بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 11

سرشناسه

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

ص: 1

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی من عباده رسلا فبعثهم مبشرین و منذرین و اختار منهم خیرة من خلقه محمدا فجعله سید المرسلین و خاتم النبیین فصلوات الله علیه و علی أهل بیته المنتجبین و علی کل من ابتعثه لإقامة شرائع الدین.

أما بعد فهذا هو المجلد الخامس من کتاب بحار الأنوار تألیف الخاطئ الخاسر القاصر عن نیل المفاخر و المآثر محمد المدعو بباقر بن الشیخ العالم الزاهد البارع الرضی محمد الملقب بالتقی غفر الله لهما و حشرهما مع موالیهما.

أبواب النبوّة العامّة

باب 1 معنی النبوة و علة بعثة الأنبیاء و بیان عددهم و أصنافهم و جمل أحوالهم و جوامعها صلوات الله علیهم أجمعین

الآیات

البقرة: «وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً (1)وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ (2)فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(135-137)

(و قال تعالی): «أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ

ص: 1


1- الملّة: اسم لما شرع اللّه تعالی علی لسان الأنبیاء، و الفرق بینها و بین الدین أنّها لا تضاف الا الی النبیّ الذی اتی بها، بخلاف الدین فانه یضاف للّه و للنبی و لآحاد الأمة، و الشریعة تضاف إلی اللّه و الی النبیّ و الأمة دون الآحاد. و الحنف: المیل عن الضلال الی الاستقامة، و عن الشرک الی التوحید، و الحنیف: المائل الی ذلک.
2- الشقاق: المخالفة و المعاداة و المباینة، و کونک فی شق غیر شق صاحبک، یعنی انهم صاروا فی غیر شق النبیّ و أولیائه.

ترجمه بحارالانوار جلد 11: تاریخ پیامبران - 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(140) (و قال تعالی): «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(213)

(و قال تعالی): «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ»(253)

آل عمران: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(33-34)

(و قال تعالی): «قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(84) (1)(و قال تعالی): «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ *وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ* وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی (2)قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ* فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(79-82)

النساء: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ

ص: 2


1- هکذا فی النسخ، و الآیة متأخرة فی المصحف الشریف عن الآیتین، فتقدیمها سهو منه قدس سره أو من النسّاخ.
2- الاصر: العهد المؤکد الذی یثبط ناقضه عن الثواب و الخیرات.

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی من عباده رسلا فبعثهم مبشرین و منذرین و اختار منهم خیرة من خلقه محمدا فجعله سید المرسلین و خاتم النبیین فصلوات الله علیه و علی أهل بیته المنتجبین و علی کل من ابتعثه لإقامة شرائع الدین.

أما بعد فهذا هو المجلد الخامس من کتاب بحار الأنوار تألیف الخاطئ الخاسر القاصر عن نیل المفاخر و المآثر محمد المدعو بباقر بن الشیخ العالم الزاهد البارع الرضی محمد الملقب بالتقی غفر الله لهما و حشرهما مع موالیهما.

باب های نبوت عامه

باب اول : معنای نبوت و دلیل بعثت پیامبران و بیان تعداد آنان و گروه هایشان و همه حالات ایشان و جوامع آن ها که صلوات خداوند بر همه آنان باد

آیات

- قَالُواْ کُونُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَی تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ * قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَی وَعِیسَی وَمَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ * فَإِنْ آمَنُواْ بِمِثْلِ مَا آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَواْ وَّإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ(1).

{و [اهل کتاب] گفتند یهودی یا مسیحی باشید تا هدایت یابید بگو نه بلکه [بر] آیین ابراهیم حق گرا [هستم] و وی از مشرکان نبود * بگویید ما به خدا و به آنچه بر ما نازل شده و به آنچه بر ابراهیم و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل آمده و به آنچه به موسی و عیسی داده شده و به آنچه به همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده ایمان آورده ایم میان هیچ یک از ایشان فرق نمی گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم * پس اگر آنان [هم] به آنچه شما بدان ایمان آورده اید ایمان آوردند قطعا هدایت شده اند ولی اگر روی برتافتند جز این نیست که سر ستیز [و جدایی] دارند و به زودی خداوند [شر] آنان را از تو کفایت خواهد کرد که او شنوای داناست.}

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَ-قَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطَ کَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَی قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن کَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ.(2)

{یا می گویید ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط

ص: 1


1- . بقره / 135- 137[1]
2- بقره/ 140

وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً *وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً* رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»(163-165)

الأنعام: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ *وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ* وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ* وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ *ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ* أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْری لِلْعالَمِینَ»(84-90)

التوبة: «أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِیمَ وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(70)

یوسف: «حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِّیَ مَنْ نَشاءُ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُنا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ»(110)

الرعد: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(38)

إبراهیم: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(4) (و قال تعالی): «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ* قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا

ص: 3

[دوازده گانه] یهودی یا نصرانی بوده اند بگو آیا شما بهتر می دانید یا خدا و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد و خدا از آنچه می کنید غافل نیست}

- کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ یَهْدِی مَن یَشَاء إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ.(1)

{مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب [خود] را بحق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند و جز کسانی که [کتاب] به آنان داده شد پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمد به خاطر ستم [و حسدی] که میانشان بود [هیچ کس] در آن اختلاف نکرد پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند به توفیق خویش به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند هدایت کرد و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند}

- تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَ-کِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن کَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَ-کِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ.(2)

{برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یکدیگر نمی پرداختند ولی با هم اختلاف کردند پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد}

- إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.(3)

{به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است* فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}

- قُلْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَی وَعِیسَی وَالنَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.(4)

{بگو به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسی و عیسی و انبیای [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده گرویدیم و میان هیچ یک از آنان فرق نمی گذاریم و ما او را فرمانبرداریم}

- مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُؤْتِیَهُ اللّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُواْ عِبَادًا لِّی مِن دُونِ اللّهِ وَلَ-کِن کُونُواْ رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنتُمْ تَدْرُسُونَ * وَلاَ یَأْمُرَکُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِکَةَ وَالنِّبِیِّیْنَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُم بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ * وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّیْنَ لَمَا آتَیْتُکُم مِّن کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءکُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَی ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُواْ

أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَکُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ * فَمَن تَوَلَّی بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ.(5)

{هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید* و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد* و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم* پس کسانی که بعد از این [پیمان] روی برتابند آنان خود نافرمانانند.}

- إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإْسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَی وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُورًا * وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَی تَکْلِیمًا * رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا.(6)

{اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان [نیز] وحی نمودیم

ص: 2


1- . بقره/ 213
2- . بقره/ 253
3- . آل عمران/ 33-34
4- . آل عمران/ 84
5- . آل عمران/ 79- 82
6- . نساء/ 163- 165

فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ *قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ* وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ* وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ* وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(9-15)

الحجر: «وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ* ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ»(4-5) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ* وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»(10-11)

النحل: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ»(43-44) (1)

الإسراء: «وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ»(55)

الکهف: «وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ»(56)

مریم: «أُولئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْراهِیمَ وَ إِسْرائِیلَ وَ مِمَّنْ هَدَیْنا وَ اجْتَبَیْنا إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا* فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا»(58-59)

الأنبیاء: «ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ* وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ* ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ»(6-9)

الحج: «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ* وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ

ص: 4


1- جمع زبر و هو کتاب غلیظ الکتابة، و قیل: الزبور کل کتاب صعب الوقوف علیه من الکتب الإلهیّة، و قیل: اسم لکل کتاب لا یتضمن شیئا من الاحکام الشرعیة، و لذا سمی کتاب داود النبیّ به لانه لا یتضمن شیئا من الاحکام الشرعیة.

و به داوود زبور بخشیدیم* و پیامبرانی [را فرستادیم] که در حقیقت [ماجرای] آنان را قبلا بر تو حکایت نمودیم و پیامبرانی [را نیز برانگیخته ایم] که [سرگذشت] ایشان را بر تو بازگو نکرده ایم و خدا با موسی آشکارا سخن گفت * پیامبرانی که بشارتگر و هشداردهنده بودند تا برای مردم پس از [فرستادن] پیامبران در مقابل خدا [بهانه و] حجتی نباشد و خدا توانا و حکیم است}

- وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنَا وَنُوحًا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَی وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِینَ * وَإِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَیُونُسَ وَلُوطًا وَکُلاًّ فضَّلْنَا عَلَی الْعَالَمِینَ * وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ * ذَلِکَ هُدَی اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ * أُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هَ-ؤُلاء فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّیْسُواْ بِهَا بِکَافِرِینَ * أُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرَی لِلْعَالَمِینَ.(1)

{نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم* و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند* و اسماعیل و یسع و یونس و لوط که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم* و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخی را [بر جهانیان برتری دادیم] و آنان را برگزیدیم و به راه راست راهنمایی کردیم* این هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد بدان هدایت می کند و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت* آنان کسانی بودند که کتاب و داوری و نبوت بدیشان دادیم و اگر اینان [مشرکان] بدان کفر ورزند بی گمان گروهی [دیگر] را بر آن گماریم که بدان کافر نباشند* اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است پس به هدایت آنان اقتدا کن بگو من از شما هیچ مزدی بر این [رسالت] نمی طلبم این [قرآن] جز تذکری برای جهانیان نیست}

- أَلَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِیمَ وِأَصْحَابِ مَدْیَنَ وَالْمُؤْتَفِکَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَ-کِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.(2)

{آیا گزارش [حال] کسانی که پیش از آنان بودند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب م دی ن و شهرهای زیر و رو شده به ایشان نرسیده است

پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند ولی آنان بر خود ستم روا می داشتند}

- حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَن نَّشَاء وَلاَ یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ.(3)

{تا هنگامی که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم] پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید پس کسانی را که میخواستیم نجات یافتند و[لی] عذاب ما از گروه مجرمان برگشت ندارد.}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَن یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَابٌ.(4)

{و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم و هیچ پیامبری را نرسد که جز به اذن خدا معجزهای بیاورد برای هر زمانی کتابی است}

- وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.(5)

{و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا [حقایق را] برای آنان بیان کند پس خدا هر که را بخواهد بیراه میگذارد و هر که را بخواهد هدایت میکند و اوست ارجمند حکیم}

- أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ * قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَی أَجَلٍ مُّسَ-مًّی قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِیدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَآؤُنَا

ص: 3


1- . انعام/ 84- 90
2- . توبه/ 70
3- . یوسف/ 110
4- . رعد/ 38
5- . ابراهیم/ 4

وَ قَوْمُ لُوطٍ* وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ* فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(42-45)

المؤمنین: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ *وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ *فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ»(51-53)

الفرقان: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ»(20) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِیراً* فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِیراً* وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ عَذاباً أَلِیماً* وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً* وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً *وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَها بَلْ کانُوا لا یَرْجُونَ نُشُوراً»(35-40)

العنکبوت: «وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(18) (و قال تعالی): «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ* وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ* فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(38-40)

الروم: «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ»(9-10) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ»(47)

ص: 5

فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ *قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلَ-کِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلَی مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَمَاکَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ * وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّ-کُم مِّنْ أَرْضِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا فَأَوْحَی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ * وَلَنُسْکِنَنَّ-کُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ * وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ.(1)

{آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند قوم نوح و عاد و ثمود و آنانکه بعد از ایشان بودند [و] کسی جز خدا از آنان آگاهی ندارد به شما نرسیده است فرستادگانشان دلایل آشکار برایشان آوردند ولی آنان دستهایشان را [به نشانه اعتراض] بر دهانهایشان نهادند و گفتند ما به آنچه شما بدان ماموریت دارید کافریم و از آنچه ما را بدان میخوانید سخت در شکیم* پیامبرانشان گفتند مگر در باره خدا پدید آورنده آسمانها و زمین تردیدی هست او شما را دعوت میکند تا پارهای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد گفتند شما جز بشری مانند ما نیستید میخواهید ما را از آنچه پدرانمان میپرستیدند باز دارید پس برای ما حجتی آشکار بیاورید* پیامبرانشان به آنان گفتند ما جز بشری مثل شما نیستیم ولی خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منت می­نهد و ما را نرسد که جز به اذن خدا برای شما حجتی بیاوریم و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند* و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راههایمان رهبری کرده است و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند* و کسانی که کافر شدند به پیامبرانشان گفتند شما را از سرزمین خودمان بیرون خواهیم کرد مگر اینکه به کیش ما بازگردید پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتما ستمگران را هلاک خواهیم کرد* و قطعا شما را پس از ایشان در آن سرزمین سکونت خواهیم داد این برای کسی است که از ایستادن [در محشر به هنگام حساب] در پیشگاه من بترسد و از تهدیدم بیم داشته باشد* و [پیامبران از خدا] گشایش خواستند و [سرانجام] هر زورگوی لجوجی نومید شد.}

- وَمَا أَهْلَکْنَا مِن قَرْیَةٍ إِلاَّ وَلَهَا کِتَابٌ مَّعْلُومٌ * مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا یَسْتَأْخِرُونَ.(2)

{و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر اینکه برای آن اجلی معین بود* هیچ امتی از اجل خویش نه پیش می افتد و نه پس می ماند}

- إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ * وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الأَوَّلِینَ.(3)

{بی تردید ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم و قطعا نگهبان آن خواهیم بود* و به یقین پیش از تو [نیز] در گروه­های پیشینیان [پیامبرانی] فرستادیم}

- وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ.(4)

{و پیش از تو [هم] جز مردانی که بدیشان وحی می­کردیم گسیل نداشتیم پس اگر نمیدانید از پژوهندگان کتاب­های آسمانی جویا شوید* [زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته ها [فرستادیم].}

- وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلَی بَعْضٍ.(5)

{و در حقیقت بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم}

- وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ.(6)

{و پیامبران [خود] را جز بشارت دهنده و بیم رسان گسیل نمی داریم}

- أُوْلَئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ مِن ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِن ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْرَائِیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنَا وَاجْتَبَیْنَا إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِمْ آیَاتُ الرَّحْمَن خَرُّوا سُجَّداً وَبُکِیّاً * فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً.(7)

{آنان کسانی از پیامبران بودند که خداوند بر ایشان نعمت ارزانی داشت از فرزندان آدم بودند و از کسانی که همراه نوح [بر کشتی] سوار کردیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانی که [آنان را] هدایت نمودیم و برگزیدیم [و] هر گاه آیات [خدای] رحمان بر ایشان خوانده می­شد سجده­کنان و گریان به خاک می­افتادند* آنگاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس­ها پیروی کردند و به زودی [سزای] گمراهی [خود] را خواهند دید}

- مَا آمَنَتْ قَبْلَهُم مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا أَفَهُمْ یُؤْمِنُونَ * وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَّا یَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا کَانُوا خَالِدِینَ * ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنجَیْنَاهُمْ وَمَن نَّشَاء وَأَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ.(8)

{قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری که آن را نابود کردیم [به آیات ما] ایمان نیاوردند پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند* و پیش از تو [نیز] جز مردانی را که به آنان وحی می کردیم گسیل نداشتیم اگر نمی دانید از پژوهندگان کتاب­های آسمانی بپرسید* و ایشان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم و جاویدان [هم] نبودند* سپس وعده [خود] به آنان را راست گردانیدیم و آن­ها و هر که را خواستیم نجات دادیم و افراط­کاران را به هلاکت رسانیدیم.}

- وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ * وَقَوْمُ إِبْرَاهِیمَ وَقَوْمُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ مَدْیَنَ وَکُذِّبَ مُوسَی فَأَمْلَیْتُ لِلْکَافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ * فَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَهِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِیدٍ.(9)

{و اگر تو را تکذیب کنند قطعا پیش از آنان قوم نوح و عاد و ثمود [نیز] به تکذیب پرداختند* و [نیز] قوم ابراهیم

ص:4


1- . ابراهیم/ 9- 15
2- . حجر/ 4- 5
3- . حجر/ 9- 10
4- . نحل/ 43- 44
5- . اسرا/ 55
6- . کهف/ 56
7- . مریم/ 58- 59
8- . انبیا/ 6- 9
9- . حج/ 42- 45

الأحزاب: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً»(7)

الفاطر: «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ»(4) (و قال تعالی): «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ* وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ* ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ»(24-26)

یس: «یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ»(30-31)

الصافات: «وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ* فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»(71-74) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ* وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ»(171-173) (و قال تعالی): «وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ»(181)

ص: «کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ»(3) (و قال تعالی): «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ* (1)وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ (2)

ص: 6


1- قیل فی معناه اقوال: أحدها: أنه کانت له ملاعب من أوتاد یلعب له علیها. ثانیها: أنه کان یعذب الناس بالاوتاد، و ذلک أنّه إذا غضب علی أحد وتد یدیه و رجلیه و رأسه علی الأرض. ثالثها: أن معناه ذو البنیان، و البنیان: الاوتاد. رابعها: ذو الجنود و الجموع الکثیرة، بمعنی أنهم یشدون ملکه و یقوون أمره کما یقوی الوتد الشی ء. خامسها: انه سمی بذلک لکثرة جیوشه فی الأرض و کثرة أوتاد خیامهم، فعبر بکثرة الاوتاد عن کثرة الاجناد. قاله الطبرسیّ فی مجمع البیان. و قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه: هذا استعارة علی بعض الأقوال: و یکون معنی ذی الاوتاد ذا الملک الثابت و الامر الواطد و الأسباب التی بها السلطان کما یثبت الخباء بأوتاده و یقوم علی أعماده، و قد یجوز أن یکون معنی ذی الاوتاد ذا الابنیة المشیدة و القواعد الممهدة التی تشبه بالجبال فی ارتفاع الرءوس و رسوخ الأصول، لان الجبال قد تسمی أوتاد الأرض، قال اللّه سبحانه: «وَ الْجِبالَ أَوْتاداً»
2- الایکة: الغیضة و هی الاجمة. مجتمع الشجر فی مغیض الماء، نسبوا أصحاب شعیب إلیها لانهم کانوا یسکنون غیضة قرب مدین. و قیل: هی اسم بلد.

و قوم لوط* و [همچنین] اهل مدین و موسی تکذیب شد پس کافران را مهلت دادم سپس [گریبان] آن­ها را گرفتم بنگر عذاب من چگونه بود* و چه بسیار شهرها را که ستمکار بودند هلاکشان کردیم و [اینک] آن

[شهرها] سقف­هایش فرو ریخته است و [چه بسیار] چاه­های متروک و کوشک­های افراشته را}

- یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ * وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ * فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ زُبُرًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ.(1)

{ای پیامبران از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید که من به آنچه انجام می دهید دانایم* و در حقیقت این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شمایم پس از من پروا دارید* تا کار [دین]شان را میان خود قطعه قطعه کردند [و] دسته دسته شدند هر دسته ای به آنچه نزدشان بود دل خوش کردند}

- وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الْأَسْوَاقِ.(2)

{و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز اینکه آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند}

خداوند فرمود: وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِیرًا * فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِیرًا * وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ عَذَابًا أَلِیمًا * وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَیْنَ ذَلِکَ کَثِیرًا * وَکُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَکُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِیرًا * وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهَا بَلْ کَانُوا لَا یَرْجُونَ نُشُورًا.(3)

{و به یقین [ما] به موسی کتاب [آسمانی] عطا کردیم و برادرش هارون را همراه او دستیار[ش] گردانیدیم* پس گفتیم هر دو به سوی قومی که نشانه های ما را به دروغ گرفتند بروید پس[ما] آنان را به سختی هلاک نمودیم* و قوم نوح را آنگاه که پیامبران [خدا] را تکذیب کردند غرقشان ساختیم و آنان را برای [همه] مردم عبرتی گردانیدیم و برای ستمکاران عذابی پر درد آماده کرده ایم* و [نیز] عادیان و ثمودیان و اصحاب ر س و نسل­های بسیاری میان این [جماعتها] را [هلاک کردیم]* و برای همه آنان مثل­ها زدیم و همه را زیر و ز ب ر کردیم* و قطعا بر شهری که باران بلا بر آن بارانده شد گذشته اند مگر آن را ندیده اند [چرا] ولی امید به زنده شدن ندارند}

- وَإِن تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِّن قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ.(4)

{و اگر تکذیب کنید قطعا امت­های پیش از شما [هم] تکذیب کردند و بر پیامبر [خدا] جز ابلاغ آشکار [وظیفه ای] نیست}

خداوند فرمود: وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَد تَّبَیَّنَ لَکُم مِّن مَّسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ * وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءهُم مُّوسَی بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ * فَکُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِن کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.(5)

{و عاد و ثمود را [نیز هلاک نمودیم] قطعا [فرجام آنان] از سراهایشان بر شما آشکار گردیده است و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست و از راه بازشان داشت با آنکه [در کار دنیا] بینا بودند* و قارون و فرعون و هامان را [هم هلاک کردیم] و به راستی موسی برای آنان دلایل آشکار آورد و[لی آن­ها] در آن سرزمین سرکشی نمودند و [با این همه بر ما] پیشی نجستند* و هر یک [از ایشان] را به گناهش گرفتار [عذاب] کردیم از آنان کسانی بودند که بر [سر] ایشان بادی همراه با شن فرو فرستادیم و از آنان کسانی بودند که فریاد [مرگبار] آن­ها را فرو گرفت و برخی از آنان را در زمین فرو بردیم و بعضی را غرق کردیم و [این] خدا نبود که بر ایشان ستم کرد بلکه خودشان بر خود ستم می کردند.}

- أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ

اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِن کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا السُّوأَی أَن کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِؤُون.(6)

{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بوده است آن­ها بس نیرومندتر از ایشان بودند و زمین را زیر و رو کردند و بیش از آنچه آن­ها آبادش کردند آن را آباد ساختند و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند بنابراین خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند لیکن خودشان بر خود ستم می کردند* آنگاه فرجام کسانی که بدی کردند [بسی] بدتر بود [چرا] که آیات خدا را تکذیب کردند و آن­ها را به ریشخند می گرفتند}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ رُسُلًا إِلَی قَوْمِهِمْ فَجَاؤُوهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.(7)

{و در حقیقت پیش از تو فرستادگانی به سوی قومشان گسیل داشتیم پس دلایل آشکار برایشان آوردند و از کسانی که مرتکب جرم شدند انتقام گرفتیم و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است}

ص:5


1- . مؤمنون/ 51- 53
2- . فرقان/ 20
3- . فرقان/ 35- 40
4- . عنکبوت/ 18
5- . عنکبوت/ 38- 40
6- . روم/ 9- 10
7- . روم/ 47

أُولئِکَ الْأَحْزابُ* إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ»(12-14)

المؤمن: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ (1)فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ»(5) (و قال تعالی): «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ»(21-22) (و قال تعالی): «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ»(51) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ»(78) (و قال تعالی): «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ* فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ* فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ»(82-85)

حمعسق: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ»(13) (و قال عز و جل): «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ»(51)

ق: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ (2)وَ ثَمُودُ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ

ص: 7


1- أی لیبطلوا به الحق.
2- الرس: البئر التی لم تبن بالحجارة، و أصحاب الرس هم أصحاب البئر التی رسوا نبیهم فیها.

- وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا.(1)

{و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم}

- وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ وَإِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.(2)

{و اگر تو را تکذیب کنند قطعا پیش از تو [هم] فرستادگانی تکذیب شدند و [همه] کارها به سوی خدا بازگردانیده می شود}

خداوند فرمود: وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ * وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ * ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ.(3)

{و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است* و اگر تو را تکذیب کنند قطعا کسانی که پیش از آن­ها بودند [نیز] به تکذیب پرداختند پیامبرانشان دلایل آشکار و نوشته ها و کتاب روشن برای آنان آوردند* آن­گاه کسانی را که کافر شده بودند فرو گرفتم پس چگونه بود کیفر من}

- یَا حَسْرَةً عَلَی الْعِبَادِ مَا یَأْتِیهِم مِّن رَّسُولٍ إِلاَّ کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون * أَلَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّنْ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لاَ یَرْجِعُونَ.(4)

{دریغا بر این بندگان هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد مگر آنکه او را ریشخند می کردند* مگر ندیده اند که چه بسیار نسل­ها را پیش از آنان هلاک گردانیدیم که دیگر آن­ها به سویشان بازنمی گردند}

- وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ * وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا فِیهِم مُّنذِرِینَ * فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنذَرِینَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ.(5)

{و قطعا پیش از آن­ها بیشتر پیشینیان به گمراهی افتادند* و حال آنکه مسلما در میانشان هشداردهندگانی فرستادیم* پس ببین فرجام هشدارداده شدگان چگونه بود* به استثنای بندگان پاک­دل خدا}

- وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ * وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ.(6)

{و قطعا فرمان ما در باره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است * که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد * و سپاه ما هرآینه غالب آیندگانند}

- وَسَلَامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ.(7)

{و درود بر فرستادگان}

- کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِینَ مَنَاصٍ.(8)

{چه بسیار نسل­ها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [ما را] به فریاد خواندند و[لی] دیگر مجال گریز نبود}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ * وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَیْکَةِ أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ * إِن کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ.(9)

{پیش از ایشان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب [عمارت و] خرگاه­ها تکذیب کردند* و ثمود و قوم لوط و اصحاب ایکه [نیز به تکذیب پرداختند] آن­ها دسته های مخالف بودند* هیچ کدام نبودند که پیامبران [ما] را تکذیب نکنند پس عقوبت [من بر آنان] سزاوار آمد}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ عِقَابِ.(10)

{پیش از اینان قوم نوح و بعد از آنان دسته های مخالف [دیگر] به تکذیب پرداختند و هر امتی آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند و به[وسیله] باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند

ص:6


1- . احزاب/ 7
2- . فاطر/ 4
3- . فاطر/ 24- 26
4- . یس/ 30- 31
5- . صافات/ 71- 74
6- . صافات/ 171- 173
7- . صافات/ 181
8- . ص/ 3
9- . ص/ 12- 14
10- . مؤمن/ 5

إِخْوانُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ (1)کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ»(12-14)

النجم: «وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی* وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی* وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی* وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی* فَغَشَّاها ما غَشَّی»(50-54)

الحدید: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»(25) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ* ثُمَّ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّیْنا (2)بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ»(26-27)

المجادلة: «کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(21)

الحاقة: «وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ *فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً»(9-10)

الجن: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً* إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً»(26-28)

البروج: «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ* فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ»(17-18)

الفجر: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ* إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ* الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ* وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ* وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ* الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ* فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ* فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ»(6-13)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أی قالت الیهود کونوا هودا و قالت النصاری کونوا نصاری بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ أی بل نتبع دین إبراهیم وَ الْأَسْباطِ أی یوسف (3)و إخوته بنو یعقوب ولد کل واحد منهم أمة من

ص: 8


1- قال الطبرسیّ: التبایعة: اسم ملوک الیمن فتبع لقب له، کما یقال: خاقان لملک الترک و قیصر لملک الروم، و تبع الحمیری الذی سار بالجیوش حتّی حیر الحیرة ثمّ اتی سمرقند فهدمها ثمّ بناها، و اسمه اسعد أبو کرب. قلت: سیأتی ذکره فی محله.
2- من قفوت اثره: إذا اتبعته. أی أتبعنا و أرسلنا.
3- فی المصدر: قال قتادة: هم یوسف اه.

پس آنان را فرو­گرفتم آیا چگونه بود کیفر من}

خداوند فرمود: أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ کَانُوا مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَارًا فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا کَانَ لَهُم

مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ.(1)

{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آن­ها [زیسته]اند چگونه بوده است آن­ها از ایشان نیرومندتر [بوده] و آثار [پایدارتری] در روی زمین [از خود باقی گذاشتند] با این همه خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایتگری نداشتند* این [کیفر] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان می آوردند ولی [آن­ها] انکار می کردند پس خدا [گریبان] آن­ها را گرفت زیرا او نیرومند سخت کیفر است}

- إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ.(2)

{در حقیقت ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعا یاری می کنیم}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِکَ مِنْهُم مَّن قَصَصْنَا عَلَیْکَ وَمِنْهُم مَّن لَّمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاء أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْمُبْطِلُونَ.(3)

{و مسلما پیش از تو فرستادگانی را روانه کردیم برخی از آنان را [ماجرایشان را] بر تو حکایت کرده ایم و برخی از ایشان را بر تو حکایت نکرده ایم و هیچ فرستاده ای را نرسد که بی اجازه خدا نشانه ای بیاورد پس چون فرمان خدا برسد به حق داوری می شود و آنجاست که باطل کاران زیان می کنند}

- أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِی الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ * فَلَمَّا جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون * فَلَمَّا

رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ * فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْکَافِرُونَ.(4)

{آیا در زمین نگشته اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بوده است [آن­ها به مراتب از حیث تعداد] بیشتر از آنان و [از حیث] نیرو و آثار در روی زمین استوارتر بودند و[لی] آنچه به دست می آوردند به حالشان سودی نبخشید* و چون پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند به آن چیز [مختصری] از دانش که نزدشان بود خرسند شدند و [سرانجام] آنچه به ریشخند می گرفتند آنان را فروگرفت* پس چون سختی [عذاب] ما را دیدند گفتند فقط به خدا ایمان آوردیم و بدان­چه با او شریک می گردانیدیم کافریم* [ولی] هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند دیگر ایمانشان برای آن­ها سودی نداد نت خداست که از [دیرباز] در باره بندگانش چنین جاری شده و آن­جاست که ناباوران زیان کرده اند.}

- شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ.(5)

{از [احکام] دین آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که در باره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.}

- وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ.(6)

{و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید آری اوست بلندمرتبه سنجیده کار}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ * وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ.(7)

{پیش از ایشان قوم نوح و اصحاب رس و ثمود* و عاد و فرعون

ص:7


1- . مؤمن/ 21- 22
2- . مؤمن/ 51
3- . مؤمن/ 78
4- . مؤمن/ 82- 85
5- . حمعسق/ 13
6- . حمعسق/ 51
7- . ق/ 12- 14

الناس فسموا بالأسباط و ذکروا أسماء الاثنی عشر یوسف و بنیامین و روبیل و یهودا و شمعون و لاوی و دون (1)و قهاب و یشجر و تفتالی و حاد (2)و أسر. (3)قال کثیر من المفسرین إنهم کانوا أنبیاء و الذی یقتضی (4)مذهبنا أنهم لم یکونوا أنبیاء بأجمعهم لعدم عصمتهم لما فعلوا بیوسف (5)و قوله وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ لا یدل علی أنهم کانوا أنبیاء لأن الإنزال یجوز أن یکون علی بعضهم و یحتمل أن یکون مثل قوله وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا و إن کان المنزل علی النبی صلی الله علیه و آله خاصة لکن المسلمین لما کانوا مأمورین بما فیه أضیف الإنزال إلیهم.

وَ قَدْ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ وَ کَانَ وُلْدُ یَعْقُوبَ أَنْبِیَاءَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُمْ کَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَمْ یَکُونُوا فَارَقُوا الدُّنْیَا إِلَّا سُعَدَاءَ تَابُوا وَ تَذَکَّرُوا مَا صَنَعُوا.

لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أی بأن نؤمن ببعضهم و نکفر ببعض کما فعله الیهود و النصاری وَ نَحْنُ لَهُ أی لما تقدم ذکره أو لله مُسْلِمُونَ خاضعون بالطاعة مذعنون بالعبودیة فِی شِقاقٍ أی فی خلاف و قریب منه

ما رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی کُفْرٍ.

و قیل فی منازعة و محاربة فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وعد بالنصر و هو من معجزات نبینا صلی الله علیه و آله. (6)کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً أی ذوی أمة واحدة أی أهل ملة واحدة و اختلف فی أنهم علی أی دین کانوا فقیل إنهم کانوا علی الکفر فقال الحسن کانوا کفارا بین آدم و نوح و قیل بعد نوح إلی أن بعث الله إبراهیم و النبیین بعده و قیل قبل مبعث کل نبی و هذا غیر صحیح.

فإن قیل کیف یجوز أن یکون الناس کلهم کفارا و لا یجوز أن یخلو الأرض من حجة قلنا یجوز أن یکون الحق هناک فی واحد أو جماعة قلیلة لم یمکنهم إظهار

ص: 9


1- فی نسخة: دان.
2- فی نسخة: جاد.
3- فی نسخة: أشر. و فی المصدر هکذا: یوسف و بنیامین و زابالون و روبیل و یهوذا و شمعون و لاوی و قهاب و یشجر و نفتالی و جاد و اشر. م.
4- فی المصدر: و الذی یقتضیه. م.
5- منقول بالمعنی. م.
6- مجمع البیان 1: 216 و 217 و 218 و بعضها منقول بالمعنی. م.

و برادران لوط* و بیشه نشینان و قوم تبع به تکذیب پرداختند همگی فرستادگان [ما] را به دروغ گرفتند و [در نتیجه] تهدید [من] واجب آمد}

- وَأَنَّهُ أَهْلَکَ عَادًا الْأُولَی * وَثَمُودَ فَمَا أَبْقَی * وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَی * وَالْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَی * فَغَشَّاهَا مَا غَشَّی.(1)

{و هم اوست که عادیان قدیم را هلاک کرد* و ثمود را [نیز هلاک کرد] و [کسی را] باقی نگذاشت* و پیشتر [از همه آن­ها] قوم نوح را زیرا که آنان ستمگرتر و سرکش تر بودند* و شهرها[ی س دوم و عاموره] را فرو افکند* پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند.}

- لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ.(2)

{ به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آن­ها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ* ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَی آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ.(3)

{و در حقیقت نوح و ابراهیم را فرستادیم و در میان فرزندان آن دو نبوت و کتاب را قرار دادیم از آن­ها [برخی] راه یاب [شدند] [ولی] بسیاری از آنان بدکار بودند* آنگاه به دنبال آنان پیامبران خود را پی درپی آوردیم و عیسی پسر مریم را در پی [آنان] آوردیم.}

- کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ.(4)

{خدا مقرر کرده است که حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است.}

- وَجَاء فِرْعَوْنُ وَمَن قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ * فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَّابِیَةً.(5)

{و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و [مردم] شهرهای سرنگون شده [سدوم و عاموره] مرتکب خطا شدند* و از امر فرستاده پروردگارشان سرپیچی کردند و [خدا هم] آنان را به گرفتنی سخت فرو گرفت.}

- عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا.(6)

{دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند* جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت* تا معلوم بدارد که پیام­های پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است}

- هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ * فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ.(7)

{آیا حدیث [آن] سپاهیان* فرعون و ثمود بر تو آمد}

- أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ * إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ * الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ * وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ * وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ * الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ * فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ * فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ.(8)

{مگر ندانسته ای که پروردگارت با عاد چه کرد* با عمارات ستون دار ارم* که مانندش در شهرها ساخته نشده بود* و با ثمود همانان که در دره تخته سنگ­ها را می بریدند* و با فرعون صاحب خرگاه ها [و بناهای بلند]* همانان که در شهرها سر به طغیان برداشتند* و در آن­ها بسیار تبهکاری کردند* [تا آنکه] پروردگارت بر سر آنان تازیانه عذاب را فرونواخت.}

تفسیر

طبرسی رحمۀ الله علیه در خصوص آیه «و قالوا کونوا هوداً: و گفتند هود باشید» گفته است: یعنی یهود گفتند شما از هود باشید و نصاری گفتند نصاری باشید. «بل ملۀ ابراهیم: بلکه دین ابراهیم» یعنی بلکه از دین ابراهیم تبعیت می کنیم. «والاسباط» منظور یوسف و برادرانش از فرزندان یعقوب هستند که از هر یک از آن­ها جمعی از مردم متولد شده

ص:8


1- . نجم/ 50- 54
2- . حدید/ 25
3- . حدید/ 26- 27
4- . مجادله/ 21
5- . حاقه/ 9- 10
6- . جن/ 26- 28
7- . بروج/ 17- 18
8- . فجر/ 6- 13

الدین خوفا و تقیة فلم یعتد بهم و قال آخرون إنهم کانوا علی الحق فقال ابن عباس کانوا بین آدم و نوح علی شریعة من الحق فاختلفوا بعد ذلک و قیل هم أهل سفینة نوح علیه السلام فالتقدیر حینئذ کانوا أمة واحدة فاختلفوا و بعث الله النبیین و قال المجاهد المراد به آدم کان علی الحق إماما لذریته فبعث الله النبیین فی ولده

وَ رَوَی أَصْحَابُنَا عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّهُ کَانُوا قَبْلَ نُوحٍ أُمَّةً وَاحِدَةً عَلَی فِطْرَةِ اللَّهِ لَا مُهْتَدِینَ وَ لَا ضُلَّالًا فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ.

و علی هذا فالمعنی أنهم کانوا متعبدین بما فی عقولهم غیر مهتدین إلی نبوة و لا شریعة. (1)فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ بالشرائع لما علم أن مصالحهم فیها مُبَشِّرِینَ لمن أطاعهم بالجنة وَ مُنْذِرِینَ لمن عصاهم بالنار وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ أی مع بعضهم لِیَحْکُمَ أی الرب تعالی أو الکتاب إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ أی أعطوا العلم بالکتاب مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ أی الحجج الواضحة و قیل التوراة و الإنجیل و قیل معجزات محمد صلی الله علیه و آله بَغْیاً أی ظلما و حسدا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ أی للحق الذی اختلف فیه من اختلف بِإِذْنِهِ أی بعلمه أو بلطفه. (2)مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ و هو موسی علیه السلام أو موسی و محمد صلی الله علیه و آله وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ

ص: 10


1- و قیل: ان لفظة کان یحتمل أن تکون للثبوت دون المضی، و المراد الاخبار عن الناس انهم امة واحدة فی خلوهم عن الشرائع و جهلهم بالحقائق لو لا أن اللّه من علیهم بارسال الرسل و انزال الکتب تفضلا منه. و قیل: ان المراد من وحدة الأمة لیس وحدة العقیدة و العمل بل المراد أن اللّه خلق الإنسان بطبیعته و فطرته امة واحدة مدنیا بالطبع یرتبط بعضه ببعض فی المعاش، و یحتاج فی توفیة جمیع ما یحتاج إلیه الی مشارکة غیره و معاضدة افراد بنی نوعه، لا یستغنی بعضه عن بعض، و کانوا مع ذلک ینحون فی أعمالهم نحو المنافع التی یرونها لازمة لقوام معیشتهم، و لم یمنحوا من قوة الالهام ما یعرف کلا منهم وجه المصلحة فی حفظ حقّ غیره لیتوفر المنفعة بذلک لنفسه، فکان لا بد لهم من الاختلاف فی أمور معاشهم، فأرسل اللّه من رحمته بهم الرسل مبشرین و منذرین، یبشرونهم بالخیر و السعادة فی الدنیا و الآخرة إذا لزم کل واحد منهم ما حدد له و اکتفی بما له من الحق و لم یعتد علی غیره، و ینذرونهم بخیبة الامل و حبوط العمل و عذاب الآخرة إذا اتبعوا شهواتهم الحاضرة و لم ینظروا العاقبة.
2- مجمع البیان 2: 306 و 307 مع حذف و نقل بعضها بالمعنی. م.

و اسباط نامیده می­شوند. نام این دوازده تن از فرزندان یعقوب این­گونه ذکر شده است: یوسف، ابن یامین، روبیل، یهودا، شمعون، لاوی، دون، قهاب، یشجر، تفتالی، حاد، أسر.

بسیاری از مفسران گفته اند: آن­ها پیامبر بودند. اما به اقتضای مذهب ما تمامی آن­ها پیامبر نبودند؛ چرا که به علت آنچه در مورد یوسف مرتکب شدند از عصمت برخوردار نیستند. و آیه «ما أنزل إلیهم: آنچه بر آنان نازل شد» نیز بر پیامبر بودن آنان دلالت نمی کند؛ چون این نازل کردن جایز است که بر برخی از آنان صورت گرفته باشد و ممکن است شبیه آیه «و ما أنزل إلینا: آنچه بر ما نازل شد» باشد که اگر چه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است اما چون مسلمانان نیز در خصوص آن مأمور و مسؤول بودند انزال به آنان نیز نسبت داده شده است.

امام باقر علیه السلام می­فرماید: به ایشان گفتم: آیا فرزندان یعقوب پیامبر بودند؟ فرمود: خیر، ولی از فرزندان انبیا بوده و در سعادت، دنیا را ترک گفتند چرا که توبه کرده و آنچه انجام داده بودند را به یاد آوردند. «لا نفرق بین أحد منهم: بین هیچ یک از آنان تفاوت قائل نیستیم» یعنی به برخی ایمان آوریم و به برخی کفر بورزیم، درست مانند آنچه یهود و نصاری انجام دادند. «و نحن له: و ما برای او» یعنی برای آنچه که اکنون ذکر شد و یا برای خدا. «مسلمون» یعنی فرمانبرداران و

اطاعت کنندگان از بندگی خداوند. «فی شقاق» یعنی در اختلاف. نزدیک به همین مضمون حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرموده: در کفر؛ و همچنین گفته شده در مبارزه و نزاع. «فسیکفیکهم الله: پس خداوند ایشان را کفایت خواهد کرد» یعنی به پیروزی وعده داده است که این نیز از معجزات پیامبر ما صلی الله علیه و آله به شمار می آید.(1)

«مردم امت واحد بودند» یعنی دارای امت واحد، أهل ملت واحد، و در مورد اینکه آن ها به چه دینی بوده اند اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده است: آن ها کافر بودند. حسن نیز گفته است: آن ها کافران مدت زمان بین آدم و نوح هستند. و برخی معتقدند کافران زمان بعد از نوح تا زمانی که خداوند ابراهیم و پیامبران بعد از او را بر انگیخت. در قولی دیگر آمده که قبل از بعثت پیامبران بوده که این قول صحیح نیست. اگر گفته شود: چگونه امکان دارد که تمام مردم کافر باشند در حالی که جایز نیست زمین خالی از حجت باشد؟ در جواب می گوییم: ممکن است که حق در آن­جا، نزد یک نفر یا گروه اندکی بوده که به

ص:9


1- . مجمع البیان 1 : 216 و 217 و 218 و برخی نقل به مضمون شده است.

قال مجاهد أراد به محمدا صلی الله علیه و آله فإنه فضله علی أنبیائه بأن بعثه إلی جمیع المکلفین من الجن و الإنس بأن أعطاه جمیع الآیات التی أعطاها من قبله من الأنبیاء و بأن خصه بالقرآن و هو المعجزة القائمة إلی یوم القیامة و بأن جعله خاتم النبیین الْبَیِّناتِ أی المعجزات وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ أی من بعد الرسل بأن کان یلجئهم إلی الإیمان لکنه ینافی التکلیف و قیل معناه لو شاء الله ما أمرهم بالقتال مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ من بعد وضوح الحجة فإن المقصود من بعثة الرسل قد حصل بإیمان من آمن قبل القتال وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا کرر تأکیدا و قیل الأول مشیة الإکراه و الثانی الأمر للمؤمنین بالکف عن قتالهم ما یُرِیدُ أی ما تقتضیه المصلحة. (1)إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی أی اختار و اجتبی آدَمَ وَ نُوحاً لنبوته وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ أی علی عالمی زمانهم بأن جعل الأنبیاء منهم و قیل اختار دینهم و قیل اختارهم بالتفضیل علی غیرهم بالنبوة و غیرها من الأمور الجلیلة لمصالح الخلق و قوله وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ قیل أراد نفسهما و قیل آل إبراهیم أولاده و فیهم من فیهم من الأنبیاء و فیهم نبینا صلی الله علیه و آله و قیل هم المتمسکون بدینه و أما آل عمران فقیل هم من آل إبراهیم أیضا فهم موسی و هارون ابنا عمران و هو عمران بن یصهر بن ماهث (2)بن لاوی بن یعقوب و قیل یعنی بآل عمران مریم و عیسی و هو عمران بن أشهم (3)بن أمون من ولد سلیمان علیه السلام و هو أبو مریم و فی قراءة أهل البیت علیهم السلام و آل محمد علی العالمین و قالوا أیضا إن آل إبراهیم هم آل محمد الذین هم أهله و یجب أن یکون الذین اصطفاهم الله مطهرین معصومین عن القبائح لأنه سبحانه لا یختار و لا یصطفی إلا من کان کذلک و یکون ظاهره مثل باطنه فی الطهارة و العصمة فعلی هذا یختص الاصطفاء بمن کان معصوما من آل إبراهیم و آل عمران سواء کان نبیا أو إماما و یقال الاصطفاء علی وجهین أحدهما أنه اصطفاه لنفسه أی جعله خالصا له یختص به و الثانی أنه پ

ص: 11


1- مجمع البیان 2: 359. م.
2- الصحیح کما فی المصدر و فی العرائس للثعلبی: یصهر بن قاهث.
3- فی المصدر: الهشم؛ و فی العرائس: عمران بن ساهم بن أمور بن میشا، و حکی فیه عن ابن عبّاس أنّه عمران بن ماثان، و بنو ماثان رءوس بنی إسرائیل و احبارهم و ملوکهم.

علت ترس و تقیه از اظهار دین خود داری کرده­اند و به همین علت به شمار نیامده­اند. برخی دیگر گفته اند: آن­ها بر حق بوده اند. ابن عباس معتقد است که آنان در مدت زمان ما بین آدم و نوح بر شریعتی از حق بوده ولی پس از آن زمان دچار اختلاف شده اند. همچنین گفته شده است : آنان اهل کشتی نوح هستند که در این صورت تقدیر آیه این گونه است: کانوا أمۀ واحدۀ فاختلفوا و بعث الله النبیین (امت واحدی بودند وسپس پراکنده شدند و پس از آن خداوند پیامبران را مبعوث گردانید). مجاهد معتقد است : منظور از آن آدم است که بر حق بوده و پیشوای فرزندان خود بود. پس از او نیز خداوند پیامبران را از فرزندان و ذریه وی مبعوث گردانید. از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود: قبل از نوح امتی واحد وجود داشت که بر فطرت خداوند قرار داشته و نه گمراه بودند و نه هدایت شده، سپس خداوند پیامبران را فرستاد. طبق این روایت مفهوم آیه این است که آن­ها از عقل خود تبعیت کرده و با نبوت یا شریعتی هدایت نشده بودند.(1) «سپس خداوند پیامبران را بر­انگیخت» یعنی خداوند پیامبران را با شریعت­ها مبعوث گرداند چون می دانست که منافع مردم در شریعت است. «بشارت دهندگان» بشارت دهنده به بهشت برای کسانی که از آنان اطاعت کنند. «بیم دهندگان» بیم دهنده از آتش برای کسانی که نافرمانی کنند. «و با آنان کتاب را نازل کرد» یعنی با برخی از آنان کتاب نازل کرد. «لیحکم: تا حکم کند» یعنی خداوند و یا کتاب. «جز کسانی که آن به آنان داده شده است» یعنی جز کسانی که علم کتاب به آنان اعطا شده است. «بعد از آنکه بینات برای آنان آمد» یعنی برهان­ها و دلایل روشن. و گفته شده است: منظور تورات و انجیل است. برخی نیز گفته اند: منظور معجزات محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «بغیا» یعنی از روی ظلم و حسد. «لما اختلفوا فیه:

در آن چه اختلاف پیدا کردند» یعنی برای حقی که در آن دچار اختلاف نظر شده اند. «با اذن او» یعنی به علم و لطف او.(2)

«کسی از میان آنان که با خداوند سخن گفت» یعنی موسی علیه السلام یا موسی و محمدصلی الله علیه و آله و سلم. در مورد «و مقام برخی را بالا برد»

ص:10


1- . گفته شده که ممکن است لفظ «کان» در آیه برای دلالت بر ماضی نیامده باشد و تنها منظور از آن ثبوت باشد که در این صورت منظور آیه، خبر دادن از این مسأله است که مردم در نداشتن شریعت و جهلشان نسبت به حقایق امتی واحد بوده و خداوند به فضل خود با ارسال پیامبران و نزول کتاب­های آسمانی بر آنان منت گذاشته است. گفته شده است: منظور از وحدت امت، وحدت عقیده و عمل نیست بلکه یعنی خداوند انسان را مطابق با فطرت و طبیعت خود امتی واحد آفرید که ذاتا موجودی اجتماعی است و در امور معیشتی خود با دیگران در ارتباط است. این انسان در برآوردن تمام نیاز­های خود نیاز به مشارکت با دیگران و کمک گرفتن از هم نوعان خود دارد. هیچ یک از افراد بشر بی نیاز از دیگران نیست ولی با وجود این هر کدام در کار­های خود به دنبال منافعی رفته که برای امرار معاش ضروری است. به انسان­ها قدرت الهام داده نشده است تا هر یک از آنان طریقه حفظ حقوق دیگران در عین دستیابی به منفعت خود را بشناسد. لذا ناگزیر در امور معیشتی خود دچار اختلاف شده و خداوند به همین علت از رحمت خود برای آنان پیامبران را فرستاد تا به هر یک از آنان که به حدود معین شده برای وی پاینبند بوده و بدون تعرض به دیگران به مالی حق وی است اکتفا کند به خیر و خوبی و سعادت در دنیا و آخرت بشارت دهند. این پیامبران انسان ها را در صورتی که از شهوات آنی خود تبعیت کرده و عاقبت اندیشی نکنند به نا امیدی، باطل شدن اعمال و عذاب آخرت بیم می­دهند.
2- . مجمع البیان 2 : 306 و 307 با برخی حذف­ها و نقل به مضمون در برخی از مطالب. م

اصطفاه علی غیره أی اختصه بالتفضیل علی غیره و علی هذا الوجه معنی الآیة و فیها دلالة علی تفضیل الأنبیاء علی الملائکة ذُرِّیَّةً أی أولادا و أعقابا بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ أی فی التناصر فی الدین أو فی التناسل و التوالد و الأخیر هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام لأنه قال الذین اصطفاهم الله بعضهم من نسل بعض. (1)ما کانَ لِبَشَرٍ أی لا یجوز و لا یحل له أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ أی یعطیه الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ أی العلم و الرسالة إلی الخلق ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ أی اعبدونی من دونه و اعبدونی (2)معه رَبَّانِیِّینَ أی حکماء أتقیاء أو معلمین الناس من علمکم و قیل الربانی العالم (3)بالحلال و الحرام و الأمر و النهی و ما کان و ما یکون. (4)بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ قال البیضاوی أی بسبب کونکم معلمین الکتاب و بسبب کونکم دارسین له فإن فائدة التعلیم و التعلم معرفة الحق و الخیر للاعتقاد و العمل. (5)وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ قال الطبرسی روی عن أمیر المؤمنین و ابن عباس و قتادة أن الله تعالی أخذ المیثاق علی الأنبیاء قبل نبینا صلی الله علیه و آله أن یخبروا أممهم بمبعثه و نعته و یبشروهم به و یأمروهم بتصدیقه و قال طاوس أخذ الله المیثاق علی الأنبیاء علی الأول و الآخر فأخذ میثاق الأول لتؤمنن بما جاء به الآخر

و قال الصَّادق علیه السلام تقدیره و إذ أخذ الله میثاق أمم النبیین بتصدیق نبیها و العمل بما جاءهم به و أنهم خالفوه بعد ما جاءوا و ما وفوا به و ترکوا کثیرا من شریعته و حرفوا کثیرا منها.

وَ لَتَنْصُرُنَّهُ أی بالتصدیق و الحجة أو أن المیثاق أخذ علی الأنبیاء لیأخذوه علی

ص: 12


1- مجمع البیان 2: 433. م.
2- فی المصدر: او اعبدونی. م.
3- منسوب الی الرب بزیادة الالف و النون للمبالغة، و قیل: هو من الرب بمعنی التربیة یربی المتعلمین بصغائر العلوم قبل کبارها، و قیل: الربانی العالم الکامل الراسخ فی العلم و الدین المستدیم عملا بما علم، أو الذی یطلب بعلمه وجه اللّه، و قیل: هو المتأله العارف باللّه.
4- مجمع البیان 2: 466.
5- أنوار التنزیل 1: 79. م.

نیز مجاهد گفته است: منظور محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند وی را بر تمام پیامبران خود برتری داد. خداوند محمد را برای تمام مکلفان از جن و انس مبعوث کرد و تمام آیاتی را که به پیامبران پیش از او داده بود به طور یک جا به وی داد. خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم را با قرآن که معجزه وی تا روز قیامت به شمار می آید مختص گردانید و وی را خاتم پیامبران قرار داد. «بینات» یعنی معجزات. «اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند به کشتار یکدیگر نمی پرداختند» یعنی بعد از پیامبران، به این صورت که آنان را به ایمان پناه دهد؛ اما این مفهوم با تکلیف منافات دارد. و گفته شده که معنا این گونه است : اگر خدا می خواست به آن ها فرمان جنگ نمی داد.«من بعد جاءتهم البینات» یعنی بعد از روشن شدن حجت و برهان. منظور از مبعوث کردن پیامبران نیز با ایمان کسانی که قبل از جنگ ایمان آورده اند حاصل می­شود.«اگر خدا می­خواست به کشتار یکدیگر نمی­پرداختند» نیز برای تأکید تکرار شده است. البته این گونه نیز گفته شده است که : اولی برای بیان اکراه آمده و دومین بار نیز برای امر کردن به مؤمنان جهت دست کشیدن از جنگ آورده شده است.«آنچه می­خواهد» یعنی آنچه مصلحت اقتضا کند.(1)

« همانا خداوند برگزید» یعنی برگزید وانتخاب نمود. «آدم و نوح» یعنی برای نبوت خویش آنها را برگزید. «و آل ابراهیم و آل عمران را بر عالمیان» یعنی بر جهانیان زمان همین پیامبران تا اینکه از میان آنان این پیامبران انتخاب شوند. همچنین گفته شده است : دین آن­ها را برگزید. برخی نیز گفته اند: یعنی آن­ها را با برتری دادن نسبت به دیگران از طریق پیامبری و دیگر امور والامرتبه، در راستای منافع خلق برگزید. در آیه «و آل ابراهیم و آل عمران» نیز منظور خود این دو پیامبر هستند ولی برخی نیز گفته­اند که آل ابراهیم فرزندان وی و پیامبران برگزیده شده از میان آنان هستند که پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم نیز از جمله آنان است. برخی بر این عقیده­اند که منظور کسانی هستند که به دین ابراهیم تمسک جسته اند. در مورد آل عمران نیز گفته شده که این ها نیز از آل ابراهیم بوده و منظور موسی و هارون دو فرزند عمران هستند. عمران نیز فرزند یصهر بن ماهث(2)

ابن لاوی بن یعقوب است. همچنین گفته شده که منظور از آل عمران، مریم و عیسی هستند که در این صورت عمران نیز فرزند أشهم(3)

بن أمون از فرزندان سلیمان علیه السلام است. این عمران پدر حضرت مریم است. در قراءت اهل بیت علیه السلام نیز آمده است: «و آل محمد بر جهانیان». همچنین گفته شده است که آل ابراهیم همان آل محمد یعنی اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم هستند. کسانی که خداوند آن­ها را برگزیده ناگزیر باید مطهر و معصوم از خطاها و زشتی­ها باشند چرا که خداوند جز کسانی را که چنین صفتی داشته باشند انتخاب نمی­کند. ظاهر این افراد نیز باید مانند باطنشان از طهارت و عصمت برخوردار بوده که در این صورت انتخاب و گزینش صرف نظر از پیامبر یا امام بودن، به معصومان آل ابراهیم و آل عمران اختصاص پیدا می کند. گفته شده است که : انتخاب به دو شکل است: یکی آنکه خداوند دیگری را برای خود انتخاب می­کند؛ یعنی او را برای خود مخلص قرار داده و مختص خود می­داند. و دوم اینکه

ص:11


1- . مجمع البیان 2 : 359، م
2- . طبق منبع و همچنین کتاب عرائس متعلق به ثعلبی، یصهر بن قاهث صحیح است.
3- . در منبع الهشم آمده و در عرائس نیز این­گونه آمده است: عمران بن ساهم بن امور بن میشا، و در این زمینه از ابن عباس روایت شده که منظور از وی عمران ماثان است. فرزندان ماثان همان سران، احبار و پادشاهان بنی اسرائیل هستند.

أممهم بتصدیق محمد إذا بعث و یأمرهم بنصره علی أعدائه إن أدرکوه و هو المروی عن علی علیه السلام.

أقول: سیأتی عن أئمتنا علیهم السلام أن النصرة فی الرجعة.

و قال فی قوله وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی أی قبلتم علی ذلک عهدی و قیل معناه و أخذتم العهد بذلک علی أممکم قالُوا أی قال أممهم (1)قالَ الله فَاشْهَدُوا بذلک علی أممکم وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ علیکم و علی أممکم عن علی علیه السلام و قیل فَاشْهَدُوا أی فاعلموا ذلک وَ أَنَا مَعَکُمْ أعلم و قیل معناه لیشهد بعضکم علی بعض و قیل قال الله للملائکة اشهدوا علیهم

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ نَبِیّاً آدَمَ وَ مَنْ بَعْدَهُ إِلَّا أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ عَلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ هُوَ حَیٌّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ وَ لَیَنْصُرَنَّهُ وَ أَمَرَهُ بِأَنْ یَأْخُذَ الْعَهْدَ بِذَلِکَ عَلَی قَوْمِهِ (2).

کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ قدم نوحا لأنه أبو البشر و قیل لأنه کان أطول الأنبیاء عمرا و کانت معجزته فی نفسه لبث فی قومه أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً لم یسقط له سن و لم تنقص قوته و لم یشب شعره و قیل لأنه لم یبالغ أحد منهم فی الدعوة مثل ما بالغ فیها و لم یقاس أحد من قومه ما قاساه و هو أول من عذبت أمته بسبب أن ردت دعوته. (3)وَ رُسُلًا أی قصصنا رسلا أو أرسلنا رسلا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ بالوحی فی غیر القرآن أو فی القرآن وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ هذا یدل علی أن لله رسلا کثیرا لم یذکرهم فی القرآن.

حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ بأن یقولوا لو أرسلت إلینا رسولا آمنا بک وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً أی مقتدرا علی الانتقام ممن یعصیه حَکِیماً فیما أمر به عباده. (4)وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ قال البیضاوی الضمیر لإبراهیم و قیل لنوح لأنه أقرب و لأن یونس و لوطا لیسا من ذریة إبراهیم فلو کان لإبراهیم اختص البیان بالمعدودین فی تلک

ص: 13


1- فی المصدر: ای قال الأنبیاء و اممهم. م.
2- مجمع البیان 2: 468. م.
3- مجمع البیان 3: 140. م.
4- مجمع البیان 3: 141- 142. م.

شخصی را با برتری دادن بر دیگران بر­می­گزیند و مختص می­گرداند. در معنی آیه وجه دوم مورد نظر است چرا که در آیه نشانه­هایی از برتری دادن انبیا بر ملائکه به چشم می خورد. «ذریۀ» یعنی از نظر اولاد وعقبه. «با یکدیگر» یعنی در یاری رساندن به یکدیگر در دین یا در تولید نسل، که این نظراخیر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند: کسانی که خداوند آن­ها را برگزیده است برخی از نسل برخی دیگرند.(1)

«برای هیچ بشری نبود» یعنی برای او جایز و حلال نیست. «اینکه خدا به او بدهد» یعنی اینکه به وی اعطا کند. «کتاب و حکمت و نبوت» یعنی علم و رسالت به سوی خلق. «سپس به مردم می­گوید: به غیر از خدا بندگان من باشید» یعنی صرف نظر از خداوند از من اطاعت کرده و همراه با خدا از من پیروی کنید. «ربانیین» یعنی حکیمان پرهیزگار، یا تعلیم دهندگان مردم با علم خداوندی؛ همچنین گفته شده: ربانی یعنی عالم به حلال و حرام و امر و نهی و آنچه بوده و هست.(2)

«چون کتاب را آموزش می­دهید» قرضاوی گفته است: یعنی به این دلیل که آن­ها به آموزش کتاب می­پردازند. فایده تعلیم و تعلم شناخت حق و خیر برای دست­یابی به اعتقاد و عمل است.(3)

«و چون خدا از پیامبران تعهد گرفت» طبرسی گفته است : از امیر مؤمنان و ابن عباس و قتاده روایت شده است که خداوند تبارک و تعالی از پیامبران پیش از پیامبر ما تعهد گرفته است که امت خود را از بعثت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و صفات وی با خبر ساخته و ضمن بشارت دادن آنان به این پیامبر، امت خود را به تأیید وی امر کنند. طاووس گفته است: خداوند از تک تک پیامبران از اولین تا آخرینشان تعهد گرفته است که به آنچه پیامبر خاتم می­آورد ایمان داشته باشند. امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: تقدیر آیه چنین است: و إذ أخذ الله میثاق أمم النبیین بتصدیق نبیها (و هنگامی­که خداوند از امت­های پیامبران در خصوص تصدیق پیامبرانشان تعهد گرفت). یعنی از امت پیامبران در خصوص تصدیق پیامبر خاتم و عمل به آنچه او می­آورد تعهد گرفته است اما این مردم به مخالفت با او پرداخته، بسیاری از قوانین شریعت وی را ترک کرده و بسیاری دیگر را تحریف نمودند. «و لتنصرنه: باید وی را یاری دهند» یعنی با تصدیق و دلیل وبرهان، یا اینکه این تعهد از انبیا گرفته شده باشد

ص:12


1- . مجمع البیان 2 : 433، م
2- . مجمع البیان 2 : 466
3- . انوار التنزیل1 : 79

الآیة و التی بعدها و المذکورون فی الآیة الثالثة عطف علی نُوحاً و من آبائهم عطف علی کلّا أو نوحا و من للتبعیض فإن منهم من لم یکن نبیا و لا مهدیا ذلِکَ هُدَی اللَّهِ إشارة إلی ما دانوا به وَ لَوْ أَشْرَکُوا أی هؤلاء الأنبیاء مع علو شأنهم فکیف غیرهم و الْحُکْمَ الحکمة أو فصل الأمر علی ما یقتضیه الحق فَإِنْ یَکْفُرْ بِها أی بهذه الثلاثة هؤُلاءِ یعنی قریشا فَقَدْ وَکَّلْنا بِها أی بمراعاتها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ و هم الأنبیاء المذکورون و متابعوهم و قیل هم الأنصار أو أصحاب النبی صلی الله علیه و آله أو کل من آمن به أو الفرس و قیل الملائکة فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ أی ما توافقوا علیه من التوحید و أصول الدین. (1)وَ الْمُؤْتَفِکاتِ قال الطبرسی أی المنقلبات و هی ثلاثة قری کان فیها قوم لوط بِالْبَیِّناتِ أی بالبراهین و المعجزات. (2)وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً أی نساء و أولادا أکثر من نسائک و أولادک و کان لسلیمان ثلاث مائة امرأة مهیرة و سبعمائة سریة و لداود مائة امرأة عن ابن عباس أی فلا ینبغی أن یستنکر منک أن تتزوج و یولد لک

وَ رُوِیَ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ أَوْمَأَ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ أی دلالة إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أی إلا بعد أن یأذن الله فی ذلک و یطلق له فیه. (3)إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ أی لم یرسل فیما مضی من الأزمان رسولا إلا بلغة قومه حتی إذا بین لهم فهموا عنه و لا یحتاجون إلی مترجم و قد أرسل الله نبینا صلی الله علیه و آله إلی الخلق کافة بلسان قومه قال الحسن امتن الله علی نبیه صلی الله علیه و آله أنه لم یبعث رسولا إلا إلی قومه و بعثه خاصة إلی جمیع الخلق و قیل إن معناه کما أرسلناک إلی العرب بلغتهم لتبین لهم الدین ثم إنهم یبینونه للناس کذلک أرسلنا کل رسول بلغة قومه لیظهر لهم الدین. (4)لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ أی لا یعلم تفاصیل أحوالهم و عددهم و ما فعلوه و فعل بهم من

ص: 14


1- أنوار التنزیل 1: 150. م.
2- مجمع البیان 5: 49.
3- مجمع البیان 6: 297. م.
4- مجمع البیان 6: 303. م.

و آن­ها نیز از امت خود تعهد بگیرند که زمان بعثت محمد صلی الله علیه و آله و سلم وی را تصدیق نمایند. آنان باید به امت خود دستور دهند که اگر دوران محمد صلی الله علیه و آله و سلم را درک نمودند وی را در مقابله با دشمنان یاری دهند. این قول از امام علی علیه السلام روایت شده است.

می­گویم: به زودی از ائمه اطهار علیهم السلام نقل می­کنیم که نصر و پیروزی در دوران رجعت اتفاق می­افتد.

«عهد مرا در مورد آن پذیرفتید» یعنی عهد من در این مورد را پذیرفتید. و گفته شده که یعنی شما از امت­های خود در این زمینه تعهد گرفتید. « گفتند» یعنی امت­های آنان گفتند.

«گفت» یعنی خدا گفت. «در خصوص آن شهادت بگیرید» یعنی از امت هایتان در این خصوص تعهد بگیرید. «من نیز با شما از شاهدان هستم» یعنی بر شما و بر امت هایتان. این قول از علی علیه السلام روایت شده است. همچنین روایت شده که «شهادت دهید» یعنی آن را بدانید و «و من با شما هستم» یعنی من می­دانم؛ در قولی دیگر نیز آمده است که این آیه یعنی : هر کدام از شما بر دیگری شاهد وگواه باشد. همچنین گفته شده است: خداوند به ملائکه فرمود: شما شاهد آنان باشید. از علی علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود: خداوند از زمان حضرت آدم هیچ پیامبری را مبعوث نگردانید مگر اینکه از وی تعهد گرفت که اگر محمد صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث شد و آن پیامبر هنوز در قید حیات است به محمد ایمان آورده و وی را یاری دهد. خداوند به تمام پیامبران فرمان داد که در این خصوص از امت خود نیز تعهد بگیرند.(1)

«همچنان که به نوح وحی کردیم» نوح را جلو تر آورده است چون او ابو البشر است. برخی نیز گفته­اند چون وی نسبت به سایر پیامبران عمر طولانی تری داشته و همین عمر طولانی از معجزات وی به شمار می­آمده است. نوح علیه السلام بدون آن­که کهنسالی بر وی چیره شود یا مویش سفید گردد و در اثر پیری قدرتش از بین رود 950 سال در میان قوم خود زیست. در قولی دیگر آمده است: چون هیچ پیامبری به اندازه وی در ابلاغ دعوت خود تلاش نکرد و هیچ یک از پیامبران به اندازه نوح مورد ظلم و قساوت قوم خود واقع نشدند. نوح اولین پیامبری بود که امتش به علت نپذیرفتن دعوت پیامبرشان مورد عذاب واقع شدند.(2)

«و پیامبرانی» یعنی داستان پیامبرانی را بازگو کردیم یا اینکه پیامبرانی را فرستادیم. «از پیش داستانشان را برای تو گفتیم» با وحی یا در قرآن یا در غیر از قرآن. «و پیامبرانی که داستانشان را برای نگفتیم» این آیه نشان می دهد که خداوند پیامبران زیادی داشته که نام آن­ها را در قرآن نیاورده است.

«حجتی بعد از پیامبران» به اینکه می­گویند: اگر برای ما پیامبری بفرستی به تو ایمان می­آوریم. «خداوند قدرتمند است» یعنی قادر به انتقام گرفتن از کسانی است که از وی اطاعت نکرده­اند. «حکیما» یعنی در آنچه که به بندگان خود دستور داده است حکیم است.(3)

«و از ذریه او» بیضاوی گفته است: منظور از ضمیر «ه» ابراهیم است و نیز گفته شده که به نوح باز می گردد چرا که نوح نزدیک­تر است و یونس و لوط نیز از ذریه ابراهیم نیستند. اگر منظور از این ضمیر ابراهیم باشد مفهوم آیه مختص کسانی است که

ص:13


1- . مجمع البیان 2 : 468،
2- . مجمع البیان 3 : 140، م
3- . مجمع البیان 3: 141- 142 .

العقوبات إلا الله قال ابن الأنباری إن الله أهلک أمما من العرب و غیرها فانقطعت أخبارهم و عفت آثارهم فلیس یعرفهم أحد إلا الله و کان ابن مسعود إذا قرأ هذه الآیة قال کذب النسابون فعلی هذا یکون قوله وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ مبتدأ و خبرا فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ أی عضوا علی أصابعهم من شدة الغیظ أو جعلوا أیدیهم فی أفواه الأنبیاء تکذیبا لهم أی أشاروا بأیدیهم إلی أفواه الرسل تسکیتا لهم أو وضعوا أیدیهم علی أفواههم مومئین بذلک إلی رسل أن اسکتوا أو الضمیران کلاهما للرسل أی أخذوا أیدی الرسل فوضعوها علی أفواههم لیسکتوا فسکتوا عنهم لما یئسوا منهم هذا کله إذا حمل معنی الأیدی و الأفواه علی الحقیقة و من حملها علی المجاز فقیل المراد بالید ما نطقت به الرسل من الحجج أی فردوا حججهم فی حیث جاءت (1)لأنها تخرج من الأفواه أو مثله من الوجوه. (2)مُرِیبٍ أی یوقعنا فی الریب بکم أنکم تطلبون الرئاسة و تفترون الکذب مِنْ ذُنُوبِکُمْ أی بعضها لأنه لا یغفر الشرک و قیل وضع البعض موضع الجمیع توسعا

ص: 15


1- فی نسخة: من حیث جاءت.
2- أضاف السیّد الرضیّ فی تلخیص البیان: 95 علی هذه الوجوه وجهین آخرین: أحدهما ما نقل عن بعض أن المراد بذلک ضرب من الهزء یفعله المجان و السفهاء إذا أرادوا الاستهزاء ببعض الناس و قصدوا الوضع منه و الازراء علیه یجعلون أصابعهم فی أفواههم و یتبعون هذا الفعل بأصوات تشبه و تجانسه، یستدل بها علی قصد السخف و تعمد الفحش. ثم قال: و هذا القول عندی بعید من الصواب. ثانیهما: أن یکون المراد بذلک أن الکفّار کانوا إذا بدأ الرسل بکلامهم سددوا بأیدیهم أسماعهم دفعة و أفواههم دفعة، اظهارا منهم لقلة الرغبة فی سماع کلامهم و جواب مقالهم لیدلوهم بذلک الفعل علی أنهم لا یصغون لهم الی مقال و لا یجیبونهم عن سؤال، اذ قد أبهموا طریقی السماع و الجواب و هما الاذان و الافواه، و شاهد ذلک قوله سبحانه حاکیا عن نوح علیه السلام و یعنی قومه: «وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً» فیکون معنی ردّ أیدیهم فی أفواههم أن یمسکوا أفواههم بأکفهم کما یفعل المظهر للامتناع من الکلام، و یکون انما ذکر تعالی ردّ الأیدی هاهنا و هو یفید فعل الشی ء ثانیا بعد أن فعل أولا لانهم کانوا یکثرون هذا الفعل عند کلام الرسل علیهم السلام، فوصفوا فی هذه الآیة بما قد سبق لهم مثله و ألف منهم فعله اه. قلت: و یمکن أن یکون المراد أنهم عضوا علی أناملهم تعجبا أو اظهارا للتعجب ممّا یدعو إلیه الأنبیاء و الرسل.

در این آیه و آیه بعد ذکر شده­اند. و اسامی ذکر شده در آیه سوم نیز عطف بر «نوحاً» بوده و «من آبائهم: از پدرانشان» نیز عطف بر کلّاً و یا نوحاً است. «من: از» نیز تبعیضیه بوده و نشان می­دهد که برخی ازآنان پیامبر و هدایت شده نبوده­اند. «آن هدایت خداست» اشاره به چیزی است که به آن گردن نهادند. «واگر شرک ورزند» یعنی اگر این پیامبران با وجود چنین مقام و منزلتی اینگونه­اند دیگران چگونه خواهند بود؟ «و حکم» حکمت، یا فیصله دادن به امر آنگونه که حق اقتضا کند. «اگر به آن کفر ورزد» یعنی به این سه «اینان» یعنی قریش «به آن موظف کردیم» یعنی به مراعات آن. «قومی که نسبت به آن کافر نیستند» منظور از قوم یعنی پیامبرانی که نام آن­ها آورده شده و همچنین پیروان آن­ها. هچنین گفته شده منظور انصار یا اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا هرکس که به وی ایمان آورده باشد و یا ایرانیان است. برخی نیز گفته اند منظور ملائکه هستند. «پس به هدایتشان اقتدا کن» یعنی توحید و اصول دینی که در مورد آن به اتفاق نظر رسیده اند.(1)

«مؤتکفات» طبرسی گفته است: یعنی زیر و رو شده، و آن سه روستا است که قوم لوط در آن زندگی می کردند. «با بینات» یعنی با برهان­ها و معجزات.(2)

«و برایشان همسر­ها و ذریه قرار دادیم» یعنی زنان و فرزندانی بیشتر از زنان و فرزندان تو. سلیمان سیصد زن آزاد و هفتصد کنیز داشت. داوود نیز به نقل از ابن عباس صد زن داشته است. و شایسته نیست که تو ازدواج و صاحب فرزند شدن را ناپسند بدانی. روایت شده است که امام صادق علیه السلام این آیه را خواند و دستش را بر سینه گذاشت و فرمود: به خدا سوگند که ما ذریه رسول خدا هستیم. «و ما کان لرسول أن یأتی بآیۀ: هیچ پیامبری نبوده که آیه­ای آورده باشد» یعنی دلالتی «مگر به اذن خدا» یعنی مگر بعد از اینکه خداوند اجازه آن را بدهد و دست او را در آن باز بگذارد.(3)

«مگر به زبان قومش» یعنی تمام پیامبران پیشین را هم­زبان با قوم خود فرستاد تا زبان او را بفهمند و نیازی به مترجم نداشته باشند. خداوند رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را با زبان قوم خود برای تمام جهانیان مبعوث گرداند. حسن گفته است: خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منت نهاد چراکه او هر پیامبری را تنها برای قوم خود مبعوث گرداند اما پیامبر را به طور ویژه برای تمام خلایق، پیامبر قرارداد. همچنین گفته شده که معنی آیه این­گونه است: همان­طور که تو را برای عرب و با زبان آنان مبعوث گردانیدیم تا دین را برای آنان شرح دهی و آنان نیز برای دیگر مردم، تمام پیامبران را با زبان قوم خود فرستادیم تا دین را برای آنان شرح دهند.(4)

«فقط آنان را می­داند» یعنی جزئیات احوال، تعداد، کارهایی که انجام می­دهند

ص:14


1- . انوار التنزیل 1 : 150
2- . مجمع البیان 5 : 49
3- . مجمع البیان 6: 297
4- . مجمع البیان 6 : 303

إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی أی إلی الوقت الذی ضربه الله لکم أن یمیتکم فیه و لا یؤاخذکم بعاجل العقاب بِسُلْطانٍ مُبِینٍ أی بحجة واضحة و إنما قالوا ذلک لأنهم اعتقدوا أن ما جاءت به الرسل من المعجزات لیست بمعجزة و لا دلالة و قیل إنهم طلبوا معجزات مقترحات سوی ما ظهرت فیما بینهم.

وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ أی ینعم علیهم بالنبوة و المعجزات وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا أی عرفنا طریق التوکل أو هدانا إلی معرفته و توجیه العبادة إلیه ذلِکَ لِمَنْ خافَ أی ذلک الفوز لمن خاف وقوفه للحساب بین یدی وَ خافَ وَعِیدِ (1)أی عقابی و إنما قالوا أَوْ لَتَعُودُنَّ و هم لم یکونوا علی ملتهم قط إما لأنهم توهموا علی غیر حقیقة أنهم کانوا علی ملتهم و إما لأنهم ظنوا بالنشو بینهم أنهم کانوا علیها.

وَ اسْتَفْتَحُوا أی طلب الرسل الفتح و النصر من الله و قیل هو سؤالهم أن یحکم الله بینهم و بین أممهم لأن الفتح الحکم و قیل معناه و استفتح الکفار العذاب وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ أی خسر کل متکبر معاند مجانب للحق دافع له. (2)وَ ما أَهْلَکْنا أی لم نهلک أهل قریة فیما مضی علی وجه العقوبة إلا و کان لهم أجل معلوم مکتوب لا بد أن سیبلغونه فلا یغرن هؤلاء الکفار إمهالی إیاهم ما

ص: 16


1- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه فی تلخیص البیان: قوله: «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی» هذه استعارة، لان المقام لا یضاف الا الی من یجوز علیه القیام، و ذلک مستحیل علی اللّه سبحانه، فإذا المراد به یوم القیامة، لان الناس یقومون فیه للحساب و عرض الاعمال علی الثواب و العقاب، فقال سبحانه فی صفة ذلک الیوم: «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» و انما أضاف تعالی هذا المقام الی نفسه فی هذا الموضع و فی قوله: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» لان الحکم فی ذلک الیوم له خالصا لا یشارکه فیه حکم حاکم و لا یحاده أمر آمر، و قد یجوز أن یکون المقام هنا بمعنی آخر و هو أن العرب تسمی المجامع التی تجتمع فیها لتدارس مفاخرها و تذاکر مآثرها مقامات و مقاوم، فیجوز أن یکون المراد بالمقام هنا الموضع الذی یحصی اللّه تعالی فیه علی بریته محاسن أعمالهم و مقابح أفعالهم لاستحقاق ثوابه و عقابه و استیجاب رحمته و عذابه، و قد یقولون: هذا مقام فلان و مقامته علی هذا الوجه و ان لم یکن الإنسان المذکور فی ذلک المکان قائما، بل کان قاعدا أو مضطجعا.
2- مجمع البیان 6: 305- 308. م.

و عقوبت­های آنان را تنها خدا می داند. ابن انباری گفته است: خداوند امت­هایی از عرب و دیگر امت­ها را هلاک ساخته و آثار آنان را از بین برد و کسی جز خدا آن­ها را نمی شناسد. ابن مسعود هنگام قراءت این آیه گفته است : نسّابون - شجره نویسان - دروغ گفته اند. طبق این گفته آیه «و کسانی که بعد از آنانند را فقط می­داند» متشکل از مبتدا و خبر است. «دستانشان را به دهانشان بردند» یعنی از شدت خشم انگشت به دهان گزیده و یا اینکه دستان خود را به نشانه تکذیب پیامبران بر دهان آن­ها گذاشته­اند. یعنی برای ساکت کردن پیامبران با انگشت به دهان آنان اشاره کرده­اند و یا اینکه دستان خود را بر دهان خود گذاشته و از این طریق به پیامبران اشاره می کنند که ساکت باشید. شاید هر دو ضمیر در آیه به پیامبران باز گردد و به این معنا باشد که دستان پیامبران را گرفته و بر دهان­هایشان گذاشتند که ساکت شوند. پیامبران نیز که از آنان ناامید شده­اند سکوت می­کنند. تمام این تفسیرات زمانی صحیح است که منظور از دستان و دهان­ها معنای حقیقی آن­ها باشد. اما در معنای مجازی گفته شده است که منظور از دست برهان­ها و دلایلی است که پیامبران به زبان می­آورند که با نپذیرفتن آن گویی آن را به مکان خروج آن باز­می­گردانند چون این استدلالات از دهان یا شبیه آن یعنی صورت خارج می شود.

«شک کننده» یعنی ما را در خصوص شما به شک می­اندازد که شما خواستار ریاست بوده و با دروغ به فریبکاری می­پردازید. «از گناهانتان» یعنی برخی از گناهانتان، چرا که خداوند شرک را نمی­آمرزد. و گفته شده: توسعا بعض را به جای همگی آورده است.

ص:15

تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أی لم تکن أمة فیما مضی تسبق أجلها فتهلک قبل ذلک و لا تتأخر عن أجلها (1)فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ الشیع الفرق و الأمم. (2)إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ و ذلک أن کفار قریش کانوا ینکرون أن یرسل إلیهم بشر مثلهم فبین سبحانه أنه لا یصلح أن یکون الرسل إلی الناس إلا من یشاهدونه و یخاطبونه و یفهمون عنه و أنه لا وجه لاقتراحهم إرسال الملک فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ أی أهل العلم بأخبار من مضی من الأمم أو أهل الکتاب أو أهل القرآن لأن الذکر القرآن (3)

وَ یَقْرُبُ مِنْهُ مَا رَوَاهُ جَابِرٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ.

و قد سمی الله رسوله فی قوله ذِکْراً رَسُولًا علی أحد الوجهین و قوله بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ العامل فیه قوله أَرْسَلْنا و التقدیر و ما أرسلنا بالبینات (4)و الزبر أی البراهین و الکتب إلا رجالا و قیل فی الکلام إضمار و التقدیر أرسلناهم بالبینات.

أُولئِکَ أی الذین تقدم ذکرهم الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بالنبوة و غیرها مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ إنما فرق سبحانه ذکر نسبهم مع أن کلهم کانوا من ذریة آدم لتبیان مراتبهم فی شرف النسب فکان لإدریس شرف القرب من آدم و کان إبراهیم من ذریة من حمل مع نوح و کان إسماعیل و إسحاق و یعقوب من ذریة إبراهیم لما تباعدوا من آدم حصل لهم شرف إبراهیم و کان موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی من ذریة إسرائیل وَ مِمَّنْ هَدَیْنا قیل إنه تم الکلام عند قوله وَ إِسْرائِیلَ ثم ابتدأ و قال مِمَّنْ هَدَیْنا وَ اجْتَبَیْنا من الأمم قوم إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ

و رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ عُنِینَا بِهَا.

و قیل بل المراد به الأنبیاء الذین تقدم ذکرهم خَرُّوا سُجَّداً لله وَ بُکِیًّا أی باکین فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ الخلف البدل السیئ

ص: 17


1- مجمع البیان 6: 329. م.
2- مجمع البیان 6: 331. م.
3- قد استعمل الذکر بهذا المعنی فی مواضع کثیرة من القرآن منها فی آل عمران آیة 58 و 63 و 69، و سورة الحجر آیة 5 و 9 و یس آیة 69 و فصلت آیة 40 و القمر آیة 25 و الطلاق آیة 10 و القلم آیة 51.
4- مجمع البیان 6: 361- 362. م.

«تا زمانی مشخص» یعنی تا زمانی که خداوند آن را برای شما در نظر گرفته و در آن زمان شما را می­میراند. خداوند شما بندگان را سریع عقوبت و مؤاخذه نمی­کند. «با سلطنتی آشکار» یعنی با دلیلی آشکار و معتقدان به این قول بر این باورند که معجزاتی که پیامبران آورده­اند معجزه و برهان نیست؛ برخی نیز گفته اند : عده­ای خواستار معجزات پیشنهادی خود و چیزی غیر از معجزه­ای بودند که برای آنان ظاهر می­شد.

«ولی خدا منت می­نهد» یعنی با نبوت و معجزات به آن­ها نعمت می دهد. «ما را به راه­هایمان هدایت کرد» یعنی راه توکل را به ما شناساند و یا اینکه ما را به سوی شناخت و عبادت خود هدایت نمود. «آن برای کسی است که بترسد» یعنی این پیروزی از آن کسی است از زمان ایستادن در مقابل من برای حساب ترسیده باشد. «و از تهدید بترسد» یعنی مجازات من؛ و آن­ها می­گویند: «أو لتعودن» و این در حالی است که هرگز از ملتشان نبودند؟ شاید به این علت بوده که آن­ها گمان کرده­اند که جزئی از امت آنان بوده و یا اینکه به علت نشو و نما در میان آن­ها تصور کرده­اند که از جمله آنان به شمار می­آیند.

«طلب فتح کردند» یعنی پیامبران از خداوند طلب فتح و پیروزی نمودند. و نیز گفته شده که یعنی از خداوند خواستند تا میان آنان و امتشان حکم کند؛ چرا که فتح همان حکم است. در قولی دیگر آمده : برای کفار درخواست عذاب نمودند. «هر جبار لجوجی ناامید شد» یعنی هر متکبر لجوجی که از حق دوری کرده و آن را نپذیرد زیان می کند.(1)

«هلاک نکردیم» یعنی تاکنون هیچ قریه و روستایی را به خاطر عقوبت هلاک نکرده­ایم مگر اینکه زمان معلوم و مشخصی برای آنان در نظر گرفته شده که ناگزیر باید بدان تن دهند. پس مهلت دادن من (خداوند) به این کفار نباید آنان را غرّه و فریفته سازد. «ما

ص:16


1- . مجمع البیان 6 : 305-308

أی بقی بعد النبیین المذکورین قوم سوء من الیهود و من تبعهم أَضاعُوا الصَّلاةَ أی ترکوها أو أخروها عن مواقیتها و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فیما حرم علیهم فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا أی مجازاة الغی و قیل أی شرا و خیبة. (1)ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ أی لم یؤمن قبل هؤلاء الکفار مِنْ أهل قَرْیَةٍ جاءتهم الآیات التی طلبوها فأهلکناهم مصرین علی الکفر أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ عند مجیئها هذا إخبار عن حالهم و أن سبیلهم سبیل من تقدم من الأمم طلبوا الآیات فلم یؤمنوا بها و أهلکوا فهؤلاء أیضا لو أتاهم ما اقترحوا لم یؤمنوا و استحقوا عذاب الاستیصال و قد حکم الله فی هذه الأمة أن لا یعذبهم عذاب الاستیصال (2)فلذلک لم یجبهم فی ذلک و قیل ما حکم الله سبحانه بهلاک قریة إلا و فی المعلوم أنهم لا یؤمنون فلذلک لم یأت هؤلاء بالآیات المقترحة.

وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً الجسد المجسد الذی فیه الروح و یأکل و یشرب و قیل ما لا یأکل و لا یشرب ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ أی أنجزنا ما وعدناهم به من النصر و النجاة و الظهور علی الأعداء و ما وعدناهم به من الثواب فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ أی من المؤمنین بهم وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ علی أنفسهم بتکذیبهم الأنبیاء. (3)فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ أی أخرت عقوبتهم و أمهلتهم ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ أی بالعذاب فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ استفهام للتقریر أی فکیف أنکرت علیهم ما فعلوا من التکذیب فأبدلتهم بالنعمة نقمة و بالحیاة هلاکا فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أی و کم من قری أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ أی و أهلها ظالمون بالتکذیب و الکفر فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها أی خالیة من أهلها ساقطة علی سقوفها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ أی و کم من بئر باد أهلها و غار ماؤها و تعطلت من دلائها وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ أی و کم من قصر رفیع مجصص تداعی للخراب بهلاک أهله

ص: 18


1- مجمع البیان 6: 519. م.
2- حکم اللّه بذلک فی قوله: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» الأنفال: 33.
3- مجمع البیان 7: 39- 40. م.

تسبق من أمۀ: امتی سبقت نمی­گیرد» یعنی هیچ امتی تاکنون پیش از أجلش به هلاکت نرسیده است و اجلش به تأخیر نیز نیفتاده است.(1)

«فی شیع الأولین: در گروه­های اولیه» الشیع: فرقه­ها و امت­ها.(2)

«مگر مردانی که به آنان وحی می­کنیم» یعنی کفار قریش نمی­پذیرفتند که بشری مانند خودشان برای آنان به عنوان پیامبر فرستاده شود؛ لذا خداوند سبحان توضیح می­دهد که مصلحت آن است که برای مردم کسی فرستاده شود که وی را دیده، با اوصحبت کرده و سخنانش را بفهمند. خداوند همچنین می­فرماید که پیشنهاد آنان مبنی بر فرستادن فرشتگان وجهی ندارد.«پس از اهل ذکر سؤال کنید» یعنی عالمان به اخبار امت­های گذشته و یا اهل کتاب و یا اهل قرآن؛ چرا که منظور از ذکر، قرآن است. نزدیک به همین تفسیر را جابر و محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده­اند که ایشان فرمود: ما اهل ذکر هستیم. خداوند رسول خود را در آیه « ذکرا رسولا» ذکر نامیده است که مفهوم آن یکی از دو وجه ذکر شده است.

عامل جار و مجرور در «بالبینات و الزبر: با آیه­ها و کتاب­ها» فعل «أرسلنا: فرستادیم»

بوده و تقدیر آن این چنین است: ما أرسلنا بالبینات و الزبر إلا رجالا؛ یعنی تنها مردانی را همراه با دلایل و کتاب ها فرستادیم. برخی نیز معتقدند که یک ضمیر در آیه در تقدیر است و منظور ارسلناهم بالبینات بوده است؛ یعنی آن ها را با دلایل روشن فرستادیم.(3)

«آنان» یعنی همان کسانی که قبلا ذکر کردیم. «کسانی که خداوند به آنان نعمت داد» یعنی با نبوت یا چیز­های دیگر به آنان نعمت داد. «از پیامبرانی از ذریه آدم» هرچند تمام پیامبران از ذریه آدم بوده­اند اما خداوند نسب هر یک را برای روشن ساختن مراتب شرف و بزرگی نسبشان به طور جداگانه ذکر می­کند. شرافت ادریس به علت نزدیکی به آدم است و ابراهیم نیز از ذریه کسانی است که بر کشتی نوح سوار شدند. اسماعیل و اسحاق و یعقوب نیز از ذریه ابراهیم بودند که چون نسبت به آدم فاصله زمانی زیادی داشتند شرف ابراهیم برای آنان حاصل شده است. موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی نیز از ذریه اسرائیل هستند. «و از کسانی که هدایت کردیم» در این مورد گفته شده که سخن قبل تا « اسرائیل» به پایان رسیده و سخنی جدید آغاز شده که می فرماید: «ممن هدینا و اجتبینا: از کسانی که هدایت کرده و برگزیدیم» از امت­ها؛ قومی که «إذا تتلی علیهم آیات الرحمن: هنگامی که آیات خداوند رحمان بر ایشان تلاوت شود». از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: منظور از آیه ما هستیم. برخی نیز گفته اند که منظور انبیایی هستند که نامشان در قسمت­های قبلی آیه ذکر شده است. «خروا سجدا: به سجده افتادند» یعنی برای خدا سجده کردند. «و بکیّا» یعنی گریه کنان. «جانشین بد جایگزین ایشان شد» خلف: جانشین ناشایست و جایگزین بد؛

ص:17


1- . مجمع البیان 6: 329
2- . مجع البیان 6: 331
3- . مجمع البیان 6: 361- 362

و أصحاب الآبار ملوک البدو و أصحاب القصور ملوک الحضر و فی تفسیر أهل البیت علیهم السلام کم من بئر معطلة أی عالم لا یرجع إلیه و لا ینتفع بعلمه (1).

کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ خطاب للرسل کلهم أمرهم أن یأکلوا من الحلال وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً أی دینکم دین واحد و قیل هذه جماعتکم و جماعة من قبلکم واحدة کلکم عباد الله فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً أی تفرقوا فی دینهم و جعلوه کتبا دانوا بها و کفروا بما سواها کالیهود کفروا بالإنجیل و القرآن و النصاری بالقرآن و قیل أحدثوا کتبا یحتجون بها لمذاهبهم کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ أی کل فریق بما عندهم من الدین راضون یرون أنهم علی الحق. (2)وَزِیراً أی معینا علی تبلیغ الرسالة فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِیراً أی أهلکناهم إهلاکا بأمر فیه أعجوبة وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ أی بینا لهم أن العذاب نازل بهم إن لم یؤمنوا و قیل بینا لهم الأحکام فی الدین و الدنیا وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً أی أهلکنا إهلاکا علی تکذیبهم وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ یعنی قوم لوط أمطروا بالحجارة أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَها فی أسفارهم إذا مروا بهم فیعتبروا بَلْ کانُوا لا یَرْجُونَ نُشُوراً أی بل رأوها و إنما لم یعتبروا لأنهم لا یخافون البعث (3)وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ أی کانوا عقلاء یمکنهم التمییز بین الحق و الباطل بالنظر أو یحسبون أنهم علی هدی.

وَ ما کانُوا سابِقِینَ أی فائتین الله کما یفوت السابق حاصِباً أی حجارة و قیل ریحا فیها حصباء و هم قوم لوط و قیل هم عاد وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ و هم قوم شعیب وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا و هم قوم قارون. (4)وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا قوم نوح و فرعون و قومه (5)وَ أَثارُوا الْأَرْضَ أی قلبوها و حرثوها لعمارتها ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا إلی نفوسهم بالکفر بالله و تکذیب رسله السُّوای أی الخلة التی تسوء صاحبها إذا أدرکها و هی عذاب النار أَنْ کَذَّبُوا

ص: 19


1- مجمع البیان 7: 88. م.
2- مجمع البیان 7: 109. م.
3- مجمع البیان 7: 170. م.
4- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: و هو قارون.
5- مجمع البیان 8: 283. م.

یعنی بعد از پیامبران مذکور قومی نادرست از یهود و پیروان آنان به جا خواهند ماند.«نماز را ضایع کردند» به روایت از امام صادق علیه السلام یعنی نماز را ترک گفته و یا از زمان خود به تأخیر اندازند. «و از شهوت­ها پیروی کردند» تبعیت از چیز­هایی که برای آنان حرام شده است.«گمراه باقی خواهند ماند» یعنی مجازات گناه و برخی نیز گفته­اند یعنی شر و نا امیدی.(1)

«قبل از آنان ایمان نیاورد» یعنی قبل از این کفار، ایمان نیاورد. «از» اهل در تقدیر است. «قریۀ» آیاتی که می خواستند برای آنان آورده شد و در حالی که بر کفر خود مصر بودند آن­ها را به هلاکت رساندیم. «پس آیا آنان ایمان می­آورند» یعنی زمان آمدن آن. این جمله بیان حال آنان است و می­گوید که راه آنان نیز مانند راه امت­های پیشین است که آیاتی را طلب کرده ولی به آن ایمان نیاوردند و سپس هلاک شدند. این افراد نیز اگر آنچه در نظر دارند برایشان آورده شود باز ایمان نیاورده و مستحق عذاب نابودی می­شوند. خداوند در مورد این امت این­گونه حکم کرده است که با نابودی آن­ها را عذاب نکند، لذا این درخواست آنان را نیز (ارسال آیات مورد نظرشان) اجابت نکرد. در قول دیگری آمده است که خداوند برای اهل قریه­ای که معلوم است ایمان نخواند آورد به هلاکت حکم نکرده و به همین علت آیات مورد نظرشان را برای آنان نفرستاد.

«و ما آنان را جسد قرار ندادیم» جسد: شکل و هیأت مادی که روح داشته و می­خورد و می­آشامد. برخی نیز گفته­اند: چیزی که خورده و نوشیده نمی­شود.

«سپس به وعده­ای که به آنان داده بودیم عمل کردیم» یعنی به وعده ای که در مورد پیروزی، نجات، غلبه بر دشمنان و ثواب کارشان به آنان داده بودیم وفا نمودیم. «پس آنان را و هر کس را که بخواهیم نجات دادیم» یعنی کسانی که به آنان ایمان دارند. «و اسراف­کاران را هلاک کردیم» یعنی کسانی که با تکذیب انبیا بر نفس خود اسراف ورزیدند.(2)

«پس به کافران مهلت دادم» یعنی به کافران مهلت داده و عقوبتشان را به تعویق انداختم. «سپس آنان را فرا­گرفتم» یعنی با عذاب. «پس چگونه بود انکار» استفهام در این آیه مفهوم تقریر دارد یعنی چگونه تکذیبی که انجام دادند را انکار کردم و نعمت آنان را به نقمت و حیات آنان را به هلاک تبدیل نمودم؟ «چه­ بسیار قریه­ای» قریه مفرد آورده شده ولی منظور جمع آن است و معنی آن «چه بسیار روستاها!» می باشد.«آن را هلاک کردیم در حالی­که ظالم بود» یعنی اهل آن قریه­ها به واسطه تکذیب و کفر ظالم بودند. «پس ستون­های آن ویران است» یعنی خالی از سکنه است و سقف خانه­های آن فرو ریخته است. «و بئر معطلة: و چاه بی­استفاده» یعنی چه بسیار چاه­های آبی که آب آن فرو نشسته و اهل آن نابود شده­اند؛ که در اثر آن نیز سطل­ها و دلو­های آب کشیدن معطل و بی استفاده مانده است. «و قصر محکم» یعنی چه بسیار قصر های بزرگ و گچ اندود شده­ای که پس از هلاکت اهل آن، ویران شده است.

ص:18


1- . ممجمع البیان 6: 519
2- . مجمع البیان 7: 39-40

أی لتکذیبهم وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ أی دفعنا السوء و العذاب عن المؤمنین و کان واجبا علینا نصرهم بإعلاء الحجة و دفع الأعداء عنهم. (1)وَ إِذْ أَخَذْنا أی و اذکر یا محمد حین أخذ الله المیثاق مِنَ النَّبِیِّینَ خصوصا بأن یصدق بعضهم بعضا و یتبع بعضهم بعضا و قیل أخذ میثاقهم علی أن یعبدوا الله و یدعوا إلی عبادة الله و أن یصدق بعضهم بعضا و أن ینصحوا لقومهم وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ خص هؤلاء بالذکر لأنهم أصحاب الشرائع وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً أی عهدا شدیدا علی الوفاء بما حملوا من إعباء الرسالة و قیل علی أن یعلنوا أن محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله و یعلن محمد صلی الله علیه و آله أن لا نبی بعده. (2)وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ فیجازی من کذب رسله و ینصر من کذب من رسله. (3)وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ أی و ما من أمة من الأمم الماضیة إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ أی إلا مضی فیها مخوف یخوفهم و فی هذا دلالة علی أنه لا أحد من المکلفین إلا و قد بعث إلیه الرسول و أنه سبحانه أقام الحجة علی جمیع الأمم بالبینات (4)قال البیضاوی بالمعجزات الشاهدة علی نبوتهم وَ بِالزُّبُرِ کصحف إبراهیم وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ کالتوراة و الإنجیل علی إرادة التفصیل دون الجمع و یجوز أن یراد بهما واحد و العطف لتغایر الوصفین فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ أی إنکاری بالعقوبة. (5)یا حَسْرَةً قال الطبرسی أی یا ندامة عَلَی الْعِبادِ فی الآخرة باستهزائهم بالرسل فی الدنیا أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ أی أ لم یروا أن القرون التی أهلکناهم لا یرجعون إلی الدنیا (6)وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا أی سبق الوعد منا إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ فی الدنیا و الآخرة علی الأعداء بالقهر و الغلبة و بالحجة الظاهرة و قیل معناه سبقت کلمتنا لهم بالسعادة ثم ابتدأ فقال إِنَّهُمْ أی إن المرسلین لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ و قیل عنی بالکلمة قوله لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی (7)قال الحسن المراد بالآیة نصرتهم فی الحرب فإنه لم یقتل

ص: 20


1- مجمع البیان 8: 309. م.
2- مجمع البیان 8: 339. م.
3- مجمع البیان 8: 400. م.
4- مجمع البیان 8: 405. م.
5- أنوار التنزیل 2: 123.
6- مجمع البیان 8: 422 و 423. م.
7- المجادلة: 21.

اهل چاه­های آب همان رؤسای بادیه نشین بوده و اهل قصر­ها نیز پادشاهان متمدن و شهر­نشین بوده­اند. در تفسیر اهل بیت علیهم السلام آمده است: منظور از (بئر معطلۀ: چاه بی­استفاده) عالمی است که کسی به وی مراجعه نکرده و از علمش به کسی نفعی نمی رسد.(1)

«از طیبات بخورید» خطاب به تمام پیامبران است که به آن­ها امر می­کند از چیز­های حلال بخورند. «و إن هذه أمتکم أمۀ واحدة: این امت شما امت واحدی است.» یعنی دین شما دینی واحد است و گفته شده: این گروه شماست و گروهی نیز قبل از شما بوده اند که همگی واحد و از بندگان خدا هستید. «کار [دین]شان را میان

خود قطعه قطعه کردند [و] دسته دسته شدند» یعنی در دینشان دچار تفرقه شده و کتاب­های ساختگی نوشته که به آن نزدیک شده و به غیر از آن کفر می­ورزیدند. نمونه این قوم یهود هستند که به انجیل و قرآن کفر ورزیدند. نصاری نیز قرآن را نپذیرفتند. در تفسیری دیگر آمده: کتاب­هایی از خود ساختند و در خصوص مذاهبشان به آن استناد می­کردند. «هر حزبی به آنچه دارد شاد است» یعنی هر گروهی به دینی که دارد راضی است و گمان می­کند که همان حق است.(2)

«وزیر» یعنی یار و یاور در ابلاغ رسالت. «فدمرناهم تدمیرا: آنان را ویران کردیم» یعنی آن­ها را با فرمانی شگفت انگیز به هلاکت رساندیم. «و کلا ضربنا له الأمثال» یعنی برای آنان توضیح دادیم که اگر ایمان نیاورند بر آنان عذاب نازل خواهد شد. در نظر دیگری آمده است: یعنی احکام دین و دنیا را برای آنان بیان نمودیم. «همه را زیر و زبر کردیم» یعنی آن­ها را به خاطر تکذیبشان به هلاکت رساندیم. «و قطعا بر شهری که باران بلا بر آن بارانده شد گذشته اند» منظور قوم لوط است که از آسمان بر آنان بارانی از سنگ بارید. « مگر آن را ندیده اند» یعنی آیا در سفرهای خود به هنگام عبور از این قریه چنین حوادثی را ندیدند تا عبرت بگیرند؟ «ولی امید به زنده شدن ندارند» یعنی آن­ها دیدند اما عبرت نگرفتند چون از روز قیامت و برانگیخته شدن نمی­ترسند.(3)

«و اهل بصیرت بودند» یعنی عاقل بوده و می­توانستند با تفکر بین حق و باطل را تشخیص دهند و یا به این معنا که گمان می­کردند هدایت شده­اند.

«مانند پیشینیان نبودند» یعنی مانند گذشتگان خدا را از دست داده باشند. «حاصب» یعنی سنگ و در قولی دیگر یعنی بادی که سنگ ریزه به همراه دارد و به طور کلی منظور قوم لوط است و برخی نیز معتقدند منظور قوم عاد است. «و برخی از آنان را فریاد فرا­گرفت» منظور قوم شعیب است و «برخی از آنان را در زمین فرو بردیم» منظور از آن ها قوم قارون است.

«برخی از آنان را غرق کردیم» قوم نوح، فرعون و قومش.(4)

«زمین را زیر و رو کردند» یعنی زمین را زیر رو کرده و شخم زدند تا آن را آباد سازند. «آنگاه فرجام کسانی که بدی کردند» منظور این است که با کفر به خدا و تکذیب پیامبران به نفس خود بدی کردند. «السوأی» یعنی دوستی که چون به دوست خود برسد به وی بدی کند و منظور عذاب آتش است. «که تکذیب کردند»

ص:19


1- . مجمع البیان7: 88
2- . مجمع البیان 7: 109
3- . مجمع البیان 7: 170
4- . مجمع البیان 8: 283

نبی قط فی الحرب و إن مات نبی أو قتل قبل النصرة فقد أجری الله تعالی العادة بأن ینصر قومه من بعده فیکون فی نصرة قومه نصرة له و قال السدی المراد النصرة بالحجة وَ إِنَّ جُنْدَنا أی المؤمنین أو المرسلین لَهُمُ الْغالِبُونَ بالقهر أو بالحجة وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ أی سلام و أمان لهم من أن ینصر علیهم أعداءهم و قیل هو خبر و معناه أمر أی سلموا علیهم کلهم لا تفرقوا بینهم (1).

وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ قال البیضاوی أی لیس الحین حین مناص زیدت علیها تاء التأنیث للتأکید أُولئِکَ الْأَحْزابُ یعنی المتحزبین علی الرسل الذین جعل الجند المهزوم منهم فَحَقَّ عِقابِ أی فوجب علیهم عقابی. (2)وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ و الذین تحزبوا علی الرسل و ناصبوهم بعد قوم نوح وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ من هؤلاء لِیَأْخُذُوهُ لیتمکنوا من إصابته بما أرادوا من تعذیب و قتل من الأخذ بمعنی الأسر لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ لیزیلوه به فَکَیْفَ کانَ عِقابِ فإنکم تمرون علی دیارهم و هو تقریر فیه تعجیب. (3)وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ

قال الطبرسی رحمه الله روی عن علی علیه السلام أنه قال بعث الله نبیا أسود لم یقص علینا قصته.

و اختلف الأخبار فی عدد الأنبیاء فروی فی بعضها أن عددهم مائة ألف و أربعة و عشرون ألفا و فی بعضها أن عددهم ثمانیة آلاف نبی أربعة آلاف من بنی إسرائیل و أربعة آلاف من غیرهم بِآیَةٍ أی بمعجزة و دلالة (4).

فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قال البیضاوی أی بالعذاب فی الدنیا و الآخرة قُضِیَ بِالْحَقِّ بإنجاء المحق و تعذیب المبطل(5).

فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ و استحقروا علم الرسل و المراد بالعلم عقائدهم الزائغة و شبههم الداحضة أو علم الأنبیاء و فرحهم به ضحکهم منه و استهزاؤهم به و یؤیده وَ حاقَ بِهِمْ ما

ص: 21


1- مجمع البیان 8: 462. م.
2- أنوار التنزیل 2: 137 و 138. و لم نجد الجملة الأخیرة فیه. م.
3- أنوار التنزیل 2: 149. م.
4- مجمع البیان 8: 533. م.
5- أنوار التنزیل 2: 156. م.

یعنی به علت تکذیبشان. «پیروزی مؤمنان بر ما حق بود» یعنی بدی و عذاب را از مؤمنان دور کردیم و یاری آنان با اقامه حجت و دلیل و همچنین دور ساختن دشمنان از آنان بر ما واجب است.(1)

«و آن­گاه که گرفتیم» یعنی ای محمد به یاد آور زمانی را که خداوند به طور ویژه از تمام پیامبران تعهد گرفت که یگدیکر را تأیید نموده و از هم تبعیت نمایند. در قولی دیگر آمده است: از آنان تعهد گرفته شد تا خدا را عبادت کرده و مردم را به بندگی خداوند دعوت نمایند. یکدیگر را تصدیق و تأیید کرده و قوم خود را نصیحت و راهنمایی نمایند. «از تو و از نوح» نام این پیامبران را به طور جداگانه ذکر کرده است چرا که دارای کتاب و شریعت بودند. «از آنان تعهد محکمی گرفت» یعنی از آن­ها پیمانی سخت و محکم گرفت تا به باری که از رسالت بر دوش دارند وفادار باشند. و نیز گفته شده است: پیمان گرفته شد که اعلام کنند که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، پیامبر خداست و پس از او پیامبری نخواهد بود.(2)

«و همه امور به سوی خدا باز­می­گردد» یعنی هر کس پیامبران خدا را تکذیب کرده و تکذیب کنندگانشان را یاری دهد مجازات می شود.(3)

«و امتی نیست» یعنی هیچ امتی از امت های پیش نیست. «مگر اینکه بیم­دهنده­ای در آن بوده است» یعنی مگر اینکه بیم­دهنده­ای در میان آنان بوده که آن­ها را بر حذر می­داشته است. این معنی بر این مسأله دلالت می­کند که برای تمام مکلفین، پیامبر فرستاده شده و خداوند سبحان با برهان و جحت­های روشن بر تمام امت­ها اقامه دلیل کرده است.(4)

بیضاوی گفته است: منظور از نذیر معجزاتی است که شاهد بر نبوت پیامبران است. «و با زبر» مانند صحف ابراهیم. «و با کتاب منیر» مانند تورات و انجیل که ذکر جداگانه هریک به منظور تفصیل است و نه جمع است که البته می تواند منظور از هر دو یکی بوده و عطف آن­ها به یکدیگر نیز به علت تفاوت در اوصاف باشد. « پس انکار چگونه است» یعنی انکار من با عقوبت.(5)

«یا حسرۀ» طبرسی گفته است: ای ندامت و پشیمانی. «بر بندگان» یعنی وای بر بندگان در آخرت! که به علت استهزا و به سخره گرفتن پیامبران در دنیا حسرت خواهند خورد. «که آن­ها به سویشان باز­نمی­گردند» یعنی آیا ندیدند که قرن­ها و سده­هایی که به امر ما سپری شد دیگر به دنیا باز نمی­گردند.(6)

«و قطعا فرمان ما در باره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است» یعنی وعده ما پیش از این تحقق یافته است. «که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد» یعنی آن­ها در دنیا و آخرت با چیرگی بر دشمنان و برهان­های روشن یاری می­شوند. و نیز گفته شده: یعنی پیش از این با سعادتمند کردن آن­ها کلام ما جاری شده و به پایان رسیده و سپس جمله­ای جدید را آغاز می­کند و می­گوید: «همانا آنان» یعنی مرسلین «که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد» گفته شده که منظور از کلمه و فرمان این آیه است: «لأغلبن أنا و رسلی: حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید»(7)

حسن گفته است: منظور از آیه یاری آنان در جنگ است چرا که

ص:20


1- . مجمع البیان 8: 309
2- . مجمع البیان 8: 339
3- . مجمع البیان 8: 400
4- . مجمع البیان 8: 405
5- . انوار التنزیل 2: 123
6- . مجمع البیان 8: 422 و 423، م
7- . مجادله/21

کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ و قیل الفرح أیضا للرسل شکرا لله علی ما أوتوا من العلم بَأْسَنا أی شدة عذابنا فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ لامتناع قبوله حینئذ سُنَّتَ اللَّهِ أی سن الله ذلک سنة ماضیة فی العباد (1)شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی أی شرع لکم من الدین دین نوح و محمد صلی الله علیه و آله و من بینهما من أرباب الشرائع و هو الأصل المشترک فیما بینهما المفسر بقوله أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ و هو الإیمان بما یجب تصدیقه و الطاعة فی أحکام الله وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ و لا تختلفوا فی هذا الأصل أما فروع الشرائع فمختلفة وَ ما کانَ لِبَشَرٍ و ما صح له أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً کلاما خفیا یدرکه بسرعة لأنه تمثل (2)لیس فی ذاته مرکبا من حروف مقطعة تتوقف علی تموجات متعاقبة و هو ما یعم المشافهة به کما روی فی حدیث المعراج و المهتف به کما اتفق لموسی فی طوی و الطور لکن عطف قوله أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ علیه یخصه بالأول و قیل المراد به الإلهام و الإلقاء فی الروع و الوحی المنزل به إلی الرسل (3)فیکون المراد بقوله أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ أو یرسل إلیه نبیا فیبلغ إلیه وحیه کما أمره و علی الأول المراد بالرسول الملک الموحی إلی الرسول. (4)وَ إِخْوانُ لُوطٍ أی قومه لأنهم کانوا أصهاره (5)فَحَقَّ وَعِیدِ فوجب و حل علیه وعیدی (6)عاداً الْأُولی القدماء لأنهم أولی الأمم هلاکا بعد نوح و قیل عاد الأولی قوم هود و عاد الأخری إرم فَما أَبْقی الفریقین أَظْلَمَ وَ أَطْغی أی من الفریقین لأنهم کانوا یؤذونه و ینفرون عنه و یضربونه حتی لا یکون به حراک وَ الْمُؤْتَفِکَةَ قری قوم لوط (7)أَهْوی بعد أن رفعها فقلبها فَغَشَّاها ما غَشَّی فیه تهویل و تعمیم لما أصابهم (8)

ص: 22


1- أنوار التنزیل 2: 382. م.
2- کذا فی الکتاب، و فی المصدر: لانه تمثیل. م.
3- فی المصدر: أو الوحی المنزل به علی الرسل. م.
4- أنوار التنزیل 2: 402. م.
5- قال الطبرسیّ: سماهم إخوانه لکونهم من نسبه. م.
6- أنوار التنزیل 2: 465. م.
7- فی المصدر: و القری التی ائتفکت بأهلها ای انقلبت و هی قری قوم لوط. م.
8- أنوار التنزیل 2: 447. م.

هیچ پیامبری در جنگ کشته نشده است. اگر پیامبری نیز قبل از این یاری وپیروزی کشته شده و یا در گذشته باشد خداوند طبق همین منوال قوم وی را یاری می کند؛چرا­که پیروزی قوم رسول پیروزی خود اوست. سدّیّ گفته است: منظور از نصرت یا همان یاری وپیروزی، حجت و برهان است. «و هرآینه سپاه ما» یعنی مؤمنین یا مرسلین. «بر آنان چیره­اند» یا با غلبه و چیرگی و یا با حجت و برهان. «وسلام بر مرسلین» یعنی آن­ها در برابر اینکه دشمنانشان بر ایشان پیروز شوند از سلامت و امنیت برخوردار هستند. در نظری دیگر آمده است که سلام خبر است و مفهوم امر دارد؛ یعنی بر تمام آنان و بدون تفاوت قائل شدن میانشان درود و سلام بفرستید.(1)

«ولات حین مناص: دیگر مجال گریز نبود » بیضاوی گفته است: یعنی اکنون زمان گریز نیست و تاء تأنیث برای تأکید به لا اضافه شده است. «آن احزاب» یعنی کسانی که علیه پیامبران تشکیل حزب و گروه داده و همان ارتش شکست خورده هستند. «پس عقاب محقق شد» یعنی عقوبت من بر آنان واجب است.(2)

«و احزاب بعد از ایشان» یعنی کسانی که علیه پیامبران تشکیل حزب داده و پس از قوم نوح با این پیامبران به خصومت و دشمنی پرداختند. «و هر امتی تلاش کرد» یعنی هر امتی از این­ها. «تا آن را بگیرند» تا بتوانند هر آنچه از عذاب و قتل می­خواهند بر پیامبران وارد سازند؛ أخذ نیز به معنای اسارت است. «تا حق را با آن باطل کنند» تا از این طریق حق را از بین ببرند. «پس چگونه بود عقاب» پرسشی است که مفهوم تقریر و تعجب دارد؛ یعنی زمانی که بر دیار آنان گذر کردید عقاب آن­ها را چگونه دیدید؟(3)

«و داستان برخی را برای تو ذکر نکردیم» طبرسی رحمۀ الله علیه گفته است: از امام علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: خداوند پیامبری سیاه پوست مبعوث گردانیده که قصه وی را برای ما در قرآن حکایت نکرده است. در مورد تعداد پیامبران روایات مختلفی در دست است که برخی گفته اند تعداد آنان 124 هزار و برخی دیگر گفته اند 8000 نفر بوده اند که 4000 نفر از آنان پیامبران بنی اسرائیل و 4000 نفر دیگر از دیگر امت­ها بوده اند. «با آیه­ای» یعنی با معجزه و دلالت.(4)

«و آن­گاه که آمد خداوند ویران کرد» بیضاوی گفته است: یعنی با عذاب در دنیا و آخرت. «برسد به حق داوری می شود» یعنی با نجات صاحب حق و عذاب اهل باطل.(5)

«به آنچه نزدشان بود خوشحال شدند» علم پیامبران را تحقیر کرده و منظور از علم نیز یا عقاید باطل و شبهه­های غیر منطقی آنان است و یا علم پیامبران. منظور از فرح و خوشحالی نیز به سخره گرفتن است. مؤید این قول نیز این آیه است: «و حاق بهم ما

ص:21


1- . مجمع البیان 8: 462
2- . انوار التنزیل 2: 137 و 138، اما جمله آخر در این منبع نیامده است.
3- . انوار التنزیل 2: 149
4- . مجمع البیان 8: 533
5- . انوار التنزیل 2: 156

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا أی الملائکة إلی الأنبیاء أو الأنبیاء إلی الأمم بِالْبَیِّناتِ بالحجج و المعجزات وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ لیبین الحق و یمیز صواب العمل وَ الْمِیزانَ لیسوی به الحقوق و یقام به العدل کما قال لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ و إنزاله إنزال أسبابه و الأمر بإعداده و قیل أنزل المیزان إلی نوح و یجوز أن یراد به العدل لیقام به السیاسة و یدفع به الأعداء.

وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ بأن استنبأناهم و أوحینا إلیهم الکتاب و قیل المراد بالکتاب الخط فَمِنْهُمْ أی من الذریة أو من المرسل إلیهم (1).

