازندگی را مقدس نمیشمارند، پس بر تقدیس و تکریم خود (برای ذات خداوند) بیافزا، و آنگاه که صوت به تقدیس من رها میکنید گریستن خود در هر ساعت را افزایش دهید،
ص: 44
مَنْ ظَلَمَکَ لِضُرُوبٍ کَثِیرَةٍ غَابَتْ عَنْکَ وَ أَنَا أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ إِمَّا أَنْ تَکُونَ قَدْ ظَلَمْتَ رَجُلًا فَدَعَا عَلَیْکَ فَتَکُونُ هَذِهِ بِهَذِهِ لَا لَکَ وَ لَا عَلَیْکَ وَ إِمَّا أَنْ تَکُونَ لَکَ دَرَجَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَا تَبْلُغُهَا عِنْدِی إِلَّا بِظُلْمِهِ لَکَ لِأَنِّی أَخْتَبِرُ عِبَادِی فِی أَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ رُبَّمَا أَمْرَضْتُ الْعَبْدَ فَقَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ خِدْمَتُهُ وَ لَصَوْتُهُ إِذَا دَعَانِی فِی کُرْبَتِهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ صَلَاةِ الْمُصَلِّینَ وَ لَرُبَّمَا صَلَّی الْعَبْدُ فَأَضْرِبُ بِهَا وَجْهَهُ وَ أَحْجُبُ عَنِّی صَوْتَهُ أَ تَدْرِی مَنْ ذَلِکَ یَا دَاوُدُ ذَلِکَ الَّذِی یُکْثِرُ الِالْتِفَاتَ إِلَی حُرَمِ الْمُؤْمِنِینَ بِعَیْنِ الْفِسْقِ وَ ذَلِکَ الَّذِی حَدَّثَتْهُ نَفْسُهُ لَوْ وَلِیَ أَمْراً لَضَرَبَ فِیهِ الْأَعْنَاقَ ظُلْماً یَا دَاوُدُ نُحْ عَلَی خَطِیئَتِکَ کَالْمَرْأَةِ الثَّکْلَی عَلَی وَلَدِهَا لَوْ رَأَیْتَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ النَّاسَ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ قَدْ بَسَطْتُهَا بَسْطَ الْأَدِیمِ وَ ضَرَبْتُ نَوَاحِیَ أَلْسِنَتِهِمْ بِمَقَامِعَ مِنْ نَارٍ ثُمَّ سَلَّطْتُ عَلَیْهِمْ مُوَبِّخاً لَهُمْ یَقُولُ یَا أَهْلَ النَّارِ هَذَا فُلَانٌ السَّلِیطُ فَاعْرِفُوهُ کَمْ رَکْعَةٍ طَوِیلَةٍ فِیهَا بُکَاءٌ بِخَشْیَةٍ قَدْ صَلَّاهَا صَاحِبُهَا لَا تُسَاوِی عِنْدِی فَتِیلًا حِینَ نَظَرْتُ فِی قَلْبِهِ فَوَجَدْتُهُ إِنْ سَلَّمَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ بَرَزَتْ لَهُ امْرَأَةٌ وَ عَرَضَتْ عَلَیْهِ نَفْسَهَا أَجَابَهَا وَ إِنْ عَامَلَهُ مُؤْمِنٌ خَانَهُ (1).
أَقُولُ: قَالَ السَّیِّدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی زَبُورِ دَاوُدَ علیه السلام فِی السُّورَةِ الثَّانِیَةِ مَا هَذَا لَفْظُهُ (3)دَاوُدُ إِنِّی جَعَلْتُکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْتُکَ مُسَبِّحِی وَ نَبِیِّی وَ سَیُتَّخَذُ عِیسَی إِلَهاً مِنْ دُونِی مِنْ أَجْلِ مَا مَکَّنْتُ فِیهِ مِنَ الْقُوَّةِ
ص: 43
ای داوود! اموال خود را از راه حرام جمع نکنید که من نماز چنین اشخاصی را نمیپذیرم، اگر لازم باشد پدرت را به خاطر انجام گناه و برادرت را به خاطر انجام حرام ترک کن، و بر بنی اسرائیل بخوان خبر دو مردی را که در دوران ادریس پیامبر زندگی میکردند، پس تجارتی برای آنان پیش آمد حال آنکه زمان ادای نمازی واجب نیز فرا رسیده بود، یکی از آن دو گفت: شروع به جا به جا نمودن فرمان خدا میکنم، و دیگری گفت: تجارتم را شروع میکنم و فرمان خدا را به ما بعد موکول میکنم، پس این به دنبال تجارتش رفت و آن پی نمازش، آنگاه به ابرها وحی کردم و در آنها دمیدم و آتشی را برافروختم و آتش همه جا را احاطه کرد و مرد (دوم) به آتش و تاریکی مشغول شد پس هم تجارتش را از دست داد هم نمازش را، و بر در خانهاش نوشته شد: بنگرید که دنیا و زیاده خواهی با صاحبش چه میکند. ای داوود! گناهان کبیره و کبر و غرور، مایه غضب هستند که هرگز تغییر نمیکنند، و هرگاه ستمگری را دیدی که دنیا مقام او را بلند گردانده به او غبطه نخور، چرا که سرنوشتش غیر از دو امر نیست: یا ستمگری ستمگرتر از خودش را بر او مسلّط میگردانم پس از او انتقام میگیرد، و یا در روز قیامت او را ملزم به باز پس دادن نتایج ظلمش میکنم. ای داوود! کاش صاحب نتایج و پیآمدهای ظلم را میدیدی که گردن بندی از آتش برگردنش قرار داده شده است، پس خودتان را محاسبه کنید، با انصاف با مردم رفتار کنید، و دنیا و زینتش را رها کنید، ای انسان غافل چه میکنی با دنیایی که مرد سالم در آن خارج میشود و مریض برمیگردد، و برای جمع کردن خراج و مالیات بیرون میرود و با آهن و غلّ و زنجیر دربند میشود، و سالم خارج میشود و کشته شده برمیگردد. وای بر شما، اگر بهشت و نعمتهایی که در آن برای دوستانم آماده کردهام را میدیدید هیچگاه داروی آن را با شهوت نمیچشیدید، کجایند دوست داران خوراکی و نوشیدنی لذیذ؟ کجایند آنانی که گریه را با خنده همراه کردند؟ کجایند کسانی که در تابستان و زمستان به سمت مساجد هجوم آوردند؟ امروز بنگرید که چشمهایتان چه میبیند، پس چه بسیار شب زندهداری میکردید و مردم در خواب بودند، امروز از هرچه میخواهید لذت ببرید چرا که من از همه شما راضی گشتهام، و اعمال پاک و مطهر شما خشم مرا از ساکنان دنیا دفع میکرد، ای چشمه رضوان اکنون آنان را بنوشان؛ و بهشتیان مینوشند و شادابی چهرهشان افزون میگردد، آنگاه رضوان میگوید: آیا میدانید چرا شما را نوشاندم؟ به خاطر اینکه شرم خود از حرام بازداشتید
ص: 45
وَ جَعَلْتُهُ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِی دَاوُدُ صِفْنِی لِخَلْقِی بِالْکَرَمِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَنِّی عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ دَاوُدُ مَنْ ذَا الَّذِی انْقَطَعَ إِلَیَّ فَخَیَّبْتُهُ أَوْ مَنْ ذَا الَّذِی أَنَابَ إِلَیَّ فَطَرَدْتُهُ عَنْ بَابِ إِنَابَتِی مَا لَکُمْ لَا تُقَدِّسُونَ اللَّهَ وَ هُوَ مُصَوِّرُکُمْ وَ خَالِقُکُمْ عَلَی أَلْوَانٍ شَتَّی مَا لَکُمْ لَا تَحْفَظُونَ طَاعَةَ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ تَطْرُدُونَ الْمَعَاصِیَ عَنْ قُلُوبِکُمْ کَأَنَّکُمْ لَا تَمُوتُونَ وَ کَأَنَّ دُنْیَاکُمْ بَاقِیَةٌ لَا تَزُولُ وَ لَا تَنْقَطِعُ (1)وَ لَکُمْ فِی الْجَنَّةِ عِنْدِی أَوْسَعُ وَ أَخْصَبُ لَوْ عَقَلْتُمْ وَ تَفَکَّرْتُمْ وَ سَتَعْلَمُونَ إِذَا حَضَرْتُمْ وَ صِرْتُمْ إِلَیَّ أَنِّی بِمَا تَعْمَلُ الْخَلْقُ بَصِیرٌ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ الْعَاشِرَةِ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَغْفُلُوا عَنِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ لِبَهْجَةِ الدُّنْیَا وَ نَضَارَتِهَا (2)بَنِی إِسْرَائِیلَ لَوْ تَفَکَّرْتُمْ فِی مُنْقَلَبِکُمْ وَ مَعَادِکُمْ وَ ذَکَرْتُمُ الْقِیَامَةَ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا لِلْعَاصِینَ قَلَّ ضَحِکُکُمْ وَ کَثُرَ بُکَاؤُکُمْ وَ لَکِنَّکُمْ غَفَلْتُمْ عَنِ الْمَوْتِ وَ نَبَذْتُمْ عَهْدِی وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ اسْتَخْفَفْتُمْ بِحَقِّی کَأَنَّکُمْ لَسْتُمْ بِمُسِیئِینَ وَ لَا مُحَاسَبِینَ کَمْ تَقُولُونَ وَ لَا تَفْعَلُونَ وَ کَمْ تَعِدُونَ فَتُخْلِفُونَ وَ کَمْ تُعَاهِدُونَ فَتَنْقُضُونَ لَوْ تَفَکَّرْتُمْ فِی خُشُونَةِ الثَّرَی (3)وَ وَحْشَةِ الْقَبْرِ وَ ظُلْمَتِهِ لَقَلَّ کَلَامُکُمْ وَ کَثُرَ ذِکْرُکُمْ وَ اشْتِغَالُکُمْ لِی إِنَّ الْکَمَالَ کَمَالُ الْآخِرَةِ وَ أَمَّا کَمَالُ الدُّنْیَا فَمُتَغَیِّرٌ وَ زَائِلٌ لَا تَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا مِنَ الْآیَاتِ وَ النُّذُرِ وَ حَبَسْتُ الطَّیْرَ فِی جَوِّ السَّمَاءِ یُسَبِّحْنَ وَ یَسْرَحْنَ (4)فِی رِزْقِی وَ أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ السَّابِعَةَ عَشَرَ دَاوُدُ اسْمَعْ مَا أَقُولُ وَ مُرْ سُلَیْمَانَ یَقُولُ بَعْدَکَ إِنَّ الْأَرْضَ أُورِثُهَا مُحَمَّداً (5)وَ أُمَّتَهُ وَ هُمْ خِلَافُکُمْ وَ لَا تَکُونُ صَلَاتُهُمْ بِالطَّنَابِیرِ وَ لَا یُقَدِّسُونَ الْأَوْتَارَ فَازْدَدْ مِنْ تَقْدِیسِکَ وَ إِذَا زَمَّرْتُمْ (6)بِتَقْدِیسِی فَأَکْثِرُوا الْبُکَاءَ بِکُلِّ سَاعَةٍ
ص: 44
و به پادشاهان و ثروتمندان و نه مساکین و تهیدستان غبطه نخوردید، ای رضوان هشت هزار برابر آنچه برای بندگانم آماده کردهام را بر آنان ظاهر ساز. ای داوود، هرکه با من تجارت کند سودمندترین تاجران خواهد بود، و هر که دنیا او را بر زمین افکند زیانکارترین زیانکاران خواهد بود. وای برتو ای فرزند آدم که قساوت قلبت چه افزون گشته است! آیا پدر و مادرت میمیرند و از مردن آنها پند و عبرت نمیگیری؟! ای فرزند آدم آیا به چهارپایی که میمیرد سپس باد میکند و تبدیل به لاشهای گندیده میشود نمینگری، حال آنکه حیوان است و هیچ گناهی ندارد؟ ولی اگر بار گناهان تو بر کوههای استوار و مقاوم گذاشته شود آنها را نابود میکند. ای داوود! قسم به عزت و بزرگیام که چیزی زیانآورتر و فتنهانگیزتر از اموال و اولاد برای شما و قلبهایتان وجود ندارد، و تنها عمل صالح است که نزد من والا و رفیع گردانده شده است، و من بر هر چیزی احاطه دارم. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.
و در سوره بیست و سه چنین میخوانیم: ای فرزند گِل و آب پست و بی مقدار، و ای فرزند غفلت وغرور، به چیزهایی که بر شما حرام شدهاند زیاد نظر نیندازید، پس اگر مجرای گناهان را میدیدید آن را پلید و کثیف میشمردید، و ای کاش زنان معطّری را میدیدید که از عادت ماهیانه و مریضی معاف شدهاند، آنان همیشه راضی هستند و هیچگاه خشمگین نمیشوند، و زندگی ابدی دارند و هرگز نمیمیرند، هر بار که صاحبشان از آنان کام جوید دوباره بکر و دوشیزه میگردند، نرمتر و لطیفتر از کره و شیرینتر ازعسل هستند، (دربهشت) مابین تخت و بستر خواب امواجی از شراب وعسل در تلاطم است، رودها از بس فراوانند گویا از هم میجوشند، وای بر تو این است سرمایه بزرگ ونعمت طولانی و زندگانی مرفّه و فراخ و شادمانی همیشگی و آسایش ابدی، همه هستی نزد من است، و من توانا و چیره و حکیم هستم. پاک و منزّه است خداوند خالق نور.
و در سوره سیام: ای فرزند آدم، ای گروگانهای مرگ، برای آخرتتان تلاش کنید و با دنیا آن را بخرید، و مانند قومی نباشید که آخرت را لهو و لعب فرض کردهاند، و آگاه باشید که هر که به من قرض دهد سرمایهاش رشد میکند و سودش فراوان میشود،
ص: 46
و هرکس به شیطان قرض دهد با او همنشین میشود، شما را چه شده که بر سر دنیا به مسابقه میپردازید و از حق و حقیقت عدول میکنید، شرافت اصل و تبار شما را مغرور گردانده است پس اصل و تبار مخلوقاتی که از گِل آفریده شده چه میتواند باشد؟ به راستی که نزد من اصل و تبار فقط تقواست، ای فرزند آدم! شما و آنچه که به غیر از خدا میپرستید در آتش جهنم جای دارید، شما از من بری هستند و من از شما بری، مرا به عبادت شما نیازی نیست تا اینکه خالصانه اسلام را گردن نهید، و من توانا و حکیم هستم، پاک و منزّه است خداوند خالق نور.
و در سوره چهل و شش: ای فرزند آدم! حقّ مرا خوار و بیمقدار نشمارید که شما را در آتش جهنم خار و ذلیل میگردانم، به راستی که رباخواری، اعضای درونی و کبدهایتان را تکه تکه میکند، آنگاه که قصد پرداخت صدقه را دارید آن را با آب یقینِ راستین بشویید، چرا که من قبل از گیرنده صدقه دست خود به سوی آن دراز میکنم، پس اگر از مال حرام باشد آن را از حسابِ گیرندهاش حذف میکنم و اگر از مال حلال باشد میگویم: قصری را در بهشت برای او بنیان نهید؛ ریاست، ریاست پادشاهی نیست بلکه ریاست، فقط ریاست آخرت است. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.
و در سوره چهل و هفت: ای داوود آیا میدانی چرا بنی اسرائیل را مسخ و برخی از آنان را تبدیل به میمون و خوک کردم؟ چرا که هرگاه شخص ثروتمند با گناه بزرگ نزد آنان میآمد با او مدارا میکردند و هرگاه شخص مسکین با گناه کوچکتر نزد آنان میآمد از او انتقام میگرفتند، لعنت من بر هر حاکم مسلّطی که در مورد ثروتمند و فقیر احکام یکسانی صادر نمیکند واجب شده است، شما در دنیا از هوی و هوس پیروی میکنید، اگر من با شما خلوت کنم و رودر رو قرار گیریم در آن صورت مکان گریزتان کجاست؟ چقدر شما را از نظر داشتن به حرم مومنان منع کردم؟ و زبان شما در هدف قرار دادن آبروی مردم دراز گشت، پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.
ص: 47
دَاوُدُ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَجْمَعُوا الْمَالَ مِنَ الْحَرَامِ فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ صَلَاتَهُمْ وَ اهْجُرْ أَبَاکَ عَلَی الْمَعَاصِی وَ أَخَاکَ عَلَی الْحَرَامِ وَ اتْلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبَأَ رَجُلَیْنِ کَانَا عَلَی عَهْدِ إِدْرِیسَ فَجَاءَتْ لَهُمَا تِجَارَةٌ وَ قَدْ فُرِضَتْ عَلَیْهِمَا صَلَاةٌ مَکْتُوبَةٌ فَقَالَ الْوَاحِدُ أَبْدَأُ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ قَالَ الْآخَرُ أَبْدَأُ بِتِجَارَتِی وَ أَلْحَقُ أَمْرَ اللَّهِ فَذَهَبَ هَذَا لِتِجَارَتِهِ وَ هَذَا لِصَلَاتِهِ فَأَوْحَیْتُ إِلَی السَّحَابِ فَنَفَخَتْ (1)وَ أَطْلَقَتْ نَاراً وَ أَحَاطَتْ وَ اشْتَغَلَ الرَّجُلُ (2)بِالسَّحَابِ وَ الظُّلْمَةِ فَذَهَبَتْ تِجَارَتُهُ وَ صَلَاتُهُ وَ کُتِبَ عَلَی بَابِهِ انْظُرُوا مَا تَصْنَعُ الدُّنْیَا وَ التَّکَاثُرُ بِصَاحِبِهِ دَاوُدُ إِنَّ الْکَبَائِرَ وَ الْکِبْرَ حَرَدٌ (3)لَا یَتَغَیَّرُ أَبَداً فَإِذَا رَأَیْتَ ظَالِماً قَدْ رَفَعَتْهُ الدُّنْیَا فَلَا تَغْبِطْهُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَحَدِ الْأَمْرَیْنِ إِمَّا أَنْ أُسَلِّطَ عَلَیْهِ ظَالِماً أَظْلَمَ مِنْهُ فَیَنْتَقِمَ مِنْهُ وَ إِمَّا أُلْزِمَهُ رَدَّ التَّبِعَاتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ دَاوُدُ لَوْ رَأَیْتَ صَاحِبَ التَّبِعَاتِ قَدْ جُعِلَ فِی عُنُقِهِ طَوْقٌ مِنْ نَارٍ فَحَاسِبُوا نُفُوسَکُمْ وَ أَنْصِفُوا النَّاسَ وَ دَعُوا الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا یَا أَیُّهَا الْغَفُولُ مَا تَصْنَعُ بِدُنْیَا یَخْرُجُ مِنْهَا الرَّجُلُ صَحِیحاً (4)وَ یَرْجِعُ سَقِیماً وَ یَخْرُجُ فَیَجْبَی (5)جِبَایَةً فَیُکَبَّلُ بِالْحَدِیدِ وَ الْأَغْلَالِ وَ یَخْرُجُ الرَّجُلُ صَحِیحاً فَیُرَدُّ قَتِیلًا وَیْحَکُمْ لَوْ رَأَیْتُمُ الْجَنَّةَ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا لِأَوْلِیَائِی مِنَ النَّعِیمِ لَمَا ذُقْتُمْ دَوَاءَهَا بِشَهْوَةٍ (6)أَیْنَ الْمُشْتَاقُونَ إِلَی لَذِیذِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَیْنَ الَّذِینَ جَعَلُوا مَعَ الضَّحِکِ بُکَاءً أَیْنَ الَّذِینَ هَجَمُوا عَلَی مَسَاجِدِی فِی الصَّیْفِ وَ الشِّتَاءِ انْظُرُوا الْیَوْمَ مَا تَرَی أَعْیُنُکُمْ فَطَالَ مَا کُنْتُمْ تَسْهَرُونَ وَ النَّاسُ نِیَامٌ فَاسْتَمْتِعُوا الْیَوْمَ مَا أَرَدْتُمْ فَإِنِّی قَدْ رَضِیتُ عَنْکُمْ أَجْمَعِینَ وَ لَقَدْ کَانَتْ أَعْمَالُکُمُ الزَّاکِیَةُ تَدْفَعُ سَخَطِی عَنْ أَهْلِ الدُّنْیَا یَا رِضْوَانُ اسْقِهِمْ مِنَ الشَّرَابِ الْآنَ فَیَشْرَبُونَ وَ تَزْدَادُ وُجُوهُهُمْ نَضْرَةً فَیَقُولُ رِضْوَانُ هَلْ تَدْرُونَ لِمَ فَعَلْتُ هَذَا لِأَنَّهُ لَمْ تَطَأْ فُرُوجُکُمْ فُرُوجَ الْحَرَامِ وَ لَمْ
ص: 45
و در سوره شصت و پنج میخوانیم: آیا در سخنرانی فصیح هستید و در عمل کوتاهی به خرج میدهید؟ پس اگر در عمل فصیح بودید و در سخنرانی کوتاهی به خرج میدادید برای شما امیدوار کنندهتر بود، ولی روی به آیات من آوردید و آنها را به مسخره گرفتید، و اقدام به کج روی و ستم و بی انصافی نمودید و به آنها شهرت یافتید، و دانستید که راه گریزی از من نیست ولی خیالتان از مصائب غافلگیرانه دنیا راحت شد.
ای داوود! بخوان بر بنی اسرائیل خبر مردی را که زمین، فرمانبردار او شد تا اینکه برآن چیره شد، و او سعی در ایجاد فساد در زمین داشت و حق را فرونشاند و باطل را آشکار ساخت و دنیا را آباد و قلعهها را محکم ساخت، و اموال را اندوخت، پس در حالی که در اوج نعمت و زندگانی فراخ دنیا بود به زنبور وحی شد که گوشت گونهاش را بخورد و وارد قصر شود و پادشاه را نیش بزند، آنگاه زنبور وارد شد و در حضور نگاهبانان و وزیران و همراهان پادشاه گونهاش را نیش زد، پس ورم کرد و خون و خونآبه از آن جاری شد، و تکه هایی از گوشت صورتش را از بین برد تا جائی که هر کسی نزدش مینشست بوی ناخوشایندی از او به مشامش میرسید، و در نهایت جسد آن پادشاه بدون سر به خاک سپرده شد، پس اگر پند واندرز آدمیزاد را (از کار زشت) باز میداشت آنان را باز میداشتم، ولی به سرگرمی دنیا و تفریح خود مشغول شدهاند، بنابراین آنان را رها ساز که سرگرم شوند و به بازی بپردازند تا دستور و فرمان من به سراغ آنان آید و در آن حال پاداش نیکوکاران را ضایع نمیگردانم. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.(1)
میگویم: ادامه آنچه از زبور نقل کردیم و سایر حکمتهای داوود علیه السلام در کتاب المواعظ (کتاب پند و اندرزها) خواهد آمد. إن شاءالله تعالی.
باب چهارم : داستان اصحاب سبت
آیات
- و لقد علمتم الّذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین * فجعلناها نکالاَ لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتّقین.(2)
{و کسانی از شما را که در روز دو شنبه [از فرمان خدا] تجاوز کردند نیک شناختید، پس ایشان را گفتیم بوزینگانی طرد شده باشید و ما آن [عقوبت] را برای حاضران و [نسلهای] پس از آن عبرتی و برای پرهیزگاران پندی قرار دادیم.}
- أو نلعنهم کما لعنّا أصحاب السبت.(3)
{یا همچنان که اصحاب سبت را لعنت کردیم آنان را [نیز] لعنت کنیم.}
- قلنا لهم لا تعتدوا فی السبت و أخذنا منهم میثاقهم غلیظاَ.(4)
{و به آنان گفتیم در روز شنبه تجاوز مکنید و از ایشان پیمان استواری گرفتیم.}
- واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر إذ یعدون فی السبت إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاَ لا یسبتون لا تأتیهم کذلک نبلوهم بما کانوا یفسقون * و إذ قالت أمّة منهم لم تعظون قوماَ مهلکهم أو معذّبهم عذاباَ شدیداَ قالوا معذرة إلی ربّکم و لعلّهم یتّقون * فلمّا نسوا ما ذکروا به أنجینا الّذین ینهون عن السوء و أخذنا الّذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون * فلمّا عتوا و عمّا نهوا عنه قلنا لهم کونوا قردة خاسئین.(5)
{و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود از ایشان جویا شو آنگاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز میکردند، آنگاه که روز شنبه آنان ماهیهایشان روی آب میآمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمیآمدند، این گونه ما آنان را به سبب آنکه نافرمانی میکردند میآزمودیم. و آنگاه که گروهی از ایشان گفتند: چرا قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد پند میدهید؟ گفتند: تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند. پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند از یاد بردند کسانی را که از [کار] بد باز میداشتند نجات دادیم و کسانی که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی میکردند به عذابی شدید گرفتار کردیم. و چون از آنچه از آن نهی شده بودند سر پیچی کردند به آنان گفتیم بوزینگانی رانده شده باشید.}
- إنّما جعل السبت علی الّذین اختلفوا فیه و إنّ ربّکم لیحکم بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون.(6)
{[بزرگداشت] شنبه بر کسانی که درباره آن اختلاف کردند مقرر گردید، و قطعاً پروردگارت روز رستاخیز میان آنها درباره چیزی که اختلاف میکردند داوری خواهد کرد.}
تفسیر
گفته شده معنی آیات به این صورت است: روز شنبه به صورت لعنت و مسخ بر کسانی که در مورد آن اختلاف داشتهاند قرار داده شده است، زمانی آن را حرام دانسته و سپس حلالش گرداندند، پس خداوند نیز آنان را مسخ کرد؛ و گفته شده: یعنی بزرگداشت روز شنبه بر یهود که در مورد روز جمعه اختلاف داشتهاند واجب شده است، آنان به بزرگداشت روز جمعه فرمان داده شدند ولی از آنچه بدان امر شدند عدول کردند؛ و گفته شده: آنان که اختلاف پیدا کردند یهودیان و مسیحیان بودند، برخی از آنان میگفتند: شنبه بزرگترین روزهاست چرا که خداوند متعال در آن روز از آفریدن اشیاء فارغ گشت، و دیگران میگفتند: بلکه روز یکشنبه بزرگتر است چرا که خداوند در آن روز آفرینش اشیاء را آغاز نمود؛ و نظر وسط را آن چه در حدیث می آید تایید می کند.
ص: 49
تَغْبِطُوا الْمُلُوکَ وَ الْأَغْنِیَاءَ غَیْرَ الْمَسَاکِینِ یَا رِضْوَانُ أَظْهِرْ لِعِبَادِی مَا أَعْدَدْتُ لَهُمْ ثَمَانِیَةَ ألف (آلَافِ) ضِعْفٍ یَا دَاوُدُ مَنْ تَاجَرَنِی فَهُوَ أَرْبَحُ التَّاجِرِینَ وَ مَنْ صَرَعَتْهُ الدُّنْیَا فَهُوَ أَخْسَرُ الْخَاسِرِینَ وَیْحَکَ یَا ابْنَ آدَمَ مَا أَقْسَی قَلْبَکَ أَبُوکَ وَ أُمُّکَ یَمُوتَانِ وَ لَیْسَ لَکَ عِبْرَةٌ بِهِمَا یَا ابْنَ آدَمَ أَ لَا تَنْظُرُ إِلَی بَهِیمَةٍ مَاتَتْ فَانْتَفَخَتْ وَ صَارَتْ جِیفَةً وَ هِیَ بَهِیمَةٌ وَ لَیْسَ لَهَا ذَنْبٌ وَ لَوْ وُضِعَتْ أَوْزَارُکَ عَلَی الْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ لَهَدَّتْهَا دَاوُدُ وَ عِزَّتِی مَا شَیْ ءٌ أَضَرَّ عَلَیْکُمْ مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ أَوْلَادِکُمْ وَ لَا أَشَدَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ فِتْنَةً مِنْهَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ عِنْدِی مَرْفُوعٌ وَ أَنَا بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ الثَّالِثَةِ وَ الْعِشْرِینَ یَا بَنِی الطِّینِ وَ الْمَاءِ الْمَهِینِ (1)وَ بَنِی الْغَفْلَةِ وَ الْغِرَّةِ لَا تُکْثِرُوا الِالْتِفَاتَ إِلَی مَا حَرَّمْتُ عَلَیْکُمْ فَلَوْ رَأَیْتُمْ مَجَارِیَ الذُّنُوبِ لَاسْتَقْذَرْتُمُوهُ وَ لَوْ رَأَیْتُمُ الْعَطِرَاتِ (2)قَدْ عُوفِینَ مِنْ هَیَجَانِ الطَّبَائِعِ فَهُنَّ الرَّاضِیَاتُ فَلَا یَسْخَطْنَ أَبَداً وَ هُنَّ الْبَاقِیَاتُ فَلَا یَمُتْنَ أَبَداً کُلَّمَا اقْتَضَّهَا (3)صَاحِبُهَا رَجَعَتْ بِکْراً أَرْطَبَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ بَیْنَ السَّرِیرِ وَ الْفِرَاشِ أَمْوَاجٌ تَتَلَاطَمُ مِنَ الْخَمْرِ وَ الْعَسَلِ کُلُّ نَهَرٍ یَنْفُذُ مِنْ آخَرَ وَیْحَکَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْمُلْکُ الْأَکْبَرُ وَ النَّعِیمُ الْأَطْوَلُ وَ الْحَیَاةُ الرَّغِدَةُ وَ السُّرُورُ الدَّائِمُ وَ النَّعِیمُ الْبَاقِی عِنْدِیَ الدَّهْرُ کُلُّهُ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی الثَّلَاثِینَ (4)بَنِی آدَمَ رَهَائِنَ الْمَوْتَی (5)اعْمَلُوا لِآخِرَتِکُمْ وَ اشْتَرُوهَا بِالدُّنْیَا وَ لَا تَکُونُوا کَقَوْمٍ أَخَذُوهَا لَهْواً وَ لَعِباً وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَنْ قَارَضَنِی نَمَتْ بِضَاعَتُهُ وَ تَوَفَّرَ رِبْحُهَا
ص: 46
روایات
روایت 1.
علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: یهودیان به ترک عمل در روز جمعه امر شدند ولی روز جمعه را ترک کردند و روز شنبه به ترک آن عمل پرداختند، پس صید در روز شنبه بر آنان حرام شد.(1)
در تفسیر عیاشی نیز نظیر همین روایت نقل شده است.(2)
روایت 2.
تفسیر علی بن ابراهیم: خداوند به اصحاب السبت مهلت داد تا اینکه خود را برتر پنداشتند و گفتند: همانا روز شنبه برای ما حلال است، و بر گذشتگان ما حرام بوده است- و به سبب حلال پنداشتن روز شنبه مجازات میشدند- ولی بر ما حرام نیست، و از آن زمان که روز شنبه را حلال گرداندهایم پیوسته در خیر و نعمت به سر میبریم، و اموال و سلامتی جسم ما افزون گشته است، سپس خداوند شبانگاهان آنان را مجازات کرد حال آنکه در غفلت به سر میبردند.(3)
روایت 3.
الکافی: از امام صادق علیه السلام درباره (جرّیّ) - نوعی ماهی دریایی دراز که فقط استخوان سر و ستون فقرات دارد- سؤال شد و ایشان فرمود: خداوند متعال طائفهای از بنی اسرائیل را مسخ کرد پس از میان حیوانات دریایی، جرّیّ و زمّیر- نوعی ماهی تیغدار که در آبهای شیرین یافت میشود – و مار ماهی و غیره و از میان حیوانات زمینی، میمون و خوکها و وَبر- حیوانی کوچکتر از گربه با دُم و گوشهای کوتاه- و وَرل- نوعی سوسمار با دُم باریک و دراز- و غیره بر آنان حرام شد.(4)
توضیح
جوهری گفته است: (وَرل) حیوانی شبیه به سوسمار است.
روایت 4.
الکافی: امام صادق علیه السلام
ص: 50
وَ مَنْ قَارَضَ الشَّیْطَانَ قُرِنَ مَعَهُ مَا لَکُمْ تَتَنَافَسُونَ فِی الدُّنْیَا وَ تَعْدِلُونَ عَنِ الْحَقِّ غَرَّتْکُمْ أَحْسَابُکُمْ فَمَا حَسَبُ امْرِئٍ خُلِقَ مِنَ الطِّینِ إِنَّمَا الْحَسَبُ عِنْدِی هُوَ التَّقْوَی بَنِی آدَمَ إِنَّکُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ مِنِّی بُرَآءُ وَ أَنَا مِنْکُمْ بَرِی ءٌ لَا حَاجَةَ لِی فِی عِبَادَتِکُمْ حَتَّی تُسْلِمُوا إِسْلَاماً مُخْلَصاً وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (1)وَ فِی السَّادِسَةِ وَ الْأَرْبَعِینَ بَنِی آدَمَ لَا تَسْتَخِفُّوا بِحَقِّی فَأَسْتَخِفَّ بِکُمْ فِی النَّارِ إِنَّ أَکَلَةَ الرِّبَا تُقَطَّعُ أَمْعَاؤُهُمْ وَ أَکْبَادُهُمْ إِذَا نَاوَلْتُمُ الصَّدَقَاتِ فَاغْسِلُوهَا بِمَاءِ الْیَقِینِ فَإِنِّی أَبْسُطُ یَمِینِی قَبْلَ یَمِینِ الْآخِذِ فَإِذَا کَانَتْ مِنْ حَرَامٍ حَذَفْتُ بِهَا فِی وَجْهِ الْمُتَصَدِّقِ وَ إِنْ کَانَتْ مِنْ حَلَالٍ قُلْتُ ابْنُوا لَهُ قُصُوراً فِی الْجَنَّةِ وَ لَیْسَتِ الرِّئَاسَةُ رِئَاسَةَ الْمُلْکِ إِنَّمَا الرِّئَاسَةُ رِئَاسَةُ الْآخِرَةِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السَّابِعَةِ وَ الْأَرْبَعِینَ أَ تَدْرِی یَا دَاوُدُ لِمَ مَسَخْتُ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِیرَ لِأَنَّهُمْ إِذَا جَاءَ الْغَنِیُّ بِالذَّنْبِ الْعَظِیمِ سَاهَلُوهُ وَ إِذَا جَاءَ الْمِسْکِینُ بِأَدْنَی مِنْهُ انْتَقَمُوا مِنْهُ وَجَبَتْ لَعْنَتِی عَلَی کُلِّ مُتَسَلِّطٍ فِی الْأَرْضِ لَا یُقِیمُ الْغَنِیَّ وَ الْفَقِیرَ بِأَحْکَامٍ وَاحِدَةٍ إِنَّکُمْ تَتَّبِعُونَ الْهَوَی فِی الدُّنْیَا (2)أَیْنَ الْمَفَرُّ مِنِّی إِذَا تَخَلَّیْتُ بِکُمْ کَمْ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنِ الِالْتِفَاتِ إِلَی حُرَمِ الْمُؤْمِنِینَ وَ طَالَتْ أَلْسِنَتُکُمْ (3)فِی أَعْرَاضِ النَّاسِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ
ص: 47
در حدیثی طولانی فرموده است: آنگاه که تعدای از مؤمنان هر قوم دعوت پیامبر خود را اجابت گفتند، برای هر پیامبری شریعت و اسلوب مشخصی قرار داده شد، و منظور از شریعت و اسلوب راه و روشی بود که هر پیامبر بر اساس آن رفتار میکرد، و از جمله راه و روشی که خداوند متعال موسی را به آن امر کرد آن بود که روز شنبه را برای آنان- یهودیان- روز ریاضت و روزه قرار دهد، و هرکس از قوم ثمود که روز شنبه را گرامی داشته و از ترس خداوند محّرمات آن روز را حلال ندانسته بود حال آنکه ماهیها فقط در آن روز سراغ آنان میآمدند، خداوند او را وارد بهشت کرد، و هرکس حقّ خداوند را خوار و بی ارزش شمرد و محرّماتی که خداوند از آنها نهی کرده بود را حلال دانست، خداوند او را وارد آتش جهنم گرداند، و این ماجرا هنگامی بود که عدهای از یهودیان ماهیها را حلال دانستند و زندانیشان کردند و در روز شنبه آنان را خوردند، پس خداوند بر آن عدّه خشم گرفت حال آنکه شریکی برای خداوند رحمان قرار نداده و در مسألهای که موسی علیه السلام از آن خبر میداد نیز شک نکرده بودند، پس خداوند متعال فرمود: «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» {و کسانی از شما را که در روز شنبه [از فرمان خدا] تجاوز کردند نیک شناختید، پس ایشان را گفتیم بوزینگانی طرد شده باشید.} خبر. (1)
روایت 5.
تفسیر علی بن ابراهیم: «واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر إذ یعدون فی السبت إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاَ لا یسبتون لا تأتیهم»
{و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود جویا شو آنگاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز میکردند آنگاه که روز شنبه ماهیهایشان روی آب میآمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمیآمدند.} منظور از آن شهر، شهری متعلق به بنی اسرائیل است که نزدیک دریا بوده است، و آب بر اثر جزر و مدّ در آن جاری و وارد رودها و زراعتهایشان میشد، و ماهیها از دریا خارج میشدند تا از باقی مانده زراعت آنان تغذیه کنند، و خداوند صید در روز شنبه را بر آنان حرام کرده بود، پس تورهای خود را شب یکشنبه به آب میانداختند و با آن به صید ماهی میپرداختند، و ماهیها در روز شنبه و نه روز یک شنبه از آب خارج میشدند و این همان فرموده خداوند است که: «إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاً و یوم لا یسبتون لا تأتیتهم» {آنگاه که روز شنبه ماهیهایشان روی آب میآمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمیآمدند.} پس علمای قوم آنان را از این کار منع کردند ولی به این کار خاتمه ندادند، بنابراین به شکل میمونها و خوکها در آمدند، و علت حرام گرداندن
ص: 51
وَ فِی الْخَامِسَةِ وَ السِّتِّینَ أَفْصَحْتُمْ فِی الْخُطْبَةِ وَ قَصَّرْتُمْ فِی الْعَمَلِ فَلَوْ أَفْصَحْتُمْ فِی الْعَمَلِ وَ قَصَّرْتُمْ فِی الْخُطْبَةِ لَکَانَ أَرْجَی لَکُمْ وَ لَکِنَّکُمْ عَمَدْتُمْ إِلَی آیَاتِی فَاتَّخَذْتُمُوهَا هُزُءاً وَ إِلَی مَظَالِمِی فَاشْتَهَرْتُمْ بِهَا وَ عَلِمْتُمْ أَنْ لَا هَرَبَ مِنِّی وَ أَمِنْتُمْ فَجَائِعَ الدُّنْیَا (1)دَاوُدُ اتْلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبَأَ رَجُلٍ دَانَتْ لَهُ أَقْطَارُ الْأَرْضِ حَتَّی اسْتَوَی (2)وَ سَعَی فِی الْأَرْضِ فَسَاداً وَ أَخْمَدَ الْحَقَّ وَ أَظْهَرَ الْبَاطِلَ وَ عَمَّرَ الدُّنْیَا وَ حَصَّنَ (3)الْحُصُونَ وَ حَبَسَ الْأَمْوَالَ فَبَیْنَمَا هُوَ فِی غَضَارَةِ (4)دُنْیَاهُ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی زُنْبُورٍ یَأْکُلُ لَحْمَةَ خَدِّهِ وَ یَدْخُلُ وَ لْیَلْدَغِ الْمَلِکَ فَدَخَلَ الزُّنْبُورُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سُتَّارُهُ وَ وُزَرَاؤُهُ وَ أَعْوَانُهُ فَضَرَبَ خَدَّهُ فَتَوَرَّمَتْ وَ تَفَجَّرَتْ مِنْهُ أَعْیُنٌ دَماً وَ قَیْحاً فثیر (فَأُشِیرَ) عَلَیْهِ بِقَطْعٍ مِنْ لَحْمِ (5)وَجْهِهِ حَتَّی کَانَ کُلُّ مَنْ یَجْلِسُ عِنْدَهُ شَمَّ مِنْهُ نَتْناً عَظِیماً (6)حَتَّی دُفِنَ جُثَّةً بِلَا رَأْسٍ فَلَوْ کَانَ لِلْآدَمِیِّینَ عِبْرَةٌ تَرْدَعُهُمْ لَرَدَعَتْهُمْ وَ لَکِنِ اشْتَغَلُوا بِلَهْوِ الدُّنْیَا وَ لَعِبِهِمْ فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یَأْتِیَهُمْ أَمْرِی وَ لَا أُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (7).