کَتَبَ اللَّهُ (2)فی اللوح لَأَغْلِبَنَّ أی بالحجة (3).

بِالْخاطِئَةِ أی الخطاء أو بالفعلة أو الأفعال ذات الخطاء أَخْذَةً رابِیَةً (4)زائدة فی الشدة زیادة أعمالهم فی القبح. (5)فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً قال الطبرسی أی لا یطلع علی الغیب أحدا من عباده إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یعنی الرسل فإنه یستدل علی نبوتهم بأن یخبروا بالغیب لیکون آیة معجزة لهم و معناه إلا من ارتضاه و اختاره للنبوة و الرسالة فإنه یطلعه علی ما شاء من غیبه فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً و الرصد الطریق أو جمع راصد بمعنی الحافظ أی یجعل له إلی علم من کان قبله من الأنبیاء و السلف و علم ما یکون بعده طریقا أو یحفظ الذی یطلع علیه الرسول فیجعل بین یدیه و خلفه رصدا من الملائکة یحفظون الوحی من أن تسترقه الشیطان فتلقیه إلی الکهنة و قیل رصدا من بین یدی الرسول و من خلفه و هم الحفظة من الملائکة یحرسونه عن شر الأعداء و کیدهم و قیل المراد به جبرئیل علیه السلام أی یجعل من بین یدیه و من خلفه رصدا کالحجاب تعظیما لما یتحمله

ص: 23


1- أنوار التنزیل 2: 212. م.
2- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه فی التلخیص: المراد بالکتابة هاهنا الحکم و القضاء و انما کنی تعالی عن ذلک بالکتابة مبالغة فی وصف ذلک الحکم بالثبات، و أن بقاءه کبقاء المکتوبات.
3- أنوار التنزیل 2: 215. م.
4- قال السیّد قدّس سرّه: المراد بالرابیة هاهنا الغالبة القاهرة من قولهم: ربا الشی ء: اذا زاد، و الرباء مأخوذ من هذا، فکأن تلک الآخذة کانت قاهرة لهم و غالبة علیهم.
5- أنوار التنزیل 2: 235. م.

کانوا به یستهزءون: آنچه را که مسخره می کردند آنان را فرو خواهد گرفت». همچنین گفته شده که این فرح برای پیامبران همان تشکر از خداوند برای علمی است که به آنان داده است. « عذاب ما» یعنی شدت عذاب ما. «به آنان نفع نرساند» به علت نپذیرفتن آن در آن زمان. «سنت الله» یعنی خداوند آن را سنت قاطع در میان بندگان خود قرار داد.(1)

«از دین آنچه را که بدان توصیه کرده برای شما شرع قرار داد» یعنی در مورد دین خداوند شریعت نوح و محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر پیامبران صاحب شریعت ما بین آن دو را برای شما قرار داد و اصل مشترک میان این دو پیامبر نیز همان دین است. این گفته با آیه بعد نیز تفسیر می شود که می فرماید: «که دین را به­پا دارید» و دین همان اطاعت از احکام خدا و ایمان به چیزی است که تأیید آن واجب است. «در آن متفرق نشوید» یعنی در این اصل دچار اختلاف و تفرقه نشوید؛ ولی فروع شریعت­ها مختلف است. «برای بشری نبود» برای بشر صحیح نیست که «خدا جز با وحی با وی سخن گوید» وحی کلام پنهانی است که بشر آن را به سرعت درک می کند چرا که نوعی ظهور و جلوه است. وحی ذاتا مرکب از حروف جداگانه­ای که در پی هم بیایند و معنایی را القا کنند نیست بلکه کسی را که با او سخن گفته می­شود؛ مانند روایتی که در خصوص معراج وجود دارد، و کسی را که با فریاد مورد خطاب واقع می­شد؛ مانند خطاب موسی در طور و طوی، در بر­می­گیرد. در این جا عطف «یا از پشت حجاب» نوع وحی را مختص نوع اول یعنی صحبت با مخاطب می­سازد. برخی نیز معتقدند: منظور الهام و به وحشت انداختن است و وحی چیزی است که تنها به پیامبران نازل می­شود. منظور از آیه «یا پیامبری را فرستاده و با اذن خود هر آنچه بخواهد به وی وحی کند» این است که خداوند فرستاده­ای را به سوی پیامبر خود می­فرستد تا آن­چنان که به وی امر شده وحی خداوند را به پیامبر برساند. در این صورت منظور از رسول فرشته وحی است که بر رسول نازل می شود.(2)

«و برادران لوط» یعنی قوم لوط؛ و آن­ها را براداران لوط خوانده است چون داماد­ها و از اقوام لوط بودند. «پس تهدید حق است» پس بیم و هشدار من واجب شده و بر وی نازل شد.(3)

«عادیان قدیم» یعنی قدما؛ چرا که آنان پس از نوح از اولین امت­هایی هستند که به هلاکت رسیدند. برخی نیز گفته­اند: منظور از عاد اولی، قوم هود و منظور از عاد اخری(دیگر) ارم است. «چیزی که ماندگار­تر است» یعنی باقی تر از این دو گروه(عاد اولی و اخری). «ظلم و طغیان کرد» یعنی ظالم تر از این دو گروه؛ چرا که آن­ها از لوط نفرت داشته و وی را آزار می­دادند و گاهی نیز او را تا جایی مورد ضرب و شتم قرار می­دادند که دیگر توان حرکت نداشت. «و المؤتکفۀ: شهر­های سدوم و عاموره» روستا­های قوم لوط. « أهوی» پس از آنکه آن روستاها را زیر و رو و دگرگون ساخت. «فغشها ما غشی: پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند» در سیاق این آیه نوعی تهویل و تعمیم در خصوص آنچه برای قوم لوط اتفاق افتاد وجود دارد.(4)

ص:22


1- . انوار التنزیل 2: 382
2- . انوار التنزیل2: 402، م
3- . انوار التنزیل2: 465، م
4- . انوار التنزیل2: 447

من الرسالة کما جرت عادة الملوک بأن یضموا إلی الرسول جماعة من خواصهم تشریفا له و هذا کما

روی أن سورة الأنعام نزلت و معها سبعون ألف ملک.

لِیَعْلَمَ الرَّسُولُ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا یعنی الملائکة قال سعید بن جبیر ما نزل جبرئیل بشی ء من الوحی إلا و معه أربعة من الملائکة حفظة فیعلم الرسول أن قد أبلغ الرسالة علی الوجه الذی قد أمر به و قیل لیعلم من کذب الرسل أن الرسل قد أبلغوا رسالات الله و قیل لیعلم محمد أن الرسل قبله قد أبلغوا رسالات ربهم کما أبلغ هو إذ کانوا محروسین محفوظین بحفظ الله و قیل لیعلم الله أن قد أبلغوا و معناه لیظهر المعلوم علی ما کان سبحانه عالما به و قیل أراد لیبلغوا فجعل بدل ذلک قوله لیعلم إبلاغهم توسعا کما یقول الإنسان ما علم الله ذلک منی أی ما کان ذلک أصلا لأنه لو کان لعلم الله وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ أی أحاط الله علما بما لدی الأنبیاء و الخلائق وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً أی أحصی ما خلق الله و عرف عددهم لم یفته علم شی ء حتی مثاقیل الذر و الخردل. (1)هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ أی هل بلغک أخبار الجنود الذین تجندوا علی أنبیاء الله و قیل أراد قد أتاک. (2)سَوْطَ عَذابٍ أی فجعل سوطه الذی ضربهم به العذاب أو قسط عذاب کالعذاب بالسوط الذی یعرف مقدار ما عذبوا به و قیل أجری علی العذاب اسم السوط مجازا شبه الله العذاب الذی أحله بهم بانصباب السوط و تواتره علی المضروب (3).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً قَالَ قَبْلَ نُوحٍ عَلَی مَذْهَبٍ وَاحِدٍ فَاخْتَلَفُوا فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ (4)

«2»

فس، تفسیر القمی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی الْآیَةَ لَفْظُ الْآیَةِ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ إِنَّمَا فَضَّلَهُمْ عَلَی عَالَمِی زَمَانِهِمْ وَ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام نَزَلَ وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَی الْعَالَمِینَ (5)

ص: 24


1- مجمع البیان 10: 374. م.
2- مجمع البیان 10: 469. م.
3- مجمع البیان 10: 487. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 61. م.
5- هذه الروایة و أمثالها ممّا ورد فی تحریف القرآن من الاخبار الشواذ التی لا تقاوم ما اجتمع علیه الشیعة الإمامیّة و غیرهم من عدم تحریف القرآن، و أن ما بأیدینا الیوم هو المنزل علی نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم، مع أن جلها مراسیل و ضعاف.

«همانا ما پیامبرانمان را فرستادیم» یعنی ملائکه را به سوی انبیا فرستادیم و یا اینکه انبیا را به سوی امت­ها فرستادیم. «با بینات» با حجت­ها و معجزات. «و با آنان کتاب را نازل کردیم» تا حق را روشن و آشکار نموده و کارهای نیکو و درست را از سایر کار­ها جدا سازد. «و میزان» تا به وسیله آن حقوق خلق داده شده و عدالت اجرا شود. نظیر آن، آیه«تا مردم قسط را به پا­دارند» است که وسیله برپایی قسط (یعنی میزان) را به جای خود آن آورده تا به فراهم ساختن اسباب اجرای عدالت فرمان دهد. وگفته شده: خداوند میزان را بر نوح نازل کرد و ممکن است منظور از آن عدل باشد که به وسیله آن نیز سیاست­ها اتخاذ شده و دشمنان رانده می­شوند.

«در ذریه آن دو نبوت و کتاب قرار دادیم» از آنها طلب نبوت کردیم و کتاب را بر آنان وحی نمودیم. و نیز گفته شده: منظور از کتاب خط است. «پس از میان آنان» یعنی از ذریه و یا از کسانی که پیامبر به سوی آنان فرستاده شده است.(1)

«خداوند نوشت» در لوح نوشته است. «یقینا چیره شدند» یعنی با حجت.(2)

«با خطا» یعنی خطا، یا با یک بار انجام دادن و یا کارهای خطا. « أخذة رابیة: و [خدا هم] آنان را به گرفتنی سخت فرو گرفت» رابیه یعنی زشتی و پلیدی اعمال آن­ها شدت گرفته است.(3)

«و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند» طبرسی گفته است: یعنی هیچ یک از بندگان خداوند از غیب آگاه نمی­شوند. «جز پیامبری را که از او خشنود باشد» یعنی پیامبران، خداوند از این طریق که پیامبران از غیب خبر دهند بر نبوت آنان استدلال کرده و خبر از غیب را معجزه آنان قرار می­دهد. معنی آیه نیز این است که : مگر کسی که خداوند از او راضی بوده و وی را برای نبوت و رسالت برگزیده باشد که در این صورت آن پیامبر را از هر چه از غیب بخواهد مطلع می­سازد. «[در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت» رصد: راه یا جمع راصد و به معنی حافظ؛ یعنی برای وی راهی به روی علم انبیای پیشین و پیامبران پس از وی قرار می­دهد. یا به این معنی که از اطلاعاتی که به پیامبر داده می­شود محافظت می­کند و در پیش و پس او حافظانی از ملائکه قرار می­دهد که از وحی محافظت می­کنند تا شیاطین آن را سرقت نکرده و به پیشگویان انتقال ندهند. در قول دیگری آمده است که : حافظانی از ملائکه در پیش و پس پیامبر قرار می­دهد تا او را از شر و حیله دشمنان محافظت کنند. برخی نیز معتقدند که منظور جبرئیل است؛ یعنی برای تعظیم و احترام به وحیی که جبرئیل حامل آن است در پشت و مقابل پیامبر صفی از فرشتگان مانند حجاب قرار می­دهد.

ص:23


1- . انوار التنزیل 2: 212
2- . انوار التنزیل 2: 215
3- . انوار التنزیل 2: 235

فَأَسْقَطُوا آلَ مُحَمَّدٍ مِنَ الْکِتَابِ (1).

«3»

فس، تفسیر القمی ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی أَیْ إِنَّ عِیسَی علیه السلام لَمْ یَقُلْ لِلنَّاسِ إِنِّی خَلَقْتُکُمْ فَکُونُوا عِبَاداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ قَالَ لَهُمْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ أَیْ عُلَمَاءَ قَوْلُهُ وَ لا یَأْمُرَکُمْ قَالَ کَانَ قَوْمٌ یَعْبُدُونَ الْمَلَائِکَةَ وَ قَوْمٌ مِنَ النَّصَارَی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی رَبٌّ وَ الْیَهُودُ قَالُوا عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ: «لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً» (2)

«4»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ الْآیَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ أَنْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ یَنْصُرُوهُ وَ یُخْبِرُوا أُمَمَهُمْ بِخَبَرِهِ.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً مِنْ لَدُنْ آدَمَ فَهَلُمَّ جَرّاً إِلَّا وَ یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا وَ یَنْصُرُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ یَعْنِی بِرَسُولِ اللَّهِ وَ لَتَنْصُرُنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لَهُمْ فِی الذَّرِّ: «أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی أَیْ عَهْدِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ اللَّهُ لِلْمَلَائِکَةِ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ» وَ هَذِهِ مَعَ الْآیَةِ الَّتِی فِی سُورَةِ الْأَحْزَابِ فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ الْآیَةُ الَّتِی فِی سُورَةِ الْأَعْرَافِ قَوْلُهُ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ قَدْ کُتِبَتْ هَذِهِ الثَّلَاثُ آیَاتٍ فِی ثَلَاثِ سُوَرٍ (3).

«5»

فس، تفسیر القمی وَ لَوْ أَشْرَکُوا یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ الَّذِینَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ- فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ یَعْنِی أَصْحَابَهُ وَ قُرَیْشاً وَ الَّذِینَ أَنْکَرُوا بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام «فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً» (4)یَعْنِی شِیعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (5).

«6»

فس، تفسیر القمی فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ یَعْنِی فِی أَفْوَاهِ الْأَنْبِیَاءِ.

وَ حَدَّثَنِی أَبِی رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ آذَی جَارَهُ طَمَعاً فِی مَسْکَنِهِ وَرَّثَهُ اللَّهُ دَارَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قالَ الَّذِینَ

ص: 25


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 90- 91. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 96. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 96. م.
4- فی المصدر: قوما لیسوا بها بکافرین.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 197. م.

درست مثل عادت پادشاهان که گروهی از خواص را جهت احترام به فرستاده به او ملحق می­کنند. مشابه همین مسأله روایت شده است که سوره انعام نازل شد و با آن هفتاد هزار فرشته فرود آمدند.« تا پیامبر بداند که آنان ابلاغ کرده­اند» یعنی ملائکه.

سعید بن جبیر می­گوید: جبرئیل چیزی از وحی را نازل نکرد مگر اینکه چهار فرشته محافظ وی را همراهی می­کردند و پیامبر متوجه می­شد که جبرئیل رسالت خدا را همان­گونه که به وی امر شده به پیامبر ابلاغ نموده است. و برخی معتقدند که منظور این است که کسانی که پیامبران را تکذیب می­کردند بدانند که پیامبران رسالت خداوند را ابلاغ کرده­اند. در نظرات دیگر آمده است: تا محمد صلی الله علیه و آله و سلم بداند که پیامبران قبل از او نیز مانند وی رسالت خداوند را ابلاغ کرده­اند چرا که آن­ها نیز از سوی خدا مورد حفاظت و نظارت بوده­اند. و گفته شده: که خداوند بداند که آن­ها ابلاغ کرده­اند، و معنای آن این است: تا آنچه که خداوند نسبت به آن علم داشته است معلوم و آشکار شود. گفته شده: شاید هم منظور لیبلغوا بوده است یعنی تا اینکه ابلاغ کنند اما به جای آن توسعا گفته است تا از ابلاغشان آگاه باشد. درست مانند اینکه کسی بگوید خدا چنین چیزی از من ندیده است و منظور او این است که چنین چیزی اصلا وجود نداشته که خداوند نسبت به آن آگاه باشد. «و نسبت به آنچه نزدشان بود احاطه پیدا کرد» یعنی علم خداوند به تمام آنچه که نزد پیامبران و دیگر خلایق است احاطه دارد. «و تعداد هر چیز برشمرده است» یعنی هر آنچه را که خداوند آفریده است را شمرده و شمار آن را می­داند. علم نسبت به هیچ چیز حتی مثقالی از یک ذره و یک دانه خردل نیز از نظرش دور نمانده است.(1)

«­آیا داستان سپاهیان به تو رسیده است» یعنی آیا اخبار سربازانی را که علیه پیامبران خدا بسیج شدند شنیده­ای؟ گفته شده: منظور این است که قطعا رسیده است.(2)

«شلاق عذاب» یعنی عذاب را همان ضربه شلاقی قرار داد که به آن­ها نواخته می­شود یا قسط عذاب، مانند عذاب با ضربه تازیانه که مقدار آن نیز مشخص است. شاید هم برای عذاب مجازاً از واژه تازیانه استفاده کرده است و خداوند عذابی را که بر آنان نازل می­کند به نواختن تازیانه و ضربات مکرر آن بر فرد مضروب تشبیه کرده است.(3)

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «مردم امت واحد بودند» یعنی قبل از نوح یک مذهب داشتند اما بعدها دچار اختلاف و تفرقه شدند «پس آنگاه خداوند پیامبران بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد»(4)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و همانا خداوند برگزید» لفظ آیه عام است و معنای آن خاص. خداوند آن­ها را بر عالمان زمانشان ترجیح داده است و عالم - موسی بن جعفر - علیه السلام فرموده است که در اصل آیه این گونه نازل شد: و آل ابراهیم و آل عمران و آل محمد را بر جهانیان [ برگزید].

ص:24


1- . مجمع البیان 374:10
2- . مجمع البیان 469:10
3- . مجمع البیان 487:10
4- . تفسیر علی بن ابراهیم : 61

کَفَرُوا إِلَی قَوْلِهِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ قَوْلُهُ وَ اسْتَفْتَحُوا أَیْ دَعَوْا، «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» أَیْ خَسِرَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْعَنِیدُ الْمُعْرِضُ عَنِ الْحَقِّ (1).

«7»

فس، تفسیر القمی إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ أَیْ أَجَلٌ مَکْتُوبٌ (2).

«8»

فس، تفسیر القمی فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَ هُوَ الرَّدِی ءُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ أَضاعُوا الصَّلاةَ (3)

«9»

فس، تفسیر القمی أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ أَیْ کَیْفَ یُؤْمِنُونَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ بِالْآیَاتِ حَتَّی هَلَکُوا- فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ قَالَ آلَ مُحَمَّدٍ (4).

«10»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ غِیَاثٍ (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً یَعْنِی کَسَّرْنَا تَکْسِیراً قَالَ هِیَ بِالْقِبْطِیَّةِ (6).

«11»

فس، تفسیر القمی فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ هُمْ قَوْمُ لُوطٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ هُمْ قَوْمُ شُعَیْبٍ وَ صَالِحٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ هُمْ قَوْمُ هُودٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا فِرْعَوْنُ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ تَأْکِیداً وَ رَدّاً عَلَی الْمُجَبِّرَةِ- وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (7)

«12»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ قَالَ هَذِهِ الْوَاوُ زِیَادَةٌ فِی قَوْلِهِ وَ مِنْکَ وَ إِنَّمَا هُوَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ فَأَخَذَ اللَّهُ الْمِیثَاقَ لِنَفْسِهِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ أَخَذَ لِنَبِیِّهِ

ص: 26


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 344. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 349. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 412. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 426. و فیه: آل محمّد هم أهل الذکر. م.
5- فی الهامش استظهر أن الصحیح حفص بن غیاث، و فی المصدر: جعفر بن غیاث.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 466. و فی نسخة: هی بالنبطیة. م.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 496. م.

سپس واژه آل محمد را از قرآن حذف کرده­اند.(1)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: «سپس به مردم می­گوید که بندگان من باشید» یعنی اینکه عیسی علیه السلام به مردم نگفت که من شما را خلق کردم پس شما بنده من باشید«و خدا را نپرستید ولی» به آن­ها گفت که « از ربانی­ها باشید» یعنی از علما باشید. «و شما را امر نمی­کند» در مورد این قسمت از آیه گفته شده است که: قومی فرشتگان را می­پرستیدند و قومی از نصارا نیز گمان می­کردند که عیسی پروردگار است و یهود نیز معتقد بودند که عزیر فرزند خداوند است اما خداوند فرمود «به شما فرمان نداد که ملائکه و پیامبران را پروردگارهای خود بگیرید»(2)

روایت4.

«و هرگاه خدا گرفت» آیه؛ یعنی خداوند در مورد پیامبر از دیگر انبیا تعهد گرفت که به وی ایمان بیاورند و یاریش کنند و حتی امت­های خود را از اخبار محمد صلی الله علیه و آله و سلم آگاه کنند.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: هر آن تعداد از پیامبرانی را که خداوند از آدم تا خاتم مبعوث گردانیده است به دنیا باز می­گردند و امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری می­دهند. این بخش از آیه «یقینا به او ایمان می­آورند» یعنی به رسول خدا ایمان آورند و بخش بعدی یعنی«یقینا یاری می­دهند» یعنی امیر المؤمنین را یاری می­دهند. و سپس در عالم ذر به تمام این پیامبران گفته شده است که«آیا اعتراف کردید و در این زمینه به پیمان من عمل می کنید» و واژه «اصری» یعنی پیمان من. «سپس گفتند اقرار می کنیم. گفت» خداوند به ملائکه «پس شهادت دهید و من نیز با شما یکی از شاهدان هستم» این آیه با آیه دیگری در سوره احزاب همراه است که می­فرماید: «و آن هنگام که از پیامبران پیمانشان را گرفتیم و از تو و از نوح» و همچنین این آیه از سوره انعام «و هنگامی که پروردگارت از ذریه بنی آدم پیمان گرفت» این سه آیه با یکدیگر همراه بوده اما در سه سوره جداگانه گنجانده شده است.(3)

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم : «و اگر شرک بورزند» یعنی همان پیامبرانی که قبلا در مورد آن­ها صحبت شد. «و اگر این­ها به آن کفر بورزند» یعنی پیامبر و قریش و کسانی که بیعت با امیر المؤمنین علیه السلام را نپذیرفتند. «و با آن وکالت قومی را به عهده گرفتیم» منظور شیعه امیر المؤمنین علیه السلام است.(4)

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: «دست­هایشان را در دهان­هایشان قرار دادند» یعنی در دهان پیامبران. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس از روی طمع در مسکن و منزل همسایه­اش وی را بیازارد خداوند خانه خودش را برای آن همسایه به ارث می­گذارد. در آیه: «گفتند کسانی که»

ص:25


1- . تفسیر علی بن ابراهیم: 90-91
2- . تفسیر علی بن ابراهیم : 96. م
3- . تفسیر علی بن ابراهیم : 96
4- . تفسیر علی بن ابراهیم : 197

عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ لِلْأَنْبِیَاءِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص(1).

«13»

فس، تفسیر القمی وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أَیْ لَیْسَ هُوَ وَقْتَ مَفَرٍّ (2).

«14»

فس، تفسیر القمی وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ هُمْ أَصْحَابُ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ تَحَزَّبُوا- وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ یَعْنِی یَقْتُلُوهُ- وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ أَیْ خَاصَمُوا- لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ أَیْ یُبْطِلُوهُ وَ یَدْفَعُوهُ (3)قَوْلُهُ مِنْ واقٍ أَیْ مِنْ دَافِعٍ (4).

«15»

فس، تفسیر القمی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُوَ فِی الرَّجْعَةِ إِذَا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ قَالَ ذَاکَ وَ اللَّهِ فِی الرَّجْعَةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَنْبِیَاءَ کَثِیرَةً (5)لَمْ یُنْصَرُوا فِی الدُّنْیَا وَ قُتِلُوا وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِمْ قُتِلُوا وَ لَمْ یُنْصَرُوا فِی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ فِی الرَّجْعَةِ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْأَشْهَادُ الْأَئِمَّةُ (6)قَوْلُهُ وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ یَقُولُ أَعْمَالًا فِی الْأَرْضِ (7).

«16»

فس، تفسیر القمی شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مُخَاطَبَةٌ لِمُحَمَّدٍ ص- أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ أَیْ تَعَلَّمُوا الدِّینَ یَعْنِی التَّوْحِیدَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجَّ الْبَیْتِ وَ السُّنَنَ وَ الْأَحْکَامَ الَّتِی فِی الْکُتُبِ وَ الْإِقْرَارَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أَیْ لَا تَخْتَلِفُوا فِیهِ (8)قَوْلُهُ وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ وَ وَحْیَ إِلْهَامٍ وَ هُوَ الَّذِی یَقَعُ فِی الْقَلْبِ أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی مِنَ النَّارِ

ص: 27


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 516. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 561. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 582. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 342. م.
5- فی نسخة: اما علمت أن أنبیاء اللّه کثیرة؟.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 586. م.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 588. م.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 600. م.

تا «زمین را پس از ایشان» به همین مطلب اشاره شده است. «استفتحوا: طلب فتح و گشایش کردند» یعنی فراخواندند و

خاب در آیه «و خاب کل جبار عنید» یعنی زیان کرد. و عنید نیز یعنی کسی که از حق روی بگرداند.(1)

روایت7.

«مگر این که برای آن کتاب معلومی هست» یعنی اجل و زمان مرگی از پیش تعیین شده و ثبت شده.(2)

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و بعد از آنان جانشینی به جاگذاشت» و این جانشین انسانی فرومایه است و دلیل این مطلب این آیه است که می­فرماید: «نماز را فروگذاشتند»(3)

روایت9.

تفسیر علی بن ابراهیم: «آیا آن­ها ایمان می­آورند» یعنی چگونه ایمان می­آورند در حالی­که پیشینیان آنان تا زمان هلاکتشان، به آیات ایمان نیاوردند؟ «پس از اهل ذکر سؤال کنید» اهل ذکر یعنی آل محمد.(4)

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و هر کدام را تکه تکه کردیم» در این آیه تبَّرنا یعنی شکستیم و برخی گفته­اند که این واژه قبطی است.(5)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و بر برخی از آنان طوفانی فرستادیم» و منظور قوم لوط است. «و بر خی از آنان را فریاد و صیحه ای در بر گرفت» منظور قوم شعیب و صالح است. «خداوند فرمود که زمین برخی از آنان را ببلعد» یعنی قوم هود.«برخی از آنان را غرق کردیم» یعنی فرعون و اصحابش. سپس خداوند متعال برای تأکید و در پاسخ به جباران زورگو فرمود:«خداوند به آنان ظلم نمی­کند بلکه آن­ها خود به خودشان ظلم می­کنند». (6)

روایت12.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و آن هنگام که از پیامبران میثاقشان را گرفتیم و از تو» گفته شده که واو در این آیه زائد است و معنی آن این­گونه است که آن از تو و از نوح است و خداوند ابتدا در مورد خودش از پیامبران تعهد گرفته و سپس برای پیامبرش

ص:26


1- . تفسیر علی بن ابراهیم : 344
2- . تفسیر علی بن ابراهیم : 349
3- . تفسیر علی بن ابراهیم : 412
4- . تفسیر علی بن ابراهیم : 426
5- . تفسیر علی بن ابراهیم : 466
6- . تفسیر علی بن ابراهیم : 496

أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ (1)یَعْنِی إِلَی النَّاسِ (2).

بیان

یمکن إرجاع ما ذکره إلی بعض ما مر فی کلام المفسرین بأن یکون قوله و وحی إلهام عطف تفسیر لقوله وحی مشافهة و قوله آخرا وحی مشافهة المراد به وحی الملک فإن النبی یشافه الملک أو وحی الله إلی الملک فیکون المشافهة بالمعنی الأول أو المراد وحی النبی إلی الناس فإن سماع الناس الوحی إنما یکون مشافهة من النبی و یؤیده قوله یعنی إلی الناس فعلی هذا یحتمل أن یکون المراد بوحی المشافهة فی الأول وحی الملک مشافهة إلی النبی و لعل هذا أظهر المحتملات و إرجاع الضمیر المستتر فی قوله فَیُوحِیَ علی التقادیر غیر خفی علی المتأمل.

«17»

فس، تفسیر القمی وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی قَالَ الْمُؤْتَفِکَةُ الْبَصْرَةُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ وَ یَا أَهْلَ الْمُؤْتَفِکَةِ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام ائْتَفَکَتْ (3)بِأَهْلِهَا مَرَّتَیْنِ وَ عَلَی اللَّهِ تَمَامُ الثَّالِثَةِ وَ تَمَامُ الثَّالِثَةِ فِی الرَّجْعَةِ (4).

«18»

فس، تفسیر القمی وَ الْمِیزانَ قَالَ الْمِیزَانُ الْإِمَامُ (5).

عد، العقائد اعتقادنا فی عدد الأنبیاء أنهم مائة ألف نبی و أربعة و عشرون ألف نبی و مائة ألف وصی و أربعة و عشرون ألف وصی لکل نبی منهم وصی أوصی إلیه بأمر الله تعالی و نعتقد فیهم أنهم جاءوا بالحق من عند الحق و أن قولهم قول الله تعالی و أمرهم أمر الله تعالی و طاعتهم طاعة الله و معصیتهم معصیة الله و أنهم علیهم السلام لم ینطقوا إلا عن الله تعالی عن وحیه و أن سادة الأنبیاء خمسة الذین علیهم دارت الرحی و هم أصحاب الشرائع من أتی بشریعة مستأنفة نسخت شریعة من تقدمه و هم خمسة نوح و إبراهیم و موسی و عیسی و محمد و هم أولو العزم صلوات الله علیهم إن محمدا سیدهم و أفضلهم جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ (6)

ص: 28


1- قوله: مشافهة یتعلق بیوحی، و الی الناس یتعلق بیرسل؛ و لعلّ المعنی: فیرسل رسولا الی الناس فیخبر مشافهة باذن اللّه ما یشاء.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 605. م.
3- ائتفک البلد باهله: انقلب.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 655. م.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 666. م.
6- اعتقادات الصدوق ص 96- 97. م.

از ائمه و انبیا تعهد گرفته و بعد از آن نیز از رسول خدا برای پیامبران دیگر پیمان گرفته است.(1)

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و وقت گریز نیست» یعنی آن زمان، فرصتی برای فرار وجود ندارد.(2)

روایت14.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و حزب­هایی بعد از آنان» آن­ها اصحاب پیامبران هستند که حزب حزب و گروه گروه شده اند.«و هر امتی آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند » منظور از بگیرند یعنی تا پیامبر را بکشند. «به باطل به مجادله پرداختند» مجادله یعنی با یکدیگر دشمنی کردن. «تا حق را با آن از بین ببرند» یعنی حق را باطل کرده و کنار بگذارند.(3) « واقٍ» یعنی دفع کننده.(4)

روایت15.

تفسیر علی بن ابراهیم: «همانا ما پیامبرانمان و کسانی راکه در زندگی دنیا ایمان آوردند را یاری می دهیم» منظور دوران رجعت است که رسول خدا و ائمه علیهم السلام باز می­گردند.

احمد بن ادریس نقل می­کند که وقتی این آیه را خواندم امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا که منظور از آن زمان رجعت است. آیا ندیدید که پیامبران با وجود این همه کثرت هیچ یک در دنیا یاری نشده و همگی به قتل رسیدند و ائمه نیز پس از ایشان به قتل رسیده و کسی در دنیا آن­ها را یاری نداد؟ لذا منظور دوران رجعت است. «الأشهاد: شاهدان» یعنی ائمه.(5)

«آثاری در زمین» یعنی کار­ها و اعمالی در زمین.(6)

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم: «قرار داد برای شما از دین» مخاطب این آیه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «که دین را به­پا­دارید» یعنی دین را بیاموزید و منظور از دین، توحید، اقامه نماز، دادن زکات، روزه گرفتن ماه

رمضان،حج و سنت­ها واحکامی است که در کتاب­ها آمده وهمچنین اقرار به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام. «و در آن متفرق نشوید» یعنی در زمینه دین با یکدیگر دچار اختلاف و درگیری نشوید.(7)

«هیچ بشری نیست که خداوند با او سخن گفته باشد مگر از طریق وحی» منظور هم وحی کلامی و شفاهی است و هم وحی الهامی است. الهام همان چیزی که بر قلب واقع می­شود. «یا از پشت حجاب» مانند سخن گفتن خدا با پیامبر و سخن گفتنش با موسی با متجلی شدن در آتش.

ص:27


1- . تفسیر علی بن ابراهیم : 516
2- . تفسیر علی بن ابراهیم : 561
3- . تفسیر علی بن ابراهیم : 582
4- تفسیر علی بن ابراهیم : 342
5- . تفسیر علی بن ابراهیم : 586
6- . تفسیر علی بن ابراهیم : 588
7- . تفسیر علی بن ابراهیم : 600

أقول: سیأتی الکلام فی تفضیلهم علی الملائکة فی کتاب السماء و العالم.

«19»

مع، معانی الأخبار ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ فَضْلَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ أَعْرَابِیٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِی ءَ اللَّهِ قَالَ لَسْتُ نَبِی ءَ اللَّهِ وَ لَکِنِّی نَبِیُّ اللَّهِ.

النبوة لفظ مأخوذ من النبوة و هو ما ارتفع من الأرض فمعنی النبوة الرفعة و معنی النبی الرفیع سمعت ذلک من أبی بشر اللغوی بمدینة السلام. (1)

بیان

قال الجزری فیه أن رجلا قال له یا نبی ء الله فقال لا تنبر اسمی (2)فإنما أنا نبی الله النبی فعیل بمعنی فاعل للمبالغة من النبإ الخبر لأنه أنبأ عن الله أی أخبر و یجوز فیه تحقیق الهمزة و تخفیفه یقال نبأ و نبّأ و أنبأ قال سیبویه لیس أحد من العرب إلا و یقول تنبأ مسیلمة بالهمز غیر أنهم ترکوا الهمز فی النبی کما ترکوه فی الذریة و البریة و الخابیة إلا أهل مکة فإنهم یهمزون هذه الأحرف الثلاثة و لا یهمزون غیرها و یخالفون العرب فی ذلک.

قال الجوهری یقال نبأت علی القوم إذا طلعت علیهم و نبأت من أرض إلی أرض إذا خرجت من هذه إلی هذه قال و هذا المعنی أراد الأعرابی بقوله یا نبی ء الله لأنه خرج من مکة إلی المدینة فأنکر علیه الهمز لأنه لیس من لغة قریش و قیل إن النبی مشتق من النباوة و هی الشی ء المرتفع.

و قال الجزری فی النبر بالراء المهملة فیه قیل له یا نبی الله فقال إنا معشرَ قریش لا نَنْبِرُ و فی روایة لا تنبر باسمی النبر همز الحروف و لم تکن قریش تهمز فی کلامها.

«20»

ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الْفُقَیْمِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: سَأَلَ الزِّنْدِیقُ الَّذِی أَتَی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَثْبَتَّ أَنْبِیَاءَ وَ رُسُلًا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا لَمَّا أَثْبَتْنَا أَنَ

ص: 29


1- معانی الأخبار ص 39. م.
2- أی لا تهمز اسمی، من نبر الحرف: همزه.

«یا فرستاده ای را می­فرستد که به اذن خدا هر چه را که خداوند بخواهد بر دیگران وحی می­کند» این جا منظور وحی کلامی و شفاهی است و پیامبر از سوی خدا پیام پروردگار را به مردم می­رساند.(1)

توضیح

البته می­توان آنچه را ذکر شده به کلام برخی از مفسرین ارجاع داد و گفت که وحی الهام، عطف تفسیری به به وحی شفاهی است. در نظر دیگری آمده است که منظور از وحی کلامی، وحی به عالم مُلک است که پیامبر یا خود خدا با عالم ملک سخن می­گویند. در این صورت وحی کلامی به معنای اول است یا مشافهه به این معنا است که پیامبر وحی را به مردم ابلاغ می­کند و شنیدن وحی توسط مردم، مشافهه از سوی پیامبر است و این گفته او: «یعنی به مردم» این نظر را تأیید می­کند. بنابراین ممکن است منظور از وحی مشافهه در اول، وحی ملک به صورت شفاهی با پیامبر باشد و شاید این توضیح آسان­ترین احتمال ممکن برای تفسیر این مطلب است و در این صورت برای مرجع ضمیر مستتر در فعل یوحی نیازی به تقدیر گرفتن چیز های محذوف نیس که عیب آن بر تأمل کننده پوشیده نیست.

روایت17.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و شهرهارا فرو افکند» می­گوید منظور بصره است و دلیل آن نیز این روایت از امیر مؤمنان علیه السلام است که می­فرماید: ای اهل بصره و ای اهل مؤتفکة –تا آن­جا که می­فرماید- : دو بار با ساکنانش زیر و رو شد و خدا باید بار سوم را به انجام برساند و سومین بار در رجعت خواهد بود.(2)

روایت18.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و المیزان» منظور از میزان امام است.(3)

العقائد: به نظر ما تعداد پیامبران صد و بیست و چهار هزار نفر بوده و و هر کدام از آنان یک وصی داشته­اند که به امر خداوند متعال وی را وصی خود قرار می­داده­اند لذا تعداد اوصیا نیز صد و بیست و چهار هزار نفر است. هر یک از این انبیا به حق و از جانب حق آمده است و کلامشان، کلام خدا؛ امرشان امر خدا؛ و طاعتشان طاعت خدا و معصیتشان معصیت خداوند است. این انبیا تنها وحی خداوند را به زبان آورده و پنج تن از آنان محور بوده­اند و بر دیگران سرورند که هر کدام با خود شریعت جدیدی آورده و شریعت پیامبران پیشین را نسخ کرده­ است. این پنج پیامبر اولو­العزم نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم اجمعین هستند و حضرت محمد سرور آنان و برترین آنان است که «حق را آورد و پیامبران پیشین را تصدیق نمود». (4)

ص:28


1- . تفسیر علی بن ابراهیم: 605
2- . تفسیر علی بن ابراهیم: ص 655
3- . تفسیر علی بن ابراهیم: 666
4- . اعتقادات الصدوق: ص 96-97

لَنَا خَالِقاً صَانِعاً مُتَعَالِیاً عَنَّا وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ وَ کَانَ ذَلِکَ الصَّانِعُ حَکِیماً لَمْ یَجُزْ أَنْ یُشَاهِدَهُ خَلْقُهُ وَ لَا یُلَامِسُوهُ وَ لَا یُبَاشِرَهُمْ وَ لَا یُبَاشِرُوهُ وَ یُحَاجَّهُمْ وَ یُحَاجُّوهُ فَثَبَتَ أَنَّ لَهُ سُفَرَاءَ فِی خَلْقِهِ (1)یَدُلُّونَهُمْ عَلَی مَصَالِحِهِمْ وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ فَثَبَتَ الْآمِرُونَ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ فِی خَلْقِهِ وَ ثَبَتَ عِنْدَ ذَلِکَ أنه (أَنَ) لَهُ مُعَبِّرِینَ (2)وَ هُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ حُکَمَاءَ مُؤَدَّبِینَ بِالْحِکْمَةِ مَبْعُوثِینَ بِهَا غَیْرَ مُشَارِکِینَ لِلنَّاسِ فِی أَحْوَالِهِمْ عَلَی مُشَارَکَتِهِمْ لَهُمْ فِی الْخَلْقِ وَ التَّرْکِیبِ مُؤَیَّدِینَ مِنْ عِنْدِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ بِالْحِکْمَةِ- (3)وَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ وَ الشَّوَاهِدِ مِنْ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءِ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ فَلَا تَخْلُو أَرْضُ اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَی صِدْقِ مَقَالِ الرَّسُولِ وَ وُجُوبِ عَدَالَتِهِ (4).

ع، علل الشرائع حمزة بن محمد العلوی عن علی عن أبیه عن العباس بن عمر الفقیمی مثله (5).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله (6).

«21»

ل، الخصال لی، الأمالی للصدوق بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ (7)عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ أَنَا أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ وَ لَا فَخْرَ وَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ أَلْفِ وَصِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ وَصِیٍّ فَعَلِیٌّ أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ وَ أَفْضَلُهُمْ.

قَالَ دَارِمٌ وَ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ (8)بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ

ص: 30


1- فی العلل: فثبت أن له سفراء فی خلقه، یعبرون عنه الی خلقه و عباده، و یدلونهم.
2- فی المصدر: أن له معبرین.
3- الحدیث فی العلل هکذا: ثم ثبت ذلک فی کل دهر و زمان ما أتت به الرسل و الأنبیاء من الدلائل و البراهین لکیلا تخلو أرض اللّه من حجة یکون معه علم یدلّ علی صدق مقالته و جواز عدالته.
4- توحید الصدوق: 253. و قد تقدم الایعاز الی أن للحدیث قطعات اخری و بینا مواضعها فی کتاب الاحتجاجات.
5- علل الشرائع : ٥١. م
6- الاحتجاج: 183 مع اختلاف یسیر. م.
7- تقدم السند بتمامه فی مقدّمة الکتاب. راجع ج 1 ص 52.
8- فی المصدر: قال الشیخ: و حدّثنی بهذا الحدیث محمّد بن أحمد البغدادیّ الوراق قال: حدّثنا علیّ بن محمّد مولی الرشید قال: حدّثنی دارم بن قبیصة قال: حدّثنی عبد اللّه اه.

می­گویم: علت برتری این پیامبران نسبت به ملائکه در کتاب السماء و العالم ذکر خواهد شد.

روایت19.

ابن عباس می­گوید: یک اعرابی به پیامبر خدا گفت: سلام یا نبیء الله و پیامبر در جواب فرمود: من نبیء الله نیستم بلکه نبی الله هستم.

نبوت از لفظ نبوه گرفته شده که به معنی چیزی است که از زمین ارتفاع گرفته باشد لذا معنای نبوت برتری و بلند مرتبگی است و معنای نبی نیز فرد بلند مرتبه است. این نظر را از ابی بشر لغوی در مدینة السلام شنیدم.(1)

توضیح

جزری نیز نقل کرده است که: در آن آمده است: فردی به پیامبر گفت ای نبیء الله و پیامبر نیز فرمود: نام مرا مخفف نکن من نبی الله هستم. نبی بر وزن

فعیل و اسم مبالغه از واژه نبأ بمعنی خبر است. یعنی پیامبر از خدا خبر می­دهد. در این صورت می­توان همزه را مخفف کرد و با تبدیل آن به ی به جای نبیء گفت نبی. در کلمات نبأ، نبّأ و أنبأ نیز این همزه مخفف می­شود. سیبویه می­گوید: تمام عرب­ها تنبأ را با همزه و بدون تخفیف تلفظ می­کنند اما در واژه نبی و دیگر واژه­هایی چون ذریه، بریه و خابیه همزه را مخفف می­کنند جز اهل مکه که بر خلاف دیگر عرب­ها تنها در سه فعل مذکور همزه را مخفف و در بقیه جا­ها به طور اصلی تلفظ می­کنند.

جوهری می­گوید: گفته شده است: نبأت علی القوم یعنی بر آن قوم وارد شدم و نبأت من الارض إلی ارض یعنی از سرزمینی خارج شده و به سرزمین دیگری وارد شدم. منظور آن اعرابی از نبیء الله نیز همین معنا بوده است چرا که پیامبر از مکه به مدینه رفته بود. اما همزه را مخفف می­کند چون در لهجه قریش تلفظ همزه کمی ثقیل است. برخی نیز معتقدند که واژه نبی از نباوه مشتق شده و به معنای چیز مرتفع است.

جزری در مورد واژه نبر با سکون راء می­گوید: در خصوص آن آمده است: وقتی به پیامبر گفته شد یا نبیء الله فرمود: ما قریشی­ها نبر در کلام را جایز نمی­دانیم و نبر یعنی تبدیل حرفی به همزه و ظاهرا قریش حرفی را به صورت همزه تلفظ نمی­کردند.

روایت20.

التوحید: هشام بن حکم نقل می­کند که زندیقی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: چگونه انبیا و رسل را اثبات می­کنی؟ ایشان فرمود: اگر به ما ثابت شود که

ص:29


1- . معانی الاخبار: ص 39

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

«22»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ بُسْرَانَ (2)(بُشْرَانَ) عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الدَّقَّاقِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَلَّامٍ السَّوَّاقِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ سُلَیْمٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ عَلَی أَثَرِ ثَمَانِیَةِ آلَافِ نَبِیٍّ مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

بیان

لعل المراد هنا عظماء الأنبیاء علیهم السلام لئلا ینافی الخبر السابق و اللاحق.

«23»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ قَالَ کَانُوا أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ لِیَتَّخِذَ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ.

بیان

ذکر المفسرون أن المراد بجعلهم أمة واحدة جبرهم علی الإسلام لیکونوا جمیعا مسلمین و قوله علیه السلام کانوا أمة واحدة لعله إشارة إلی قوله تعالی کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ الآیة و ظاهره أن المراد أنهم کانوا جمیعا علی الشرک و الضلالة و لو شاء لترکهم کذلک و لکن بعث الله النبیین لیتخذ علیهم الحجة فأسلم بعضهم فلذا صاروا مختلفین و إن احتمل أن یکون المراد أنهم کانوا فی زمن آدم علیه السلام فی بدو التکلیف کلهم مؤمنین

ع، علل الشرائع ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن الأهوازی عن النضر عن ابن سنان مثله (4)

ص: 31


1- الخصال ج 2: 172- 173؛ أمالی الصدوق: 142- 143 و فی المصدرین: عن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام عن النبیّ صلی الله علیه و آله. م.
2- هکذا فی نسخ، و الصحیح: ابن بشران، و هو أبو الحسین علیّ بن محمّد بن عبد اللّه بن بشران المعدل، راجع ترجمة الطوسیّ: المقدّمة ص 56.
3- أمالی الطوسیّ: 253. م.
4- علل الشرائع: 51. م.

خالق و آفریننده­ای داریم که نسبت به ما و هر آن­چه آفریده است برتری دارد و آن خالق حکیمی است که مخلوقاتش نمی­توانند او را مشاهده و لمس کنند و هیچ کدام نمی­توانند با دیگری معاشرت داشته و با یکدیگر به مناظره بنشینند در این صورت ثابت می­شود که خداوند از میان خلق خود سفیرانی دارد که مردم را به مصالح و منافعشان راهنمایی می­کنند. اگر به گفته­هایشان عمل کنند ضامن بقای آنان خواهد بود و اگر راهنمایی­هایشان را ترک کنند نابود می­شوند. پس کسانی از میان بندگان هستند که در مورد خداوند حکیم به امر و نهی پرداخته و ثابت می­شود که این­­ها اوامر الهی را برای مردم آورده و در حقیقت همان انبیا و برگزیدگان خداوند از میان مردم هستند. حکیمانی که با حکمت پرورده شده و با آن مبعوث می­شوند. در ظاهر مانند دیگر مردم هستند اما در احوالات و اخلاق با آنان بسیار تفاوت دارند و حکمتشان از سوی خداوند حکیم علیم مورد تأیید است.(1) دلایل، براهین و شواهدی چون زنده کردن مردگان، شفای کور مادرزاد و بیماری پیسی نیز برای اثبات پیامبری آنان وجود دارد. زمین خدا هرگز خالی از این­گونه حجت­ها نیست و همیشه بر درستی گفته پیامبر و لزوم عدالت پیشه بودن وی دلالت می­کند.(2)

در علل الشرایع نیز این روایت عینا آمده است. (3)

در الاحتجاج(4) نیز این روایت عینا آمده است.

روایت21.

الخصال، الأمالی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عز و جل صد و بیست و چهار هزار پیامبر آفرید که نزد خداوند گرامی ترین آن­ها هستم و البته فخری بر آن نیست. خداوند صد و بیست و چهار هزار وصی نیز آفرید که علی علیه السلام نزد وی گرامی ترین و بهترین آنان است. دارم

ص:30


1- . این حدیث در العلل این­گونه آمده است: سپس در هر دوره و زمانی آنچه پیامبران و انبیا از دلایل و براهین آوردند آن را ثابت کرد تا زمین خدا از حجت خالی نباشد. حجتی که با آن علمی است که بر صدق گفته ­اش و جواز عدالتش صدق می­کند.
2- . توحید الصدوق: 253
3- . علل الشرائع : 51
4- . الاحتجاج: 183
«24»

مع، معانی الأخبار ل، الخصال عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیُّ (1)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَسَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ عُتْبَةَ اللَّیْثِیِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ النَّبِیُّونَ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ قُلْتُ کَمِ الْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ قَالَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ جَمّاً غَفِیراً قُلْتُ مَنْ کَانَ أَوَّلَ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ آدَمُ قُلْتُ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُرْسَلًا قَالَ نَعَمْ خَلَقَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ أَخْنُوخُ وَ هُوَ إِدْرِیسُ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ نُوحٌ- وَ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْعَرَبِ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ نَبِیُّکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَوَّلُ نَبِیٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی وَ سِتُّمِائَةِ نَبِیٍّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کِتَابٍ قَالَ مِائَةَ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةَ کُتُبٍ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی شَیْثٍ علیه السلام خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عِشْرِینَ صَحِیفَةً وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ الْخَبَرَ (2).

بیان

قال الجزری

فی حدیث أبی ذر قلت یا رسول الله کم الرسل قال ثلاث مائة و خمسة عشر و فی روایة ثلاثة عشر جم الغفیر.

هکذا جاءت الروایة قالوا و الصواب جما غفیرا و الجماء الغفیر و جماء غفیرا أی مجتمعین کثیرین ثم قال و أصل الکلمة من الجموم و الجمة و هو الاجتماع و الکثرة و الغفیر من الغفر و هو التغطیة و الستر فجعلت الکلمتان فی موضع الشمول و الإحاطة.

و قوله صلی الله علیه و آله و ستمائة نبی یحتمل أن یکون معطوفا علی عیسی أی ستمائة نبی بعد عیسی و یمکن أن یکون المراد أنه کان غیر موسی و عیسی من أنبیاء بنی إسرائیل ستمائة نبی فالمراد عظماؤهم لئلا ینافی الخبر السابق.

«25»

مل، کامل الزیارات أَبِی وَ جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّیْتُونِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالا

ص: 32


1- بفتح الالف و یضم نسبة الی أسواریة: قریة من قری أصفهان خرج منها جماعة من العلماء.
2- معانی الأخبار: 95. الخصال ج 2: 104. م.

گفت: این حدیث از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است.(1)

روایت22.

الامالی: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: من پس از هشت هزار پیامبر مبعوث شدم که چهار هزار نفر از آنان از بنی اسرائیل هستند.

توضیح

شاید منظور در این­جا بزرگان انبیا باشد که دراین صورت این قول با روایات قبل و بعد تناقضی نخواهد داشت.

روایت23.

تفسیر عیاشی: در مورد این آیه از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «اگر پروردگارت بخواهد یقینا مردم را امت واحدی قرار می­دهد و آن­ها همچنان دچار اختلاف هستند مگر کسی که پروردگارت به او رحم کند» ایشان فرمود: امت واحدی بودند

و خداوند پیامبران را فرستاد تا حجت بر آنان تمام شود.

توضیح

برخی از مفسرین معتقدند که امت واحد قرار دادن آن­ها برای مجبور کردنشان به اسلام است تا همه مسلمان باشند. و سخن امام مبنی بر این که «امت واحدی بوده­اند» اشاره به این آیه «مردم امت واحدی بودند و سپس خداوند پیامبران را آفرید» دارد و ظاهرا منظور این است که همگی آنان مشرک و گمراه بوده­اند و اگر خداوند می­خواست می­توانست آن­ها را در همان حال رها کند، اما پیامبران را فرستاد تا برایشان حجتی باشند. از این طریق برخی اسلام آورده و در نتیجه دارای دین و منشی متفاوت از دیگران شدند. علاوه بر این احتمال دارد منظور این باشد که همگی در زمان آدم علیه السلام و در ابتدای تکلیف، مؤمن بوده­اند.

در علل الشرائع نیز این روایت آورده شده است.(2)

ص:31


1- . الخصال 2: 172-173، امالی الصدوق: 142-143. در دو منبع آمده است: این روایت از امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است.
2- . علل الشرائع : 51

مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُصَافِحَهُ مِائَةُ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ فَلْیَزُرْ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ علیهم السلام یَسْتَأْذِنُونَ اللَّهَ فِی زِیَارَتِهِ فَیُؤْذَنُ لَهُمْ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ قُلْنَا مَنْ هُمْ قَالَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ قُلْنَا لَهُ مَا مَعْنَی أُولُو الْعَزْمِ قَالَ بُعِثُوا إِلَی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا جِنِّهَا وَ إِنْسِهَا (1).

بیان

یدل علی أن موسی و عیسی علیهما السلام کانا مبعوثین إلی کافة الخلق و ینافیه بعض الأخبار (2).

«26»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ خَمْسَةٌ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (3).

«27»

الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ الْکُوفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ انْظُرْ إِلَی مَا تَحْتَ قَدَمَیْکَ فَإِنَّکَ عَلَی بِسَاطٍ قَدْ جَلَسَ عَلَیْهِ کَثِیرٌ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ ثُمَّ قَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی فَصِرْتُ بَصِیراً قَالَ فَرَأَیْتُ فِی الْبِسَاطِ أَقْدَاماً وَ صُوَراً فَقَالَ هَذَا أَثَرُ قَدَمِ آدَمَ علیه السلام وَ مَوْضِعُ جُلُوسِهِ وَ هَذَا أَثَرُ هَابِیلَ وَ هَذَا أَثَرُ شَیْثٍ وَ هَذَا أَثَرُ نُوحٍ وَ هَذَا أَثَرُ قَیْدَارَ (4)وَ هَذَا أَثَرُ مَهْلَائِیلَ (5)وَ هَذَا أَثَرُ یَارَةَ (6)وَ هَذَا أَثَرُ خَنُوخَ (7)وَ هَذَا أَثَرُ إِدْرِیسَ

ص: 33


1- کامل الزیارة: 179- 180. م.
2- راجع الخبر الآتی تحت رقم 28 و 49 و 55.
3- الخصال ج 1: 144. م.
4- لعل الصحیح قینان، و هو قینان بن أنوش بن شیث بن آدم، و فی اثبات الوصیة للمسعودیّ أن اسمه أیضا محوق. راجع تاریخ الیعقوبی 1: 4 و المحبر ص 3.
5- هو ابن قینان. و فی المحبر: مهلالیل، خلافا للیعقوبی فأثبته: مهلائیل.
6- هکذا فی النسخ: و فی تاریخ الیعقوبی 1: 3 و المحبر ص 4: «یرد» و هو یرد بن مهلائیل.
7- فی تاریخ الیعقوبی و اثبات الوصیة: اخنوخ، و فی المحبر احنوخ، و هو اخنوخ بن یرد. و یسمی إدریس أیضا، و فی اثبات الوصیة ان اسمه إدریس و هرمس أیضا. و سیأتی ذلک فی باب قصة إدریس.

روایت24.

معانی الاخبار، الخصال: از ابوذر رحمه الله نقل شده است: به پیامبر گفتم ای رسول خدا تعداد پیامبران چند نفر بوده است؟ فرمود: صد و بیست و چهار هزار پیامبر. پرسیدم: چند نفر از آنان از مرسلین بوده اند؟ فرمود: 313 نفر جمّا غفیرا. گفتم: و چه کسی اولین انبیا بود؟ فرمود: آدم. گفتم: از انبیای مرسل بود؟ فرمود: بله و خداوند وی را با دست خودش آفرید و از روح خود در آن دمید. سپس فرمود: ای ابوذر چهار نفر از پیامبران یعنی آدم، شیث، اخنوخ و ادریس سریانی بودند. ادریس و نوح اولین پیامبرانی بودند که با قلم می­نوشتند. چهار نفر از آنان نیز عرب هستند: هود، صالح، شعیب و پیامبرت محمد. موسی اولین پیامبر بنی اسرائیل و آخرینشان عیسی بود و 600 پیامبر دیگر. گفتم یا رسول الله خدا چند کتاب آسمانی نازل کرد؟ فرمود: 104 کتاب. بر شیث 50 صحیفه، بر ادریس 30 صحیفه ، بر ابراهیم 20 صحیفه ، و سپس تورات، انجیل، زبور و فرقان را نازل کرد. ادامه روایت.(1)

توضیح

جزری گفت: در روایت ابوذر است که گفتم: ای رسول خدا! تعداد پیامبران چند نفر است؟ فرمود: 315 و در روایتی دیگر 313 نفر و در روایت بعد از عدد 313 واژه جمّ الغفیر آمده است که صحیح آن جماٌ غفیراٌ و الجماء الغفیر و جماء غفیرا و به معنای جمع کثیر است. اصل این کلمه از جموم و جمّة به معنی اجتماع و کثرت است. غفیر نیز از غفر به معنی پوشش و حجاب است که این دو واژه در موضع شمولیت و جامعیت قرار داده شده است.

آن جا که پیامبر فرمود (و 600 پیامبر) شاید منظور عطف این واژه به عیسی بوده تا بیان کند که این 600 نفر بعد از عیسی مبعوث شده اند. شاید منظور این بوده که به غیر از عیسی و موسی 600 پیامبر دیگر نیز از بنی اسرائیل بوده اند. برای اینکه این روایت با روایت سابق تناقض نداشته باشد ظاهرا باید به پیامبران برجسته این قوم اشاره داشته باشد.

روایت25.