أقول: سیأتی سائر ما نقلنا من الزبور و سائر حکم داود علیه السلام فی کتاب المواعظ إن شاء الله تعالی.
ص: 48
صید بر آنان در روز شنبه این بود که روز عید تمام مسلمانان و غیر آنان روز جمعه بود، ولی یهودیان با همه مخالفت کردند و گفتند: عید ما روز شنبه است، پس خداوند صید را در روز شنبه بر آنان حرام گرداند، و به شکل میمون و خوک درآمدند.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در کتاب حضرت علی علیه السلام مشاهده کردیم که چنین آمده بود: ماهیها در روز شنبه سراغ عدهای از اهالی (اُبلة) که از قوم ثمود بودند میآمدند تا خداوند بدین وسیله میزان فرمانبرداری آنان را بیازماید، پس در روز شنبه همراه آب وارد مکان اجتماع و جلو درها و رودها و رودخانههایشان میشدند، و آنان نیز به سوی صید ماهیها میشتافتند و بینهایت به این کار ادامه میدادند، کاهنان و علمای دینی نیز نمیتوانستند مانع صید آنان شوند، سپس شیطان به طائفهای از آنان الهام کرد که شما در روز شنبه از خوردن و نه صید کردن ماهی منع شدهاید، پس در آن روز به صید بپردازید و در روزهای دیگر آنچه را صید کردهاید بخورید، پس طائفهای از آنان گفتند: اکنون به صید ماهی میپردازیم، ولی طائفهای دیگر از این امر نافرمانی کردند و در طرف راست قرار گرفتند و گفتند: شما را از مجازات خداوند که در اثر نافرمانی او دچارتان گردد برحذر میداریم، و طائفهای دیگر نیز در سمت چپ عزلت گزیدند
ص: 52
البقرة: (قال الله تعالی): «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ* فَجَعَلْناها نَکالًا لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ»(55-56)
النساء: «أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ»(47) (و قال تعالی): «قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً»(154)
أعراف: «وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً قالُوا مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ*فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ»(163-166)
النحل: «إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»(124)
قیل المعنی إنما جعل السبت لعنة و مسخا علی الذین اختلفوا فیه فحرموه ثم استحلوه فمسخهم و قیل أی إنما فرض تعظیم السبت علی الذین اختلفوا فی أمر الجمعة و هم الیهود و کانوا قد أمروا بتعظیم الجمعة فعدلوا عما أمروا به و قیل المختلفون هم الیهود و النصاری قال بعضهم السبت أعظم الأیام لأنه سبحانه فرغ فیه من خلق الأشیاء و قال آخرون بل الأحد أعظم لأنه ابتدأ خلق الأشیاء فیه و یؤید الوسط ما سیأتی من الخبر.
ص: 49
و کناره گرفتند و آنان را نصیحت نکردند، پس به طائفهای که نصیحت میکردند گفتند: «لم تعظون قوماً الله مهلکهم أو معذّبهم عذاباً شدیداً» {چرا قومی را که خداوند هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد پند میدهید؟}، و طائفه نصیحت کننده جواب دادند: «معذرة إلی ربّکم و لعلّهم یتّقون» {تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند.} پس خداوند متعال فرمود: «فلمّا نسوا ما ذکّروا به» {پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند را ازیاد بردند} یعنی: هنگامی که آنچه را بدان نصیحت شده بودند ترک کردند و بر انجام گناه اصرار ورزیدند، در نهایت طائفه نصیحت کننده گفتند: نه به خدا سوگند امشب را در این شهری که در آن به نافرمانی خدا پرداختهاید با شما به روز نخواهیم رساند و جمع نخواهیم شد از ترس آنکه بلا و مصیبتی بر شما نازل شود و ما را نیز با شما در برگیرد، بنابراین از ترس نازل شدن بلا بر آنان از شهر خارج شدند و در مکانی نزدیک شهر ساکن شدند و زیر آسمان شب را به صبح رساندند، هنگامی که صبح شد دوستان خداوند که مطیع اوامر او بودند رفتند تا احوال اهل معصیت را ببینند، پس به دروازه ورودی شهر رسیدند که بسته بود و هرچه بر آن کوبیدند کسی جواب نداد و از شهر صدای کسی را نمیشنیدند، آنگاه نردبانی را بر دیوار اطراف شهر گذاشتند و مردی از آن بالا رفت و بر شهر مشرف گشت و به داخل نگاه کرد، پس ناگهان قومی را مشاهده کرد که میمون شده بودند و صدای میمون از آنان شنیده میشد، پس به دوستانش گفت: ای جماعت، به خدا سوگند که امری شگفت انگیز میبینم، گفتند: چه میبینی؟ گفت: قوم خویش را میبینم که تبدیل به میمون شدهاند و دارای دُم هستند و صدای میمون سر میدهند؛ سپس دروازه را شکستند و میمونها اصل و نسب خود از انسانها را میشناختند ولی انسانها وابستگان خود از میمونها را نمیشناختند، پس انسانها به میمونها گفتند: آیا شما را باز نداشتیم؟ سپس علی علیه السلام فرمود: سوگند به خداوندی که هسته را شکافته و انسانها را خلق کرده است من اصل و نسب و وابستگان میمونها از میان این امت را میشناسم که چیزی را انکار نمیکنند و تغییر نمیدهند بلکه آنچه را بدان فرمان داده شدند ترک کردند پس متفرّق شدند، و خداوند متعال فرموده است: «فبعداً للقوم الظالمین» {پس دور بادا قوم ستمکاران}، هم چنین فرموده است: «أنجینا الذین ینهون عن السوء و أخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون» {کسانی را که از [کار] بد باز میداشتند نجات دادیم و کسانی که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی میکردند به عذابی شدید گرفتار کردیم.}(1)
توضیح
منظور از این گفته او (لیلة الأحد: شب یک شنبه) این است: تا آنچه از ماهیها در روز شنبه سراغشان آمده باز نگردد، ولی این معنا مخالف روایتها و سیرههای دیگر است، و واضح است که عبارتهایی از آن افتاده است، و ممکن است که قول این گونه بوده باشد: (لیلة السبت و یصطادون یوم الأحد: شنبه شبها تورها را میانداختند و روز یک شنبه به صید میپرداختند). و این فرموده امام علی علیه السلام (من اصل و نسب و وابستگان آنها را میشناسم) به این معنا است که: من اقوام شبیه به آنان را میشناسم، یعنی: گروهی را در میان این امّت میشناسم که شبیه به طائفهای هستند که نهی از منکر نکردند تا مسخ شدند؛ و ممکن است
ص: 53
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکُوا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدُ یَوْمَ السَّبْتِ (1).
شی، تفسیر العیاشی عن علی بن عقبة مثله (2).
فس، تفسیر القمی إِنَّ أَصْحَابَ السَّبْتِ قَدْ کَانَ أَمْلَی اللَّهُ لَهُمْ حَتَّی أَثْرَوْا (3)وَ قَالُوا إِنَّ السَّبْتَ لَنَا حَلَالٌ وَ إِنَّمَا کَانَ حُرِّمَ عَلَی أَوَّلِینَا وَ کَانُوا یُعَاقَبُونَ عَلَی اسْتِحْلَالِهِمُ السَّبْتَ فَأَمَّا نَحْنُ فَلَیْسَ عَلَیْنَا حَرَامٌ (4)وَ مَا زِلْنَا بِخَیْرٍ مُنْذُ اسْتَحْلَلْنَا وَ قَدْ کَثُرَتْ أَمْوَالُنَا وَ صَحَّتْ أَبْدَانُنَا ثُمَّ أَخَذَهُمُ اللَّهُ لَیْلًا وَ هُمْ غَافِلُونَ(5).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْکَلْبِیِّ النَّسَّابَةِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجِرِّیِّ (6)فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَسَخَ طَائِفَةً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَا أَخَذَ مِنْهُمْ بَحْراً فَهُوَ الْجِرِّیُّ وَ الزِّمِّیرُ (7)وَ الْمَارْمَاهِی وَ مَا سِوَی ذَلِکَ وَ مَا أَخَذَ مِنْهُمْ بَرّاً فَالْقِرَدَةُ وَ الْخَنَازِیرُ وَ الْوَبَرُ (8)وَ الْوَرَلُ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ (9).
قال الجوهری الورل دابة مثل الضب.
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ
ص: 50
آنان را به خاطر تناسبی که در سرشت و طینت دارند اصل و نسب میمونها نامیده باشد، و بعید نیز نیست که (أنسابهم) در اصل (أشباهم) بوده باشد، و ممکن است که ضمیر در (أنسابها: اصل ونسب میمونها) به جای میمونها به (هذه الأمّة: این امت) برگردد، ولی این گزینه دورترین و پیچیدهترین گزینه ممکن است.
میگویم: ابن طاووس گفته است: در تفسیر ابو العباس بن عقده از امام باقر علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.(1)
سپس گفته است: من در نسخه دیگری از این حدیث مشاهد کردم که اصحاب السبت سه دسته بودهاند: گروهی که اقدام به انجام منکر کردند، گروهی که آنان را از منکر منع میکردند و گروهی که با گناهکاران نرمش و مدارا به خرج دادند و نهی نمیکردند و به گناه نیز اقدام نمیکردند، پس خداوند آنان که گناهکار بودند را تبدیل به میمون کرد. سپس گفت: شاید خداوند گروه سازش کننده را به خاطر اینکه عظمت خداوند را کوچک شمرده و حرمت الهی را خوار و سبک پنداشتهاند خار و کوچک گردانده و آنها را کوچک کرده است.(2)
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از ابو عبیده نظیر این روایت با اختصار نقل شده است.(3)
در تفسیر العیاشی نیز نظیر این روایت از ابو عبیده نقل شده است.(4)
روایت 6.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فلمّا نسوا ما ذکّروا به أنجینا الذین ینهون عن السوء» میفرماید: اصحاب البست سه گروه بودند: گروهی که فرمان الهی را پذیرفتند و به آن امر کردند پس نجات یافتند، و گروهی که فرمان الهی را پذیرفتند ولی به آن امر نکردند و به شکل مورچه درآمدند، و گروهی که فرمان الهی را نپذیرفتند و بدان نیز امر نکردند پس نابود شدند.(5)
توضیح
شاید منظور از نابود شدن، تبدیل شدن آنان به میمون باشد.
روایت 7.
قصص الأنبیاء: با همین استناد از ابو عبیده روایت است که امام صادق علیه السلام در مورد آیه
ص: 54
مِهْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: فَلَمَّا اسْتَجَابَ لِکُلِّ نَبِیٍّ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ مِنْ قَوْمِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ جَعَلَ لِکُلِّ نَبِیٍّ مِنْهُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجاً وَ الشِّرْعَةُ وَ الْمِنْهَاجُ سَبِیلٌ وَ سُنَّةٌ (1)وَ کَانَ مِنَ السَّبِیلِ وَ السُّنَّةِ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا مُوسَی أَنْ جَعَلَ عَلَیْهِمُ السَّبْتَ وَ کَانَ مِنْ أَعْظَمِ السَّبْتِ وَ لَمْ یَسْتَحِلَّ أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ مِنْ قَوْمِ ثَمُودَ سَبَقَتِ الْحِیتَانُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ أَدْخَلَهَا اللَّهُ الْجَنَّةَ (2)وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّهِ وَ اسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ الْعَمَلِ الَّذِی نَهَی اللَّهُ عَنْهُ فِیهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ وَ ذَلِکَ حَیْثُ اسْتَحَلُّوا الْحِیتَانَ وَ احْتَبَسُوهَا وَ أَکَلُوهَا یَوْمَ السَّبْتِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ (3)أَشْرَکُوا بِالرَّحْمَنِ وَ لَا شَکُّوا فِی شَیْ ءٍ مِمَّا جَاءَ بِهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ الْخَبَرَ (4).
فس، تفسیر القمی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَإِنَّهَا قَرْیَةٌ کَانَتْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ قَرِیبَةٌ مِنَ الْبَحْرِ وَ کَانَ الْمَاءُ یَجْرِی عَلَیْهَا فِی الْمَدِّ وَ الْجَزْرِ فَیَدْخُلُ أَنْهَارَهُمْ وَ زُرُوعَهُمْ وَ یَخْرُجُ السَّمَکُ مِنَ الْبَحْرِ حَتَّی یَبْلُغَ آخِرَ زُرُوعِهِمْ وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ حَرَّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدَ (5)یَوْمَ السَّبْتِ فَکَانُوا یَضَعُونَ الشِّبَاکَ فِی الْأَنْهَارِ لَیْلَةَ الْأَحَدِ وَ یَصِیدُونَ بِهَا السَّمَکَ وَ کَانَ السَّمَکُ یَخْرُجُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ یَوْمَ الْأَحَدِ لَا یَخْرُجُ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَنَهَاهُمْ عُلَمَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَنْتَهُوا فَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ وَ کَانَ الْعِلَّةُ
ص: 51
«لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم» {از میان فرزندان اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند} فرمود: آنان که تبدیل به خوک شده بودند بر زبان داوود علیه السلام و آنان که به میمون تبدیل شده بودند بر زبان عیسی علیه السلام مورد لعنت قرار گرفتند. هم چنین فرمود: به یهودیان فرمان داده شد که روز جمعه را به امساک بپردازند ولی آنان این کار را ترک کردند و در روز شنبه امساک نمودند و روز شنبه بر آنان حرام شد، و گروهی از سفیهان شهر اقدام به صید ماهی در شب شنبه مینمودند و آنها را میفروختند، و به سبب این کار عقوبتی بر آنان نازل نمیشد و به این واسطه دلشاد و مسرور گشتند و سالها به این کار ادامه دادند، پس طائفههایی از آنان به نصیحتشان پرداختند ولی گوش ندادند و گفتند: { چرا قومی را که خداوند هلاک کننده ایشان است پند میدهید.} پس { تبدیل به بوزینگانی طرد شده گشتند.}(1)
روایت 8.
تفسیر العیاشی: از عبدالصمد بن برار نقل شده که گفت: از امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که میفرماید: منظور از میمون یهودیانی بوده که روز شنبه از حدود اوامر الهی تجاوز کردند پس خداوند آنها را تبدیل به میمون کرد.(2)
روایت 9.
تفسیرالعیاشی: زرارة در تفسیر آیه «فجعلناها نکالاً لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتقین» از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل میکند که فرمودند: (پس ما این عقوبت - میمون شدن- را عبرتی قرار دادیم) برای اهالی شهر که همراه این حادثه بودند و به آن نگاه میکردند و برای کسانی که پس از این حادثه آمدند و گفتند: و در این حادثه برای ما پند و عبرتی است.(3)
توضیح
این یکی از صورتهایی است که در تفسیر آیه فوق از ابن عباس و دیگران روایت شده است، و گفته شده: یعنی گناهانی که مقدم بود بر صید نمودن و گفته شده: یعنی برای شهرهایی که همزمان با این حادثه بودند و شهرهایی که بعد از آن قرار گرفتند، و تفسیر دیگری از این آیه به نقل از امام حسن عسکری علیه السلام ذکر خواهد شد.
روایت 10.
تفسیر العیاشی: أصبع بن نباتة از امام علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: شهری در کنار دریا قرار داشت اهالی آن شهر به پیامبرشان گفتند: اگر راست میگویی پروردگارمان ما را تبدیل به جرّیث – نوعی ماهی – کند، پس شبانگاهان شهر در وسط دریا غرق شد و هر مردی از آنان تبدیل به ماهی جرّیث شد که سوار کار میتوانست وارد دهانش گردد.(4)
روایت 11.
تفسیرالعیاشی: هارون بن عبدالعزیز از یکی از امامان علیهم السلام نقل میکند که فرمود: قومی سراغ
ص: 55
فِی تَحْرِیمِ الصَّیْدِ عَلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ أَنَّ عِیدَ جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَخَالَفَ الْیَهُودُ وَ قَالُوا عِیدُنَا السَّبْتُ (1)فَحَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الصَّیْدَ یَوْمَ السَّبْتِ وَ مُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ.
حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ أُبُلَّةَ (2)مِنْ قَوْمِ ثَمُودَ وَ أَنَّ الْحِیتَانَ کَانَتْ سَبَقَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ (3)لِیَخْتَبِرَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ فِی ذَلِکَ فَشَرَعَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ فِی نَادِیهِمْ وَ قُدَّامَ أَبْوَابِهِمْ فِی أَنْهَارِهِمْ وَ سَوَاقِیهِمْ فَبَادَرُوا إِلَیْهَا فَأَخَذُوا یَصْطَادُونَهَا وَ لَبِثُوا فِی ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَنْهَاهُمْ عَنْهَا الْأَحْبَارُ وَ لَا یَمْنَعُهُمُ الْعُلَمَاءُ مِنْ صَیْدِهَا ثُمَّ إِنَّ الشَّیْطَانَ أَوْحَی إِلَی طَائِفَةٍ مِنْهُمْ إِنَّمَا نُهِیتُمْ عَنْ أَکْلِهَا یَوْمَ السَّبْتِ وَ لَمْ تُنْهَوْا عَنْ صَیْدِهَا (4)فَاصْطَادُوا یَوْمَ السَّبْتِ وَ کُلُوهَا فِیمَا سِوَی ذَلِکَ مِنَ الْأَیَّامِ (5)فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمُ الْآنَ نَصْطَادُهَا (6)فَعَتَتْ وَ انْحَازَتْ طَائِفَةٌ أُخْرَی مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَمِینِ فَقَالُوا نَنْهَاهُمْ (7)عَنْ عُقُوبَةِ اللَّهِ أَنْ تَتَعَرَّضُوا بِخِلَافِ أَمْرِهِ وَ اعْتَزَلَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَسَارِ
ص: 52
امیرمؤمنان در کوفه آمدند و به ایشان گفتند: ای امیرمؤمنان، این ماهیهای جراری - جریث - در بازارهای ما فروخته میشوند. پس امیرمؤمنان علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: برخیزید تا حادثهای شگفتانگیز را به شما نشان دهم، در مورد وصّی خود جز به خیر و نیکی سخن مرانید، آنگاه با ایشان برخاستند و به ساحل فرات آمدند و امام علیه السلام در آن آبدهان انداخت و کلماتی را بر زبان آورد، ناگهان یک ماهی جریث سرش را بلند کرد و دهانش را باز کرد. پس امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود: تو کیستی؟ وای بر تو و قومت، ماهی گفت: ما اهل همان شهری هستیم که در ساحل دریا قرار داشت آنگونه که خداوند متعال در کتابش میفرماید: {آنگاه که روز شنبه ماهیهایشان روی آب میآمدند}، پس خداوند ولایت تو را بر ما عرضه کرد و ما از آن سرباز زدیم در نتیجه ما را مسخ کرد. عدهای از ما در خشکی و عدهای دیگر در آب قرار دارند، ما ماهیهای جراری آنهایی هستیم که در آب قرار داریم و سوسمار و موش دشتی آنهایی هستند که در خشکی قرار گرفتهاند. سپس امیرمؤمنان به ما نگاه کرد و فرمود: آیا آنچه را گفتند شنیدید؟ گفتیم: بله، امام فرمود: سوگند به کسی که محمّد را به پیامبری برگزید آنان عادت ماهیانه دارند درست به همان صورتی که زنان شما عادت ماهیانه دارند.(1)
روایت 12.
تفسیرعلی بن ابراهیم: در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام در مورد آیه « إنّما جعل السبت علی الذین اختلفوا فیه» نقل شده که فرمود: موسی به قومش فرمان داد که در هر هفت روز یک روز را که از سوی خداوند برای آنان قرار داده میشود به عبادت برای خدا اختصاص دهند، و آنان در این مورد به اختلاف پرداختند.(2)
روایت 13.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: خداوند متعال فرموده است: «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت» یعنی هنگامی که در آن روز به صید ماهی پرداختند، «فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» و دور از هر خیر و برکتی، «فجعلناها» یعنی قرار دادیم آن مسخ شدنی که به واسطهاش خوار گشتند و بر آنان لعنت فرستادیم، «نکالاً» مجازات و مانعی برای آنان، «لما بین یدیها» یعنی برای مسخ شدگان از گناهان خطرناکی که به واسطه انجام آنها مستحق مجازات شدند، «و ما خلفها» و برای قومی که آنان را بعد از مسخ شدن دیدند و به خاطر دیدن مجازاتی که بر آنان واقع شده از انجام کارهای مشابه بازداشته شدند، «و موعظة للمتقین» یعنی کسانی که از آن حادثه پند میگیرند، پس اعمال زشت را ترک میکنند؛ و علی بن حسین زین العابدین علیهما السلام فرموده است: اینان قومی بودند که بر ساحل دریا سکونت داشتند و خداوند متعال و پیامبران او آنان را از صید ماهی در روز شنبه منع میکردند، پس به حیلهای متوسل شدند تا به وسیله آن آنچه خداوند حرام گردانده بود را بر خود حلال سازند،
ص: 56
فَتَنَکَّبَتْ (1)فَلَمْ تَعِظْهُمْ فَقَالَتْ لِلطَّائِفَةِ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ یَعْنِی لَمَّا تَرَکُوا مَا وُعِظُوا بِهِ وَ مَضَوْا عَلَی الْخَطِیئَةِ فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ لَا وَ اللَّهِ لَا نُجَامِعُکُمْ وَ لَا نُبَایِتُکُمُ اللَّیْلَةَ فِی مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ الَّتِی عَصَیْتُمُ اللَّهَ فِیهَا مَخَافَةَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمُ الْبَلَاءُ فَیَعُمُّنَا مَعَکُمْ قَالَ فَخَرَجُوا عَنْهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَهُمُ الْبَلَاءُ فَنَزَلُوا قَرِیباً مِنَ الْمَدِینَةِ فَبَاتُوا تَحْتَ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الْمُطِیعُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ غَدَوْا لِیَنْظُرُوا مَا حَالُ أَهْلِ الْمَعْصِیَةِ فَأَتَوْا بَابَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا هُوَ مُصْمَتٌ فَدَقُّوهُ فَلَمْ یُجَابُوا وَ لَمْ یَسْمَعُوا مِنْهَا حِسَّ أَحَدٍ فَوَضَعُوا سُلَّماً عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ أَصْعَدُوا رَجُلًا مِنْهُمْ فَأَشْرَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ بِالْقَوْمِ قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ یَا قَوْمِ أَرَی وَ اللَّهِ عَجَباً قَالُوا وَ مَا تَرَی قَالَ أَرَی الْقَوْمَ قَدْ صَارُوا قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ لَهَا أَذْنَابٌ فَکَسَرُوا الْبَابَ قَالَ فَعَرَفَتِ الْقِرَدَةُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْإِنْسِ (2)وَ لَمْ تَعْرِفِ الْإِنْسُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْقِرَدَةِ فَقَالَ الْقَوْمُ لِلْقِرَدَةِ أَ لَمْ نَنْهَکُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنِّی لَأَعْرِفُ أَنْسَابَهَا (3)مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا یُنْکِرُونَ وَ لَا یُغَیِّرُونَ (4)بَلْ تَرَکُوا مَا أُمِرُوا بِهِ فَتَفَرَّقُوا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ فَقَالَ اللَّهُ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (5)
قوله لیلة الأحد أی لئلا یرجع ما أتاهم یوم السبت لکنه مخالف لسائر الروایات و السیر و الظاهر أن فیه سقطا و لعله کان هکذا لیلة السبت و یصطادون یوم الأحد قوله علیه السلام إنی لأعرف أنسابها أی أشباهها مجازا أی أعرف جماعة من هذه الأمة أشباه الطائفة الذین لم ینهوا عن المنکر حتی مسخوا و یحتمل أن یکون
ص: 53
و به حفرگودالهایی دراز پرداختند و راههایی ساختند که به حوضچههایی منتهی میشد که به ماهیها امکان میداد از طریق آن راهها وارد حوضچهها شوند ولی امکان بازگشتی برای آنان وجود نداشت، پس ماهیها در روز شنبه و در سایه امن الهی به همراه آب جاری میشدند و وارد گودالها میشدند و در حوضچهها و برکهها قرار میگرفتند، و به هنگام فرا رسیدن شب ماهیها سعی میکردند که به قسمتهای گود دریا برگردند تا از دست صیادان در امان باشند و قصد بازگشت میکردند ولی نمیتوانستند برگردند، پس شب را در مکانی میماندند که امکان گرفتن آنها بدون صید کردنشان را فراهم میکرد چرا که در آن مکان آرام میگرفتند و به خاطر منع ایجاد شده برای آنان نمیتوانستند از گرفتار شدن امتناع کنند، آنگاه صیادان روز یک شنبه صیدشان میکردند و میگفتند: ما در روز یک شنبه و نه در روز شنبه به صید پرداختهایم، و دشمنان خدا دروغ میگفتند بلکه آنان ماهیها را با گودالهایی که روز شنبه ساخته بودند میگرفتند تا بدین وسیله اموال و ثروتشان افزون گردد و با ثروتمند شدن از زنان و غیر زنان بهرهمند شوند، و در این شهر هشتاد و چند هزار نفر زندگی میکردند که هفتاد هزار نفر از آنان به این کار اقدام میکردند، و بقیه به آنان ایراد میگرفتند و مانع این کار میشدند، آنگونه که خداوند متعال میفرماید: {و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود از ایشان جویا شو آنگاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز میکردند}، و طائفهای از این مردم آنان را نصیحت میکردند و از عذاب خداوند منعشان میکردند و آنان را از انتقام و شدّت نیوری او بیم میدادند و بر حذر میداشتند، پس جواب نصیحت این طائفه را این گونه میدادند: {چرا قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است را پند میدهید؟} و این هلاکت و ریشه کن شدن به واسطه انجام گناهان مستحق آنان میشود، {یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد}، و طائفه نصیحت کننده به آنان میگفتند: {تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد} این سخن ما به آنان معذرتی است پیش پروردگارتان چرا که ما را مکلّف به امر به معروف
ص: 57
سماهم أنسابهم لتناسب طیناتهم و لا یبعد أن یکون فی الأصل أشباههم (1)و یمکن إرجاع الضمیر إلی هذه الأمة لکنه أبعد و أشد تکلفا.
أقول: قال السید ابن طاوس رأیت فی تفسیر أبی العباس بن عقدة أنه روی عن علی بن الحسن عن عمرو بن عثمان عن الحسن بن محبوب عن علی بن رئاب عن أبی عبیدة عن أبی جعفر علیه السلام مثله (2).
ثُمَّ قَالَ إِنِّی وَجَدْتُ فِی نُسْخَةِ حَدِیثٍ غَیْرِ هَذَا أَنَّهُمْ کَانُوا ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ بَاشَرَتِ الْمُنْکَرَ وَ فِرْقَةٌ أَنْکَرَتْ عَلَیْهِمْ وَ فِرْقَةٌ دَاهَنَتْ أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ تُنْکِرْ وَ لَمْ تُبَاشِرِ الْمَعْصِیَةَ فَنَجَّی اللَّهُ الَّذِینَ أَنْکَرُوا وَ جَعَلَ الْفِرْقَةَ الْمُدَاهِنَةَ ذَرّاً وَ مَسَخَ الْفِرْقَةَ الْمُبَاشِرَةَ لِلْمُنْکَرِ قِرَدَةً ثُمَّ قَالَ وَ لَعَلَّ مَسْخَ الْمُدَاهِنَةِ ذَرّاً لِتَصْغِیرِهِمْ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ تَهْوِینِهِمْ بِحُرْمَةِ اللَّهِ فَصَغَّرَهُمُ اللَّهُ (3).
ص: -244
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ فَقَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ أَمَرُوا فَنَجَوْا وَ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَمُسِخُوا ذَرّاً وَ صِنْفٌ لَمْ یَأْتَمِرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَهَلَکُوا (4).
لعل المراد بهلاکهم صیرورتهم قردة.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی
ص: 54
و نهی از منکر کرده است، پس ما نهی از منکر میکنیم تا پروردگارمان از مخالفت ما با آنان و کراهت ما از کارشان آگاه باشد، {و شاید که آنان پرهیزگاری کنند} و هم چنین آنان را پند میدهیم شاید این پندها در آنان مفید واقع شود و از این گناه خطرناک دست بردارند و از عقوبت آن برحذر باشند، خداوند متعال فرموده است: « فلمّا عتوا» یعنی هنگامی که کناره گرفتند و روی گردان شدند و از پذیرفتن پند و سرزنش تکبّر ورزیدند، {و چون از آنچه از آن نهی شده بودند سر پیچی کردند به آنان گفتیم بوزینگانی رانده شده باشید} و دور شده و به کنار رانده شده از هر خیری باشید.
فرمود: آنگاه که ده هزار و چند نفر مشاهده کردند که هفتاد هزار نفر نصیحتهای آنان را نمیپذیرند و بیم دادنها و برحذر داشتنهایشان را ارج نمینهند، از مردم شهر کناره گرفتند و به شهر نزدیکی که در نزدیکی شهرشان قرار داشت رفتند و گفتند: ما خوش نداریم که عذاب خداوند بر آنان نازل شده و ما در میانشان باشیم، پس شبی را سپری کردند و خداوند همه آنان را تبدیل به میمون کرد، حال آنکه دروازه شهر بسته بود و کسی از آن خارج نمیشد و به آن وارد نمیگشت، و طائفه نصیحت کننده این ماجرا را شنیدند پس آهنگ شهر کردند و از دیوارهای اطراف آن بالا رفتند و به مردم نگاه کردند و همه آنان چه مردان و چه زنان به صورت میمونهایی در آمده بودند که درهم موج میزدند و کسانی که از بالای دیوار مینگریستند آشنایان و نزدیکان و دوستان خود را میشناختند، و آنگاه که به یکی از آنان میگفتند: آیا تو فلانی هستی؟ آیا تو فلانی هستی؟ اشک از چشمش جاری میشد و با سر اشاره میکرد: بله؛ و سه روز به صورت پیوسته بر این حال بودند، سپس خداوند باران و بادی به سوی آنان روانه داشت که همه را با خود به دریا برد، و آنچه باقی مانده بود بعد از سه روز مسخ شد، و امّا حیواناتی که به شکل میمون و یا خوک میبینید همان مردم مسخ شده و یا از نسلشان نیستند بلکه شبیه آنان هستند.
سپس علی بن حسین علیهم السلام فرمود: خداوند اینان را به خاطر صید ماهی مسخ کرد، پس حال و وضع کسانی که فرزندان پیامبر خدا را به قتل رساندند و آنان را هتک حرمت کردند را نزد خداوند چگونه میبینی؟ اگر چه خداوند متعال آنان
ص: 58
لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَقَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکُوا وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدُ یَوْمَ السَّبْتِ فَعَمَدَ رِجَالٌ مِنْ سُفَهَاءِ الْقَرْیَةِ فَأَخَذُوا مِنَ الْحِیتَانِ- لَیْلَةَ السَّبْتِ وَ بَاعُوا وَ لَمْ یَنْزِلْ بِهِمْ عُقُوبَةٌ فَاسْتَبْشَرُوا وَ فَعَلُوا ذَلِکَ سِنِینَ فَوَعَظَهُمْ طَوَائِفُ فَلَمْ یَسْمَعُوا وَ قَالُوا لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ فَأَصْبَحُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ (1).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَرَّارٍ (2)قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ کَانَتِ الْقِرَدَةُ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا فِی السَّبْتِ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قُرُوداً(3).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَجَعَلْناها نَکالًا لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ قَالَ لِمَا مَعَهَا یَنْظُرُ إِلَیْهَا مِنْ أَهْلِ الْقُرَی وَ لِمَا خَلْفَهَا قَالَ نَحْنُ وَ لَنَا فِیهَا مَوْعِظَةٌ (4).
هذا أحد الوجوه التی ذکرت فی تفسیر الآیة مرویا عن ابن عباس و غیره و قیل أی عقوبة للذنوب التی تقدمت علی الاصطیاد و الذنوب التی تأخرت عنه و قیل لما بین یدیها من القری و ما خلفها من القری و سیأتی تأویل آخر عن العسکری علیه السلام.
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَتْ مَدِینَةٌ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ فَقَالُوا لِنَبِیِّهِمْ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُحَوِّلْنَا رَبُّنَا جِرِّیثاً (5)فَإِذَا الْمَدِینَةُ فِی وَسَطِ الْبَحْرِ قَدْ غَرِقَتْ مِنَ اللَّیْلِ وَ إِذَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مُسُوخاً جِرِّیثاً یَدْخُلُ الرَّاکِبُ فِی فِیهَا (6).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ (7)رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمْ علیهم السلام قَالَ: جَاءَ قَوْمٌ إِلَی
ص: 55
را در دنیا مسخ نکرد ولی در روز قیامت عذابی چندین و چند برابر مسخ کردن برای آنان آماده کرده است. سپس فرمود: امّا کسانی که در روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند اگر هنگام قصد انجام کارهای زشت خویش از پروردگارشان میخواستند که به خاطر جایگاه محمد و اهل بیت مطهرش آنان را از گناه محفوظ دارد، خداوند آنان را حفظ میکرد، و هم چنین اگر آن طائفهای که گناهکاران را از انجام گناه باز میداشتند از خداوند متعال میخواستند که به حق محمد و اهل بیت مطهرش آنان را محفوظ بدارد، خداوند آنان را حفظ میکرد، ولی خداوند متعال به آنان چنین الهامی نکرد و توفیق چنین امری را برایشان میّسر نساخت، پس معلومات خداوند بر اساس آنچه در لوح المحفوظنقش بسته شده بود در مورد آنان به اجرا درآمد.(1)
توضیح
طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «ولقد علمتم الذین اعبدوا منکم فی السبت» گفته است: یعنی کسانی که از حدود دستوراتی که در مورد ترک صید در روز شنبه به آنان داده شده بود تجاوز کردند، و ماهیها به خاطر امنیتی که در روز شنبه داشتند جمع میشدند پس آنها را حبس میکردند و در روز یک شنبه به صیدشان میپرداختند، پس «اعتدوا فی السبت» یعنی: ظلم کردند و از حدودی که برای آنان وضع شده بود تجاوز کردند، چرا که صید ماهیها همان حبس کردن آنهاست.
و از حسن روایت شده که آنان در روز شنبه به صید پرداختند و آن را حلال میشمردند بعداز آنکه از آن منع شده بودند. «فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» و این مسأله خبر از سرعت مسخ کردن آن توسط خداوند میدهد و منظور این نیست که به آنان امر فرموده که مسخ شوند، و بدین معناست که (آنان را بوزینگانی قرار دادیم)، مانند این فرموده: «فقال لها و للأرض ائتیا طوعاً أو کرهاً» {پس به آسمان و زمین فرمود که از روی اختیار یا اجبار بیایید.}(2)
ابن عباس گفته است: پس خداوند آنان را به عنوان مجازات مسخ نمود، و زوزه میکشیدند و سه روز بر همین حال باقی ماندند و چیزی نخوردند و ننوشیدند و تولید مثل نکردند، سپس خداوند آنان را نابود کرد و بادی وزیدن گرفت و در آبشان انداخت، و خداوند هیچ امتی را مسخ نکرده مگر آنکه آنان را نابود کرده است، اما این میمونها و خوکها از نسل آن مردم مسخ شده نیستند، ولی مسخ کردن آنان به صورت میمون و خوک بر طبق نظر اجماع مسلمانان بر این نکته دلالت دارد که در میان میمونها و خوکها کسی از اولاد آدم وجود ندارد، و اگر میمونها و خوکها از اولاد مسخ شدگان بودند از بنی آدم بودند. و مجاهد گفته است: آنان تبدیل به میمون نشدند بلکه خداوند این نمونه را به عنوان مثال ذکر کرده است، آنگونه که فرموده است: « کمثل الحمار یحمل أسفاراً» { همچون خری است که کتابهایی را بر پشت میکشد.}(3)
هم چنین از او روایت شده که گفت: قلب آنان مسخ شد و به صورت قلب میمونها درآمد که نصیحتی را قبول نمیکند و از توبیخ ابایی ندارد؛ و این دو نظر مخالف ظاهر آیات و نظر بیشتر مفسران است و هیچ ضرورتی برای چنین تفسیری وجود ندارد.
ص: 59
أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ وَ قَالُوا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ هَذِهِ الْجَرَارِیَّ (1)تُبَاعُ فِی أَسْوَاقِنَا قَالَ فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ضَاحِکاً ثُمَّ قَالَ قُومُوا لِأُرِیَکُمْ عَجَباً وَ لَا تَقُولُوا فِی وَصِیِّکُمْ إِلَّا خَیْراً فَقَامُوا مَعَهُ فَأَتَوْا شَاطِئَ الْفُرَاتِ فَتَفَلَ فِیهِ تَفْلَةً وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَاتٍ فَإِذَا بِجِرِّیثَةٍ رَافِعَةٍ رَأْسَهَا فَاتِحَةٍ فَاهَا فَقَالَ له (لَهَا) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ أَنْتِ الْوَیْلُ لَکِ وَ لِقَوْمِکِ فقال (فَقَالَتْ) نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً الْآیَةَ فَعَرَضَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَلَایَتَکَ فَقَعَدْنَا عَنْهَا فَمَسَخَنَا اللَّهُ فَبَعْضُنَا فِی الْبَرِّ وَ بَعْضُنَا فِی الْبَحْرِ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی الْبَحْرِ فَنَحْنُ الْجَرَارِیُّ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی الْبَرِّ فَالضَّبُّ وَ الْیَرْبُوعُ قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَیْنَا فَقَالَ أَ سَمِعْتُمْ مَقَالَتَهَا قُلْنَا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ لَتَحِیضُ کَمَا تَحِیضُ نِسَاؤُکُمْ (2).
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ الْآیَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی أَمَرَ قَوْمَهُ أَنْ یَتَفَرَّغُوا لِلَّهِ فِی کُلِّ سَبْعَةِ أَیَّامٍ یَوْماً یَجْعَلُهُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ (3).
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ لَمَّا اصْطَادُوا السَّمَکَ فِیهِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ مُبْعَدِینَ عَنْ کُلِّ خَیْرٍ فَجَعَلْناها تِلْکَ الْمَسْخَةَ (4)الَّتِی أَخْزَیْنَاهُمْ وَ لَعَنَّاهُمْ بِهَا نَکالًا عِقَاباً وَ رَدْعاً لِما بَیْنَ یَدَیْها بَیْنَ یَدَیِ الْمَسْخَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُوبِقَاتِ الَّتِی اسْتَحَقُّوا بِهَا الْعُقُوبَاتِ وَ ما خَلْفَها لِلْقَوْمِ الَّذِینَ شَاهَدُوهُمْ بَعْدَ مَسْخِهِمْ یَرْتَدِعُونَ عَنْ مِثْلِ أَفْعَالِهِمْ لَمَّا شَاهَدُوا مَا حَلَّ بِهِمْ مِنْ عِقَابِنَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّعِظُونَ بِهَا فَیُفَارِقُونَ الْمُخْزِیَاتِ (5)وَ یَعِظُونَ بِهَا النَّاسَ وَ یُحَذِّرُونَهُمُ الْمُرْدِیَاتِ.
وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ هَؤُلَاءِ قَوْماً یَسْکُنُونَ عَلَی شَاطِئِ بَحْرٍ نَهَاهُمُ اللَّهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ عَنِ اصْطِیَادِ السَّمَکِ فِی یَوْمِ السَّبْتِ فَتَوَسَّلُوا إِلَی حِیلَةٍ لِیُحِلُّوا بِهَا لِأَنْفُسِهِمْ مَا حَرَّمَ
ص: 56
منظور از «خاسئین» دور شدگان از خیر و نعمت است و گفته شده: منظور، ذلیلان خوار و رانده شدگان است.(1)
طبرسی رحمه الله در تفسیرآیه «واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر» گفته است: یعنی شهری که در مجاورت و نزدیکی دریا قرار گرفته است، و از ابن عباس روایت شده که منظور از آن شهر ( اُبلة) است؛ همچنین از او روایت شده که منظور شهر (مدین) است؛ و از الزهری نقل شده که منظور شهر (طبریّه) است. سپس طبرسی گفته است: مقصود از آیه «إذ یعدون فی السبت» این است که با صید ماهی در روز شنبه به ظلم پرداختند، و در مورد روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند. و آیه «إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاً» به این معناست که ماهیها در روز شنبه بر سطح آب ظاهر میشدند، و این تفسیر از ابن عباس روایت شده است؛ و به نقل از ضحّاک گفته شده: یعنی ماهیها پی در پی به سوی آنان میآمدند؛ و گفته شده: در حالی که سرهایشان به سمت بالا بود به سوی مردم میآمدند، حسن گفته است: ماهیها مانند گوسفندان سفید به در خانههایشان میآمدند چرا که در آن روز در امان بودند، و آیه «یوم لا یسبتون لا تأتیهم» یعنی: و ماهیها در غیر روز شنبه به داخل آب فرو میرفتند.