کامل الزیارات: از علی بن حسین علیه السلام نقل شده است:

ص:32


1- . معانی الاخبار : 95. الخصال 2: 104

وَ هَذَا أَثَرُ مُتَوَشْلِخُ (1)وَ هَذَا أَثَرُ سَامٍ (2)وَ هَذَا أَثَرُ أَرْفَخْشَدَ (3)وَ هَذَا أَثَرُ هُودٍ (4)وَ هَذَا أَثَرُ صَالِحٍ وَ هَذَا أَثَرُ لُقْمَانَ وَ هَذَا أَثَرُ إِبْرَاهِیمَ وَ هَذَا أَثَرُ لُوطٍ وَ هَذَا أَثَرُ إِسْمَاعِیلَ وَ هَذَا أَثَرُ إِلْیَاسَ وَ هَذَا أَثَرُ إِسْحَاقَ وَ هَذَا أَثَرُ یَعْقُوبَ وَ هَذَا أَثَرُ یُوسُفَ وَ هَذَا أَثَرُ شُعَیْبٍ وَ هَذَا أَثَرُ مُوسَی وَ هَذَا أَثَرُ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ هَذَا أَثَرُ طَالُوتَ وَ هَذَا أَثَرُ دَاوُدَ وَ هَذَا أَثَرُ سُلَیْمَانَ وَ هَذَا أَثَرُ الْخَضِرِ وَ هَذَا أَثَرُ دَانِیَالَ وَ هَذَا أَثَرُ الْیَسَعِ وَ هَذَا أَثَرُ ذِی الْقَرْنَیْنِ الْإِسْکَنْدَرِ (5)وَ هَذَا أَثَرُ شَابُورَ بْنِ أَرْدَشِیرَ (6)وَ هَذَا أَثَرُ لُوَیٍّ وَ هَذَا أَثَرُ کِلَابٍ وَ هَذَا أَثَرُ قُصَیٍّ وَ هَذَا أَثَرُ عَدْنَانَ (7)وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ الْمَنَافِ وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ اللَّهِ (8)وَ هَذَا أَثَرُ سَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (9)وَ هَذَا أَثَرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هَذَا أَثَرُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی الْمَهْدِیِّ علیه السلام لِأَنَّهُ قَدْ وَطِئَ وَ جَلَسَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ إِلَی الْآثَارِ وَ اعْلَمْ أَنَّهَا آثَارُ دِیْنِ اللَّهِ وَ أَنَّ الشَّاکَّ فِیهِمْ کَالشَّاکِّ فِی اللَّهِ وَ مَنْ جَحَدَ فِیهِمْ کَمَنْ جَحَدَ اللَّهَ ثُمَّ قَالَ اخْفِضْ طَرْفَکَ یَا عَلِیُّ فَرَجَعْتُ مَحْجُوباً کَمَا کُنْتُ (10).

«28»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ أُوْلِی الْعَزْمِ لِأَنَّهُمْ کَانُوا أَصْحَابَ الْعَزَائِمِ وَ الشَّرَائِعِ وَ ذَلِکَ أَنَّ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ بَعْدَ نُوحٍ علیه السلام کَانَ عَلَی شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی أَیَّامِ إِبْرَاهِیمَ وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی شَرِیعَةِ إِبْرَاهِیمَ وَ مِنْهَاجِهِ وَ

ص: 34


1- هکذا فی نسخ من الکتاب و المحبر و اثبات الوصیة، و فی تاریخ الیعقوبی: «متوشلح» بالحاء، و هو متوشلح بن اخنوخ.
2- هو سام بن نوح، و لعلّ نوح سقط عن البین.
3- هو ابن سام.
4- فی اثبات الوصیة: هو هود بن شالخ بن ارفخشد، و یأتی نسبه فی بابه.
5- یأتی ذکرهم فی أبوابهم.
6- ذکره فی عدادهم غریب جدا، و لعله من إضافة الراوی أو الناسخ.
7- هو عدنان بن ادد بن الهمیسع من ولد إبراهیم و الترتیب یقتضی ذکره قبلا.
8- سیأتی ذکرهم فی باب آباء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم.
9- فی نسخة: سیدنا محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله.
10- مشارق الأنوار: 128- 130. م.

هر کس می­خواهد با 124 هزار پیامبر دیدار داشته باشد، در نیمه شعبان قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند. در این روز ارواح پیامبران برای زیارت امام حسین علیه السلام از خداوند اجازه می­گیرند و خداوند به آن­ها اجازه می­دهد. «پنج پیامبر اولو­العزم» نیز در بین آن­ها هستند. پرسیدیم این پیامبران اولو­العزم چه کسانی هستند؟ فرمود: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم. پرسیدیم: معنای اولو­العزم چیست؟ فرمود: برای جن و انس، از شرق تا غرب زمین مبعوث شده­اند.(1)

توضیح

بر این دلالت دارد که موسی و عیسی علیهما السلام برای همه خلق به پیامبری مبعوث شده بودند و برخی روایات با آن منافات دارد. (2)

روایت26.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبران اولو­العزم پنج نفرند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم اجمعین.(3)

روایت27.

برسی در مشارق الانوار از علی بن عاصم کوفی نقل کرده است: بر امام حسن عسکری علیه السلام وارد شدم. فرمود: به زیر پا­هایت نگاه کن. تو به روی فرشی پا گذاشته­ای که بسیاری از پیامبران، مرسلین و ائمه بر آن نشسته­اند. سپس فرمود: نزدیک­­تر بیا. جلو­تر رفتم و او دستش را به روی صورتم کشید و من بصیرت پیدا کردم. در آن هنگام بر روی فرش آثار و تصاویری را دیدم. پیامبر فرمود: این جای پای آدم و مکان نشستن وی است و این­ها نیز آثار هابیل، شیث، نوح، قیدار(4)، مهلالیل(5)، یاره(6)، خنوخ(7)، ادریس،

ص:33


1- . کامل الزیاره : 179-180
2- . به این روایت ذیل شماره­های 28، 49، 55 مراجعه شود.
3- . الخصال 1 : 144
4- . شاید صحیح آن قینان باشد. و او قینان بن انوش بن شیث بن آدم است. در اثبات الوصیه مسعودی آمده است که اسم وی محوق نیز بوده است. مراجعه شود به تاریخ یعقوبی 1: 4 و المحبر: 3
5- . او فرزند قینان است. و در المحبر آمده است: مهلالیل، بر خلاف یعقوبی که مهلائیل ثبت کرده است.
6- . در نسخه­ها این­گونه آمده است: در تاریخ یعقوبی1: 3 و المحبر ص 4: «یرد» و او یرد بن مهلائیل است.
7- . در تاریخ یعقوبی و اثبات الوصیه : اخنوخ، و در المحبر احنوخ، و او اخنوخ فرزند یرد است. وی ادریس نیز نامیده شده است، و در اثبات الوصیه آمده که نام وی ادریس و هرمس نیز هست. این موضوع در باب داستان ادریس نیز خواهد آمد.

تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ مُوسَی وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی زَمَنِ مُوسَی وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی شَرِیعَةِ مُوسَی (1)وَ مِنْهَاجِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی أَیَّامِ عِیسَی وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی أَیَّامِ عِیسَی وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی مِنْهَاجِ عِیسَی وَ شَرِیعَتِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَهَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أُولُو الْعَزْمِ وَ هُمْ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ علیه السلام وَ شَرِیعَةُ مُحَمَّدٍ لَا تُنْسَخُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَمَنِ ادَّعَی بَعْدَهُ نُبُوَّةً أَوْ أَتَی بَعْدَ الْقُرْآنِ بِکِتَابٍ فَدَمُهُ مُبَاحٌ لِکُلِّ مَنْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ (2).

«29»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی رِوَایَةِ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی- فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ قَالَ هُمْ أَصْحَابُ الْکُتُبِ إِنَّ نُوحاً جَاءَ بِشَرِیعَةٍ وَ ذَکَرَ مِثْلَ مَا مَرَّ (3).

بیان

کون هؤلاء الخمسة علیهم السلام أولی العزم هو المروی فی أخبارنا المستفیضة و

- روی المخالفون أیضا عن ابن عباس و قتادة و ذهب بعضهم إلی أنهم ستة نوح و إبراهیم و إسحاق و یعقوب و یوسف و أیوب و قیل هم الذین أمروا بالجهاد و القتال و أظهروا المکاشفة و جاهدوا فی الدین و قیل هم أربعة إبراهیم و نوح و هود و رابعهم محمد صلی الله علیه و آله و لا عبرة بأقوالهم بعد ورود النصوص المعتبرة عن أهل البیت علیهم السلام

«30»

فس، تفسیر القمی فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ هُمْ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیهم السلام وَ مَعْنَی أُولُو الْعَزْمِ أَنَّهُمْ سَبَقُوا الْأَنْبِیَاءَ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ وَ أَقَرُّوا بِکُلِّ نَبِیٍّ کَانَ قَبْلَهُمْ وَ بَعْدَهُمْ وَ عَزَمُوا عَلَی الصَّبْرِ مَعَ التَّکْذِیبِ لَهُمْ وَ الْأَذَی (4).

«31»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ عَهِدَ إِلَیْهِ فِی مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَکَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَزْمٌ فِیهِمْ أَنَّهُمْ هَکَذَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ لِأَنَّهُمْ عُهِدَ إِلَیْهِمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِیِّ وَ سِیرَتِهِ فَأَجْمَعَ عَزْمُهُمْ أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ الْإِقْرَارُ بِهِ (5)

ص: 35


1- فی نسخة: علی شریعته و منهاجه.
2- عیون الأخبار: 234- 235. م.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 624. م.
5- علل الشرائع: 52. م.

متوشلخ(1)، سام(2)، ارفخشد(3)، هود(4)، صالح، لقمان، ابراهیم، لوط، اسماعیل، الیاس، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، یوشع بن نون، طالوت، داوود، سلیمان، خضر، دانیال، یسع، اسکندر ذو­القرنین، شاپور بن اردشیر(5)، لوی، کلاب، قصی، عدنان، عبد مناف، عبد المطلب، عبد­الله، و این اثر سرور ما رسول­الله و این اثر امیر المؤمنین و این آثار دیگر اوصیای پس از ایشان تا مهدی علیه السلام است، زیرا او پا گذاشته و بر آن نشسته است. سپس فرمود: به این آثار نگاه کن و بدان که این­ها آثار دین خداست و کسی که در آن شک کند گویی در وجود الله تعالی شک کرده است و انکار آن به منزله انکار خداوند است. سپس فرمود: پلک­هایت را به روی هم بگذار ای علی! و پس از آن به حالت اول که حجابی در پیش چشمانم بود بازگشتم.(6)

روایت28.

عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام فرمود: پیامبران اولو­العزم را به این دلیل اولو­العزم نامیده­اند که دارای همت و عزم راسخ و شریعت هستند. هر پیامبری که بعد از نوح مبعوث شده است شریعت نوح را داشته و تابع کتاب و منش وی بوده است تا اینکه زمان ابراهیم خلیل الله فرا­رسیده است. پیامبران بعد از ابراهیم نیز تا

ص:34


1- . در برخی نسخه­های کتاب و در المحبر و اثبات الوصیه این­گونه آمده است و در تاریخ یعقوبی: «متوشلح» با حاء آمده و او متوشبح فرزند اخنوخ است.
2- . وی سام بن نوح است و شاید خود نوح دراین بین جا افتاده باشد.
3- . او فرزند سام است.
4- . در اثبات الوصیه: او هود بن شالخ بن ارفخشد است و نسب وی در باب مربوط خواهد آمد.
5- . ذکر نام وی در شمار افراد مذکور بسیار عجیب بوده و احتمال می­رود راوی و یا کاتب آن را اضافه کرده باشند.
6- . مشارق الانوار: 128-130

فس، تفسیر القمی أبی عن ابن عیسی مثله (1).

بیان

لعل المراد عدم الاهتمام و العزم التام الذی کان مندوبا إلیه فی مثل ذلک (2).

«32»

ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ (3)أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ خَمْسَةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ تَکَلَّمُوا بِالْعَرَبِیَّةِ فَقَالَ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُ مَنْ وُلِدَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یُرْکَضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ طَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَهُمُ اسْمَانِ فَقَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ هُوَ ذُو الْکِفْلِ وَ یَعْقُوبُ وَ هُوَ إِسْرَائِیلُ وَ الْخَضِرُ وَ هُوَ تَالِیَا وَ یُونُسُ وَ هُوَ ذُو النُّونِ وَ عِیسَی وَ هُوَ الْمَسِیحُ وَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ أَحْمَدُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (4).

بیان

کون ذی الکفل هو یوشع علیه السلام خلاف المشهور و لکنه أحد الأقوال فیه و سیأتی فی باب ذکر أحواله علیه السلام تحقیق ذلک قال الرازی فی تفسیره الکبیر قیل إن ذا الکفل زکریا و قیل یوشع و قیل إلیاس ثم قالوا خمسة من الأنبیاء علیهم السلام سماهم الله باسمین إسرائیل و یعقوب إلیاس و ذو الکفل عیسی و المسیح یونس و ذو النون محمد و أحمد صلی الله علیه و آله انتهی.

و قال بعض المؤرخین إنه حزقیل و قیل إنه وصی الیسع بن أخطوب.

«33»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام

ص: 36


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 424 مع اختلاف یسیر. م.
2- مع ان فی الاسناد ضعفا بالمفضل بن صالح.
3- الحدیث طویل تقدم مسندا بتمامه فی کتاب الاحتجاجات فی باب أسئلة الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام.
4- الخصال ج 1: 154 و 156 و لم نجد فیه خبر من ولد من الأنبیاء مختونا، عیون الاخبار: 135- 136، علل الشرائع: 198. م.

زمان موسی از شریعت وی و سپس تا زمان عیسی از شریعت موسی و تا زمان ظهور پیامبر ما محمد صلی الله علیه و آله و سلم از شریعت عیسی و کتابش تبعیت کرده­اند. این پیامبران، اولو­العزم و برترین انبیای الهی هستند و شریعت محمد تا روز قیامت هرگز منسوخ نخواهد شد و هیچ پیامبری بعد از او نیست؛ اگر کسی پس از او ادعای پیامبری کند یا اینکه پس از قرآن کتاب دیگری بیاورد خونش برای کسانی که ادعای او را شنیده­اند مباح است.(1)

روایت29.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام در مورد آیه «صبر کنید مانند صبر کردن پیامبران اولو­العزم» فرمود: این پیامبران، صاحب کتاب بوده و نوح، شریعتی را آورده است. بقیه روایت نیز مانند روایت فوق ذکر شده است.(2)

توضیح

اولو­العزم بودن این پنج پیامبر در روایات فراوانی آمده است. اما برخی از مخالفان نیز به نقل از ابن­عباس و قتاده آن­ها را شش نفر از جمله نوح، ابراهیم، اسحاق، سعقوب، یوسف و ایوب دانسته­اند و گفته­اند که این پیامبران همان کسانی هستند که به جهاد و مبارزه دعوت کرده و علاوه بر نشان دادن برخی مکاشفه­ها در راه دین بسیار تلاش کرده­اند. برخی نیز معتقدند که آن­ها چهار نفرند: ابراهیم، نوح، هود و چهارمین آنان محمد صلی الله علیه و آله است، اما با توجه به احادیث وارده از اهل بیت علیهم السلام اعتباری به گفته آنان نیست.

روایت30.

تفسیر علی بن ابراهیم: «صبر کن آن­چنان که پیامبران اولو­العزم صبر کردند» این پیامبران اولو­العزم نوح، ابراهیم، موسی و عیسی بن مریم علیهم السلام هستند. معنای اولو­العزم آن است که این پیامبران در اقرار به خداوند از همه پیشی گرفته و ضمن اقرار به پیامبران قبل و بعد از خود، در مقابل تکذیب و آزار و اذیتشان از سوی مردم صبر پیشه کردند.(3)

روایت31.

علل الشرائع: «قبلا از آدم پیمان گرفتیم اما فراموش کرد و نزد او عزمی نیافتیم» امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمود: خداوند در مورد محمد و ائمه بعد از او از آدم عهد گرفت اما عزم آن را نداشت که آن­ها را آن طور که هستند بپذیرد. دیگر پیامبران، اولو­العزم نامیده شدند چرا­که در مورد محمد و اوصیای بعد از او تا مهدی علیهم السلام و سیرت او از آنان عهد گرفت، پس عزم آنان را جمع کرد که قبول کنند آن­ها همان­گونه هستند و به آن­ها اقرار کنند.(4)

ص:35


1- . عیون الاخبار : 234-235
2- . قصص الانبیا، نسخه خطی
3- . تفسیر علی بن ابراهیم : 624
4- . علل الشرائع : 52

فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ (1)أَنَّ مَلِکَ الرُّومِ سَأَلَهُ عَنْ سَبْعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ تَخْرُجْ مِنْ رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ حَیَّةُ الْجَنَّةِ وَ الْغُرَابُ الَّذِی بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ وَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ (2).

فس، تفسیر القمی الحسین بن عبد الله السکینی عن أبی سعید البجلی عن عبد الملک بن هارون عن أبی عبد الله عن آبائه صلوات الله علیهم مثله (3).

«34»

مص، مصباح الشریعة قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَّنَ أَنْبِیَاءَهُ مِنْ خَزَائِنِ لُطْفِهِ وَ کَرَمِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ عَلَّمَهُمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ أَفْرَدَهُمْ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ لِنَفْسِهِ فَلَا یُشْبِهُ أَخْلَاقَهُمْ وَ أَحْوَالَهُمْ أَحَدٌ مِنَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ إِذْ جَعَلَهُمْ وَسَائِلَ سَائِرِ الْخَلْقِ إِلَیْهِ وَ جَعَلَ حُبَّهُمْ وَ طَاعَتَهُمْ سَبَبَ رِضَاهُ وَ خِلَافَهُمْ وَ إِنْکَارَهُمْ سَبَبَ سَخَطِهِمْ وَ أَمَرَ کُلَّ قَوْمٍ بِاتِّبَاعِ مِلَّةِ رَسُولِهِمْ ثُمَّ أَبَی أَنْ یَقْبَلَ طَاعَةَ أَحَدٍ إِلَّا بِطَاعَتِهِمْ وَ مَعْرِفَةِ حَقِّهِمْ وَ حُرْمَتِهِمْ وَ وَقَارِهِمْ وَ تَعْظِیمِهِمْ وَ جَاهِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ فَعَظِّمْ جَمِیعَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ لَا تُنَزِّلْهُمْ بِمَنْزِلَةِ أَحَدٍ مِنْ دُونِهِمْ وَ لَا تَتَصَرَّفْ بِعَقْلِکَ فِی مَقَامَاتِهِمْ وَ أَحْوَالِهِمْ وَ أَخْلَاقِهِمْ إِلَّا بِبَیَانٍ مُحْکَمٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِجْمَاعِ أَهْلِ الْبَصَائِرِ بِدَلَائِلَ تَتَحَقَّقُ بِهَا فَضَائِلُهُمْ وَ مَرَاتِبُهُمْ وَ أَنَّی بِالْوُصُولِ إِلَی حَقِیقَةِ مَا لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ قَابَلْتَ أَقْوَالَهُمْ وَ أَفْعَالَهُمْ بِمَنْ دُونَهُمْ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَقَدْ أَسَأْتَ صُحْبَتَهُمْ وَ أَنْکَرْتَ مَعْرِفَتَهُمْ وَ جَهِلْتَ خُصُوصِیَّتَهُمْ بِاللَّهِ وَ سَقَطْتَ عَنْ دَرَجَةِ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ وَ الْمَعْرِفَةِ فَإِیَّاکَ ثُمَّ إِیَّاکَ (4).

«35»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی کَلَامٍ لَهُ یَقُولُ فِیهِ

ص: 37


1- تقدم الحدیث بطوله فی کتاب الاحتجاجات فی باب مناظرات الحسن و الحسین علیهما السلام.
2- الخصال ج 2: 8. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 598 مع اختلاف فی الألفاظ. م.
4- مصباح الشریعة مخطوط. م.
5- أخرجه الصدوق فی کتابه التوحید ص 31 أیضا ضمن خطبة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و الاسناد هکذا: محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصفار و سعد بن عبد اللّه، جمیعا عن أحمد بن محمّد بن عیسی، و الهیثم بن أبی مسروق النهدی، و محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب، کلهم عن الحسن بن محبوب، عن عمرو بن أبی المقدام، عن إسحاق بن غالب.

در تفسیر علی بن ابراهیم نیز این روایت عینا آورده شده است.(1)

توضیح

شاید منظور عدم اهتمام و عزم کاملی است که در چنین شرایطی از آنان خواسته شده بوده است.

روایت32.

الخصال، عیون الاخبار، علل الشرائع: فردی شامی(2) از امیر المؤمنین درمورد پنج پیامبری که به عربی سخن می­گفته­اند سؤال کرد. ایشان پاسخ داد: هود، صالح، شعیب، اسماعیل، محمد صلوات الله علیهم. سپس در مورد پیامبرانی سؤال کرد که ختنه شده به دنیا آمدند. ایشان فرمود: خداوند آدم را این گونه خلق کرد و پیامبرانی چون: شیث، ادریس، نوح، سام بن نوح، ابراهیم، داوود، سلیمان، لوط، اسماعیل، موسی، عیسی و محمد صلوات الله علیهم ختنه شده به دنیا آمدند. سپس از شش تایی سؤال کرد که در رحم رشد نکردند. ایشان فرمود: آدم، حوا، گوسفند ابراهیم، عصای موسی، شتر صالح، خفاشی که عیسی بن مریم ساخت و به اذن خداوند عز و جل به پرواز در آمد. از شش پیامبری که دو اسم داشتند سؤال کرد و ایشان جواب داد: یوشع بن نون و نام دیگرش ذو الکفل، یعقوب و نام دیگرش اسرائیل، خضر و نام دیگرش تالیا، یونس و نام دیگرش ذو النون، عیسی و نام دیگرش مسیح، محمد و نام دیگرش احمد صلوات الله علیهم.(3)

توضیح

اینکه ذو­الکفل یوشع باشد خلاف قول مشهور بوده ولی یکی از اقوال است که تحقیق در باره آن در باب احوال این پیامبر خواهد آمد. رازی در تفسیر کبیر خود آورده است که برخی ذو­الکفل را زکریا می­دانند و برخی یوشع و الیاس. سپس آورده است که خداوند برای پنج تن از پیامبران دو اسم انتخاب کرده است: اسرائیل و یعقوب، الیاس و ذو الکفل، عیسی و مسیح، یونس و ذو النون، محمد و احمد. پایان.

برخی از مورخین نیز معتقدند که ذو الکفل نام حزقیل بوده و برخی دیگر می­گویند این نام وصی یسع بن اخطوب است.

روایت33.

الخصال: از حسن بن علی علیه السلام نقل شده است(4):

ص:36


1- . تفسیر علی بن ابراهیم : 424
2- . این حدیث طولانی است و سلسله راویان آن به طور کامل در کتاب احتجاجات در باب سؤال­های فرد شامی از امیر­المؤمنین علیه السلام آمده است.
3- . الخصال ج 1: 154 و 156 اما در این کتاب نامی از پیامبرانی که ختنه شده اند نیامده است. عیون الاخبار : 135-136، علل الشرائع : 198
4- . این حدیث طولانی در کتاب احتجاجات در باب مناظرات حسن و حسین علیهما السلام ذکر شده است.

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُحْتَجِبِ بِالنُّورِ (1)دُونَ خَلْقِهِ فِی الْأُفُقِ الطَّامِحِ وَ الْعِزِّ الشَّامِخِ وَ الْمُلْکِ الْبَاذِخِ فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ عَلَا وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ دَنَا فَتَجَلَّی لِخَلْقِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ یُرَی وَ هُوَ یَرَی وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی فَأَحَبَّ الِاخْتِصَاصَ بِالتَّوْحِیدِ إِذَا احْتَجَبَ بِنُورِهِ وَ سَمَا فِی عُلُوِّهِ وَ اسْتَتَرَ عَنْ خَلْقِهِ (2)لِتَکُونَ لَهُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ وَ انْبَعَثَ (ابْتَعَثَ) فِیهِمُ (3)النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ- لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ لِیَعْقِلَ الْعِبَادُ عَنْ رَبِّهِمْ مَا جَهِلُوا وَ عَرَفُوهُ بِرُبُوبِیَّتِهِ بَعْدَ مَا أَنْکَرُوا وَ یُوَحِّدُوهُ بِالْإِلَهِیَّةِ بَعْدَ مَا أَضَدُّوهُ (4).

بیان

المحتجب بالنور أی بکونه نورا أی مجردا لا تدرکه الحواس و العقول فلیس حجابه إلا تقدسه و کماله و الطامح و الشامخ المرتفع و الباذخ العالی و الفقرات الثلاث کنایات عن أنه تعالی أرفع من أن یدرک بالحواس و الأوهام و العقول.

فوق کل شی ء علا أی قدرة و شرفا و من کل شی ء دنا أی لطفا و جودا و رحمة و تربیة فتجلی أی ظهر لخلقه بإظهار جوده و قدرته و علمه فی کل شی ء و المنظر الموضع المرتفع الذی ینظر إلیه أی هو بمحل من الرفعة و العلو هو أعلی من أن یدرکه أبصار العقول فأحب و اقتضی حکمته البالغة أن یعرفه خلقه بالتوحید و یخصوه به و لم یکن ذلک ممکنا إلا بإرسال الرسل لما قد تمهد من کمال علوه و نهایة سموه و انحطاط درجة المکلفین و جهلهم و عجزهم فلذا جعل بینه و بین خلقه سفراء یفیض علیهم من جهة کمالهم و یفیضوا علی الخلق من جهة بشریتهم و مجانستهم لهم و قد أوردنا تحقیق ذلک علی وجه أبسط فی الفوائد الطریفة.

«36»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَا بَیْنَ نُوحٍ مِنَ الْأَتْقِیَاءِ

ص: 38


1- شبهه تعالی بالشمس حیث لا یکاد یری لشدة نوره.
2- الحدیث فی التوحید هکذا: و استتر عن خلقه، و بعث الیهم الرسل لیکون له الحجة البالغة علی خلقه، و یکون رسله الیهم شهداء علیهم، و انبعث فیهم النبیین. و فیه: فیعرفوه بربوبیته بعد ما أنکروا، و یوحدوه بالالهیة بعد ما عندوا.
3- فی نسخة: و ابتعث فیهم.
4- علل الشرائع: 51. و فیه: و یوحدوه بالالهیة بعد ما عضدوا. و فی نسخة من الکتاب: بعد ما أضدوا. م.

پادشاه روم از ایشان در مورد هفت چیزی سؤال کرد که خداوند آن­ها را خلق کرده اما از هیچ رحمی خارج نشده اند. ایشان فرمود: آدم، حوا، گوسفند ابراهیم، شتر صالح، مار بهشت، کلاغی که خداوند عز­و­جل آن را برای جست و جو در زمین فرستاد، و ابلیس لعنة الله علیه.(1)

تفسیر علی بن ابراهیم نیز عین این روایت را آورده است.(2)

روایت34.

مصباح الشریعه : امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل پیامبرانش را از خزائن لطف، کرم و رحمت خود بهره­مند ساخت و از مخزن علمش به آن­ها علم بخشید و از میان تمام خلائق آن­ها را برای خودش یگانه ساخت به گونه ای که احدی از خلائق در اخلاق و احوال با آنان شباهتی ندارد. آن­ها را وسیله ارتباط سایر خلایق با خودش قرار داد و دوست داشتن و اطاعت از آنان را موجب رضای خویش قرار داد. انکار آنان موجب خداوند شده و هر قومی را به تبعیت از سنن رسولش فرمان داده است. خداوند طاعت هیچ بنده ای را بدون اطاعت وی از پیامبران، شناخت حق، حرمت، وقار، عظمت و جایگاهشان نزد خداوند را نمی­پذیرد. پس تمام پیامبران را بزرگ بشمار و آن­ها را هم ردیف کسانی کمتر از ایشان قرار نده. مطابق با عقل خود با مقام، احوال و اخلاق آنان برخورد نکن. تنها به سخن قاطع خداوند در مورد ایشان و نظر اهل بصیرت در خصوص فضائل و مراتب آنان عمل کن چرا که هرگز نمی­توانی به جایگاه آنان در نزد خداوند برسی واگر گفتار و کردار ایشان را با سایر مردم مقایسه کنی یقینا در نوع معاشرت با این پیامبران به خطا رفته و ضمن انکار شناخت آن­ها خاص بودن آن­ها نزد خداوند را فراموش کرده­ای. در این صورت از درجه ایمان و معرفت حقیقی تو کاسته خواهد شد. پس بسیار بر حذر باش!(3)

روایت35.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:37


1- . الخصال 2 : 8
2- . تفسیر علی بن ابراهیم : 598
3- . مصباح الشریعه: نسخه خطی

مُسْتَخْفِینَ وَ لِذَلِکَ خَفِیَ ذِکْرُهُمْ فِی الْقُرْآنِ فَلَمْ یُسَمَّوْا کَمَا سُمِّیَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً یَعْنِی لَمْ أُسَمِّ الْمُسْتَخْفِینَ کَمَا سَمَّیْتُ الْمُسْتَعْلِنِینَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (1).

«37»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنْ عَمِّهِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ بَعَثَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ إِلَی النَّاسِ فَقَالَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ مِنْ بَعْدِ الرُّسُلِ وَ لِئَلَّا یَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ وَ لِتَکُونَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ حِکَایَةً عَنْ خَزَنَةِ جَهَنَّمَ وَ احْتِجَاجِهِمْ عَلَی أَهْلِ النَّارِ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ- أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ(2).

«38»

یه، من لا یحضر الفقیه عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ النَّبِیِّ علیه السلام فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ الْمَاحِی وَ فِی تَوْرَاةِ مُوسَی الْحَادُّ وَ فِی إِنْجِیلِ عِیسَی أَحْمَدُ وَ فِی الْفُرْقَانِ مُحَمَّدٌ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْمَاحِی فَقَالَ الْمَاحِی صُورَةَ الْأَصْنَامِ وَ مَاحِی الْأَوْثَانِ وَ الْأَزْلَامِ وَ کُلِّ مَعْبُودٍ دُونَ الرَّحْمَنِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْحَادِّ قَالَ یُحَادُّ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ دِینَهُ قَرِیباً کَانَ أَوْ بَعِیداً قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ أَحْمَدَ قَالَ حَسُنَ ثَنَاءُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْکِتَابِ بِمَا حُمِدَ مِنْ أَفْعَالِهِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ مُحَمَّدٍ قَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ جَمِیعَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِیعَ أُمَمِهِمْ یَحْمَدُونَهُ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ اسْمَهُ الْمَکْتُوبَ عَلَی الْعَرْشِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ الْحَدِیثَ(3).

«39»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام- أَ یَکُونُ الرَّجُلُ مُؤْمِناً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْإِیمَانُ ثُمَ

ص: 39


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- علل الشرائع: 51. م.
3- الفقیه: ج 2 ص 246 باب الوصیة من لدن آدم و الحدیث طویل أخرجه المصنّف عنه و عن الأمالی فی المجلد السادس فی باب اسمه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی الکتب الأربعة.

سپاس خداوندی را که در پس حجاب نور است(1) نسبت به خلق خود، در افق والا و عزت بلند و مُلک مرتفع؛ بر فراز هر چیزی قرار گرفته و به هر چیزی نزدیک است. بر خلقش متجلی می­شود بدون اینکه دیده شود. او از منظری والا - مخلوقات را- می­بیند. دوست دارد توحید مختص او دانسته شود چرا که با نورش در حجاب قرار گرفته و با علوش برتری یافته و از مخلوقاتش پنهان شده است تا حجت قوی از آن او باشد. پیامبر را بشارت دهنده و بیم دهنده در میان آنان برانگیخت تا هر کس را که هلاک می­شود از روی بیّنه - آگاهی - هلاک شود و هر کس حیات می­یابد از آگاهی حیات یابد. تا بندگان در آنچه در مورد پروردگارشان نمی­دانند تعقل کرده و او را پس از انکار با ربوبیتش بشناسند. و سپس از اینکه برایش شریک قائل شدند او را در الوهیت و خداوندی یگانه بدانند.(2)

توضیح

در پشت حجاب نور یعنی با نور بودن خداوند و مجرد بودن او، به گونه­ای که عقل و حواس آدمی قادر به شناخت او نیست؛ پس حجابش چیزی جز قداست و کمالش نیست. «طامح و شامخ» یعنی مرتفع؛ باذخ یعنی بلند؛ این سه بخش کنایه از آن است که خداوند والا­تر از آن است که با عقل، خیال و حواس درک شود. از هر چیز بلند برتر است یعنی از نظر قدرت و شرف برتر است و از هر چیزی پایین تر است یعنی از نظر لطف، سخاوت، رحمت و تربیت نسبت به هر چیزی برتری دارد. تجلی کرد یعنی با اظهار جود، قدرت و علمش نسبت به هرچیز خود را به خلقش نشان داد. منظر یعنی جایگاه مرتفعی که به آن چشم بدوزند و منظور این است که خداوند در جایگاهی از رفعت و برتری قرار دارد که بسیار فراتر از آن است تا چشم­ها و عقل­ها قادر به درک آن باشند. حکمت فراوان و برتر خداوندی اقتضا کرده است که خلقش وی را با توحید شناخته و خداوند را با توحید از دیگران متمایز بدانند. این مسأله نیز امکان پذیر نبود مگر از طریق ارسال پیامبران که به خاطر کمال برتری و نهایت رفعت و منزلت خود و نهایت انحطاط و پایین بودن منزلت مکلّفین و جهل و ناتوانی آنان، خداوند بین خود و بندگانش سفیرانی را قرار داد که از یک سو در کمال، صفات خداوند را داشته و در ظاهر به دیگر خلائق در جنس و بشر بودن شباهت دارند. ما تحقیق این مطلب را به گونه­ای ساده­تر در الفوائد الطریفة آوردیم.

روایت36.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام نقل شده است: در زمان نوح علیه السلام برخی از پیامبران بودند که به طور پنهانی به رسالت مشغول بودند

ص:38


1- . خداوند را به خورشید تشبیه کرده است که از شدت نورش نمی­توان به او نگاه کرد.
2- . علل الشرائع: 51

یَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ الْإِیمَانِ إِلَی الْکُفْرِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَدْلُ وَ إِنَّمَا بَعَثَ الرُّسُلَ لِیَدْعُوا النَّاسَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ لَا یَدْعُوا أَحَداً إِلَی الْکُفْرِ قُلْتُ فَیَکُونُ الرَّجُلُ کَافِراً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْکُفْرُ عِنْدَ اللَّهِ فَیَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الْکُفْرِ إِلَی الْإِیمَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّاسَ عَلَی الْفِطْرَةِ الَّتِی فَطَرَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا لَا یَعْرِفُونَ إِیمَاناً بِشَرِیعَةٍ وَ لَا کُفْراً بِجُحُودٍ ثُمَّ ابْتَعَثَ اللَّهُ (1)الرُّسُلَ إِلَیْهِمْ یَدْعُونَهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَیْهِمْ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَاهُ اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَهْدِهِ (2).

«40»

ع، (3)علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَةُ الرُّسُلِ وَ الْإِقْرَارُ بِهِمْ وَ الْإِذْعَانُ لَهُمْ بِالطَّاعَةِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَمَّا لَمْ یَکُنْ فِی خَلْقِهِمْ وَ قُوَاهُمْ مَا یکملوا (4)(یَکْمُلُونَ) لِمَصَالِحِهِمْ وَ کَانَ الصَّانِعُ مُتَعَالِیاً عَنْ أَنْ یُرَی وَ کَانَ ضَعْفُهُمْ وَ عَجْزُهُمْ عَنْ إِدْرَاکِهِ ظَاهِراً لَمْ یَکُنْ بُدٌّ (5)مِنْ رَسُولٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَعْصُومٍ یُؤَدِّی إِلَیْهِمْ أَمْرَهُ وَ نَهْیَهُ وَ أَدَبَهُ وَ یَقِفُهُمْ (6)عَلَی مَا یَکُونُ بِهِ إِحْرَازُ مَنَافِعِهِمْ (7)وَ دَفْعُ مَضَارِّهِمْ إِذْ لَمْ یَکُنْ فِی خَلْقِهِمْ مَا یَعْرِفُونَ بِهِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ (مِنْ) مَنَافِعِهِمْ وَ مَضَارِّهِمْ فَلَوْ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَتُهُ وَ طَاعَتُهُ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ فِی مَجِی ءِ الرَّسُولِ مَنْفَعَةٌ وَ لَا سَدُّ حَاجَةٍ وَ لَکَانَ إِتْیَانُهُ عَبَثاً لِغَیْرِ مَنْفَعَةٍ وَ لَا صَلَاحٍ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ صِفَةِ الْحَکِیمِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ (8)

ص: 40


1- فی نسخة: ثم بعث اللّه.
2- علل الشرائع: 51- 52. م.
3- الحدیث طویل جدا من ص 248 الی ص 264 من العیون لما سمع ابن قتیبة النیسابوریّ هذه العلل من الفضل بن شاذان سأل عنه: اخبرنی عن هذه العلل أ هی من الاستنباط و الاستخراج و من نتائج العقل او سمعتها و رویتها؟ قال: لا اعلل من ذات نفسی بل سمعتها من مولای ابی الحسن الرضا علیه السلام. م.
4- فی العلل: لما لم یکتف فی خلقهم و قواهم ما یثبتون به لمباشرة الصانع عزّ و جلّ حتّی یکلمهم و یشافههم. و کان الصانع اه. و فی الخصال: ما یکلمون به مصالحهم. م.
5- فی العلل: لم یکن بدلهم. و فی الخصال: لم یکن لهم بد. م.
6- فی نسخة: یوفقهم.
7- فی العلل: اجتلاب منافعهم.
8- علل الشرائع: 95. عیون الأخبار: 249. م.

لذا نام آنان در قرآن نیامده و مانند دیگر پیامبرانی که به طور علنی به رسالت مشغول بوده اند برای آنان نامی ذکر نشده است. این مطلب در آیه «و پیامبرانی که داستان آنان را برای تو حکایت نکردیم و خداوند با موسی سخن گفت» یعنی خداوند برای پیامبران در خفا نامی مانند دیگر پیامبران در نظر نگرفت.(1)

روایت37.

علل الشرائع: مردی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: خداوند برای چه پیامبران و انبیا را برای مردم فرستاد؟ ایشان پاسخ داد: تا بعد از آمدن پیامبران «مردم بهانه­ای بر خداوند نداشته باشند» و نیز نگویند «بشارت­دهنده و بیم­دهنده ای برای ما نیامد» و برای این که پیامبران، حجت خدا بر مردم باشند. آیا نشنیده­ای که خداوند عز­و­جل حکایتی از زبان نگهبانان جهنم و استدلال آنان برای جهنمیان در مورد پیامبران آورده و فرموده است: «آیا بیم دهنده ای برای شما فرستاده نشد گفتند آری بیم دهنده ای به سراغ ما آمد اما تکذیبش کردیم و گفتیم خداوند چیزی را نازل نکرده است و شما در گمراهی و جهلی بزرگ به سر می برید».(2)

روایت38.

من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: اسم پیامبر در صحف ابراهیم ماحی، در تورات موسی الحادّ، در انجیل عیسی احمد و در فرقان محمد است. گفته شد: تأویل ماحی چیست؟ فرمود: از بین برنده تصویر صنم­ها، بت­ها، مجسمه­ها و هر معبود دیگر جز خداوند رحمان. گفته شد: تأویل حاد چیست؟ فرمود: حاد یعنی با هر کس که با خداوند و دینش دشمنی کند دیر یا زود در افتاده و با او مقابله می­کند. گفته شد: تأویل احمد چیست؟ فرمود: حسن ثنای خداوند بر او در کتابها به خاطر افعال پسندیده او. گفته شد: تأویل محمد چیست؟ فرمود: همانا خداوند، ملائکه، تمام پیامبران و همه امت­ها وی را حمد گفته و بر وی سلام و درود می­فرستند. همانا نام نوشته شده او بر عرش «محمد رسول الله» است.(3)

روایت39.

علل الشرائع: حسین بن نعیم صحاف نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا می­شود که فردی مؤمن باشد و نور ایمان در قلب وی ثابت شده باشد

ص: 39


1- . تفسیر عیاشی : نسخه خطی
2- . علل الشرایع: 51
3- . الفقیه: 2 : 264
«41»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا مَا الرَّسُولُ وَ مَا النَّبِیُّ قَالَ النَّبِیُّ الَّذِی یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ الرَّسُولُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یَرَی الْمَنَامَ وَ یُعَایِنُ الْمَلَکَ قُلْتُ الْإِمَامُ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی وَ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (1).

«42»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ قَالَ: کَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ الْعَبَّاسِ الْمَعْرُوفِیُّ إِلَی الرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی مَا الْفَرْقُ بَیْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ قَالَ فَکَتَبَ أَوْ قَالَ الْفَرْقُ بَیْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ أَنَّ الرَّسُولَ الَّذِی یَنْزِلُ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَیَرَاهُ وَ یَسْمَعُ کَلَامَهُ (2)وَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَ رُبَّمَا رَأَی فِی مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ النَّبِیُّ رُبَّمَا یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ رُبَّمَا رَأَی الشَّخْصَ وَ لَمْ یَسْمَعْ وَ الْإِمَامُ هُوَ الَّذِی یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ لَا یَرَی الشَّخْصَ (3).

«43»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ بُکَیْرٍ الْهَجَرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوَّلَ وَصِیٍّ کَانَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ- وَ مَا مِنْ نَبِیٍّ مَضَی إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ کَانَ عَدَدُ جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ خَمْسَةٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ کَانَ هِبَةَ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ وَرِثَ عِلْمَ الْأَوْصِیَاءِ وَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ (4).

بیان

أی کان بمنزلة هبة الله بالنسبة إلی محمد صلی الله علیه و آله أو کان علیه السلام هبة و عطیة وهبه الله له.

ص: 41


1- أصول الکافی ج 1: 176. و روی فیه فی حدیث أن أبا جعفر و أبا عبد اللّه علیهما السلام قرءا «المحدث» بفتح الدال و تشدیده.
2- فی نسخة: و یسمع کلماته.
3- أصول الکافی: 1: 176.
4- بصائر الدرجات: 33. م.

اما خداوند پس از ایمان او را به کفر بکشاند؟ ایشان فرمود: خداوند

عادل است و پیامبران را برانگیخته تا مردم را به ایمان به خدا دعوت کند اما هرگز کسی را به کفر دعوت نمی­کند. در این جا پرسید آیا می­شود که کسی کافر باشد و خداوند او را پس از کفر به ایمان هدایت کند؟ فرمودند: خداوند عز و جل مردم را از فطرتی که آنان را بر آن سرشته است خلق کرده و هیچ یک نه ایمان به شریعتی را می­شناختند و نه کفر و انکاری را. سپس خداوند برای آنان پیامبران را برایشان مبعوث ­کرد تا پیامبران مردم را به عنوان حجت خداوند بر ایشان، به ایمان به الله دعوت ­کنند. برخی از آنان را خدا هدایت می­کند و برخی دیگر را خیر.(1)

روایت40.

علل الشرائع، عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از مردم پرسید: چرا شناخت پیامبران و اقرار به آنان و اذعان به طاعت از آنان بر مردم واجب است؟ گفتند: از آنجا که در خلقت و ساختار مردم آنچه که منافع ایشان را به طور کامل تأمین کند وجود نداشت و خداوند متعاول برتر از آن بود که دیده شود و ضعف و عجز مردم از درک وی آشکار و ظاهر بود؛ لذا چاره­ای جز این نبود که پیامبری معصوم بین خداوند با آن­ها باشد که امر و نهی و دستورات خدا را به مردم رسانده و برای تحقق منافعشان و دفع ضرر از آنان در کنارشان باشد. زیرا در خلق مردمان چیزی نبود که مردم از طریق آن­ به نیازشان مبنی بر شناخت منافع و زیان­ها اطلاع پیدا ­کنند و اگر شناخت و اطاعت از پیامبر واجب نبود، آمدن پیامبر برای آن­ها نفعی نداشته و هیچ یک از نیاز­هایشان تأمین نمی­شد. در این صورت فرستادن پیامبران کاری عبث و بی­فایده بود و کار عبث از صفات خداوند حکیمی که «هر چیز را در نهایت کمال قرار داده است» نیست.(2)

ص: 40


1- . علل الشرایع: 51-51
2- . علل الشرائع : 95. عیون الاخبار: 249
«44»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا خَمْسَةَ أَنْبِیَاءَ- هُوداً وَ صَالِحاً وَ إِسْمَاعِیلَ وَ شُعَیْباً وَ مُحَمَّداً خَاتَمَ النَّبِیِّینَ صلی الله علیه و آله (1).

بیان

هذا الخبر و خبر الشامی (2)یدلان علی کون إسماعیل من العرب و یظهر من خبر أبی ذر (3)أنه لیس منهم و هذان أقوی سندا منه لکون أکثر رجاله من العامة لکن سیأتی خبر آخر عن الفضیل علی وفق خبر أبی ذر و یمکن الجمع بینهما بأن یکون إسماعیل قد یتکلم بغیر العربیة أیضا أو یکون علم قومه العربیة و لم یکونوا قبل ذلک عارفین بها و الله تعالی یعلم.

«45»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا عَبْدَ الْحَمِیدِ إِنَّ لِلَّهِ رُسُلًا مُسْتَعْلِنِینَ وَ رُسُلًا مُسْتَخْفِینَ فَإِذَا سَأَلْتَهُ بِحَقِّ الْمُسْتَعْلِنِینَ فَسَلْهُ بِحَقِّ الْمُسْتَخْفِینَ (4).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد عن ابن عیسی و علی بن إسماعیل عن محمد بن عمرو بن سعید عن الجریری عن ابن أبی الدیلم مثله (5).

«46»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا أَرْبَعَةً- هُوداً وَ صَالِحاً وَ شُعَیْباً وَ مُحَمَّداً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (6).

«47»

وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ خَمْسَةٌ وَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ مِنْهُمْ وَ قَالَ إِنَّ الْوَحْیَ یَنْزِلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا أَتَی نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَتَاهُ بِلِسَانِ قَوْمِهِ (7).

ص: 42


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- و کذا ما یأتی تحت رقم 47 و 48.
3- و کذا ما یأتی تحت رقم 46.
4- کمال الدین: 14. و فیه: فاسأله. و کذا فی الحدیث الذی بعده. م.
5- کمال الدین: 197. م.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
7- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

روایت41.

کافی: از زراره نقل شده است: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «و رسول و نبی بود» پرسیدم که رسول و نبی به چه معنا است؟ ایشان فرمود: نبی کسی است که در خواب می بیند و صدا­ها را می­شنود اما فرشته را نمی­بیند. رسول کسی است که در خواب می­بیند و می­شنود و علاوه بر این فرشته مقرب الهی را نیز می­بیند. پرسیدم منزلت امام چیست؟ پاسخ دادند: صدا­ها را می شنود اما در خواب چیز­ها را نمی­بیند و با فرشته نیز دیدار ندارد. سپس این آیه را خواند: ما قبل از تو رسول، نبی و محدثی را نفرستادیم.(1)

روایت42.

کافی: حسن بن عباس معروفی در نامه­ای به امام رضا علیه السلام می­نویسد: جانم فدای شما! به من بگویید که فرق بین رسول نبی و امام چیست؟ ایشان پاسخ دادند: فرق بین این سه آن است که رسول کسی است که جبرئیل بروی نازل می­شود و در حالی که وحی بر وی نازل می شود فرشته خدا را دیده و صدایش را می­شنود. البته این دیدار می­تواند در خواب اتفاق بیفتد؛ مانند رؤیای ابراهیم علیه السلام. نبی ممکن است فرشته را دیده و صدایش را بشنود و نیز احتمال دارد که گاهی نیز ندیده و نشنود اما امام کسی است که سخن فرشته وحی را می­شنود اما او را نمی­بیند.(2)

روایت43.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می­کند: اولین وصی خداوند بر روی زمین فرزند آدم بود. تمام پیامبران یک وصی داشته و تعداد پیامبران صد و بیست و چهار هزار نفر است که پنج نفر از آنان یعنی نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد اولو­العزم هستند. علی بن ابی طالب علیه السلام بخشش خدا برای محمد مصطفی بود که علم تمامی اوصیا و پیشینیان را به ارث برد همان­طور که محمد نیز علم تمام پیامبران و انبیای پیش از خود را به ارث برد.(3)

توضیح

علی علیه السلام به منزله هدیه خداوند برای محمد صلی الله علیه و آله بوده و عطایی بوده که خداوند به پیامبر بخشیده است.

ص: 41


1- . اصول کافی: 1: 176. در برخی روایات آمده است که امام باقر و امام صادق علیهما السلام محدث را با فتحه و تشدید دال قرائت کرده اند.
2- . اصول کافی 1: 176
3- . بصائر الدرجات: 33
«48»

ختص، الإختصاص رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ الْمُرْسَلِینَ آدَمُ وَ آخِرُهُمْ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِمْ (1)وَ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ الرُّسُلُ مِنْهُمْ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ خَمْسَةٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ خَمْسَةٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ خَمْسَةٌ سُرْیَانِیُّونَ آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ علیهم السلام وَ أَوَّلُ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی- وَ الْکُتُبُ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام مِائَةُ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةُ کُتُبٍ مِنْهَا عَلَی آدَمَ خَمْسُونَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثُونَ وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عِشْرُونَ وَ عَلَی مُوسَی التَّوْرَاةُ وَ عَلَی دَاوُدَ الزَّبُورُ وَ عَلَی عِیسَی الْإِنْجِیلُ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ الْفُرْقَانُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ (2).

«49»

ک، (3)إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَهِدَ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ لَا یَقْرَبَ الشَّجَرَةَ فَلَمَّا بَلَغَ الْوَقْتُ الَّذِی کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَأْکُلَ مِنْهَا نَسِیَ فَأَکَلَ مِنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً فَلَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ فَوُلِدَ لَهُ هَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ وَ وُلِدَ لَهُ قَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ أَمَرَ هَابِیلَ وَ قَابِیلَ أَنْ یُقَرِّبَا قُرْبَاناً وَ کَانَ هَابِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ وَ کَانَ قَابِیلُ صَاحِبَ زَرْعٍ فَقَرَّبَ هَابِیلُ کَبْشاً وَ قَرَّبَ قَابِیلُ مِنْ زَرْعِهِ مَا لَمْ یُنَقَّ وَ کَانَ کَبْشُ هَابِیلَ مِنْ أَفْضَلِ غَنَمِهِ وَ کَانَ زَرْعُ قَابِیلَ غَیْرَ مُنَقًّی فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُ قَابِیلَ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ الْآیَةَ وَ کَانَ الْقُرْبَانُ إِذَا قُبِلَ تَأْکُلُهُ النَّارُ فَعَمَدَ قَابِیلُ (4)فَبَنَی لَهَا بَیْتاً وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ بَنَی لِلنَّارِ الْبُیُوتَ وَ قَالَ

ص: 43


1- هکذا فی نسخ من الکتاب، و لعلّ لفظة «و علیهم» زائدة.
2- الاختصاص مخطوط. م.
3- رواه الکلینی فی روضة الکافی بإسناده عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الحسن بن محبوب، عن محمّد بن الفضیل، عن أبی حمزة، و ألفاظه تختلف، و نحن نشیر الی بعض الاختلافات حیث یحتاج فهم الحدیث إلیها.
4- فی الکافی و فی نسخة: فعمد قابیل الی النار.

روایت44.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از میان عرب تنها پنج پیامبر: هود، صالح، اسماعیل، شعیب و محمد خاتم الانبیا را آفرید.(1)

توضیح

این روایت به همراه روایت شامی(2) بر این دلالت دارند که اسماعیل علیه السلام از عرب بوده است اما از روایت ابوذر ظاهر می­شود که وی از عرب نبوده است(3). سند این دوروایت قوی­تر است چرا­که اکثر راویان آن از اهل تسنن هستند. اما روایت دیگری از فضیل خواهد آمد که مطابق روایت ابوذر است. البته می­توان هر دو قول را با یکدیگر جمع کرد و گفت اسماعیل علیه السلام گاهی به غیر عربی نیز سخن می­گفته یا به قومش عربی آموخته است که قبل از این عربی نمی­دانستند و خدا متعال به این امر آگاه است.

روایت45.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند هم پیامبرانی داشته که به طور علنی پیامبری کرده و شناخته شده بودند و هم پیامبرانی مخفی و ناشناخته. هر گاه به حق پیامبران علنی از خدا درخواست کردی به حق پیامبران مخفی نیز درخواست کن.(4)

در اکمال الدین از ابن ابی دیلم نیز این روایت عینا نقل شده است.(5)

روایت46.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند تنها چهار نفر از پیامبران یعنی هود، صالح، شعیب و محمد را از میان عرب مبعوث کرد.(6)

روایت47.

همچنین روایت شده است که آن­ها پنج نفر بوده و اسماعیل را نیز شامل می­شود. در روایتی دیگر آمده است که خداوند وحی را به زبان عربی نازل می­کرد اما هر یک از پیامبران آن وحی را با زبان قوم خود به آن­ها انتقال می­دادند.(7)

ص: 42


1- . قصص الانبیا: نسخه خطی
2- . و همچنین روایات شماره­های 47 و 48
3- . در شماره 46 نیز آمده است.
4- . اکمال الدین : 14
5- . اکمال الدین : 197
6- . قصص الانبیا: نسخه خطی
7- . قصص الانبیا: نسخه خطی

لَأَعْبُدَنَّ هَذِهِ النَّارَ حَتَّی تُقُبِّلَ قُرْبَانِی ثُمَّ إِنَّ عَدُوَّ اللَّهِ إِبْلِیسَ قَالَ لِقَابِیلَ إِنَّهُ تُقُبِّلَ (1)قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُکَ وَ إِنْ تَرَکْتَهُ یَکُونُ لَهُ عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ (2)فَقَتَلَهُ قَابِیلُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی آدَمَ قَالَ لَهُ یَا قَابِیلُ أَیْنَ هَابِیلُ فَقَالَ مَا أَدْرِی وَ مَا بَعَثْتَنِی لَهُ رَاعِیاً فَانْطَلَقَ آدَمُ فَوَجَدَ هَابِیلَ مَقْتُولًا (3)فَقَالَ لُعِنْتِ مِنْ أَرْضٍ کَمَا قَبِلْتِ دَمَ هَابِیلَ فَبَکَی آدَمُ عَلَی هَابِیلَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ إِنَّ آدَمَ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَهَبَ لَهُ وَلَداً فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ فَسَمَّاهُ هِبَةَ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَهَبَهُ لَهُ فَأَحَبَّهُ آدَمُ حُبّاً شَدِیداً فَلَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ علیه السلام وَ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ ابْنِکَ هِبَةِ اللَّهِ فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَ الْعِلْمَ (4)وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی فَیَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ نُوحٍ وَ ذَکَرَ آدَمُ نُوحاً وَ قَالَ (5)إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَاعِثٌ نَبِیّاً اسْمُهُ نُوحٌ وَ إِنَّهُ یَدْعُو إِلَی اللَّهِ فَیُکَذِّبُونَهُ (6)فَیَقْتُلُهُمُ اللَّهُ بِالطُّوفَانِ وَ کَانَ بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ عَشَرَةُ آبَاءٍ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ (7)وَ أَوْصَی آدَمُ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ أَنَّ مَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ وَ لْیُصَدِّقْ بِهِ فَإِنَّهُ یَنْجُو مِنَ الْغَرَقِ

ص: 44


1- فی الکافی: ثم ان إبلیس لعنه اللّه أتاه- و هو یجری من ابن آدم مجری الدم فی العروق- فقال له: یا قابیل قد تقبل.
2- فی الکافی: و انک ان ترکته یکون له عقب یفتخرون علی عقبک، و یقولون: نحن أبناء الذی تقبل قربانه، فاقتله کیلا یکون له عقب یفتخرون علی عقبک، فقتله.
3- فی الکافی: أین هابیل؟ فقال: اطلبه حیث قربنا القربان، فانطلق آدم فوجد هابیل قتیلا.
4- فی نسخة: فانی لم أقطع العلم.
5- فی الکافی: و بشر آدم بنوح فقال.
6- فی الکافی: فیکذبه قومه فیقتلهم اللّه.
7- فی الکافی: عشرة آباء أنبیاء و أوصیاء کلهم انبیاء اللّه.

روایت48.

الاختصاص: از ابن عباس نقل شده است: حضرت آدم اولین پیامبران و محمد صلی الله علیه و آله و علیهم آخرینشان است. تعداد پیامبران در مجموع 124 هزار نبی است که 300 نفر از آنان رسول و پنج نفر از جمله نوح ، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و آله اولو العزم هستند. پنج نفر از جمله هود، صالح، شعیب، اسماعیل و محمد عرب و پنج نفر نیز ازجمله : آدم، شیث، ادریس، نوح و ابراهیم سریانی هستند. موسی اولین پیامبر بنی اسرائیل و عیسی آخرینشان است. صد و چهار کتاب نیز بر پیامبران نازل شده که پنجاه تای آن بر آدم، سی تا بر ادریس، بیست تا بر ابراهیم، تورات بر موسی، زبور بر داوود، انجیل بر عیسی و فرقان بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شد.(1)

روایت49.

اکمال الدین: امام باقر علیه السلام می­فرماید: خداوند عز­و­جل از آدم تعهد گرفت که به درخت نزدیک نشود. و هنگامی که وقت آن رسید تا مطابق با علم خداوند تبارک و تعالی آدم از میوه آن درخت بخورد آدم این عهد را از یاد برد و از میوه درخت خورد. خداوند در این زمینه فرموده است: «از پیش از آدم پیمان گرفتیم اما فراموش کرد و ما نزد او عزمی نیافتیم» وقتی آدم از میوه درخت خورد به زمین فرود آمد. هابیل و خواهرش که دو قلو بودند و قابیل و خواهرش که دو قلو بودند از او متولد شد. این جا بود که آدم به هابیل و قابیل دستور داد برای نزدیکی به خدا قربانی کنند. هابیل گوسفند داشت و قابیل نیز زمین کشاورزی. هابیل بهترین گوسفند و قابیل محصول نا­مرغوب مزرعه اش را قربانی کردند. قربانی هابیل پذیرفته شد اما قربانی قابیل مورد قبول خداوند واقع نشده و در این باب فرموده است: «و به حق خبر بنی آدم را بر ایشان تلاوت کن. آن هنگام که یک قربانی به پیشگاه خدا عرضه کرده و تنها از یکی از آنان پذیرفته و از دیگری پذیرفته نشد» در آن زمان اگر قربانی پذیرفته می­شد آتش آن را می­خورد. لذا قابیل دست به کار شد و جایگاهی را برای آتش ساخت و او اولین کسی بود که خانه را برای آتش بنا کرد. قابیل گفت

ص: 43


1- . الاختصاص: نسخه خطی

ثُمَّ إِنَّ آدَمَ مَرِضَ (1)الْمَرْضَةَ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَأَرْسَلَ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ (2)فَقَالَ لَهُ إِنْ لَقِیتَ جَبْرَئِیلَ أَوْ مَنْ لَقِیتَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ أَبِی یَسْتَهْدِیکَ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ فَفَعَلَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ قُبِضَ وَ مَا نَزَلْتُ إِلَّا لِلصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ فَوَجَدَ أَبَاهُ قَدْ قُبِضَ فَأَرَاهُ جَبْرَئِیلُ کَیْفَ یُغَسِّلُهُ فَغَسَّلَهُ حَتَّی إِذَا بَلَغَ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ قَالَ هِبَةُ اللَّهِ یَا جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی آدَمَ- فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَنَا أَنْ نَسْجُدَ لِأَبِیکَ فِی الْجَنَّةِ وَ لَیْسَ لَنَا أَنْ نَؤُمَّ أَحَداً مِنْ وُلْدِهِ فَتَقَدَّمَ هِبَةُ اللَّهِ فَصَلَّی عَلَی آدَمَ- وَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام خَلْفَهُ وَ حِزْبٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ (3)وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً فَأَمَرَ جَبْرَئِیلُ فَرُفِعَ مِنْ ذَلِکَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ تَکْبِیرَةً (4)فَالسُّنَّةُ الْیَوْمَ فِینَا خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ قَدْ کَانَ یُکَبَّرُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ سَبْعٌ وَ تِسْعٌ (5)ثُمَّ إِنَّ هِبَةَ اللَّهِ لَمَّا دَفَنَ آدَمَ أَتَاهُ قَابِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ آدَمَ أَبِی قَدْ خَصَّکَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَمْ أُخَصَّ بِهِ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی دَعَا بِهِ أَخُوکَ هَابِیلُ فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّمَا قَتَلْتُهُ لِکَیْلَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ فَیَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِی فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِی تُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِی لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّکَ إِنْ أَظْهَرْتَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی اخْتَصَّکَ بِهِ أَبُوکَ شَیْئاً قَتَلْتُکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ هَابِیلَ فَلَبِثَ هِبَةُ اللَّهِ وَ الْعَقِبُ مِنْهُ مُسْتَخْفِینَ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ حَتَّی بُعِثَ نُوحٌ علیه السلام وَ ظَهَرَتْ وَصِیَّةُ هِبَةِ اللَّهِ حِینَ نَظَرُوا فِی وَصِیَّةِ آدَمَ- فَوَجَدُوا نُوحاً قَدْ بَشَّرَ (6)بِهِ أَبُوهُمْ آدَمُ علیه السلام- فَآمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ وَ قَدْ کَانَ آدَمُ أَوْصَی (7)هِبَةَ اللَّهِ أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ فَیَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ بَعْثَ نُوحٍ فِی زَمَانِهِ الَّذِی بُعِثَ

ص: 45


1- فی المصدر: لما مرض. م.
2- فی الکافی: فارسل هبة اللّه.
3- فی الکافی: و جنود الملائکة.
4- هکذا فی نسخ من الکتاب، و فی المصدر: خمسة و عشرین، و فی الکافی: فرفع خمسة و عشرین تکبیرة.
5- هکذا فی نسخ، و فی المصدر: سبعا و تسعا، و فی الکافی: تسعا و سبعا.
6- فی الکافی: فوجدوا نوحا علیه السلام نبیّا قد بشر.
7- فی الکافی: وصی.

من این آتش را پرستش می­کنم تا قربانی من پذیرفته شود. سپس دشمن خداوند، ابلیس به قابیل گفت که خداوند قربانی هابیل را پذیرفته، اما قربانی تو را خیر. اگر او را وابگذاری نسلی خواهد داشت که بر نسل تو فخر فروشی می­کنند. به همین علت قابیل؛ هابیل را کشت و به سوی آدم بازگشت. آدم به او گفت: ای قابیل!هابیل کجاست؟ جواب داد: نمی­دانم تو مرا مسؤول حفاظت از او نکرده بودی. آدم خود به سراغ هابیل رفت و او را کشته شده و بی جان پیدا کرد و گفت: لعنت بر آن زمینی که خون هابیل را به خود پذیرفت. آدم چهل شب بر هابیل گریست.آدم سپس از خداوند خواست تا فرزند دیگری به وی بدهد. آدم صاحب یک فرزند پسر شد و او را هبة الله یعنی بخشش خدا نامید چرا­که این فرزند هدیه و عطیه­ای از جانب خداوند بود. آدم این فرزند را بسیار دوست داشت. زمانی که دوران پیامبری آدم به پایان رسید خداوند به او وحی کرد که ای آدم دوران نبوت تو به پایان رسیده است پس علم، ایمان، نام اصلی، میراث علم و آثار نبوت خود را به ذریه خود یعنی هبة الله ببخش. من علم، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار نبوت تو را تا روز قیامت از ذریه تو پاک نخواهم کرد. همیشه در زمین عالمی را قرار خواهم داد که به وسیله او دین و طاعت من شناخته می­شود. این عالم وسیله نجات بشر پس از تو و پس از نوح است. حضرت آدم نام نوح را ذکر کرده و فرموده است که خداوند پیامبر را بر می­انگیزد که نامش نوح است. وی مردم را به سوی خدا فرا می­خواند اما او را تکذیب می­کنند و به همین علت خداوند آن­ها را با طوفان به هلاکت می­رساند. از آدم تا نوح ده نسل بوده و همگی از پیامبران خدا بودند. آدم به هبة الله سفارش کرده بود که هر کدام از شما که نوح را دید باید به او ایمان آورده و پس از تصدیق دعوتش از وی تبعیت کند. این تبعیت شما را از هلاکت نجات می­دهد.

ص: 44

فِیهِ (1)وَ کَذَلِکَ جَرَی فِی وَصِیَّةِ کُلِّ نَبِیٍّ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا عَرَفُوا نُوحاً بِالْعِلْمِ الَّذِی عِنْدَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ کَانَ مَا بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُسْتَخْفِینَ وَ مُسْتَعْلِنِینَ وَ لِذَلِکَ خَفِیَ ذِکْرُهُمْ فِی الْقُرْآنِ فَلَمْ یُسَمَّوْا کَمَا سُمِّیَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی- وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ یَعْنِی مَنْ لَمْ یُسَمِّهِمْ مِنَ الْمُسْتَخْفِینَ کَمَا سَمَّی الْمُسْتَعْلِنِینَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (2)فَمَکَثَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً لَمْ یُشَارِکْهُ فِی نُبُوَّتِهِ أَحَدٌ وَ لَکِنَّهُ قَدِمَ عَلَی قَوْمٍ مُکَذِّبِینَ لِلْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آدَمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ یَعْنِی مَنْ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آدَمَ إِلَی أَنِ انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ ثُمَّ إِنَّ نُوحاً لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّتُهُ وَ اسْتُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ (3)فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ سَامٍ کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ آدَمَ- (4)وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ عَلَیْهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلَی خُرُوجِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ لَیْسَ بَعْدَ سَامٍ إِلَّا هُودٌ فَکَانَ بَیْنَ نُوحٍ وَ هُودٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (5)مُسْتَخْفِینَ وَ مُسْتَعْلِنِینَ وَ قَالَ نُوحٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَاعِثٌ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ هُودٌ وَ إِنَّهُ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیُکَذِّبُونَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُهْلِکُهُمْ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ یُنْجِیهِ مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ أَمَرَ نُوحٌ ابْنَهُ سَاماً أَنْ

ص: 46


1- فی الکافی: فیتعاهدون نوحا و زمانه الذی یخرج فیه و کذلک جاء فی وصیة کلّ نبیّ.
2- فی الکافی: یعنی لم اسم المستخفین کما سمیت المستعلنین من الأنبیاء.
3- فی المصدر: و آثار النبوّة.
4- فی المصدر: فانی لم اقطعها من بیوتات الأنبیاء الذی بینک و بین آدم. و فی الکافی فانی لم اقطعها کما لم اقطعها من بیوتات الأنبیاء التی بینک و بین آدم.
5- فی الکافی: و بشر نوح ساما بهود علیه السلام، و کان اه. و هو یخلو عن قوله: مستخفین و مستعلنین.

سپس آدم به سختی مریض شده و زمین­گیر شد. پیکی برای هبة الله فرستاد و به او پیغام داد که اگر جبرئیل یا یکی دیگر از فرشتگان را زیارت کردی به آن­ها سلام برسان و بگو که آدم برای پیدا کردن راه بهشت از شما کمک می­طلبد. جبرئیل هنگام عمل هبة الله به سفارش پدر، به او گفت: پدر تو وفات کرده و من تنها برای خواندن نماز بر وی فرود آمده­ام پس بازگرد. هبة الله بازگشت و دید که پدرش در گذشته است. جبرئیل به او یاد داد که چگونه جنازه پدر را غسل دهد. پس از غسل نوبت به نماز میت رسید. هبة الله از جبرئیل خواست تا بر جنازه آدم نماز بگزارد اما جبرئیل گفت: خداوند تبارک و تعالی به ما فرمان داده است که در بهشت بر پدرت سجده کنیم و دستور نداده که پیشوای نماز یکی از فرزندانش به جنازه وی باشیم. هبة الله

جلو آمد و خود بر جنازه پدر نماز خواند و جبرئیل و گروهی از ملائکه نیز در پشت سر وی به نماز ایستادند. در این نماز هبة الله سی بار تکبیر گفت و سپس به دستور جبرئیل بیست و پنج تکبیر نماز را حذف کرد. سنت امروز ما نیز این است که پنج بار تکبیر می­گوییم. اما در نماز بر پیکر شهدای بدر هفت و نه بار تکبیر گفته شد. وقتی هبة الله آدم را دفن کرد قابیل نزد او آمد و گفت: ای هبة الله من دیدم که آدم علم ویژه خود را به تو داد اما آن علم را به من نسپرد. آن علم همان علمی است که هابیل با آن دعا کرد و قربانیش پذیرفته شد. من به همین علت او را کشتم تا نسل­های بعد از او بر ذریه من فخر فروشی نکرده و نگویند که ما فرزندان همان کسی هستیم که قربانیش پذیرفته شد و شما فرزندان کسی هستید که قربانیش پذیرفته نشد. پس اگر تو نیز علمی را که پدرت به تو داده است را آشکار کنی تو را نیز مانند هابیل خواهم کشت. لذا هبة الله در اظهار آن درنگ کرد و ذریه او پیامبرانی نا­شناخته­اند. علم، ایمان، نام، میراث علم و حتی آثار علم نبوی در زمان آنان آشکار نشد تا اینکه نوح علیه السلام به پیامبری رسید. ذریه هبة الله وصیت وی را که همان وصیت آدم در مورد نوح بود را به یاد آورده و متوجه شدند که نوح همان کسی است که آدم علیه السلام پیش از این بشارت آمدنش را به فرزندان خود داده بود. لذا به وی ایمان آورده و علاوه بر تصدیقش از ما اطاعت کردند. آدم به هبة الله وصیت کرده بود که وصیت پیشین در مورد نوح را هر ساله یاد­آوری کند. لذا ذریه نوح هر ساله در زمانی که نوح به بعثت رسید جشن شادی و عید برگزاری می­کردند.

ص: 45

یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ وَ یَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ فِیهِ بَعْثَ هُودٍ وَ زَمَانَهُ الَّذِی یَخْرُجُ فِیهِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هُوداً نَظَرُوا فِیمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فَوَجَدُوا هُوداً نَبِیّاً قَدْ بَشَّرَهُمْ بِهِ أَبُوهُمْ- نُوحٌ- فَآمَنُوا بِهِ وَ صَدَّقُوهُ وَ اتَّبَعُوهُ فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً وَ قَوْلُهُ کَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَصَّی بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ وَ قَوْلُهُ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ- وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ فَآمَنَ الْعَقِبُ مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ کَانَ قَبْلَ إِبْرَاهِیمَ لِإِبْرَاهِیمَ وَ کَانَ بَیْنَ هُودٍ وَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَشَرَةُ أَنْبِیَاءَ (1)وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ وَ قَوْلُهُ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَجَرَی بَیْنَ کُلِّ نَبِیٍّ وَ نَبِیٍّ عَشَرَةُ آبَاءٍ (2)وَ تِسْعَةُ آبَاءٍ وَ ثَمَانِیَةُ آبَاءٍ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ وَ جَرَی لِکُلِّ نَبِیٍّ مَا جَرَی لِنُوحٍ وَ کَمَا جَرَی لآِدَمَ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ صَارَتْ بَعْدَ یُوسُفَ فِی الْأَسْبَاطِ إِخْوَتِهِ (3)حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَشَرَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4)فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ الرُّسُلَ تَتْرَی- کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَکَانَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ تَقْتُلُ فِی الْیَوْمِ نَبِیَّیْنِ وَ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً حَتَّی إِنَّهُ کَانَ یُقْتَلُ فِی الْیَوْمِ الْوَاحِدِ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ یَقُومُ سُوقُ بَقْلِهِمْ فِی آخِرِ النَّهَارِ- (5)

ص: 47


1- الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
2- فی الکافی: عشرة أنبیاء.
3- فی نسخة: فی أسباط اخوته.
4- الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
5- أی کانوا یشتغلون بقتلهم و لا یبالون أن یقوم أسواقهم حتّی سوق بقلهم آخر النهار. و فی المصدر: و یقوم فی سوق من فی ح آخر النهار. م.

و همین­طور در وصیت همه پیامبران به همین شکل آمده است تا اینکه خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه و آله را فرستاد و آن­ها نوح را با علمی که در نزدشان بود می­شناختند و آن علم این سخن خداوند متعال بود: «همانافرو­فرستایم نوح را» تا آخر آیه. و از زمان آدم تا نوح، هم پیامبرانی بودند که به طور مخفیانه فعالیت می­کردند و هم پیامبرانی بودند که به صورت آشکار فعالیت داشتند و به همین­ خاطر ذکر آن­­ها در قرآن پنهان شد و مانند پیامبرانی که به صورت آشکار فعالیت داشتند نام برده نشدند و سخن خداوند متعال در مورد آن­ها این است: «قبلا از پیامبرانی برایت حکایت کردیم و از پیامبرانی برایت سخن نگفتیم.» یعنی پیامبران پنهان­کار مانند پیامبرانی که به صورت آشکار فعالیت داشتند نام برده نشدند. نوح نهصد و پنجاه سال در میان قومش سکنی گزید و کسی در نبوت با وی مشارکت نکرد. نوح در قومی وارد شد که پیامبران ما بین خودش و حضرت آدم را تکذیب می­کردند. همان­طور که خداوند فرمود: «قوم نوح فرستاده شدگان را تکذیب کردند.» یعنی پیامبرانی که ما بین حضرت نوح و حضرت آدم بودند تا پایان سخن خداوند: «همانا پروردگار شکست ناپذیر و مهربان است.» پس هنگامی که نبوت نوح و دوران پیامبریش پایان یافت خداوند عزّوجل به او وحی کرد که: ای نوح نبوّت و دوران پیامبری تو پایان یافت پس علمی را که در نزد توست، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوّت را به ذریه­ات از نسل سام قرار بده وآن را از منازل انبیایی که بین تو و آدم بودند قطع نکردم و همیشه در زمین عالمی قرار دادم که به وسیله او دین و طاعتم شناخته می­شود. آن عالم وسیله نجاتی است برای کسانی که از زمان مرگ یک پیامبر تا زمان آمدن پیامبری دیگر متولد می­شوند. بعد از سام فقط هود است اما بین نوح و هود هم پیامبران ناشناس بودند وهم پیامبران علنی. نوح گفت: همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبری را مبعوث می­گرداند که هود نام دارد. او قومش را به سوی خداوند تبارک وتعالی دعوت می­کرد اما تکذیبش می­کردند وخداوند آن­ها را هلاک می­گرداند. پس هرکس از شما او را درک کرد باید به او ایمان­­ آورد و از او تبعیت کند که در این صورت خداوند او را از عذاب طوفان نجات می­دهد. نوح به فرزندش سام دستور داد که

ص: 46

فَلَمَّا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ تُبَشِّرُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1)وَ کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ مُوسَی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَشَرَةٌ (2)وَ کَانَ وَصِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ هُوَ فَتَاةٌ الَّذِی قَالَ فِیهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3)فَلَمْ تَزَلِ الْأَنْبِیَاءُ تُبَشِّرُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4)وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ یَجِدُونَهُ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی یَعْنِی صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَهُ- مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی یَحْکِی عَنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ- وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَبَشَّرَ مُوسَی وَ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ کَمَا بَشَّرَتِ الْأَنْبِیَاءُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً حَتَّی بَلَغَتْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قَضَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نُبُوَّتَهُ وَ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا مُحَمَّدُ قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَ الْعِلْمَ (5)وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَبِیکَ آدَمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلِ الْعِلْمَ جَهْلًا وَ لَمْ یَکِلْ أَمْرَهُ إِلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ (6)وَ لَا إِلَی نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ لَکِنَّهُ أَرْسَلَ رَسُولًا مِنْ مَلَائِکَتِهِ إِلَی نَبِیِّهِ فَقَالَ لَهُ کَذَا وَ کَذَا (7)فَأَمَرَهُ بِمَا یُحِبُّ وَ نَهَاهُ عَمَّا یُنْکِرُ فَقَصَّ عَلَیْهِ مَا قَبْلَهُ وَ مَا بَعْدَهُ بِعِلْمٍ

ص: 48


1- فی نسخة: بشر بمحمّد صلی الله علیه و آله.
2- المصدر و الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
3- فی الکافی: و هو فتاة الذی ذکره اللّه عزّ و جلّ فی کتابه. قلت: فی قوله: «فَلَمَّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً» الکهف: 62.
4- فی الکافی تبشر بمحمّد ص: حتی بعث اللّه تبارک و تعالی المسیح عیسی بن مریم فبشر بمحمّد صلی الله علیه و آله و ذلک قوله.
5- فی نسخة: فانی لم اقطع العلم.
6- فی الکافی: و لم یکل امره الی أحد من خلقه، لا الی ملک مقرب.
7- فی الکافی: فقال له: قل: کذا و کذا.

در آغاز هر سال این وصیت را زنده کرده و یادآور شود. آن روز، روز عیدی برای آن­ها خواهد بود که در آن به مبعوث شدن هود و زمانی­که مبعوث می­شود اقرار می­کردند وقتی خداوند تبارک وتعالی هود را مبعوث گرداند با توجه به چیزهایی که در اختیارشان بود یعنی علم، ایمان، میراث علم، اسم اکبر وآثار علم نبوت، متوجه شدند که هود پیامبری است که پدرشان نوح بشارت وی را به آن­ها داده بود پس به او ایمان آورده وپس از تصدیقش از او تبعیت کردند و به همین علت از عذاب طوفان نجات یافتند. این مطلب در آیات زیر آمده است: «وبه سوی عاد برادرشان، هود را فرستاد.» «عاد پیامبران را تکذیب کردند آن­هنگام که برادرشان هود به آن­ها گفت هان تقوا پیشه کنید» «و ابراهیم فرزندانش و یعقوب را به آن وصیت کرد» «به او اسحاق و یعقوب را دادیم و همه را هدایت کردیم.» تا رسالت را در اهل بیتش قرار دهیم. «قبلا نوح را هدایت کردیم.» تا رسالت را در اهل بیتش قرار دهیم، ذریه انبیایی که قبل از ابراهیم بودند به ابراهیم ایمان آوردند. بین هود و ابراهیم ده پیامبر بودند و خداوند فرموده است: «قوم لوط از شما دور نبودند» «پس لوط به او ایمان آورد و گفت: همانا من به سوی پروردگارم خواهم رفت و او مرا هدایت خوهد کرد» و قول خدای متعال:« ابراهیم آنگاه که به قومش گفت: خدا را بپرستید و تقوای او را پیشه کنید که این برای شما بهتر است» پس بین هر دو پیامبر، ده پدر و نه پدر و هشت پدر بود که همگی انبیا بودند. برای هر پیامبری همان اتفاق افتاد که برای نوح اتفاق افتاده بود و همان طور که برای آدم، هود، صالح، شعیب و ­ابراهیم صلوات الله علیهم اتفاق افتاده بود تا اینکه به یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم رسید. سپس بعد از یوسف رسالت به برادرانش انتقال یافت و در نهایت به موسی به عمران رسید. بین یوسف و موسی بن عمران ده پیامبر بودند. خداوند عزّوجل موسی و هارون را به سوی فرعون، هامان و قارون فرستاد و پیامبران بعدی را پیاپی مبعوث گرداند. «هرگاه رسول امتی آمد او را تکذیب کردند.» بنی­اسرائیل در هر روز دو یا سه یا چهار پیامبر را می­کشتند و حتی در یک روز هفتاد پیامبر را می­کشتند و بازارهای سبزیجات خود آخر روز بر پا می­کردند.

ص: 47

فَعَلَّمَ ذَلِکَ الْعِلْمَ (1)أَنْبِیَاءَهُ وَ أَصْفِیَاءَهُ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْإِخْوَانِ بِالذُّرِّیَّةِ (2)الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (3)فَأَمَّا الْکِتَابُ فَالنُّبُوَّةُ وَ أَمَّا الْحِکْمَةُ فَهُمُ الْحُکَمَاءُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَصْفِیَاءِ مِنَ الصَّفْوَةِ (4)وَ کُلُّ هَؤُلَاءِ مِنَ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ الَّذِینَ جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهِمُ النُّبُوَّةَ- (5)وَ فِیهِمُ الْعَاقِبَةَ وَ حِفْظَ الْمِیثَاقِ حَتَّی یَنْقَضِیَ الدُّنْیَا فَهُمُ الْعُلَمَاءُ وُلَاةُ الْأَمْرِ (6)وَ اسْتِنْبَاطِ الْعِلْمِ وَ الْهُدَاةُ فَهَذَا بَیَانُ الْفَضْلِ فِی الرُّسُلِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْحُکَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ الْخُلَفَاءِ الَّذِینَ هُمْ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ وَ أَهْلُ آثَارِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ مِنَ الصَّفْوَةِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ مِنَ الْآلِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّیَّةِ مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِمْ انْتَهَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَجَاءَ بِنَصْرِهِمْ (7)وَ مَنْ وَضَعَ وَلَایَةَ اللَّهِ (8)وَ أَهْلِ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِهِ فِی غَیْرِ أَهْلِ الصَّفْوَةِ مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَقَدْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ وَ جَعَلَ الْجُهَّالَ وُلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُتَکَلِّفِینَ بِغَیْرِ هُدًی (9)وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ فَقَدْ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وَ زَاغُوا عَنْ وَصِیَّةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ (10)فَلَمْ یَضَعُوا فَضْلَ اللَّهِ حَیْثُ وَضَعَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا أَتْبَاعَهُمْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حُجَّةٌ إِنَّمَا الْحُجَّةُ فِی آلِ إِبْرَاهِیمَ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (11)

ص: 49


1- فی الکافی: عما یکره، لقص الیهم أمر خلقه بعلم فعلم ذلک العلم و علم انبیاؤه اه.
2- فی الکافی: و الذرّیة.
3- هکذا فی الکتاب و المصدر، و فی المصحف الشریف: «فَقَدْ آتَیْنا». و لعله سهو من النسّاخ.
4- فی الکافی زیادة و هی: و أمّا الملک العظیم فهم الأئمّة الهداة من الصفوة.
5- فی الکافی: و العلماء الذین جعل اللّه فیهم البقیة و فیهم العاقبة و حفظ المیثاق حتّی تنقضی الدنیا و العلماء.
6- فی المصدر: و ولاة الأمر. و فی الکافی: و لولاة الأمر استنباط العلم و للهداة، فهذا شأن الفضل من الصفوة و الرسل اه.
7- فی المصدر: و انتهی الی امرهم فجزا فجری خ ل فجاء خ ل بنصرهم. م.
8- فی الکافی: من الآباء و الاخوان و الذرّیة من الأنبیاء، فمن اعتصم بالفضل انتهی بعلمهم و نجا بنصرتهم، و من وضع ولاة أمر اللّه اه.
9- فی الکافی: و المتکلفین بغیر هدی من اللّه. قلت: أی جعل الذین یتکلفون فی أمور الناس بغیر هدی منسوبا من اللّه تعالی.
10- فی الکافی: و رغبوا عن وصیه و طاعته.
11- قد عرفت ان الآیة فی المصحف الشریف: «فَقَدْ آتَیْنا»

وقتی تورات بر موسی بن عمران نازل شد بشارت محمد صلی الله علیه و آله را داد. بین یوسف و موسی ده پیامبر مبعوث شد. وصی موسی بن عمران، یوشع بن نون بود. و این همان جوانی است که خدوند در قرآن به وی اشاره کرده است. و به همین ترتیب تمام پیامبران بشارت محمد را می­دادند. ومعنی آیه «او را می­یابند» همین است. یعنی یهود و نصاری محمد را درک خواهند کردند و او را می­یابند یعنی اوصاف و نام محمد را. «در تورات و انجیل ثبت و نوشته شده می­یابند و آمده است که آن­ها را امر به معروف و نهی از منکر می­کند» خداوند از قول عیسی بن مریم فرموده است: «وبشارت می­دهم شما را به پیامبری که بعد از من می­آید و نامش احمد است» موسی و عیسی نیز به محمد بشارت دادند و دیگر پیامبران نیز بشارت مبعوث شدن پیامبر خدا را به یکدیگر می­دادند­ تا این­که حضرت محمد به پیامبری رسید. زمانی­که نبوت محمد به پایان رسید خداوند به او وحی کرد که ای محمد دوران نبوت تو به پایان رسیده است لذا علم، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوتی را که در نزد توست به علی بن ابی طالب بسپار. من این­ها را از ذریه پس از تو قطع نخواهم کرد. همان­طور که قبلا نیز این­ها را از انبیایی که قبل از تو از زمان آدم تا زمان تو بودند را قطع نکردم. این مطلب در این آیه آمده است: «همانا خداوند آدم ونوح و آل ابراهیم و آل عمران را از میان تمام جهانیان برگزید* برخی از آنان ذریه برخی دیگرند و خداوند شنوا و داناست». خداوند تبارک و تعالی هرگز علم را به جهل تبدیل نکرده و این امرش را نه به ملک مقرب و نه به هیچ نبی مرسلی واگذار نکرده است؛ بلکه یکی از فرشتگانش را به سوی پیامبرش فرستاده و به این واسطه امرش را ابلاغ کرده است. پیامبر را به آن­چه خود دوست دارد امر کرده و به آن­چه که ناپسند می­دارد نهی کرده است. هم­چنین علم پیشینیان و پسینیان را برای آن پیامبر حکایت کرده است.

ص: 48

فَالْحُجَّةُ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ أَهْلِ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ لِأَنَّ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْطِقُ بِذَلِکَ وَ وَصِیَّةَ اللَّهِ خَبَّرَتْ بِذَلِکَ (1)فِی الْعَقِبِ مِنَ الْبُیُوتِ الَّتِی رَفَعَهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی النَّاسِ فَقَالَ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ هِیَ بُیُوتُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْحُکَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی فَهَذَا بَیَانُ عُرْوَةِ الْإِیمَانِ الَّتِی نَجَا بِهَا مَنْ نَجَا قَبْلَکُمْ وَ بِهَا یَنْجُو مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی قَبْلَکُمْ (2)وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ (3)- وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ- أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ فَإِنَّهُ وَکَّلَ بِالْفُضَّلِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ- (4)وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّیَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَإِنْ یَکْفُرْ بِهَا أُمَّتُکَ (5)یَقُولُ فَقَدْ وَکَّلْنَا أَهْلَ بَیْتِکَ بِالْإِیمَانِ الَّذِی أَرْسَلْتُکَ بِهِ فَلَا یَکْفُرُونَ بِهَا أَبَداً وَ لَا أُضِیعُ الْإِیمَانَ الَّذِی أَرْسَلْتُکَ بِهِ وَ جَعَلْتُ أَهْلَ بَیْتِکَ بَعْدَکَ عَلَماً عَنْکَ وَ وُلَاةً مِنْ بَعْدِکَ (6)وَ أَهْلَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِیَ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ کَذِبٌ وَ لَا إِثْمٌ وَ لَا وِزْرٌ (7)وَ لَا بَطَرٌ وَ لَا رِئَاءٌ هَذَا تِبْیَانُ (8)مَا بَیَّنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَمْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طَهَّرَ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجْرَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْرَی لَهُمُ الْوَلَایَةَ وَ جَعَلَهُمْ أَوْصِیَاءَهُ وَ أَحِبَّاءَهُ وَ أَئِمَّتَهُ فِی

ص: 50


1- خبره الشی ء و بالشی ء: اعلمه إیّاه و انبأه به. و الظاهر أنّه مصحف جرت کما فی المصدر.
2- فی الکافی: و بها ینجو من یتبع الأئمّة.
3- فی المصدر: و بها ینجو من اتبع الأئمّة و قد ذکر اللّه تعالی فی کتابه اه. م.
4- الکافی خال عن قوله: الأنبیاء، و فی المصدر: الآباء.
5- تفسیر لقوله تعالی له قبل ذلک: «فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ»
6- فی نسخة: و ولاة الأمر من بعدک، و فی أخری: و جعلت أهل بیتک بعدک علم امتک و ولاة الامر خ من بعدک، و فی المصدر: و جعلت أهل بیتک بعدک علی امتک ولاة من بعدک.
7- فی المصدر و فی الکافی: و لا زور.
8- فی المصدر: فهذا تبیان. و فی الکافی: فهذا بیان ما ینتهی إلیه أمر هذه الأمة.

خداوند آن علم را به انبیا و اولیای خود که همگی برادر یا از ذریه یکدیگرند آموخت. این مطلب در این آیه آمده است: «و ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت عطا کردیم و به سوی آنان فرشته­ای ارجمند فرستادیم» منظور از کتاب ، نبوت است و منظور از حکمت یعنی انبیا و اصفیا از برگزیدگان. تمام این پیامبران ذریه یکدیگر هستند که خداوند تبارک و تعالی نبوت، عاقبت و حفظ میثاق را تا پایان دنیا درمیان آنان قرار داده است. آنان عالمان و اولیاء امر و استنباط علم و هدایتند. این توصیف برتری پیامبران، انبیا، حکیمان، ائمه هدی و خلفایی است که ولی امر خداوند هستند. آن­ها اهل استنباط علم خداوند عزوجل و اهل آثار علم وی بوده که همگی از ذریه برگزیدگان خداوند هستند وپس از انبیایی آمده­اند که پیامبری به خانواده و برادران و ذریه آنان انتقال یافته است. هر کس به علم این برگزیدگان عمل کند به ابراهیم علیه السلام متصل شده و پیروز می­شود و هر کس ولایت امر خدا و اهل استنباط علمش را در غیر اهل بیت برگزیده انبیا قرار دهد خلاف امر خداوند عمل کرده و انسان­های جاهل و کسانی که به تکلف به راه غیر هدایت می­روند را والیان امر خدا قرار داده و و گمان کرده­اند که شایسته استنباط علم خدا هستند؛ آنان خداوند را تکذیب کرده و به از وصیت و طاعت خداوند منحرف شده­اند. فضل خداوند را در جایی که خودش قرار داده بود قرار ندادند لذا گمراه شده و پیروانشان را گمراه کردند. آنان در روز قیامت حجتی ندارند. طبق فرموده خداوند تبارک و تعالی در آیه «و همانا کتاب و حکمت را به آل ابراهیم دادیم و به آنان ملک عظیم اعطا کردیم»

ص: 49

أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ (1)فَاعْتَبِرُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ تَفَکَّرُوا فِیمَا قُلْتُ حَیْثُ وَضَعَ اللَّهُ (2)عَزَّ وَ جَلَّ وَلَایَتَهُ وَ طَاعَتَهُ وَ مَوَدَّتَهُ وَ اسْتِنْبَاطَ عِلْمِهِ وَ حُجَّتَهُ فَإِیَّاهُ فَتَعَلَّمُوا (3)وَ بِهِ فَاسْتَمْسِکُوا تَنْجُوا وَ یَکُونُ لَکُمْ بِهِ حُجَّةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْفَوْزُ فَإِنَّهُمْ صِلَةُ بَیْنِکُمْ وَ بَیْنِ رَبِّکُمْ وَ لَا تَصِلُ الْوَلَایَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِهِمْ فَمَنْ فَعَلَ (4)ذَلِکَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَهُ وَ لَا یُعَذِّبَهُ وَ مَنْ یَأْتِ بِغَیْرِ مَا أَمَرَهُ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُذِلَّهُ وَ یُعَذِّبَهُ- (5)وَ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّةً وَ عَامَّةً فَأَمَّا نُوحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَنْ فِی الْأَرْضِ بِنُبُوَّةٍ عَامَّةٍ وَ رِسَالَةٍ عَامَّةٍ وَ أَمَّا هُودٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی عَادٍ بِنُبُوَّةٍ خَاصَّةٍ وَ أَمَّا صَالِحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی ثَمُودَ قَرْیَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هِیَ لَا تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ صَغِیرَةٍ وَ أَمَّا شُعَیْبٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَدْیَنَ وَ هِیَ لَا تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً وَ أَمَّا إِبْرَاهِیمُ نُبُوَّتُهُ بکونی ویا (بِکُوثَی رَبَّی) وَ هِیَ (6)قَرْیَةٌ مِنْ قُرَی السَّوَادِ فِیهَا مَبْدَأُ أَوَّلِ أَمْرِهِ ثُمَّ هَاجَرَ مِنْهَا وَ لَیْسَتْ بِهِجْرَةِ قِتَالٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی فَکَانَتْ هِجْرَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ أَمَّا إِسْحَاقُ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ بَعْدَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا یَعْقُوبُ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِی أَرْضِ کَنْعَانَ- ثُمَّ هَبَطَ إِلَی أَرْضِ مِصْرَ فَتُوُفِّیَ فِیهَا ثُمَّ حُمِلَ بَعْدَ ذَلِکَ جَسَدُهُ حَتَّی دُفِنَ بِأَرْضِ کَنْعَانَ- وَ الرُّؤْیَا الَّتِی رَأَی یُوسُفُ الْأَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَهُ سَاجِدِینَ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِی أَرْضِ مِصْرَ بَدْؤُهَا ثُمَّ کَانَتِ الْأَسْبَاطُ اثْنَیْ عَشَرَ بَعْدَ یُوسُفَ ثُمَّ مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ إِلَی مِصْرَ وَحْدَهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَرْسَلَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَی نُبُوَّتُهُ بَدْؤُهَا (7)فِی الْبَرِّیَّةِ الَّتِی تَاهَ فِیهَا (8)بَنُو إِسْرَائِیلَ

ص: 51


1- فی المصدر: فاثبته بعده فی امته من بعده. م.
2- فی المصدر: فاعتبروا ایها الناس فیما قلت و تفکروا حیث وضع اللّه اه.
3- فی نسخة و فی الکافی: فایاه فتقبلوه.
4- فی نسخة: فمن یقل یفعل خ ذلک. م.
5- إلی هنا انتهی الحدیث فی الکافی.
6- لعله مصحف بکوثی ربی، و المصدر خلی عن قوله: «ویا» و هی بالضم فالسکون بلدة بسواد العراق فی أرض بابل، تسمی «کوثی ربی» بها مولد إبراهیم الخلیل علیه السلام و بها مشهده و بها طرح فی النار. راجع معجم البلدان 4: 487.
7- فی المصدر: فنبوّته بدؤها.
8- أی ضلوا و ذهبوا فیها متحیرا.

حجت تنها در میان آل ابراهیم است. سپس حجت تا روز قیامت مختص انبیا و اهل بیت آنان است چراکه کتاب خدا به این مطلب اشاره کرده و وصیت خداوند به آن خبر داده است، در نسل خانه­هایی که خداوند آنتها را بر مردمان رفعت داد. خداوند می­فرماید: «در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آن­ها رفعت یابد و نامش در آن­ها یاد شود» و آن اهل بیت انبیا، رسولان، حکما و ائمه هدی است. پس این توضیح ریسمان ایمانی است که هر کس پیش از شما نجات یافته تنها به واسطه آن نجات یافته و به وسیل هآن هر کس که پیش از شما از هدایت تبعیت کرده است، نجات می­یابد. خداوند تبارک و تعالی در کتابش فرموده است: «و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم* و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند* و اسماعیل و یسع و یونس و لوط که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم* و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخی را [بر جهانیان برتری دادیم] و آنان را برگزیدیم و به راه راست راهنمایی کردیم* این هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد بدان هدایت می کند و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت» خداوند با فضل خود کتاب، حکمت، نبوت را به اهل بیتش از انبیا و برادران و ذریه آن­ها سپرده است و به همین دلیل فرموده است که امت تو به آن کفر نمی ورزند(1) و می فرماید ما همان ایمانی را به اهل بیتت عطا کردیم که تو را با آن ایمان مبعوث گردانیم و این اهل بیت هرگز به آن کفر نمی ورزند و من ایمانی را که تو با آن مبعوث گردانیدم ضایع نمی کنم. من اهل بیتت را پس از تو ولی امر و عالم به علم تو قرار دادم. آنها اهل استنباط علم من هستند و در این علم کذب، گناه، سنگینی، سرکشی و ریا راه ندارد. مطالب ذکرشده توضیحی برای آیاتی بود که خداوند در خصوص امت پیامبر بعد از او آورده است. خداوند تبارک و تعالی اهل بیت پیامبرش را مطهر گردانیده و برای آنها اجر مودت را قرار داده است. ولایت به آنها سپرده شده و خداوند آنها را اوصیا، دوستان و ائمه خود

ص: 50


1- . تفسیر آیه­ای است که قبلا ذکر شد: «و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت»

ثُمَّ کَانَتْ أَنْبِیَاءُ کَثِیرُونَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَقُصَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْسَلَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ خَاصَّةً فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ مِنْ بَعْدِهِ الْحَوَارِیُّونَ اثْنَیْ عَشَرَ فَلَمْ یَزَلِ الْإِیمَانُ یُسْتَسَرُّ فِی بَقِیَّةِ أَهْلِهِ (1)مُنْذُ رَفَعَ اللَّهُ عِیسَی علیه السلام وَ أَرْسَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ عَامَّةً وَ کَانَ خَاتَمَ الْأَنْبِیَاءِ وَ کَانَ مِنْ بَعْدِهِ الِاثْنَا عَشَرَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْهُمْ مَنْ أَدْرَکْنَا وَ مِنْهُمْ مَنْ سَبَقَنَا وَ مِنْهُمْ مَنْ بَقِیَ فَهَذَا أَمْرُ النُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ وَ کُلُّ نَبِیٍّ أُرْسِلَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ خَاصٍّ أَوْ عَامٍّ لَهُ وَصِیٌّ جَرَتْ بِهِ السُّنَّةُ وَ کَانَ الْأَوْصِیَاءُ الَّذِینَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی سُنَّةِ أَوْصِیَاءِ عِیسَی وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی سُنَّةِ الْمَسِیحِ- وَ هَذَا تِبْیَانُ السُّنَّةِ وَ أَمْثَالِ الْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ (2).

شی، تفسیر العیاشی عن الثمالی بعض الخبر مع اختصار (3)و رواه فی الکافی (4)عن علی عن أبیه عن ابن محبوب عن محمد بن فضیل عن الثمالی.

بیان

قوله و الاسم الأکبر أی الاسم الأعظم أو کتب الأنبیاء و علومهم کما فسر به فی خبر أورده فی الکافی قوله علیه السلام و هو قوله عز و جل وَ ما قَوْمُ لُوطٍ لعل المراد الإشارة إلی الآیات الدالة علی بعثة إبراهیم علیه السلام و من آمن به من الأنبیاء لأن لوطا علیه السلام کان بعثته بعد بعثة إبراهیم علیه السلام و کان معاصرا له لا متقدما علیه قوله علیه السلام و جری لکل نبی ما جری لنوح أی الوصیة و الأمر بتعاهدها و کتمانها.

قوله علیه السلام تتری أی متواترین واحدا بعد واحد من الوتر و هو الفرد و التاء بدل من الواو و الألف للتأنیث لأن الرسل جماعة فأتبعنا بعضهم بعضا أی فی الإهلاک وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ أی لم یبق منهم إلا حکایات یسمر بها.

ص: 52


1- فی المصدر: یستتر فی بقیة أهله. م.
2- کمال الدین: 122- 127. م.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. م.
4- أشرنا إلی موضعه قبلا.

در بین مردم قرار داده است. پس ای مردم عبرت گرفته و در مسائلی که گفتم به تفکر بپردازید و چرا که خداوند عزوجل ولایت، طاعت، مودت، استنباط علم و حجتش را کجا قرار داده است. ای مردم باید با یاد گرفتن این مطالب به آن تمسک جویید تا نجات یابید و در روز قیامت حجتی در اختیار داشته و پیروز شوید. این­ها حلقه وصل بین شما و پروردگار هستند و ولایت تنها به واسطه آن­ها به خداوند عزوجل می رسد هر کس به این دستورات عمل کند یقیناً خداوند وی را اکرام کرده و عذاب نمی دهد و هر کس خلاف امر خدا عمل کند خدا حق دارد که او را خوار کرده و عذاب دهد. (1) پیامبران به صورت خاص و عام برانگیخته شدند، نوح با نبوت عامه و رسالت عام به سوی زمینیان فرستاده شد و هود با نبوتی خاص به سوی قوم عاد فرستاده شده و صالح به یک روستا از قوم ثمود فرستاده شد که آن روستا کمتر از 40 خانه کوچک در کنار ساحل دریا را شامل می شد و شعیب به مدین فرستاده شد که به 40 خانه نمی رسید. نبوت ابراهیم در کونی ویا(2) بود.

کونی ویا یکی از روستاهای سواد بود که آغاز نبوت ابراهیم در آنجا بود. سپس از آنجا مهاجرت کرد. و این مهاجرت برای جنگ نبود. این مطلب در این آیه آمده است. «و گفت: من به سوی خدا هجرت کننده ام و او مرا حتماً هدایت خواهد کرد.» پس هجرت ابراهیم علیه السلام برای غیر جنگ بود.

اما اسحاق، نبوت وی بعد از ابراهیم بود. نبوت یعقوب در سرزمین کنعان بود و بعد به سرزمین مصر فرود آمد و در آنجا وفات یافت. سپس جسد او حمل شد تا در سرزمین کنعان به خاک سپرده شود.

و خوابی که یوسف در آن یازده ستاره و ماه و خورشید را دید که برای او سجده می کنند آغاز نبوت او در مصر بود و سپس دوازده نوه یعقوب بعد از یوسف که به پیامبری رسیدند. پس هارون و موسی برای هدایت فرعون و مردم مصر برانگیخته شدند و پیامبری آن­ها محدود به مصر بود. پس خداوند متعال بعد از موسی، یوشع بن نون را به سوی بنی اسرائیل فرستاد. آغاز نبوت وی در صحرایی بود که بنی اسرائیل در آن حیران بودند

ص: 51


1- . در الکافی این حدیث در همین­جا به پایان می­رسد.
2- . شاید این کلمه خطای املایی و در اصل کوثی ربی باشد. در مرجع کلمه «ویا» نیامده است و کوثی با ضمه حرف اول و سکون حرف دوم شهری در حومه عراق در سرزمین بابل است...... این مکان محل تولد و ........ ابراهیم خلیل علیه السلام است و در همین مکان به آتش انداخته شد. مراجعه شود به معجم البلدان4: 487

قوله علیه السلام و یقوم سوق بقلهم أی کانوا لا یبالون بذلک بحیث کان یقوم بعد قتل سبعین نبیا جمیع أسواقهم حتی سوق بقلهم إلی آخر النهار قوله علیه السلام حتی بلغت أی سلسلة الأنبیاء أو النبوة أو البشارة.

قوله علیه السلام قد قضیت علی بناء الخطاب المعلوم أو الغیبة المجهول قوله علیه السلام و ذلک قوله تعالی أی آل إبراهیم هم آل محمد علیهم السلام و هم الذریة التی بعضها من بعض قوله علیه السلام لم یجعل العلم جهلا أی لم یجعل العلم مبنیا علی الجهل بأن یکون أمر الحجة مجهولا أو لم یجعل العلم مخلوطا بالجهل بل لا بد أن یکون العالم عالما بجمیع ما یحتاج إلیه الخلق.

قوله علیه السلام و فیهم العاقبة إشارة إلی قوله تعالی وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ قوله علیه السلام فهذا بیان الفضل و فی الکافی شأن الفضل فیمکن أن یقرأ بضم الفاء و تشدید الضاد المفتوحة جمع فاضل.

قوله علیه السلام و المتکلفین عطف علی الجهال قوله علیه السلام و زاغوا أی مالوا و انحرفوا قوله علیه السلام فإنه وکل بالفضل یمکن أن یقرأ وکل بالتخفیف و یکون الباء بمعنی إلی و الفضل علی صیغة الجمع أی وکل الإیمان و العلم إلی الأفاضل من أهل بیته و بالتشدید علی سبیل القلب أو بتخفیف الفضل فیکون قوله من أهل بیته مفعولا لقوله وکل أی وکل جماعة عن أهل بیته بالفضل و هو العلم و الإیمان قوله علیه السلام علی سنة المسیح أی بسبب افتراق الأمة فیه ثلاث فرق.

«50»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَنْبِیَاءُ عَلَی خَمْسَةِ (1)أَنْوَاعٍ مِنْهُمْ مَنْ یَسْمَعُ الصَّوْتَ مِثْلَ صَوْتِ السِّلْسِلَةِ فَیَعْلَمُ مَا عُنِیَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُنَبَّأُ فِی مَنَامِهِ مِثْلُ یُوسُفَ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ یُعَایِنُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُنْکَتُ فِی قَلْبِهِ وَ یُوقَرُ (2)فِی أُذُنِهِ (3).

ص: 53


1- استظهر فی الهامش أنّه أربعة.
2- هکذا فی الکتاب و المصدر، و لعله مصحف: ینقر، و استظهره: فی هامش الکتاب.
3- بصائر الدرجات: 107. م.

و بعد از آن پیامبران زیادی بودند که حکایت برخی از آن­ها را خداوند برای محمدصلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرد و حکایت برخی را برای او ذکر نکرد.

سپس خداوند عزوجل عیسی بن مریم را به طور خاص به سوی بنی اسرائیل فرستاد که نبوت وی در بیت المقدس بود و بعد از او حواریون دوازده نفر بودند و از زمانی که خداوند عیسی علیه السلام را به آسمان برد ایمان در دیگر افراد اهل بیت او پنهانی باقی می­ماند؛ و خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به سوی جن و انس به طور خاص فرستاد. محمد آخرین پیامبران بود و بعد از وی دوازده نفر از اوصیا بودند که برخی از آن­ها در زمان ما و برخی پیش از ما و پس از ما بودند. مسأله نبوت و رسالت همین­گونه است هر پیامبری که به طور عام یا خاص به سوی بنی اسرائیل فرستاده شد یک وصی داشت که سنت الهی توسط او به اجرا در می آمد. اوصیایی که پس از محمد صلی الله علیه و آله بودند همان سنت اوصیای عیسی را داشته و بدان عمل می کردند. امیرالمؤمنین علیه السلام بر سنت مسیح بود؛ و این بیان سنت و نظایر اوصیا بعد از انبیا است.(1)

عیاشی: این روایت با اختصار از ثمالی نقل شده است.(2)

توضیح

در توضیح کلام امام باید گفت منظور از (اسم اکبر) اسم اعظم یا کتاب­های انبیا و علم آن­ها است چنان که در روایتی که در کتاب کافی آمده است تفسیر شده است. گفته ایشان: که همان آیه (و قوم لوط نیست) است، شاید منظور اشاره به آیاتی باشد که به بعثت ابراهیم و انبیایی که به او ایمان آوردند دلالت می کند چرا که بعثت لوط بعد از بعثت ابراهیم و هم زمان با او بوده و مقدم بر آن نبوده است. گفته­ایشان: (و برای هر پیامبری همان چیزی واقع شد که برای نوح واقع شد) منظور وصیت خدا و امر به تعاهد بدان و کتمان آن است. در گفته ایشان (تتری: پی در پی آمدن) یعنی یکی پس از دیگری به طور متواتر آمدن. این واژه از کلمه وتر به معنای فرد و تک است و تاء بدل از واو می باشد. الف نیز برای تأنیث است چون که پیامبران جماعت بودند و جماعت مؤنث است. (برخی را تابع برخی دیگر قرار دادیم) یعنی در هلاک کردن. (آن­ها را احادیث قرار دادیم) یعنی از آن­ها چیزی جز حکایت هایی که بر سر زبان ها می چرخید باقی نماند.

ص: 52


1- . اکمال الدین: 122-127
2- . تفسیر عیاشی: نسخه خطی

شی، تفسیر العیاشی عن زرارة مثله (1).

بیان

لعله کان مکان خمسة أربعة أو النقر فی الأذن هو الخامس.

«51»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: سَمِعْتُ زُرَارَةَ یَسْأَلُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْمُحَدَّثِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام الرَّسُولُ الَّذِی یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ قُبُلًا فَیَرَاهُ وَ یُکَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ أَمَّا النَّبِیُّ فَإِنَّهُ یَرَی فِی مَنَامِهِ (2)عَلَی نَحْوِ مَا رَأَی إِبْرَاهِیمُ- وَ نَحْوِ مَا کَانَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ مِنْ أَسْبَابِ النُّبُوَّةِ قَبْلَ الْوَحْیِ حَتَّی أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِالرِّسَالَةِ وَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حِینَ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ جَاءَتْهُ الرِّسَالَةُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَجِیئُهُ بِهَا جَبْرَئِیلُ وَ یُکَلِّمُهُ بِهَا قُبُلًا (3)وَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ یَرَی فِی مَنَامِهِ یَأْتِیهِ الرُّوحُ فَیُکَلِّمُهُ وَ یُحَدِّثُهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ رَآهُ فِی الْیَقَظَةِ وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یُحَدَّثُ فَیَسْمَعُ وَ لَا یُعَایِنُ وَ لَا یَرَی فِی مَنَامِهِ (4).

بیان

اعلم أن العلماء اختلفوا فی الفرق بین الرسول و النبی فمنهم من قال لا فرق بینهما و أما من قال بالفرق فمنهم من قال إن الرسول من جمع إلی المعجزة الکتاب المنزل علیه و النبی غیر الرسول من لم ینزل علیه کتاب و إنما یدعو إلی کتاب من قبله و منهم من قال إن من کان صاحب المعجز و صاحب الکتاب و نسخ شرع من قبله فهو الرسول و من لم یکن مستجمعا لهذه الخصال فهو النبی غیر الرسول و منهم من قال إن من جاءه الملک ظاهرا و أمره بدعوة الخلق فهو الرسول و من لم یکن کذلک بل رأی فی النوم فهو النبی کذا ذکره الرازی و غیره و قد ظهر لک من الأخبار فساد ما سوی القول الأخیر لما قد ورد من عدد المرسلین و الکتب و کون من نسخ شرعه لیس إلا خمسة

ص: 54


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- فی نسخة: فانه یؤتی فی منامه.
3- أی عیانا و مقابلة.
4- بصائر الدرجات: 107- 108 و رواه الکلینی أیضا فی الکافی فی باب الفرق بین الرسول و النبیّ و المحدث بإسناده عن محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن الاحول قال: سألت أبا جعفر علیه السلام.

در گفته وی علیه السلام: (و بازار سبزیجاتشان برپا بود) یعنی بدان توجه نمی کردند به گونه ای که بعد از قتل هفتاد پیامبر تمام بازارهای آن­ها حتی بازار سبزیجاتشان به پا می­شد تا آخر روز. (تا اینکه رسید) یعنی سلسله انبیا یا نبوت یا بشارت.

(قد قضیت) این فعل می تواند مخاطب معلوم باشد یا فعل غائب مجهول. (و آن قول خداوند متعال) یعنی آل ابراهیم همان آل محمد هستند آن­ها از ذریه و نوادگان یکدیگر بودند. (علم را جهل قرار نداد) یعنی مبنای علم را بر مبنای جهل قرار نداد تا امر حجت مجهول باقی نماند و یا اینکه علم را با جهل مخلوط نکرده است چرا که عالم ناگزیر باید نسبت به تمام چیزهایی که مردم به آن احتیاج دارند آگاه باشد.(و عاقبت را در آنان قرار داد) اشاره به این آیه دارد: «و العاقبة للمتقین» (این توضیح فضل است): در کافی آمده است: شأن فضل. واژه فضل را می توان با ضم فاء و تشدید ضاد مفتوح خواند که در این صورت جمع فاضل است.

(متکلفین) در جمله عطف به جهال است. در سخن ایشان (زاغوا) یعنی روی برگردانده و منحرف شدند. در جمله (فإنه وکل بالفضل) می توان وکل را بدون تشدید خواند در این صورت به معنی إلی(: به سوی) می باشد و فضل نیز جمع است. پس معنا این می شود که ایمان و علم را به افراد فاضل اهل بیت پیامبر سپرد؛ یا با تشدید بنابر قلب، یا با تخفیف فضل و در این صورت، «من اهل بیته» مفعول فعل (وکل) باشد که در این­صورت معنی جمله این است که: به هر جماعتی از اهل بیت، فضیلت داد و منظور از فضیلت علم و ایمان است. (علی سنة المسیح) یعنی به دلیل سه فرقه شدن امت به خاطر او.

روایت50.

بصائرالدرجات: از امام باقر علیه السلام نقل شده است: پیامبران پنج گروه بودند، بعضی از آن­ها صداها را مانند صدای زنجیر می شنیده و مفهوم آن را می فهمیدند. برخی مانند یوسف و ابراهیم در خواب به آن­ها خبر داده می شد. برخی چشم مشاهده داشتند و برخی دیگر به قلبشان الهام می شد و به گوششان کوبیده می­شد.(1)

ص: 53


1- . بصائر الدرجات: 107

فالمعول علی هذا الخبر المؤید بأخبار کثیرة مذکورة فی الکافی (1).

«52»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ (2)عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْهُمَا علیهم السلام قَالا الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمُرْسَلُونَ عَلَی أَرْبَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌّ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لَا یَعْدُو غَیْرَهَا وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی النَّوْمِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ عَلَی لُوطٍ وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ قَدْ أُرْسِلَ إِلَی طَائِفَةٍ قَلُّوا أَوْ کَثُرُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ (3)وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قَالَ یَزِیدُونَ ثَلَاثِینَ أَلْفاً (4)وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی نَوْمِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ هُوَ إِمَامٌ مِثْلُ أُولِی الْعَزْمِ وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام نَبِیّاً وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ حَتَّی قَالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِأَنَّهُ یَکُونُ فِی وُلْدِهِ کُلِّهِمْ- قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ أَیْ مَنْ عَبَدَ صَنَماً أَوْ وَثَناً (5).

بیان

لعل التشبیه بلوط علیه السلام فی محض کون الإمام علیه فإنه علیه السلام قد عاین الملک و بعث إلی قومه قوله علیه السلام فی ولده کلهم أی فی کل صنف و قبیلة منهم و یحتمل کون من فی الآیة ابتدائیة.

«53»

یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ تَنَامُ عُیُونُنَا وَ لَا تَنَامُ قُلُوبُنَا وَ نَرَی مِنْ خَلْفِنَا کَمَا نَرَی مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا (6).

«54»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی الْیَقْطِینِیُّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ

ص: 55


1- راجع اصول کافی بابطبقاتالانبیاوباب الفرق بین الرسول والنبی والمحدث
2- أخرجه الکلینی فی الأصول من الکافی فی باب طبقات الأنبیاء بإسناده عن محمّد بن یحیی عن أحمد بن محمّد، عن أبی یحیی الواسطی.
3- فی الکافی قلوا أو کثروا کیونس، قال اللّه لیونس اه.
4- زاد فی الکافی: و علیه امام.
5- بصائر الدرجات: 108- 109. و فی الکافی: من عبد صنما أو وثنا لا یکون اماما.
6- بصائر الدرجات: 124. م.

عیاشی: از زراره نظیر این روایت نقل شده است.(1)

توضیح

ممکن است به جای پنج، چهار باشد و یا اینکه «نقر الاذن» - کوبیدن در گوش - پنجمین گروه باشد.

روایت51.