در اینکه آنان چگونه به صید پرداختهاند نیز اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده است: در روز شنبه تور ماهیگیری را به آب میانداختند تا ماهیها در آن قرار میگرفتند، سپس ماهیها را از تور خارج نمیکردند مگر در روز یک شنبه و این، وسیله و سببی حرام و ممنوع بود؛ و در روایت عکرمة از ابن عباس چنین آمده است: حوضچهها را آماده میکردند و ماهیها را به سوی آن میراندند و ماهیها نمی توانستند از آن خارج شوند، پس روز یک شنبه آنها را صید میکردند؛ و گفته شده: آنان ماهیها را به سوی حوضچهها میراندند و ماهیها نمیتوانستند از آن خارج شوند، پس روز یک شنبه آنها را صید میکردند؛ و گفته شده: آنان ماهیها را در روز شنبه با دست صید میکردند و میخوردند. و«کذلک نبلوهم» یعنی: به مانند آن آزمایشِ سخت آنان را آزمایش میکنیم، «بما کانو یفسقون» یعنی: به سبب فسق و عصیان و سرکشی آنان، و به معنای دیگر یعنی: ماهیها در روزهای دیگر مانند آمدن روز شنبه به سراغ آنان نمیآمدند، سپس سخن از سر گرفته و فرموده است: «نبلوهم». «و إذ قالت أمّة» یعنی: گروهی از آنان یعنی از بنی اسرائیل که اقدام به صید ماهی نکردند، و آنان سه گروه بودند: گروه صید کننده، گروه ساکت، و گروه نصیحت کننده، پس گروه ساکت به نصیحت کنندهگانِ منع کننده گناه میگفتند:«لم تعظون قوماً الله مهلکهم» یعنی: چرا قومی را نصیحت میکنید که خداوند آنان را هلاک میسازد.
و این سخن را به خاطر تنفر از نصیحت آنان نمیگفتند بلکه نا امیدی از پذیرفتن پند و اندرز از سوی گناهکاران آنان را به چنین سخنی وا میداشت. ولی امر به معروف به هنگام یأس از پذیرفتن حق واجب میشود، این سخن از جباییّ نقل شده است، و معنای کلی آیه به این صورت است: پند و اندرز آنکه سخن حق نمیپذیرد سودی ندارد، حال آنکه خداوند آنان را در دنیا به سبب گناهانشان نابود کرده است. «أو معذبهم عذاباً شدیداً» یا آنان را در آخرت به سختی عذاب میدهد، «قالوا» یعنی: نصیحت کنندگان در جواب گروه ساکت گفتند:
ص: 60
اللَّهُ فَخَدُّوا أَخَادِیدَ (1)وَ عَمِلُوا طُرُقاً تُؤَدِّی إِلَی حِیَاضٍ یَتَهَیَّأُ لِلْحِیتَانِ الدُّخُولُ فِیهَا مِنْ تِلْکَ الطُّرُقِ وَ لَا یَتَهَیَّأُ لَهَا الْخُرُوجُ إِذَا هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ (2)فَجَاءَتِ الْحِیتَانُ یَوْمَ السَّبْتِ جَارِیَةً عَلَی أَمَانِ اللَّهِ لَهَا فَدَخَلَتْ فِی الْأَخَادِیدِ وَ حَصَلَتْ فِی الْحِیَاضِ وَ الْغُدْرَانِ (3)فَلَمَّا کَانَتْ عَشِیَّةُ الْیَوْمِ هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ مِنْهَا إِلَی اللُّجَجِ لِتَأْمَنَ صَائِدَهَا (4)فَرَامَتِ الرُّجُوعَ فَلَمْ تقدروا (تَقْدِرْ) فَبَقِیَتْ لَیْلَتَهَا فِی مَکَانٍ یَتَهَیَّأُ أَخْذُهَا بِلَا اصْطِیَادٍ (5)لِاسْتِرْسَالِهَا فِیهِ وَ عَجْزِهَا عَنِ الِامْتِنَاعِ لِمَنْعِ الْمَکَانِ لَهَا فَکَانُوا (6)یَأْخُذُونَهَا یَوْمَ الْأَحَدِ وَ یَقُولُونَ مَا اصْطَدْنَا فِی السَّبْتِ وَ إِنَّمَا اصْطَدْنَا فِی الْأَحَدِ (7)وَ کَذَبَ أَعْدَاءُ اللَّهِ بَلْ کَانُوا آخِذِینَ لَهَا بِأَخَادِیدِهِمُ الَّتِی عَمِلُوهَا یَوْمَ السَّبْتِ حَتَّی کَثُرَ مِنْ ذَلِکَ مَالُهُمْ وَ ثَرَاؤُهُمْ وَ تَنَعَّمُوا بِالنِّسَاءِ (8)وَ غَیْرِهِنَّ لِاتِّسَاعِ أَیْدِیهِمْ بِهِ فَکَانُوا فِی الْمَدِینَةِ (9)نَیِّفاً وَ ثَمَانِینَ أَلْفاً فَعَلَ هَذَا مِنْهُمْ سَبْعُونَ أَلْفاً (10)وَ أَنْکَرَ عَلَیْهِمُ الْبَاقُونَ کَمَا نَصَّ اللَّهُ تَعَالَی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ الْآیَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ طَائِفَةً مِنْهُمْ وَعَظُوهُمْ وَ زَجَرُوهُمْ عَذَابَ اللَّهِ (11)وَ خَوَّفُوهُمْ مِنِ انْتِقَامِهِ وَ شَدِیدِ بَأْسِهِ وَ حَذَّرُوهُمْ فَأَجَابُوهُمْ عَنْ وَعْظِهِمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ بِذُنُوبِهِمْ هَلَاکَ الِاصْطِلَامِ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَأَجَابُوا الْقَائِلِینَ هَذَا لَهُمْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ هَذَا الْقَوْلُ مِنَّا (12)لَهُمْ مَعْذِرَةٌ إِلَی رَبِّکُمْ إِذْ کَلَّفَنَا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ
ص: 57
«معذرة إلی ربّکم» یعنی: نصیحت ما به گناهکاران معذرتی است پیش خداوند و اقدامی است در جهت ادای فریضه الهی نهی از منکر، تا پروردگار به ما نگوید: چرا آنان را نصیحت نکردید، شاید به وسیله پند و اندرز تقوی پیشه میکردند و باز میگشتند، «فلمّا نسوا ما ذکّروا به» یعنی: هنگامی که اهالی شهر آنچه را که نصیحت کنندگان بدان تذکر داده بودند فراموش کردند و با صید ماهی از ارتکاب گناه دست نکشیدند،«أنجینا الذین ینهون عن السوء» کسانی که دیگران را از انجام گناه نهی میکردند را نجات دادیم، «وأخذنا الذین ظلموا أنفسهم بعذاب بئیس» و کسانی که به خود ظلم کرده بودند را با عذابی شدید مجازات کردیم، «بماکانوایفسقون» به سبب فسق و فجور آنان، و این عذاب قبل از آنکه به صورت میمون درآیند در مورد آنان به اجرا درآمد،سخن اخیر از جبائیّ روایت شده است،و طبرسی حال گروه سوم را ذکر نکرده که آیا از نجات یافتگان هستند یا از نابود شدگان.
در مورد سه گروه ذکر شده از ابن عباس سه نظر روایت شده است: نخست اینکه: دو گروهِ نهی کننده و ساکت نجات یافتند و گروه سوم - گناهکار- نابود شد، والسدیّ نیز چنین نظری دارد. دوم: دو گروه-گناهکار و ساکت- نابود شدند و گروه شوم- نهی کننده- نجات یافتند و این نظر ابن زید نیز هست، و از امام صادق علیه السلام روایت شده است، و سوم: درنگ کردن در آن، از عکرمة روایت شده است که گفت: بر ابن عباس وارد شدم در حالی که قرآن در مقابلش قرار داشت و گریه میکرد و آیه مذکور را میخواند، آنگاه گفت: دانستم که خداوند متعال کسانی که ماهیها را صید کردند را نابود کرد و کسانی که آنان را نهی کردند نجات داد، و متوجه نشدم با آنان که نه گناهکار بودند و نه نهی کننده چه کار کرد، در حالی که وضعیت ما شبیه آنان است، و جبائی این نظر را برگزیده است، و حسن گفته است: گروه سوم: نجات یافتهاند چرا که در امر به معروف و پند و اندرز هیچ چیز بلیغتر از یادآوری کردن تهدید الهی وجود ندارد، حال آنکه آنان تهدید الهی را یادآوری کردند و گفتند:{خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد} و گفته است: به خدا سوگند که کشتن انسان مؤمن از خوردن ماهیها سنگینتر است، «فلمّا عتو عمّا نهو عنه» یعنی: از ترک آنچه از آن نهی شدند، یعنی: آنچه را از آن نهی شدند ترک نکردند و در فساد و جرأت انجام گناه سرکشی کردند و از بازگشت از این دو امر-فساد و جرأت انجام گناه- امتناع ورزیدند، «قلنا لهم کونوا قردة» یعنی: آنان را به شکل میمون قرار دادیم، «خاسئین» یعنی: دور و رانده شده، و ذکر (کُن: باش) به خاطر دلالت بر این امر است که هیچ چیز برای خداوند سبحان ممتنع نیست؛ و الزجاج جایز شمرده که فرمان تبدیل شدن به میمون با کلامی که آن را شنیدهاند به آنان گفته شده باشد، پس این حالت در آیه نازل بر آنان رسایی بیشتری ایجاد میکند، و این سخن از ابوالهذیل روایت شده است: قتادة گفته است: آن قوم تبدیل به میمونهایی شدند که دارای دُم بودند و زوزه میکشیدند و این در حالی بود که قبلاً زن ومرد بودند؛ و گفته شده: آنان سه روز به صورت مسخ شده باقی ماندند و مردم به آنان نگاه میکردند سپس نابود شدند و تولید مثل نکردند، از ابن عباس روایت شده که گفت: و هیچ مسخ شدهای
ص: 61
النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَنَحْنُ نَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ لِیَعْلَمَ رَبُّنَا مُخَالَفَتَنَا لَهُمْ وَ کَرَاهَتَنَا لِفِعْلِهِمْ (1)قَالُوا وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ وَ نَعِظُهُمْ أَیْضاً لَعَلَّهُمْ تَنْجَعُ فِیهِمُ الْمَوَاعِظُ فَیَتَّقُوا هَذِهِ الْمُوبِقَةَ وَ یَحْذَرُوا عُقُوبَتَهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا عَتَوْا حَادُّوا وَ أَعْرَضُوا وَ تَکَبَّرُوا عَنْ قَبُولِهِمُ الزَّجْرَ عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ مُبْعَدِینَ عَنِ الْخَیْرِ مُقْصَیْنَ (2)قَالَ فَلَمَّا نَظَرَ الْعَشَرَةُ آلَافٍ وَ النَّیِّفُ أَنَّ السَّبْعِینَ أَلْفاً لَا یَقْبَلُونَ مَوَاعِظَهُمْ وَ لَا یَحْفِلُونَ (3)بِتَخْوِیفِهِمْ إِیَّاهُمْ وَ تَحْذِیرِهِمْ لَهُمْ اعْتَزَلُوهُمْ إِلَی قَرْیَةٍ أُخْرَی قَرِیبَةٍ مِنْ قَرْیَتِهِمْ وَ قَالُوا إِنَّا نَکْرَهُ أَنْ یَنْزِلَ بِهِمْ عَذَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ فِی خِلَالِهِمْ فَأَمْسَوْا لَیْلَةً فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ کُلَّهُمْ قِرَدَةً وَ بَقِیَ بَابُ الْمَدِینَةِ مُغْلَقاً لَا یَخْرُجُ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ (4)وَ تَسَامَعَ بِذَلِکَ أَهْلُ الْقُرَی فَقَصَدُوهُمْ وَ تَسَنَّمُوا حِیطَانَ الْبَلَدِ (5)فَاطَّلَعُوا عَلَیْهِمْ فَإِذَا کُلُّهُمْ رِجَالُهُمْ وَ نِسَاؤُهُمْ قِرَدَةٌ یَمُوجُ بَعْضُهُمْ فِی بَعْضٍ یَعْرِفُ هَؤُلَاءِ النَّاظِرُونَ مَعَارِفَهُمْ وَ قَرَابَاتِهِمْ وَ خُلَطَاءَهُمْ یَقُولُ الْمُطَّلِعُ لِبَعْضِهِمْ أَنْتَ فُلَانٌ أَنْتَ فُلَانٌ فَتَدْمَعُ عَیْنُهُ وَ یُومِئُ بِرَأْسِهِ أَنْ نَعَمْ (6)فَمَا زَالُوا کَذَلِکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَطَراً وَ رِیحاً فَجَرَفَتْهُمْ إِلَی الْبَحْرِ (7)وَ مَا بَقِیَ مَسْخٌ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ أَمَّا الَّذِینَ تَرَوْنَ مِنْ هَذِهِ الْمُصَوَّرَاتِ بِصُوَرِهَا فَإِنَّمَا هِیَ أَشْبَاهُهَا لَا هِیَ بِأَعْیَانِهَا وَ لَا مِنْ نَسْلِهَا ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ مَسَخَ هَؤُلَاءِ لِاصْطِیَادِهِمُ السَّمَکَ فَکَیْفَ تَرَی عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَالَ مَنْ قَتَلَ أَوْلَادَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هَتَکَ حُرْمَتَهُ (8)إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَ إِنْ لَمْ
ص: 58
بیشتر از سه روز زنده باقی نمانده است؛ و گفته شده: آنان ده روز به صورت مسخ شده زندگی کردند سپس مردند، این سخن از مقاتل روایت شده است؛ و گفته شده: آنان به همان صورت مسخ شده به تولید مثل پرداختند، این نظر از حسن نقل شده است، و زیاد دارای وجهه و صورت تأیید شده نیست، چرا که واضح است که میمونها از بنی آدم نیستند، همان گونه که سگها از بنی آدم نیستند، و روایتی از ابن مسعود نقل شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال چیزی را مسخ نکرده سپس برای او نسل و بازمانده قرار دهد.
دنباله کلام: گفته شده این داستان در زمان داوود علیه السلام بوده است.
از ابن عباس روایت شده که گفت: آنان نیز مانند شما به بزرگداشت روز جمعه فرمان داده شدند ولی این روز را ترک گفتند و روز شنبه را برگزیدند پس بدان گرفتار شدند، و صید کردن در آن روز بر آنان حرام شد و به بزرگداشت آن امر شدند، پس ماهیهای سفید و فربه در روز شنبه روی آب میآمدند تا جائی که از فراوانی آنها آب دیده نمیشد، و آنگونه که خدا خواسته بود ماندند و صید نمیکردند، سپس شیطان سراغ آنان آمد و گفت: شما از ماهیگیری در روز شنبه نهی شدهاید، بنابراین حوضچهها و تورها را آماده میکردند و ماهیها را در روز شنبه به سوی آن میراندند سپس روز یکشنبه به صید آنها اقدام میکردند؛ از ابن زید روایت شده که گفت:مردی از آنان ماهیای گرفت و نخی را به دم آن بست و به سوی ساحل کشید، سپس آن را در روز یکشنبه صید و کباب کرد، پس او را به خاطر این کار سرزنش کردند، و آنگاه که عذاب بر آن شخص نازل نشد ماهیها را میگرفتند و میخوردند و میفروختند، و آنان تقریباً داوزده هزار نفر بودند، پس آنگونه که قبلاً ذکر شد مردم آن شهر ساحلی به سه گروه تقسیم شدند، و در نهایت گروه نهی کننده از آنان کناره گرفتند و به سکونت با آنان ادامه ندادند، روزی صبح شد و هیچ یک از گناهکاران از خانه خارج نشدند پس دیگران نگاه کردند و ناگهان میمونهایی مشاهده کردند، پس در را گشودند ومیمونها آنها را میشناختند ولی آنان میمونها را نمیشناختند، و مسخ شدگان شروع به گریستن کردند و هنگامی به آنان گفته شد: آیا شما را از گناهتان باز نداشتیم؟ با حرکت سر گفتند: بله، قتادة گفته است: جوانان به شکل میمون و پیرمردان به شکل خوک درآمدند.(1)
روایت 14.
الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام در مورد آیه «لعن الذین کفروا من بنی إسرائیل علی السان داود و عیسی ابن مریم» فرموده است: خوکها بر زبان داوود علیه السلام و میمونها بر زبان عیسی ابن مریم علیه السلام لعنت شدهاند.(2)
ص: 62
یَمْسَخْهُمْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّ الْمُعَدَّ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَةِ أَضْعَافُ عَذَابِ الْمَسْخِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَمَا إِنَّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ اعْتَدَوْا فِی السَّبْتِ لَوْ کَانُوا حِینَ هَمُّوا بِقَبِیحِ فِعَالِهِمْ سَأَلُوا رَبَّهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یَعْصِمَهُمْ مِنْ ذَلِکَ لَعَصَمَهُمْ وَ کَذَلِکَ النَّاهُونَ لَهُمْ لَوْ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَعْصِمَهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لَعَصَمَهُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُلْهِمْهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُوَفِّقْهُمْ لَهُ فَجَرَتْ مَعْلُومَاتُ اللَّهِ فِیهِمْ عَلَی مَا کَانَ سُطِرَ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ (1).
قال الطبرسی قدس الله روحه فی قوله تعالی وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ أی الذین جاوزوا ما أمروا به من ترک الصید یوم السبت و کانت الحیتان تجتمع فی یوم السبت لأمنها فحبسوها فی السبت و أخذوها فی الأحد فاعتدوا فی السبت أی ظلموا و تجاوزوا ما حد لهم لأن صیدها هو حبسها.
و روی عن الحسن أنهم اصطادوا یوم السبت مستحلین بعد ما نهوا عنه فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ هذا إخبار عن سرعة مسخه إیاهم لا أن هناک أمرا و معناه جعلناهم قردة کقوله فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً (2)قال ابن عباس فمسخهم الله عقوبة لهم و کانوا یتعاوون و بقوا ثلاثة أیام لم یأکلوا و لم یشربوا و لم یتناسلوا ثم أهلکهم الله تعالی و جاءت ریح فهبت بهم فألقتهم فی الماء و ما مسخ الله أمة إلا أهلکها فهذه القردة و الخنازیر لیست من نسل أولئک و لکن مسخ أولئک علی صورة هؤلاء یدل علیه إجماع المسلمین علی أنه لیس فی القردة و الخنازیر من هو من أولاد آدم و لو کانت من أولاد الممسوخین لکانت من بنی آدم و قال مجاهد لم یمسخوا قردة و إنما هو مثل ضربه الله کما قال کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً (3)و حکی عنه أیضا أنه قال مسخت قلوبهم فجعلت کقلوب القردة لا تقبل وعظا و لا تتقی زجرا و هذان القولان یخالفان الظاهر الذی أکثر المفسرین علیه من غیر ضرورة تدعو إلیه.
ص: 59
در تفسیر العیاشی از ابو عبیده مانند این روایت نقل شده است.(1)
روایت 15.
تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از هادی بن مسلم و او نیز از مسعدة بن صدقة روایت کرده که گفت: از امام صادق در مورد گروهی از شیعیان پرسیدند که در کارهای حاکمان وارد میشوند و برای آنها کار میکنند و به آنها مالیات میدهند و آنان را یاری میرسانند، امام فرمود: آن گروه شیعه نیستند بلکه از آنان به شمار میآیند، سپس این آیه را قرائت کرد: «لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم» تا «ولکن کثیراً منهم فاسقون» سپس فرمود: خوکها بر زبان داوود و میمونها بر زبان عیسی لعنت شدند.(2)
توضیح
آگاه باش که آن روایت مذکور بر نظری اتفاق دارند که مخالف نظر مشهور بین مفسران و مورخان است مبنی بر اینکه مسخ شدنی که در زمان داوود علیه السلام روی داد با تبدیل شدن اصحاب السبت به میمون همراه بود، ولی اصحاب المائدة تبدیل به خوک شدند، و این فرموده خداوند متعال «کونوا قردة خاسئین» بر درستی نظر اول دلالت دارد، و با وجود اتفاق دو تفسیر- علی بن ابراهیم و عیاشی- و الکافی و قصص الأنبیاء بر این نظر (یعنی نفرین شدن خوکها بر زبان داوود و میمونها بر زبان عیسی)، بعید است بتوان مسأله را بر اشتباه نسّاخ حمل کرد. همچنین مسأله را بر اشتباه راویان حمل کردن نیز بعید به نظر میرسد و توجیه آن به دو صورت امکان پذیر است: نخست اینکه این حدیث، به مسخ شدن دیگری در زمان داوود علیه السلام اشاره دارد و نه داستان اصحاب السبت، ولی خبر داستانها چنین نظری را جز با تکلّف بسیار دور تأیید نمیکند، دوّم اینکه: ممکن است مسخ آنها (اصحاب السبت) در دو زمان و به دو شکل مختلف و به صورت همزمان اتفاق افتاده باشد، و مقصود آیه، تبدیل شدن بعضی از آنان به میمون باشد، و تخصیص در خبر به خاطر عدم توهم تخصیص در آیه و با توجه به ذکر شخص دیگری در آیه و روایات مشهور و در نتیجه عدم نیاز به ذکر آن بوده است، و اینکه علی بن ابراهیم در دو حدیث دو شکل مختلف را با هم ذکر کرده مؤید این مطلب است.
و بیضاوی گفته است: گفته شده هنگامی که اهالی شهر (ابلّة) در روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند خداوند آنان را بر زبان داوود لعنت کرد سپس آنها را به میمون و خوک تبدیل کرد، و اصحاب المائدة هنگامی که کفر ورزیدند عیسی آنان را نفرین و لعنت کرد پس تبدیل به خوک شدند و آنان پنج هزار مرد بودند، پایان کلام بیضاوی.(3)
و ثعلبی در مورد اصحاب السبت: قتادة گفته: جوانان تبدیل به میمون و پیرمردان تبدیل به خوک شدند، و به جز کسانی که نهی از منکر میکردند کسی نجات نیافت .(4)
سپس بدان که دو صورت در دو حدیث عیاشی- روایات ابن نباتّة و هارون ابن عبدالعزیز- قابل برداشت است: یکی اینکه دو حدیث اشاره به داستان دیگری دارد هر چند در همان شهری که حادثه اصحاب السبت در آن به وقوع پیوسته است، و دوم اینکه با تمامی آن اشکال و به تمامی آن اسباب مسخ شده باشند.
ص: 63
و قوله خاسِئِینَ أی مبعدین عن الخیر و قیل أذلاء صاغرین مطرودین (1)و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ أی مجاورة البحر و قریبة منه و هی أبلة (2)عن ابن عباس و قیل هی مدین عنه أیضا و قیل الطبریة عن الزهری إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ أی یظلمون فیه بصید السمک و یتجاوزون الحد فی أمر السبت إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً أی ظاهرة علی وجه الماء عن ابن عباس و قیل متتابعة عن الضحاک و قیل رافعة رءوسها قال الحسن کانت تشرع إلی أبوابهم مثل الکباش البیض لأنها کانت آمنة یومئذ وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ أی و یوم لا یکون السبت کانت تغوص فی الماء و اختلف فی أنهم کیف اصطادوا فقیل إنهم ألقوا الشبکة فی الماء یوم السبت حتی کان یقع فیها السمک ثم کانوا لا یخرجون الشبکة من الماء إلا یوم الأحد و هذا تسبب محظور و فی روایة عکرمة عن ابن عباس اتخذوا الحیاض فکانوا یسوقون الحیتان إلیها و لا یمکنها الخروج منها فیأخذونها یوم الأحد و قیل إنهم اصطادوها و تناولوها بالید فی یوم السبت کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ أی مثل ذلک الاختبار الشدید نختبرهم بِما کانُوا یَفْسُقُونَ أی بفسقهم و عصیانهم و علی المعنی الآخر لا تأتیهم الحیتان مثل ذلک الإتیان الذی کان منها یوم السبت ثم استأنف فقال نَبْلُوهُمْ وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ أی جماعة مِنْهُمْ أی من بنی إسرائیل الذین لم یصطادوا و کانوا ثلاث فرق فرقة قانصة (3)و فرقة ساکتة و فرقة واعظة فقال الساکتون للواعظین الناهین لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أی یهلکهم الله و لم یقولوا ذلک کراهیة لوعظهم و لکن لإیاسهم أن یقبل هؤلاء القوم الوعظ فإن الأمر بالمعروف إنما یجب عند عدم الیأس عن القبول عن الجبائی و معناه ما ینفع الوعظ ممن لا یقبل و الله مهلکهم فی الدنیا بمعصیتهم أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فی الآخرة قالُوا أی قال الواعظون فی جوابهم
ص: 60
و طبرسی رحمه الله گفته است: در معنای آیه« لعن الذین کفروا....» نظرهای مختلفی وجود دارد:
نخست اینکه بعد از لعنت شدن بر زبان داوود نفرین شدند و بعد از لعنت شدن بر زبان عیسی تبدیل به خوک شدند، و امام باقر علیه السلام فرموده است: اما داوود اهالی شهر(ابلّة) را آنگاه که در روز شنبه تجاوز کردند لعنت کرد و تجاوز آنان به حدود الهی در زمان او بوده است، پس داوود گفت: خداوندا، لعنت و نفرین را مثل روپوش و کمربند روی کمر آنان بپوشان. پس خداوند آنان را به شکل میمون در آورد، اما عیسی علیه السلام کسانی را که مائده بر آنان نازل شده بود لعنت کرد سپس بعداز آن کفر ورزیدند.
دوم: آنچه ابن عباس گفته مبنی بر اینکه مقصود، لعنت در زبور و انجیل است و این یعنی: خداوند متعال در زبور و همچنین انجیل کسانی از بنی اسرائیل را که کفر ورزیدند لعنت کرد.
سوم: عیسی و داوود علیهما السلام میدانستند که محمد به پیامبری مبعوث میشود و هر آنکه به او کفر میورزد را لعنت کردند.(1)
و (ابّلة) با همزه مضموم و باء مشدّد همان بصره کنونی است و آن یکی از باغهای چهار گانه است.
ص: 64
مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ معناه موعظتنا إیاهم معذرة إلی الله و تأدیة لفرضه فی النهی عن المنکر لئلا یقول لنا لم لم تعظوهم وَ لَعَلَّهُمْ بالوعظ یَتَّقُونَ و یرجعون فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أی فلما ترک أهل القریة ما ذکرهم الواعظون به و لم ینتهوا عن ارتکاب المعصیة بصید السمک أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ أی خلصنا الذین ینهون عن المعصیة وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا أنفسهم بِعَذابٍ بَئِیسٍ أی شدید بِما کانُوا یَفْسُقُونَ أی بفسقهم و ذلک العذاب لحقهم قبل أن مسخوا قردة عن الجبائی و لم یذکر حال الفرقة الثالثة هل کانت من الناجیة أو من الهالکة.
و روی عن ابن عباس فیهم ثلاثة أقوال أحدها أنه نجت الفرقتان و هلکت الثالثة و به قال السدی و الثانی أنه هلکت الفرقتان و نجت الفرقة الناهیة و به قال ابن زید و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و الثالث التوقف فیه روی عن عکرمة قال دخلت علی ابن عباس و بین یدیه المصحف و هو یبکی و یقرأ هذه الآیة ثم قال قد علمت أن الله تعالی أهلک الذین أخذوا الحیتان و أنجی الذین نهوهم و لم أدر ما صنع بالذین لم ینهوهم و لم یواقعوا المعصیة و هذا حالنا و اختاره الجبائی و قال الحسن إنه نجی الفرقة الثالثة لأنه لیس شی ء أبلغ فی الأمر بالمعروف و الوعظ من ذکر الوعید و هم قد ذکروا الوعید فقالوا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً و قال قتل المؤمن أعظم و الله من أکل الحیتان (1)فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ أی عن ترک ما نهوا عنه یعنی لم یترکوا ما نهوا عنه و تمردوا فی الفساد و الجرأة علی المعصیة و أبوا أن یرجعوا عنها قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً أی جعلناهم قردة خاسِئِینَ مبعدین مطرودین و إنما ذکر کن لیدل علی أنه سبحانه لا یمتنع علیه شی ء و أجاز الزجاج أن یکون قیل لهم ذلک بکلام سمعوه فیکون ذلک أبلغ فی الآیة النازلة بهم و حکی ذلک عن أبی الهذیل قال قتادة صاروا قردة لها أذناب تعاووا بعد أن کانوا رجالا و نساء و قیل إنهم بقوا ثلاثة أیام ینظر إلیهم الناس ثم هلکوا و لم یتناسلوا عن ابن عباس قال و لم یمکث مسخ فوق
ص: 61
باب های داستان سلیمان پسر داوود علیهماالسلام
باب پنجم فضل و مکارم اخلاق و گزیده احوال حضرت سلیمان علیه السلام
آیات
- و أوحینا إلی إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب و الأسباط و عیسی و أیّوب و یونس و هارون و سلیمان.(1)
{و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم.}
- و نوحاَ هدینا من قبل و من ذریّته داود و سلیمان.(2)
{و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان را [هدایت کردیم].}
- و لسلیمان الریح عاصفة تجری بأمره إلی الأرض الّتی بارکنا فیها کنّا بکلّ شیء عالمین * و من الشیاطین من یغوصون له و یعملون دون ذلک و کنّا لهم حافظین.(3)
{و برای سلیمان تند باد را [رام کردیم] که به فرمان او به سوی سرزمینی که در آن برکت نهاده بودیم جریان مییافت و ما به هر چیزی دانا بودیم، و برخی از شیاطین بودند که برای او غواصی و کارهایی غیر از آن میکردند و ما مراقب [حال] آنها بودیم.}
- و لقد أتینا داود و سلیمان علماَ و قالا الحمد لله الّذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین * و ورث سلیمان داود و قال یا أیّها الناس علّمنا منطق الطیر و أوتینا من کلّ شیء إنّ هذا لهو الفضل المبین.(4)
{و به راستی به داوود و سلیمان دانشی عطا کریم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داده است، و سلیمان از داوود میراث یافت و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافتهایم و از هر چیزی به ما داده شده است، راستی که این همان امتیاز آشکار است.}
- و لسلیمان الریح غدوّها شهر و رواحها شهر و أسلنا له عین القطر و من الجنّ مَن یعمل بین یدیه بإذن ربّه و من یزغ منهم عن أمرنا نذقه من عذاب السعیر * یعملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل و جفان کالجواب و قدور راسیات اعملوا آل داود شکراَ و قلیل من عبادی الشکور.(5)
{و باد را برای سلیمان [رام کردیم] که رفتن آن بامداد یک ماه و شبانگاه یک ماه [راه] بود و معدن مس را برای او ذوب [و روان] گرداندیم، و برخی از جنّیان به فرمان پروردگارشان پیش او کار میکردند و هر کس از آنها از دستور سر بر میتافت از عذاب سوزان به او میچشاندیم، [آن متخصصان] برای او هرچه میخواست از نمازخانهها و مجسمهها و ظروف بزرگ مانند حوضچهها و دیگهای چسپیده به زمین میساختند، ای خاندان داوود شکرگزار باشید و از بندگان من اندکی سپاس گزارند.}
- و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداَ ثمّ أناب * قال ربّ اغفر لی و هب لی ملکاَ لا ینبغی لأحد من بعدی إنّک أنت الوهّاب * فسخّرنا له الریح تجری بأمره رخاء حیث أصاب * و آخرین مقرّنین فی الأصفاد * هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب * و إنّ له عندنا زلفی و حسن مآب.(6)
{و قطعاً سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی بیفکندیم پس به توبه بازآمد، گفت: پروردگارا مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد و در حقیقت تویی که خود بسیار بخشندهای، پس باد را در اختیار او قرار دادیم که هر جا تصمیم میگرفت به فرمان او نرم و روان میشد، و شیاطین را [از] بّنا و غوّاص تا [وحشیان] دیگر را که جفت جفت با زنجیرها به هم بسته بودند [تحت فرمانش در آوردیم]، [گفتیم]
ص: 65
ثلاثة أیام و قیل عاشوا سبعة أیام ثم ماتوا عن مقاتل و قیل إنهم توالدوا عن الحسن و لیس بالوجه لأن من المعلوم أن القردة لیست من أولاد آدم کما أن الکلاب لیست منهم
وَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَمْسَخْ شَیْئاً فَجَعَلَ لَهُ نَسْلًا وَ عَقِباً.
القصة قیل کانت هذه القصة فی زمن داود علیه السلام.
و عن ابن عباس قال أمروا بالیوم الذی أمرتم به یوم الجمعة فترکوه و اختاروا یوم السبت فابتلوا به و حرم علیهم فیه الصید و أمروا بتعظیمه فکانت الحیتان تأتیهم یوم السبت شرعا بیضا سمانا حتی لا یری الماء من کثرتها فمکثوا کذلک ما شاء الله لا یصیدون ثم أتاهم الشیطان و قال إنما نهیتم عن أخذها یوم السبت فاتخذوا الحیاض و الشبکات فکانوا یسوقون الحیتان إلیها یوم الجمعة ثم یأخذونها یوم الأحد و عن ابن زید قال أخذ رجل منهم حوتا و ربط فی ذنبه خیطا و شده إلی الساحل ثم أخذه یوم الأحد و شواه فلاموه علی ذلک فلما لم یأته العذاب أخذوا ذلک و أکلوه و باعوه و کانوا نحوا من اثنی عشر ألفا فصار الناس ثلاث فرق علی ما تقدم ذکره فاعتزلتهم الفرقة الناهیة و لم تساکنهم فأصبحوا یوما و لم یخرج من العاصیة أحد فنظروا فإذا هم قردة ففتحوا الباب فدخلوا و کانت القردة تعرفهم و هم لا یعرفونها فجعلت تبکی فإذا قالوا لهم أ لم ننهکم قالت برءوسها أن نعم قال قتادة صارت الشبان قردة و الشیوخ خنازیر (1).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام (2).
ص: 62
این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاهدار، و قطعاً برای او پیش ما تقرب و فرجام نیکوست.}
تفسیر
مفسران گفتهاند: مقصود از {سرزمینی که در آن برکت نهادیم} سرزمین شام است، و خداوند باد را یک بار به تند باد و بار دیگر به نرمی و ملایمی توصیف کرده است و این مسأله به چند منظور است: نخست: باد بر حسب اراده خدا یک بار به صورت تند و بار دیگر به نرمی و ملایمی میزد؛ دوّم: باد در ابتدا و برای بلند کردن فرش سلیمان و از زمین کندن آن به صورت تند باد بود سپس به هنگام جریان یافتن ملایم شد؛ سوّم: (عَصف) عبارت از سرعت جا به جایی باد و (الرخاوة) عبارت از نرمی و لطافت ذاتی باد است؛ و چهارم: ذکر صفت (رخاوة: نرمی و ملایمت) کنایه از فرمانبرداری باد برای سلیمان در هر آنچه که آن را بدان امر میکند است.
طبرسی رحمه الله گفته است: و گفته شده: باد، سلیمان را در بامداد به اندازه مسیر یک ماه جا به جا میکرد و در شامگاه نیز همچنین، و سلیمان در بعلبک سکونت داشت و بیت المقدس در حال ساخته شدن برای او بود، بنابراین نیاز داشت به سوی بیتالمقدس و غیر آن برود، وهب گفته است: سلیمان به سوی جایگاهش خارج میشد پس پرندگان بر گرد او حلقه میزدند و انسانها و جنّیان به احترام او بر میخاستند تا بر تختش بنشیند و سربازانش با او جمع شوند، سپس باد او را به هرجایی که میخواست میبرد.
مقصود از آیه «مَن یغوصون له» این است که در دریا برای او غواصی میکردند و جواهرات و لعلها را برای سلیمان خارج میکردند، «و یعملون عملاً دون ذلک» یعنی: کارهای دیگری غیر از غواصی مانند محرابها و مجسمهها و غیره، «و کنّا لهم حافظین» یعنی: و ما مراقب حال آنان بودیم تا از دست سلیمان فرار نکنند و از فرمان او امتناع نورزند؛ و گفته شده: مراقبت از آنان تا آنچه را به انجام رساندهاند فاسد نگردانند.(1)
فرموده «علماً» یعنی: به داوود و سلیمان دانش قضاوت بین مردم و زبان پرندگان و حیوانات را عطا کردیم، «و ورث سلیمان»: این فرموده بر این نکته دلالت دارد که پیامبران نیز مانند دیگران اموال را به ارث میگذارند؛ و گفته شده: داوود، علم و نبوت و پادشاهیش را برای سلیمان و نه سایر فرزندانش به ارث گذاشت، و نظر صحیح نزد اهل بیت علیهم السلام همان نظر اول است، «علّمنا منطق الطیر» متخصصان زبان عربی میگویند: در مورد غیر بنی آدم برای سخن گفتن از کلمه (نطق) استفاده نمیشود، بلکه از کلمه(صوت) استفاده میشود،
ص: 66
شی، تفسیر العیاشی عن أبی عبیدة مثله (1).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الشِّیعَةِ (2)یَدْخُلُونَ فِی أَعْمَالِ السُّلْطَانِ وَ یَعْمَلُونَ لَهُمْ وَ یَجْبُونَ لَهُمْ وَ یُوَالُونَهُمْ (3)قَالَ لَیْسَ هُمْ مِنَ الشِّیعَةِ وَ لَکِنَّهُمْ مِنْ أُولَئِکَ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ قَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی (4).
اعلم أن تلک الروایات اتفقت علی خلاف ما هو المشهور بین المفسرین و المؤرخین من کون المسخ الذی کان فی زمان داود علیه السلام بأنهم صاروا قردة و إنما مسخ أصحاب المائدة خنازیر و قد دل علی الجزء الأول قوله تعالی کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ و الحمل علی سهو النساخ مع اتفاق التفسیرین و الکافی و القصص علیه بعید و الحمل علی غلط الرواة أیضا لا یخلو من بعد و یمکن توجیهه بوجهین الأول أن لا یکون هذا الخبر إشارة إلی قصة أصحاب السبت بل إلی مسخ آخر وقع فی زمان داود علیه السلام و لکن خبر القصص یأبی عنه إلا بتکلف بعید الثانی أنه یمکن أن یکون مسخهم فی الزمانین بالصنفین معا و یکون المقصود فی الآیة جعل بعضهم قردة و یکون التخصیص فی الخبر لعدم توهم التخصیص فی الآیة مع کون الفرد الآخر مذکورا فیها و فی الروایات المشهورة فلا حاجة إلی ذکره و یؤیده أن علی بن إبراهیم ذکر فی الموضعین الصنفین معا.