بصائرالدرجات: احول گوید: شنیدم زراره از امام باقر علیه السلام می­پرسید: مرا از مفهوم رسول، نبی و محدّث آگاه کن. ایشان فرمود: رسول کسی است که جبرئیل رویاروی نزد او می­آید و او را می بیند و با او سخن می گوید، اما نبی کسی است که خواب می­بیند مانند ابراهیم که در خواب دید و همان طور که رسول الله قبل از وحی در مورد اسباب و علائم نبوتش خواب دید تا این که جبرئیل از جانب خدا بر وی نازل شد و رسالت را برای او آورد. لذا محمد صلی الله علیه و آله هم از نبوت برخوردار شد و هم جبرئیل رسالت را برای او آورد و رویاروی با او سخن می­گفت - هم رسول و هم نبی بود -. برخی از انبیا نبوت برایشان جمع شده و در خواب می­بینند، روح بر آنان وارد شده و با آن ها سخن می گوید اما آن را در بیداری نمی بینند. اما محدث کسی است که با او سخن گفته می­شود پس می شنود ولی مشاهده نمی­کند و در خواب نمی بیند.(2)

توضیح

علما در مورد فرق بین رسول و نبی اختلاف نظر دارند برخی معتقدند این دو تفاوتی ندارند و برخی دیگر که مابین آن دو فرقی قائلند می گویند: رسول کسی است که علاوه بر معجزه کتاب نیز دارد اما نبی کتابی بر وی نازل نشده و مردم را به کتاب پیامبران قبل از خود فرا می خواند. برخی می­گویند: رسول کسی است که معجزه و کتاب داشته باشد و شریعت پیامبر قبلی را نسخ کند و اگر هر سه را با هم نداشته باشد دیگر رسول نیست، بلکه نبی است. نظری دیگری می گوید: کسی که فرشته وحی در ظاهر - رویاروی - بر او وارد شده و او را به دعوت مردم امر کند رسول است و اگر در خواب ببیند نبی می باشد. رازی و دیگران نیز این قول اخیر را روایت کرده اند. بر اساس روایات بر تو معلوم شد که تمام نظرات به جز قول اخیر نادرست است به دلیل روایتی که در باره تعداد مرسلین و کتابها وارد شد و این که کسانی که شریعت آنان نسخ شد پنج نفر بیشتر نبودند.

ص: 54


1- . تفسیر عیاشی نسخه خطی
2- . بصائر الدرجات: 107-108 کلینی نیز این روایت را در الکافی در باب تفاوت میان رسول، نبی و محدث با اختلاف در سلسله راویان آورده است.

إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِیِّینَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ حَتَّی اخْتَبَرَ عَقْلَهُ وَ اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَلِکَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَیْ عَشَرَ وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (1).

«55»

سن، المحاسن عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ فَقَالَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ قُلْتُ کَیْفَ صَارُوا أُولِی الْعَزْمِ قَالَ لِأَنَّ نُوحاً بُعِثَ بِکِتَابٍ وَ شَرِیعَةٍ فَکُلُّ مَنْ جَاءَ بَعْدَ نُوحٍ أَخَذَ بِکِتَابِ نُوحٍ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بِالصُّحُفِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ کِتَابِ نُوحٍ لَا کُفْراً بِهِ فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ إِبْرَاهِیمَ جَاءَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ بِالصُّحُفِ حَتَّی جَاءَ مُوسَی بِالتَّوْرَاةِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ الصُّحُفِ- فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ مُوسَی أَخَذَ بِالتَّوْرَاةِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ الْمَسِیحُ بِالْإِنْجِیلِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ شَرِیعَةِ مُوسَی وَ مِنْهَاجِهِ (2)فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ الْمَسِیحِ أَخَذَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ بِالْقُرْآنِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ فَحَلَالُهُ حَلَالٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهَؤُلَاءِ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (3)

«56»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَیْفَ عَلِمَتِ الرُّسُلُ أَنَّهَا رُسُلٌ قَالَ کُشِفَ عَنْهَا الْغِطَاءُ الْخَبَرَ.

«57»

ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: کَانَ خَمْسَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ- آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ کَانَ لِسَانُ آدَمَ الْعَرَبِیَّةَ وَ هُوَ لِسَانُ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَمَّا عَصَی رَبَّهُ أَبْدَلَهُ بِالْجَنَّةِ وَ نَعِیمِهَا الْأَرْضَ وَ الْحَرْثَ وَ بِلِسَانِ الْعَرَبِیَّةِ السُّرْیَانِیَّةَ قَالَ وَ کَانَ خَمْسَةٌ عِبْرَانِیُّونَ إِسْحَاقُ وَ یَعْقُوبُ وَ مُوسَی وَ دَاوُدُ وَ عِیسَی وَ خَمْسَةٌ مِنَ الْعَرَبِ- هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ

ص: 56


1- المحاسن: 193.
2- أی ترک بعض الفروع من شریعته، لان المسیح علیه السلام کان تابعا لموسی علیه السلام فی الفروع.
3- المحاسن: 269- 270. م.

پس باید به این روایت تکیه کرد که با روایات زیادی که در الکافی ذکر شده است تأیید می­شود.

روایت52.

. بصائرالدرجات: از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل شده است: انبیا و فرستاده شدگان چهار طبقه هستند: پیامبری که خبر غیبی به قلب او القا می­شود و مسئولیت تبلیغ به دیگران را ندارد؛ و پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در بیداری - فرشته را- نمی بیند و به سوی کسی فرستاده نشده و تحت نظر امامی - مفترض الطاعة - است، مثل امامت ابراهیم بر لوط؛ و پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در فرشته را مشاهده می­کند و به سوی یک قومی فرستاده شده است، خواه آن قوم کم و یا زیاد باشند، همان­گونه که خداوند متعال فرمود: «پس او را بر صد هزار نفر یا بیشتر فرو فرستادیم» و گفت: بیشتر یعنی30 هزار نفر؛ و پیامبری که در خوابش می بیند، صدا را می شنود، در عالم بیداری فرشته را می بیند و او پیشوا (امام) است مثل پیامبران اولوالعزم. ابراهیم علیه السلام نبی بود نه امام و خداوند در مورد وی فرموده: «و همانا من، تو را امام بر مردم قرار دادم* و ابراهیم گفت: از ذریه من» به اینکه رسالت در میان تمام فرزندان او باشد. «و گفت پیمان من به ستمکاران نمی رسد» یعنی کسی که بت بپرستد یا مشرک باشد.(1)

توضیح

شاید دلیل مثال آوردن لوط علیه السلام امام بودن محض وی باشد و لوط علیه السلام درعالم واقع فرشتگان را می دید و به سوی قومش فرستاده شد و این سخن امام: (در میان تمام فرزندانش) یعنی در هر دسته و قبیله ای از آن­ها و احتمال می رود که (مَن: هر کس) در آیه ی مذکور مبتدا باشد.

روایت53.

بصائرالدرجات: رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ما گروه انبیا چشمهایمان می خوابد و قلب هایمان به خواب فرو نمی رود، و پشت سرمان را می بینیم همان گونه که جلویمان را می نگریم.(2)

ص: 55


1- . بصائر الدرجات: 108-109
2- . بصائر الدرجات: 124

وَ مُحَمَّدٌ علیهم السلام وَ خَمْسَةٌ بُعِثُوا فِی زَمَنٍ وَاحِدٍ- إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْحَاقُ وَ یَعْقُوبُ وَ لُوطٌ- (1)بَعَثَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ إِلَی الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ وَ بَعَثَ یَعْقُوبَ إِلَی أَرْضِ مِصْرَ وَ إِسْمَاعِیلَ إِلَی أَرْضِ جُرْهُمَ وَ کَانَتْ جُرْهُمُ حَوْلَ الْکَعْبَةِ سَکَنَتْ بَعْدَ عَمَالِیقَ وَ سُمُّوا عَمَالِیقَ لِأَنَّ أَبَاهُمْ کَانَ عِمْلَاقَ بْنَ لَوْدِ بْنِ (2)سَامِ بْنِ نُوحٍ علیه السلام وَ بُعِثَ لُوطٌ إِلَی أَرْبَعِ مَدَائِنَ- سَدُومَ وَ عَامُورَ وَ صَنْعَا وَ دَارُومَا وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُلُوکٌ- یُوسُفُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ مَلِکَ الدُّنْیَا مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ فَالْمُؤْمِنَانِ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ أَمَّا الْکَافِرَانِ فَنُمْرُودُ بْنُ کُوشِ بْنِ کَنْعَانَ (3)وَ بُخْتُ نَصَّرَ (4).

«58»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَنَا أَ فِیکُمْ أَحَدٌ عِنْدَهُ عِلْمُ عَمِّی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَنَا عِنْدِی عِلْمٌ مِنْ عِلْمِ عَمِّکَ کُنَّا عِنْدَهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی دَارِ مُعَاوِیَةَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْصَارِیِّ إِذْ قَالَ انْطَلِقُوا بِنَا نُصَلِّی فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ فَعَلَ فَقَالَ لَا جَاءَهُ أَمْرٌ فَشَغَلَهُ عَنِ الذَّهَابِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوِ أعاذ (اسْتَعَاذَ) اللَّهَ (5)بِهِ (لَهُ خ ل) حَوْلًا لَأَعَاذَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَوْضِعُ بَیْتِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ مِنْهُ سَارَ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْیَمَنِ بِالْعَمَالِقَةِ وَ مِنْهُ سَارَ دَاوُدُ إِلَی جَالُوتَ وَ إِنَّ فِیهِ لَصَخْرَةً خَضْرَاءَ فِیهَا مِثَالُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ مِنْ تَحْتِ تِلْکَ الصَّخْرَةِ أُخِذَتْ طِینَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ إِنَّهُ لَمُنَاخُ الرَّاکِبِ قِیلَ مَنِ الرَّاکِبُ قَالَ الْخَضِرُ علیه السلام (6).

«59»

یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْکَاهِلِیِ

ص: 57


1- هکذا فی النسخ، و استظهر المصنّف أن الصحیح أربعة. قلت: و الظاهر أن الخامسة هو إسماعیل.
2- الصحیح: عملاق بن لاود بن سام. و یقال لعملاق: عملیق ایضا.
3- فی تاریخ الطبریّ: نمرود بن کوش بن کنعان بن حام بن نوح. و فی العرائس: نمرود بن کنعان بن سنجاریب بن کوش بن حام بن نوح. روی الثعلبی فی العرائس ذیل الحدیث فقال: و فی الحدیث: ملل الأرض الأربعة اه.
4- الاختصاص مخطوط. م.
5- فی المصدر لو استعاذ اللّه. م.
6- فروع الکافی ج 1: 139. م.

روایت54.

خداوند هرگز پیامبری را نفرستاد مگر اینکه عاقل بود. و بعضی از پیامبران برتر از دیگر پیامبران هستند. داوود را جانشین سلیمان قرار نداد مگر زمانی که عقل وی را آزمایش کرد و داوود را در حالی که پسری سیزده ساله بود جانشین سلیمان قرار داد و خلافت وی چهل سال به طول انجامید. ذوالقرنین در حالیکه پسری دوازده ساله بود به پادشاهی رسید و دوران پادشاهی او سی سال بود.(1)

روایت55.

محاسن: از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند سؤال شده: «پس صبر کن همان­گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند» جواب داد: منظور از پیامبران اولوالعزم نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد هستند که صلوات

خداوند بر آن­ها و بر همه انبیا و پیامبران خدا باد. گفت: چگونه اولوالعزم شدند؟ جواب داد: زیرا نوح با کتاب و شریعت برانگیخته شد و تمام کسانی که بعد از نوح آمدند کتاب و شریعت و طریقه او را پیشه خود ساختند تا اینکه حضرت ابراهیم صحف و عزیمتی را آورد و کتاب نوح را ترک گفت و نه اینکه به آن کتاب کفر بورزد. هر پیامبری که بعد از ابراهیم آمد شریعت و طریقه و صحف وی را آورد تا اینکه موسی تورات و عزیمت را آورد و آن صحف را ترک کرد. و هر پیامبری که بعد از موسی آ مد تورات و شریعت و مسلک موسی را پیش گرفت تا اینکه مسیح انجیل و عزیمتی جدید را آورد و شریعت موسی و مسلک او را ترک گفت، پس هر پیامبری بعد از مسیح آمد شریعت و طریقه وی را برگزید تا اینکه محمد صلی الله علیه و آله و سلم قرآن و شریعت و طریقه خویش را آورد. پس حلال شریعت محمد تا روز قیامت حلال است و حرامش تا روز قیامت حرام است. پس این­ها همگی پیامبران الوالعزم هستند.(2)

روایت56.

. محاسن: به امام صادق علیه السلام گفتند: چگونه رسولان دانستند که رسول هستند ؟ فرمود: پرده از مقابل آنان برداشته شد؛ ادامه حدیث.

روایت57.

. کتاب الاختصاص: از یکی از ائمه علیهم السلام: پنج تن از پیامبران سریانی بودند: آدم، شیث، ادریس، نوح و ابراهیم. زبان حضرت آ دم عربی بود و عربی زبان اهل بهشت است. پس هنگامی که از پروردگارش نافرمانی کرد زمین و زراعت را جایگزین بهشت و نعمت های آن کرد و زبان سریانی را جایگزین زبان عربی کرد. و گفت: پنج نفر از آن­ها عبری بودند: اسحاق، یعقوب، موسی، داود و عیسی. و پنج تن عرب بودند. هود، صالح، شعیب، اسماعیل

ص: 56


1- . المحاسن: 193
2- . المحاسن: 269-270

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَسْجِدُ الْکُوفَةِ صَلَّی فِیهِ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ سَبْعُونَ وَصِیّاً أَنَا أَحَدُهُمْ (1).

«60»

یب، تهذیب الأحکام عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ کُوفَانَ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ فِیهِ عَصَا مُوسَی وَ شَجَرَةُ یَقْطِینٍ وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ مِنْهُ فارَ التَّنُّورُ وَ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ (2)وَ هِیَ سُرَّةُ بَابِلَ وَ مَجْمَعُ الْأَنْبِیَاءِ (3).

«61»

قل، إقبال الأعمال بِالْإِسْنَادِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُصَافِحَهُ مِائَةُ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ فَلْیَزُرِ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ (4)یَسْتَأْذِنُونَ اللَّهَ فِی زِیَارَتِهِ فَیَأْذَنُ لَهُمْ فَطُوبَی لِمَنْ صَافَحَهُمْ وَ صَافَحُوهُ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الْمُرْسَلِینَ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ قُلْتُ وَ لِمَ سُمُّوا أُولِی الْعَزْمِ قَالَ لِأَنَّهُمْ بُعِثُوا إِلَی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا وَ جِنِّهَا وَ إِنْسِهَا (5).

«62»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ قَالَ الرِّزْقُ الْحَلَالُ (6).

«63»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ جُعْفِیٍّ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً طَیِّباً قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ هَذَا قُوتُ الْأَنْبِیَاءِ

ص: 58


1- التهذیب ج 1: 193. م.
2- فی نسخة: جرت السفینة. قلت: نجرت السفینة أی نحتت و صنعت.
3- التهذیب ج 1: 193. م.
4- فی المصدر: فان الملائکة و ارواح النبیین. م.
5- اقبال الاعمال: 710. م.
6- تفسیر فرات: 101. م.

و محمد علیهم السلام و پنج تن در یک زمان مبعوث شدند: ابراهیم، اسحاق، یعقوب و لوط.(1) خداوند ابراهیم و اسحاق را بر سرزمین مقدس فرو فرستاد. و یعقوب را بر سرزمین مصر، اسماعیل را بر جرهم فرو فرستاد جرهم در حوالی کعبه و بعد از عمالیق بود. و آن را عمالیق نامیدند چون پدرشان عملاق بن لود بن سام بن نوح علیه السلام بود. لوط به چهار شهر: سدوم، عامور، صنعا و داروما فرستاده شد و سه تن از پیامبران پادشاه بودند: یوسف، داود و سلیمان؛ دو مؤمن و دو کافر بر دنیا پادشاهی کردند: مؤمنان ذوالقرنین و سلیمان علیه السلام و کافران نمرود بن کوش بن کنعان و بخت نصر بودند.(2)

روایت58.

. کافی: عبد الله بن ابان نقل می­کند: بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم. ایشان از ما پرسید: آیا کسی از شما از عمویم زید بن علی خبری دارد. پس مردی از قوم گفت: من از علم عمویت آگاهی دارم شبی در خانه معاویه بن اسحاق انصاری نزد عمویت بودم. ناگهان گفت: برویم تا در مسجد سهلة نماز بخوانیم. پس ابوعبدالله علیه السلام پرسید: آیا رفت؟ جواب داد: نه، کاری برایش پیش آمد و مانع از رفتن او شد. فرمود: آگاه باشید به خدا سوگند که اگر از خدا می­خواست یکسال - در این مسجد- به او پناه دهد خداوند به او پناه می­داد؛ آیا ندانستی که آن مسجد، جایگاه خانه ادریس پیامبر است که در آن خیاطی می کرد و از آنجا ابراهیم علیه السلام به سوی عمالقه در یمن رفت و از آنجا داود به سوی جالوت رفت و در آنجا صخره ای سبز است که بر آن تصویر هر پیامبری است و سرشت هر پیامبری از زیر آن صخره گرفته شده است. و آن منزل­گاه مسافر است؟ پرسیده شد: مسافر چه کسی است؟ جواب داد: خضرعلیه السلام.(3)

ص: 57


1- . در نسخه­ها این­گونه آمده است. مصنف این­گونه نشان می­دهد که صحیح چهار نفر است، ظاهرا پنجمین نفر اسماعیل است.
2- . الاختصاص نسخه خطی
3- . فروع الکافی1: 139

وَ لَکِنْ سَلْ رَبَّکَ رِزْقاً لَا یُعَذِّبُکَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ هَیْهَاتَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً (1).

«64»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ فِی سِتٍّ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْإِنْجِیلُ فِی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الزَّبُورُ فِی لَیْلَةِ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (2).

«65»

أَقُولُ فِی الْمِصْبَاحِ وَ الْإِقْبَالِ فِی دُعَاءِ أُمِّ دَاوُدَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی هَابِیلَ وَ شَیْثٍ وَ إِدْرِیسَ وَ نُوحٍ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ یُوسُفَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ لُوطٍ وَ شُعَیْبٍ وَ أَیُّوبَ وَ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ یُوشَعَ وَ مِیشَا وَ الْخَضِرِ وَ ذِی الْقَرْنَیْنِ وَ یُونُسَ وَ إِلْیَاسَ وَ الْیَسَعِ وَ ذِی الْکِفْلِ وَ طَالُوتَ وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ زَکَرِیَّا وَ شَعْیَا وَ یَحْیَی وَ تُورَخَ وَ مَتَّی وَ أَرْمِیَا وَ حَیْقُوقَ وَ دَانِیَالَ وَ عُزَیْرٍ وَ عِیسَی وَ شَمْعُونَ وَ جِرْجِیسَ وَ الْحَوَارِیِّینَ وَ الْأَتْبَاعِ وَ خَالِدٍ وَ حَنْظَلَةَ وَ لُقْمَانَ (3).

«66»

ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَتْبَاعَ الْأَنْبِیَاءِ خُصُّوا بِثَلَاثِ خِصَالٍ السُّقْمِ فِی الْأَبْدَانِ وَ خَوْفِ السُّلْطَانِ وَ الْفَقْرِ (4).

«67»

ختص، الإختصاص جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا صَفْوَانَ هَلْ تَدْرِی کَمْ بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ قَالَ قُلْتُ مَا أَدْرِی قَالَ بَعَثَ اللَّهُ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ وَ مِثْلَهُمْ أَوْصِیَاءَ بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ

ص: 59


1- أمالی ابن الشیخ: 67. م.
2- فروع الکافی ج 1: 206. م.
3- مصباح المتهجد: 563، الاقبال: 660.
4- الاختصاص مخطوط. م.

روایت59.

التهذیب: امام صادق علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام نقل می­کند: در مسجد کوفه هفتاد پیامبر و هفتاد وصی نماز خوانده و من یکی از آن­ها هستم.

روایت60.

التهذیب: امام صادق علیه السلام می­فرماید: در مسجد کوفان هزار و هفتاد نبی نماز خواندند. در آن عصای موسی و درخت یقطین و انگشتر سلیمان در آن است و از آنجا تنور شعله­ور شد و کشتی ساخته شد. آنجا مرکز بابل و مجمع انبیا است.(1)

روایت61.

اقبال الاعمال: علی بن حسین علیه السلام می فرماید: هر کس دوست دارد صد و بیست و چهار هزار پیامبر با او دست دهند در شب نیمه شعبان به زیارت حسین علیه السلام برود. در این زمان ارواح پیامبران برای زیارت وی از خداوند اجازه می­خواهند و خداوند به آنان اجازه می­دهد. پس خوشا به حال کسی که با آنان مصافحه کرده و آنان با وی دست می­دهند. از جمله این پیامبران، پنج نفر اولو­العزم هستند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و علیهم اجمعین. پنج تن از آن­ها پیامبران اولوالعزم هستند. نوح: ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و علیهم أجمعین. پرسیدم: چرا اولوالعزم نامیده شدند: گفت: زیرا آن­ها بر شرق و غرب زمین و جن و انس آن فرو فرستاده شدند.(2)

روایت62.

تفسیر فرات بن ابراهیم: أبان بن تغلب می­گوید: از جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این قول خداوند متعال پرسیدم: «ای رسولان از پاکیزه ها بخورید» جواب داد: منظور از طیبات، رزق و روزی حلال است.(3)

روایت63.

امالی الطوسی: علی بن معمر نقل می­کند: نزد امام صادق علیه السلام بودیم که مردی گفت: خداوندا از تو رزق طیب می طلبم. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: هیهات هیهات رزق طیب قوت انبیا است

ص: 58


1- . التهذیب1: 193
2- . اقبال الاعمال: 710
3- . تفسیر فرات: 101

الْأَمَانَةِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا وَصِیّاً خَیْراً مِنْ وَصِیِّهِ (1).

«68»

ختص، الإختصاص أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُطَهَّرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَبُو ذَرٍّ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ فَقَالَ ثَلَاثَ مِائَةِ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْمُرْسَلُونَ فَقَالَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ بِضْعَةَ عَشَرَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتَابٍ فَقَالَ مِائَةَ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ کِتَاباً أَنْزَلَ عَلَی إِدْرِیسَ خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ هُوَ أَخْنُوخُ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ أَنْزَلَ عَلَی نُوحٍ (2)وَ أَنْزَلَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عَشْراً وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ وَ الْإِنْجِیلَ عَلَی عِیسَی وَ الْقُرْآنَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله(3).

«69»

ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ قَدْ دَعَاهُ إِلَی وَلَایَتِکَ طَائِعاً أَوْ کَارِهاً (4).

«70»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ یَذْکُرُ فِیهَا آدَمَ علیه السلام فَأَهْبَطَهُ إِلَی دَارِ الْبَلِیَّةِ وَ تَنَاسُلِ الذُّرِّیَّةِ وَ اصْطَفَی سُبْحَانَهُ مِنْ وُلْدِهِ أَنْبِیَاءَ أَخَذَ عَلَی الْوَحْیِ مِیثَاقَهُمْ وَ عَلَی تَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ أَمَانَتَهُمْ (5)لَمَّا بَدَّلَ أَکْثَرُ خَلْقِهِ عَهْدَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ فَجَهِلُوا حَقَّهُ وَ اتَّخَذُوا الْأَنْدَادَ مَعَهُ وَ اجْتَالَتْهُمُ (6)الشَّیَاطِینُ عَنْ مَعْرِفَتِهِ وَ اقْتَطَعَتْهُمْ عَنْ عِبَادَتِهِ فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ (7)وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَّبْلِیغِ وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ وَ یُرُوهُمْ آیَاتِ الْمَقْدِرَةِ مِنْ سَقْفٍ فَوْقَهُمْ مَرْفُوعٍ

ص: 60


1- الاختصاص مخطوط. م.
2- کذا فی النسخ، و تقدم عن ابن عبّاس ان اللّه انزل علی آدم و إدریس و إبراهیم و موسی و داود و عیسی و محمّد علیه السلام و علیهم مائة کتاب و أربعة کتب، و علیه فیکون لنوح عشرون کتابا.
3- الاختصاص مخطوط. م.
4- الاختصاص مخطوط. م.
5- بأن لا یشرعوا للناس الا ما یوحی الیهم.
6- بالجیم أی حولهم عن قصدهم و عن مقتضی فطرتهم و هو الإقرار بربوبیته و وحدانیته، و أصله من الدوران کان الصارف یصرفک تارة هکذا؛ و اخری هکذا؛ و فی بعض النسخ بالحاء.
7- أی لیطالبوهم أداء میثاق فطرته، أی ما تقتضی فطرته أن یصرف ما آتاه اللّه فیما خلق له، و یشکره فیما أنعم به علیه.

و لکن از پروردگارت رزقی را بخواه که در روز قیامت به خاطر آن تو را عذاب ندهد. هیهات، خداوند می فرماید: «ای پیامبران از طیبات بخورید و عمل صالح انجام دهید.»(1)

روایت64.

کافی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: تورات در شش روز گذشته از ماه رمضان و انجیل در دوازده شب گذشته از ماه رمضان و زبور در هجده شب گذشته از رمضان نازل شدند و قرآن در شب لیلة القدر نازل شد.(2)

روایت65.

می­گویم: در کتاب المصباح و الامثال در دعای ام داود آمده است. خداوندا بر هابیل و شیث و ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف و اسباط - نوادگان -، لوط، شعیب، ایوب، موسی، هارون، یوشع، میشا، خضر، ذوالقرنین، یونس، الیاس، یسع، ذو الکفل، طالوت، داوود، سلیمان، زکریا، شعیا، یحیی، تورخ و متی، ارمیا، حیقوق، دانیال، عزیر، عیسی، شمعون، جرجیس، حواریون، اتباع، خالد، حنظله و لقمان درود فرست.(3)

روایت66.

کتاب الاختصاص: ابوالحسن موسی علیه السلام می­فرماید: انبیا و فرزندان انبیا با سه ویژگی متمایز می شدند: لاغری اندام، ترس از خدا و فقر.(4)

روایت67.

کتاب الاختصاص: صفوان جمال از امام صادق علیه السلام نقل می­کند: ایشان از من پرسید: ای صفوان آیا می دانی خداوند چند نبی را فرستاد؟ گفتم: نمی دانم او گفت: خداوند صد و چهل و چهار هزار نبی را برانگیخت و همانند آنان اوصیا را برانگیخت با صداقت در گفتار و ادای

ص: 59


1- . امالی ابن الشیخ: 67
2- . فروع الکافی 1: 206
3- . مصباح المتهجد: 563، الاقبال: 660
4- . الاختصاص نسخه خطی

وَ مِهَادٍ تَحْتَهُمْ مَوْضُوعٍ وَ مَعَایِشَ تُحْیِیهِمْ وَ آجَالٍ تُفْنِیهِمْ وَ أَوْصَابٍ تُهْرِمُهُمْ وَ أَحْدَاثٍ تَتَتَابَعُ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَوْ کِتَابٍ مُنْزَلٍ أَوْ حُجَّةٍ لَازِمَةٍ أَوْ مَحَجَّةٍ قَائِمَةٍ رُسُلٌ لَا یُقَصِّرُ بِهِمْ قِلَّةُ عَدَدِهِمْ وَ لَا کَثْرَةُ الْمُکَذِّبِینَ لَهُمْ مِنْ سَابِقٍ سُمِّیَ لَهُ مَنْ بَعْدَهُ أَوْ غَابِرٍ عَرَّفَهُ مَنْ قَبْلَهُ عَلَی ذَلِکَ نَسَلَتِ الْقُرُونُ (1)وَ مَضَتِ الدُّهُورُ وَ سَلَفَتِ الْآبَاءُ وَ خَلَفَتِ الْأَبْنَاءُ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ تَمَامِ نُبُوَّتِهِ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ (2).

بیان

علی الوحی أی علی أدائه و اجتالتهم أی أدارتهم تارة هکذا و تارة هکذا و واتر إلیهم أی أرسلهم وترا بعد وتر و الإضافة فی دفائن العقول بتقدیر فی أی العلوم الکامنة فی العقول أو بیانیة أی العقول المغمورة فی الجهالات و الأوصاب الأمراض و الأحداث المصائب علی ذلک نسلت أی درجت و مضت.

ص: 61


1- أی مضت متتابعة.
2- نهج البلاغة: القسم الأوّل الخطبة الأولی، و هی طویلة یأتی قطعة منها فی باب مبعث الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و تمامه فی باب الخطب.

امانت و زهد در دنیا؛ و خداوند هیچ پیامبری را نفرستاد که برتر از محمد صلی الله علیه و آله باشد و هیچ وصی را نفرستاد که بهتر از این وصی او باشد.(1)

روایت68.

کتاب الاختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: ابوذر از پیامبر پرسید: ای رسول خدا، خداوند چند پیامبر را برانگیخت؟ ایشان فرمودند. سیصد و بیست هزار پیامبر و باز پرسید: ای رسول خدا مُرسَلین چند تن هستند؟ فرمودند: سیصد و چند نفر. پرسید، ای رسول خدا، خداوند چند کتاب فرو فرستاد؟ فرمودند: صد وبیست و چهار کتاب: بر ادریس پنجاه صحیفه فرو فرستاد. او همان اخنوخ است که اولین کسی است که با قلم نوشت. بر نوح و ابراهیم ده کتاب و تورات را بر موسی و زبور را بر داود و انجیل را بر عیسی و قرآن را بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد.(2)

روایت69.

کتاب الاختصاص: ابی سعید خدری می­گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم و شنیدم که می فرمود: ای علی خداوند هیچ نبی را مبعوث نکرد مگر اینکه او را به ولایت تو دعوت کرد، خواه از روی میل یا از روی اجبار.(3)

روایت70.

نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه­ای طولانی که در آن از حضرت آدم علیه السلام یاد می­کند می­فرماید: آنگاه آدم را به زمین، خانه آزمایشها و مشکلات، فرود آورد، تا ازدواج کند و فرزندانی پدید آورد، و خدای سبحان از فرزندان او پیامبرانی برگزید و خدا پیمان وحی را از پیامبران گرفت تا امانت رسالت را به مردم برسانند، آنگاه که در عصر جاهلیتها بیشتر مردم، پیمان خدا را نادیده انگاشتند و حق پروردگار را نشناختند و برابر او به خدایان دروغین روی آوردند، و شیطان مردم را از معرفت خدا بازداشت و از پرستش او جدا کرد، خداوند پیامبران خود را مبعوث فرمود، و هر چندگاه، متناسب با خواسته­های انسانها، رسوان خود را پی در پی اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان باز جویند و نعمتهای فراموش شده را به یاد آورند و با ابلاغ احکام الهی، حجّت خدا را بر آنها تمام نمایند و توانمندی­های پنهان شده عقلها را آشکار سازند و نشانه­های قدرت خدا را معرّفی کنند، مانند: سقف بلند پایه آسمانها بر فراز انسانها،

ص: 60


1- . الاختصاص نسخه خطی
2- . الاختصاص نسخه خطی
3- . الاختصاص نسخه خطی

باب 2 نقش خواتیمهم و أشغالهم و أمزجتهم و أحوالهم فی حیاتهم و بعد موتهم صلوات الله علیهم

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْعُقْبَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام الرَّجُلُ یَسْتَنْجِی وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ وَ نَقْشُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ أَکْرَهُ ذَلِکَ لَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ وَ لَیْسَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ آبَائِکَ علیهم السلام یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ أُولَئِکَ کَانُوا (1)یَتَخَتَّمُونَ فِی الْیَدِ الْیُمْنَی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ قُلْتُ مَا کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام- فَقَالَ وَ لِمَ لَا تَسْأَلُنِی عَمَّنْ کَانَ قَبْلَهُ قُلْتُ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ قَالَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ هَبَطَ بِهِ مَعَهُ وَ إِنَّ نُوحاً لَمَّا رَکِبَ السَّفِینَةَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ إِنْ خِفْتَ الْغَرَقَ فَهَلِّلْنِی أَلْفاً ثُمَّ سَلْنِی النَّجَاةَ أُنَجِّکَ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ آمَنَ مَعَکَ قَالَ فَلَمَّا اسْتَوَی نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ وَ رَفَعَ الْقَلْسَ عَصَفَتِ الرِّیحُ عَلَیْهِمْ فَلَمْ یَأْمَنْ نُوحٌ الْغَرَقَ فَأَعْجَلَتْهُ الرِّیحُ فَلَمْ یُدْرِکْ أَنْ یُهَلِّلَ أَلْفَ مَرَّةٍ فَقَالَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ هلولیا أَلْفاً أَلْفاً یَا ماریا أتقن- (2)قَالَ فَاسْتَوَی الْقَلْسُ وَ اسْتَمَرَّتِ السَّفِینَةُ (3)فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام إِنَّ کَلَاماً نَجَّانِیَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْغَرَقِ لَحَقِیقٌ أَنْ لَا یُفَارِقَنِی قَالَ فَنَقَشَ فِی خَاتَمِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَلْفَ مَرَّةٍ یَا رَبِّ أَصْلِحْنِی

ص: 62


1- فی العیون: و لکن کانوا. م.
2- فی العیون: یا ماریا یا ماریا اتقن. م.
3- فی نسخة و فی العیون: فاستقرت السفینة. م.

گاهواره گسترده زمین در زیر پای آنها، و وسائل و عوامل حیات و زندگی، و راههای مرگ و مردن، و مشکلات و رنجهای پیر کننده، و حوادث پی در پی، که همواره بر سر راه آدمیان است. خداوند هرگز انسانها را بدون پیامبر، یا کتابی آسمانی، یا برهانی قاطع، یا راهی استوار، رها نساخته است، پیامبرانی که با اندک بودن یاران، و فراوانی انکار کنندگان، هرگز در انجام وظیفه خود کوتاهی نکردند. بعضی از پیامبران، بشارت ظهور پیامبر آینده را دادند و برخی دیگر را پیامبران گذشته معرّفی کردند. بدین گونه قرنها پدید آمد، و روزگاران سپری شد، پدران رفتند و فرزندان جای آنها را گرفتند تا این که خدای سبحان، برای وفای به وعده خود، و کامل گردانیدن دوران نبوّت،

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث کرد... تا آخر خطبه(1).

توضیح

بر وحی یعنی بر ادای آن. (اجتالتهم: آن­ها را سرگردان کرد) یعنی یک بار به این سو و بار دیگر به سوی دیگر کشاند. (واتر إلیهم)یعنی پیامبران را یکی پس از دیگری برایشان فرستاد. اضافه در دفائن العقول به تقدیر فی است، یعنی علم نهان در عقل­هاست، یا اینکه اضافه بیانیه است یعنی عقل­های غرق شده در جهالت. (اوصاب) امراض. (احداث) مصیبت­ها. ( علی ذلک نسلت) یعنی به این ترتیب آمد و رفت.

ص: 61


1- . نهج البلاغه بخش اول خطبه اول[1]

قَالَ وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا وُضِعَ فِی کِفَّةِ الْمَنْجَنِیقِ غَضِبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام- فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ مَا یُغْضِبُکَ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ یَا رَبِّ خَلِیلُکَ لَیْسَ مَنْ یَعْبُدُکَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ غَیْرُهُ سَلَّطْتَ عَلَیْهِ عَدُوَّکَ وَ عَدُوَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ عَزَّ وَ جَلَّ اسْکُتْ إِنَّمَا یَعْجَلُ الْعَبْدُ الَّذِی یَخَافُ الْفَوْتَ مِثْلَکَ فَأَمَّا أَنَا فَإِنَّهُ عَبْدِی آخُذُهُ إِذَا شِئْتُ قَالَ فَطَابَتْ نَفْسُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَالْتَفَتَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ فَقَالَ أَمَّا إِلَیْکَ فَلَا فَأَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهَا خَاتَماً (1)فِیهِ سِتَّةُ أَحْرُفٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ أَسْنَدْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ أَنْ تَخَتَّمْ بِهَذَا الْخَاتَمِ فَإِنِّی أَجْعَلُ النَّارَ عَلَیْکَ بَرْداً وَ سَلَاماً قَالَ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ مُوسَی علیه السلام حَرْفَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنَ التَّوْرَاةِ اصْبِرْ تُؤْجَرْ اصْدُقْ تَنْجُ قَالَ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ سُلَیْمَانَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ أَلْجَمَ الْجِنَّ بِکَلِمَاتِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عِیسَی علیه السلام حَرْفَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنَ الْإِنْجِیلِ- طُوبَی لِعَبْدٍ ذُکِرَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ وَ وَیْلٌ لِعَبْدٍ نُسِیَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُلْکُ لِلَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ الْحَسَنِ علیه السلام الْعِزَّةُ لِلَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَتَخَتَّمُ بِخَاتَمِ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَتَخَتَّمُ بِخَاتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام اللَّهُ وَلِیِّی (2)وَ عِصْمَتِی مِنْ خَلْقِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام حَسْبِیَ اللَّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ وَ بَسَطَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ کَفَّهُ وَ خَاتَمُ أَبِیهِ علیه السلام فِی إِصْبَعِهِ حَتَّی أَرَانِیَ النَّقْشَ (3).

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام مَا کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ علیه السلام فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَبَطَ بِهِ آدَمُ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ بَرْداً وَ سَلَاماً (4).

ص: 63


1- فی العیون: عنده خاتما. م.
2- فی العیون: انه ولیی. م.
3- عیون الأخبار: 217- 218، أمالی الصدوق: 273- 274. م.
4- الخصال ج 1: 162- 163 مع اختلاف یسیر. م.

باب دوم : نقش انگشترهای پیامبران صلوات الله علیهم و شغل­ها و اخلاق و احوال پیامبران در طول حیاتشان و بعد از مرگشان

روایات

روایت1.

عیون اخبار الرضا علیه السلام، امالی الصدوق: حسین بن خالد صیرفی می­گوید: به ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام گفتم: مرد استنجا می کند و انگشترش در انگشتش است و نقش آن «لا اله الا الله» می باشد. حضرت فرمود: آن را برایش ناپسند می دانم. من گفتم: جانم به فدایت آیا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هر کدام از پدرانت علیه السلام استنجا نمی کرد در حالی که انگشترش در انگشتش بود؟ جواب دادند: بله، ولی آن­ها انگشتر را در دست راست می کردند. پس تقوای خدا را پیشه کنید و به خودتان بنگرید. پرسیدیم: نقش انگشتری امیرالمؤمنین علیه السلام چه بود؟ فرمود: برای چه از من در مورد کسانی که قبل از امیرالمؤمنین بودند نمی پرسی؟ گفتم: در مورد آن­ها سؤال می کنم. فرمود: نقش انگشتر آدم (لا اله الا الله، محمد رسول الله) بود که با آن بر زمین فرود آورده شد.

هنگامی که نوح سوار کشتی شد خداوند عز و جل به او وحی کرد که ای نوح اگر ازغرق شدن ترسیدی هزار بار لا اله الا الله بگو هم از من نجات را بخواه من تو و هر کس که با تو ایمان آورده را از غرق شدن نجات می دهم. پس هنگامی که نوح و همراهیانش در کشتی نشستند و بادبان ها را بالا برد. بادی بر آنها وزید. پس نوح از غرق شدن در امان نبود و بادها به شدت می وزید و فرصت نبود که نوح هزار بار تحلیل بگوید لذا به سریانی گفت: «هلولیا الفاً الفاً یا ماریّا اتقن» در این هنگام بادبان ها آرام ایستاد و کشتی بی حرکت ماند. نوح علیه السلام می فرماید: کلامی که

خداوند به واسطه آن مرا از غرق شدن نجات داد هرگز از زبانم نمی افتد. و از من جدا نمی شود روایت شده است که نوح بر روی انگشترش این نقش را زده بود: لا اله الا الله، هزار بار، خداوندا مرا صالح گردان.

ص: 62

بیان

قال الفیروزآبادی القلس حبل ضخم من لیک أو خوص أو غیرهما من قلوس سفن البحر و ما خرج من الحلق مل ء الفم أو دونه و غیثان النفس و قذف الکأس و البحر امتلاء انتهی.

أقول: الظاهر أن المراد هنا الأول أی تسویة شراع السفینة و إن احتمل الأخیر علی بعد و ضمیر من أجله فی الموضعین راجع إلی العبد و یحتمل إرجاعه فی الأول إلی الله إن قرئ علی بناء المعلوم و لا یخفی بعده.

«3»

فس، تفسیر القمی یَاسِرٌ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا صَاحِبَ مِرَّةٍ سَوْدَاءَ صَافِیَةٍ (1).

بیان

لما کان صاحب هذه المرة فی غایة الحذق و الفطانة و الحفظ لکن قد یجامعها الخیالات الفاسدة و الجبن و الغضب و الطیش فلذا وصفها علیه السلام بالصافیة أی صافیة عن هذه الأمور التی تکون فی غالب من استولی علیه هذه المرة من الأخلاق الردیئة.

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: رُؤْیَا الْأَنْبِیَاءِ وَحْیٌ (2).

«5»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً قَالَ یَعْنِی کَسَّرْنَا تَکْسِیراً قَالَ وَ هِیَ بِالنَّبَطِیَّةِ (3).

«6»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ لِأَنْبِیَائِهِ علیهم السلام مِنَ الْأَعْمَالِ الْحَرْثَ وَ الرَّعْیَ لِئَلَّا یَکْرَهُوا شَیْئاً مِنْ قَطْرِ السَّمَاءِ (4).

«7»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی

ص: 64


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 651. م.
2- أمالی الطوسیّ: 215. م.
3- معانی الأخبار: 66. م.
4- علل الشرائع: 23. م.

علی بن موسی الرضا علیه السلام می فرماید: هنگامی که ابراهیم در منجنیق قرار داده شد جبرئیل خشمگین شد و خداوند به او فرمود چه چیز تو را خشمگین کرده است ای جبرئیل. گفت: پروردگارا بر روی زمین کسی جز ابراهیم خلیل الله تو را عبادت نمی کند و هم اکنون دشمن تو و او بر وی مسلط شده است. خداوند به جرئیل وحی کرد: ساکت باش. کسی که مثل تو از فوت وقت بترسد عجله می­کند اما در مورد من، او بنده من است و هر وقت بخواهم او را نجات خواهم داد. جبرئیل آرام گرفت و خوشحال شد رو به ابراهیم کرد و گفت: آیا حاجتی داری؟ ابراهیم پاسخ داد از تو خیر. در آن هنگام خداوند عز وجل انگشتری بر ابراهیم نازل کرد که بر روی آن شش جمله نوشته شده بود «لا اله الا الله، محمد رسول الله، لا حول و لاقوة الا بالله فوّضت امری الی الله اسندت ظهری الی الله، حسبی الله» خداوند به ابراهیم وحی کرد که این انگشتری را در دست کن و آن­گاه من آتش را بر تو سرد و ایمن می گردانم.

علی بن موسی علیه السلام در مورد نقش انگشتری موسی می فرماید: نقش آن دو جمله برگرفته شده از تورات بود «اصبر توجر اصدق تنج: صبر کن پاداش داده می­شوی، راست بگو نجات پیدا می­کنی» ایشان می فرماید: نقش انگشتری سلیمان «سبحان الله من ألجم الجن بکلماته: پاک و منزه است خدا؛ کسی که جن را با کلماتش رام کرد.» نقش انگشتری عیسی علیه السلام نیز دو جمله از انجیل بود: خوشا به حال بنده ای که خداوند را به خاطر خودش یاد کند و وای بر بنده ای که به خاطر نفس خود خداوند را فراموش کند. نقش انگشتری محمد (لا اله الله، محمد رسول الله) بود. نقش انگشتری امیرالمؤمنین (الملک لله) ، نقش انگشتری حسن علیه السلام (العزة لله)، حسین علیه السلام (إن الله بالغ أمره: همانا خداوند امرش را محقق می­کند)، علی بن حسین علیه السلام و محمد بن علی علیه السلام همان نقش انگشتری حسین علیه السلام بود. نقش انگشتری جعفر بن محمد علیه السلام (الله ولیی و عصمتی من خلقه: خداوند ولی و محافظ من در برابر خلقش است است) و ابو الحسن موسی­بن جعفر علیه السلام (حسبی الله: خداوند مرا کفایت می­کند) بود. حسین بن خالد می­گوید: ابوالحسن رضا علیه السلام دستش را در حالی که انگشتری پدرش در انگشتش بود باز کرد تا نقش آن انگشتری را به من نشان دهد.(1)

روایت2.

الخصال: از موسی بن جعفرعلیه السلام در مورد نقش انگشتری آدم سؤال شد. ایشان فرمود: (لا اله الا الله محمد رسول الله). آدم با این انگشتری وارد بهشت شد. این حدیث تا جایی که گفته شد آتش بر ابراهیم سرد می شود مانند روایت قبلی آمده است.(2)

ص: 63


1- . عیون الاخبار: 217-218، امالی الصدوق: 273-274
2- . الخصال 1: 162-163

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ حَتَّی یَسْتَرْعِیَهُ الْغَنَمَ یُعَلِّمُهُ بِذَلِکَ رِعْیَةَ النَّاسِ (1).

«8»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ فِی قِصَّةِ زَکَرِیَّا علیه السلام ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ فَغَسَّلُوا زَکَرِیَّا وَ صَلَّوْا عَلَیْهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُدْفَنَ وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ لَا یَتَغَیَّرُونَ وَ لَا یَأْکُلُهُمُ التُّرَابُ وَ یُصَلَّی عَلَیْهِمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ یُدْفَنُونَ (2).

«9»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ الْآیَاتِ وَ الزُّبُرِ هُوَ کُتُبُ الْأَنْبِیَاءِ بِالنُّبُوَّةِ- وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ (3).

«10»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ (4)عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ: عَاشَ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ تِسْعَمِائَةٍ (5)وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ نُوحٌ أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ أَرْبَعَ مِائَةِ سَنَةٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِائَةً وَ خَمْساً وَ سَبْعِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مِائَةً وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ عَاشَ یَعْقُوبُ مِائَةَ سَنَةٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ یُوسُفُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ مُوسَی علیه السلام مِائَةً وَ ست (سِتّاً) وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ هَارُونُ مِائَةً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ دَاوُدُ علیه السلام مِائَةَ سَنَةٍ مِنْهَا أَرْبَعُونَ سَنَةً مَلِکاً وَ عَاشَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً (6)

«11»

جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ الْمُوسَوِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْقُمِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنْ کَانَ النَّبِیُ

ص: 65


1- علل الشرائع: 23. م.
2- علل الشرائع: 38. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 116. م.
4- لم نظفر بترجمته.
5- فی المصدر: سبعمائة و ثلاثین سنة و هو مصحف، قال الیعقوبی: و کانت حیاة آدم تسعمائة سنة و ثلاثین سنة اتفاقا. و أرخه ابی حبیب فی المحبر أیضا بذلک، و فی العرائس: ان اللّه تعالی اکمل لآدم الف سنة.
6- کمال الدین: 289. و سیأتی ذکر الخلاف فی مدة اعمارهم فی باب أحوالهم علیهم السلام.

توضیح

فرهنگ فیروزآبادی. قلس: ریسمان کلفتی از لیک یا برگ درخت خرما یا غیره است از طنابهای کشتی­ها و نیز به معنای آن چیزی است که از حلق خارج شود و به اندازه دهان یا کمتر از آن باشد و نیز غیثان. قذف الکأس و البحر یعنی آن را پر کرد. پایان. می­گویم: ظاهراً در اینجا معنای اول موردنظر است یعنی صاف نگه داشتن بادبان کشتی. اگر چه معنای آخر نیز با وجود بعید بودنش احتمال دارد. ضمیر در «من أجله» در هر دو جا به بنده باز می گردد. البته می توان در جمله اول به خدا باز گرداند اگر فعل معلوم خوانده شود، و بعید بودن آن پوشیده نیست.

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابی الحسن علیه السلام می فرماید: خداوند پیامبری را نفرستاد مگر این که دارای خلط سیاه شفاف بود. (1)

توضیح

چون صاحب این خلط در نهایت هوش و زیرکی و مهارت بود ممکن است تصورات فاسد، ترس، غضب و خیره سری نیز در او جمع شده باشد لذا آن را به صافیة توصیف کرد یعنی از این اخلاق ناپسند و اموری که در اغلب اوقات بر ایشان مستولی می شود به دور است.

روایت4.

الأمالی: علی علیه السلام می فرماید: رویای انبیا وحی است.(2)

روایت5.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «و کلاً تبرنا تتبیرا: و همه را تکه تکه کردیم» می فرماید: یعنی شکستیم شکستنی! و این واژه نبطی است.(3)

روایت6.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند در میان کارها کشاورزی و دامداری را برای انبیایش می پسندد تا آن­ها هیچ چیز از قطره­های آسمان را ناپسند ندانند.(4)

ص: 64


1- . تفسیر علی بن ابراهیم: 651
2- . امالی الطوسی: 215
3- . معانی الاخبار: 66
4- . علل الشرائع: 23

مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْجُوعِ حَتَّی یَمُوتَ جُوعاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَطَشِ حَتَّی یَمُوتَ عَطَشاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَرَاءِ حَتَّی یَمُوتَ عُرْیَاناً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالسُّقْمِ وَ الْأَمْرَاضِ حَتَّی تُتْلِفَهُ وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ لَیَأْتِی قَوْمَهُ فَیَقُومُ فِیهِمْ یَأْمُرُهُمْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ مَا مَعَهُ مَبِیتُ لَیْلَةٍ فَمَا یَتْرُکُونَهُ یَفْرَغُ مِنْ کَلَامِهِ وَ لَا یَسْتَمِعُونَ إِلَیْهِ حَتَّی یَقْتُلُوهُ وَ إِنَّمَا یَبْتَلِی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِبَادَهُ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ (1).

«12»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ الصَّیْقَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً إِلَّا حَسَنَ الصَّوْتِ (2).

«13»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ التَّنَظُّفُ وَ التَّطَیُّبُ وَ حَلْقُ الشَّعْرِ وَ کَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ (3).

«14»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَشَاءُ الْأَنْبِیَاءِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ (4).

«15»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ دَعَا لِأَکْلِ الشَّعِیرِ وَ بَارَکَ عَلَیْهِ وَ مَا دَخَلَ جَوْفاً إِلَّا وَ أَخْرَجَ کُلَّ دَاءٍ فِیهِ وَ هُوَ قُوتُ الْأَنْبِیَاءِ وَ طَعَامُ الْأَبْرَارِ أَبَی اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَجْعَلَ قُوتَ أَنْبِیَائِهِ إِلَّا شَعِیراً (5).

ص: 66


1- مجالس المفید: 24. م.
2- أصول الکافی: ج 2: 616. م.
3- فروع الکافی ج 1: 78. م.
4- فروع الکافی ج 2: 162. م.
5- فروع الکافی ج 2: 166. م.

روایت7.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند چراندن گوسفندان را به تک تک انبیا آموخت تا از این طریق سرپرستی مردم را به آنان بیاموزد.(1)

روایت8.

علل الشرایع: در روایت وهب در خصوص داستان ذکریا آمده است: خداوند فرشتگان را فرستاد تا ذکریا را غسل داده و سه روز قبل از دفن کردن وی، بر او نماز بگذارند. امر الهی در خصوص دیگر پیامبران نیز به همین شکل است که قبل از به خاک سپرده شدن سه روز بر آن­ها نماز خوانده می شود و پس از دفن شدن، جسد آنان تغییر نکرده و خاک آن را تجزیه نمی کند .(2)

روایت9.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام می فرماید: در آیه «پس اگر تو را تکذیب کردند بدان که پیامبرانی [هم] که پیش از تو دلایل روشن آورده بودند تکذیب شدند» تا آخر آیات. «زبر» کتاب­های نبوت انبیا است «الکتاب المنیر» حلال و حرام است.(3)

روایت10.

اکمال الدین: پیامبر می فرماید: آدم ابوالبشر 930 سال، نوح 2450 سال، ابراهیم 175 سال، اسماعیل بن ابراهیم 120، اسحاق بن ابراهیم 180، یعقوب 120، یوسف 120، موسی 126، هارون 130، داوود 100 سال که 40 سال آن پادشاه بود سلیمان بن داوود 712 سال عمر کردند.(4)

روایت11.

مجالس المفید: امام صادق علیه السلام می فرماید: اگر پیامبری با

ص: 65


1- . علل الشرائع: 23
2- . علل الشرائع: 38
3- . تفسیر علی بن ابراهیم: 116
4- . اکمال الدین: 289
«16»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّوِیقُ طَعَامُ الْمُرْسَلِینَ أَوْ قَالَ النَّبِیِّینَ (1).

«17»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اللَّحْمُ بِاللَّبَنِ مَرَقُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام (2).

«18»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَحَبَّ الْأَصْبَاغِ (3)إِلَی رَسُولِ اللَّهِ الْخَلُّ وَ الزَّیْتُ وَ قَالَ هُوَ طَعَامُ الْأَنْبِیَاءِ (4).

«19»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا افْتَقَرَ أَهْلُ بَیْتٍ یَأْتَدِمُونَ بِالْخَلِّ وَ الزَّیْتِ وَ ذَلِکَ أُدْمُ الْأَنْبِیَاءِ (5).

«20»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السِّوَاکُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ(6).

«21»

کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ (7).

«22»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ یَبْقَی فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ حَتَّی یُرْفَعَ رُوحُهُ وَ عَظْمُهُ وَ لَحْمُهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّمَا یُؤْتَی مَوَاضِعُ آثَارِهِمْ وَ یُبَلِّغُونَهُمْ مِنْ بَعِیدٍ السَّلَامَ وَ یُسْمِعُونَهُمْ فِی مَوَاضِعِ آثَارِهِمْ مِنْ قَرِیبٍ(8)

ص: 67


1- فروع الکافی: ج 2: 166.
2- فروع الکافی ج 2: 169.
3- جمع الصبغ بالکسر: الادام، و هو بالفارسیة: خورش.
4- فروع الکافی ج 2: 172. م.
5- فروع الکافی ج 2: 172. م.
6- فروع الکافی ج 2: 218. م.
7- أصول الکافی ج 2: 104. م.
8- فروع الکافی ج 1: 320. م.

گرسنگی آزمایش شود با گرسنگی می میرد، اگر با تشنگی آزمایش شود تشنه می میرد، اگر با برهنگی آزمایش شود برهنه می میرد و اگر یکی از پیامبران با بیماری آزمایش شود از بیماری تلف می شود. اگر پیامبری به سوی قومی فرستاده شود که باید آنها را به اطاعت خدا امر کرده و به توحید فرا خواند حتی یک شب نیز او را راحت نمی گذارند و اجازه نمی­دهند سخنش را تمام کند و به کلامش گوش نمی دهند تا این که او را می کشند. خداوند تبارک و تعالی بندگانش را بر حسب قدر و منزلتشان در نزد خود آزمایش می کند.(1)

روایت12.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تمام انبیا را با صدایی نیکو مبعوث گرداند.(2)

روایت13.

کافی: ابوالحسن علیه السلام می فرماید: نظافت، عطر زدن، شانه کردن مو، زیادی همسران از اخلاق انبیاست.(3)

روایت14.

کافی: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: شام انبیا پس از تاریکی هواست.(4)

روایت15.

کافی: ابوالحسن امام رضا علیه السلام می فرماید: هیچ پیامبری نیست مگر این که مردم را به خوردن جو دعوت کرده و آن را پربرکت نموده است. به محض ورود جو به معده تمام بیماری­ها را از بدن دفع می کند. جو قوت پیامبران و غذای صالحان است و خداوند تبارک و تعالی امتناع کرد از این که چیزی جز جو را غذای پیامبرانش قرار دهد.(5)

ص: 66


1- . مجالس المفید: 24
2- . اصول کافی 2: 616
3- . فروع کافی 1: 78
4- . فروع کافی 2: 162
5- . فروع کافی 2: 166
«23»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: نَظَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَأَلْتَ قُوتَ النَّبِیِّینَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً وَاسِعاً طَیِّباً مِنْ رِزْقِکَ (1).

«24»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ أَرْزَاقَ أَنْبِیَائِهِ فِی الزَّرْعِ وَ الضَّرْعِ لِئَلَّا یَکْرَهُوا شَیْئاً مِنْ قَطْرِ السَّمَاءِ (2).

«25»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ عَلَی ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً فَأَعْطَی آدَمَ مِنْهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ أَعْطَی نُوحاً مِنْهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ أَعْطَی مِنْهَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ثَمَانِیَةَ أَحْرُفٍ (3)وَ أَعْطَی مُوسَی مِنْهَا أَرْبَعَةَ أَحْرُفٍ وَ أَعْطَی عِیسَی مِنْهَا حَرْفَیْنِ وَ کَانَ یُحْیِی بِهِمَا الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ بِهِمَا الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَعْطَی مُحَمَّداً اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ احْتَجَبَ حَرْفاً لِئَلَّا یُعْلَمَ مَا فِی نَفْسِهِ وَ یَعْلَمَ مَا فِی نَفْسِ الْعِبَادِ (4).

«26»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَعَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ حَرْفَانِ یَعْمَلُ بِهِمَا وَ کَانَ مَعَ

ص: 68


1- أصول الکافی ج 2: 552. م.
2- فروع الکافی ج 1: 403.
3- قال المحدث الجزائریّ رحمه اللّه: أما آدم أعطی من الاسم الأعظم أزید من إبراهیم، و کذلک أعطی نوح علیه السلام فلا یلزم منه فضلهما و شرفهما علی إبراهیم علیه السلام، لان الأفضلیّة لا یلزم أن یکون بکل فرد فرد و شخص شخص من أنواع التکامل فی التفاضل بین أولی العزم الأربعة و الذی یظهر من إشارات الاخبار انه الخلیل لأمور سیأتی التنبیه علیها فی مواضعها. قلت: کما ان أسماء اللّه الحسنی مظاهر و مجال لنعوت کمالیة و صفات جمالیة له تعالی فکذلک هذه الحروف و کما ان بعض تلک الأسماء أعظم من غیره لجامعیته و شدة اقتضائه و منشئیته للآثار فکذلک حال هذه الحروف، فالتفاضل لا یکون بحسب وجدان کثرة افراد الحروف و قلتها، بل یکون بحسب وجدان ما هو الأجمع و الأبسط و الأقوی للاقتضاء و التأثیر، فلعل ما أعطاه اللّه إبراهیم علیه السلام کان من هذه الحروف الجامعة، أو کان إعطاء الازید غیره لأمور خارجة من خصیصة زمانیة او مکانیة اوجبت ذلک.
4- بصائر الدرجات: 56. م.