و قال البیضاوی قیل أهل أبلة (5)لما اعتدوا فی السبت لعنهم الله علی لسان داود فمسخهم قردة و خنازیر و أصحاب المائدة لما کفروا دعا علیهم عیسی و لعنهم فأصبحوا خنازیر و کانوا خمسة آلاف رجل انتهی (6)و قال الثعلبی فی أصحاب السبت قال قتادة
ص: 63
چرا که (نطق) عبارت از سخن گفتن میباشد در حالی که پرندگان سخن نمیگویند، جز اینکه آنگاه که سلیمان معنای صوت پرندگان را فهمید به صورت مجازی آن را (نطق) خواند؛ و گفته شده: مقصود، نطق و سخن گفتن حقیقی بوده است چرا که پرندگانی ماند طوطی نیز وجود دارند که سخن میگویند. و علی بن عیسی گفته است: پرندگان با سلیمان سخن میگفتند و این معجزهای بود برای او آنگونه که از هدهد خبر میداد، و گفتار پرندگان صوت و صدایی است که معانی مختلف بر یک صیغه واحد از آن فهمیده میشود، بر خلاف گفتار انسان که معانی مختلف با صیغههای مختلف از آن فهمیده میشود، بنابراین با وجود طولانی بودن هم صحبتی پرندگان ما چیزی از گفتار آنان نمیفهمیم و پرندگان نیز چیزی از گفتار ما نمیفهمند، چرا که فهم آنها محدود به آن امور مخصوص است، و هنگامی که سلیمان پرندگان را فهمید منطق و گفتار آنها را آموخته بود، «و أوتینا من کلّ شیء» یعنی: بخشیده شدیم از هر چیزی که به پیامبران و پادشاهان بخشیده میشود، و گفته شده: از هر چیزی که طلب کننده آن را به خاطر نیاز و سود بردن از آن طلب میکند.(1) «حیث أصاب» یعنی: هر ناحیهای که میخواست، «و الشیاطین» یعنی: و شیاطین را نیز مسخّر او گرداندیم، «و آخرین مقرّنین فی الأصفاد» یعنی: و شیاطین دیگری را برای او مسخر گرداندیم که در غل و زنجیرهای آهنی بسته شده بودند، و هنگام سرکشی و نافرمانی، سلیمان آنها را در مجموعههای دو تایی و سه تایی در یک زنجیر قرار میداد و آنان نمیتوانستند از این کار امتناع کنند؛ و گفته شده: سلیمان این عمل را در مورد جنّیان کافر انجام میداد و هنگامی که ایمان میآوردند آنها را آزاد میکرد. «هذا» یعنی آنچه از فرمانروایی گذشت، «عطاؤنا فامنن أو أمسک» یعنی: به هر که از مردم خواستی ببخش و از هر که خواستی منع کن، «بغیرحساب» یعنی: در روز قیامت به خاطر آنچه بخشیده و یا منع کردهای محاسبه نمیگردی.(2)
روایات
روایت 1.
تفسیر علی بن ابراهیم: «و لسلیمان الریح عاصفة» یعنی: (برای سلیمان تند باد را رام کردیم) که از هر جانب میوزید، «إلی الأرض التی بارکنا فیها» یعنی: به سوی بیت المقدس و سرزمین شام (که در آن برکت نهاده بودیم).(3)
روایت 2.
إکمالالدین: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: داوود علیه السلام خواست که سلیمان علیهالسلام را جانشین و خلیفه خود سازد چرا که خداوند متعال به او وحی نموده و به این امر فرمان داد، ولی هنگامی که این مسأله را به اطلاع بنی اسرائیل رساند اظهار نارضایتی کردند و گفتند: جوانی را بر ما به عنوان جانشین قرار میدهد
ص: 67
ص: 159
و قال الطبرسی رحمه الله قیل فی معناه أقوال:
أحدها أن معناه لعنوا علی لسان داود فصاروا قردة و علی لسان عیسی فصاروا خنازیر
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام أَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ لَعَنَ أَهْلَ أُبُلَّةَ (1)لَمَّا اعْتَدَوْا فِی سَبْتِهِمْ وَ کَانَ اعْتِدَاؤُهُمْ فِی زَمَانِهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَلْبِسْهُمُ اللَّعْنَةَ مِثْلَ الرِّدَاءِ وَ مِثْلَ الْمِنْطَقَةِ عَلَی الْحَقْوَیْنِ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قِرَدَةً وَ أَمَّا عِیسَی علیه السلام فَإِنَّهُ لَعَنَ الَّذِینَ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِمُ الْمَائِدَةُ ثُمَّ کَفَرُوا بَعْدَ ذَلِکَ.
و ثانیها ما قاله ابن عباس إنه یرید فی الزبور و فی الإنجیل و معنی هذا أن الله تعالی لعن فی الزبور من یکفر من بنی إسرائیل و فی الإنجیل کذلک.
و ثالثها أن یکون عیسی و داود علیه السلام أعلما أن محمدا نبی مبعوث و لعنا من یکفر به انتهی. (2)و الأبّلة (3)بضم الهمزة و الباء المشددة موضع البصرة الآن و هی إحدی الجنات الأربعة.
ص: 64
حال آنکه بزرگتر از او در میان ما وجود دارد! پس نوادگان بنی اسرائیل را فرا خواند و به آنان گفت: سخنان شما به گوشم رسید، اکنون عصای خود را به من نشان دهید، هر عصایی که ثمر داد صاحبش بعد از من ولایت امور را به عهده میگیرد، گفتند: این شرط را میپذیریم، و او گفت: هر یک از شما اسم خود را بر روی عصایش بنویسد، آنان نیز نوشتند سپس سلیمان عصایش را آورد و اسم خود را برآن نوشت، آنگاه عصاها در یک خانه قرار داده شدند و در بسته شد و نگهبان خانه، سران نوادگان بنی اسرائیل بود، و هنگامی که صبح شد سلیمان نماز صبح را برای آنان اقامه کرد سپس به سوی در شتافت و آن را گشود و عصاهای آنان را خارج کرد در حالی که عصای سلیمان برگ و میوه داده بود، آنگاه عصا را به داوود دادند و او در حضور بنی اسرائی سلیمان را امتحان کرد و به او گفت: ای پسرم، خنکترین چیز چیست؟ سلیمان جواب داد: گذشت و بخشش خدا از مردم، و گذشت و بخشش مردم نسبت به یکدیگر؛ پرسید: ای پسرم، شیرینترین چیز کدام است؟ جواب داد: محبت که روح خدا در میان بندگانش است، پس داوود از روی رضایت خندید، و سلیمان را به میان بنی اسرائیل آورد و گفت: این خلیفه و جانشین من در میان شماست، بعد از آن سلیمان امور خود را پنهان کرد و با زنی ازدواج کرد و برای مدّتی که خداوند اراده داشت از چشم پیروانش پنهان ماند، سپس روزی همسرش به او گفت: پدر و مادرم فدایت، خصلتهای تو چه کامل و شمیمت چه نیکوست! و من خصلتی را در تو سراغ ندارم که از آن بیزار باشم جز اینکه تحت تکفّل و هزینه پدرم هستی، پس اگر وارد بازار شوی و به دنبال رزق و روزی خداوند باشی، امید دارم که او تو را نا امید نگرداند، سلیمان به او گفت: به خدا سوگند که تا کنون هیچ کاری انجام ندادهام و نمیتوانم هیچ کاری را به درستی انجام دهم، آنگاه وارد بازار شد و آن روز را به گشت زدن در بازار پرداخت ولی بدون آنکه چیزی نصیبش شود به خانه بازگشت، پس به همسرش گفت: چیزی به دست نیاوردم، همسرش گفت: ناراحت نباش، اگر امروز نشد به فردا امیدوار باش، پس فردا به سوی بازار رفت و به گشت زدن در آن مشغول شد و دوباره به چیزی دست نیافت و به همسرش خبر داد، همسرش گفت: فردا إن شاءالله، پس روز سوم از خانه خارج شد و آن قدر رفت تا به ساحل دریا رسید و ناگهان با صیّادی رو به رو شد، و به او گفت: آیا میتوانم شما را کمک کنم و در عوض چیزی به ما ببخشایی؟ صیّاد گفت: بله، پس او را یاری داد و هنگامی که از کار فارغ گشت دو ماهی به سلیمان داد، سلیمان ماهیها را گرفت و خداوند عزّ و جلّ را سپاس گفت، آنگاه او شکم یکی از آنها را شکافت و انگشتری را در آن پیدا کرد، پس انگشتر را به لباسش بند کرد و خدا را شکر کرد، و ماهیها را درست کرد و به منزل آورد، همسرش از این امر شاد شد و به او گفت: میخواهم که پدر و مادرم را صدا بزنی تا بدانند که تو کسب روزی ردهای، پس آن دو را فراخواند و با او غذا خوردند، و هنگامی که از غذا خوردن فارغ گشتند به آنان گفت: آیا مرا میشناسید؟
ص: 68
النساء: «وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ»(163)
الأنعام: «وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ»(84)
الأنبیاء: «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ کُنَّا بِکُلِّ شَیْ ءٍ عالِمِینَ* وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ»(81-82)
النمل: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلی کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ* وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ»(15-16)
سبأ: «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ* یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ»(12-13)
ص: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ* قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ* فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ* وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ* وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ*
ص: 65
گفتند: نه به خدا سوگند، جز اینکه ما از تو هیچ خیری ندیدهایم، و آنگاه سلیمان انگشترش را بیرون آورد و آن را به دست کرد پس پرندگان و باد بر او گرد آمدند و فرشتهای او را در بر گرفت، و همسرش و پدر و مادر او را به سرزمین اصطخر برد و پیروانش در اطراف او جمع شدند و به او مژده دادند، پس خداوند حیرت پیروان او را که به سبب غیبتش دچار آن شده بودند برطرف کرد، و آنگاه که سلیمان در بستر مرگ قرار گرفت با اجازه خداوند اذکار خود را به آصف بن برخیا وصیّت کرد، و پیوسته در میان پیروانش بود و آنان به سوی او آمدند و تعالیم دینشان را از او میگرفتند، سپس خداوند متعال آصف را برای مدت زمانی طولانی از دیدهها پنهان نمود، بعد از آن ظاهر شد و تا زمانی که خدا میخواست در میان قومش باقی میماند، آنگاه با آنان وداع کرد پس به او گفتند: مکان دیدارمان کجا باشد؟ آصف گفت: روی پل صراط، و از دیدگان آنها پنهان شد، و با غیبت او مصیبت و بلا بر بنی اسرائیل شدت گرفت و بخت نصر بر آنان مسلّط شد.(1)
میگویم: صورت کامل خبر در باب داستان طالوت آمده است.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از بنده صالحی از بندگان خدا نظیر این روایت تا (پس از داوود از روی رضایت خندید) نقل شده است.
روایت 3.
أمالی الطوسی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان علیه السلام هنگامی که فرمانروایی از او سلب شد تصمیم به رفتن گرفت، پس مهمانِ مرد بزرگی شد و آن مرد نیز او را به مهمانی پذیرفت و به او نیکی کرد، بعد از دیدن نماز و فضایل سلیمان جایگاه ویژه و با عظمتی برای او قائل شد، پس دختر خویش را به ازدواج او درآورد، دختران آن مرد هنگامی که تمام ویژگیهای سلیمان را دید به او گفت: پدرم و مادرم فدایت، شمیم تو چه دلانگیز و خصایلت چه کامل است! هیچ خصوصیتی در تو نمیبینم که از آن متنفر باشم جز اینکه تو تحت تکفل و هزینه پدرم هستی، آنگاه سلیمان از خانه خارج شد و آن قدر رفت تا به ساحل رسید و در ساحل صیّادی را یاری رساند و صیّاد به او ماهیای داد که در شکم آن انگشترش یافت.(2)
روایت 4.
الاحتجاج: در حدیث زندیقی که مسائلی را از امام صادق علیه السلام پرسید این سؤال وجود داشت:
ص: 69
هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ* وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ»(34-40)
قال المفسرون: الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها هی الشام و وجه وصف الریح تارة بالعاصفة و أخری بالرخاء بوجوه الأول أنها کانت تارة کذا و تارة کذا بحسب إرادته و الثانی أنها کانت فی بدء الأمر عاصفة لرفع البساط و قلعه ثم کانت تصیر رخاء عند تسییرها و الثالث أن العصف عبارة عن سرعة سیرها و الرخاوة عن کونها لینة طیبة فی نفسها الرابع أن الرخاوة کنایة عن انقیادها له فی کل ما أمرها به.
و قال الطبرسی رحمه الله و قیل کانت الریح تجری به فی الغداة مسیرة شهر و فی الرواح کذلک و کان یسکن بعلبک (1)و یبنی له بیت المقدس و یحتاج إلی الخروج إلیها و إلی غیرها قال وهب و کان سلیمان یخرج إلی مجلسه فتعکف علیه الطیر و یقوم له الإنس و الجن حتی یجلس علی سریره و یجتمع معه جنوده ثم تحمله الریح إلی حیث أراد.
قوله تعالی مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ أی فی البحر فیخرجون له الجواهر و اللآلی وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ أی سوی ذلک من الأبنیة کالمحاریب و التماثیل و غیرهما وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ لئلا یهربوا منه و یمتنعوا علیه و قیل من أن یفسدوا ما عملوه. (2)قوله عِلْماً قال أی بالقضاء بین الخلق و بکلام الطیر و الدواب وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ فیه دلالة علی أن الأنبیاء یورثون المال کتوریث غیرهم و قیل إنه ورثه علمه و نبوته و ملکه دون سائر أولاده (3)و الصحیح عند أهل البیت علیهم السلام هو الأول عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ أهل العربیة یقولون لا یطلق النطق علی غیر بنی آدم و إنما یقال الصوت
ص: 66
شیاطین چگونه به آسمان صعود میکنند حال آنکه در خلقت و حجمِ جسم شبیه مردم هستند و برای سلیمان پسر داوود علیهما السلام ساختمانهایی میساختند که فرزندان آدم از ساختن آن عاجزند؟ امام علیه السلام فرمود: شیاطین برای سلیمان توانمند و محکم و مسخّر گردانده شدند در حالی که آنان مخلوقات لطیفی هستند که خوراکشان نسیم است، و دلیل این سخن، صعود آنان به آسمان برای استراق سمع است حال آنکه جسم پر حجم توانایی بالا رفتن به سوی آسمان را جز با نردیان یا وسیلهای دیگر ندارد.(1)
روایت 5.
الکافی: از امام موسی بن جعفر کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان پسر داوود علیهماالسلام در یک قصر هزار زن، سیصد زن آزاد با مهریه بالا و هفتصد کنیز خانهدار داشت.(2)
روایت 6.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نخستین کسی که از شِکَر استفاده کرد سلیمان پسر داوود بود.(3)
روایت 7.
قصص الأنبیاء: شیخ صدوق از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: حوزه فرمانروایی سلیمان سرزمینهای مابین شامات و اصطخر بود.(4)
روایت 8.
دعوات الراوندیّ: امام صادق علیه السلام میفرماید: سلیمان علیه السلام از مهمانان خود با خوراک گوشت با آرد سفید و از عیالش با خشکار پذیرایی میکرد در حالی که خود جُو الک نشده میخورد.(5)
توضیح
(الخبزالحوّاری) نانی که (آرد آن) چند بار الک شده باشد و یا (آردسفید). (الخشکار): معنای آن را در بیشتر فرهنگ لغتها نیافتم، گویا کلمهای معرّب و ابداعی، و در کتابهای پزشکی و برخی فرهنگ لغتها به معنای نان ساخته شده از آرد غیر الک شده ذکر شده است، و گفته شده به معنای نان خشک میباشد، و در اینجا منظور همان معنای اوّل است.
روایت 9.
نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: اگر راهی برای زندگی جاودانه وجود میداشت،
ص: 70
لأن النطق عبارة عن الکلام و لا کلام للطیر إلا أنه لما فهم سلیمان معنی صوت الطیر سماه منطقا مجازا و قیل إنه أراد حقیقة المنطق لأن من الطیر ما له کلام یهجی (1)کالطوطی و قال علی بن عیسی إن الطیر کانت تکلم سلیمان معجزة له کما أخبر عن الهدهد و منطق الطیر صوت یتفاهم به معانیها علی صیغة واحدة بخلاف منطق الناس الذی یتفاهمون به المعانی علی صیغ مختلفة و لذلک لم نفهم عنها مع طول مصاحبتها و لم تفهم هی عنا لأن أفهامها مقصورة علی تلک الأمور المخصوصة و لما جعل سلیمان یفهم عنها کان قد علم منطقها وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ أی من کل شی ء یؤتی الأنبیاء و الملوک و قیل من کل شی ء یطلبه طالب لحاجته إلیه و انتفاعه به (2)حَیْثُ أَصابَ أی أراد من النواحی وَ الشَّیاطِینَ أی و سخرنا له الشیاطین وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ أی و سخرنا له آخرین من الشیاطین مشددین فی الأغلال و السلاسل من الحدید و کان یجمع بین اثنین و ثلاثة منهم فی سلسلة لا یمتنعون علیه إذا أراد ذلک بهم عند تمردهم و قیل إنه إنما کان یفعل ذلک بکفارهم فإذا آمنوا أطلقهم هذا أی ما تقدم من الملک عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ أی فأعط من الناس من شئت و امنع من شئت بِغَیْرِ حِسابٍ أی لا تحاسب یوم القیامة علی ما تعطی و تمنع (3).
فس، تفسیر القمی وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً قَالَ تَجْرِی مِنْ کُلِّ جَانِبٍ إِلی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها قَالَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ الشَّامِ (4).
ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام أَرَادَ أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ یَأْمُرُهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ ضَجُّوا مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا
ص: 67
یا از مرگ گریزی بود، حتماً سلیمان پسر داوود علیهما السلام چنین میکرد، او که خداوند حکومت بر جنّ و انس را همراه با نبوّت و مقام بلند قرب و منزلت در اختیارش قرار دارد. امّا آنگاه که پیمانه عمرش لبریز و روزی او تمام شد، تیرهای مرگ از کمانهای نیستی بر او باریدن گرفت، و خانه و دیار از او خالی گشت، خانههای او بیصاحب ماند و دیگران آنها را به ارث بردند.(1)
روایت 10.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق و او نیز با استناد به زیدالشحّام از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «اعملو آل داوود شکراً» روایت شده که فرمود: خاندان داوود هشتاد مرد و هشتاد زن بودند، و هیچ کدام از آنها یک روز محرابش را از عبادت خالی نمی گذاشت و آن ها آل داوود بودند و آنگاه که داوود علیه السلام وفات نمود سلیمان علیه السلام ولایت امور را به عهده گرفت و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافتهایم؛ خداوند جنّ و انس را برای او مسخّر گرداند، سلیمان هرگاه سخن از پادشاهی و مُلکی در هر نقطهای از زمین میشنید سراغش میرفت تا او را به زیر کشد و در دین خودش داخل گرداند، و خداوند باد را برای او مسخّر کرد، و هنگامی که به سوی جایگاه خویش میرفت پرندگان بر گِرد او حلقه میزدند و جنّ و انس در مقابلش به پا میخاست، و آنگاه که آهنگ جنگ میکرد به سپاهیان خود دستور میداد که زیر اندازی از چوب برای او بگسترانند، سپس مردم و چهار پایان و ابزارهای جنگ را برآن قرار میداد و آنگاه که هرآنچه را میخواست با خود حمل میکرد به باد دستور میداد و باد بر زیر چوب میوزید و آن را تا جایی که سلیمان میخواست حمل میکرد، و رفتن باد یک ماه و برگشتنش یک ماه بود.(2)
توضیح
(ما أغبّ المحراب) یعنی: یک روز در میان به محراب نمیآمدند بلکه هریک از آنان مواظب محراب بود.
ص: 71
حَدَثاً (1)وَ فِینَا مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ فَدَعَا أَسْبَاطَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ بَلَغَتْنِی مَقَالَتُکُمْ فَأَرُونِی عِصِیَّکُمْ فَأَیُّ عَصًا أَثْمَرَتْ فَصَاحِبُهَا وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدِی فَقَالُوا رَضِینَا وَ قَالَ لِیَکْتُبْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ اسْمَهُ عَلَی عَصَاهُ فَکَتَبُوا ثُمَّ جَاءَ سُلَیْمَانُ بِعَصَاهُ فَکَتَبَ عَلَیْهَا اسْمَهُ ثُمَّ أُدْخِلَتْ بَیْتاً وَ أُغْلِقَ الْبَابُ وَ حَرَسَهُ رُءُوسُ أَسْبَاطِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی بِهِمُ الْغَدَاةَ ثُمَّ أَقْبَلَ فَفَتَحَ الْبَابَ فَأَخْرَجَ عِصِیَّهُمْ وَ قَدْ أَوْرَقَتْ عَصَا سُلَیْمَانَ وَ قَدْ أَثْمَرَتْ فَسَلَّمُوا ذَلِکَ لِدَاوُدَ فَاخْتَبَرَهُ بِحَضْرَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ أَیُّ شَیْ ءٍ أَبْرَدُ قَالَ عَفْوُ اللَّهِ عَنِ النَّاسِ وَ عَفْوُ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَنْ بَعْضٍ قَالَ یَا بُنَیَّ فَأَیُّ شَیْ ءٍ أَحْلَی قَالَ الْمَحَبَّةُ وَ هِیَ رَوْحُ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ فَافْتَرَّ (2)دَاوُدُ ضَاحِکاً فَسَارَ بِهِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ هَذَا خَلِیفَتِی فِیکُمْ مِنْ بَعْدِی ثُمَّ أَخْفَی سُلَیْمَانُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرَهُ وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ وَ اسْتَتَرَ مِنْ شِیعَتِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَسْتَتِرَ ثُمَّ إِنَّ امْرَأَتَهُ قَالَتْ لَهُ ذَاتَ یَوْمٍ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَکْمَلَ خِصَالَکَ وَ أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ لَا أَعْلَمُ لَکَ خَصْلَةً أَکْرَهُهَا إِلَّا أَنَّکَ فِی مَئُونَةِ أَبِی فَلَوْ دَخَلْتَ السُّوقَ فَتَعَرَّضْتَ لِرِزْقِ اللَّهِ رَجَوْتُ أَنْ لَا یُخَیِّبَکَ فَقَالَ لَهَا سُلَیْمَانُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا عَمِلْتُ عَمَلًا قَطُّ وَ لَا أُحْسِنُهُ فَدَخَلَ السُّوقَ فَجَالَ یَوْمَهُ ذَلِکَ ثُمَّ رَجَعَ فَلَمْ یُصِبْ شَیْئاً فَقَالَ لَهَا مَا أَصَبْتُ شَیْئاً قَالَتْ لَا عَلَیْکَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْیَوْمَ کَانَ غَداً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ إِلَی السُّوقِ فَجَالَ فِیهِ (3)فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی شَیْ ءٍ وَ رَجَعَ فَأَخْبَرَهَا فَقَالَتْ یَکُونُ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مَضَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بِصَیَّادٍ فَقَالَ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ أُعِینَکَ وَ تُعْطِیَنَا شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ فَلَمَّا فَرَغَ أَعْطَاهُ الصَّیَّادُ سَمَکَتَیْنِ فَأَخَذَهُمَا وَ حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ إِنَّهُ شَقَّ بَطْنَ إِحْدَاهُمَا فَإِذَا هُوَ بِخَاتَمٍ فِی بَطْنِهَا فَأَخَذَهُ فَصَیَّرَهُ فِی ثَوْبِهِ (4)وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَصْلَحَ السَّمَکَتَیْنِ وَ جَاءَ بِهِمَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ فَرِحَتِ امْرَأَتُهُ بِذَلِکَ وَ قَالَتْ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَدْعُوَ أَبَوَیَّ حَتَّی یَعْلَمَا أَنَّکَ قَدْ کَسَبْتَ فَدَعَاهُمَا فَأَکَلَا مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغُوا قَالَ لَهُمْ هَلْ
ص: 68
روایت 11.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق روایت شده که سلیمان پسر داوود علیهما السلام از بیتالمقدس خارج شد در حالی که سیصد هزار انسان در سمت راست او و سیصد هزار از جنّیان در سمت چپش قرار داشتند، و به پرندگان فرمان داد پس آنان را زیر پر و بال گرفتند و به باد دستور داد پس آنان را حمل کرد تا وارد مدائن شدند، سپس بازگشت و شب را در سرزمین اصطخر به صبح رسانید، آنگاه قبل از طلوع خورشید به راه افتاد تا به جزیره (برکاوان) رسید و باد را امر فرمود پس آنان را پایین آورد تا جایی که نزدیک بود آب به پاهایشان برخورد کند، و پیروان سلیمان به یکدیگر میگفتند: آیا پادشاهی بزرگتراز این مشاهده کردهاید؟ در این هنگام فرشتهای از آسمان ندا سر داد: پاداش و ثواب یک تسبیح گفتن از آنچه مشاهده کردید بیشتر است.(1)
در تفسیر علی بن ابراهیم نظیر این روایت نقل شده است.(2)
روایت 12.
قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: سلیمان را قلعهای بود که شیاطین آن را ساخته بودند و برای او در آن قلعه هزار خانه وجود داشت و در هر خانه زنانی وجود داشتند، هفتصد کنیز قبطی و سیصد زن آزاد با مهریه بالا از جمله آنان بودند، و خداوند متعال توانایی چهل مرد را در معاشرت با زنان به او عطا فرمود، پس سلیمان از تمام آن زنها سرکشی میکرد و نیاز آنان را برآورده میساخت، سپس سلیمان علیه السلام به شیاطین فرمان میداد و آنان سنگها را از جایی به جای دیگر برای او حمل میکردند، پس ابلیس به آنان گفت: حال و وضع شما چگونه است؟ گفتند: دیگر تحمل وضعیتی که در آن به سر میبریم را نداریم،
ص: 72
تَعْرِفُونِی قَالُوا لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّا لَمْ نَرَ خَیْراً مِنْکَ (1)فَأَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَلَبِسَهُ فَخَرَّ عَلَیْهِ الطَّیْرُ وَ الرِّیحُ وَ غَشِیَهُ الْمُلْکُ وَ حَمَلَ الْجَارِیَةَ وَ أَبَوَیْهَا إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ اسْتَبْشَرُوا بِهِ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ مِمَّا کَانُوا فِیهِ مِنْ حَیْرَةِ غَیْبَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی آصِفَ بْنِ بَرْخِیَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَلَمْ یَزَلْ بَیْنَهُمْ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ ثُمَّ غَیَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آصِفَ غَیْبَةً طَالَ أَمَدُهَا ثُمَّ ظَهَرَ لَهُمْ فَبَقِیَ بَیْنَ قَوْمِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُ وَدَّعَهُمْ فَقَالُوا لَهُ أَیْنَ الْمُلْتَقَی قَالَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ غَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِغَیْبَتِهِ وَ تَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ (2)أَقُولُ تَمَامُ الْخَبَرِ فِی بَابِ قِصَّةِ طَالُوتَ.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَافْتَرَّ دَاوُدُ ضَاحِکاً
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَمَّا سُلِبَ مُلْکَهُ خَرَجَ عَلَی وَجْهِهِ فَضَافَ رَجُلًا عَظِیماً فَأَضَافَهُ وَ أَحْسَنَ إِلَیْهِ وَ نَزَلَ سُلَیْمَانُ مِنْهُ مَنْزِلًا عَظِیماً لِمَا رَأَی مِنْ صَلَاتِهِ وَ فَضْلِهِ قَالَ فَزَوَّجَهُ بِنْتَهُ فَقَالَ لَهُ بِنْتُ الرَّجُلِ (3)حِینَ رَأَتْ مِنْهُ مَا رَأَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ أَکْمَلَ خِصَالَکَ لَا أَعْلَمُ فِیکَ خَصْلَةً أَکْرَهُهَا إِلَّا أَنَّکَ فِی مَئُونَةِ أَبِی قَالَ فَخَرَجَ حَتَّی أَتَی السَّاحِلَ فَأَعَانَ صَیَّاداً عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَأَعْطَاهُ السَّمَکَةَ الَّتِی وَجَدَ فِی بَطْنِهَا خَاتَمَهُ (4).
ج، الإحتجاج فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ کَانَ فِیمَا سَأَلَهُ
ص: 69
ابلیس گفت: آیا سنگها را میبرید و دست خالی باز میگردید؟ گفتند: بله، گفت: پس شما در راحتی هستید، و باد آنچه را که ابلیس گفته بود به گوش سلیمان رساند، پس به شیاطین دستور داد که به هنگام رفتن سنگها را حمل کنند و به هنگام برگشت گِل را به جای خود بازگردانند، آنگاه ابلیس بر آنان ظاهر شد و گفت: حال و وضعتان چگونه است؟ آنان نیز شکایت خود را پیش او بردند، سپس گفت: آیا در طول شب و روز نمیخوابید؟ جواب دادند: چرا، میخوابیم، ابلیس گفت: پس شما در راحتی هستید، و باد آنچه که شیاطین و ابلیس گفته بودند را به گوش سلیمان رساند، او نیز به شیاطین دستور داد که شب و روز کار کنند، و تنها اندک زمانی به این شیوه باقی ماندند و آنگاه سلیمان وفات نمود، سپس امام فرمود: سلیمان در طلب آب بیرون آمد در حالی که جنّ و انس او را همراهی میکردند پس بر مورچه (بالدار) لنگی گذر کرد که بالهایش را پهن کرده و دستهایش را بالا برده بود و میگفت: خداوندا، ما مخلوقی از مخلوقات تو هستیم، ما را بی نیازی از رزق و روزیت نشاید، پس ما را به خاطر گناهان بنیآدم مؤاخذه نفرما و سیرابمان گردان؛ آنگاه سلیمان علیهالسلام به هر که با او بود گفت: بازگردید، دیگران به شفاعت شما پرداختهاند. و در روایتی دیگر آمده است: به واسطه دیگران بینیاز گشتید.(1)
توضیح
جوهری گفته است: (طروقة الفحل) یعنی: ماده و مونث آن.
روایت 13.
المحاسن: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت است که فرمود: همه پیامبرانی که خداوند مبعوث کرد عاقل بودند، و برخی از پیامبران بر دیگران برتری دارند، و داوود سلیمان را جانشین خود قرار نداد مگر بعداز آنکه عقل و درک او را آزمایش کرد، داوود سلیمان را در سن سیزده سالگی جانشین خود کرد، و او چهل سال در فرمانروایی باقی ماند، ذوالقرنین نیز دوازده سال داشت که به فرمانروایی رسید و سی سال در آن باقی ماند.(2)
روایت 14.
المحاسن: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: پیر زنی نزد سلیمان بن داوود علیهماالسلام آمد و از او علیه باد کمک خواست،
ص: 73
کَیْفَ صَعِدَتِ الشَّیَاطِینُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِی الْخِلْقَةِ وَ الْکَثَافَةِ وَ قَدْ کَانُوا یَبْنُونَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام مِنَ الْبِنَاءِ مَا یَعْجِزُ عَنْهُ وُلْدُ آدَمَ قَالَ علیه السلام غَلُظُوا لِسُلَیْمَانَ کَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقٌ رَقِیقٌ غِذَاؤُهُمُ التَّنَسُّمُ (1)وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ صُعُودُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا یَقْدِرُ الْجِسْمُ الْکَثِیفُ عَلَی الِارْتِقَاءِ إِلَیْهَا إِلَّا بِسُلَّمٍ أَوْ سَبَبٍ (2).
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام أَلْفُ امْرَأَةٍ فِی قَصْرٍ وَاحِدٍ ثَلَاثُ مِائَةٍ مَهِیرَةٌ (3)وَ سَبْعُمِائَةٍ سُرِّیَّةٌ (4).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنِ اتَّخَذَ السُّکَّرَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام (5).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ مُلْکُ سُلَیْمَانَ مَا بَیْنَ الشَّامَاتِ إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ (6).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یُطْعِمُ أَضْیَافَهُ اللَّحْمَ بِالْحُوَّارَی وَ عِیَالَهُ الْخُشْکَارَ وَ یَأْکُلُ هُوَ الشَّعِیرَ غَیْرَ مَنْخُولٍ (7).
الخبز الحواری الذی نخل مرة بعد مرة (8)و الخشکار لم أجده فی أکثر کتب اللغة فکأنه معرب مولد و فی کتب الطب و بعض کتب اللغة أنه الخبز المأخوذ من الدقیق غیر المنخول و قیل إنه الخبز الیابس و الأول هو المراد هاهنا.
نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً یَجِدُ إِلَی الْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ
ص: 70
پس سلیمان باد را فرا خواند و به او گفت: چه چیز باعث شده که با این پیرزن چنین کنی؟ باد گفت: ربّ العزة مرا به سوی کشتی بنی فلان روان داشت تا آن را از غرق شدن نجات دهم در حالی که در شُرف غرق شدن بود، پس در امتثال امر خداوند به سرعت خارج شدم، و بر این زن در حالی که بر بام خانهاش بود گذر کردم و به صورت غیر ارادی باعث لیز خوردن او شدم پس افتاد و دستش شکست، سلیمان گفت: پروردگارا، چه حکمی بر باد صادر کنم؟ خداوند به او وحی نمود: ای سلیمان، حکم پرداخت دیه شکسته شدن دست این پیرزن را به صاحبان کشتیای که باد آن را از غرق شدن نجات داد ابلاغ کن، به راستی که هیچ یک از جهانیان نزد من مورد ظلم قرار نمیگیرد.(1)
روایت 15.
محاسن: امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ»(2)
{آنان برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها و مجسّمه ها و می ساختند} فرمود: به خداوند سوگند اینها مجسمه مرد و زن نبود بلکه مجسمه درخت و مانند آن بود.(3)
در کافی هم مانند این روایت آمده است.(4)
روایت 16.
السرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود سلیمان بن داوود است و این به خاطر بهره مندی ویژه اش از دنیاست.(5)
روایت 17.
مکارم الأخلاق: از امام رضا عیه السلام روایت است که فرمود: سلیمان علیه السلام هزار زن در یک قصر داشت: سیصد زن آزاد با مهریه بالا، و هفتصد کنیز خانهدار، و در هر شب و روز نزد همه آنان میرفت.
ص: 74
الْمَوْتِ سَبِیلًا لَکَانَ ذَلِکَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام الَّذِی سُخِّرَ لَهُ مُلْکُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَعَ النُّبُوَّةِ وَ عَظِیمِ الزُّلْفَةِ (1)فَلَمَّا اسْتَوْفَی طُعْمَتَهُ وَ اسْتَکْمَلَ مُدَّتَهُ رَمَتْهُ قِسِیُّ الْفَنَاءِ بِنِبَالِ الْمَوْتِ وَ أَصْبَحَتِ الدِّیَارُ مِنْهُ خَالِیَةً وَ الْمَسَاکِنُ مُعَطَّلَةً وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ (2).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً قَالَ کَانُوا ثَمَانِینَ رَجُلًا وَ سَبْعِینَ امْرَأَةً مَا أَغَبَّ الْمِحْرَابَ رَجُلٌ وَاحِدٌ مِنْهُمْ یُصَلِّی فِیهِ وَ کَانُوا آلَ دَاوُدَ فَلَمَّا قُبِضَ دَاوُدُ علیه السلام وَلِیَ سُلَیْمَانُ علیه السلام قَالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ سَخَّرَ اللَّهُ لَهُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ کَانَ لَا یَسْمَعُ بِمَلِکٍ فِی نَاحِیَةِ الْأَرْضِ إِلَّا أَتَاهُ حَتَّی یُذِلَّهُ وَ یُدْخِلَهُ فِی دِینِهِ وَ سَخَّرَ الرِّیحَ لَهُ فَکَانَ إِذَا خَرَجَ إِلَی مَجْلِسِهِ عَکَفَ عَلَیْهِ الطَّیْرُ وَ قَامَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَغْزُوَ أَمَرَ بِمُعَسْکَرِهِ فَضَرَبَ لَهُ بِسَاطاً مِنَ الْخَشَبِ ثُمَّ جَعَلَ عَلَیْهِ النَّاسَ وَ الدَّوَابَّ وَ آلَةَ الْحَرْبِ کُلَّهَا حَتَّی إِذَا حَمَلَ مَعَهُ مَا یُرِیدُ أَمَرَ الْعَاصِفَ مِنَ الرِّیحِ فَدَخَلَتْ تَحْتَ الْخَشَبِ فَحَمَلَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ بِهِ إِلَی حَیْثُ یُرِیدُ وَ کَانَ غُدُوُّهَا شَهْراً وَ رَوَاحُهَا شَهْراً(3).
توضیح
(طیّف-تطییفاً) یعنی: بسیار طواف و زیارت کرد، و در برخی از نسخهها (یطوف) ذکر شده است، و معنای کلّی خبر به این صورت است که: سلیمان نزد همه آن زنان میرفت یا به صورت زیارت و یا همبستر شدن.
روایت 18.
التمحیص: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: به راستی که سلیمان علیه السلام آخرین پیامبر است که وارد بهشت میشود، و این به خاطر نعمتهایی است که در دنیا به او بخشیده است.
روایت 19.
من لا یحضره الفقیه: با استناد صحیح از زرارة از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان علیه السلام خانه کعبه را در میان جنّ و انس و پرندگان و بادها طواف کرد و پرده قبطیّه را بر آن پوشانید.(1)
توضیح
(القبطیّه): لباسی است که به مصر نسبت داده شده است، و جمع آن (قُباطیّ) باضم قاف و کسر طاء میباشد.
روایت 20.
من لا یحضره الفقیه: به اسناد ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان بن داوود علیهماالسلام اولین کسی است که لباسها (پردهها) را بر خانه کعبه پوشانید، و آن پوشش پرده قبطیّه بود.(2)
روایت 21.
تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه «و لسلیمان الریح غدوّهاشهر و رواحها شهر» گفته است: باد تخت سلیمان را حمل میکرد و در بامداد به اندازه مسیر یک ماه و در شامگاه به اندازه مسیر یک ماه آن را جا به جا میکرد، هم چنین در تفسیر ادامه آیات گفته است: «و أسلنا له عین القطر» یعنی: معدن برنج (را برای او روان گرداندیم)، «محاریب و تماثیل» یعنی: (محرابها) و مجسمههای درختان، «و جفان کالجواب» یعنی: کاسههایی مانند حوض، «قدور راسیات» یعنی: دیگهایی محکم و استوار. سپس فرموده است: «اعملو آل داود شکراً» یعنی: انجام دهید آنچه را به خاطر آن شکرگزاری میکنید.(3)
توضیح
امکان خواندن (تشکرون) به دو صورت معلوم و مجهول وجود دارد و شاید صورت مجهول واضحتر باشد.
تفسیر
طبرسی، خداوند مزار او را منور گرداند، گفته است: «و لسلیمان الریح» یعنی: و باد را برای سلیمان مسخّر گرداندیم، «غدّوها شهر و رواحها شهر» یعنی: باد مسخّرشده برای سلیمان در مسیر رفت مسافت یک ماه را طی می کرد و مسافت بازگشت آن نیز یک ماه بود، و این بدان معنا است که آن باد در طول یک روز مسیر دو ماه یک سواره را طی میکرد، قتاده گفته است: آن باد در مسیر رفت مسافت یک ماه را تا نصف روز طی میکرد و تا پایان روز مسافت یک ماه را در مسیر بازگشت طی میکرد؛ وحسن گفته است:
ص: 75
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ الْأَصْبَغِ قَالَ: خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَعَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَمِینِهِ عَلَیْهَا الْإِنْسُ وَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَسَارِهِ عَلَیْهَا الْجِنُّ وَ أَمَرَ الطَّیْرَ فَأَظَلَّتْهُمْ وَ أَمَرَ الرِّیحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّی وَرَدَتْ بِهِمُ الْمَدَائِنَ ثُمَّ رَجَعَ وَ بَاتَ فِی إِصْطَخْرَ ثُمَّ غَدَا فَانْتَهَی إِلَی جَزِیرَةِ بَرْکَاوَانَ (1)ثُمَّ أَمَرَ الرِّیحَ فَخَفَضَتْهُمْ حَتَّی کَادَتْ أَقْدَامُهُمْ یُصِیبُهَا الْمَاءُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَلْ رَأَیْتُمْ مُلْکاً أَعْظَمَ مِنْ هَذَا فَنَادَی مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ لَثَوَابُ تَسْبِیحَةٍ وَاحِدَةٍ أَعْظَمُ مِمَّا رَأَیْتُمْ (2).
فس، تفسیر القمی أبی عن ابن أبی نصر عن أبان عن أبی حمزة مثله (3).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام حِصْنٌ بَنَاهُ الشَّیَاطِینُ لَهُ فِیهِ أَلْفُ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ طَرُوقَةٌ مِنْهُنَّ سَبْعُمِائَةِ أَمَةٍ قِبْطِیَّةٍ وَ ثَلَاثُمِائَةِ حُرَّةٍ مَهِیرَةٍ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی قُوَّةَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فِی مُبَاضَعَةِ النِّسَاءِ (4)وَ کَانَ یَطُوفُ بِهِنَّ جَمِیعاً وَ یُسْعِفُهُنَّ (5)قَالَ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَأْمُرُ الشَّیَاطِینَ فَتَحْمِلُ لَهُ الْحِجَارَةَ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ کَیْفَ أَنْتُمْ قَالُوا مَا لَنَا طَاقَةٌ بِمَا نَحْنُ
ص: 72
باد مسخّر شده برای سلیمان صبح زود از دمشق حرکت میکرد و نیمروز به سرزمین اصطخر که در شهر اصفهان است میرسید و فاصله بین این دو مکان را سوارکاری چابک در یک ماه طی میکرد، از اصطخر میرفت و شب را در کابل سپری میکرد و فاصله بین این دو مکان نیز مسافت یک ماه بود، و باد در طول تمام این مسیر سلیمان و سپاهیانش را حمل میکرد، خداوند باد را به جای اسبهای اصیل تیزتک به او بخشیده بود، «و أسلنا له عین القطر» یعنی: چشمه مس را برای او ذوب وآشکار گرداندیم، گفتهاند: چشمه مس در حالی که خداوند آن را به سان آب روان گردانده بود به مدّت سه شبانه روز برای او جاری گشت، و مردم با مس ذوب شده برای سلیمان کار میکردند، «و مِن الجنّ مَن یعمل بین یدیه بإذن ربّه» یعنی: و ما از جنّیان کسانی را برای سلیمان مسخّر گردانده بودیم که اوامر او را در پیشگاه و مقابل چشمانش انجام میدادند، آنگونه که یک انسان در مقابل انسانی دیگر کاری را انجام میدهد و تمام این مسائل به اذن پروردگارش صورت میگرفت، و سلیمان جنّیان را ملزم به انجام کارهای سخت و طاقت فرسا مثل گِلسازی و غیره میکرد؛ ابنعباس گفته است: خداوند جنّیان را برای سلیمان مسخّر گرداند و آنان را به اطاعت از اوامر او فرمانداد، و این سخن بر این نکته دلالت میکند که عدّهای از جنّیان مسخّر سلیمان نبودهاند، «و من یزغ منهم عن أمرنا نذقه من عذاب السعیر» یعنی: و هر یک از جنّیانی که ما او را مسخّر سلیمان گرداندهایم از اوامر ما در مورد اطاعت از سلیمان سرپیچی کند، از عذاب (سعیر) به او خواهیم چشاند، یعنی عذاب آتش درآخرت، و این نظرِ بیشتر مفسران است، این امر نشان میدهد که جنّیان مکلّف به اطاعت از اوامر سلیمان بودهاند، و گفته شده معنای آیه بدین صورتاست: عذاب را در دنیا به او میچشانیم، و خداوند پاک و منزه فرشتهای را برآنان گمارده که شلاقی از آتش به دست دارد و به هر یک از آنان که از اطاعت سلیمان سرباز زدند ضربهای میزند که او را بهآتش میکشد، «یعملون له ما یشاء من محاریب» منظوراز (محاریب) خانههای بلند و با عظمت است؛ وگفته شده: منظور از (محاریب) قصرها و مساجدی است که در آنها به عبادت پرداخته میشد، این نظر متعلق به قتادة وجبائی است، طبرسی در ادامه گفته است: و از جمله اماکنی که جنّیان ساختند بیت المقدس بود، خداوند متعال طاعون را بر بنی اسرائیل مسلّط گردانده بود، پس مردم بسیاری در یک روز هلاک شدند، آنگاه داوود علیه السلام به آنان امر فرمود که غسل کنند و به سوی سرزمین مرتفع در (ذراریّ) و (أهلین) خارج شوند و به درگاه خداوند متعال گریه و زاری کنند شاید به آنان رحم کند، و آن سرزمین مرتفع، سرزمین بیت المقدّس قبل از بنای مسجد بود، پس داوود علیهالسلام از صخره بالارفت و سجده کنان بر زمین افتاد در حالی که به درگاه خدا تضرّع و زاری میکرد و دیگران نیز با او به سجده افتادند، و سرهای خود از سجده برنگرفتند تا اینکه خداوند طاعون را از آنان برطرف کرد، وآنگاه که خداوند شفاعت داوود در مورد بنیاسرائیل را پذیرفت، بعد از سه روز آنان را جمع کرد و گفت:
ص: 76
فِیهِ فَقَالَ إِبْلِیسُ أَ لَیْسَ تَذْهَبُونَ بِالْحِجَارَةِ وَ تَرْجِعُونَ فَرَاغاً قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَأَنْتُمْ فِی رَاحَةٍ فَأَبْلَغَتِ الرِّیحُ سُلَیْمَانَ مَا قَالَ إِبْلِیسُ لِلشَّیَاطِینِ فَأَمَرَهُمْ یَحْمِلُونَ الْحِجَارَةَ ذَاهِبِینَ وَ یَحْمِلُونَ الطِّینَ رَاجِعِینَ إِلَی مَوْضِعِهَا فَتَرَاءَی لَهُمْ إِبْلِیسُ فَقَالَ کَیْفَ أَنْتُمْ فَشَکَوْا إِلَیْهِ فَقَالَ أَ لَسْتُمْ تَنَامُونَ بِاللَّیْلِ قَالُوا بَلَی قَالَ فَأَنْتُمْ فِی رَاحَةٍ فَأَبْلَغَتِ الرِّیحُ مَا قَالَتِ الشَّیَاطِینُ وَ إِبْلِیسُ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَعْمَلُوا بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَمَا لَبِثُوا إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَاتَ سُلَیْمَانُ وَ قَالَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ یَسْتَسْقِی وَ مَعَهُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ فَمَرَّ بِنَمْلَةٍ عَرْجَاءَ (1)نَاشِرَةً جَنَاحَهَا رَافِعَةً یَدَهَا وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ رِزْقِکَ فَلَا تُؤَاخِذْنَا بِذُنُوبِ بَنِی آدَمَ وَ اسْقِنَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِمَنْ کَانَ مَعَهُ ارْجِعُوا فَقَدْ شُفِّعَ فِیکُمْ غَیْرُکُمْ (2)وَ فِی خَبَرٍ قَدْ کُفِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ (3).
قال الجوهری طروقة الفحل أنثاه.
سن، المحاسن الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِیِّینَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ حَتَّی اخْتَبَرَ عَقْلَهُ وَ اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَلَکَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (4).
سن، المحاسن أَبِی وَ عَلِیُّ بْنُ عِیسَی الْأَنْصَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام أَتَتْهُ امْرَأَةٌ عَجُوزٌ مُسْتَعْدِیَةً عَلَی
ص: 73
به راستی که خداوند متعال بر شما منّت نهاد و مورد رحمت او قرار گرفتید پس دوباره شکرگزار او باشید، و در این مکان مرتفعی که شما را در آن مورد رحمت خویش قرار داد مسجدی بنا کنید، پس چنان کردند و شروع به ساخت بیت المقدس نمودند، و داوود علیهالسلام سنگها را با شانههای خود برای آنان جا به جا میکرد، همچنین برگزیدگان بنیاسرائیل نیز در این کار او را همراهی میکردند تا اینکه ستونهای آن را بالا بردند، و داوود علیهالسلام درآن زمان صد و بیست و هفت سال داشت، پس خداوند متعال به داوود وحی نمود که ساختن بیت المقدس به دست پسرش سلیمان به پایان میرسد، و آنگاه که داوود صد و چهل سال داشت خداوند او را به درگاه خویش باز گرداند، و سلیمان جانشین او شد و دوست داشت که ساخت بیت المقدس را به پایان برساند پس جنّیان و شیاطین را گِرد آورد و کارها را بین آنان تقسیم نمود، و هر گروهی را مخصوص انجام کاری گرداند، و آنان را در کسب سنگهای مرمر و بلورهای سفید به معادن مخصوص فرستاد، و دستور ساختن شهر از سنگهای مرمر و سنگهای پهن و نازک را صادر کرد، و دوازده دیوار به دور شهر کشید و بر هر دیواری نوهای از نوادگان بنیاسرائیل را مسؤول قرار داد، و هنگامی که از ساختن شهر فارغ شد شروع به ساخت مسجد نمود پس شیاطین را به چند گروه تقسیم کرد، گروهی از آنان به استخراج طلا و یاقوتها ازمعادنشان مشغول بودند، گروهی دیگر جواهر و سنگها را از جایگاهشان میکَندند، گروهی مُشک و عنبر و مواد خوشبو میآوردند و گروهی دیگر مروارید را از دریاها جمع آوری میکردند، و در نهایت لوازم گردآوری شده به حدّی بود که مقدار آن را فقط خدا میدانست، سپس سلیمان سنگ تراشهایی حاضر کرد و به آنان دستور داد که سنگها را کندهکاری کنند تا آنها را تبدیل به صفحه و لوح کنند، و جواهر و لعلها را آماده سازند، و سلیمان مسجد را با سنگ مرمر سفید و سبز بنیان نهاد و ستونهای آن را با بلورهای خالص بالابرد، و سقف را با لوحهای جواهری ساخت و سقفها و دیوارهایش را با لعلها و یاقوتها و جواهرات نگین گذاری کرد، و زمین آن را با صفحههایی از زبرجد فرش کرد؛ پس در زمین خانهای باشکوهتر و نورانیتر از آن مسجد یافت نمیشد، در شب به سان ماه شب چهارده میدرخشید، سلیمان هنگامی که ساخت مسجد را به پایان رساند برگزیدگان بنیاسرائیل را جمع کرد و به اطلاع آنان رساند که او مسجد را برای (رضایت) خداوند متعال بنا نهاده است و روز پایان ساختن مسجد را روز عید اعلام کرد، و بیتالمقدس هم چنان به همان صورتی بود که سلیمان آن را ساخته بود تا اینکه بختنصر به جنگ بنیاسرائیل آمد، پس شهر را ویران کرد و از بین برد و مسجد را فرو ریخت و تمام طلا و مروارید و یاقوت و جواهراتی که در سقفها و دیوارهای آن به کار رفته بود را غصب کرد و آنها را به سرزمین فرمانروایی خود در عراق برد،
ص: 77
الرِّیحِ فَدَعَا سُلَیْمَانُ الرِّیحَ فَقَالَ لَهَا مَا دَعَاکِ إِلَی مَا صَنَعْتِ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ قَالَتْ إِنَّ رَبَّ الْعِزَّةِ بَعَثَنِی إِلَی سَفِینَةِ بَنِی فُلَانٍ لِأُنْقِذَهَا مِنَ الْغَرَقِ وَ کَانَتْ قَدْ أَشْرَفَتْ عَلَی الْغَرَقِ فَخَرَجْتُ فِی سُنَّتِی (1)عَجْلَی إِلَی مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ وَ مَرَرْتُ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ هِیَ عَلَی سَطْحِهَا فَعَثَرْتُ بِهَا وَ لَمْ أُرِدْهَا فَسَقَطَتْ فَانْکَسَرَتْ یَدُهَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ یَا رَبِّ بِمَا أَحْکُمُ عَلَی الرِّیحِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا سُلَیْمَانُ احْکُمْ بِأَرْشِ کَسْرِ هَذِهِ الْمَرْأَةِ عَلَی أَرْبَابِ السَّفِینَةِ الَّتِی أَنْقَذَتْهَا الرِّیحُ مِنَ الْغَرَقِ فَإِنَّهُ لَا یُظْلَمُ لَدَیَّ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِینَ (2).
سن، المحاسن عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنِ الشَّجَرِ وَ شِبْهِهِ(3).
کا، الکافی عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن داود بن الحصین عن الفضل بن العباس مثله (4).
سر، السرائر مِنْ کِتَابِ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْوَشَّاءِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ عَنْ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام (5)قَالَ: آخِرُ نَبِیٍّ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ (6)سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ فِی الدُّنْیَا (7).
مکا، مکارم الأخلاق عَنْ زروان الْمَدَائِنِیِّ (8)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: لَقَدْ کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام أَلْفُ امْرَأَةٍ فِی قَصْرٍ ثَلَاثُمِائَةٍ مَهِیرَةٌ وَ سَبْعُمِائَةٍ سُرِّیَّةٌ وَ کَانَ یُطِیفُ بِهِنَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ.
ص: 74
سعید بن مسیّب گفته است: هنگامی که سلیمان از ساخت بیت المقدس فارغ گشت، دروازههای آن بسته شد و او به باز کردن آنها مشغول شد ولی دروازهها باز نشدند تا اینکه سلیمان در دعایش گفت: به خاطر نمازها و دعاهای پدرم داوود؛ پس دروازهها گشوده شدند، آنگاه ده هزار نفر از قاریان بنیاسرائیل را وقف بیتالمقدس کرد، پنج هزار نفر در شب و پنج هزار نفر در روز و هیچ ساعتی از شب و روز سپری نمیشد مگراینکه خدا در آنجا عبادت میشد، «و تماثیل» یعنی: تصاویری ساخته شده از مس و مس زرد و شیشه و مرمر که جنّیان میساختند.
سپس مفسران در مورد معنای«تماثیل» اختلاف پیدا کردند، برخی از آنان گفتهاند: منظور از تماثیل تصاویری از حیوانات بوده است؛ و عدّهای دیگر نقل کردهاند: جنّیان شکل درّندگان و چهار پایان را برتخت او به تصویر میکشیدند تا هیبت بیشتری داشته باشد، ذکر شده که آنان شکل دو شیر را در پایین تخت و دو عقاب را بر بالای دو ستون آن به تصویر کشیده بودند، و هنگامی که سلیمان میخواست بر بالای تخت برود دو شیر دستهایشان را پهن میکردند و هنگامی که بر روی آن قرار میگرفت دو عقاب بالهایشان را میگستراندند، پس در مقابل خورشید برای او سایهای ایجاد میکردند، و گفته میشود: چنین مسألهای را هیچ یک از مردم نمیدانستند، و هنگامی که بختنصر بعد از سلیمان بر بنی اسرائیل غلبه کرد و سعی نمود بعد از او بر آن تخت بنشیند نمیدانست سلیمان علیه السلام چگونه برآن مینشسته است، پس شیر دستهایش را بالا برد و ساق او را زد و آن را قطع کرد و بیهوش برروی کرسی افتاد، بعد از این ماجرا دیگر کسی جسارت بالارفتن از آن تخت را نیافت؛ حسن گفته است: در آن زمان تصاویر حرام نبوده و در شریعت پیامبر ما صلیالله علیه و آله تصاویر حرام هستند، ایشان فرموده است: خداوند تصویرگران را لعنت کرده است، و جایز است که تصاویر و تصویرگری در زمانی غیر از زمانهای دیگر ناپسند وحرام به شمار آید ، و خداوند پاک و منزه بیان فرموده که عیسی علیهالسلام به اذن پروردگارش تصاویری را از گِل و به شکل پرندگان ساخته است؛ ابنعباس گفته است: آنان شکل انبیاء و بندگان صالح را در مساجد به تصویرمیکشیدند تا به آنان اقتدا کنند؛ و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: به خدا سوگند که آن تصاویر متعلق به مردان و زنان نبوده بلکه تصویر درختان و امثال آن بوده است، «جفان کالجواب» یعنی: کاسههایی بزرگ به اندازه حوضچههایی که آب در آنها جمع میشود، و سلیمان علیه السلام غذای سپاهیان خود را در کاسههای این چنینی آماده میکرد، چرا که به خاطر کثرت تعداد امکان ساختن غذا برای آنان در کاسههایی که شبیه کاسههای مردم است برای او وجود نداشت؛ و گفته شده است: بر هر کاسهای هزار مرد جمع میشد و در مقابل سلیمان غذا میخورد. «و قدور راسیات» یعنی: دیگهای ثابت و استواری که به خاطر بزرگی از مکانهایشان جابهجا نمیشدند، این تفسیر از قتاده روایت شده است، و این دیگها در یمن بودهاند؛ وگفته شده: این دیگها بهاندازه کوهها بزرگ بوده و (جنّیان) آنها را با خود حمل میکردهاند و سلیمان علیه السلام به سپاهیان خود در آنها غذا میداد.(1)
ص: 78
طیف تطییفا أکثر الطواف و فی بعض النسخ یطوف أی کان یأتیهن جمیعا إما بالزیارة أو بالجماع أیضا.
محص، (1)التمحیص عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ آخِرَ الْأَنْبِیَاءِ دُخُولًا إِلَی الْجَنَّةِ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ مِنَ الدُّنْیَا.
یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام قَدْ حَجَّ الْبَیْتَ فِی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَ الرِّیَاحِ وَ کَسَا الْبَیْتَ الْقَبَاطِیَّ (2).
القبطیة (3)ثوب ینسب إلی مصر و الجمع قباطی بالضم و الکسر (4).
یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ کَسَا الْبَیْتَ الثِّیَابَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام کَسَاهُ الْقَبَاطِیَّ (5).
فس، تفسیر القمی وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ قَالَ کَانَتِ الرِّیحُ تَحْمِلُ کُرْسِیَّ سُلَیْمَانَ فَتَسِیرُ بِهِ فِی الْغَدَاةِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ بِالْعَشِیِّ مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ أَیِ الصُّفْرِ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ قَالَ الشَّجَرِ (6)وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ أَیْ جَفْنَةٍ کَالْحُفْرَةِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ أَیْ ثَابِتَاتٍ ثُمَّ قَالَ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً قَالَ اعْمَلُوا مَا تُشْکَرُونَ عَلَیْهِ (7).
یمکن قراءة تشکرون علی المعلوم و المجهول و لعل الأخیر أظهر.
قال الطبرسی نور الله مضجعه: وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ أی و سخرنا لسلیمان الریح غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ أی مسیر غدو تلک الریح المسخرة له مسیرة شهر و مسیر رواحها مسیرة شهر و المعنی أنها کانت تسیر فی الیوم مسیرة شهرین للراکب قال قتادة کانت تغدو مسیرة شهر إلی نصف النهار و تروح مسیرة شهر إلی آخر النهار و قال الحسن کانت تغدو من
ص: 75
و صاحب الکامل گفته است: هنگامی که داوود علیه السلام وفات نمود، پسرش سلیمان علیهالسلام بعد از او بر بنی اسرائیل فرمانروایی کرد، این در حالی بود که سیزده سال داشت، و به همراهی پادشاهی به پیامبری نیز مبعوث گردید، و خداوند جنّ و انس و شیاطین و پرندگان را برای او مسخّر کرد، و هنگامی که از خانه به سوی جایگاهش خارج میشد پرندگان بر گرد او جمع میشدند و جنّ و انس به پا میخاستند تا بر جایگاهش بنشیند، و گفته شده: باد و جنّیان و شیاطین و پرندگان و غیره بعد از آنکه پادشاهیش از بین رفت و خداوند آن را به او بازگرداند، مسخّرش گردیدند، سلیمان دارای پوستی سفید و جسمی بزرگ و مویی فراوان بود و لباس سفید میپوشید، و از حاصل دست رنج خود میخورد و بسیار به جنگ میرفت، و هنگامی که آهنگ جنگ میکرد دستور به حاضر کردن زیراندازی چوبی میداد که گنجایش سپاهیانش را داشته باشد، آنگاه خود و چهار پایان و هرآنچه لازم داشتند را برآن سوار میکردند، سپس سلیمان به باد دستور میداد تا او را حمل کند و در مسیر رفت و هم چنین در مسیر برگشت به اندازه یک ماه مسافت میپیمود، او سیصد زن و هفتصد کنیز خانهدار داشت، و در نهایت خداوند برای او این امکان را فراهم کرد که هرکسی چیزی میگفت باد گفته او را به محضرش میآورد، پس میفهمید که آن شخص چه میگوید.(1)
روایت 23.
طبرسی رحمه الله گفته است: واحدی با ذکر سند از محمّد بن جعفر بن محّمد از پدرش علیهالسلام روایت میکند که فرمود: فرمانروایی مشرق و مغرب زمین به سلیمان پسر داوود بخشیده شد، پس هفتصد و هفت ماه بر تمام دنیا از جنّ و انس و شیاطین و چهارپایان و پرندگان و درندگان فرمانروایی کرد، و دانش و شیوه گفتار همه اشیاء به او بخشیده شد، و در زمان ایشان صنایع شگفت انگیزی ساخته شد که مردم با آنها میشنیدند، و این مصداق فرموده خداوند است که: «علّمنا منطق الطیر و أوتینا من کل شیء إنّ هذا لهو الفضل المبین».(2)
میگویم: این روایت از جهت اشتمال بر این سخن که سلیمان فرمانروای مشرق و مغرب زمین بوده و هفتصد سال فرمانروایی کرده غریب به نظر میرسد، و از هر دو جنبه با روایتهای معتبر مخالف است، ولی از کتاب إکمالالدین در باب وفات سلیمان علیه السلام روایتهایی نقل میشود که سخن دوّم یعنی مدت فرمانروایی او را تأیید میکند.
طبرسی در ادامه گفته است: محمّد بن کعب گفته است: از روایات به ما رسیده که طول سپاهیان سلیمان پسر داوود علیهما السلام صد فرسخ بوده است: بیست و پنج فرسخ انسان، بیست و پنج فرسخ جنّیان، بیست و پنج فرسخ وحوش و بیست و پنج فرسخ پرندگان، او همچنین صاحب هزار خانه از جنس شیشه بوده که بر چوب بنا شده و سیصد زن با مهریه بالا و هفتصد کنیز خانه دار در آنها وجود داشته است، و به تند باد امر میکرد که او را بلند کند و به نسیم دستور میداد که او را به راه اندازد، پس در حالی که بین آسمان و زمین مسیر میپیمود به او وحی نمود: به حوزه فرمانروایی تو افزودم،
ص: 80
دمشق فیقیل بإصطخر من أرض أصفهان (1)و بینهما مسیرة شهر للمسرع و تروح من إصطخر فتبیت بکابل و بینهما مسیرة شهر تحمله الریح مع جنوده أعطاه الله الریح بدلا من الصافنات الجیاد وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ أی أذبنا له عین النحاس و أظهرناها له قالوا جرت له عین الصفر ثلاثة أیام بلیالیهن جعلها الله له کالماء و إنما یعمل الناس بما أعطی لسلیمان منه (2)وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ المعنی و سخرنا له من الجن من یعمل بحضرته و أمام عینه ما یأمرهم به من الأعمال کما یعمل الآدمی بین یدی الآدمی بأمر ربه تعالی و کان یکلفهم الأعمال الشاقة مثل عمل الطین و غیره و قال ابن عباس سخرهم الله لسلیمان و أمرهم بطاعته فیما یأمرهم به و فی هذا دلالة علی أنه قد کان من الجن من هو غیر مسخر له وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ المعنی و من یعدل من هؤلاء الجن الذین سخرناهم لسلیمان عما أمرناهم به من طاعة سلیمان نذقه من عذاب السعیر أی عذاب النار فی الآخرة عن أکثر المفسرین و فی هذا دلالة علی أنهم قد کانوا مکلفین و قیل معناه نذیقه العذاب فی الدنیا و أن الله سبحانه وکل بهم ملکا بیده سوط من نار فمن زاغ منهم عن طاعة سلیمان ضربه ضربة أحرقته یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ و هی البیوت الشریفة (3)و قیل هی القصور و المساجد یتعبد فیها عن قتادة و الجبائی قال و کان مما عملوه بیت المقدس و قد کان الله عز و جل سلط علی بنی إسرائیل الطاعون فهلک خلق کثیر فی یوم واحد فأمرهم داود علیه السلام أن یغتسلوا و یبرزوا إلی الصعید بالذراری و الأهلین و یتضرعوا إلی الله تعالی لعله یرحمهم و ذلک صعید بیت المقدس قبل بناء المسجد و ارتفع داود علیه السلام فوق الصخرة فخر ساجدا یبتهل إلی الله سبحانه و سجدوا معه فلم یرفعوا رءوسهم حتی کشف الله عنهم الطاعون فلما أن شفع الله (4)داود فی بنی إسرائیل جمعهم داود بعد ثلاث و قال لهم
ص: 76
از این پس هریک از مخلوقات چیزی بگوید باد آن را به آگاهیت میرساند.
مقاتل گفته است: شیاطین برای سلیمان علیه السلام فرشی به اندازه یک فرسخ در یک فرسخ از جنس طلا و ابریشم بافتند، و منبری از طلا در وسط آن قرار داده میشد و برآن مینشست و در اطرافش سه هزار صندلی از طلا و نقره قرار میگرفت، پس پیامبران بر صندلیهایی طلایی و علماء بر صندلیهای نقرهای مینشستند و در اطراف آنها مردم مینشستند و در اطراف مردم جنّیان و پرندگان قرار میگرفتند و پرندگان آنان را زیر بال و پرهای خود میگرفتند که خورشید بر آنها نتابد، و باد صبا فرش را از صبح تا شب به اندازه مسافت یک ماه و شب تا صبح به اندازه مسافت یک ماه حرکت میداد.(1)
میگویم: ابن شهر آشوب در البیان روایت دوم را به صورت مختصر نقل کرده و این مطلب را به آن افزوده است: سلیمان صاحب تختی از جنس عاج به اندازه یک میل در یک میل بود؛ وی تمام این مطالب را در عدة الداعی روایت کرده و در آخر افزوده است: حکایت میشود که سلیمان بر برزگری گذر کرد که میگفت: به پسر داوود فرمانروایی بزرگی بخشیده شده است، آنگاه باد این سخن را به گوش سلیمان رساند، پس فرود آمد و به سوی برزگر رفت و گفت: به سوی تو آمدم تا آنچه را برآن توانایی نداری آرزو نکنی، سپس گفت: یک تسبیح که مقبول درگاه خداوند متعال واقع افتد از آنچه به خاندان داوود بخشیده شده بهتر است، و در حدیث دیگری آمده است: چرا که ثواب تسبیح گفتن باقی میماند و فرمانروایی سلیمان از بین میرود.(2)
روایت 22.
أعلامالدین: ابن شهاب گفته است: سلیمان علیه السلام یکی از جنّیان پرنفوذ و زیرک خود را به همراه گروهی از یاران خویش به مکانی فرستاد و به آنها گفت: با او بروید و ببینید چه میگوید، پس به اتفاق از بازار گذر کردند و او سرش را به سوی آسمان بلند کرد و به مردم نگاهی انداخت و سرش را تکان داد، همچنین برخانهای گذر کردند که اهل آن بر مردهای میگریستند ولی او خندید، سپس از مکانی عبور کردند که در آنجا سیر و فلفل به پیمانه کشیده میشدند و او دوباره خندید، در نهایت بر قومی عبو ر کردند که عدّهای از آنان ذکر خداوند متعال میگفتند و عدّهای دیگر به کار باطل مشغول بودند و او باز هم سرش را تکان داد، سپس یاران سلیمان آن جنّ را به سویش بازگرداندند و سلیمان را از آنچه با او دیده بودند باخبرکردند، پس از او پرسید: آنگاه که تو را از بازار عبور دادند چرا سرت را به سوی آسمان بلند کردی و به زمین و آسمان نگاه کردی؟ جواب داد: از ملائکهای که بر بالای سر مردم قرار داشتند تعجب کردم که چه سریع مینوشتند! هم چنین از مردم که چه سریع خسته میشدند! در ادامه گفت: و بر اهل خانهای گذر کردم که بر مردهای میگریستند حال آنکه خداوند او را وارد بهشت گرداند، پس خندیدم، و بر سیر
ص: 79
إن الله تعالی قد من علیکم و رحمکم فجددوا له شکرا بأن تتخذوا من هذا الصعید الذی رحمکم فیه مسجدا ففعلوا و أخذوا فی بناء بیت المقدس فکان داود علیه السلام ینقل الحجارة لهم علی عاتقه و کذلک خیار بنی إسرائیل حتی رفعوه قامة و لداود علیه السلام یومئذ سبع و عشرون و مائة سنة فأوحی الله تعالی إلی داود أن تمام بنائه یکون علی ید ابنه سلیمان فلما صار داود ابن أربعین و مائة سنة توفاه الله و استخلف سلیمان فأحب إتمام بیت المقدس فجمع الجن و الشیاطین فقسم علیهم الأعمال یخص کل طائفة منهم بعمل فأرسل الجن و الشیاطین فی تحصیل الرخام و المها (1)الأبیض الصافی من معادنه و أمر ببناء المدینة من الرخام و الصفاح (2)و جعلها اثنی عشر ربضا و أنزل کل ربض منها سبطا من الأسباط فلما فرغ من بناء المدینة ابتدأ فی بناء المسجد فوجه الشیاطین فرقا فرقة یستخرجون الذهب و الیواقیت من معادنها و فرقة یقلعون الجواهر و الأحجار من أماکنها و فرقة یأتونه بالمسک و العنبر و سائر الطیب و فرقة یأتونه بالدر من البحار فأوتی من ذلک بشی ء لا یحصیه إلا الله تعالی ثم أحضر الصناع و أمرهم بنحت تلک الأحجار حتی صیروها ألواحا و معالجة تلک الجواهر و اللآلی و بنی سلیمان المسجد بالرخام الأبیض و الأصفر و الأخضر و عمده بأساطین الْمَهَا الصافی و سقفه بألواح الجواهر (3)و فصص سقوفه و حیطانه باللآلی و الیواقیت و الجواهر و بسط أرضه بألواح الفیروزج فلم یکن فی الأرض بیت أبهی منه و لا أنور من ذلک المسجد کان یضی ء فی الظلمة کالقمر لیلة البدر فلما فرغ منه جمع إلیه خیار بنی إسرائیل فأعلمهم أنه بناه لله تعالی و اتخذ ذلک الیوم الذی فرغ منه عیدا فلم یزل بیت المقدس علی ما بناه سلیمان حتی إذا غزا بختنصر بنی إسرائیل فخرب المدینة و هدمها و نقض المسجد و أخذ ما فی سقوفه و حیطانه من الذهب و الدرر (4)و الیواقیت و الجواهر فحملها إلی دار مملکته من أرض
ص: 77
و فلفل گذر کردم که به پیمانه کشیده میشدند در حالی که از اوّلی تریاق (ماده ضد زهر) گرفته میشود و دوّمی باعث درد و مرض است، پس تعجب کردم، و به قومی نگاه کردم که ذکرخدا میگفتند و عدّهای دیگر به کار باطل مشغول بودند، من نیز تعجب کردم وخندیدم.(1)
میگویم: درباب اول- معنای نبوت وعلّت مبعوث شدن انبیاء- و غیر از آن درخبر شامیّ نقل شد که سلیمانعلیهالسلام از جمله پیامبرانی بود که ختنه شده متولّد شدهاند،و در باب دوّم از امام رضا علیه السلام روایت شد که برانگشترسلیمان این جمله نقش بسته بود: پاک و منزه است خداوندی که جنّ را با کلمات خویش افسار کرده است،و در بابهای داستان داوود علیهالسلام نیز برخی از احوال متعلق به سلیمان ذکرشد.
روایت 24.
الکافی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: شبی امیرمؤمنان علیه السلام بعد از تاریک شدن هوا از خانه بیرون رفت در حالی که چنین میگفت:
همهمه و همهمه، در شبی تاریک امامی که پیراهن آدم به تن و انگشتر سلیمان به دست و عصای موسی در دست دارد به سوی شما خارج شده است.(2)
روایت 25.
الکافی: روایت است آنگاه که از امام جواد علیه السلام در مورد کم بودن سنّتش به هنگام امامت سؤال پرسیدند ایشان فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود که سلیمان را به جانشینی برگزینید حال آنکه کودکی بود که گوسفندان را میچراند، پس عابدان و علمای بنی اسرائیل این مسأله را انکار کردند، بنابراین خداوند به داوود وحی نمود که عصای منکران بنی اسرائیل و عصای سلیمان را بگیر و همه را در خانهای بگذار و با انگشتر هر قومی بر آنان مُهر بزن، و به هنگام صبح عصای هر یک که برگ
ص: 81
العراق قال سعید بن المسیب لما فرغ سلیمان من بناء بیت المقدس تغلقت أبوابه فعالجها سلیمان فلم تنفتح حتی قال فی دعائه بصلوات أبی داود إلا فتحت الأبواب ففرغ له سلیمان (1)عشرة آلاف من قراء بنی إسرائیل خمسة آلاف باللیل و خمسة آلاف بالنهار و لا تأتی ساعة من لیل و لا نهار إلا و یعبد الله فیها وَ تَماثِیلَ یعنی صورا من نحاس و شبه (2)و زجاج و رخام کانت الجن تعملها.
ثم اختلفوا فقال بعضهم کانت صورا للحیوانات و قال آخرون کانوا یعملون صور السباع و البهائم علی کرسیه لیکون أهیب له فذکروا أنهم صوروا أسدین أسفل کرسیه و نسرین فوق عمودی کرسیه فکان إذا أراد أن یصعد علی الکرسی بسط الأسدان ذراعیهما و إذا علا علی الکرسی نشر النسران أجنحتهما فظللاه من الشمس و یقال إن ذلک کان مما لا یعرفه أحد من الناس فلما حاول بختنصر صعود الکرسی بعد سلیمان حین غلب علی بنی إسرائیل لم یعرف کیف کان یصعد سلیمان علیه السلام فرفع الأسد ذراعیه فضرب ساقه فقدها فخر مغشیا علیه فما جسر أحد بعده أن یصعد ذلک الکرسی قال الحسن و لم تکن یومئذ التصاویر محرمة و هی محظورة فی شریعة نبینا صلی الله علیه و آله فإنه قال لعن الله المصورین و یجوز أن یکره ذلک فی زمن دون زمن و قد بین الله سبحانه أن المسیح علیه السلام کان یصور بأمر الله من الطین کهیئة الطیر و قال ابن عباس کانوا یعملون صور الأنبیاء و العباد فی المساجد لیقتدی بهم
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلُ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنَّهَا الشَّجَرُ وَ مَا أَشْبَهَهُ.
وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ أی صحاف کالحیاض التی یجبی فیها الماء أی یجمع و کان سلیمان علیه السلام یصلح طعام جیشه فی مثل هذه الجفان فإنه لم یمکنه أن یطعمهم فی مثل قصع الناس لکثرتهم و قیل إنه کان یجمع علی کل جفنة ألف رجل یأکلون بین یدیه وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ أی ثابتات لا تزلن عن أمکنتهن لعظمهن عن قتادة و کانت بالیمن و قیل کانت عظیمة کالجبال یحملونها مع أنفسهم و کان سلیمان علیه السلام یطعم جنده انتهی. (3)
ص: 78
و میوه داد او خلیفه و جانشین خواهد بود، و داوود علیهالسلام (چنین کرد و عصای سلیمان برگ و میوه داد پس) به بنی اسرائیل خبرداد، آنان گفتند: ما راضی وتسلیم هستیم.(1)
روایت 26.
از امام رضا علیه السلام روایت شده که امام زین العابدین علی بن حسین علیهما السلام فرمود: کاکل پرنده هدهد (چکاوک) بر اثر دست کشیدن سلیمان پسرداوود علیهما السلام بر سر او به وجود آمده است، و داستان از این قرار است: چکاوک نر خواست که به جفتگیری با چکاوک ماده بپردازد ولی او امتناع کرد، پس نر به مادّه گفت: مرا از آنچه میخواهم منع نکن که اگر قبول کنی خداوند متعال از من پرندهای خلق میکند که از او یاد شود. پرنده ماده درخواست او را اجابت نمود، به هنگام تخمگذاری پرنده نر به او گفت: کجا تخم میگذاری؟ پاسخ داد: نمیدانم، آن را به دور از جاده میگذارم، پرنده نر گفت: میترسم که رهگذران بر تو عبور کنند، ولی به نظر من تخم را کنار جاده بگذار، هرکس تو را نزدیک جاده ببیند گمان میکند برای برداشتن دانه آمدهای، پرنده مادّه پذیرفت و تخم گذاشت و بر آن نشست، تا اینکه زمان سر برآوردن جوجه از تخم نزدیک شد، و زمانی که آن دو پرنده در چنین احوالی بودند سلیمان علیه السلام در میان سپاهیانش و در حالی که پرندگان بر او سایه انداخته بودند پدیدار گشت، پرنده ماده گفت: این سلیمان است که با سپاهیانش به سوی ما میآید، و از اینکه ما و تخمهایمان را از بین ببرد در امان نخواهیم بود، پرنده نر به او گفت: سلیمان علیه السلام مرد مهربانی است، آیا نزد خود چیزی برای جوجههایت به هنگام سر برآوردن از تخم پنهان کردهای؟ جواب داد: بله، ملخی نزد خود از تو پنهان کردهام که هنگام سر برآوردن جوجهها به آنها بخورانم، و آیا نزد تو چیزی هست؟ گفت: بله ، خرمایی از تو پنهان کردهام تا آن را به جوجههایم بدهم، پرنده ماده گفت: تو خرمایت را برگیر من نیز ملخم را بر میگیرم و نزد سلیمان میرویم و آن دو را به او هدیه میدهیم، چرا که او مردی است که هدیه را دوست میدارد،آنگاه پرنده نر خرما را به منقار و پرنده ماده ملخ را به پاهایش گرفت و نزد سلیمان علیه السلام آمدند، هنگامی که سلیمان بر تخت خویش آن دو را دید دستش را به سوی آنها دراز کرد، پس به او نزدیک شدند و پرنده نر روی دست راست و پرنده ماده روی دست چپ نشستند، پس سلیمان از احوال آنان پرسید و او را مطلع کردند، آنگاه هدیه آن دو را پذیرفت و سپاهیانش را از آنان و تخمهایش دور نگاه داشت و بر سرشان دست کشید و از خدا برای آنان درخواست برکت کرد،
ص: 82
و قال صاحب الکامل لما توفی داود علیه السلام ملک بعده ابنه سلیمان علیه السلام علی بنی إسرائیل و کان عمره ثلاث عشرة سنة و أتاه مع الملک النبوة (1)و سخر له الجن و الإنس و الشیاطین و الطیر و الریح فکان إذا خرج من بیته إلی مجلسه عکفت علیه الطیر و قام له الإنس و الجن متی یجلس فیه (2)و قیل إنه سخر له الریح و الجن و الشیاطین و الطیر و غیر ذلک بعد أن زال ملکه و أعاده الله إلیه و کان أبیض جسیما کثیر الشعر یلبس البیاض و کان یأکل من کسبه (3)و کان کثیر الغزو و کان إذا أراد الغزو أمر فعمل بساط من خشب یسع عسکره فیرکبون علیه هم و دوابهم و ما یحتاجون إلیه ثم أمر الریح فحملته فسار (4)فی غدوته مسیرة شهر و فی روحته کذلک و کان له ثلاثمائة زوجة و سبعمائة سریة و أعطاه الله أخیرا أنه لا یتکلم أحد بشی ء إلا حملته الریح فیعلم ما یقول انتهی (5).
أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ ابْنُ شِهَابٍ بَعَثَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام بَعْضَ عَفَارِیتِهِ وَ بَعَثَ مَعَهُ نَفَراً مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ اذْهَبُوا مَعَهُ وَ انْظُرُوا مَا ذَا یَقُولُ فَمَرُّوا بِهِ فِی السُّوقِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَظَرَ إِلَی النَّاسِ فَهَزَّ رَأْسَهُ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی بَیْتٍ یَبْکُونَ عَلَی مَیِّتٍ لَهُمْ فَضَحِکَ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی الثُّومِ یُکَالُ کَیْلًا وَ عَلَی الْفُلْفُلِ یُوزَنُ وَزْناً فَضَحِکَ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ تَعَالَی وَ آخَرِینَ فِی بَاطِلٍ فَهَزَّ رَأْسَهُ ثُمَّ رَدُّوهُ إِلَی سُلَیْمَانَ فَأَخْبَرُوهُ بِمَا رَأَوْا مِنْهُ فَسَأَلَهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام أَ رَأَیْتَ إِذْ مَرُّوا بِکَ فِی السُّوقِ لِمَ رَفَعْتَ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَظَرْتَ إِلَی الْأَرْضِ وَ النَّاسِ قَالَ عَجِبْتُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَلَی رُءُوسِ النَّاسِ مَا أَسْرَعَ مَا یَکْتُبُونَ وَ مِنَ النَّاسِ مَا أَسْرَعَ مَا یَمَلُّونَ قَالَ وَ مَرَرْتُ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ یَبْکُونَ عَلَی مَیِّتٍ وَ قَدْ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ فَضَحِکْتُ قَالَ وَ مَرَرْتُ عَلَی الثُّومِ یُکَالُ کَیْلًا وَ مِنْهُ التِّرْیَاقُ
ص: 79
و بر اثر دست کشیدن سلیمان بر سرشان کاکل به وجود آمد.(1)
روایت 27.
تنبیه الخواطر: روایت شده که سلیمان علیه السلام به همراه سپاهیان خود و در حالی که پرندگان بر او سایه انداخته و جنّ و انس در طرف راست و چپ او قرار گرفته بودند به عابدی از عابدان بنی اسرائیل گذر کرد، عابد گفت: ای پسر داوود، به خدا سوگند که او فرمانروایی بزرگی به تو بخشیده است، سلیمان این سخن را شنید و گفت: یک تسبیح گفتن در کارنامه انسان مؤمن از آنچه به پسرداوود بخشیده شده بهتراست، آنچه به پسرداوود بخشیده شده از بین میرود و تسبیح ماندگار میماند.(2)
روایت 28.