روایت16.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: سویق (غذایی از جو و خرما) غذای مرسلین است یا فرمود: غذای انبیا. (1)

روایت17.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: گوشت با شیر غذای انبیا است.(2)

روایت18.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: محبوب ترین خورشت­ها نزد پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم سرکه و روغن بود. و فرمود: این غذای پیامبران است.(3)

روایت19.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: اهل خانه­ای که خورشتشان سرکه و روغن باشد فقیر نمی­شوند و غذای پیامبران نیز همین بود.(4)

روایت20.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: مسواک کردن از سنت­های پیامبران است.(5)

روایت21.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تمام پیامبران را با راستگویی در گفتار و ادای امانت به انسان های خوب یا بد مبعوث گرداند.(6)

روایت22.

کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: تمام پیامبران و اوصیای آن­ها در کم­تر از سه روز پس از مرگشان روح، استخوان و گوشتشان به آسمان می رود مردم به سراغ جایگاه دفن و قبر آن­ها رفته و از دور به آن­ها سلام می کنند و آن­ها صدای مردم را در مرقدهایشان از نزدیک می شنوند.(7)

ص: 67


1- . فروع کافی 2: 166
2- . فروع کافی 2: 169
3- . فروع کافی 2: 172
4- . فروع کافی 2: 172
5- . فروع کافی 2: 218
6- . اصول کافی 2: 104
7- . فروع کافی 1: 320

مُوسَی علیه السلام أَرْبَعَةُ أَحْرُفٍ وَ کَانَ مَعَ إِبْرَاهِیمَ سِتَّةُ أَحْرُفٍ وَ کَانَ مَعَ آدَمَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً وَ کَانَ مَعَ نُوحٍ ثَمَانِیَةٌ وَ جُمِعَ ذَلِکَ کُلُّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اسْمَ اللَّهِ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حُجِبَ عَنْهُ وَاحِدٌ (1).

«27»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَشْرَفَ نُوحٌ عَلَی الْغَرَقِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ الْغَرَقَ وَ لَمَّا رُمِیَ إِبْرَاهِیمُ فِی النَّارِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَجَعَلَ اللَّهُ النَّارَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام لَمَّا ضَرَبَ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَجَعَلَهُ یَبَساً وَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام لَمَّا أَرَادَ الْیَهُودُ قَتْلَهُ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَنَجَّاهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ رَفَعَهُ إِلَیْهِ (2).

«28»

نی، الغیبة للنعمانی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی وَصْفِ الْقَائِمِ علیه السلام قَالَ فَإِذَا نَشَرَ رَایَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَبَطَ لَهَا تِسْعَةُ آلَافِ مَلَکٍ وَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ وَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ إِبْرَاهِیمَ حِینَ أُلْقِیَ فِی النَّارِ وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ مُوسَی لَمَّا فَلَقَ الْبَحْرَ وَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ عِیسَی لَمَّا رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ الْخَبَرَ(4).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ ثَلَاثَةَ عَشَرَ أَلْفاً وَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً (5).

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (6).

ص: 69


1- بصائر الدرجات: 56.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- رواه النعمانیّ بإسناده عن أحمد بن محمّد بن سعید، عن علیّ بن الحسین التیمی، عن الحسن و محمّد ابنی علیّ بن یوسف، عن سعدان بن مسلم، عن أبان بن تغلب.
4- غیبة النعمانیّ: 169، و یأتی تمام الحدیث فی أحوال القائم علیه السلام.
5- غیبة النعمانیّ: 169، و قد رواه النعمانیّ بإسناده عن عبد الواحد بن عبد اللّه بن یونس، عن محمّد بن جعفر القرشیّ، عن ابی جعفر الهمدانیّ، عن موسی بن سعدان، عن عبد اللّه بن القاسم الحضرمی، عن عمر بن ابان الکلبی، عن أبان بن تغلب.
6- أمالی ابن الشیخ: 58. م.

روایت23.

کافی: امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: امام باقر علیه السلام به مردی رسید که دعا می کرد: خدایا من از تو رزق حلال می خواهم. امام باقر به او فرمود: تو قوت انبیا را طلب کردی. از این پس بگو پروردگارا از تو رزقی وسیع و پاک و نیکو می طلبم.(1)

روایت24.

کافی: ابوالحسن علیه السلام می فرماید: خداوند رزق پیامبرانش را در کشاورزی و کشت و کار قرار داد تا چیزی از قطره آسمان - باران - را ناپسند ندانند.(2)

روایت25.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند اسم اعظم خود را بر هفتاد و سه حرف قرار داده است، به آدم بیست و پنج حرف، به نوح بیست و پنج حرف، به ابراهیم هشت حرف، به موسی چهار حرف، به عیسی دو حرف داد که با آن مردگان را زنده و کور و فرد پیس را شفا می داد. به محمد صلی الله علیه و آله هفتاد و دو حرف اعطا کرد و یک حرف را مخفی نگه داشت تا از آنچه در جان مردم می گذرد آگاه باشد اما دیگران از آنچه در وجود او می گذرد اطلاع نداشته باشند.(3)

روایت26.

بصائرالدرجات: امام صادق علیه السلام می فرماید: عیسی بن مریم دو حرف داشت که با آن کار می کرد.

ص: 68


1- . اصول کافی 2: 552
2- . اصول کافی 1: 403
3- . بصائر الدرجات: 56

باب 3 علة المعجزة و أنه لم خص الله کل نبی بمعجزة خاصة

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ السَّیَّارِیِّ (1)عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ الْبَغْدَادِیِّ (2)قَالَ: قَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ (3)لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام لِمَا ذَا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ بِیَدِهِ الْبَیْضَاءِ وَ الْعَصَا وَ آلَةِ السِّحْرِ وَ بَعَثَ عِیسَی بِالطِّبِّ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْکَلَامِ وَ الْخُطَبِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا بَعَثَ مُوسَی علیه السلام کَانَ الْأَغْلَبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ السِّحْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وُسْعِ الْقَوْمِ مِثْلُهُ- (4)وَ بِمَا أَبْطَلَ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ عِیسَی فِی وَقْتٍ ظَهَرَتْ فِیهِ الزَّمَانَاتُ وَ احْتَاجَ النَّاسُ إِلَی الطِّبِّ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَحْیَا لَهُمُ الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً فِی وَقْتٍ کَانَ الْأَغْلَبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ الْخُطَبَ وَ الْکَلَامَ وَ أَظُنُّهُ قَالَ وَ الشِّعْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَوَاعِظِهِ وَ أَحْکَامِهِ مَا أَبْطَلَ (5)بِهِ قَوْلَهُمْ وَ أَثْبَتَ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ تَاللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ الْیَوْمِ قَطُّ- (6)فَمَا

ص: 70


1- هو أحمد بن محمّد بن سیار أبو عبد اللّه الکاتب البصری، تقدم ترجمته فی ج 1: 162.
2- هو یزید بن حماد الأنباری السلمی تقدم ترجمته فی ج 1 ص 105.
3- هو یعقوب بن إسحاق السکیت أبو یوسف الامامی الثقة الثبت، کان وجیها فی علم العربیة و اللغة، ثقة مصدق لا یطعن علیه، و کان مقدما عند ابی جعفر الثانی و ابی الحسن علیهما السلام له کتب کثیرة فی اللغة و الأدب و غیرهما، قتل رحمه اللّه فی سادس شهر رجب سنة 244، قتله المتوکل لاجل تشیعه و قصته مشهور.
4- فی العیون: بما لم یکن عند القوم و فی وسعتهم. م.
5- فی نسخة: بما ابطل به، و فی الاحتجاج: فاتاهم من عند اللّه من مواعظه و احکامه ما ابطل. م.
6- فی العیون: مثلک الیوم قط. م.

موسی چهار حرف، ابراهیم شش حرف، آدم بیست و پنج حرف، نوح هشت حرف داشت و تمام اینها برای رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع شده بود. نام خدا هفتاد و سه حرف است که یک حرف آن از پیامبر مخفی ماند.(1)

روایت27.

قصص الانبیا: امام رضا علیه السلام می فرماید: وقتی نوح در آستانه غرق شدن بود خدا را به حق ما قسم داد و خدا او را نجات داد. ابراهیم نیز در آتش خدا را به حق ما فراخواند و خدا آتش را بر او سرد و گلستان کرد. موسی وقتی در راهش به دریا رسید خدا را به حق ما فراخواند و خدا آن دریا را خشک کرده و عیسی نیز وقتی یهودیان قصد قتل او را داشتند خدا را به حق ما قسم داد و خدا او را نجات داد و او را به سوی خود بالا برد.(2)

روایت28.

غیبة النعمانی: امام صادق علیه السلام در توصیف حضرت مهدی علیه السلام می فرماید: وقتی وی پرچم رسول الله را در دست بگیرد 9313 فرشته از آسمان فرود می آیند. این فرشتگان همان هایی هستند که در کشتی با نوح بوده و وقتی ابراهیم در آتش انداخته شد او را همراهی می کردند و هنگام شکاف دریا با موسی و هنگام نجات یافتن عیسی از دست یهود با عیسی همراه بودند. حدیث. (3)

در روایت دیگری آمده است تعداد این فرشتگان 13313 فرشته بوده است.(4)

روایت29.

الأمالی: امام صادق علیه السلام می فرماید: انبیا علیهم السلام بیشترین بلا و مصیبت را کشیده­اند و سپس کسانی که طریق آنان را پیش گرفتند، سپس بهترین­ها و بهترین­ها.(5)

ص: 69


1- . بصائر الدرجات: 56
2- . قصص الانبیا: نسخه خطی
3- . غیبة النعمانی: 169
4- . غیبة النعمانی: 169
5- . امالی ابن الشیخ: 58

الْحُجَّةُ عَلَی الْخَلْقِ الْیَوْمَ فَقَالَ علیه السلام الْعَقْلُ تَعْرِفُ بِهِ الصَّادِقَ عَلَی اللَّهِ فَتُصَدِّقُهُ وَ الْکَاذِبَ عَلَی اللَّهِ فَتُکَذِّبُهُ فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ هَذَا وَ اللَّهِ الْجَوَابُ (1).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2).

«2»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَعْطَاکُمُ الْمُعْجِزَةَ فَقَالَ لِیَکُونَ دَلِیلًا عَلَی صِدْقِ مَنْ أَتَی بِهِ وَ الْمُعْجِزَةُ عَلَامَةٌ لِلَّهِ لَا یُعْطِیهَا إِلَّا أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ لِیُعْرَفَ بِهِ صِدْقُ الصَّادِقِ مِنْ کَذِبِ الْکَاذِبِ (3).

ص: 71


1- علل الشرائع: 52. عیون الأخبار: 234. م.
2- الاحتجاج: 237 مع اختلاف. و قال الطبرسیّ فی آخر الحدیث: قد ضمن الرضا علیه السلام فی کلامه هذا ان العالم لا یخلو فی زمان التکلیف من صادق من قبل اللّه یلتجئ إلیه المکلف فیما اشتبه علیه من امر الشریعة صاحب دلالة تدلّ علی صدقه علیه تعالی یتوصل المکلف الی معرفته بالعقل، و لولاه لما عرف الصادق من الکاذب فهو حجة اللّه علی الخلق اولا. قلت: قد اخرج الحدیث الکلینی أیضا فی الکافی فی کتاب العقل و الجهل.
3- علل الشرائع: 52. م.

باب سوم : علت معجزه و اینکه چرا خداوند هر پیامبری را با معجزه ویژه ای مبعوث گردانیده است

روایات

روایت1.

علل الشرایع، عیون الاخبار: ابن سکیت از امام رضا علیه السلام پرسید: چرا خداوند موسی بن عمران را با ید بیضاء و عصا و ابزار سحر مبعوث گرداند وعیسی را با طب و محمد صلی الله علیه و آله را با کلام و خطبه ها؟

امام رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند موسی علیه السلام را برانگیخت سحر برای هم عصرانش بسیار مهم و غالب بود و خداوند چیزی را آورد که آوردن نظیر آن در توان آن قوم نبود. با آن معجزه، سحر آنان را باطل کرد و حجت خویش را بر آنان ثابت نمود. خداوند عیسی را در زمانی به پیامبری مبعوث کرد که بیماری­ها شایع شده بود و مردم به پزشکی احتیاج داشتند و عیسی از جانب خداوند چیزی را آورد که مردم مانند آن را نداشته و به اذن خدا با آن مردگان را زنده کرد و کور مادرزاد و فرد پیس را شفا داد و از این طریق حجت خویش را بر آنان ثابت نمود. محمد صلی الله علیه و آله نیز زمانی مبعوث شد که خطابه گویی و سخن - گمان کنم فرمود: شعر - در میان مردم رواج داشت پس کتاب خداوند متعال را با مواعظ و احکامش برایشان آورد تا با باطل کردن سخنان آنان حجت خویش را بر آنان ثابت کند. ابن سکیت گفت: به خدا قسم که هرگز مثل امروز را ندیده بودم

ص: 70

باب 4 عصمة الأنبیاء علیهم السلام و تأویل ما یوهم خطأهم و سهوهم

اشاره

عد، العقائد اعتقادنا فی الأنبیاء و الرسل و الأئمة و الملائکة صلوات الله علیهم أنهم معصومون مطهرون من کل دنس و أنهم لا یذنبون ذنبا صغیرا و لا کبیرا و لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ و من نفی عنهم العصمة فی شی ء من أحوالهم فقد جهلهم و اعتقادنا فیهم أنهم موصوفون بالکمال و التمام و العلم من أوائل أمورهم إلی أواخرها لا یوصفون فی شی ء من أحوالهم بنقص و لا جهل (1).

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام أَهْلَ الْمَقَالاتِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ الدِّیَانَاتِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الصَّابِئِینَ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْمَقَالاتِ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ أُلْزِمَ حُجَّتَهُ کَأَنَّهُ قَدْ أُلْقِمَ حَجَراً فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ تَقُولُ بِعِصْمَةِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا تَعْمَلُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ وَ قَوْلِهِ فِی یُوسُفَ وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَاوُدَ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ وَ قَوْلِهِ فِی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَقَالَ مَوْلَانَا الرِّضَا علیه السلام وَیْحَکَ یَا عَلِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَنْسُبْ إِلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ الْفَوَاحِشَ وَ لَا تَتَأَوَّلْ کِتَابَ اللَّهِ بِرَأْیِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی آدَمَ علیه السلام وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ حُجَّةً فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتَهُ فِی بِلَادِهِ لَمْ یَخْلُقْهُ لِلْجَنَّةِ وَ کَانَتِ الْمَعْصِیَةُ مِنْ آدَمَ فِی الْجَنَّةِ لَا فِی الْأَرْضِ لِتَتِمَّ مَقَادِیرُ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ جُعِلَ حُجَّةً وَ خَلِیفَةً عُصِمَ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ

ص: 72


1- اعتقادات الصدوق: 99.

امروز حجت بر خلق چیست؟ ایشان فرمود: عقل؛ با عقل، کسی را که بر خدا صادق باشد می­شناسی و او را تصدیق می کنی و هر کس را که کاذب بر خدا باشد تکذیب می کنی. ابن سکیت گفت: به خدا که جواب همین بود.(1)

احتجاج: این روایت عیناً آمده است.(2)

روایت2.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که چرا خداوند به انبیا و پیامبرانش و به شما معجزه عطا کرده است. ایشان فرمود: تا دلیلی بر صدق گفته کسی باشد که آن را می­آورد و معجزه، علامتی مختص خداوند است که آن را جز به انبیا و پیامبران و حجت­های خود بر روی زمین عطا نمی کند تا از این طریق درستی سخن راستگو و دروغ بودن سخن دروغگو مشخص باشد.(3)

ص: 71


1- . علل الشرائع: 52. عیون الاخبار: 234
2- . الاحتجاج: 237
3- . علل الشرائع: 52

وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ إِنَّمَا ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُضَیِّقُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَیْ ضَیَّقَ عَلَیْهِ وَ لَوْ ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ لَکَانَ قَدْ کَفَرَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی یُوسُفَ- وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها فَإِنَّهَا هَمَّتْ بِالْمَعْصِیَةِ وَ هَمَّ یُوسُفُ بِقَتْلِهَا إِنْ أَجْبَرَتْهُ لِعِظَمِ مَا دَاخَلَهُ فَصَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ قَتْلَهَا وَ الْفَاحِشَةَ وَ هُوَ قَوْلُهُ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ یَعْنِی الْقَتْلَ- وَ الْفَحْشاءَ یَعْنِی الزِّنَا وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ یَقُولُونَ إِنَّ دَاوُدَ کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إِذْ تَصَوَّرَ لَهُ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ طَیْرٍ أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ صَلَاتَهُ وَ قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ إِلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أَثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إِلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ فَأَطْلَعَ دَاوُدُ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ فَإِذَا بِامْرَأَةِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ أُورِیَا قَدْ أَخْرَجَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ قَدِّمْ أُورِیَا أَمَامَ الْحَرْبِ فَقَدَّمَ فَظَفِرَ أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ الثَّانِیَةَ أَنْ قَدِّمْهُ أَمَامَ التَّابُوتِ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأَتِهِ فَضَرَبَ الرِّضَا علیه السلام بِیَدِهِ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ إِلَی التَّهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حَتَّی خَرَجَ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّ دَاوُدَ إِنَّمَا ظَنَّ أَنْ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ فَتَسَوَّرَا الْمِحْرَابَ فَقَالا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ فَعَجَّلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ فَلَمْ یَسْأَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَةَ حُکْمِهِ لَا مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةًفِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا قِصَّتُهُ مَعَ أُورِیَا فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْمَرْأَةَ

ص: 73

باب چهارم : عصمت پیامبران علیهم السلام و تأویل آنچه که تصور می­شود خطا و سهو آنان است

اشاره

العقاید: اعتقاد ما در مورد انبیا و پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم و ملائکه این است که آن­ها معصوم و پاک از هر گونه گناهی هستند و آن­ها هیچ گناه کوچک و بزرگی را مرتکب نمی شوند و از امر خداوند سرپیچی نمی کنند و آنچه بدان فرمان داده شوند را انجام می دهند و هر کس آنان را از عصمت عاری بداند آنان را نشناخته و ما معتقدیم که آن ها متصف به کمال و تمام و آگاهی هستند از ابتدای امرشان تا انتهای آن، و متصف به صفات نقص و جهل نیستند.(1)

روایات

روایت1.

الامالی: از ابی صلت روایت شده است: هنگامی­که مأمون دانشمندان اهل اسلام و دیگر ادیان مانند یهود، نصاری، مجوس، صائبین و دیگر اهل علم را برای بحث با امام رضا علیه السلام جمع کرد هیچ­یک نتوانستند حجتی برای امام رضا بیاورند بلکه استدلال های آن­ حضرت مانند سنگی بود که در گلوی آنان بماند - مانع استدلال آنان شد-. علی بن محمد جهم به امام علیه السلام گفت: یابن رسول الله آیا تو به عصمت انبیا معتقدی؟ فرمود: بله.گفت: پس این آیات را چه می­کنی؟ «آدم پروردگارش را عصیان کرد و گمراه شد»، «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم»، «[آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] آهنگ او ­کرد»، «داوود دانست که ما او را آزمایش کرده ایم»، در خطاب به

پیامبر«و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی». امام رضا علیه السلام فرمود: وای بر تو ای علی! تقوای خدا پیشه کن و این سخنان ناپسند را به انبیا نسبت نده و کتبا خدا را طبق نظر خود تفسیر نکن و خداوند می فرماید: «تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند» در مورد آیه ای که در مورد حضرت آدم است باید گفت که خداوند آدم را به عنوان حجت و خلیفه خود در زمین خلق کرد نه برای بهشت. اشتباه آدم در بهشت اتفاق افتاد نه در زمین. و هنگامی به زمین فرود آمد و حجت و جانشین خدا بر روی زمین قرار داده شد خداوند در مورد عصمت او فرمود: «همانا خداوند آدم، نوح، آل، ابراهیم و آل عمران را بر تمام جهانیان برگزید و برتری داد.»

ص: 72


1- . اعتقادات صدوق: 99

فِی أَیَّامِ دَاوُدَ کَانَتْ إِذَا مَاتَ بَعْلُهَا أَوْ قُتِلَ لَا تَتَزَوَّجُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ أَوَّلُ مَنْ أَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ قُتِلَ بَعْلُهَا دَاوُدُ فَذَلِکَ الَّذِی شَقَّ عَلَی أُورِیَا وَ أَمَّا مُحَمَّدٌ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَّفَ نَبِیَّهُ أَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَنَّهُنَّ أُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَحَدُ مَنْ سَمَّی لَهُ زَیْنَبُ بِنْتُ جَحْشٍ وَ هِیَ یَوْمَئِذٍ تَحْتَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَأَخْفَی صلی الله علیه و آله اسْمَهَا فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِ لَهُ لِکَیْلَا یَقُولَ أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ إِنَّهُ قَالَ فِی امْرَأَةٍ فِی بَیْتِ رَجُلٍ إِنَّهَا أَحَدُ أَزْوَاجِهِ مِنْ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَشِیَ قَوْلَ الْمُنَافِقِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فِی نَفْسِکَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا تَوَلَّی تَزْوِیجَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا تَزْوِیجَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ وَ زَیْنَبَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ فَبَکَی عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَنْطِقَ فِی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَعْدَ یَوْمِی هَذَا إِلَّا بِمَا ذَکَرْتَهُ (1).

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الهمدانی و المکتب و الوراق جمیعا عن علی بن إبراهیم إلی آخر الخبر (2).

بیان

قوله علیه السلام و کانت المعصیة من آدم فی الجنة ظاهره یوهم تجویز الخطیئة علیه علی بعض الجهات إما لأنها کانت فی الجنة و إنما تجب عصمتهم فی الدنیا أو لأنها کانت قبل البعثة و إنما تجب عصمتهم بعد النبوة و کلاهما خلاف ما أجمعت علیه الإمامیة رضوان الله علیهم من وجوب عصمتهم علی جمیع الأحوال و دلت علیه الأخبار المستفیضة علی ما سیأتی فی هذا الکتاب و کتاب الإمامة و غیرهما فیمکن أن یحمل کلامه علیه السلام علی أن المراد بالخطیئة ارتکاب المکروه و یکونون بعد البعثة معصومین عن مثلها أیضا و یکون ذکر الجنة لبیان کون النهی تنزیهیا و إرشادیا إذ لم تکن دار تکلیف حتی یتصور فیها النهی التحریمی.

و یحتمل أن یکون إیراد الکلام علی هذا النحو لنوع من التقیة مماشاة مع العامة لموافقة بعض أقوالهم کما سنشیر إلیه أو علی سبیل التنزل و الاستظهار ردا علی من جوز

ص: 74


1- أمالی الصدوق: 55- 57. م.
2- عیون الأخبار: 107- 108. و بینهما اختلافات یسیرة. م.

در مورد آیه «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم» باید گفت که آدم گمان می کرد که خدا هرگز رزق او را تنگ نمی گرداند. آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند فرموده است: «و آنگاه که او را آزمایش کرد رزقش را بر او تنگ گردانید» اگر آدم گمان می کرد که خداوند بر او تسلط ندارد یقینا کفر ورزیده بود - معنای «قدّر علیه» در آیه «ضمن علیه» است یعنی تنگ کردن روزی.- اما آیه «[آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] آهنگ او ­کرد» که در مورد یوسف است یعنی آن زن بر معصیت اصرار کرد. یوسف تصمیم داشت اگر او را مجبور به آن کار کند تصمیم به قتل وی بگیرد به خاطر خشمی که بر او گرفت، اما خداوند قتل آن زن و این هرزگی را از یوسف دور کرد. این معنا در آیه «کذلک لنصرف عنه السوء: و این­گونه بدی را از او دور می­کنیم» آمده است. سوء در اینجا یعنی قتل و «الفحشاء» یعنی زنا. و اما در مورد داود؛ پیشینیان شما در مورد او چه می گویند؟ علی بن جهم گفت: می گویند: داود در محراب نماز می خواند که ناگهان ابلیس در شکل زیباترین پرنده بر وی ظاهر شد. او نمازش را شکست و رفت که پرنده را بگیرد. پرنده از خانه خارج شد. داود نیز به دنبال پرنده رفت. پرنده بر روی پشت بام نشست. داود نیز به دنبال آن به روی پشت بام رفت. پرنده وارد خانه اوریا بن حنان شد. داود به

دنبال پرنده وارد خانه شد. زن اوریا را در حال حمام کردن دید. وقتی نگاهش به او افتاد عاشق آن زن شد. داوود اوریا را در آن زمان به جنگ فرستاه بود. پس در نامه ای به دوستش - فرمانده - نوشت که اوریا با به میدان جنگ بفرستد. وی اوریا را به میدان فرستاد و اوریا بر مشرکین پیروز شد. این مسأله بر داوود گران آمد و دوباره به فرمانده نوشت که اوریا را جلوی تابوت قرار دهد. پس اوریا رحمه الله کشته شد و داود با زن اوریا ازدواج کرد. امام رضا با دست بر پیشانی زد و گفت: «إنا لله وإنا إلیه راجعون» شما به پیامبری از انبیای خدا بی توجهی از نماز را نسبت می دهید؟ یعنی او نماز را به خاطر پرنده رها کرده و سپس هرزگی کرده و سپس مرتکب قتل شده است! آن شخص گفت: ای رسول خدا پس خطای او چه بوده است؟ وای بر تو! داود گمان می کرد که خداوند خلقی را نیافریده که از او آگاه­تر باشد؛ لذا خداوند دو ملک را به سوی او فرستاد که در محراب نماز در مقابل او مجسم شدند و به داود گفتند: «[ما] دو مدعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش* این [شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است» داود به سرعت خطاب به کسی که از او شکایت کرده بود گفت: «[ داوود] گفت قطعا او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میش های خودش بر تو ستم کرده» و از مدعی شاهدی برای این مطلب نخواست و به مدعا علیه روی نکرد که بگوید: تو چه می­گویی؟ لذا خطای او در شیوه حکم کردن بود نه چیزی که شما به آن معتقد هستید. آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید: «ای داوود ما تو را بر روی زمین خلیفه قرار دادیم پس بین مردم به حق داوری کن» تا آخر آیه. سپس پرسیدم: ای رسول خدا جریان او با اوریا چیست؟ امام علیه السلام فرمود: در زمان داود اگر زنی

ص: 73

الذنب مطلقا علیهم صلوات الله علیهم و فی تنزیه یونس علیه السلام فی العیون زیادة و هی قوله إنما ظن بمعنی استیقن أن الله لن یضیق علیه رزقه ففی تفسیر الظن بالیقین فائدتان إحداهما أنه لو لم یستیقن ذلک لما خرج من بین القوم و إن کان مغاضبا لهم الثانیة أن لا یتوهم فیه نسبة خطاء و منقصة علی هذا التفسیر أیضا بأنه لم یستیقن رزاقیته تعالی لا سیما بالنسبة إلی أولیائه و أما ظن داود علیه السلام فیحتمل أن یکون علیه السلام ظن أنه أعلم أهل زمانه و هذا و إن کان صادقا إلا أنه لما کان مصادفا لنوع من العجب نبهه الله تعالی بإرسال الملکین و علی تقدیر أن یکون المراد ظن أنه أعلم من السابقین أیضا فیحتمل أن یکون المراد التجویز و الاحتمال بأن یقال لم یکن ظهر علیه بعد أعلمیتهم بالنسبة إلیه أو یخص بعلم المحاکمة أو یکون ذلک الظن کنایة عن نهایة الإعجاب بعلمه و أما تعجیله علیه السلام فی حال الترافع فلیس المراد أنه حکم بظلم المدعی علیه قبل البینة إذ المراد بقوله لَقَدْ ظَلَمَکَ أنه لو کان کما تقول فقد ظلمک بل کان الأصوب و الأولی أن لا یقول ذلک أیضا إلا بعد وضوح الحکم.

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ لَمْ یَعْرَ مِنْهَا نَبِیٌّ فَمَنْ دُونَهُ الطِّیَرَةُ وَ الْحَسَدُ وَ التَّفَکُّرُ فِی الْوَسْوَسَةِ فِی الْخَلْقِ.

قال الصدوق رحمه الله معنی الطیرة فی هذا الموضع هو أن یتطیر منهم قومهم فأما هم علیه السلام فلا یتطیرون و ذلک کما قال عز و جل عن قوم صالح قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ (1)و کما قال آخرون لأنبیائهم إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ (2)الآیة و أما الحسد فی هذا الموضع هو أن یحسدوا لا أنهم یحسدون غیرهم و ذلک کما قال الله عز و جل أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (3)و أما التفکر فی الوسوسة فی الخلق فهو بلواهم علیهم السلام بأهل الوسوسة لا غیر ذلک و ذلک کما حکی الله عن

ص: 75


1- النمل: 47.
2- یس: 18.
3- النساء: 54.

شوهرش می مرد یا کشته می شد هرگز پس از او ازدواج نمی کرد. خداوند برای اولین بار به داود اجازه داد که با زنی که شوهرش کشته شده ازدواج کند و آن بود که بر اوریا گران بود.

اما در مورد این آیه که در خصوص محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. خداوند می فرماید: «و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» باید بگویم که خداوند عزوجل نام همسران پیامبر در دنیا و آخرت را به او گفته بود و تمام آن­ها امهات المؤمنین بودند یعنی از زنان نیکو و پاکدامن. یکی از آن­ها زینب دختر جحش بود. در آن زمان این دختر در خانه زیدبن حارثه بود. لذا پیامبر نام او را مخفی کرده و فاش نکرد تا یکی از منافقین بر او خرده نگیرد که نام زنی را که در خانه مرد دیگری است به عنوان یکی از همسران خود به زبان می آورد. پیامبر از گفته منافقان ترسید و لذا خداوند فرمود: «خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» یعنی خداوند شایسته تر است از اینکه نسبت به آنچه در دل توست بترسد. خداوند تنها در ازدواج آدم و حوا و زینب و رسول الله و فاطمه و علی دستور ازدواج را خودش صادر کرده است. علی بن جهم شروع به گریستن کرد و گفت: یا رسول الله من توبه می کنم که از این پس در مورد انبیای خدا چیزی جز آنچه که شما فرمودید بر زبان نیاورم.(1)

عیون الاخبار: این حدیث به طور کامل در کتاب عیون الاخبار از علی بن ابراهیم نقل شده است.(2)

توضیح

آنجا که امام می فرماید: (خطای حضرت آدم در بهشت بوده است) این­گونه گمان می شود که خطای این پیامبر در برخی جاها جایز بوده است یا به این دلیل که چون عصمت آن­ها مربوط به دنیاست در بهشت این خطا جایز است یا اینکه عصمت آن­ها مربوط به بعد از نبوت است و قبل از مبعوث شدن احتمال خطا وجود دارد. اما هر دوی این نظرات با نظر امامیه که عصمت را در تمام حالات واجب می دانند اختلاف دارد. تمام روایاتی که در این کتاب و دیگر کتاب­های حدیثی و کتاب الامامه آمده است نیز خلاف این را می گوید. لذا می توان گفت که شاید منظور امام از خطا و گناه، انجام عمل مکروه باشد. چرا که پیامبران بعد ازبعثت حتی از انجام عمل مکروه نیز معصومند و در اینجا واژه جنت ذکر شده است تا بیان کند نهی، تنزیهی و ارشادی است یعنی اینکه بهشت دار تکلیف و وظیفه نیست تا نهی تحریمی در آن تصور شود.

ممکن است این نوع شیوه بیان برای رعایت تقیه و همراهی با عامه باشد تا در برخی از جاها با سخنان آنان همراه باشد که بعدا به این مسأله اشاره خواهیم کرد، یا می توان گفت که منظور تنها منصرف کردن مخاطب از اعتقاد قاطعش است که می گوید

ص: 74


1- . امالی الصدوق: 55-57
2- . عیون الاخبار: 107-108

الولید بن المغیرة المخزومی إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (1)یعنی قال للقرآن إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (2)

بیان

ما ذکره رحمه الله توجیه وجیه لکن فی الکافی و غیره ورد فیه تتمة تأبی عنه و هی لَکِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَظْهَرُ الْحَسَدَ و یمکن أن یکون المراد بالحسد أعم من الغبطة أو یقال القلیل منه مع عدم إظهاره لیس بمعصیة و الطیرة هی التشؤم بالشی ء و انفعال النفس بما یراه أو یسمعه مما یتشأم به و لا دلیل علی أنه لا یجوز ذلک علی الأنبیاء و المراد بالتفکر فی الوسوسة فی الخلق التفکر فیما یحصل فی نفس الإنسان من الوساوس فی خالق الأشیاء و کیفیة خلقها و خلق أعمال العباد و التفکر فی الحکمة فی خلق بعض الشرور فی العالم من غیر استقرار فی النفس و حصول شک بسببها و یحتمل أن یکون المراد بالخلق المخلوقات و بالتفکر فی الوساوس التفکر و حدیث النفس بعیوبهم و تفتیش أحوالهم و یؤید کلّا من الوجهین بعض الأخبار کما سیأتی فی أبواب المکارم و بعض أفراد هذا الأخیر أیضا علی الوجهین لا یستبعد عروضها لهم علیهم السلام.

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام (3)

فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِنْ دِیْنِ الْإِمَامِیَّةِ لَا یَفْرِضُ اللَّهُ طَاعَةَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یُضِلُّهُمْ وَ یُغْوِیهِمْ وَ لَا یَخْتَارُ لِرِسَالَتِهِ وَ لَا یَصْطَفِی مِنْ عِبَادِهِ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یَکْفُرُ بِهِ وَ بِعِبَادَتِهِ وَ یَعْبُدُ الشَّیْطَانَ دُونَهُ (4).

«4»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام- قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ قَالَ مَا فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ؟ قَالَ: إِنَّمَا قَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ إِنْ نَطَقُوا فَکَبِیرُهُمْ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَنْطِقُوا فَلَمْ یَفْعَلْ کَبِیرُهُمْ شَیْئاً فَمَا نَطَقُوا وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی یُوسُفَ- أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ

ص: 76


1- المدّثّر: 18 و 19.
2- الخصال ج 1: 44. م.
3- تقدم الحدیث بتمامه فی کتاب الاحتجاجات فی أبواب احتجاج الرضا علیه السلام.
4- عیون الأخبار: 267- 268. م.

ارتکاب گناه توسط پیامبران به طور مطلق امکان پذیر است. در مورد منزه دانستن حضرت یونس در کتاب عیون الاخبار این مطلب اضافه­ آمده است که: (ظن به معنای اطمینان حاصل کردن است یعنی حضرت یونس یقین داشت که خدا رزق او را تنگ نمی کند) تفسیر واژه ی ظن به معنای یقین اشاره به دو چیز دارد: یکی اینکه اگر یونس یقین پیدا نمی کرد هر چند که بسیار عصبانی بود اما از میان قوم خود خارج نمی شد. دوم اینکه مخاطب گمان نکند که پیامبر خدا در مورد رزاق بودن پروردگار به ویژه در زمینه اولیایش یقین نداشته و در این خصوص دچار خطا و اشتباه شده است. اما در مورد ظن داود می توان گفت که این ظن واقعا معنای گمان کردن دارد و داود واقعا گمان می کرده است که نسبت به تمام اهل زمان خود داناتر است. این موضوع هرچند هم درست بوده باشد اما چون با نوعی تکبر همراه بود خداوند با ارسال آن دو فرشته او را آگاه ساخت. با فرض این که منظور، گمان او بر این باشد که از پیشینیان خود داناتر است احتمال می­رود که مراد، تجویز و احتمال این باشد که گفته شود: اعلمیت او نسبت به ایشان هنوز بر او ثابت نشده بود یا اختصاص به علم محاکمه دارد یا آن گمان کنایه از نهایت شیفتگی به علم خویش است. اما در باره تعجیل وی علیه السلام در حال مرافعه باید گفت منظور این نیست که وی قبل از بیّنه و دلیل، به ظلم مدعی علیه حکم داده است، زیرا منظور از «لقد ظلمتک» این است که اگر چنان باشد که تو می­گویی به تو ظلم کرده است، بلکه بهتر و درست­تر این بود که تا وضوح حکم، چنین چیزی را نمی­گفت.

روایت2.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: سه چیز است که هیچ پیامبری و کسانی که پایین­تر از نبی هستند از آن خالی نشده­اند: فال بد، حسد و وسوسه در آفرینش.

شیخ صدوق می گوید: معنای به فال بد گرفتن در اینجا این است که قومشان آن ها را به فال بد می گرفتند. اما آن­ها مرتکب چنین خطایی نمی شدند همانگونه که خداوند عزوجل در مورد قوم صالح فرمود: «گفتند: ما تو و همرانیانت را به فال بد گرفتیم گفت: فال نیک و بد شما در نزد خداست»(1)

دیگر اقوام نیز به پیامبرانشان گفتند: «ما شما را به فال بد می گیریم. اگر به دعوتتان پایان ندهید شما را سنگسار می کنیم.»(2) و حسد در اینجا یعنی اینکه به آن­ها حسد می­شد نه این که آنان به غیر خود حسد می ورزیدند. خداوند می فرماید: «آیا حسد می ورزند (یهود) با مردم (یعنی با مسلمین) چون آن­ها را خدا از فضل خود برخوردار نمود. البته ما برای آل ابراهیم کتاب و حکمت فرستادیم و به آن­ها ملک و سلطنتی بزرگ عطا کردیم».(3) اما تفکر در وسوسه خلق: خداوند پیامبران علیهم السلام را به وسیله اهل وسوسه آزمایش کرده است و چیزی جز این نیست. این همان چیزی است که خداوند در مورد

ص: 75


1- . نمل/47
2- . یس/18
3- . نساء/54

قَالَ إِنَّهُمْ سَرَقُوا یُوسُفَ مِنْ أَبِیهِ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ حِینَ قَالَ- (1)ما ذا تَفْقِدُونَ قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِکِ وَ لَمْ یَقُلْ سَرَقْتُمْ صُوَاعَ الْمَلِکِ إِنَّمَا عَنَی سَرَقْتُمْ یُوسُفَ مِنْ أَبِیهِ فَقُلْتُ قَوْلُهُ إِنِّی سَقِیمٌ قَالَ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ سَقِیماً وَ مَا کَذَبَ إِنَّمَا عَنَی سَقِیماً فِی دِینِهِ (2)مُرْتَاداً وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ عَنَی بِقَوْلِهِ إِنِّی سَقِیمٌ أَیْ سَأَسْقُمُ وَ کُلُّ مَیِّتٍ سَقِیمٌ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ مَیِّتٌ أَیْ سَتَمُوتُ- (3)وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ عَنَی أَنِّی سَقِیمٌ بِمَا یُفْعَلُ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام (4).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله إلی قوله مرتادا (5).

بیان

قوله و کل میت سقیم لعل المراد أنه عند الإشراف علی الموت یعرض السقم لا محالة بوجه إما بمرض أو بجرح.

«5»

فس، تفسیر القمی سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ هذا رَبِّی لِغَیْرِ اللَّهِ هَلْ أَشْرَکَ فِی قَوْلِهِ هذا رَبِّی (6)فَقَالَ مَنْ قَالَ هَذَا الْیَوْمَ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْ إِبْرَاهِیمَ شِرْکٌ وَ إِنَّمَا کَانَ فِی طَلَبِ رَبِّهِ وَ هُوَ مِنْ غَیْرِهِ شِرْکٌ (7).

«6»

فس، تفسیر القمی وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ إِنْ لَمْ تَعْبُدِ الْأَصْنَامَ اسْتَغْفَرْتُ لَکَ فَلَمَّا لَمْ یَدَعِ الْأَصْنَامَ تَبَرَّأَ مِنْهُ (8).

«7»

فس، تفسیر القمی فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَانَ سَقِیماً وَ مَا کَذَبَ وَ إِنَّمَا عَنَی سَقِیماً فِی دِینِهِ مُرْتَاداً (9).

ص: 77


1- الظاهر أنّه مصحف «قالوا».
2- أی سقیما فی دین یظنون انه علیه و هو دینهم، طالبا للحق و دینه.
3- فی نسخة: إنک ستموت.
4- معانی الأخبار: 63- 64. م.
5- الاحتجاج: 194 مع اختلاف فی الألفاظ. م.
6- یأتی توجیه لذلک عن الرضا علیه السلام فی الخبر الآتی تحت رقم 10.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 195. و فیه: فقال: لا بل من قال هذا الیوم اه. م.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 282. م.
9- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 557. م.

ولید بن مغیره مخزومی گفته است: « آن [دشمن حقّ] اندیشید و سنجید* کُشته بادا، چگونه[او] سنجید.»(1)

یعنی در مورد قرآن گفت: «این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست* این غیر از سخن بشر نیست».(2)

توضیح

آنچه شیخ صدوق رحمه الله گفته است توجیه پسندیده­ای است ولی در کافی و دیگر کتاب­ها تتمه­ای ذکر شده که این توجیه صدوق را دور می­کند و آن تتمه به این قرار است: ولی مؤمن حسد را ظاهر نمی­کند. و ممکن است منظور از حسد اعم از غبطه باشد یا اینکه گفته ­شود: اندکی از آن با عدم اظهار آن معصیت نیست. فال بد: یعنی بد­بینی نسبت به چیزی، و انفعال و تأثیرپذیری نفس به چیزی که می­بیند و می­شنود که موجب بدبینی نسبت به آن می­شود، و هیچ دلیلی وجود ندارد که چنین چیزی برای پیامبران جایز نباشد. منظور از تفکر در وسوسه خلق، تفکر به چیزی است که در جان و نفس انسان به شکل وسواس­هایی در مورد خالق اشیا، کیفیت خلقت آن­ها و خلق اعمال بندگان ایجاد می­شود. همچنین تفکر در حکمت خلق برخی شرارت­ها در جهان بدون استقرار این افکار در جان آدمی و ایجاد شک در خصوص سبب این خلقت. احتمال دارد منظور از خلق، مخلوقات بوده و منظور از تفکر در وسوسه­ها نیز اقرار نفس آدمی به عیوب آنان و تفتیش احوال آنان باشد. برخی روایات وجود دارد که هر دو وجه را تأیید می­کند و در ابواب مکارم به آن اشاره خواهد شد، و برخی از مصادیق این وجه اخیر بر دو وجه است که بعید نیست برای انبیا علیهم السلام پیش بیاید.

روایت3.

عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام(3)

خطاب به مأمون می نویسد: در دین و اعتقاد امامیه، خداوند اطاعت از کسی را که می داند مردم را گمراه کرده و فریب می دهد واجب نمی کند و چنین فردی را برای رسالت خود انتخاب نکرده و برای بندگانش برنمی گزیند؛ چرا که می داند این فرد به او کفر ورزیده و از عبادت خدا روی برمی گرداند و به جای او شیطان را می پرستد.(4)

روایت4.

معانی الاخبار: صالح­بن سعید می­گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «گفت بلکه بزرگ­ترین آن­ها (بت ها) این را انجام داد پس از آن­ها بپرس اگر سخن بگویند.» سؤال کردم. ایشان فرمود: بت بزرگ این کار را انجام نداده بود و ابراهیم علیه السلام دروغ نگفته است. پرسیدم: چگونه؟ ایشان فرمود: ابراهیم علیه السلام فقط می فرماید: «از خودشان بپرسید اگر سخن بگویند» یعنی اگر سخن بگویند پس بت بزرگ این کار را کرده است و اگر سخن نگویند بت بزرگ کاری نکرده است. چون بت ها سخن نمی گویند پس ابراهیم هم دروغ نگفته است. سپس

در مورد آیه: «ای کاروان شما دزد هستید»

ص: 76


1- . مدثر/18 و 19
2- . الخصال 1: 44
3- . این حدیث به طور کامل در کتاب الاحتجاجات در ابواب احتجاج امام رضا علیه السلام آمده است.
4- . عیون الاخبار: 267-268
«8»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لآِدَمَ- اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ وَ أَشَارَ لَهُمَا إِلَی شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ- فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُمَا لَا تَأْکُلَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ وَ لَا مِمَّا کَانَ مِنْ جِنْسِهَا فَلَمْ یَقْرَبَا تِلْکَ الشَّجَرَةَ وَ إِنَّمَا أَکَلَا مِنْ غَیْرِهَا لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَیْهِمَا وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّمَا نَهَاکُمَا أَنْ تَقْرَبَا غَیْرَهَا وَ لَمْ یَنْهَکُمَا عَنِ الْأَکْلِ مِنْهَا- إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ لَمْ یَکُنْ آدَمُ وَ حَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِکَ مَنْ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً- فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَأَکَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِیَمِینِهِ بِاللَّهِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ آدَمَ قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِذَنْبٍ کَبِیرٍ اسْتَحَقَّ بِهِ دُخُولَ النَّارِ وَ إِنَّمَا کَانَ مِنَ الصَّغَائِرِ الْمَوْهُوبَةِ الَّتِی تَجُوزُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْوَحْیِ عَلَیْهِمْ (1)فَلَمَّا اجْتَبَاهُ اللَّهُ وَ جَعَلَهُ نَبِیّاً کَانَ مَعْصُوماً لَا یُذْنِبُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ حَوَّاءَ وَلَدَتْ لآِدَمَ خَمْسَمِائَةِ بَطْنٍ فِی کُلِّ بَطْنٍ ذَکَراً وَ أُنْثَی وَ إِنَّ آدَمَ وَ حَوَّاءَ عَاهَدَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَوَاهُ وَ قَالا لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً مِنَ النَّسْلِ خَلْقاً سَوِیّاً بَرِیئاً مِنَ الزَّمَانَةِ وَ الْعَاهَةِ کَانَ مَا آتَاهُمَا صِنْفَیْنِ صِنْفاً ذُکْرَاناً وَ صِنْفاً إِنَاثاً فَجَعَلَ الصِّنْفَانِ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ شُرَکَاءَ فِیمَا آتَاهُمَا وَ لَمْ یَشْکُرَاهُ کَشُکْرِ أَبَوَیْهِمَا لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (2)فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ حَقّاً فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی

ص: 78


1- راجع بیان المصنّف بعد الخبر الأوّل.
2- و لو کان الضمیر راجعا إلی آدم و حواء لقال: تعالی اللّه عما یشرکان.

که در مورد یوسف است سؤال کردم. امام جواب داد: آن­ها یوسف را از پدرشان دزدیدند. آیا ندیدی که زمانی این جمله را به آنان گفت: «به دنبال چه می گردید گفتند به دنبال جام پادشاه می­گردیم» نگفت: جام پادشاه را دزدیدید، بلکه بلکه منظور این بود که شما یوسف را از پدرش دزدیدید. در مورد آیه «همانا من بیمارم» نیز امام فرمود: ابراهیم بیمار نبود و وقتی گفت من سقیم (بیمار) هستم نیز دروغ نگفت چرا که منظور او این بود که در دینش شک کرده است.

در روایت دیگری گفته شده که منظور این است که من بیمار خواهم شد و هر مرده­ای بیمار است. همان­طور که خداوند به پیامبرش فرمود : «تو مرده هستی» یعنی خواهی مرد. و در روایت دیگری آمده است که منظور ابراهیم ناراحتی و نگرانی از حوادثی است که برای حسین بن علی علیه السلام اتفاق خواهد افتاد.(1)

احتجاج: عین روایت تا اینگفته وی: «شک کرده است» ذکر شده است.(2)

توضیح

گفته وی: «هر مرده­ای بیماراست» شاید منظور این باشد که هنگام قرار گرفتن در آستانه مرگ، ناگزیر مرگ بر اثر بیماری یا زخم و جراحت اتفاق می افتد.

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که وقتی ابراهیم به چیزهایی غیر از خدا می گفت: «هذا ربی: این پروردگار من است» آیا شرک نورزیده است. ایشان فرمود: اگر کسی امروز چنین حرفی بزند مشرک است، اما ابراهیم مشرک نبود چون او به دنبال پروردگارش می گشت و این سخن از غیر او شرک است.(3)

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده ای که به او داده بود نبود» ابراهیم به پدرش گفت: اگر بت­ها را پرستش نمی­کردی برایت استغفار می­کردم. و هنگامی­که بت­ها را رها نکرد از او تبری جست.(4)

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «پس نگاهی به ستاره ها انداخت و گفت: همانا من بیمار هستم.» امام صادق علیه السلام می فرماید: سوگند به خدا که ابراهیم بیمار نبود و دروغ نگفت و منظور او از بیمار کسی است که در دینش شک کرده است.(5)

ص: 77


1- . معانی الاخبار: 63-64
2- . الاحتجاج: 194
3- . تفسیر علی­بن ابراهیم: 195
4- . تفسیر علی­بن ابراهیم: 282
5- . تفسیر علی­بن ابراهیم: 557

اِبْرَاهِیمَ علیه السلام- فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأی کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَقَعَ إِلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٍ یَعْبُدُ الزُّهَرَةَ وَ صِنْفٍ یَعْبُدُ الْقَمَرَ وَ صِنْفٍ یَعْبُدُ الشَّمْسَ وَ ذَلِکَ حِینَ خَرَجَ مِنَ السَّرَبِ (1)الَّذِی أُخْفِیَ فِیهِ فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ فَرَأَی الزُّهَرَةَ فَقَالَ هَذَا رَبِّی عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ- فَلَمَّا أَفَلَ الْکَوْکَبُ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ لِأَنَّ الْأُفُولَ مِنْ صِفَاتِ الْحَدَثِ لَا مِنْ صِفَاتِ الْقِدَمِ (2)- فَلَمَّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّی عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ- فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ یَقُولُ لَوْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ- فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ رَأَی الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ مِنَ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ لَا عَلَی الْإِخْبَارِ وَ الْإِقْرَارِ- فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ لِلْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ مِنْ عَبَدَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ- یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ إِبْرَاهِیمُ بِمَا قَالَ أَنْ یُبَیِّنَ لَهُمْ بُطْلَانَ دِینِهِمْ وَ یُثْبِتَ عِنْدَهُمْ أَنَّ الْعِبَادَةَ لَا تَحِقُّ لِمَا کَانَ بِصِفَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ وَ إِنَّمَا تَحِقُّ الْعِبَادَةُ لِخَالِقِهَا وَ خَالِقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کَانَ مَا احْتَجَّ بِهِ عَلَی قَوْمِهِ بِمَا أَلْهَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتَاهُ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ أَوْحَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنِّی مُتَّخِذٌ مِنْ عِبَادِی خَلِیلًا إِنْ سَأَلَنِی إِحْیَاءَ الْمَوْتَی أَجَبْتُهُ فَوَقَعَ فِی نَفْسِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنَّهُ ذَلِکَ الْخَلِیلُ فَقَالَ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی عَلَی الْخُلَّةِ- قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ فَأَخَذَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام نَسْراً وَ بَطّاً وَ طَاوُساً وَ دِیکاً فَقَطَّعَهُنَّ وَ خَلَطَهُنَ ثُمَّ جَعَلَ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِنَ الْجِبَالِ الَّتِی حَوْلَهُ وَ کَانَتْ عَشَرَةً مِنْهُنَّ جُزْءاً وَ جَعَلَ

ص: 79


1- السرب بفتح السین و الراء: الحفیر تحت الأرض.
2- فی نسخة: من صفات الحدیث لا من صفات القدیم، و فی المصدر: من صفات المحدث لا من صفات القدیم.

روایت8.

عیون الاخبار: علی­بن محمد­بن جهم می­گوید:در مجلس مأمون حاضر شدم. امام رضا علی­بن موسی علیه السلام نزد وی بود. مأمون به علی بن موسی الرضا علیه السلام گفت: ای فرزند رسول خدا آیا تو نمی گویی که انبیا معصوم هستند؟ فرمود: بله. گفت: پس معنی این آیه که خدا فرمود: «آدم پروردگارش را عصیان کرد و گمراه شد» چیست؟ فرمود: خدا به آدم گفت: «تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و هر آنچه خواستید از نعمت آن بخورید ولی به این درخت نزدیک نشوید» و به بوته گندم اشاره کرد «در این صورت از ظالمین خواهید بود». خدا به آنان نگفت که از این درخت و از درختی که از جنس آن است نخورید. آنان به آن درخت نزدیک نشدند. آن دو از میوه های دیگر درختان می خوردند تا اینکه شیطان آن­ها را وسوسه کرد و گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرد» و فقط شما را از نزدیک شدن به آن نهی کرد نه از خوردن از آن. «جز [برای] آنکه [مبادا] دو فرشته گردید یا از [زمره] جاودانان شوید* و برای آن دو سوگند یاد کرد که من قطعا از خیرخواهان شما هستم» آدم و حوا تا قبل از آن کسی را ندیده بودند که به خدا قسم بخورد ولی دروغ بگوید «پس آن­ها را با نیرنگ فریب داد.» آن دو با اعتماد به قسم خوردن شیطان به خدا، از میوه درخت خوردند. این اتفاق قبل از نبوت آدم رخ داد و گناه بزرگی نبود که به موجب آن مستحق دخول در آتش باشد بلکه از خطاهای کوچکی بود که تا قبل نزول وحی برای پیامبران جائز است. اما پس از آنکه خداوند او را برگزید و پیامبر قرار داد معصوم بود و هیچ گناه کوچک و

بزرگی مرتکب نشد. خداوند می فرماید: «آدم نسبت به پروردگارش عصیان کرد و گمراه شد سپس پروردگارش او را برگزید پس او توبه کرد و هدایت شد.» خداوند فرمود: «خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر تمام جهانیان برگزید» مأمون پرسید پس معنی آیه «و چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه [خدا] به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند» چیست؟ امام فرمود: حوا پانصد شکم برای آدم زائید و هر شکم یک دختر و یک پسر. آدم و حوا با خدا عهد بستند و او را خواندند و گفتند: «اگر به ما نسل صالحی عطا کنی از شاکران خواهیم بود» و وقتی نسلی صالح با ظاهری نیکو و مبرا از هر گونه نقص و بیماری به آنان عطا شد این نسل متشکل از دو گروه مذکر و مؤنث بود هر دو گروه جنس مذکر را در نسل به وجود آمده شریک خدا می دانستند و مانند آدم و حوا خدا را شکر نمی کردند. لذا خداوند فرمود: «خداوند از آنچه شرک می ورزید بالاتر و مبرا است». مأمون گفت: شهادت می دهم که تو حقیقتاً فرزند رسول خدا هستی. در مورد آیه

ص: 78

مَنَاقِیرَهُنَّ بَیْنَ أَصَابِعِهِ ثُمَّ دَعَاهُنَّ بِأَسْمَائِهِنَّ وَ وَضَعَ عِنْدَهُ حَبّاً وَ مَاءً فَتَطَایَرَتْ تِلْکَ الْأَجْزَاءُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ حَتَّی اسْتَوَتِ الْأَبْدَانُ وَ جَاءَ کُلُّ بَدَنٍ حَتَّی انْضَمَّ إِلَی رَقَبَتِهِ وَ رَأْسِهِ فَخَلَّی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام عَنْ مَنَاقِیرِهِنَّ فَطِرْنَ ثُمَّ وَقَعْنَ فَشَرِبْنَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ وَ الْتَقَطْنَ مِنْ ذَلِکَ الْحَبِّ وَ قُلْنَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَحْیَیْتَنَا أَحْیَاکَ اللَّهُ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بَلِ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ مُوسَی علیه السلام دَخَلَ مَدِینَةً مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ عَلَی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا وَ ذَلِکَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَقَضَی مُوسَی علیه السلام عَلَی الْعَدُوِّ بِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ- فَوَکَزَهُ فَمَاتَ- قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ یَعْنِی الِاقْتِتَالَ الَّذِی کَانَ وَقَعَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ لَا مَا فَعَلَهُ مُوسَی علیه السلام مِنْ قَتْلِهِ- إِنَّهُ یَعْنِی الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ مُضِلٌّ قَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی- رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی قَالَ یَقُولُ إِنِّی وَضَعْتُ نَفْسِی غَیْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِی هَذِهِ الْمَدِینَةَ فَاغْفِرْ لِی أَیِ اسْتُرْنِی مِنْ أَعْدَائِکَ لِئَلَّا یَظْفَرُوا بِی فَقَتَلُونِی- فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ قالَ مُوسَی رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ مِنَ الْقُوَّةِ حَتَّی قَتَلْتُ رَجُلًا بِوَکْزَةٍ- فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ بَلْ أُجَاهِدُ فِی سَبِیلِکَ بِهَذِهِ الْقُوَّةِ حَتَّی تَرْضَی- فَأَصْبَحَ مُوسَی فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ- قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ قَاتَلْتَ رَجُلًا بِالْأَمْسِ وَ تُقَاتِلُ هَذَا الْیَوْمَ لَأُؤَدِّبَنَّکَ- (1) وَ أَرَادَ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ- فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ- قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ قَالَ الْمَأْمُونُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی لِفِرْعَوْنَ- فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ فِرْعَوْنَ قَالَ لِمُوسَی لَمَّا أَتَاهُ- وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ

ص: 80


1- فی المصدر: لاوذینک لاؤدبنک خ ل. م.

«و چون صبح شد ستاره ای را دید و گفت: این پروردگار من است» برای من توضیح بده [که چرا ابراهیم به ستاره گفت: «هذا ربی»]. امام فرمود: در زمان ابراهیم سه گروه بودند. گروهی ستاره، گروهی ماه و گروهی خورشید را می پرستیدند. ابراهیم وقتی از سردابی که در آن مخفی شده بود بیرون آمد شب شده بود و ستاره را دید. برای انکار و آگاه کردن مردم گفت این پروردگار من است «و وقتی افول کرد» یعنی: ستاره، «گفت: افول­کنندگان را دوست ندارم» چرا که افول و زوال از ویژگی های محدث است نه قدیم. «و هنگامی که ماه را درخشان دید گفت این پروردگار من است.» این قول نیز برای انکار و آگاهی دادن بود و «وقتی ماه افول کرد گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند من از قوم گمراهان خواهم بود» این آیه می­گوید: اگر پروردگارم مرا هدایت نمی­کرد یقینا من از زمره گمراهان بودم. «وقتی» صبح شد و «خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است این بزرگتر است» از ستاره و ماه. معنای این جملات انکار و استخبار است نه خبر دادن و اقرار کردن. «وقتی خورشید افول کرد» به کسانی که ماه و خورشید و ستاره می پرستیدند گفت: «ای قوم من از چیزهایی که شما به آن شرک می ورزید مبرا هستم من رویم را به سوی کسی می کنم که یکتاست و آسمان ها و زمین را خلق کرده است و من از مشرکان نیستم» منظور ابراهیم از گفته های قبل اثبات باطل بودن دین و اعتقاد آن مردم بود و به آن­ها ثابت کرد که چیزهایی مانند خورشید و ماه وستاره شایستگی پرستیدن را ندارند و عبادت مستحق خالق ماه و خورشید و ستاره و آسمان ها و زمین است. استدلالی که او برای قومش آورد چیزی بود که خدا به او الهام کرده بود و خدا خود می فرماید: «و آن حجت ما بود که به ابراهیم در مقابل قومش اعطا کردیم».