سلیمان علیه السلام صبحگاهان به صورت ثروتمندان و اشراف نگاه میکرد تا اینکه به مساکین میرسید و با آنان مینشست و میگفت: مسکینی در کنار مساکین است.(3)
روایت 29.
إرشاد القلوب: سلیمان علیه السلام با وجود مِلک و اموالی که داشت، یک لباس زیر میپوشید و هنگامی که شب فرا میرسید دستش را به گردن خود محکم میکرد، و پیوسته میایستاد تا گریه کنان به صبح میرسید، و غذای او از پولِ لباسهای بافته شده از برگ درختان خرما که با داستان خود میساخت تأمین میشد، و از خداوند میخواست پادشاهان کفر را مقهور گرداند.(4)
ثعلبی در تفسیر خود گفته است: سلیمان علیه السلام هنگامی که سوار میشد، اهل خانه و سایر خدمتکاران و نوکران و کاتبان خود را در شهری از شیشه حمل میکرد، آن شهر دارای هزار سقف بود و برحسب مراتب ساکنان برخی از سقفها بر بالای برخی دیگر قرار گرفته بودند، و آشپزخانهها و نانواهایی در آن شهر وجود داشت که سلیمان تنورهای آهنی و دیگهای بزرگ را در آنها به همراه میبرد، و هر دیگ گنجایش ده جزیره داشت، و میادینی برای چهار پایان در مقابل خود ساخته بود، پس آشپزها آشپزی میکردند، نانواها نان میپختند، چهار پایان در بین آسمان و زمین در مقابل او حرکت میکردند و باد آنها را به این سو و آن سو میبرد، آنگاه سلیمان ا ز سرزمین اصطخر به سوی یمن به راه افتاد، پس وارد شهر مدینة النبی صلی الله علیه و آله شد وگفت: این شهر مکان هجرت پیامبری در آخر الزمان است، خوشا به حال آنانکه به او ایمان میآورند و از او پیروی و به او اقتدا میکنند، سپس در مکّه در اطراف خانه خدا بتهایی را مشاهده کرد که به جای خداوند پرستش میشدند
ص: 83
وَ عَلَی الْفُلْفُلِ یُوزَنُ وَزْناً وَ هُوَ الدَّاءُ فَتَعَجَّبْتُ وَ نَظَرْتُ إِلَی قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ وَ آخَرِینَ فِی بَاطِلٍ فَتَعَجَّبْتُ وَ ضَحِکْتُ (1).
أقول: قد مر فی الباب الأول (2)و غیره فی خبر الشامی أن سلیمان علیه السلام ممن ولد من الأنبیاء مختونا و فی الباب الثانی
عن الرضا علیه السلام أنه کان نقش خاتمه سبحان من ألجم الجن بکلماته.
و فی أبواب قصص داود علیه السلام بعض ما یتعلق بأحواله.
وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ، رَحِمَهُ اللَّهُ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ مُلْکَ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا فَمَلَکَ سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ (3)مُلْکَ أَهْلِ الدُّنْیَا کُلِّهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الشَّیَاطِینِ وَ الدَّوَابِّ وَ الطَّیْرِ وَ السِّبَاعِ وَ أُعْطِیَ عِلْمَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَنْطِقَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ فِی زَمَانِهِ صُنِعَتِ الصَّنَائِعُ الْمُعْجِبَةُ الَّتِی سَمِعَ بِهَا النَّاسُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (4)
أقول: هذا الخبر غریب من حیث اشتماله علی ملک المشارق و المغارب و کون ملکه سبعمائة سنة و مخالف للأخبار المعتبرة من الجهتین معا لکن سیأتی من إکمال الدین فی باب وفاته علیه السلام ما یؤید الثانی.
ثم قال رحمه الله قال محمد بن کعب بلغنا أن سلیمان بن داود علیه السلام کان عسکره (5)مائة فرسخ خمسة و عشرون للإنس و خمسة و عشرون للجن و خمسة و عشرون للوحش و خمسة و عشرون للطیر و کان له ألف بیت من القواریر علی الخشب فیها ثلاثمائة مهیرة و سبعمائة سریة فیأمر الریح العاصف فترفعه و یأمر الرخاء فتسیر به فأوحی الله تعالی إلیه و هو یسیر بین السماء و الأرض أنی قد زدت فی ملکک أنه لا یتکلم أحد من
ص: 80
و هنگامیکه سلیمان ازخانه کعبه عبور کرد، کعبه گریست، پس خداوند متعال به او وحی فرمود: چه چیز تو را به گریستن وا داشت؟ گفت: پروردگارا، پیامبری از پیامبران تو و گروهی از دوستان نزدیکت بر من گذشتند و در من فرود نیامدند و نزد من نماز نخواندند و در پیشگاه من ذکر تو نگفتند، حال آنکه بتها در اطرافم به جای تو پرستش میشوند، پس خداوند متعال به او وحی نمود: گریه نکن، که به زودی (فضای) تو را پُر از چهرههای سجده گذار میکنم و قرآن جدیدی را در تو نازل میکنم، و از کنار تو پیامبری را در آخر الزمان مبعوث میگردانم که از همه پیامبران نزد من محبوبتر است، و مخلوقات خوشنام و آبادگر خویش را در (فضای) تو قرار میدهم که مرا عبادت میکنند و بر بندگانم فریضهای را واجب میگردانم که به سوی تو سرازیر میشوند آنگونه که عقابها به سوی لانههایشان پَر میگشایند، و مشتاق آمدن به سوی تو میشوند آنگونه که شتر مشتاق دیدار بچهاش و کبوتر مشتاق تخمهایش میشود، و تو را از بتها و شیطان پرستان پاک خواهم کرد؛ روایت شده هنگامی که سلیمان بعد از پدرش فرمانروا شد، فرمان داد که تختی برای او حاضر کنند تا به هنگام قضاوت روی آن بنشیند و دستور داد که آن تخت به صورت شگفت انگیز و ترسناک ساخته شود به طوری که اگر دروغگو و انسانی نادرست و یا شاهدی ناحق آن را مشاهده کرد از عمل خویش باز داشته شود و بترسد، پس تختی از جنس عاج فیل برای او ساختند و آن را با یاقوت و مروارید و زبرجد و انواع جواهرات نگینگذاری کردند و در اطرافش چهار نخل طلایی قرار دادند که شاخههای آنها از جنس یاقوت قرمز و زمرّد سبز بود، روی دو نخل دو طاووس طلایی و روی دو نخل دیگر دو عقاب طلایی در مقابل یکدیگر قرار داشتند و در دو طرف تخت دو شیرطلایی قرار داده بودند که بر سر هر یک از آنها ستونی از زمرد سبز استوار گشته بود، و بر روی نخلها تاکهایی از طلای قرمز بند کرده بودند که خوشههایش از یاقوت قرمز بود و کَپَر تاکها بر درختان خرما و تخت سایه انداخته بود، و هنگامی که سلیمان میخواست از تخت بالا رود پاهایش را بر پلّه نخست میگذاشت پس تمام تخت مانند سنگهای سریع آسیاب به چرخش در میآمد، و آن عقابها و طاووسها پرهایشان را میگستراندند، و شیرها دستهایشان را میگشودند و با دُمهای خود به زمین میزدند، و سلیمان از هر پلّهای که بالا میرفت همین اتفاق تکرار میشد، و هنگامی که بر بالای تخت قرار میگرفت، دو عقابی که بر روی دو نخل قرار داشتند تاج سلیمان را میگرفتند و آن را بر سر او مینهادند،
ص: 84
الخلائق بشی ء إلا جاءت به الریح فأخبرتک و قال مقاتل نسجت الشیاطین لسلیمان علیه السلام بساطا فرسخا فی فرسخ ذهبا فی إبریسم و کان یوضع فیه منبر من ذهب فی وسط البساط فیقعد علیه و حوله ثلاثة آلاف کرسی من ذهب و فضة فیقعد الأنبیاء علی کراسی الذهب و العلماء علی کراسی الفضة و حولهم الناس و حول الناس الجن و الشیاطین و تظله الطیر بأجنحتها حتی لا تقع علیه الشمس و ترفع ریح الصبا البساط مسیرة شهر من الصباح إلی الرواح و من الرواح إلی الصباح. (1)
أقول: روی ابن شهرآشوب فی البیان الخبر الثانی مختصرا و زاد فیه و له تخت من عاج میل فی میل و روی ذلک کله فی عدة الداعی و زاد فی آخره فیحکی أنه مر بحراث فقال لقد أوتی ابن داود ملکا عظیما فألقاه الریح فی أذنه فنزل و مشی إلی الحراث و قال إنما مشیت إلیک لئلا تتمنی ما لا تقدر علیه ثم قال لتسبیحة واحدة یقبلها الله تعالی خیر مما أوتی آل داود و فی حدیث آخر لأن ثواب التسبیحة یبقی و ملک سلیمان یفنی (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ بَعْدَ عَتَمَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ هَمْهَمَةٌ هَمْهَمَةٌ وَ لَیْلَةٌ مُظْلِمَةٌ خَرَجَ عَلَیْکُمُ الْإِمَامُ عَلَیْهِ قَمِیصُ آدَمَ وَ فِی یَدِهِ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ عَصَا مُوسَی (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی حَدَاثَةِ سِنِّکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ صَبِیٌّ یَرْعَی الْغَنَمَ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ عُبَّادُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عُلَمَاؤُهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی أَنْ خُذْ عَصَا الْمُتَکَلِّمِینَ وَ عَصَا سُلَیْمَانَ وَ اجْعَلْهَا فِی بَیْتٍ وَ اخْتِمْ عَلَیْهَا بِخَوَاتِیمِ الْقَوْمِ فَإِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ فَمَنْ کَانَتْ عَصَاهُ قَدْ أَوْرَقَتْ
ص: 81
سپس تخت با آنچه در آن بود میچرخید و دو عقاب و دو طاووس و دو شیر نیز با آن میچرخیدند در حالی که سرشان را به سوی سلیمان کج میکردند و از درون شکم خود مشک و عنبر بر سلیمان میپاشیدند،آنگاه کبوتری از طلائی که بر ستونی جواهری از ستونهای تخت قرار داشت تورات را میگرفت و سلیمان علیه السلام آن را باز میکرد و برمردم میخواند و آنان را به قضاوت حقّ دعوت میکرد، بزرگان بنی اسرائیل نیز بر هزار کرسی طلائی و نقره کاری شده که در سمت راست سلیمان قرار گرفته بود مینشستند، و بزرگان جنّیان میآمدند و بر کرسیهای نقرهای در سمت چپ او مینشستند و همه به دور او جمع میشدند، سپس پرندگان اطراف آنان حلقه میزدند و بر ایشان سایه میافکندند، آنگاه مردم برای قضاوت نزد سلیمان میآمدند، و هنگامی که دلایل قاطع و شاهدان را برای اقامه شهادت فرا میخواند تخت و هر آنچه در آن و اطرافش بود مانند سنگ آسیاب سریع میچرخید و شیرها دستهایشان را دراز میکردند و با دُمهایشان بر زمین میکوفتند، دو عقاب و دو طاووس نیز بالهایشان را میگستراندند، بنابراین شاهدان از این منظره میترسیدند و وحشت آنان را فرا میگرفت و جز به حقّ شهادت نمیدادند.(1)
باب ششم : معنای این سخن سلیمان علیه السلام
آیات
«هَب لی ملکاً لا ینبغی لأحد من بعدی»(2)
روایات
روایت 1.
معانی الأخبار، علل الشرائع: علی بن یقطین میگوید: از امام موسی کاظم علیه السلام پرسیدم: آیا جایز است که پیامبر خدا بخیل باشد؟ فرمود:خیر، پرسیدم: پس این گفته سلمان: «ربّ اغفر لی و هَب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی»{پروردگارا، مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد.} چه وجههای دارد و به چه معناست؟ فرمود: فرمانروایی دو نوع است: یکی آنکه با غلبه بر دیگران و ظلم و اجبار بر مردم گرفته شود، و دیگری آنکه از جانب خداوند متعال باشد، مانند فرمانروایی خاندان ابراهیم و طالوت و ذوالقرنین؛ پس سلیمان علیه السلام گفت: «هب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی» یعنی: ملکی به من ارزانی دار که هیچ کسی را شایستگی آن نباشد که بگوید ملک او از طریق غلبه و ستم و مجبور ساختن مردم حاصل شده است،
ص: 85
وَ أَثْمَرَتْ فَهُوَ الْخَلِیفَةُ فَأَخْبَرَهُمْ دَاوُدُ علیه السلام فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا وَ سَلَّمْنَا (1).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام الْقُنْزُعَةُ (2)الَّتِی عَلَی رَأْسِ الْقُنْبُرَةِ (3)مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّ الذَّکَرَ أَرَادَ أَنْ یَسْفَدَ (4)أُنْثَاهُ فَامْتَنَعَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهَا لَا تَمْتَنِعِی مَا أُرِیدُ إِلَّا أَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنِّی نَسَمَةً یُذْکَرُ بِهِ فَأَجَابَتْهُ إِلَی مَا طَلَبَ فَلَمَّا أَرَادَتْ أَنْ تَبِیضَ قَالَ لَهَا أَیْنَ تُرِیدِینَ أَنْ تَبِیضِی فَقَالَتْ لَا أَدْرِی أُنَحِّیهِ عَنِ الطَّرِیقِ قَالَ لَهَا إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَمُرَّ بِکِ مَارُّ الطَّرِیقِ وَ لَکِنِّی أَرَی لَکِ أَنْ تَبِیضِی قُرْبَ الطَّرِیقِ فَمَنْ یَرَاکِ قُرْبَهُ تَوَهَّمَ أَنَّکِ تَعْرِضِینَ لِلَقْطِ الْحَبِّ مِنَ الطَّرِیقِ فَأَجَابَتْهُ إِلَی ذَلِکَ وَ بَاضَتْ وَ حَضَنَتْ حَتَّی أَشْرَفَتْ عَلَی النِّقَابِ (5)فَبَیْنَا هُمَا کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام فِی جُنُودِهِ وَ الطَّیْرُ تُظِلُّهُ فَقَالَتْ لَهُ هَذَا سُلَیْمَانُ قَدْ طَلَعَ عَلَیْنَا بِجُنُودِهِ وَ لَا آمَنُ أَنْ یَحْطِمَنَا وَ یَحْطِمَ بَیْضَنَا فَقَالَ لَهَا إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَرَجُلٌ رَحِیمٌ فَهَلْ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ خَبَیْتِهِ لِفِرَاخِکِ (6)إِذَا نَقَبْنَ قَالَتْ نَعَمْ عِنْدِی جَرَادَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکَ أَنْتَظِرُ بِهَا فِرَاخِی إِذَا نَقَبْنَ فَهَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ عِنْدِی تَمْرَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکِ لِفِرَاخِی قَالَتْ فَخُذْ أَنْتَ تَمْرَتَکَ وَ آخُذُ أَنَا جَرَادَتِی وَ نَعْرِضُ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَنُهْدِیهِمَا لَهُ فَإِنَّهُ رَجُلٌ یُحِبُّ الْهَدِیَّةَ فَأَخَذَ التَّمْرَةَ فِی مِنْقَارِهِ وَ أَخَذَتْ هِیَ الْجَرَادَةَ فِی رِجْلَیْهَا ثُمَّ تَعَرَّضَا لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُمَا وَ هُوَ عَلَی عَرْشِهِ بَسَطَ یَدَهُ لَهُمَا فَأَقْبَلَا فَوَقَعَ الذَّکَرُ عَلَی الْیَمِینِ وَ وَقَعَتِ الْأُنْثَی عَلَی الْیَسَارِ وَ سَأَلَهُمَا عَنْ حَالِهِمَا فَأَخْبَرَاهُ فَقَبِلَ هَدِیَّتَهُمَا وَ جَنَّبَ جُنْدَهُ عَنْهُمَا وَ عَنْ بَیْضِهِمَا وَ مَسَحَ عَلَی رَأْسِهِمَا وَ دَعَا لَهُمَا
ص: 82
پس خداوند عزّ و جلّ باد را برای سلیمان مسخّرگرداند که به امر او به هر جایی که میخواست به آرامی جریان مییافت، و این باد در مسیر رفت مسافتی به اندازه یک ماه و در مسیر برگشت نیز مسافتی به اندازه یک ماه مسافت میپیمود، و خداوند شیاطین را در کسوت بنّا و غوّاص برای او مسخّر گرداند و به او زبان گفتار پرندگان آموخت، و در زمین قدرت و عزّت یافت، پس مردم در زمان سلیمان و بعد از ایشان فهمیدند که فرمانروایی او شبیه فرمانروایی پادشاهان برگزیده شده از جانب مردم که با سلطه و ستم بر مردم حکم میرانند نیست. در ادامه از امام پرسیدم: پس معنای این فرموده رسول خدا صلّی الله علیه وآله چیست: (خداوند سلیمان پسر داوود را رحمت کند که چقدر بخیل بود!)؟ فرمود: سخن پیامبر از دو جنبه قابل بررسی است: یکی اینکه سلیمان چقدر نسبت به آبرو و گفته ناپسند در مورد خود بخیل بود، و دیگری: سلیمان چقدر بخیل بود نسبت به این که آنچه را نادانان به آن نظر دارند خواسته باشد. سپس امام کاظم علیه السلام فرمود: به خدا سوگند که به ما (اهل بیت) آنچه به سلیمان داده شده و آنچه را به او و هیچ یک از پیامبران دیگر نیز داده نشده بخشیده شده است، خداوند متعال در داستان سلیمان میفرماید: «هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب» {این بخشش ماست آن را بی شمار ببخش یا نگاهدار}، ولی در داستان محمّد صلّی الله علیه وآله میفرماید: «ماآتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوه.»(1) {چنگ زنید آنچه را که پیامبر برای شما به ارمغان آورده است و پایان دهید آنچه که شما را از آن نهی کرده است.}
توضیح
تأویل امام علیه السلام ازآیه کریمه در بردارنده دو صورت است: اول: امام علیه السلام عبارتی را در آیه در تقدیر گرفته باشد به این ترتیب که سلیمان گفت: پروردگارا، به من چنان فرمانروایی و مُلک با عظمتی ببخش که کسی به خود اجازه ندهد بگوید: فرمانروایی سلیمان مانند سایر پادشاهان با ستم و سلطه به دست آمده است. و این تأویل را جنبه نخست از تفسیر حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله تایید میکند، چرا که سلیمان علیه السلام در این دعا نسبت به آبروی خویش بخل ورزید و از خدا خواست که او را بالاتر از سخن مردم قرار دهد مبنی بر اینکه فرمانروایی او نیز به واسطه ستم و سلطه حاصل شده است، و آبرویش در معرض سرزنش مخلوقات پست و بی ارزش قرار نگیرد.
دوّم: معنا به این صورت باشد: سلیمان علیه السلام از پروردگارش خواست فرمانروایی و مُلکی به او عطا فرماید که کسب آن از طریق ظلم و سلطه برای پادشاهان ستمگر فراهم نباشد، تا معجزهای باشد بر نبوّت او و نشانهای بر جانشینی پدرش، و این خواسته سلیمان با این نکته تناقض ندارد که خداوند به پیامبران و اوصیای بعد از او چندین برابر آنچه به او بخشیده را بخشیده باشد، پس این کلام سلیمان «لا ینبغی لأحد من بعدی أن یقول» توضیحی برای معنای مورد نظر و لازمه آن است نه اینکه تقدیری در کلام باشد،
ص: 86
بِالْبَرَکَةِ فَحَدَثَتِ الْقُنْزُعَةُ عَلَی رَأْسِهِمَا مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ علیه السلام (1).
نبه، تنبیه الخاطر رُوِیَ أَنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام مَرَّ فِی مَوْکِبِهِ وَ الطَّیْرُ تُظِلُّهُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ بِعَابِدٍ (2)مِنْ عُبَّادِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ دَاوُدَ لَقَدْ آتَاکَ اللَّهُ مُلْکاً عَظِیماً فَسَمِعَهُ سُلَیْمَانُ فَقَالَ لَتَسْبِیحَةٌ فِی صَحِیفَةِ مُؤْمِنٍ خَیْرٌ مِمَّا أُعْطِیَ ابْنُ دَاوُدَ إِنَّ مَا أُعْطِیَ ابْنُ دَاوُدَ یَذْهَبُ وَ إِنَّ التَّسْبِیحَةَ تَبْقَی (3).
وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ تَصَفَّحَ وُجُوهَ الْأَغْنِیَاءِ وَ الْأَشْرَافِ حَتَّی یَجِی ءَ إِلَی الْمَسَاکِینِ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یَقُولُ مِسْکِینٌ مَعَ الْمَسَاکِینِ(4).
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام مَعَ مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْمُلْکِ یَلْبَسُ الشَّعْرَ وَ إِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ شَدَّ یَدَیْهِ إِلَی عُنُقِهِ فَلَا یَزَالُ قَائِماً حَتَّی یُصْبِحَ بَاکِیاً وَ کَانَ قُوتُهُ مِنْ سَفَائِفِ الْخُوصِ یَعْمَلُهَا بِیَدِهِ وَ إِنَّمَا سَأَلَ الْمُلْکَ لِیَقْهَرَ مُلُوکَ الْکُفْرِ (5).
وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ عَنْ کَعْبٍ قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ إِذَا رَکِبَ حَمَلَ أَهْلَهُ وَ سَائِرَ حَشَمِهِ وَ خَدَمِهِ وَ کُتَّابَهُ فِی مَدِینَةٍ مِنْ قَوَارِیرَ لَهَا أَلْفُ سَقْفٍ وَ تِلْکَ السُّقُوفُ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ عَلَی قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ قَدِ اتَّخَذَ مَطَابِخَ وَ مَخَابِزَ یَحْمِلُ فِیهَا تَنَانِیرَ الْحَدِیدِ وَ قُدُورَ عِظَامٍ یَسَعُ کُلُّ قِدْرٍ عَشْرَةَ جَزَائِرَ وَ قَدِ اتَّخَذَ مَیَادِینَ لِلدَّوَابِّ أَمَامَهُ فَیَطْبَخُ الطَّبَّاخُونَ وَ یَخْبِزُ الْخَبَّازُونَ وَ تَجْرِی الدَّوَابُّ بَیْنَ یَدَیْهِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الرِّیحُ تَهْوِی بِهِمْ فَسَارَ مِنْ إِصْطَخْرَ إِلَی الْیَمَنِ فَسَلَکَ الْمَدِینَةَ مَدِینَةَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ سُلَیْمَانُ هَذَا دَارُ هِجْرَةِ نَبِیٍّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِهِ وَ طُوبَی لِمَنِ اتَّبَعَهُ وَ طُوبَی لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ وَ رَأَی حَوْلَ الْبَیْتِ قلت: و الذی رأیته فی کتاب التیجان: 153 لوهب بن منبه أن سلیمان سار الی مکّة فنزل و صلی فیه و مر بقبر إسماعیل فنزل إلیه و ألم به؛ قال: و کان ملک مکّة یومئذ البشر بن لبلغ بن عمرو بن مضاض بن عبد المسیح بن نفیلة بن عبد المدان بن حشرم بن عبد یالیل بن جرهم بن قحطان بن هود النبیّ علیه السلام، و کان البشر عاملا لبلقیس.(6)أَصْنَاماً تُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ
ص: 83
یعنی: سلیمان درخواست فرمانروایی و مُلکی کرد که توان کسب آن با ستم و قدرت برای کسی فراهم نباشد، تا گفته نشود: فرمانروایی سلیمان از طریق ستم و سلطه حاصل شده است پس برای او معجزه به شمار نمیآید؛ بنابراین، تأویل امام کاظم علیه السلام (ما أبخله بعرضه) نیز به صورت ضمنی مورد نظر بوده است، هر چند مقصود ذاتی درخواست و دعای سلیمان معجزه بودن فرمانروایی اوست. و چنین به نظر میرسد که امام علیه السلام میدانست حدیث منقول از پیامبر جعلی است و فقط به خاطر تقیّه از این امر که حدیث مشهور در بین آنان را از میان ببرد به تأویل آن پرداخت، و دو صورت قابل برداشت از حدیث را بیان نمود، و اگر این سخن از جانب پیامبر صلی الله علیه وآله بود قطعاً امام کاظم نسبت به منظور ایشان آگاه بود؛ و اما این سخن که آنچه خداوند به پیامبر بخشیده برتر است به این دلیل است که خداوند متعال آنچه را که ممکن بوده به سلیمان عطا فرموده و امر بخشش و عدم بخشش آن را به او سپرده است ولی تعیین امور را به او تفویض نکرده است، بر خلاف پیامبر ما که خداوند تمام امور را به ایشان تفویض نموده و به مردم دستور داده که از تمام سخنان او پیروی کنند، و این مسأله بر اساس اصل تفویض قابل شرح و بیان است و تحقیق در مورد آن در کتاب امامت خواهد آمد.
و ممکن است که برتری پیامبر به این سبب باشد که خداوند متعال بخشش و منع امور دنیایی را به سلیمان تفویض نموده است، حال آنکه ریاست عمومی دین و دنیای تمام مخلوقات را به پیامبر صلی الله علیه وسلم عطا فرموده است.
طبرسی گفته است: این فرموده خداوند متعال «رخاء» به معنای (نرم و آهسته) میباشد، و گفته شده: به معنای (پاک و سریع) میباشد؛ هم چنین معنای (فرمانبردار) نیز برای آن نقل شده است، طبرسی در مورد فرموده «حیث أصاب» نیز گفته است: یعنی هر ناحیه و سویی که سلیمان اراده میکرد.(1)
روایت 2.
قرب الأسناد: محمد بن عبدالحمید به نقل از أبو جملیه گفته است: در مورد این سخن سلیمان «هَب لی مُلکاً لا ینبغی لأحد مِن بعدی إنّک أنت الوهّاب» از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا آنچه سلیمان از خدا خواسته به او بخشیده شده است؟ فرمود: بله، و بعد از سلیمان قدرت غلبه بر شیطان به هیچ کس به اندازه پیامبر صلی الله علیه وآله داده نشده است، پس پیامبر گلوی شیطان را به ستونی فشار داد
ص: 87
فَلَمَّا جَاوَزَ سُلَیْمَانُ الْبَیْتَ بَکَی الْبَیْتُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْبَیْتِ مَا یُبْکِیکَ قَالَ یَا رَبِّ أَبْکَانِی هَذَا نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ قَوْمٌ مِنْ أَوْلِیَائِکَ مَرُّوا عَلَیَّ فَلَمْ یَهْبِطُوا فِیَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عِنْدِی وَ لَمْ یَذْکُرُوکَ بِحَضْرَتِی وَ الْأَصْنَامُ تُعْبَدُ حَوْلِی مِنْ دُونِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ لَا تَبْکِ فَإِنِّی سَوْفَ أَمْلَؤُکَ وُجُوهاً سُجَّداً وَ أُنْزِلُ فِیکَ قُرْآناً جَدِیداً وَ أَبْعَثُ مِنْکَ نَبِیّاً فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَحَبَّ أَنْبِیَائِی إِلَیَّ وَ أَجْعَلُ فِیکَ عُمَّاراً مِنْ خَلْقِی یَعْبُدُونَنِی وَ أَفْرِضُ عَلَی عِبَادِی فَرِیضَةً یَدُفُّونَ (1)إِلَیْکَ دَفِیفَ النُّسُورِ إِلَی وُکُورِهَا وَ یَحِنُّونَ (2)إِلَیْکَ حَنِینَ النَّاقَةِ إِلَی وَلَدِهَا وَ الْحَمَامَةِ إِلَی بَیْضَتِهَا وَ أُطَهِّرُکَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَ عَبَدَةِ الشَّیْطَانِ قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّ سُلَیْمَانَ لَمَّا مَلَکَ بَعْدَ أَبِیهِ أَمَرَ بِاتِّخَاذِ کُرْسِیٍّ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ لِلْقَضَاءِ وَ أَمَرَ بِأَنْ یُعْمَلَ بَدِیعاً مَهُولًا بِحَیْثُ أَنْ لَوْ رَآهُ مُبْطِلٌ أَوْ شَاهِدُ زُورٍ ارْتَدَعَ وَ تَهَیَّبَ قَالَ فَعُمِلَ لَهُ کُرْسِیٌّ مِنْ أَنْیَابِ الْفِیَلَةِ وَ فَصَّصُوهُ بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ وَ أَنْوَاعِ الْجَوَاهِرِ وَ حَفَّفُوهُ بِأَرْبَعِ نَخَلَاتٍ مِنْ ذَهَبٍ شَمَارِیخُهَا (3)الْیَاقُوتُ الْأَحْمَرُ وَ الزُّمُرُّدُ الْأَخْضَرُ عَلَی رَأْسِ نَخْلَتَیْنِ مِنْهَا طَاوُسَانِ مِنْ ذَهَبٍ وَ عَلَی رَأْسِ الْآخَرَیْنِ نَسْرَانِ مِنْ ذَهَبٍ بَعْضُهَا مُقَابِلًا لِبَعْضٍ وَ جَعَلُوا مِنْ جَنْبَتَیِ الْکُرْسِیِّ أَسَدَیْنِ مِنَ الذَّهَبِ عَلَی رَأْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَمُودٌ مِنَ الزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ وَ قَدْ عَقَدُوا عَلَی النَّخَلَاتِ أَشْجَارَ کُرُومٍ مِنَ الذَّهَبِ الْأَحْمَرِ وَ اتَّخَذُوا عَنَاقِیدَهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ بِحَیْثُ یَظَلُّ عَرِیشُ الْکُرُومِ النَّخْلَ وَ الْکُرْسِیَّ قَالَ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِذَا أَرَادَ صُعُودَهُ وَضَعَ قَدَمَیْهِ عَلَی الدَّرَجَةِ السُّفْلَی فَیَسْتَدِیرُ الْکُرْسِیُّ کُلُّهُ بِمَا فِیهِ دَوَرَانَ الرَّحَی الْمُسْرِعَةِ وَ تَنْشُرُ تِلْکَ النُّسُورُ وَ الطَّوَاوِیسُ أَجْنِحَتَهَا وَ تَبْسُطُ الْأَسَدَانِ أَیْدِیَهُمَا فَتَضْرِبَانِ الْأَرْضَ بِأَذْنَابِهِمَا فَکَذَلِکَ کُلُّ دَرَجَةٍ یَصْعَدُهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام فَإِذَا اسْتَوَی بِأَعْلَاهُ أَخَذَ النَّسْرَانِ اللَّذَانِ عَلَی النَّخْلَتَیْنِ تَاجَ سُلَیْمَانَ فَوَضَعَاهُ عَلَی رَأْسِ سُلَیْمَانَ
ص: 84
تا جایی که با زبانش دست پیامبر را لمس کرد. آنگاه پیامبر فرمود: اگر آنچه سلیمان در خواست کرده اتفاق نمیافتاد، او را به شما نشان میدادم.(1)
تذییل: طبرسی، خداوند روانش را مقدّس گرداند، گفته است: در مورد درخواست سلیمان سؤال پرسیده میشود و این گونه پاسخ داده میشود: درخواست مطرح شده از سوی سلیمان، بُخل و رقابت میطلبد چرا که او راضی نشد تنها درخواست فرمانروایی کند، بلکه اضافه برآن خواست که دیگران از نعمت فرمانروایی محروم باشند؛ و من (طبرسی) این سؤال را به چند شیوه پاسخ میدهم: نخست اینکه پیامبران چیزی را درخواست نمیکنند مگر آنکه اجازه درخواست آن چیز به آنان داده شده باشد، و رواست اگر خداوند متعال سلیمان را آگاه کرده باشد که اگر درخواست فرمانروایی و مُلکی کند که دیگران صاحبش نباشند، برای او در رسیدگی کردن به امور دین و شریعت شایستهتر است، هم چنین جایز است او را به این امر آگاه کرده باشد که دیگران شایستگی چنین فرمانروایی و ملکی را ندارند، و اگر هریک از ما در دعا کردن به این نکته تصریح کند که:"خدایا، بیشترین مال و اموال را در میان مردم زمانهام به من ببخش اگر میدانی که این امر برای من بهتر و شایستهتر است"، این درخواستِ او نیک و جایز خواهد بود؛ این نظر را جبائی برگزیده است.
دوم: جایز است که سلیمان علیه السلام از خدا برای اثبات نبوّتش درخواست نشانهای کرده باشد که او را از دیگران متمایز سازد و گفته باشد: این فرمانروایی شایسته کسانی نباشد که من به سوی آنان مبعوث میشوم؛ و منظور او پیامبرانی نبوده که بعد از او تا روز قیامت مبعوث میگردند. آنگونه که گفته میشود: من بعد از تو از کسی اطاعت نمیکنم، یعنی: غیر از تو از کسی اطاعت نمیکنم.
سوم: آنچه سیّد مرتضی رحمه الله بیان کرده است: جایز است که سلیمان فرمانروایی و مُلک آخرت و ثواب بهشت را درخواست کرده باشد، و معنای کلام «لا ینبغی لأحدٍ من بعدی» به این صورت باشد: بعد از رسیدن من به فرمانروایی ومُلک، دیگر هیچ کس استحقاق آن را نداشته باشد، از آن جهت که به خاطر قطع تکلیف، شایسته کسی نباشد که عملی انجام دهد که چنین استحقاقی پیدا کند.
و چهارم: سلیمان درخواست معجزهای کرده است که مخصوص او باشد، آنگونه که عصا و ید بیضاء مخصوص موسی علیه السلام، شتر مخصوص صالح علیه السلام و قرآن و معراج مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله میباشد، و حدیث مرفوعی که از پیامبر صلی الله علیه وآله به
ص: 88
علیه السلام ثُمَّ یَسْتَدِیرُ الْکُرْسِیُّ بِمَا فِیهِ وَ یَدُورُ مَعَهُ النَّسْرَانِ وَ الطَّاوُوسَانِ وَ الْأَسَدَانِ قَائِلَاتٍ (1)بِرُءُوسِهَا إِلَی سُلَیْمَانَ یَنْضَحْنَ (2)عَلَیْهِ مِنْ أَجْوَافِهَا الْمِسْکَ وَ الْعَنْبَرَ ثُمَّ تَنَاوَلَتْ حَمَامَةٌ مِنْ ذَهَبٍ قَائِمَةٌ عَلَی عَمُودٍ مِنْ جَوْهَرٍ مِنْ أَعْمِدَةِ الْکُرْسِیِّ التَّوْرَاةَ فَیَفْتَحُهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ یَقْرَؤُهَا عَلَی النَّاسِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی فَصْلِ الْقَضَاءِ وَ یَجْلِسُ عُظَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی کَرَاسِیَّ مِنَ الذَّهَبِ الْمُفَصَّصَةِ بِالْجَوْهَرِ وَ هِیَ أَلْفُ کُرْسِیٍّ عَنْ یَمِینِهِ وَ تَجِی ءُ عُظَمَاءُ الْجِنِّ وَ تَجْلِسُ عَلَی کَرَاسِیِّ الْفِضَّةِ عَنْ یَسَارِهِ وَ هِیَ أَلْفُ کُرْسِیٍّ حَافِّینَ جَمِیعاً بِهِ ثُمَّ یَحُفُّ بِهِمُ الطَّیْرُ فَتُظِلُّهُمْ وَ تَتَقَدَّمُ إِلَیْهِ النَّاسُ لِلْقَضَاءِ فَإِذَا دَعَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ الشُّهُودِ لَإِقَامَةِ الشَّهَادَاتِ دَارَ الْکُرْسِیُّ بِمَا فِیهِ مَعَ جَمِیعِ مَا حَوْلَهُ دَوَرَانَ الرَّحَی الْمُسْرِعَةِ وَ یَبْسُطُ الْأَسَدَانِ أَیْدِیَهُمَا وَ یَضْرِبَانِ الْأَرْضَ بَأَذْنَابِهِمَا وَ یَنْشُرُ النَّسْرَانِ وَ الطَّاوُوسَانِ أَجْنِحَتَهُمَا فَیَفْزَعُ مِنْهُ الشُّهُودُ وَ یَدْخُلُهُمْ مِنْ ذَلِکَ رُعْبٌ وَ لَا یَشْهَدُونَ إِلَّا بِالْحَقِّ (3).
مع، معانی الأخبار ع، علل الشرائع أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْمُکَتِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَارُونَ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ نَبِیُّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَخِیلًا فَقَالَ لَا فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ سُلَیْمَانَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی مَا وَجْهُهُ وَ مَعْنَاهُ فَقَالَ الْمُلْکُ مُلْکَانِ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ وَ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ کَمُلْکِ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُلْکِ طَالُوتَ وَ مُلْکِ ذِی الْقَرْنَیْنِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أَنْ یَقُولَ إِنَّهُ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ
ص: 85
هنگام خواندن نماز روایت شده بر این نظر دلالت دارد، ایشان فرمودند: شیطان بر من نمایان شد تا نمازم را باطل کنم آنگاه خداوند مرا بر او چیره گرداند، پس او را ترک کردم و سعی نمودم که او را به ستون ببندم تا همه شما صبحگاهان او را ببینید، ولی به یاد این سخن سلیمان افتادم: «ربّ هب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی»، پس خداوند او را رانده شده و نا امید بازگرداند. این حدیث را مسلم و بخاری در صحیحین ذکر کردهاند.(1)
رازیّ گفته است: عدّهای سؤال مطرح شده را به این صورت پاسخ میدهند که شیطان بر مملکت تحت فرمان سلیمان مستولی شد، بنابراین از خدا درخواست کرد که فرمانروایی و ملکی به او ببخشد که شیاطین نتوانند در جایگاه او قرار گیرند و یا آن مُلک را از او سلب کنند، رازیّ سپس بعد از ذکر برخی از جوابهایی که ذکر آنها گذشت گفته است: دوری جستن از لذتهای دنیا با وجود توانایی انجام آنها خیلی سختتر از دوری جستن از آنها به هنگام عدم توانایی است، پس گویا سلیمان گفته است: خداوندا، فرمانروایی و مُلکی به من عطا فرما که به صورت کلّی از فرمانروایی و مُلک بشر برتر باشد تا بتوانم با وجود قدرت برآن از آن کناره بگیرم و ثوابم کاملتر و بهتر باشد. (رازیّ در ادامه گفته است:) برخی از مردم میگویند: کناره گرفتن از لذتهای دنیا سخت و دشوار است، چرا که این لذتها حاضر و در دسترس هستند ولی سعادتهای اخروی به آینده موکول شده و نسیه میباشند، و فروختن نقد به نسیه بسیار مشکل است، بنابراین سلیمان گفته است: پروردگارا، مملکتی به من عطا فرما که بزرگترین مملکت ممکن برای بشر باشد تا من با وجود قدرت در کسب آن، گوشه گیری و عزلت از دنیا را برگزینم و برای مردم روشن شود که به دست آوردن دنیا مانع خدمت به مولا نمیشود.(2)
و بیضاوی جنبه دیگری را ذکر کرده و گفته معنا به این صورت است: به خاطر عظمت و بزرگی این فرمانروایی، کسی بعد از من شایسته آن نیست، مانند این سخن شما که میگویید: فلانی را فضل و مالی است که هیچ کس را نیست، به این منظور که فرمانروایی به عظمت و بزرگی وصف شود نه اینکه به هیچ کس نظیر آن عطا نشود.(3)
میگویم: بعداز اثبات عصمت پیامبران و بزرگواری ایشان ناگزیر باید کلیه اعمالی که از آنان سر زده را به صورت صحیحی تأویل و تفسیر کنیم، اگرچه دلیل چنین اعمالی در نظر ما ثابت شده و معیّن نباشد، و جنبههایی که در تفسیر درخواست سلیمان علیه السلام ذکر شد محتمل هستند، هرچند برخی از آنها دور از معنای واقعی به نظر میرسیدند، و نظری که طبرسی در ابتدا ذکر کرد واضحترین جنبه و نظر است، و میتوان گفت: درخواست سلیمان از خدا مبنی بر منع دیگران از دست یابی به فرمانروایی و مُلک او
ص: 89
وَ إِجْبَارِ النَّاسِ فَسَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ جَعَلَ غُدُوَّهَا شَهْراً وَ رَوَاحَهَا شَهْراً وَ سَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ مُکِّنَ فِی الْأَرْضِ فَعَلِمَ النَّاسُ فِی وَقْتِهِ وَ بَعْدَهُ أَنَّ مُلْکَهُ لَا یُشْبِهُ مُلْکَ الْمُلُوکِ الْمُخْتَارِینَ (1)مِنْ قِبَلِ النَّاسِ وَ الْمَالِکِینَ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَخِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ (2)فَقَالَ لِقَوْلِهِ علیه السلام وَجْهَانِ أَحَدُهُمَا مَا کَانَ أَبْخَلَهُ بِعِرْضِهِ وَ سُوءِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ یَقُولُ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ إِنْ کَانَ أَرَادَ مَا یَذْهَبُ إِلَیْهِ الْجُهَّالُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام قَدْ وَ اللَّهِ أُوتِینَا مَا أُوتِیَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ سُلَیْمَانَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3).
تأویله علیه السلام للآیة الکریمة یحتمل وجهین الأول أن یکون علیه السلام قدر فی الآیة شیئا و هو قوله أن یقول أی هَبْ لِی مُلْکاً یکون لعظمته (4)بحیث لا یقدر أحد علی أن یقول إنه کملک سائر الملوک مأخوذ بالجور و الغلبة و یؤیده الوجه الأول من وجهی تأویل الخبر حیث بخل بعرضه فی هذا الدعاء و سأل الله أن یرفع عنه ألسن الناس بأن ملکه مأخوذ بالجور و لا یکون عرضه عرضة لملام لئام الخلق.
الثانی أن یکون المعنی أنه علیه السلام سأل ربه ملکا لا یتهیأ للملوک الجائرین (5)تحصیله بالجور و الغلبة لیکون معجزا له علی نبوته و آیة علی خلافته فلا یمنع هذا الکلام أن یعطی الله من بعده من الأنبیاء و الأوصیاء أضعاف ما أعطاه فیکون قوله لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أن یقول بیانا لحاصل المعنی و لازمه لا تقدیرا فی الکلام أی طلب
ص: 86
نه بر اساس بخل بلکه بر اساس شفقت ودلسوزی بوده است، چرا که مُلک دنیا به نظر پیامبران بی ارزش وپست بوده و شایسته مقرّبان درگاه الهی نیست، و سلیمان به خاطر اینکه خیر و صلاح زمان خویش درآن بوده به ناچار برای خود درخواست چنان فرمانروایی و مُلکی کرده و برای دیگران و براساس شفقت و دلسوزی نسبت به آنان درخواست منع آن کرده است؛ یا گفته میشود: درخواست منع اعطای فرمانروایی و مُلک، برای دشمنان پیامبران و اوصیا بوده است و این نظر به نظر دوّم طبرسی نزدیک است، و احتمال جنبههای دیگری نیز وجود دارد که به خاطر ترس از اطاله کلام از ذکر آنها خودداری نمودیم.
باب هفتم : داستان گذر سلیمان علیه السلام بر وادی مورچگان و سخن ایشان با مورچهها و سایر صداهایی که از حیوانات به وی رسیده است
آیات
- و حشر لسلیمان جنوده من الجنّ و الإنس الطیر فهم یوزعون * حتّی إذا أتوا علی واد النمل قالت نملة یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده و هم لا یشعرون * فتبسّم ضاحکاَ من قولها و قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی علیّ و علی والدیّ و أن أعمل صالحاَ ترضاه و أدخلنی برحمتک فی عبادک الصالحین.(1)
{برای سلیمان سپاهیانش از جنّ و انس و پرندگان جمع آوری شدند و [برای رژه] دسته دسته گردیدند، تا آنگاه که به وادی مورچگان رسیدند مورچهای [به زبان خویش] گفت: ای مورچگان، به خانههایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شما را پایمال کنند، [سلیمان] از گفتار او دهن به خنده گشود و گفت: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشتهای سپاس بگزارم و به کار شایستهای که آن را میپسندی بپردازم و مرا به رحمت خویش در میان بندگان شایستهات داخل کن.}
تفسیر
طبرسی رحمه الله گفته است: «علی واد النمل» منظور از وادی مورچگان، درّهای در طائف است، و گفته شده: درّهای در شام است، «قالت نملة» یعنی: مورچهای با صدایی که خدا برایش آفریده بود فریاد زد، و از آنجا که صدا برای سلیمان علیه السلام مفهوم بود از آن به (قول:گفتار) یاد کرده است؛ و گفته شده: آن مورچه رئیس مورچگان بود، «لا یحطمّنکم»یعنی: شمارا در هم نشکند، «سلیمان و جنوده و هم لایشعرون» با در هم شکستن و لگد مال کردن شما، و آنان اگر از مکان شما آگاهی داشته باشند شما را لگد مال نخواهند کرد، و این سخن بر این نکته دلالت میکند که سلیمان و سپاهیانش سواره و پیاده بر زمین راه رفتهاند و باد آنان را حمل نمیکرده است، چرا که اگر باد آنها را بین آسمان و زمین حمل میکرد مورچهها از اینکه زیر پاهای آنان بمانند و له شوند نمیترسیدند، و شاید این داستان قبل از مسخرّ گردانده شدن باد از سوی خداوند برای سلیمان علیه السلام اتفاق افتاده باشد، و اگر گفته شود: آن مورچه چگونه سلیمان و سپاهیانش را شناخته تا این سخنان را در مورد آنان بگوید؟ میگوییم: اگر آن مورچه مأمور به اطاعت از سلیمان بوده باشد پس ناگزیر باید خداوند درک و فهمی را برای او آفریده باشد که
ص: 90
ملکا لم یقدر أحد علی تحصیله بقوته لئلا یقال إن ملکه مأخوذ بالغلبة فلا یکون معجزا له فعلی هذا یکون قوله علیه السلام ما أبخله بعرضه لأنه کان ذلک أیضا مقصودا له ضمنا و إن کان المقصود بالذات کونه معجزا و الظاهر أنه علیه السلام کان یعلم أن الخبر موضوع و إنما أوله تحرزا عن طرح الخبر المشهور بینهم تقیة و لذا ردد علیه السلام بین الوجهین و لو کان صادرا عنه صلی الله علیه و آله لکان عالما بما أراده به و أما کون ما أعطاه الرسول أفضل (1)فلأنه تعالی أعطی سلیمان ما أعطی و فوض الأمر إلیه فی بذله و منعه و لم یفوض إلیه تعیین أمر بخلاف نبینا صلی الله علیه و آله فإنه فوض إلیه الأمر و أمر الناس باتباعه فی کل ما یقول و هذا مبنی علی التفویض و سیأتی تحقیقه فی کتاب الإمامة.
و یحتمل أن یکون الفضل بسبب أنه فوض إلیه إعطاء الأمور الدنیویة و منعها و أعطی النبی صلی الله علیه و آله الرئاسة العامة فی الدین و الدنیا لجمیع الخلق و فیه شی ء.
و قال الطبرسی فی قوله تعالی رُخاءً أی لینة سهلة و قیل طیبة سریعة و قیل أی مطیعة حَیْثُ أَصابَ أی حیث أراد سلیمان من النواحی (2).
ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ سُلَیْمَانَ هَبْ لِی (3)مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ قُلْتُ فَأُعْطِیَ الَّذِی دَعَا بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَمْ یُعْطَ بَعْدَهُ إِنْسَانٌ مَا أُعْطِیَ نَبِیُّ اللَّهِ علیه السلام مِنْ غَلَبَةِ الشَّیْطَانِ فَخَنَقَهُ إِلَی
ص: 87
به وسیله آن امور مربوط به اطاعتش را بشناسد، و مانعی نیز وجود ندارد که آن مورچه دارای حدّی از درک و فهم باشد و آن موضوع را درک کرده باشد، و ما قبلاً از این مسأله آگاه شدهایم که مورچه، دانههایی را که جمع میکند به خاطر ترس از روییده شدن به دو نصف تقسیم میکند به جز دانه گشنیر که آن را به چهار قسمت تقسیم میکند، چرا که اگر دو نصف شود دوباره امکان روییدن آن وجود دارد، بنابراین کسی که مورچه را به فهم چنین موضوعی هدایت میکند او را به تشخیص اینکه چه چیزی باعث نابود شدن و نشدنش میشود نیز هدایت میکند؛ و گفته شده: فهم این موضوع از سوی مورچه معجزه خارق العادهای برای سلیمان علیه السلام بوده است، ابن عباس گفته است: پس سلیمان علیه السلام سربازانش را متوقف کرد تا مورچهها وارد خانههایشان شوند سپس به این سخن آنان خندید، و سبب خندیدن سلیمان تعجب و شگفتی او بود، چرا که موضوع بیسابقهای را مشاهده کرده بود؛ و گفته شده: سلیمان به دلیل آشکار شدن عدالتش خندید تا جائی که مورچه نیز به این عدالت پی برده بود؛ و گفته شده: باد سخنان مورچه را از فاصله سه مایلی به گوش سلیمان رساند و او بعد از شنیدن صدای مورچه به سراغش رفت و چون مورچههای دیگر را به تصمیم گیری و اقدام کردن امر میکرد از حذر و مواظبت او به خنده افتاد، «ربّ أوزعنی» یعنی: پروردگارا، به من الهام کن.(1)
میگویم: رازی در تفسیرش گفته است: در یکی از کتابها مشاهده کردهام که آن مورچه، مورچههای دیگر را به رفتن داخل لانههایشان امر کرد، چرا که میترسید هنگامی که مورچهها سلیمان را در حالت شکوه و عظمتش ببینند گرفتار کفران نعمت الهی شوند، و منظور از فرموده «لا یحطمنّکم سلیمان» نیز همین مطلب است، پس به آنان دستور داد که وارد لانههایشان شوند تا آن نعمتها را نببینند و گرفتار کفران نعمت الهی نشوند.(2)
روایات
روایت 1.
تفسیرعلی بن ابراهیم: «وحشر لسلیمان جنوده من الجنّ و الإنس والطیر»: سلیمان بر تختش نشست و باد او را تا وادی مورچگان حمل کرد، از قضا در آن وادی طلا و نقره میرویید و خداوند مورچهها را مسؤول آن گردانده بود، امام صادق علیه السلام در این باره میفرماید: خداوند صاحب وادی و درّهای است که در آن طلا و نقره میروید، و مسؤولیت نگهداری آن را بر عهده ضعیفترین مخلوقات خود یعنی مورچهها نهاده است، که اگر شتران خراسانی قصد این وادی کنند توان قدرت یافتن برآن را نخواهند داشت. و هنگامی که سلیمان به وادی مورچهها رسید، یکی از آنها گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده و هم لا
ص: 91
أُسْطُوَانَةٍ (1)حَتَّی أَصَابَ بِلِسَانِهِ (2)یَدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَوْ لَا مَا دَعَا بِهِ سُلَیْمَانُ لَأَرَیْتُکُمُوهُ (3).
تذییل: قال الطبرسی قدس الله روحه: یسأل عن هذا فیقال إن هذا القول من سلیمان یقتضی الضنة و المنافسة لأنه لم یرض بأن یسأل الملک حتی أضاف إلی ذلک أن یمنع غیره منه و أجیب عنه بأجوبة أحدها أن الأنبیاء لا یسألون إلا ما یؤذن لهم فی مسألته و جائز أن یکون الله أعلم سلیمان أنه إن سأل ملکا لا یکون لغیره کان أصلح له فی الدین و أعلمه أنه لا صلاح لغیره فی ذلک و لو أن أحدنا صرح فی دعائه بهذا الشرط حتی یقول اللهم اجعلنی أکثر أهل زمانی مالا إذا علمت أن ذلک أصلح لی لکان ذلک منه حسنا جائزا (4)اختاره الجبائی.
و ثانیها أنه یجوز أن یکون علیه السلام التمس من الله آیة لنبوته یبین بها من غیره و أراد لا ینبغی لأحد غیری ممن أنا مبعوث إلیه و لم یرد من بعده إلی یوم القیامة من النبیین کما یقال أنا لا أطیع أحدا بعدک أی لا أطیع أحدا سواک.
و ثالثها ما قاله المرتضی قدس الله سره إنه یجوز أن یکون إنما سأل ملک الآخرة و ثواب الجنة و یکون معنی قوله لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی لا یستحقه بعد وصولی إلیه أحد من حیث لا یصلح (5)أن یعمل ما یستحق به ذلک لانقطاع التکلیف.
و رابعها أنه التمس معجزة تختص به کما أن موسی علیه السلام اختص بالعصا و الید (6)و اختص صالح بالناقة و محمد صلی الله علیه و آله بالقرآن و المعراج
وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا رُوِیَ مَرْفُوعاً
ص: 88
یشعرون * فتبسّم ضاحکاً من قولها و قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک التی أنعمت علیّ و علی والدیّ» تا این فرموده «فی عبادک الصالحین» {ای مورچگان، به خانههایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شمارا پایمال کنند، [سلیمان] از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت: پروردگارا، در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته سپاس بگزارم.} تا این فرموده: {در میان بندگان شایستهات داخل کن}.
و در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام در مورد آیه «فهم یوزعون» نقل شده که فرمود: اوّل و آخر آنها به هم پیوسته و باهم محبوس بودند.(1)
توضیح
بیضاوی گفته است: «یوزعون» یعنی: اول و آخر آنان با هم محبوس بودند تا باهم باشند.(2)
روایت 2.
عیون أخبار الرضا، علل الشرائع: امام رضا علیه السلام از پدرش موسی بن جعفر و ایشان نیز از امام صادق علیه السلام در مورد این فرموده خداوند متعال « قتبسّم ضاحکاً من قولها» نقل میکند: هنگامی که مورچه گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده» {ای مورچگان، به خانههایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شما را پایمال کنند}، باد صدای او را به سلیمان که در هوا گذر میکرد و توسط باد جا به جا میشد رساند، پس ایستاد و گفت: آن مورچه را نزد من بیاورید، هنگامی که آورده شد سلیمان گفت: ای مورچه، آیا میدانی که من پیامبر خدا هستم و به هیچ کس ظلم نمیکنم؟ مورچه پاسخ داد: آری، سلیمان گفت: پس چرا سایر مورچهها را از ظلم من برحذر داشتی و گفتی: {ای مورچگان به خانههایتان داخل شوید}؟ مورچه پاسخ داد: ترسیدم که به زینت تو بنگرند و فریفته آن شوند و از ذکر خداوند متعال دور شوند.
سپس مورچه گفت: ای سلیمان تو بزرگتری یا پدرت داوود؟ سلیمان علیهالسلام گفت: پدرم داوود، مورچه گفت: پس چرا تعداد حروف اسم تو یکی بیشتر اسم پدرت است؟ سلیمان گفت: آگاهی و علمی به این موضوع ندارم، مورچه گفت: چرا که پدرت داوود زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد پس داوود نامیده شد، و تو ای سلیمان، امیدوارم که در این زمینه به پدرت ملحق شوی.
ص: 92
عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ صَلَّی صَلَاةً فَقَالَ إِنَّ الشَّیْطَانَ عَرَضَ لِی لِیُفْسِدَ عَلِیَّ الصَّلَاةَ فَأَمْکَنَنِیَ اللَّهُ مِنْهُ فَوَدَعْتُهُ (1)وَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أُوثِقَهُ إِلَی سَارِیَةٍ (2)حَتَّی تُصْبِحُوا وَ تَنْظُرُوا إِلَیْهِ أَجْمَعِینَ فَذَکَرْتُ قَوْلَ سُلَیْمَانَ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی فَرَدَّهُ اللَّهُ خَاسِئاً خَائِباً أَوْرَدَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ انْتَهَی.(3)
و قال الرازی أجاب القائلون بأن الشیطان استولی علی مملکته معناه أن یعطیه الله ملکا لا یقدر الشیاطین أن یقوموا مقامه و یسلبونه منه ثم قال بعد ما ذکر بعض الأجوبة السابقة الثالث أن الاحتراز عن طیبات الدنیا مع القدرة علیها أشق من الاحتراز عنها حال عدم القدرة علیها فکأنه قال یا إلهی أعطنی مملکة فائقة علی ممالک البشر بالکلیة حتی أحترز عنها مع القدرة علیها لیصیر ثوابی أکمل و أفضل.
الرابع من الناس من یقول الاحتراز عن لذات الدنیا عسر صعب لأن هذه اللذات حاضرة و سعادات الآخرة نسیئة و النقد یصعب بیعه بالنسیئة فقال سلیمان أعطنی یا رب مملکة تکون أعظم الممالک الممکنة للبشر حتی أنی أبقی مع تلک القدرة الکاملة فی غایة الاحتراز لیظهر للخلق أن حصول الدنیا لا یمنع من خدمة المولی (4)انتهی.
و ذکر البیضاوی وجها آخر و هو أن المعنی لا ینبغی لأحد من بعدی لعظمته کقولک لفلان ما لیس لأحد من الفضل و المال علی إرادة وصف الملک بالعظمة لا أن لا یعطی أحد مثله. (5)
أقول: بعد ثبوت عصمة الأنبیاء و جلالتهم لا بد من حمل ما صدر عنهم علی محمل صحیح مجملا و إن لم یتعین فی نظرنا و ما ذکر من الوجوه محتملة و إن کان بعضها لا یخلو من بعد و ما ذکره الطبرسی أولا أظهر الوجوه (6)و یمکن أن یقال المنع عن غیره
ص: 89
آنگاه گفت: آیا میدانی چرا از میان فرمانروایان سایر سرزمینها باد فقط برای تو مسخّر گشته است؟ سلیمان گفت: در این باره علمی ندارم، مورچه گفت: منظور خداوند عزّ و جلّ از این کار این بوده که اگر تمام مملکت و سرزمینها مانند این باد مسخّر فرمان تو گردند، زوال و نابودی آنها مانند زوال و نابودی این باد است؛ در این هنگام سلیمان از این سخن مورچه به خنده افتاد.(1)
توضیح
ثعلبی در تفسیرش گفته است: در یکی از کتابها مشاهده کردم که مانند این روایت نقل شده و این جملات به آن افزوده شده است: مورچه گفت: آیا میدانی چرا اسم پدرت داوود است؟ سلیمان گفت: خیر، مورچه گفت: چرا که او زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد، و آیا میدانی چرا تو نیز سلیمان نامیده شدهای؟ سلیمان گفت: خیر، مورچه گفت: چرا که سالم هستی و به خاطر سلامت قلبت به آنچه به تو وحی شده اعتماد و علاقه پیدا کردهای، زمان آن رسیده که به پدرت ملحق شوی.(2)
میگویم: علّتی که مورچه ذکر کرده از چند چهت قابل تأویل است:
نخست: و این نکتهای است که من نیز آن را پذیرفتهام و بدین ترتیب است که: ای سلیمان، پدر تو هنگامی که مرتکب ترک اولی شد و در اثر آن قلبش مجروح گردید، جراحت قلب خویش را با دوستی و محبت خداوند متعال مداوا کرد و به همین سبب داوود نامیده شد که مشتقّ از (دواء بالوّد: مداوا با دوستی و محبت) میباشد، و تو به خاطر اینکه هرگز مرتکب چنین گناهی نشده و از آن در امان ماندی سلیمان نامیده شدهای، پس دو علّتی که تو و پدرت بر اساس آن اسم گذاری شدهاید باعث شده که اسم تو حرفی بیشتر از اسم پدرت داشته باشد.
سپس هنگامی که سخن مورچه این ابهام را به وجود میآورد که سلیمان به جهت سلامت برتر از پدرش است، درصدد رفع ابهام و تصحیح کلامش برآمد به این ترتیب که آنچه از پدرت سر زده باعث نقصان و کمبود نشده است، بلکه سبب به اوج رسیدن محبت و موّدت او شده است، و امیدوارم تو نیز در این زمینه به پدرت ملحق شوی تا محبتت را کامل کنی.
دوّم: معنا به این صورت است که: اسم پدرت در اصل (داوی جرحه بودّ: زخمش را با محبت مداوا میکرد) بوده که حروف آن از حروف اسم تو بیشتر است، و در اثر کثرت استعمال تبدیل به داوود شده است، سپس مورچه برای سلیمان دعا کرد و با این سخن او را امیدوار نمود : امیدوارم که در کمال و فضل به پدرت ملحق شوی.
سوّم: آنچه برخی از مفسران معاصر ذکر کردهاند مبنی بر اینکه: مقصود این است که این اسم (سلیمان) مشتمل بر اسم سلیم
ص: 93
لم یکن علی وجه الضنة بل علی وجه الشفقة لأن ملک الدنیا فی نظرهم خسیس دنی لا یلیق بالمقربین قربه و لما رأی صلاح زمانه فی ذلک سأله اضطرارا و منعه عن غیره إشفاقا علیهم أو یقال إن کلامه مخصوص بمن عدا الأنبیاء و الأوصیاء و هو قریب من الثانی و یحتمل وجوها أخر ترکناها مخافة الإطناب.
النمل: «وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ *حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ»(17-19)
قال الطبرسی رحمه الله: عَلی وادِ النَّمْلِ هو واد بالطائف و قیل بالشام قالَتْ نَمْلَةٌ أی صاحت بصوت خلق الله لها و لما کان الصوت مفهوما لسلیمان علیه السلام عبر عنه بالقول و قیل کانت رئیسة النمل لا یَحْطِمَنَّکُمْ أی لا یکسرنکم سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ بحطمکم و وطئکم فإنهم لو علموا بمکانکم لم یطئوکم و هذا یدل علی أن سلیمان و جنوده کانوا رکبانا و مشاة علی الأرض و لم تحملهم الریح لأن الریح لو حملتهم بین السماء و الأرض لما خافت النملة أن یطئوها بأرجلهم و لعل هذه القصة کانت قبل تسخیر الله الریح لسلیمان علیه السلام فإن قیل کیف عرفت النملة سلیمان و جنوده حتی قالت هذه المقالة قلنا إذا کانت مأمورة بطاعته فلا بد أن یخلق الله لها من الفهم ما
ص: 90
یا برگرفته از آن است، و از اسم سلیم برای مجروحی مانند مار گزیده استفاده میشود که فال نیکی برای بازگشت صحت و سلامتی او باشد، یا اینکه تو از مداوایی که برای پدرت صورت گرفت در امان هستی بنابراین سلیمان نامیده شدهای، پس حرف زائد موجود در اسم برای دلالت بر وجود جراحت و زخم است، و آنگونه که زخم، عارضهای زائد بر اصل خلقت در بدن و یا درون انسان است به همان ترتیب حرف زائد اسم نیز برای دلالت بر این نکته است،و معنای لطیفی که در این باره وجود دارد این است که زیادت موجود در اسم که بر زیادت موجود در مسمّی دلالت میکند، معنای زیادت کمال در اسم و یا مسمّی نیست، بلکه ممکن است به خاطر اهداف دیگری باشد.
چهارم: آنچه که از عنوان بندی شیخ صدوق برای بابی که حدیث را در آن ذکر کرده فهمیده میشود هنگامی که میگوید: (باب علّتی که به خاطر آن، حرفی بر حروف اسم سلیمان نسبت به اسم پدرش داوود افزوده شده است)، پس شیخ صدوق رحمه الله حدیث را بر این معنی حمل کرده که: ای سلیمان از آن روی که سالم و در امان بودهای خواسته شده که اسمی بر تو نهاده شود که مشتمل برمعنای سلامت باشد، و به دلیل اینکه پدرت داوود زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد و به وسیله آن کامل شد، خداوند متعال خواست که در حروف اسم تو حرفی از حروف اسم پدرت قرار داشته باشد تا در کمال به او ملحق شوی، پس حرف الف به آن اضافه شد و به خاطر کامل شدن ترکیب و صحت آن حرف نون نیز به آخر افزوده شد و تبدیل به سلیمان گردید، وگرنه اسم سلیم برای دلالت بر سلامت کافی بود، بنابراین حروف اسم تو از حروف اسم پدرت بیشتر شد، و چنانچه در برخی از نسخهها ذکر شد اگر در حدیث به جای عبارت (فی حروف اسم أبیک: در حروف اسم پدرت) از عبارت (مِن حروف اسم أبیک: از حروف اسم پدرت) استفاده میشد، بیشتر با این معنا سازگار بود. و کلام (أرجو أن تلحق بأبیک) یعنی: امیدوارم به خاطر آن زیادت به پدرت ملحق شوی، پس به صورت ضمنی و کنایی بر این نکته دلالت میکند که این حرف به این منظور بر اسم سلیمان اضافه شده است؛ و بعید بودن آن مخفی نیست.
روایت 3.
من لا یحضره الفقیه: با استناد به حفص بن غیاث از امام صادق علیهالسلام روایت شده که فرمود: روزی سلیمان پسر داوود علیهماالسلام با یارانش برای طلب باران خارج شد، پس مورچهای را یافت که یکی از پاهایش را به سوی آسمان بلند کرده بود و میگفت: خدوندا، ما مخلوقی از مخلوقات تو هستیم، ما از رزق تو بینیاز نیستیم، پس ما را به خاطر گناهان بنیآدم هلاک مگردان. آنگاه سلیمان علیهالسلام به یارانش فرمود: باز گردید که به خاطر شفاعت دیگران سیرآب شدید.(1)
میگویم: البرسیّ در کتاب مشارق الأنوار روایت کرده است: سفره غذای سلیمان که برای مخلوقات ترتیب میداد هر روز هفت کُرّ (نوعی پیمانه) بود، روزی جانوری از جانوران دریا بیرون آمد و گفت: ای سلیمان، امروز مرا نیز اضافه کن، پس سلیمان دستور داد که به اندازه یک ماه غذای آن جانور حاضر و جمع شود، و هنگامی که آن مقدار غذا در ساحل دریا جمع و مانند کوهی بزرگ شد
ص: 94
تعرف به أمور طاعته و لا یمتنع أن یکون لها من الفهم ما تستدرک به ذلک و قد علمنا أنها تشق ما تجمع من الحبوب بنصفین مخافة أن تصیبه الندی فینبت إلا الکزبرة فإنها تکسرها بأربع لأنها تنبت إذا قطعت بنصفین (1)فمن هداها إلی هذا فإنه یهدیها إلی تمییز ما یحطمها مما لا یحطمها و قیل إن ذلک کان منها علی سبیل المعجز الخارق للعادة لسلیمان علیه السلام قال ابن عباس فوقف سلیمان علیه السلام بجنوده حتی دخل النمل مساکنه فتبسم ضاحکا من قولها و سبب ضحکه التعجب لأنه رأی ما لا عهد له به و قیل إنه تبسم بظهور عدله حتی عرفه النمل (2)و قیل إن الریح أطارت کلامها إلیه من ثلاثة أمیال حتی سمع ذلک فانتهی إلیها و هی تأمر النمل بالمبادرة فتبسم من حذرها رَبِّ أَوْزِعْنِی أی ألهمنی. (3)أقول قال الرازی فی تفسیره رأیت فی بعض الکتب أن تلک النملة إنما أمرت غیرها بالدخول لأنها خافت أنها إذا رأت سلیمان علی جلالته فربما وقعت فی کفران نعمة الله و هو المراد بقوله لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ فأمرتها بالدخول فی مساکنها لئلا تری تلک النعم فلا تقع فی کفران نعم الله (4).
فس، تفسیر القمی وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ (5)قَعَدَ عَلَی کُرْسِیِّهِ وَ حَمَلَتْهُ الرِّیحُ (6)عَلَی وَادِی النَّمْلِ وَ هُوَ وَادٍ یُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ قَدْ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ النَّمْلَ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ وَادِیاً یُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ قَدْ حَمَاهُ اللَّهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ وَ هُوَ النَّمْلُ لَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِیُّ (7)مَا قَدَرَتْ عَلَیْهِ فَلَمَّا انْتَهَی سُلَیْمَانُ إِلَی وَادِی النَّمْلِ فَقَالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا
ص: 91
ماهی سرش را بیرون برد و همه آن غذا را بلعید و گفت: ای سلیمان، تمام خوراک امروز کجاست؟ این قسمتی از خوراک من است! سلیمان تعجب کرد و به او گفت: آیا در دریا جانوری مثل تو هست؟ ماهی گفت: هزار گروه، آنگاه سلیمان گفت: پاک و منزه است خداوند فرمانروای با عظمت. و شخصی دیگر روایت کرده که سلیمان علیه السلام گنجشک نری را مشاهده کرد که به گنجشکی مادّه میگفت: چرا مرا از خودت منع میکنی؟ که اگر تو بخواهی منبر سلیمان را با منقار خویش گرفته و در دریا میافکنم، آنگاه سلیمان از این سخن او خندید، سپس آن دو را فراخواند و به گنجشک نر گفت: آیا توان انجام کاری که گفتی را داری؟ خیر ای رسول خدا، ولی انسان نزد همسرش خودنمایی میکند و خود را بزرگ جلوه میدهد، و عاشق به خاطر آنچه میگوید سرزنش نمیشود، پس سلیمان علیه السلام به گنجشک مادّه گفت: چرا او را از خود منع میکنی در حالی که دوستت دارد؟ جواب داد: ای پیامبر خدا، او عاشق نیست بلکه مدّعی است چرا که با من دیگران را نیز دوست دارد، و این سخن گنجشک در قلب سلیمان تأثیر گذاشت و به شدت شروع به گریستن کرد و چهل روز از دیدگان مردم پنهان شد در حالی که از خدا میخواست قلبش را برای محبّت او خالی گرداند و آن را با محبت دیگران آمیخته نسازد. و روایت شده که روزی سلیمان علیه السلام از گنجشکی شنید که به همسرش میگفت: به من نزدیک شو تا با تو درآمیزم، امید است که خداوند متعال فرزندی به ما عطا فرماید که ذکر خدا گوید و ما به واسطه او بزرگوار گردیم، پس سلیمان از این سخن او شگفت زده شد و گفت: این نیّت او از مملکت من با خیر و برکتتر است. و بیضاوی گفته است: حکایت شده سلیمان بر بلبلی گذر کرد که در حال خواندن و رقص بود، سلیمان گفت: میگوید: بعد از آنکه من نصف خرمایی را خوردم دنیا نابود گردد، و فاختهای فریاد برآورد و سلیمان گفت: میگوید: کاش مخلوقات آفریده نمیشدند.(1)
زمخشری گفته است: روایت شده که قتاده وارد کوفه شد و مردم بر گرد او جمع شدند، پس گفت: آنچه را میخواهید طلب کنید، در آن جمع ابوحنیفه که پسر جوانی بود نیز حضور داشت و گفت: از او درباره مورچه سلیمان بپرسید که آیا مذکر بوده یا مونث؟ مردم نیز آن سؤال را از قتاده پرسیدند و او نتوانست پاسخ گوید، آنگاه ابو حنیفه گفت: آن مورچه مؤنث بوده است به دلیل این فرموده خداوند متعال:
ص: 95
یَشْعُرُونَ فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ إِلَی قَوْلِهِ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَهُمْ یُوزَعُونَ قَالَ یُحْبَسُ أَوَّلُهُمْ عَلَی آخِرِهِمْ (1).
قال البیضاوی یُوزَعُونَ أی یحبسون بحبس أولهم علی آخرهم لیتلاحقوا (2).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ الْقُرَشِیُّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْغَازِی قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها قَالَ لَمَّا قَالَتِ النَّمْلَةُ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ (3)حَمَلَتِ الرِّیحُ صَوْتَ النَّمْلَةِ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ هُوَ مَارٌّ فِی الْهَوَاءِ وَ الرِّیحُ قَدْ حَمَلَتْهُ فَوَقَفَ وَ قَالَ عَلَیَّ بِالنَّمْلَةِ فَلَمَّا أُتِیَ بِهَا قَالَ سُلَیْمَانُ یَا أَیَّتُهَا النَّمْلَةُ أَ مَا عَلِمْتِ أَنِّی نَبِیُّ اللَّهِ وَ أَنِّی لَا أَظْلِمُ أَحَداً قَالَتِ النَّمْلَةُ بَلَی قَالَ سُلَیْمَانُ فَلِمَ حَذَّرْتِنِیهِمْ ظُلْمِی وَ قُلْتِ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ قَالَتِ النَّمْلَةُ خَشِیتُ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی زِینَتِکَ فَیَفْتَتِنُوا بِهَا فَیَبْعُدُوا عَنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ (4)ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ أَنْتَ أَکْبَرُ أَمْ أَبُوکَ دَاوُدُ قَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام بَلْ أَبِی دَاوُدُ قَالَتِ النَّمْلَةُ فَلِمَ زِیدَ فِی حُرُوفِ اسْمِکَ حَرْفٌ عَلَی حُرُوفِ اسْمِ أَبِیکَ دَاوُدَ قَالَ سُلَیْمَانُ مَا لِی بِهَذَا عِلْمٌ قَالَتِ النَّمْلَةُ لِأَنَّ أَبَاکَ دَاوُدَ دَاوَی جُرْحَهُ بِوُدٍّ فَسُمِّیَ دَاوُدَ وَ أَنْتَ یَا سُلَیْمَانُ أَرْجُو أَنْ تَلْحَقَ بِأَبِیکَ
ص: 92
« قالت نملة»، و لفظ (النملة) مانند (الحمامة) و (الشاة) در مورد مذکر و مؤنث استعمال میشود و با ذکر علامت بین آنها ازهم تشخیص داده میشوند، مانند: (حمامة ذکر: کبوتر نر) و ( حمامة أنثی: کبوتر مادّه) .(1)
و ابن الحاجب در یکی از تألیفات خود گفته است: الفاظی مانند (الشاة)، (النملة) و (الحمامة) مؤنث لفظی هستند، بنابراین سخن کسانی که گمان میکنند در این فرموده خداوند، «قالت نملة» به خاطر تای تأنیث (قالت) مؤنث است توّهمی بیش نیست، چرا که جایز است در حقیقت مذکر باشد و تای تأنیث فعل به خاطر مطابقت با فاعل مؤنث لفظی است، و به همین سبب گفته شده که جواب ندادن قتاده بهتر از جواب ابوحنیفه بوده است.
میگویم: این نظر مطابق با حقیقت است و رضیّ رضی الله عنه و دیگران نیز آن را پذیرفتهاند، و سپاس خداوندی را که رسوا گرداند آن کسی را که با این میزان از دانش و آگاهی میخواست مدّعی رتبه و مرتبت امیر مؤمنان علیه السلام شود، هم چنین رسوا گرداند این ناصبّی دیگر را که یارانش قصد داشتند به خاطر گفتن چنین چیزهایی در آغاز جوانی بلندی، شأن و مقام او را اثبات کنند.
الثعلبی در تفسیرش گوید: مقاتل گفته است: سلیمان علیه السلام نشسته بود که پرندهای بر او گذر کرد و به چرخیدن در اطراف او پرداخت، پس به همراهانش گفت: آیا کلام این پرندهای که بر ما گذر کرد را میفهمید؟ گفتند: تو آگاهتری، سلیمان گفت: او به من گفت: سلام بر تو ای فرمانروای چیره ومسلّط بر بنی اسرائیل، خداوند منزه و متعال به تو کرامت و بزرگواری عطا فرماید و تو را بر دشمنانت پیروز گرداند، من به سوی جوجههایم میروم سپس برمیگردم و دوباره بر شما گذر خواهم کرد؛ (سلیمان در ادامه گفت:) آن پرنده برای بار دوم به سوی ما باز خواهد گشت پس شیوه بازگشت او را بنگرید، و آن قوم مدتی طولانی به نگریستن مشغول بودند که آن پرنده برآنان گذر کرد و گفت: سلام بر تو ای فرمانروا، اگر خواستی به من اجازه ده که غذایی برای جوجههایم بهدست آورم تا رشد کنند سپس سراغ تو میآیم و هر گونه که اراده کردی با من رفتار کن، و سلیمان همراهان خود را از آنچه آن پرنده گفته بود آگاه کرد و به او اجازه داد که برود.
و از کعب روایت شده که گفت: پرنده وَرشان- نوعی کبوتر صحرایی و تیره رنگ که روی دُمش سفید است- نزد سلیمان آهنگ بلندی سر داد، سلیمان گفت: آیا میدانید چه میگوید؟ گفتند: خیر، گفت: میگوید ساخته شوید برای مرگ و بسازید برای ویران شدن. فاختهای فریاد برآورد، سلیمان گفت: میگوید ای کاش مخلوقات آفریده نمیشدند.
ص: 96
ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ هَلْ تَدْرِی لِمَ سُخِّرَتْ لَکَ الرِّیحُ مِنْ بَیْنِ سَائِرِ الْمَمْلَکَةِ (1)قَالَ سُلَیْمَانُ مَا لِی بِهَذَا عِلْمٌ قَالَتِ النَّمْلَةُ یَعْنِی عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ لَوْ سَخَّرْتُ لَکَ جَمِیعَ الْمَمْلَکَةِ کَمَا سَخَّرْتُ لَکَ هَذِهِ الرِّیحَ لَکَانَ زَوَالُهَا مِنْ یَدِکَ کَزَوَالِ الرِّیحِ فَحِینَئِذٍ تَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها (2)
قال الثعلبی فی تفسیره رأیت فی بعض الکتب و ذکر نحوه و فیه فقالت النملة هل علمت لم سمی أبوک داود فقال لا قالت لأنه داوی جرحه بود هل تدری لم سمیت سلیمان قال لا قالت لأنک سلیم رکنت إلی ما أوتیت لسلامة صدرک و آن لک أن تلحق بأبیک. (3)
أقول: التعلیل الذی ذکرته النملة یحتمل وجوها من التأویل:
الأول و هو الذی ارتضیته أن المعنی أن أباک لما ارتکب ترک الأولی و صار قلبه مجروحا بذلک فداواه بود الله تعالی و محبته فلذا سمی داود اشتقاقا من الدواء بالود و أنت لما لم ترتکب بعد و أنت سلیم منه سمیت سلیمان فخصوص العلتین للتسمیتین صارتا علة لزیادة اسمک علی اسم أبیک.
ثم لما کان کلامها موهما لکونه من جهة السلامة أفضل من أبیه استدرکت ذلک بأن ما صدر عنه لم یصر سببا لنقصه بل صار سببا لکمال محبته و تمام مودته و أرجو أن تلحق أنت أیضا بأبیک فی ذلک لیکمل محبتک.
الثانی أن المعنی أن أصل الاسم کان داوی جرحه بود و هو أکثر من اسمک و إنما صار بکثرة الاستعمال داود ثم دعا له و رجاه بقوله أرجو أن تلحق بأبیک أی فی الکمال و الفضل.
الثالث ما ذکره بعض المعاصرین و هو أن المراد أن هذا الاسم مشتمل علی سلیم
ص: 93
طاووس بانگ برآورد و سلیمان گفت: آیا میدانید چه میگوید؟ گفتند: خیر، گفت: میگوید آنگونه که در مورد دیگران قضاوت میکنی در مورد تو قضاوت میشود. هُدهُد صدایی سر داد و سلیمان گفت: میگوید آن کس که به دیگران رحم نکند به او رحم نمیشود. صَرد- نوعی پرنده با سری بزرگ شکمی سفید و پشتی سبز- آهنگ برآورد و سلیمان گفت: میگوید ای گناهکاران طلب بخشش کنید، طوطی شروع به خواندن کرد وسلیمان گفت: میگوید هر موجود زندهای میمیرد و هر چیز جدیدی کهنه میشود،
پرستو آهنگی سر داد و سلیمان گفت: میگوید خیر و نیکی پیش بفرستید که آن را باز خواهید یافت، کبوتری آواز خواند و سلیمان گفت: پروردگار والا شأن من به اندازه فضای بین آسمانها و زمین پاک و منزّه است، قمری آواز سر داد و سلیمان گفت: میگوید پاک و منزّه است پروردگار والا شأن من؛ و کلاغ، عشّار- کسی که ده یک اموال میگیرد-را نفرین میکند، مرغ موشگیر میگوید: هرچیزی به جز خداوند از بین رفتنی است، مرغ سنگخواره میگوید: آن که سکوت کند درامان میماند، طوطی میگوید: وای برآنکه دنیا همّ و غم اوست، قورباغه میگوید: پاک ومنزه است پروردگارِ به دور از عیب و نقص من، و باز شکاری میگوید: پاک ومنزّه است پروردگار من و سپاس وستایش مخصوص اوست، و قورباغهای (مادّه) میگوید: پاک ومنزه است خداوندی که در هر مکانی ذکر و یاد میشود. و از مکحول روایت شده که جوجه تیغی صدایی نزد سلیمان علیه السلام سر داد و ایشان فرمود: آیا میدانید چه میگوید؟ گفتند: خیر، فرمود: میگوید خداوند رحمان بر عرش چیره و مستولی شده است.(1)
روایت 4.
دعوات الراوندی: ذکر شده که سلیمان علیه السلام بر ساحل دریایی نشسته بود، پس مورچهای دید که دانه گندمی حمل میکرد و آن را به سوی دریا میبرد، و سلیمان به او نگاه میکرد تا به آب رسید، ناگهان قورباغهای سر از آب بیرون آورد و دهانش را باز کرد و مورچه وارد دهان او شد، قورباغه مدت زمانی طولانی به اعماق دریا فرو رفت و سلیمان با شگفتی به این حادثه فکر میکرد، سپس قورباغه از آب بیرون آمد و
ص: 97
أو مأخوذ منه و السلیم قد یستعمل فی الجریح کاللدیغ تفؤلا بصحته و سلامته أو أنت سلیم من المداواة التی حصلت لأبیک فلهذا سمیت سلیمان فالحرف الزائد للدلالة علی وجود الجرح و کما أن الجرح زائد فی البدن أو النفس عن أصل الخلقة کان فی الاسم حرف زائد للدلالة علی ذلک و فیه معنی لطیف و هو أن هذه الزیادة فی الاسم الدالة علی الزیادة فی المسمی لیست مما یزید به الاسم و المسمی کمالا بل قد تکون الزیادة لغیر ذلک.
الرابع ما یفهم مما عنون الصدوق الباب الذی أورد الخبر فیه به (1)حیث قال باب العلة التی من أجلها زید فی حروف اسم سلیمان حرف من حروف اسم أبیه داود فلعله رحمه الله حمل الخبر علی أن المعنی أنک لما کنت سلیما أرید أن یشتق لک اسم یشتمل علی السلامة و لما کان أبوک داود داوی جرحه بالود و صار کاملا بذلک أراد الله تعالی أن یکون فی اسمک حرف من حروف اسمه لتلحق به فی الکمال فزید فیه الألف و ما یلزمه لتمام الترکیب و صحته من النون فصار سلیمان و إلا لکان السلیم کافیا للدلالة علی السلامة فلذا زید حروف اسمک علی حروف اسم أبیک و لو کان فی الخبر من حروف اسم أبیک کما رأینا فی بعض النسخ کان ألصق بهذا المعنی و قوله أرجو أن تلحق بأبیک أی لتلک الزیادة فیدل ضمنا و کنایة علی أنه إنما زید لذلک و لا یخفی بعده.
یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ إِلَی حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ مَعَ أَصْحَابِهِ لِیَسْتَسْقِیَ فَوَجَدَ نَمْلَةً قَدْ رَفَعَتْ قَائِمَةً مِنْ قَوَائِمِهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ رِزْقِکَ فَلَا تُهْلِکْنَا بِذُنُوبِ بَنِی آدَمَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ ارْجِعُوا لَقَدْ سُقِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ (2).
أقول: رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ سِمَاطُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَةَ أَکْرَارٍ فَخَرَجَتْ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْبَحْرِ یَوْماً وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَضِفْنِی الْیَوْمَ فَأَمَرَ أَنْ یُجْمَعَ لَهَا مِقْدَارُ سِمَاطِهِ شَهْراً فَلَمَّا اجْتَمَعَ ذَلِکَ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ صَارَ کَالَجَبَلِ الْعَظِیمِ
ص: 94
دهانش را باز کرد و مورچه از آن خارج شد ولی دانه گندم را همراه نداشت، پس سلیمان علیه السلام آن مورچه را فراخواند و از او در مورد حال و وضعیتش و اینکه کجا بوده سؤال پرسید، مورچه گفت: ای پیامبر خدا، در قعر این درایی که تو میبینی صخرهای تو خالی وجود دارد که درون آن کرم نابینایی زندگی میکند که خداوند متعال او را آنجا آفریده و توان خارج شدن و به دست آوردن روزی خود را ندارد، پس خداوند مرا مسؤول رزق و روزی او قرار داده است، پس من روزیش را حمل میکنم و این قورباغه مسخّرگشته تا مرا به دهان گیرد و آب دریا هیچ گونه ضرری به من نرسانَد، آنگاه قورباغه دهانش را بر سوراخ صخره میگذارد و من وارد آن میشوم، و بعد از آنکه رزق کرم را به او رساندم از سوراخ صخره وارد دهان قورباغه میشوم و او نیز مرا از دریا خارج میسازد، سلیمان علیه السلام به مورچه گفت: و آیا ذکر وتسبیحی از آن کرم شنیدی؟ گفت: بله، میگفت: ای کسی که مرا در دل این صخره و زیر این دریای گود فراموش نمیکنی و رزق و روزیات را به من میرسانی، بندگان مؤمن خویش را فراموش مکن و آنان را مورد مرحمت خویش قرار ده.(1)
باب هشتم : تفسیر این فرموده خداوند متعال: «فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق» همچنین «وألقینا علی کرسیّه جسداً ثم أناب»
آیات
- و وهبنا لداود سلیمان نعم العبد إنّه أوّاب * إذ عرض علیه بالعشیّ الصافنات الجیاد * فقال إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب * ردّوها علیّ فطفق مسحاَ بالسوق و الأعناق * و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداَ ثمّ أناب.(2)
{و سلیمان را به داوود بخشیدیم، چه نیکو بندهای، به راستی او توبه کار [و ستایشگر] بود، هنگامی که [طرف] غروب اسبهای اصیل را بر او عرضه کردند، [سلیمان] گفت: واقعاً من دوستی اسبان را بر یاد پروردگارم ترجیح دادم تا [هنگام نماز فرا رسید و خورشید] در پس حجاب ظلمت شد، [گفت اسبها] را نزد من بیاورید، پس شروع کرد به دست کشیدن بر ساقها و گردن آنها [و سرانجام وقف کردن آنها در راه خدا]، و قطعاٌ سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی بیافکندیم پس به توبه باز آمد.}
تفسیر
طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «نِعم العَبد» سلیمان است، «إنّه أوّاب» یعنی: سلیمان به خاطر کسب رضایت خداوند متعال، در امورش بسیار بازگردانده به درگاه او بود، «إذ عرض علیه» این جمله متعلّق به (نِعم) یا فعل (أُذکر: یاد کن) میباشد که محذوف است،«بالعشیّ» یعنی: بعد از زوال خورشید، «حبّ الخیر» یعنی دوست داشتن خیل اسبها یا اموال، «عن ذکر ربّی» یعنی: آن را بر ذکر و یاد پروردگار ترجیح دادم.(3)
روایات
روایت 1.
تفسیر علی بن ابراهیم: در مورد آیه «و وَهَبنا لداود سلیمان نعم العبد إنّه أوّاب» تا «حتّی توارت بالحجاب» علی بن ابراهیم چنین گفته است: سلیمان علیه السلام خیل اسبها را دوست میداشت
ص: 98
أَخْرَجَتِ الْحُوتُ رَأْسَهَا وَ ابْتَلَعَتْهُ وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَیْنَ تَمَامُ قُوتِیَ الْیَوْمَ هَذَا بَعْضُ قُوتِی فَعَجِبَ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَقَالَ لَهَا هَلْ فِی الْبَحْرِ دَابَّةٌ مِثْلُکِ فَقَالَتْ أَلْفُ أُمَّةٍ فَقَالَ سُلَیْمَانُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْعَظِیمِ.
وَ رَوَی غَیْرُهُ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام رَأَی عُصْفُوراً یَقُولُ لِعُصْفُورَةٍ لِمَ تَمْنَعِینَ نَفْسَکِ مِنِّی وَ لَوْ شِئْتُ أَخَذْتُ قُبَّةَ سُلَیْمَانَ بِمِنْقَارِی فَأَلْقَیْتُهَا فِی الْبَحْرِ فَتَبَسَّمَ سُلَیْمَانُ علیه السلام مِنْ کَلَامِهِ ثُمَّ دَعَاهُمَا وَ قَالَ لِلْعُصْفُورِ أَ تُطِیقُ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِکَ فَقَالَ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَکِنَّ الْمَرْءَ قَدْ یُزَیِّنُ نَفْسَهُ وَ یُعَظِّمُهَا عِنْدَ زَوْجَتِهِ وَ الْمُحِبُّ لَا یُلَامُ عَلَی مَا یَقُولُ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِلْعُصْفُورَةِ لِمَ تَمْنَعِینَهُ مِنْ نَفْسِکِ وَ هُوَ یُحِبُّکِ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّهُ لَیْسَ مُحِبّاً وَ لَکِنَّهُ مُدَّعٍ لِأَنَّهُ یُحِبُّ مَعِی غَیْرِی فَأَثَّرَ کَلَامُ الْعُصْفُورَةِ فِی قَلْبِ سُلَیْمَانَ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ احْتَجَبَ عَنِ النَّاسِ أَرْبَعِینَ یَوْماً یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یُفَرِّغَ قَلْبَهُ لِمَحَبَّتِهِ وَ أَنْ لَا یُخَالِطَهَا بِمَحَبَّةِ غَیْرِهِ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام سَمِعَ یَوْماً عُصْفُوراً یَقُولُ لِزَوْجَتِهِ ادْنِی مِنِّی حَتَّی أُجَامِعَکِ لَعَلَّ اللَّهَ یَرْزُقُنَا وَلَداً یَذْکُرُ اللَّهَ فَإِنَّا کَبِرْنَا فَتَعَجَّبَ سُلَیْمَانُ مِنْ کَلَامِهِ وَ قَالَ هَذِهِ النِّیَّةُ خَیْرٌ مِنْ مَمْلَکَتِی.
و قال البیضاوی حکی أنه مر ببلبل یتصوت و یترقص فقال یقول إذا أکلت نصف تمرة فعلی الدنیا العفاء (1)و صاحت فاختة فقال إنها تقول لیت الخلق لم یخلقوا. (2)و قال الزمخشری روی أن قتادة دخل الکوفة و التف علیه الناس (3)فقال سلوا عما شئتم و کان أبو حنیفة حاضرا و هو غلام حدث (4)فقال سلوه عن نملة سلیمان أ کانت ذکرا أم أنثی فسألوه فأفحم فقال أبو حنیفة کانت أنثی بدلیل قوله تعالی
ص: 95
و به تماشای آنها میرفت، روزی اسبها در مقابل او عرضه شدند و این امر به طول انجامید تا اینکه خورشید غروب کرد و هنگام نماز عصر گذشت، به خاطر این مسأله بسیار غمگین شد، پس از خداوند عزّ و جلّ خواست که خورشید را برای او برگرداند تا نماز عصرش را به جا آورد، خداوند متعال نیز خورشید را به هنگام عصر برگرداند تا سلیمان نماز عصر را به جا آورد، سپس خیل اسبها را فراخواند و با شمشیر به گردنها و ساقهای آنها میزد تا همه آنها را به قتل رساند؛ و این ماجرا مصداق این فرموده خداوند متعال است: «ردّوها علیّ فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق * و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداً ثمّ أناب» تا این فرموده: «إنّک أنت الوهّاب». و اینکه سلیمان هنگامی که با زن یمانی ازدواج کرد پسری از او متولد شد که بسیار دوستش میداشت، آنگاه فرشته مرگ بر سلیمان نازل شد و بسیار بر او نازل میشد، و به پسرش نگاه تیزی انداخت که سلیمان از آن طرز نگاه به وحشت افتاد، پس به مادر پسرش گقت: فرشته مرگ به پسرم نگاهی انداخت، گمان میکنم به گرفتن روح او امر شده است، آنگاه به جنّ و شیاطین گفت: آیا شما حیلهای سراغ دارید که پسرم را از چنگال مرگ برهانید؟ یکی از آنان گفت: من او را در مشرق زیر خورشید قرار میدهم، سلیمان گفت: فرشته مرگ از بین مشرق و مغرب خارج میشود، یکی دیگر از آنان گفت: من او را در طبقه هفتم زمین قرار میدهم، سلیمان گفت: فرشته مرگ به آنجا نیز میرسد، دیگری گفت: من او را در ابرها و فضا میگذارم، پس بلندش کرد و او را در ابرها گذاشت، پس فرشته مرگ آمد و روح پسر سلیمان را در میان ابرها گرفت، آنگاه به صورت مرده بر تخت سلیمان افتاد و در این هنگام متوجه شد که مرتکب خطا شده است، و خداوند این مسأاله را در فرموده «و ألقینا علی کرسیّه جسداً ثمّ أناب» {و بر تخت او جسدی بیافکندیم پس به توبه باز آمد} حکایت کرده است، سپس سلیمان گفت: « ربّ اغفر لی و هَب لی مالکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی إنّک أنت الوّهاب* فسخّرنا له الریح تجری بأمره رخاءً حیث أصاب» {پروردگارا، مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد؛ به راستی که تو بسیار بخشندهای، پس باد را مسخّر او گرداندیم که تحت فرمان او به آرامی و هرجایی که او میخواست جریان مییافت.} و (رخاء) یعنی: آرامی و نرمی، (و الشیاطین کلّ بنّاء و غوّاص) غوّاص یعنی: غوطهور در دریا؛ «و آخرین مقرّنین فیالأصفاء» یعنی: به هم پیوسته که به یدیگر محکم شدهاند، و آنان همان شیاطین هستند که هنگام سلب شدن فرمانروایی سلیمان از سوی خداوند از او نافرمانی میکردند.
امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرمانروایی و مُلک سلیمان علیه السلام را در انگشترش قرار داد، و آنگاه که او انگشترش را در دست قرار داد، جنّ و انس و شیاطین و تمام پرندگان و وحوش نزد او حاضر شدند و از او اطاعت کردند، سپس بر تختش مینشست و خداوند متعال باد را میفرستاد تا تخت را با تمام چیزهایی که بر آن قرار داشت از جمله شیاطین و پرندگان و انس و جانداران و اسبها حمل کند و آنها را هوایی به آنجایی که سلیمان میخواست ببرد، و سلیمان نماز صبح
ص: 99
قالَتْ نَمْلَةٌ و ذلک أن النملة مثل الحمامة و الشاة فی وقوعها علی الذکر و الأنثی فیمیز بینهما بعلامة نحو قولهم حمامة ذکر و حمامة أنثی انتهی. (1)و قال ابن الحاجب فی بعض تصانیفه إن تأنیث مثل الشاة و النملة و الحمامة من الحیوانات تأنیث لفظی و لذلک کان قول من زعم أن النملة فی قوله تعالی قالَتْ نَمْلَةٌ أنثی لورود تاء التأنیث فی قالت وهما لجواز أن یکون مذکرا فی الحقیقة و ورود تاء التأنیث کورودها فی فعل المؤنث اللفظی و لذا قیل إفحام قتادة خیر من جواب أبی حنیفة.
أقول: هذا هو الحق و قد ارتضاه الرضی رضی الله عنه و غیره و الحمد لله الذی فضح من أراد أن یدعی رتبة أمیر المؤمنین علیه السلام بهذه البضاعة من العلم و هذا الناصبی الآخر الذی أراد أعوانه إثبات علو شأنه بأنه تکلم فی بدء شبابه بمثل ذلک. (2)و قال الثعلبی فی تفسیره قال مقاتل کان سلیمان علیه السلام جالسا إذ مر به طائر یطوف فقال لجلسائه هل تدرون ما یقول هذا الطائر الذی مر بنا قالوا أنت أعلم فقال سلیمان إنه قال لی السلام علیک أیها الملک المتسلط علی بنی إسرائیل أعطاک الله سبحانه و تعالی الکرامة و أظهرک علی عدوک إنی منطلق إلی فروخی ثم أمر بک الثانیة و إنه سیرجع إلینا الثانیة فانظروا إلی رجوعه قال فنظر القوم طویلا إذ مر بهم فقال السلام علیک أیها الملک إن شئت أن تأذن لی کیما أکتسب علی فروخی حتی یشبوا ثم آتیک فافعل بی ما شئت فأخبرهم سلیمان بما قال و أذن له.
و عن کعب قال صاح وَرَشَانٌ (3)عند سلیمان فقال أ تدرون ما تقول قالوا لا قال فإنها تقول لدوا للموت و ابنوا للخراب و صاحت فاختة فقال تقول لیت الخلق
ص: 96
را در سرزمین شام و نماز عصر را در سرزمین فارس به جا میآورد، و شیاطین را امر میکرد که سنگها را از سرزمین فارس برگیرند و در شام بفروشند، ولی هنگامی که گردن اسبها و ساقهایشان را با شمشیر نوازش داد خداوند فرمانروایی و مُلکش را از او باز ستاند؛ یک بار هنگامی که سلیمان قصد رفع حاجت کرد انگشترش را به یکی از خدامتکارانش امانت داد، آنگاه شیطان آمد و خدمتکارش را فریب داد و انگشتر را از دستش گرفت و خود آن را به دست کرد، پس شیاطین و جنّ و انس و پرندگان و وحوش بر او فرو آمدند، و سلیمان علیه السلام بعد از رفع حاجت به دنبال انگشترش گشت ولی آن را نیافت، به همین سبب فرار کرد و بر ساحل دریا گذر کرد و بنی اسرائیل شیطان را که در شکل سلیمان برآنان ظاهر گشته بود انکار کردند و به سوی مادر سلیمان رفتند و از او پرسیدند: آیا از اخلاق سلیمان چیزی را زشت میشماری؟ گفت: او بهترین مردم نسبت به من بود ولی اکنون مرا نافرمانی میکند، سپس آنان به سوی کنیزان و زنان او رفتند و گفتند: آیا اخلاقی از اخلاقهای سلیمان را زشت میشمارید؟ گفتند: قبلاً در دوره عادت ماهیانه سراغ ما نمیآمد و اکنون میآید، آنگاه شیطان از ترس اینکه مبادا مردم متوجه شوند و او را بشناسند انگشتر را به دریا انداخت، پس خداوند ماهیای را فرستاد و آن را بلعید و شیطان گریخت، پس بنی اسرائیل چهل روز به دنبال سلیمان علیه السلام میگشتند، سلیمان نیز بر ساحل دریا گذر میکرد در حالی که از آنچه از او سر زده بود توبه میکرد، و بعد از چهل روز هنگامی که بر صیّادی را یاری رساند و بعد از صید، ماهیای به او داد، آنگاه شکم ماهی را درید و شروع به شستنش کرد و انگشتری را در آن پیدا کرد، پس انگشتر را به دست کرد و شیاطین و جنّ و انس و پرندگان و وحوش در اطراف او گرد آمدند و به وضعیتی که در آن بود بازگشت، بنابراین آن شیطان و سربازان همراه او را طلب کرد، پس آنان را بست و برخی را در درون آب و برخی دیگر را در درون صخره زندانی کرد، و آنان تا روز قیامت زندانی هستند و عذاب میچشند.
(امام صادق علیه السلام در ادامه) گفته است: و آنگاه که سلیمان به فرمانروائیاش بازگشت به آصف بن برخیا- کاتب سلیمان و کسی که از کتاب آسمانی آگاهی داشت- گفت: عذر مردم را به خاطر نادانی آنان پذیرفتم ولی عذر تو را چگونه بپذیرم؟ آصف گفت: عذر مرا مپذیر، من شیطانی که انگشتر تو را ربود هم چنین پدر و مادر و عمه و خاله او را شناسایی کردم، او به من گفت: برایم بنویس، گفتم: قلم من به نوشتن ظلم جریان نمییابد، گفت: بنشین و چیزی ننویس، پس من مینشستم و چیزی نمینوشتم، ولی ای سلیمان، مرا از احوال خود آگاه کن، تو هُدهُد را دوست میداری در حالی که بیارزشترین
ص: 100
لم یخلقوا و صاح طاوس عنده فقال أ تدرون ما یقول قالوا لا قال فإنه یقول کما تدین تدان و صاح هدهد عنده فقال إنه یقول من لا یرحم لا یرحم و صاح صرد (1)عنده فقال تقول استغفروا الله یا مذنبین و صاح طوطی فقال یقول کل حی میت و کل جدید بال و صاح خطاف (2)فقال یقول قدموا خیرا تجدوه و هدرت حمامة فقال تقول سبحان ربی الأعلی مل ء سماواته و أرضه و صاح قمری فقال یقول سبحان ربی الأعلی قال و الغراب یدعو علی العشار و الحدأ (3)یقول کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ و القطا (4)یقول من سکت سلم و الببغاء (5)و هو طائر أخضر یقول ویل لمن الدنیا همه و الضفدع یقول سبحان ربی القدوس و الباز یقول سبحان ربی و بحمده و الضفدعة تقول سبحان المذکور بکل مکان.
وَ رُوِیَ عَنْ مَکْحُولٍ أَنَّهُ صَاحَ دُرَّاجٌ عِنْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ قَالُوا لَا قَالَ فَإِنَّهُ یَقُولُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (6)
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، ذَکَرُوا أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ جَالِساً عَلَی شَاطِئِ بَحْرٍ فَبَصُرَ بِنَمْلَةٍ تَحْمِلُ حَبَّةَ قَمْحٍ تَذْهَبُ بِهَا نَحْوَ الْبَحْرِ فَجَعَلَ سُلَیْمَانُ یَنْظُرُ إِلَیْهَا حَتَّی بَلَغَتِ الْمَاءَ فَإِذَا بِضِفْدِعَةٍ قَدْ أَخْرَجَتْ رَأْسَهَا مِنَ الْمَاءِ فَفَتَحَتْ فَاهَا فَدَخَلَتِ النَّمْلَةُ فَاهَا وَ غَاصَتِ الضِّفْدِعَةُ فِی الْبَحْرِ سَاعَةً طَوِیلَةً وَ سُلَیْمَانُ یَتَفَکَّرُ فِی ذَلِکَ مُتَعَجِّباً ثُمَّ إِنَّهَا خَرَجَتْ مِنَ
ص: 97
و بدگوترین پرندگان است، سلیمان گفت: هدهد آب را از پشت کوه سفت و محکم صفا میبیند، آصف گفت: و چگونه آب را از پس کوه صفا میبینید حال آنکه دام در پسِ مشتی خاک از او پنهان میماند و دمش را میگیرد؟ سلیمان گفت: درنگ کن ای درنگ کننده، تقدیر که آمد جلوی دید را میگیرد.(1)
توضیح
عبارت (حتّی یأخذ بعقبه) یعنی: تا اینکه دام پایش را میگیرد و در بعضی از نسخهها (بعنقه: گردنش) و در برخی دیگر (رقبته) آمده است، یعنی: تا اینکه دام یا صیاد گردنش را میگیرد.
و فیروز آبادی گفته است: )الوقّاف) یعنی: تأنّی و تأمّل کننده، و یا روی گرداننده از جنگ.
میگویم: تمام آنچه علی بن ابراهیم در تأویل و تفسیر آن آیات ذکر کرده، با روایتهای مخالفان مطابقت دارند، و علمای ما آنها را به صورتهای دیگری تأویل کردهاند: شیخ صدوق رحمه الله در الفقیه گفته است: زراره و فضیل گفتهاند: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه «إنّ الصلاة کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً» پرسیدیم، ایشان فرمود: (کتاباً موقوتاً) یعنی: (فرض واجب)، و به معنای (فرض زمان دار) نیست که اگر آن زمان بگذرد و نماز گزارده شود پذیرفته نشود، و اگر چنین معنایی صحیح بود به جا آوردن نماز در غیر وقت آن به هلاکت سلیمان میانجامید، ولی وقتی نماز قضا شده را به یاد آورد آن را ادا کرد.
شیخ صدوق رحمه الله در ادامه گفته است: افراد ناآگاه از میان مخالفان گمان میکنند سلیمان علیه السلام روزی به تماشای اسبها مشغول شد تا اینکه خورشید از دیدهها پنهان گشت، سپس دستور داد اسبها را بازگردانند و ساقها و گردنهای آنها را بزنند، و گفت: این اسبها مرا از ذکر پروردگارم باز داشتند؛ ولی این گونه که میگویند نیست، پیامبر خدا سلیمان علیه السلام از انجام چنین کاری بزرگوارتر است، چرا که اسبها گناهی نداشتند تا ساق و گردنشان زده شود و آنها به صورت عمدی خود را بر سلیمان عرضه نکرده بودند و او را از ذکر خدا باز نداشته بودند، بلکه اسبها بر سلیمان عرضه شده بودند و آنها حیواناتی بدون تکلیف هستند.
و روایت صحیح در این باره آنست که از امام صادق علیه السلام نقل شده آنگاه که فرمود: روزی به هنگام غروب خیل اسبها بر سلیمان علیه السلام عرضه شدند، پس به تماشای آنها مشغول شد تا اینکه خورشید از دیدهها پنهان شد، و به ملائکه گفت: خورشید را برای من باز گردانید تا نمازم را سر وقتش ادا کنم، ملائکه نیز خورشید را باز گرداندند و سلیمان برخاست و شروع به مسح ساقها و گردن خویش کرد و افرادی از یاران خود که نمازشان با او قضا شده بود را نیز به این کار امر کرد، و چنین کاری به منزله وضو گرفتن آنان برای نماز بود،
ص: 101
الْمَاءِ وَ فَتَحَتْ فَاهَا فَخَرَجَتِ النَّمْلَةُ مِنْ فِیهَا وَ لَمْ یَکُنْ مَعَهَا الْحَبَّةُ فَدَعَاهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ سَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا وَ شَأْنِهَا وَ أَیْنَ کَانَتْ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ فِی قَعْرِ هَذَا الْبَحْرِ الَّذِی تَرَاهُ صَخْرَةً مُجَوَّفَةً وَ فِی جَوْفِهَا دُودَةٌ عَمْیَاءُ وَ قَدْ خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی هُنَالِکَ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا لِطَلَبِ مَعَاشِهَا وَ قَدْ وَکَّلَنِیَ اللَّهُ بِرِزْقِهَا فَأَنَا أَحْمِلُ رِزْقَهَا وَ سَخَّرَ اللَّهُ هَذِهِ الضِّفْدِعَةَ لِتَحْمِلَنِی فَلَا یَضُرُّنِی الْمَاءُ فِی فِیهَا وَ تَضَعُ فَاهَا عَلَی ثَقْبِ الصَّخْرَةِ وَ أَدْخُلُهَا ثُمَّ إِذَا أَوْصَلْتُ رِزْقَهَا إِلَیْهَا خَرَجْتُ مِنْ ثَقْبِ الصَّخْرَةِ إِلَی فِیهَا فَتُخْرِجُنِی مِنَ الْبَحْرِ قَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ هَلْ سَمِعْتِ لَهَا مِنْ تَسْبِیحَةٍ قَالَتْ نَعَمْ تَقُولُ یَا مَنْ لَا یَنْسَانِی فِی جَوْفِ ِ هَذِهِ الصَّخْرَة تَحْتَ هَذِهِ اللُّجَّةِ بِرِزْقِکَ لَا تَنْسَ عِبَادَکَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَحْمَتِکَ (1).
ص: «وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِناتُ الْجِیادُ* فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ* رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ *وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ»(30-34)
قال الطبرسی رحمه الله: نِعْمَ الْعَبْدُ أی سلیمان إِنَّهُ أَوَّابٌ أی رجاع إلی الله تعالی فی أموره ابتغاء مرضاته إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ متعلق بنعم أو بِاذْکُرِ المقدر بِالْعَشِیِّ أی بعد زوال الشمس حُبَّ الْخَیْرِ أی الخیل أو المال عَنْ ذِکْرِ رَبِّی أی آثرته علی ذکر ربی (2).
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ وَ ذَلِکَ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ یُحِبُّ الْخَیْلَ
ص: 98
سپس برخاست و نمازش را اقامه کرد، و هنگامی که از نماز فارغ گشت خورشید غروب کرد و ستارگان پدیدار گشتند. و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «و وهبنا لداود سلیمان» تا « فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق»، و این حدیث را به صورت مستند و با ذکر سند از کتاب الفوائد خارج کردهام.(1)
و طبرسی رحمه الله گفته است: «الصافنات» یعنی: اسبهایی که میتوانند روی سه پا بایستند و اطراف سُم پای چهارم را روی زمین بگذارند. «الجیاد» یعنی: اسبهای تندرو با گامهای بلند، مقاتل گفته است: سلیمان از پدرش هزار اسب به ارث برده بود، و پدرش نیز آنها را از عمالقه به غنیمت گرفته بود؛ والکلبیّ گفته است: سلیمان به جنگ دمشق ونصیبین رفت و هزار اسب غنیمت گرفت؛ و حسن گفته است: آنها اسبهایی بالدار بودند که از دریا خارج شدند، و گفته است: مقصود از (خیر) در این آیه (خَیل) است، چرا که عربها (خیل) را (خَیر) مینامیدند؛ و گفته شده: مقصوداز (خَیل) حبّ مال و ثروت بوده است، و سلیمان علیه السلام نماز عصر را به جا آورده بود و بر تختش نشست و اسبها بر او عرضه شدند تا اینکه خورشید غروب کرد.
و در روایات یاران ما ذکر شده که سلیمان نماز اوّل وقت را از دست داد؛ و جبایی گفته است: نماز فرض را از دست نداد بلکه نماز نافلهای که در پایان روز به جا میآورد به خاطر مشغول شدن به تماشای اسبها از دست رفت؛ و گفته شده: منظور از (ذِکر َربّی) کتاب تورات است.(2)
اکنون بعضی از صورتهای تأویل و تفسیر آیات مذکور را ذکر میکنیم: سید مرتضی قدّس الله روحه گفته است: ظاهر آیه بر نسبت دادن انجام عملی زشت به پیامبر خدا سلیمان دلالت نمیکند، و روایت اگر با دلایل مقتضی مخالف باشد به آن توّجه نمیشود هر چند قوی و غالب باشد، اکنون اگر روایت ضعیف و سست باشد وضعیت چگونه است؟!
و آنچه که سخن ما را تأیید میکند به صورت مختصر چنین است: خداوند متعال آیه را با مدح و ستایش سلیمان آغازکرده و فرموده است: «نعم العبد إنّه أوّاب» {چه نیکوبندهای، به راستی که او توبهکار بود}، و جایز نیست که خداوند سلیمان را به این شیوه مدح کند و سپس بلافاصله انجام عمل زشت را به او نسبت دهد، و اینکه با عرضه شدن اسبها از به جا آوردن نماز واجب غافل شده باشد، وآنچه از ظاهر آیات برمیآید این است که دوست داشتن اسبها و شیفته آنان شدن با اجازه پروردگار و امر او بوده و اسبها یاد خدا را در دل سلیمان زنده کردهاند، چرا که خداوند متعال ما را به افسار کردن اسبها و آماده کردنشان برای جنگ با دشمنان امر فرموده است، پس انکار نمیشود که سلیمان علیه السلام نیز به چنین امری مأمور بوده باشد.(3)
ص: 102
وَ یَسْتَعْرِضُهَا فَعُرِضَتْ عَلَیْهِ یَوْماً إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ فَاغْتَمَّ مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ الشَّمْسَ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعَصْرَ فَرَدَّ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِ الشَّمْسَ إِلَی وَقْتِ صَلَاةِ الْعَصْرِ حَتَّی صَلَّاهَا ثُمَّ دَعَا بِالْخَیْلِ فَأَقْبَلَ یَضْرِبُ أَعْنَاقَهَا وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ حَتَّی قَتَلَهَا کُلَّهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ اسْمُهُ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ هُوَ أَنَّ سُلَیْمَانَ لَمَّا تَزَوَّجَ بِالْیَمَانِیَّةِ وُلِدَ مِنْهَا ابْنٌ وَ کَانَ یُحِبُّهُ فَنَزَلَ مَلَکُ الْمَوْتِ عَلَی سُلَیْمَانَ وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی ابْنِهِ نَظَراً حَدِیداً فَفَزِعَ سُلَیْمَانُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِأُمِّهِ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ نَظَرَ إِلَی ابْنِی نَظْرَةً أَظُنُّهُ قَدْ أُمِرَ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَقَالَ لِلْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ هَلْ لَکُمْ حِیلَةٌ فِی أَنْ تُفِرُّوهُ مِنَ الْمَوْتِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ تَحْتَ عَیْنِ الشَّمْسِ فِی الْمَشْرِقِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یُخْرِجُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ (1)فَقَالَ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یَبْلُغُ ذَلِکَ فَقَالَ آخَرُ أَنَا أَضَعُهُ فِی السَّحَابِ وَ الْهَوَاءِ (2)فَرَفَعَهُ وَ وَضَعَهُ فِی السَّحَابِ فَجَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَبَضَ رُوحَهُ فِی السَّحَابِ فَوَقَعَ مَیِّتاً عَلَی کُرْسِیِّ سُلَیْمَانَ فَعَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ فَحَکَی اللَّهُ ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ فَقَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ الرُّخَاءُ اللَّیِّنَةُ وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ أَیْ فِی الْبَحْرِ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ یَعْنِی مُقَیَّدِینَ قَدْ شُدَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ هُمُ الَّذِینَ عَصَوْا سُلَیْمَانَ علیه السلام حِینَ سَلَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَهُ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَ سُلَیْمَانَ علیه السلام فِی خَاتَمِهِ فَکَانَ إِذَا لَبِسَهُ حَضَرَتْهُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ جَمِیعُ الطَّیْرِ وَ الْوَحْشِ وَ أَطَاعُوهُ فَیَقْعُدُ عَلَی کُرْسِیِّهِ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِیحاً تَحْمِلُ الْکُرْسِیَّ بِجَمِیعِ مَا عَلَیْهِ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ الطَّیْرِ وَ الْإِنْسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْخَیْلِ فَتَمُرُّ بِهَا فِی الْهَوَاءِ إِلَی مَوْضِعٍ یُرِیدُهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ کَانَ یُصَلِّی الْغَدَاةَ
ص: 99
سپس آگاه باش که مفسران در مورد مرجع ضمیر در فرموده «تورات بالحجاب» و « ردّوها علیّ» اختلاف پیدا کردهاند، چرا که بر حسب ظاهر لفظ و قرنیه جایگاه و ذکر متعلّقات (العشیّ) جایز است که مرجع دو ضمیر، خورشید- هر چند ذکری از آن به میان نیامده است - و خیل اسبها باشد که ضمیر اوّلی را به خورشید و دوّمی را به (خیل) و یا برعکس ارجاع دهیم، و گفته شده: میتوان هر دو ضمیر را به خورشید ارجاع داد آنگونه که در روایت شیخ صدوق ذکر شد، و طبرسی رحمه الله از ابن عباس روایت کرده که از علی علیه السلام درباره این آیه سؤال پرسیدند، فرمود: ای ابن عباس، در مورد این آیه چه روایاتی به تو رسیده است؟ گفتم: از کعب شنیدم که میگوید: سلیمان به تماشای اسبها مشغول شد تا اینکه نمازش قضا شد، پس گفت: اسبها را به سوی من بازگردانید و آنها چهارده اسب بودند، و دستور داد که ساقها و گردنهای آنان را با شمشیر بزنند و به قتل برسانند، بنابراین خداوند چهارده روز فرمانروایی را از سلیمان باز پس گرفت چرا که با کشتن اسبها به آنها ظلم کرد. آنگاه امیر مؤمنان فرمود: کعب دروغ گفته است، ماجرا به این قرار است: روزی سلیمان به تماشای اسبها مشغول شد چرا که قصد جنگ با دشمن داشت، تا اینکه خورشید غروب کرد، پس به امر خداوند متعال به ملائکه مسؤول خورشید گفت: خورشید را برای من بازگردانید، پس خورشید باز گردانده شد و او نماز عصر را در وقت خود به جا آورد، و به راستی که پیامبران ظلم نمیکنند و به انجام ظلم نیز فرمان نمیدهند چرا که آنان معصوم و پاک هستند.(1)
و نقل شده است: جایز است هر دو ضمیر را به اسبها ارجاع دهیم و از این ارجاع دو معنا قابل برداشت است: نخست اینکه سلیمان دستور داد اسبها را به حرکت درآورند تا اینکه از محدوده دید او پنهان شدند، آنگاه دستور داد که آنها را بازگردانند و به خاطر نگهداری و تکریم اسبها و شروع به مالیدن ساقها و گردنهایشان کرد، چرا که حسن و جمال آنها را دیده بود، و از عادت کسانی که اسبها برآنان عرضه میشود این است که دستشان را بر یال و گردن و پاهای آنها بکشند، و ممکن است که آن دست کشیدن به خاطر بیان این مطلب بوده باشد که تکریم و صیانت از اسبها از امور مورد علاقه اوست چرا که اسبها از بزرگترین یاریگران برای دفع دشمن هستند، یا اینکه سلیمان خواسته با این کار بیان کند که در کنترل امور سیاسی و فرمانروایی تلاش میکند تا جائی که خود به صورت مستقیم به کارها می پردازد، یا اینکه سلیمان به اوضاع و احوال اسبها و امراض و عیوب آنها آگاهتر بوده است، بنابراین به مسح آنها و مسح ساقها و گردنهایشان پرداخته تا بداند که آیا نشانهای از درد و مرض در آنها وجود دارد.
دوّم: منظور از (مسح) در این آیه (غسل) بوده باشد، چرا که عرب زبانان (غسل) را (مسح) مینامند، پس تو گویی سلیمان هنگامی که حُسن و جمال اسبها را مشاهده کرد، خواست که از آنها محافظت کرده و گرامیشان بدارد پس پاها و گردنهای آنها را شست.
و گفته شده است: میتوان ضمیر اول را به خورشید و دوم را به خیل اسبها ارجاع داد، و در این ارجاع نیز احتمال چند معنا وجود دارد: نخست: آنچه سیّد(2) رضی الله عنه ذکر کرده مبنی بر اینکه سلیمان عصب پایاسبها و گردن و ساقهای آنها را با
ص: 103
بِالشَّامِ وَ الظُّهْرَ بِفَارِسَ وَ کَانَ یَأْمُرُ الشَّیَاطِینَ أَنْ یَحْمِلُوا الْحِجَارَةَ مِنْ فَارِسَ یَبِیعُونَهَا بِالشَّامِ فَلَمَّا مَسَحَ أَعْنَاقَ الْخَیْلِ وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ سَلَبَهُ اللَّهُ مُلْکَهُ وَ کَانَ إِذَا دَخَلَ الْخَلَاءَ دَفَعَ خَاتَمَهُ إِلَی بَعْضِ مَنْ یَخْدُمُهُ فَجَاءَ شَیْطَانٌ فَخَدَعَ خَادِمَهُ وَ أَخَذَ مِنْ یَدِهِ الْخَاتَمَ وَ لَبِسَهُ فَخَرَّتْ عَلَیْهِ (1)الشَّیَاطِینُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الطَّیْرُ وَ الْوَحْشُ وَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ علیه السلام فِی طَلَبِ الْخَاتَمِ فَلَمْ یَجِدْهُ فَهَرَبَ وَ مَرَّ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ أَنْکَرَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ الشَّیْطَانَ الَّذِی تَصَوَّرَ فِی صُورَةِ سُلَیْمَانَ وَ صَارُوا إِلَی أُمِّهِ فَقَالُوا لَهَا أَ تُنْکِرِینَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً فَقَالَتْ کَانَ أَبَرَّ النَّاسِ بِی وَ هُوَ الْیَوْمَ یَعْصِینِی (2)وَ صَارُوا إِلَی جَوَارِیهِ وَ نِسَائِهِ وَ قَالُوا أَ تُنْکِرْنَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً قُلْنَ لَمْ یَکُنْ یَأْتِینَا فِی الْحَیْضِ وَ هُوَ یَأْتِینَا فِی الْحَیْضِ فَلَمَّا خَافَ الشَّیْطَانُ أَنْ یَفْطُنُوا بِهِ أَلْقَی الْخَاتَمَ فِی الْبَحْرِ فَبَعَثَ اللَّهُ سَمَکَةً فَالْتَقَمَتْهُ وَ هَرَبَ الشَّیْطَانُ فَبَقُوا بَنُو إِسْرَائِیلَ یَطْلُبُونَ سُلَیْمَانَ علیه السلام أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَمُرُّ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ تَائِباً إِلَی اللَّهِ مِمَّا کَانَ مِنْهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً مَرَّ بِصَیَّادٍ یَصِیدُ السَّمَکَ فَقَالَ لَهُ أُعِینُکَ عَلَی أَنْ تُعْطِیَنِی مِنِ السَّمَکِ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَلَمَّا اصْطَادَ دَفَعَ إِلَی سُلَیْمَا