مأمون گفت: شگفتا از تو یابن رسول الله! در مورد این گفته ابراهیم نیز برایم توضیح بده: «پروردگارا به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی گفت: آیا ایمان نداری؟ گفت: ایمان دارم ولی می­خواهم قلبم مطمئن گردد» امام رضا علیه السلام فرمود: خدا به ابراهیم وحی کرد: من از میان بندگانم فردی را به عنوان دوست و خلیل خود برمی گزینم اگر از من زنده شدن مردگان را بخواهی تو را اجابت می کنم. لذا به ابراهیم تلقین شد که او خلیل خداست و سپس گفت «پروردگارا به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می­کنی. گفت: آیا ایمان نداری؟ گفت: ایمان دارم ولی می­خواهم قلبم مطمئن گردد» یعنی بر دوستی تو مطمئن گردد. «خدا فرمود چهار پرنده را بگیر، آن­ها را بکوب. سپس هر قسمت از آن­ها را بر کوهی قرار بده. بعد از آن آنان را فرا­بخوان تا به سوی تو بشتابند. و بدان که خدا شکست ناپذیر و حکیم است.» ابراهیم یک عقاب و مرغابی و طاووس و خروس گرفت. آنان را قطعه قطعه و با یکدیگر مخلوط کرد. سپس بخشی از آن مخلوط را بر روی تک تک کوه­های اطرافش که تعدادشان ده کوه بود قرار داد.

ص: 79

الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ لِی- قالَ مُوسَی فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ عَنِ الطَّرِیقِ بِوُقُوعِی إِلَی مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِکَ- فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ ص- أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی یَقُولُ أَ لَمْ یَجِدْکَ وَحِیداً فَآوَی إِلَیْکَ النَّاسَ- وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَعْنِی عِنْدَ قَوْمِکَ- فَهَدی أَیْ هَدَاهُمْ إِلَی مَعْرِفَتِکَ- وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی یَقُولُ أَغْنَاکَ بِأَنْ جَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی الْآیَةَ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ لَا یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا تَجُوزُ عَلَیْهِ الرُّؤْیَةُ حَتَّی یَسْأَلَهُ هَذَا السُّؤَالَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ کَلِیمَ اللَّهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَعَزُّ (1)مِنْ أَنْ یُرَی بِالْأَبْصَارِ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَرَّبَهُ نَجِیّاً رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ وَ قَرَّبَهُ وَ نَاجَاهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَسْمَعَ کَلَامَهُ کَمَا سَمِعْتَ وَ کَانَ الْقَوْمُ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَاخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَةَ آلَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَأَقَامَهُمْ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ (2)وَ صَعِدَ مُوسَی علیه السلام إِلَی الطُّورِ وَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ یُسْمِعَهُمْ کَلَامَهُ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ سَمِعُوا کَلَامَهُ مِنْ فَوْقُ وَ أَسْفَلُ وَ یَمِینُ وَ شِمَالُ وَ وَرَاءُ وَ أَمَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحْدَثَهُ فِی الشَّجَرَةِ وَ جَعَلَهُ مُنْبَعِثاً مِنْهَا حَتَّی سَمِعُوهُ مِنْ جَمِیعِ الْوُجُوهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ بِأَنَّ هَذَا الَّذِی سَمِعْنَاهُ کَلَامُ اللَّهِ- حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَلَمَّا قَالُوا هَذَا الْقَوْلَ الْعَظِیمَ وَ اسْتَکْبَرُوا وَ عَتَوْا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا رَجَعْتُ إِلَیْهِمْ وَ قَالُوا إِنَّکَ ذَهَبْتَ بِهِمْ فَقَتَلْتَهُمْ لِأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ صَادِقاً فِیمَا ادَّعَیْتَ مِنْ مُنَاجَاةِ اللَّهِ إِیَّاکَ فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُمْ مَعَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ لَوْ سَأَلْتَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَکَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ لَأَجَابَکَ وَ کُنْتَ تُخْبِرُنَا کَیْفَ هُوَ نَعْرِفُهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا قَوْمِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُرَی بِالْأَبْصَارِ

ص: 81


1- فی المصدر: منزه اعز خ ل عن ان یری. م.
2- سفح الجبل: اصله و أسفله. عرضه و مضجعه الذی یسفح ای ینصب فیه الماء.

و منقارهایشان را بین انگشتانش گرفت. بعد آن­ها را با اسم­هایشان فرا­خواند و در مقابل آن­ها آب و دانه گذاشت. اجزاء به یکدیگر پیوسته و بدن پرندگان دوباره شکل گرفت و هر بدن به سمت گردن و سر پرنده مربوط حرکت کرد و به آن وصل شد. ابراهیم منقارهای آن­ها را رها کرد منقارها نیز به سمت بدن ها رفته پس از آن پرندگان از آب و دانه خوردند و به ابراهیم گفتند ای پیامبر خدا تو ما را زنده کردی خداوند تو را زنده بدارد. ابراهیم فرمود: خیر، بلکه خداوند زنده می کند و می میراند و او بر هر چیزی قادر و تواناست.

مأمون گفت: آفرین بر تو ای اباالحسن! در مورد این آیه مرا آگاه ساز: «موسی به او مشت زد و او را کشت. گفت این از کارهای شیطان است» امام رضا علیه السلام فرمود: موسی علیه السلام بین مغرب و عشاء به طور ناشناس وارد شهری از شهرهای تحت تسلط فرعون شد. «در آن شهر چهار مرد را دید که با یکدیگر می جنگیدند. یکی از پیروان موسی و دیگری از دشمنان او بود. کسی که شیعه موسی بود از وی در مقابل دشمن موسی کمک خواست» موسی به حکم خدا آن دشمن را محکوم کرد «پس به او مشت زد» آن دشمن مرد. سپس گفت: «این از کارهای شیطان است» یعنی جنگ و جدالی که بین آن دو مرد بود کار شیطان است نه کاری که موسی کرد. و منظور از «همانا او دشمن گمراه کننده است» نیز شیطان است. مأمون پرسید سپس چرا موسی گفت: «پروردگارا همانا من به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش» امام فرمود: موسی در واقع می گوید من با وارد شدن به این شهر خودم را در جایی قرار داده ام که نباید قرار می دادم «پس غفران کن» یعنی مرا از چشم دشمنانت مخفی بدار تا به من دست نیافته و با من وارد جنگ نشوند «و خداوند او را بخشید چرا که او غفور و رحیم است. موسی گفت: پروردگارا با آنچه به من نعمت دادی» یعنی قدرتی که تنها با یک مشت مردی را به قتل رساندم «هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود» بلکه با این قدرت در راه تو جهاد می کنم تا تو راضی باشی. موسی «در شهر ترسان و مضطرب بود که ناگهان متوجه شد کسی که دیروز از او یاری خواسته بود او را فرا می خواند» تا در مقابل فرد دیگری یاریش کند.«موسی به او گفت که تو انسان واقعاً نادانی هستی» دیروز با مردی جنگیدی و امروز نیز در حال جنگ هستی تو را ادب خواهم کرد. موسی خواست که به سمت مرد حمله ور شود. «هنگامی که خواست به سمت کسی که دشمن هر دوی آن­ها بود حمله­ور شود» آن فرد که از پیروان موسی بود «گفت ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز شخصی را کشتی تو می خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی و نمی خواهی از اصلاحگران باشی».

مأمون گفت: یا ابا الحسن خداوند خیرت دهد. منظور موسی از اینکه به فرعون گفت: «بنابراین آن را انجام دادم و من از گمراهان هستم» چیست؟ امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی موسی نزد فرعون رفت فرعون به او گفت: «آن کاری که انجام دادی، انجام دادی!

ص: 80

وَ لَا کَیْفِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ بِآیَاتِهِ وَ یُعْلَمُ بِأَعْلَامِهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَسْأَلَهُ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا رَبِّ إِنَّکَ قَدْ سَمِعْتَ مَقَالَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ- وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِصَلَاحِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی سَلْنِی مَا سَأَلُوکَ فَلَنْ أُؤَاخِذَکَ بِجَهْلِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُوسَی- رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ وَ هُوَ یَهْوِی فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ بِآیَةٍ مِنْ آیَاتِهِ- جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ یَقُولُ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ عَنْ جَهْلِ قَوْمِی- وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ بِأَنَّکَ لَا تُرَی فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ لَوْ لَا أَنْ رَأَی بُرْهَانَ رَبِّهِ لَهَمَّ بِهَا کَمَا هَمَّتْ لَکِنَّهُ کَانَ مَعْصُوماً (1)وَ الْمَعْصُومُ لَا یَهُمُّ بِذَنْبٍ وَ لَا یَأْتِیهِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ هَمَّتْ بِأَنْ تَفْعَلَ وَ هَمَّ بِأَنْ لَا یَفْعَلَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام ذَاکَ یُونُسُ بْنُ مَتَّی ع- ذَهَبَ مُغاضِباً لِقَوْمِهِ فَظَنَّ بِمَعْنَی اسْتَیْقَنَ- أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ أَنْ لَنْ نُضَیِّقَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَیْ ضَیَّقَ وَ قَتَرَ- فَنادی فِی الظُّلُماتِ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ وَ ظُلْمَةِ الْبَحْرِ وَ ظُلْمَةِ بَطْنِ الْحُوتِ- أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ بِتَرْکِی مِثْلَ هَذِهِ الْعِبَادَةِ الَّتِی قَدْ فَرَّغْتَنِی لَهَا فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا قَالَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ ظَنَّ قَوْمُهُمْ أَنَّ الرُّسُلَ قَدْ کُذِبُوا جَاءَ الرُّسُلَ نَصْرُنَا

ص: 82


1- تقدم فی الخبر الأوّل عنه علیه السلام: انها همت بالمعصیة، و هم یوسف علیه السلام بالقتل إن اجبرته لعظم ما داخله.

و تو از کافران هستی» یعنی نسبت به من کافر هستی و موسی در جواب گفت: «بنابراین چنین کرده ام. و من از گم­گشتگان بودم» که راه را گم کرده و به شهری از شهرهای تو وارد شدم «لذا از شما فرار کردم چون از شما ترسیدم پروردگارم به من حکمی عطا کرد و مرا از مرسلین قرار داد» خداوند به پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آیا تو را یتیمی نیافت. و پس از آن به تو مأوی داد.» منظور این است که آیا تو را تنها نیافت و سپس مردم را با تو مأنوس گرداند. «و تو را گمراه یافت» یعنی گم­گشته در میان قومت «پس هدایت کرد» یعنی مردم را به سوی شناخت تو هدایت کرد «تو را عائله­مند یافت پس تو را بی نیاز کرد» می­گوید: تو را با مستجاب کردن دعایت غنی ساخت. مأمون گفت: یابن رسول الله تبارک الله! معنی این آیه چیست: «وقتی موسی به دیدار ما آمد پروردگارش با او سخن گفت. موسی گفت: پروردگارا خود را به من نشان بده تا به تو نگاه کنم خدا گفت هرگز مرا نخواهی دید» ادامه آیه. چگونه می شود که موسی بن عمران نداند که دیدار خدا برای او جائز نیست. اگر می دانست این سؤال را نمی پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: موسی بن عمران می دانست که خداوند فراتر از آن است که با چشم دیده شود اما وقتی خداوند با موسی سخن گفت او را به خود نزدیک گرداند موسی به سوی قومش بازگشت و به آن­ها گفت که خداوند پس از سخن گفتن با او وی را نجات داده و او را مقرب درگاه خویش قرار داده است آن­ها گفتند: هرگز به تو ایمان نمی آوریم جز اینکه کلام خدا را همان­گونه که تو شنیدی بشنویم. و قوم موسی 700 هزار نفر بودند. از میانشان 70 هزار نفر را برگزید و از آن­ها 7 هزار نفر بعد از این تعداد 70 نفر و پس از 70 نفر 7 مرد را برای ملاقات با پروردگارش انتخاب کرد. با آن­ها به طور­سیناء رفت. آنان را در دامنه کوه مستقر کرد. موسی از طور بالا رفت و از خدا خواست که با وی سخن بگوید و آنان سخن او را بشنوند. سپس خداوند متعال با او سخن گفت و آنان صدای او را از بالا و پایین و راست و چپ و پشت و جلو شنیدند. چرا که خداوند عزوجل آن صوت را در یک درخت ایجاد و از آنجا منتشر کرد تا آن را از همه جهات بشوند. آن­ها گفتند: «هرگز به [سخن] تو ایمان نمی آوریم» که چیزی که شنیدیم سخن خدا بود «تا زمانی­که خدا را آشکارا ببینیم.» وقتی این سخن درشت را گفته و تکبر ورزیدند و سرکشی کردند خداوند عزوجل صاعقه ای بر آن­ها فرو فرستاد و آن­ها به خاطر ستمشان مردند. سپس موسی گفت: ای پروردگار هنگامی که بازگشتم به بنی اسرائیل چه بگویم؟ هنگامی که بگویند: تو آن­ها را بردی و به قتل رساندی زیرا در ادعایت مبنی بر مناجات تو با خدا صادق نبودی. پس خداوند آن­ها را زنده کرد. سپس موسی علیه السلام گفت: ای قوم خدا با چشم­ها دیده نمی شود

ص: 81

فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ أَعْظَمَ ذَنْباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَلَمَّا جَاءَهُمْ صلی الله علیه و آله بِالدَّعْوَةِ إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ کَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَ وَ قَالُوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی نَبِیِّهِ مَکَّةَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ- إِنَّا فَتَحْنا لَکَ مَکَّةَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ بِدُعَائِکَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ فِیمَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ لِأَنَّ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَسْلَمَ بَعْضُهُمْ وَ خَرَجَ بَعْضُهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِنْکَارِ التَّوْحِیدِ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ فَصَارَ ذَنْبُهُ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ مَغْفُوراً بِظُهُورِهِ عَلَیْهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ فَکَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلی الله علیه و آله قَصَدَ دَارَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ بْنِ شَرَاجِیلَ الْکَلْبِیِّ فِی أَمْرٍ أَرَادَهُ فَرَأَی امْرَأَتَهُ تَغْتَسِلُ فَقَالَ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِکَ تَنْزِیهَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ بَنَاتُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِیماً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا رَآهَا تَغْتَسِلُ سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ أَنْ یَتَّخِذْ وَلَداً یَحْتَاجُ إِلَی هَذَا التَّطْهِیرِ وَ الِاغْتِسَالِ فَلَمَّا عَادَ زَیْدٌ إِلَی مَنْزِلِهِ أَخْبَرَتْهُ امْرَأَتُهُ بِمَجِی ءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلِهِ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ فَلَمْ یَعْلَمْ زَیْدٌ مَا أَرَادَ بِذَلِکَ وَ ظَنَ

ص: 83

و کم و کیف ندارد. او فقط با آیات و نشانه هایش شناخته می شود. آن­ها گفتند: تا از او درخواست نکنی به تو ایمان نخواهیم آورد. موسی علیه السلام گفت: ای پروردگار تو سخن بنی اسرائیل را شنیدی و تو از مصلحت آنان آگاهی. خداوند جل جلاله به او وحی کرد که: ای موسی آنچه از تو خواستند را بخواه من تو را به خاطر جهل آنان مؤاخذه نخواهم کرد. در آن زمان موسی گفت: «ای پروردگار خود را به من نشان بده تا به تو بنگرم گفت مرا نخواهی دید ولی به کوه بنگر که در جای خویش مستقر است» و سقوط می­کند «پس مرا خواهی دید هنگامی که پروردگار بر کوه نمایان می گردد» با آیه­ای از آیاتش «آن را ریز ریز ساخت و موسی بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهی به درگاهت توبه کردم» می گوید: از جهل قوم خود به شناخت تو بازگشتم «و من نخستین مؤمنانم» از میان قومم به اینکه تو دیده نمی شوی.

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: «و در حقیقت [آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] اگر برهان پروردگارش را ندیده بود آهنگ او می­کرد» پس امام رضا علیه السلام فرمود: آن زن آهنگ یوسف کرد و اگر یوسف برهان پروردگارش بر ایشان را نمی­دید آهنگ آن زن را می­کرد همان­طور که او آهنگ یوسف را کرده بود. ولی یوسف معصوم بود و معصوم به گناه توجهی نکرده و مرتکب آن نمی­شود. پدرم از پدرش امام صادق علیه السلام برایم

نقل فرمود که ایشان فرموده است: آن زن قصد کرد که انجام دهد و یوسف قصد کرد که انجام ندهد.

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم» امام رضا علیه السلام فرمود: آن یونس بن متی علیه السلام است. «خشمگین رفت» به خاطر قومش «پس گمان کرد» به معنی یقین حاصل کرد. «که هرگز بر او قادر نیستیم» که هرگز رزقش را بر او تنگ نمی­کنیم. از آن جمله است فرموده خداوند: «و اما هنگامی که او را مبتلا ساخت پس رزقش را برای او مقدر ساخت» یعنی رزقش را تنگ و کم کرد. «پس در تاریکی­ها ندا داد» تاریکی شب و تاریک دریا و تاریکی درون شکم ماهی. «اینکه خدایی جز تو نیست. تو پاک و منزهی و همانا من از ظالمان بودم» به علت ترک کردن مثل چنین عبادتی که اوقات فراغت لازم برای انجام آن را در شکم ماهی برایم فراهم ساختی. پس خداوند او را اجابت کرد. خداوند عزوجل فرمود: « و اگر او از زمره تسبیح کنندگان نبود قطعا تا روزی که برانگیخته می شوند در شکم آن [ماهی] می ماند».

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: « تا هنگامی که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم] پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید» امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل می­گوید تا زمانی که پیامبران از قومشان ناامید شده و قومشان گمان کردند که پیامبران دروغ گفته­اند، در این هنگام یاری ما به پیامبران رسید.

ص: 82

أَنَّهُ قَالَ ذَلِکَ لِمَا أَعْجَبَهُ مِنْ حُسْنِهَا فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأَتِی فِی خُلُقِهَا سُوءٌ وَ إِنِّی أُرِیدُ طَلَاقَهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَّفَهُ عَدَدَ أَزْوَاجِهِ وَ أَنَّ تِلْکَ الْمَرْأَةَ مِنْهُنَّ فَأَخْفَی ذَلِکَ فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِهِ لِزَیْدٍ وَ خَشِیَ النَّاسَ أَنْ یَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً یَقُولُ لِمَوْلَاهُ إِنَّ امْرَأَتَکَ سَتَکُونُ لِی زَوْجَةً فَیَعِیبُونَهُ بِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالْإِسْلَامِ- وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالْعِتْقِ- أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ ثُمَّ إِنَّ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ طَلَّقَهَا وَ اعْتَدَّتْ مِنْهُ فَزَوَّجَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَنْزَلَ بِذَلِکَ قُرْآناً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناکَها لِکَیْ لا یَکُونَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْواجِ أَدْعِیائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا ثُمَّ عَلِمَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ الْمُنَافِقِینَ سَیَعِیبُونَهُ بِتَزْوِیجِهَا فَأَنْزَلَ ما کانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لَقَدْ شَفَیْتَ صَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْضَحْتَ لِی مَا کَانَ مُلْتَبِساً عَلَیَّ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ أَنْبِیَائِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَامَ الْمَأْمُونُ إِلَی الصَّلَاةِ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ وَ تَبِعْتُهُمَا فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ کَیْفَ رَأَیْتَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ عَالِمٌ وَ لَمْ نَرَهُ یَخْتَلِفُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ الَّذِینَ قَالَ صلی الله علیه و آله فِیهِمْ أَلَا إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی (1)أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ انْصَرَفَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْتُ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمْتُهُ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ الْمَأْمُونِ وَ جَوَابِ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ لَهُ فَضَحِکَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا سَمِعْتَهُ مِنْهُ فَإِنَّهُ سَیَغْتَالُنِی (2)وَ اللَّهُ یَنْتَقِمُ لِی مِنْهُ.

ص: 84


1- فی المصدر: اطائب ذرّیتی و اطهار ارومتی. م.
2- فی المصدر: سیقتلنی سیفتالنی خ ل و فی الاحتجاج: سیغتالنی. م.

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن «تا خداوند از گناهان گذشته و آینده تو بگذرد». امام رضا علیه السلام فرمود: نزد مشرکان مکه کسی گناه­کارتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبوده. زیرا آنان 360 بت غیر از خدا را می­پرستیدند. زمانی که پیامبر صلی الله علیه آله و سلم با دعوت به اخلاص بر آنان وارد شد، این امر بر آنان سنگین آمد و گفتند «آیا خدایان متعدد را خدای واحدی قرار داده. این واقعا چیز عجیبی است* و بزرگانشان روان شدند و گفتند بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعا هدف ماست* از طرفی این مطلب را در آیین عیسوی هم نشنیده ایم. این ادعا جز دروغ بافی نیست.» پس زمانی که خداوند متعال مکه را بر پیامبر گشود فرمود: ای محمد «ما برای تو گشودیم» مکه را «گشودنی درخشان* تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو» نزد مشرکان مکه با دعوت گذشته و آینده تو به یکتا پرستی خداوند «درگذرد» زیرا عده­ای از مشرکان مکه اسلام آوردند و عده­ای از مکه خارج شدند و وقتی پیامبر مردم را به یکتاپرستی دعوت می کرد دیگر کسانی که مانده بودند نمی­توانستند یکتاپرستی را انکار کنند. پس گناه او نزد ایشان در این زمینه، با ظهور پیامبر بر ایشان آمرزیده شد.

پس مأمون گفت آفرین اباالحسن! پس مرا از این فرموده ایزد متعال آگاه کن: «خدایت ببخشاید چرا به آنان اجازه دادی» امام رضا علیه السلام فرمود: این بر مبنای «ای در به تو می­گویم دیوار تو بشنو» نازل شده است. خداوند متعال با این آیه پیامبر خود را مورد خطاب قرار داد و امت او را اراده فرمود. در این سخن پروردگار عز و جل نیز چنین است «اگر شرک بورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیان­کاران خواهی شد» و همچنین این فرموده باری تعالی «و اگر تو را استوار نمی­داشتیم قطعا نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی» [مأمون] گفت: ای پسر رسول خدا درست می­گویی. پس مرا از این سخن باری تعالی آگاه کن «و آن­گاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود و تو تیز به او نعمت داده بودی می گفتی همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا دار و آنچه را که خدا آشکار کننده آن بود در دل خود نهان می­کردی و از مردم می­ترسیدی با آن­که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی». امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­خواست برای کاری به خانه زید بن حارثة بن شراجیل کلبی برود. همسر زید را در حال شستشو دید. به آن زن فرمودند: پاک و منزه است کسی که تو را آفرید. و منظور پیامبر منزه دانستن خداوند تبارک و تعالی از گفته کسانی بود که ملائکه را دختران خداوند می­پندارند. پس خداوند متعال فرمود: «آیا پنداشتید که پروردگارتان شما را به داشتن پسران اختصاص داده و خود از فرشتگان دخترانی برگرفته است. حقا که شما سخنی بس بزرگ می گویید» پس پیامبر زمانی که همسر زید را در حال شستن دید فرمود کسی که تو را آفرید منزه از این است که فرزندی اختیار کند که به این طهارت و شستشو نیاز داشته باشد. پس وقتی زید به خانه برگشت همسرش به زید گفت پیامبر آمده و فرمود منزه است کسی که تو را آفرید. زید منظور پیامبر را نفهمید و فکر کرد

ص: 83

قال الصدوق رحمه الله هذا الحدیث عجیب من طریق علی بن محمد بن الجهم مع نصبه و بغضه و عداوته لأهل البیت علیهم السلام (1)- ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2)

بیان

أقول ما ذکره فی خطیئة آدم علیه السلام قریب مما ذکره بعض العامة من أنه تعالی أشار لهما حین نهاهما إلی شجرة واحدة و کان المراد نوع تلک الشجرة فوسوس إلیهما الشیطان أن المراد کان ذلک الشخص من الشجرة فقبلا ذلک منه و هذا مثل ما ورد فی الخبر السابق فی مخالفة الأصول و التوجیه مشترک و لعل ذکر هذا الوجه لبیان علة ارتکاب ترک الأولی لا أن یکون جوابا مستقلا و الضمیر فی قوله عن الأکل منها راجع إلی غیرها و یحتمل أن یکون راجعا إلی هذه الشجرة بأن یکون الاستثناء منقطعا أی لیست هذه الشجرة منهیة بل هی سبب لکونکما ملکین أو خالدین إذا أکلتما منها و قال الجوهری یقال فی المدح لله دره أی عمله و قال الشیخ الرضی رضی الله عنه الدر فی الأصل ما یدر أی ینزل من الضرع من اللبن و من الغیم من المطر و هو هاهنا کنایة عن فعل الممدوح الصادر عنه و إنما نسب فعله إلیه تعالی قصدا للتعجب و إن الله منشئ العجائب فکل شی ء عظیم یریدون التعجب منه ینسبونه إلیه تعالی نحو قولهم لله أنت و لله أبوک فمعنی لله دره ما عجب فعله.

قوله تعالی وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا قال الشیخ أمین الدین الطبرسی قرأ أهل الکوفة و أبو جعفر کُذِبُوا بالتخفیف و هی قراءة علی و زین العابدین و محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام و زید بن علی و ابن عباس و ابن مسعود و سعید بن جبیر و عکرمة و الضحاک و الأعمش و قرأ الباقون کذبوا بالتشدید و هی قراءة عائشة و الحسن و عطاء و الزهری و قتادة ثم قال و المعنی أنا أخرنا العقاب عن الأمم السالفة المکذبة لرسلنا کما أخرناه عن أمتک یا محمد حتی إذا بلغوا إلی حالة یأس الرسل عن إیمانهم و تحقق یأسهم بإخبار الله تعالی إیاهم و ظنوا أنهم قد کذبوا أی تیقن الرسل أن

ص: 85


1- عیون الأخبار: 108- 114. م.
2- الاحتجاج: 233- 237 مع اختلاف بینهما. م.

پیامبر از زیبایی همسرش خوشش آمده. پس پیش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و گفت: ای رسول خدا همسرم بد اخلاق است. می­خواهم طلاقش دهم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «همسرت را نگه دار و از خدا پروا دار». خداوند تعداد همسرانش را به او خبر داده بود و این زن یکی از آن­ها بود. این موضوع را در دل خود پنهان داشت و به زید نگفت. ترسید که مردم بگویند محمد صلی الله علیه و آله و سلم به غلامش گفته همسر تو، همسر من خواهد بود و این را بر پیامبر عیب می­گیرند. پس خداوند عزوجل این آیه را نازل نمود «و اذ تقول للذی انعم الله علیه: و آنگاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود» یعنی با اسلام «و انعمت علیه: و تو [نیز] به او نعمت داده بودی» یعنی با آزاد کردن غلام «همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا بدار و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» سپس زید بن حارثه همسرش را طلاق داد و همسرش عده را به جا­آورد. پس خداوند متعال او را به همسری محمد صلی الله علیه و آله و سلم درآورد و به این خاطر این آیه را نازل نمود: «پس چون زید از آن زن کام برگرفت و او را ترک گفت وی را به نکاح تو در آوردیم تا در آینده در مورد ازدواج مؤمنان با زنان پسرخواندگانشان چون آنان را طلاق گفتند گناهی نباشد و فرمان خدا صورت پذیرد» و چون خداوند متعال می­دانست منافقین ازدواج پیامبر را بر او عیب خواهند شمرد فرمود: «بر پیامبر در آنچه خدا بر او فرض گردانیده گناهی نیست».

مأمون گفت: ای پسر رسول خدا سینه­ام را شفا دادی و آنچه را که بر من مشتبه بود واضح ساختی. پس خداوند تو را از پیامبرانش و از اسلام جزای خیر دهد.

علی­بن محمد­بن جهم می­گوید: مأمون به نماز ایستاد و دست محمد بن جعفر بن محمد که حاضر در مجلس بود را گرفت و من پشت سر او رفتم. مأمون به او گفت برادرزاده­ات را چگونه دیدی؟ گفت او عالم است در حالی که ندیده­ایم با کسی از اهل علم نشست و برخاست ­کند.

مأمون گفت: برادرزاده ات از اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم است که پیامبر در مورد آنان فرموده: «آگاه باشید همانا نیکان عترت من و پاکان ذریه من در کودکی صبورترین و در بزرگی داناترین مردم هستند. آنان را آموزش ندهید. آنان از شما داناترند و شما را از راه هدایت خارج نمی­کنند و شما را به گمراهی وارد نمی­سازند.» امام رضا علیه السلام به سمت خانه رفتند. فردا صبح بر ایشان وارد شدم و ایشان را از سخن مأمون و پاسخ عمویش محمدبن جعفر آگاه کردم. ایشان خندید و فرمود: ای ابن جهم سخن او تو را مغرور نکند. او مرا خواهد کشت و خداوند انتقام مرا از او می گیرد.

ص: 84

صدوق رحمت الله علیه گفت: این حدیث با اسناد علی بن محمد جهم به خاطر ناصبی بودن و کینه و دشمنی­اش با اهل بیت علیهم السلام عجیب است.(1)

الاحتجاج: عین این روایت را آورده است.(2)

توضیح

می گویم آنچه در اشتباه حضرت آدم علیه السلام ذکر کرد به آنچه بعضی از اهل تسنن می­گویند نزدیک است. بعضی از اهل تسنن می­گویند: خداوند متعال هنگامی که آدم و حوا را نهی کرد خطاب به آن دو به یک درخت اشاره کرد و منظور نوع آن درخت بود. شیطان آن دو را وسوسه کرد که منظور آن درخت مشخص است. پس از او پذیرفتند - به آن درخت نزدیک شدند - و این روایت از نظر مخالفت اصول مثل روایت قبلی است و توجیه مشترک است. شاید ذکر این وجه، برای بیان علت ارتکاب گناه، ترک اولی است نه اینکه جواب مستقلی باشد. و ضمیر در (عن الأکل منها: از خوردن از آن) به غیر آن درخت برمی­گردد، و احتمال دارد مرجع ضمیر این درخت باشد و استثناء منقطع باشد یعنی این درخت نهی شده نیست، بلکه سببی است برای این که اگر از آن بخورید فرشته یا جاوید می­شوید. جوهری می­گوید در مدح گفته می شود: لله دره یعنی عملش. شیخ رضی می گوید: «دَرّ» در اصل یعنی آنچه از شیر از پستان جاری می­شود یعنی می­آید و یا باران از ابر و اینجا کنایه از کار مورد ستایشی است که او انجام داده و کارش به خاطر تعجب به خداوند متعال نسبت داده شده است؛ و این همانا خداوند ایجاد کننده چیزهای شگفت است پس هر چیزی که بزرگ است و بخواهند تعجب را از آن قصد کنند به خدا نسبت می­دهند مانند این سخن عرب که می­گویند: لله انت و لله ابوک. پس لله درّه یعنی چقدر کارش تعجب برانگیز است.

سخن خداوند «و گمان کردند آنان دروغ گفته اند» شیخ امین الدین طبرسی می­گوید: اهل کوفه و ابوجعفر فعل کذبوا را با تخفیف (بدون تشدید) خوانده­اند و این قراءت علی، زین العابدین، محمد بن علی، جعفر­بن محمد علیهم السلام و زید بن علی، ابن مسعود، سعید بن جبیر، عکرمه و ضحاک و اعمش است. و دیگران یعنی عایشه، حسن، عطا، زهری و قتاده «کذبوا» را با تشدید خوانده­اند. سپس گفت: یعنی: ما عقاب (مجازات) را از امت­های پیشین که رسولانمان را تکذیب می­کردند عقب انداختیم. همچنان که از امت تو عقب انداختیم ای محمد. پیامبران از ایمان آوردن امتشان و تحقق خبرهای خداوند تعالی در مورد آنان مأیوس شده و «گمان کردند که آنان دروغ می گویند» یعنی پیامبران به این باور رسیدند که

ص: 85


1- . عیون الاخبار: 108-114
2- . الاحتجاج: 233-237

قومهم قد کذبوهم تکذیبا عاما حتی أنه لا یصلح واحد منهم عن عائشة و الحسن و قتادة و أبی علی الجبائی و من خفف فمعناه ظن الأمم أن الرسل کذبوهم فیما أخبروهم به من نصر الله تعالی إیاهم و إهلاک أعدائهم عن ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و مجاهد و ابن زید و الضحاک و أبی مسلم و قیل یجوز أن یکون الضمیر فی ظنوا راجعا إلی الرسل أیضا و یکون معناه و علم الرسل أن الذین وعدوهم الإیمان من قومهم أخلفوهم أو کذبوا فیما أظهروه من الإیمان و روی أن سعید بن جبیر و الضحاک اجتمعا فی دعوة فسئل سعید بن جبیر عن هذه الآیة کیف تقرؤها فقال وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا بالتخفیف بمعنی و ظن المرسل إلیهم أن الرسل کذبوهم فقال الضحاک ما رأیت کالیوم قط لو رحلت فی هذه إلی الیمن کان قلیلا.

و روی ابن أبی ملیکة عن ابن عباس قال کانوا بشرا فضعفوا و یئسوا و ظنوا أنهم أخلفوا ثم أخلفوا ثم تلا قوله تعالی حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ الآیة و هذا باطل لا یجوز أن ینسب مثله إلی الأنبیاء انتهی.

أقول: ما ذکره علیه السلام غیر تلک الوجوه و توجیهه واضح و یمکن إرجاعه إلی أول وجهی التخفیف کما روی عن ابن عباس بأن یقرأ کذبوا علی المعلوم فیکون بیانا لحاصل المعنی لکنه بعید.

و أما ما ذکره علیه السلام فی قوله تعالی لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ فالظاهر أن الغفر فیه بمعنی الستر کما هو معناه فی أصل اللغة و سیأتی الکلام فیه و فی غیره فی مواضعها مفصلا إن شاء الله تعالی و سیجی ء بعض أخبار هذا الباب فی ذکر أحوال الأنبیاء علیهم السلام و سیجی ء خبر آدم و أنه وهب عمره لداود فی خبر الثمالی و یدل علی جواز السهو علی بعض الأنبیاء علیهم السلام و سنتکلم علیه.

«9»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا- فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَکَلَهُمْ اللَّهُ إِلَی أَنْفُسِهِمْ فَظَنُّوا أَنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ تَمَثَّلَ لَهُمْ فِی صُورَةِ الْمَلَائِکَةِ (1).

ص: 86


1- تفسیر القمّیّ: 335. و فیه: ان الشیاطین قد تمثلت. م.

قومشان به طور کلی آنان را تکذیب کرده و حتی یکی از مردم امتشان هم اصلاح نمی­شود. از عایشه و حسن و قتاده و ابن علی الجبایی. و کسانی که بدون تشدید می خوانند معنی آن چنین می شود: امت ها وعده پیامبرانشان که خداوند آنان را یاری و دشمنانشان را نابود می سازد دروغ می پنداشتند. از ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و مجاهد و ابن زید و ضحاک و ابی مسلم. و گفته شده جایز است ضمیر در «ظنوا» به رسل برگردد و معنی آن می­شود: پیامبران فهمیدند قومشان در مورد وعده به ایمان، خلف وعده کردند یا ایمانی که آن را آشکار کرده­اند دروغ بوده است. و روایت شده سعید­بن جبیر و ضحاک در دعوتی جمع شده بودند. از سعید بن جبیر پرسیدند چگونه این آیه را تلاوت می­کنی؟ گفت: « وظنوا انهم قد کذبوا: گمان کردند

که آنان دروغ می­گویند» کذبوا بدون تشدید به این معنی که: کسانی که پیامبر به سوی آنان فرستاده شده گمان کردند پیامبران به آنان دروغ گفته­اند. پس ضحاک گفت هرگز مانند امروز ندیده­ام. اگر تنها به خاطر این به یمن بروم کم است.

ابن ابی ملیکه از ابن عباس نقل کرده است: بشر بودند و ضعیف و ناامید شدند و گمان کردند که آنان خلف وعده می کنند سپس خلف وعده کردند. سپس این آیه را تلاوت نمود: «تا جایی که پیامبر خدا و کسانی که با وی ایمان آورده بودند گفتند یاری خدا کی خواهد بود» آیه. و این باطل است. صحیح نیست که مانند این به انبیا نسبت داده شود. پایان.

می­گویم: آنچه که ایشان علیه السلام ذکر کرد غیر از آن وجوه است. و توجیه آن واضح است و ممکن است به اولین آن دو وجه تخفیف رجوع داد همچنان که از ابن عباس روایت شده است که کذبوا به صورت فعل معلوم خوانده شود. و این بیانی برای حاصل معنی می باشد، اما دور است.

اما آنچه که امام علیه السلام در مورد سخن خداوند متعال ذکر کرده «لیغفر لک الله: تا خداوند تو ببخشد» واضح است که در غفر (بخشش) معنای ستر و پوشش نهفته است. همچنان که در اصل لغت نیزچنین است. و دراین مورد و دیگر موارد آن در جای خود به طور مفصل سخن خواهد آمد. ان شاءالله تعالی. و بعضی روایات این باب در ذکر احوال انبیا علیهم السلام خواهد آمد. و خبر آدم و اینکه عمرش را طبق روایت ثمالی به داوود بخشیده خواهد آمد، و این دلیلی است بر جایز بودن سهو بر بعضی از پیامبران و از آن سخن خواهیم گفت.

روایت9.

تفسیر علی­بن ابراهیم: سخن خداوند «تا هنگامی که فرستادگان ما ناامید شدند و مردم پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید» امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند آنان را به خود واگذار کرد. پس پنداشتند که شیطان برای آنان به صورت فرشتگان نمایان­گر شده است.(1)

ص: 86


1- . تفسیر القمی : 335
بیان

لعل هذا الخبر محمول علی التقیة کما عرفت أو المراد بالظن محض خطور البال أو المراد أن النصر تأخر عنهم حتی کان مظنة أن یتوهموا ذلک و إرجاع الضمیر المنصوب فی وکلهم و المرفوع فی فظنوا إلی الأمم بعید جدا (1).

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ فِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِذْ رَأَی کَوْکَباً قَالَ إِنَّمَا کَانَ طَالِباً لِرَبِّهِ وَ لَمْ یَبْلُغْ کُفْراً وَ إِنَّهُ مَنْ فَکَّرَ مِنَ النَّاسِ فِی مِثْلِ ذَلِکَ فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَتِهِ(2).

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْهُمْ أَنَّهُ کَانَ مِنْ حَدِیثِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنَّهُ وُلِدَ وَلَدٌ فِی زَمَانِ نُمْرُودَ بْنِ کَنْعَانَ وَ کَانَ قَدْ مَلَکَ الْأَرْضَ أَرْبَعَةٌ مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ نُمْرُودُ بْنُ کَنْعَانَ وَ بُخْتُ نَصَّرَ وَ أَنَّهُ قِیلَ لِنُمْرُودَ إِنَّهُ یُولَدُ الْعَامَ غُلَامٌ یَکُونُ هَلَاکُکَ وَ هَلَاکُ دِینِکَ وَ هَلَاکُ أَصْنَامِکَ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَنَّهُ وَضَعَ الْقَوَابِلَ عَلَی النِّسَاءِ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یُولَدَ هَذِهِ السَّنَّةَ ذَکَرٌ إِلَّا قَتَلُوهُ وَ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَمَلَتْهُ أُمُّهُ فِی ظَهْرِهَا وَ لَمْ تَحْمِلْهُ فِی بَطْنِهَا وَ أَنَّهُ لَمَّا وَضَعَتْهُ أَدْخَلَتْهُ سَرَباً وَ وَضَعَتْ عَلَیْهِ غِطَاءً إِنَّهُ کَانَ یَشِبُّ شَبّاً لَا یُشْبِهُ الصِّبْیَانَ وَ کَانَتْ تُعَاهِدُهُ فَخَرَجَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِنَ السَّرَبِ فَرَأَی الزُّهَرَةَ فَلَمْ یَرَ کَوْکَباً أَحْسَنَ مِنْهَا فَقَالَ هذا رَبِّی فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ طَلَعَ الْقَمَرُ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ هَذَا أَعْظَمُ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ فَلَمَّا رَأَی النَّهَارَ وَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ- قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ مِمَّا رَأَیْتُ- فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ- إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً- وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (3)

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُجْرٍ قَالَ: أَرْسَلَ الْعَلَاءُ بْنُ سَیَابَةَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام هذا رَبِّی وَ قَالَ إِنَّهُ مَنْ قَالَ هَذَا الْیَوْمَ فَهُوَ عِنْدَنَا مُشْرِکٌ قَالَ علیه السلام لَمْ یَکُنْ مِنْ إِبْرَاهِیمَ شِرْکٌ إِنَّمَا کَانَ فِی طَلَبِ رَبِّهِ وَ هُوَ مِنْ غَیْرِهِ شِرْکٌ(4).

ص: 87


1- هکذا فی المطبوع، و فی النسخة المخطوطة: و یمکن أن یکون ضمیر المنصوب فی وکلهم و المرفوع فی ظنوا راجعا إلی الأمة، و المعنی ان اللّه وکل الأمة إلی انفسهم فظنوا ان إخبار الرسل بمجی ء الفتح و النصرة لیس من اللّه باعلام الملائکة بل من الشیطان.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.

توضیح

شاید این روایت همچنان که فهمیدی حمل بر تقیه شود. یا منظور از ظن و گمان محض خطور کردن افکار است، یا منظور این است که دیر یاری داده شده­اند. تا اینکه به چنین توهمی افتادند. و ارجاع دادن ضمیر نصب در «وکلهم» و رفع در «فظنوا» به امم، بسیار بعید است.

روایت10.

تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام علیهما السلام نقل شده است که درباره ابراهیم علیه السلام هنگامی که ستاره­ای دید فرمود: ابراهیم جوینده پروردگارش بود و به کفر نرسید و هر کس [از مردم] چنین فکر کند به منزله اوست.(1)

روایت11.

تفسیر عیاشی: ابان بن عثمان می­گوید: در قصه ابراهیم علیه السلام آمده است که در زمان نمرود بن کنعان پسری به دنیا آمد و آن زمان چهار نفر بر زمین پادشاهی می­کردند. دو نفر مؤمن و دو نفر کافر. سلیمان بن داود و ذوالقرنین و نمرود بن کنعان و بخت نصر. و اینکه به نمرود گفته شده بود امسال پسری به دنیا می­آید که نابودی تو و دین و بت هایت به دست اوست. او برای زنان قابله­هایی گذاشت و به آنان دستور داد هر پسری را که امسال متولد شد، بکشید. مادر ابراهیم علیه السلام فرزندش را در پشتش حامله شد نه در شکمش. وقتی وضع حمل نمود کودک خود را در سرداب گذاشت و رویش پوششی قرار داد. ابراهیم بزرگ و جوان شد و به کودکان شباهت نداشت و مادرش از او سر می­زد. ابراهیم علیه السلام از سرداب خارج شد، زهره را دید و ستاره­ای زیباتر از آن ندیده بود. گفت «هذا ربی: این پروردگار من است». طولی نکشید ماه طلوع کرد. ماه را دید و گفت این بزرگ تر است. «هذا ربی فلما افل قال لا احب الآفلین این پروردگار من است. وقتی غروب کرد، گفت غروب کنندگان را دوست ندارم» وقتی روز و طلوع خورشید را دید گفت «قال هذا ربی هذا اکبر: این پروردگار من است. این بزرگتر است» از هر چیزی که دیده ام. «زمانی که خورشید نیز غروب کرد گفت اگر پروردگارم مرا هدایت نکند، از گمراهان خواهم بود من از روی اخلاص پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم»(2)

روایت12.

تفسیر عیاشی: حجر می­گوید: علاء بن سیابه از امام صادق علیه السلام در مورد سخن ابراهیم علیه السلام «هذا ربی» پرسید و ایشان فرمود: کسی که امروز این را بگوید، نزد ما مشرک است. امام علیه السلام فرمود: این سخن از ابراهیم، شرک نبوده، بلکه او تنها در جستجوی پروردگارش بود ولی این سخن از دیگران شرک به شمار می­آید.(3)

ص: 87


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِیمَا أَخْبَرَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ- هذا رَبِّی قَالَ لَمْ یَبْلُغْ بِهِ شَیْئاً أَرَادَ غَیْرَ الَّذِی قَالَ(1).

بیان

لم یبلغ به شیئا أی لا کفرا و لا فسقا بل أراد غیر الذی کان ظاهر کلامه إما بأنه کان فی مقام النظر و التفکر و إنما قال ذلک علی سبیل الفرض لیتفکر فی أنه هل یصلح لذلک أم لا أو قال ذلک علی سبیل الإنکار أو علی سبیل الاستفهام (2)و سیأتی تمام القول فیه.

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی قَوْلِ اللَّهِ- وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ قُلْتُ یَقُولُونَ إِبْرَاهِیمُ وَعَدَ أَبَاهُ لِیَسْتَغْفِرَ لَهُ قَالَ لَیْسَ هُوَ هَکَذَا وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ وَعَدَهُ أَنْ یُسْلِمَ فَاسْتَغْفَرَ لَهُ- فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ (3)

«15»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: صَلَّی رَجُلٌ إِلَی جَنْبِی فَاسْتَغْفَرَ لِأَبَوَیْهِ وَ کَانَا مَاتَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقُلْتُ تَسْتَغْفِرُ لِأَبَوَیْکَ وَ قَدْ مَاتَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ قَدِ اسْتَغْفَرَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ فَلَمْ أَدْرِ مَا أَرُدُّ عَلَیْهِ فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ قَالَ لَمَّا مَاتَ تَبَیَّنَ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ فَلَمْ یَسْتَغْفِرْ لَهُ (4).

بیان

قال الشیخ الطبرسی رضی الله عنه أی لم یکن استغفاره له إلا صادرا عن موعدة وعدها إیاه و اختلف فی صاحب هذه الموعدة هل هو إبراهیم أو أبوه فقیل إن الموعدة کانت من الأب وعد إبراهیم أنه یؤمن إن یستغفر له فاستغفر له لذلک فلما تبین له أنه عدو الله و لا یفی بما وعد تبرأ منه و ترک الدعاء له و هو المروی عن ابن عباس و مجاهد و قتادة إلا أنهم قالوا إنما تبین عداوته لما مات علی کفره و قیل إن الموعدة کانت من إبراهیم قال لأبیه إنی لأستغفر لک ما دمت حیا و کان یستغفر له مقیدا

ص: 88


1- مخطوط.
2- او علی سبیل المناظرة و الاحتجاج علی الخصم بأن یوافق معهم اولا و یسلم ما یسلمون، ثمّ یرد علیهم بما فیه إبطال ما کان مسلما عندهم.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.

روایت13.

تفسیر عیاشی: محمد بن عمران می­گوید از امام صادق علیه السلام در مورد آیه­ای که خداوند در داستان ابراهیم فرموده «هذا ربی» پرسیدم. فرمود: این سخن او را به چیزی نرسانده، بلکه غیر از آنچه گفته است را اراده کرده است(1)

توضیح

(لم یبلغ به شیئا: چیزی به او نرسانده) یعنی نه کفر و نه فسق. بلکه چیزی غیر از ظاهر کلامش را اراده کرده است، یا به این دلیل که در مقام دیدن و تفکر است و این را فرضا گفته تا بیندیشد آیا درست است یا نه، یا آن را برای انکار کردن یا به صورت پرسشی گفته است و تفسیر کامل آن خواهد آمد.

روایت14.

تفسیر عیاشی: ابراهیم بن أبی بلاد نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: مردم در مورد سخن خداوند چه می­گویند «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش تنها برای وعده­ای بود که به او داده بود» گفتم می­گویند ابراهیم پدرش را وعده داده که برایش استغفار کند. فرمود: این­چنین نیست بلکه ابراهیم به پدرش وعده داده که اگر اسلام آورد (تسلیم امر خدا شود) برایش طلب آمرزش کند و هنگامی که برایش روشن شد که او دشمن خداست، از او بیزاری جست.(2)

روایت15.

تفسیر عیاشی: ابو اسحاق همدانی می­گوید: مردی در کنارم به نماز ایستاده بود و برای پدر و مادرش طلب آمرزش می کرد. آن دو در جاهلیت مرده

بودند. پرسیدم برای پدر و مادرت آمرزش می­طلبی در حالی­که آنان در جاهلیت مرده­اند ؟ گفت ابراهیم برای پدرش استغفار کرد. نمی­دانستم چه جوابی به او بدهم، پس آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یاد آوردم که خداوند نازل کرد: «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش تنها برای وعده­ای بود که به او داده بود و هنگامی که برایش روشن شد که او دشمن خداست، از او بیزاری جست» گفت: وقتی که مُرد معلوم شد دشمن خداست، پس برایش استغفار نکرد.(3)

توضیح

شیخ طبرسی رضی الله عنه می گوید: یعنی استغفار او تنها به دلیل وعده­ای است که به او داده بود. در مورد وعده­دهنده اختلاف نظر است که آیا ابراهیم است یا پدرش. گفته شده این وعده از طرف پدرش بوده که به ابراهیم وعده داد که اگر ابراهیم برایش آمرزش بخواهد ایمان می­آورد. ابراهیم نیز برای پدرش آمرزش خواسته است. اما زمانی که برایش روشن شده پدرش دشمن خداست و به وعده­اش عمل نمی­کند از او بیزازی جسته واز دعا کردنش دست شست. و این قول از ابن عباس، مجاهد و قتاده نقل شده است. اما آنها گفتند: دشمنی­اش بعد از اینکه کافر مُرد آشکار شده است. و گفته شده این وعده از سوی ابراهیم بوده که به

ص: 88


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی

بشرط الإیمان فلما أیس من إیمانه تبرأ منه و هذا یوافق قراءة الحسن إلا عن موعدة وعدها أباه بالباء و یقویه قوله إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ(1)

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الطَّلْحِیِّ (2)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَالُ بَنِی یَعْقُوبَ فَهَلْ خَرَجُوا مِنَ الْإِیمَانِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ لَهُ فَمَا تَقُولُ فِی آدَمَ قَالَ دَعْ آدَمَ (3)

بیان

أقول لما أوردنا بعض الأخبار الدالة علی عصمة الأنبیاء المتضمنة لتأویل ما یوهم صدور الذنب و الخطاء عنهم فلنتکلم علیها جملة إذ تفصیل القول فی ذلک یوجب الإطناب و یکثر حجم الکتاب.

اعلم أن الاختلاف الواقع فی هذا الباب بین علماء الفریقین یرجع إلی أقسام أربعة أحدها ما یقع فی باب العقائد و ثانیها ما یقع فی التبلیغ و ثالثها ما یقع فی الأحکام و الفتیا و رابعها فی أفعالهم و سیرهم علیهم السلام و أما الکفر و الضلال فی الاعتقاد فقد أجمعت الأمة علی عصمتهم عنهما قبل النبوة و بعدها غیر أن الأزارقة (4)من الخوارج جوزوا علیهم الذنب و کل ذنب عندهم کفر فلزمهم تجویز الکفر علیهم بل یحکی عنهم أنهم قالوا یجوز أن یبعث الله نبیا علم أنه یکفر بعد نبوته.

و أما النوع الثانی و هو ما یتعلق بالتبلیغ فقد اتفقت الأمة بل جمیع أرباب الملل و الشرائع علی وجوب عصمتهم عن الکذب و التحریف فیما یتعلق بالتبلیغ عمدا و سهوا إلا القاضی أبو بکر (5)فإنه جوز ما کان من ذلک علی سبیل النسیان و فلتات

ص: 89


1- مجمع البیان ج 4: 77.
2- الصحیح سلیمان مکبرا، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الصادق علیه السلام، و لکنه مجهول الحال.
3- مخطوط. م.
4- الازارقة أصحاب ابی راشد نافع بن الأزرق الحروریّ من رءوس الخوارج، خرج هو و أصحابه من البصرة إلی الأهواز فغلبوا علیها و علی کورها و ما ورائها من بلدان فارس و کرمان فی أیّام عبد اللّه بن زبیر و قتلوا عماله بهذه النواحی، له مقالات رائقة أوردها الشهرستانی فی الملل و النحل 1: 179.
5- هو القاضی أبو بکر محمّد بن الطیب الباقلانیّ البصری المتکلم علی مذهب الأشعریّ سکن بغداد، و له تصانیف مشهورة، و توفی فی 403، یحکی انه ناظر الشیخ المفید قدس اللّه روحه فغلبه المفید، فقال للشیخ: أ لک فی کل قدر معرفة؟ فقال الشیخ: نعم ما تمثلت بأدوات ابیک.

پدرش گفته تا زنده­ام برایت طلب آمرزش می­کنم و در این کار به شرط ایمان آوردن پدرش ملزم و مقید بوده است. زمانی که از ایمان آوردن پدرش ناامید گشت، از او بیزاری جست. این مطابق با قرائت حسن است. «جز برای وعده ای که به پدرش داده بود» با باء، و آیه «جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ی] خود [گفت] حتما برای تو آمرزش خواهم خواست» نظر حسن را قوت می بخشد.(1)

روایت16.

تفسیر عیاشی: سلمان بن عبد الله طلحی می­گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: سرگذشت فرزندان یعقوب چه شد. آیا از ایمان خارج شدند؟ فرمود بله. به ایشان عرض کردم در مورد آدم چه می­فرمایید. فرمود آدم را رها کن.(2)

توضیح

می­گویم: وقتی در مورد بعضی از روایاتی سخن گفته­ایم که بر عصمت انبیاء دلالت کرده و شامل تأویل چیز­هایی است که این وهم را ایجاد می­کند که پیامبران مرتکب گناه و خطا شده­اند، باید به صورت کلی به آن بپردازیم. زیرا بیان جزئیات اطناب است و حجم کتاب را زیاد می کند.

بدان که اختلاف موجود در این باب بین علمای دو فرقه به 4 قسم است: یکی از آن­ها چیزی است در باب عقاید است و دومی آنچه در تبلیغ واقع می شود. سومی آنچه در احکام و فتواها مطرح است. و چهارمی در مورد افعال و سیره پیامبران علیهم السلام است. اما کفر و گمراهی: امت - به جز ازارقه از گروه خوارج - بر عصمت پیامبران از کفر و گمراهی، قبل و بعد از نبوت اتفاق نظر دارند. اما ازارقه ارتکاب گناه را جایز می­دانند و از آنجا که به عقیده آنان هر گناهی کفر است لازم می­نمود کفر را نیز بر انبیا جایز بدانند. از آنان حکایت می­شود که گفته­اند جایز است خداوند پیامبری را مبعوث کند با آنکه می­داند بعد از پیامبری کفر پیشه می کند.

و اما نوع دوم که مربوط به تبلیغ است. امت و همه بزرگان آیین و شریعت­ها به جز قاضی ابوبکر بر وجوب عصمت آنان از دروغ و تحریف در باب تبلیغ معتقدند عمدی باشد یا سهوی، اما قاضی ابوبکر آن را اگر از روی فراموشی

ص: 89


1- . مجمع البیان 4: 77
2- . نسخه خطی

اللسان و أما النوع الثالث و هو ما یتعلق بالفتیا فأجمعوا علی أنه لا یجوز خطاؤهم فیه عمدا و سهوا إلا شرذمة قلیلة من العامة و أما النوع الرابع و هو الذی یقع فی أفعالهم فقد اختلفوا فیه علی خمسة أقوال.

الأول مذهب أصحابنا الإمامیة و هو أنه لا یصدر عنهم الذنب لا صغیرة و لا کبیرة و لا عمدا و لا نسیانا و لا لخطاء فی التأویل و لا للإسهاء من الله سبحانه و لم یخالف فیه إلا الصدوق (1)و شیخه محمد بن الحسن بن الولید رحمهما الله فإنهما جوزا الإسهاء لا السهو الذی یکون من الشیطان و کذا القول فی الأئمة الطاهرین علیهم السلام.

الثانی أنه لا یجوز علیهم الکبائر و یجوز علیهم الصغائر إلا الصغائر الخسیسة المنفرة کسرقة حبة أو لقمة و کل ما ینسب فاعله إلی الدناءة و الضعة و هذا قول أکثر المعتزلة.

الثالث أنه لا یجوز أن یأتوا بصغیرة و لا کبیرة علی جهة العمد لکن یجوز علی جهة التأویل أو السهو و هو قول أبی علی الجبائی.

الرابع أنه لا یقع منهم الذنب إلا علی جهة السهو و الخطاء لکنهم مأخوذون بما یقع منهم سهوا و إن کان موضوعا عن أممهم لقوة معرفتهم و علو رتبتهم و کثرة دلائلهم و أنهم یقدرون من التحفظ علی ما لا یقدر علیه غیرهم و هو قول النظام و جعفر بن مبشر و من تبعهما.

الخامس أنه یجوز علیهم الکبائر و الصغائر عمدا و سهوا و خطأ و هو قول الحشویة و کثیر من أصحاب الحدیث من العامة.

ثم اختلفوا فی وقت العصمة علی ثلاثة أقوال.

الأول أنه من وقت ولادتهم إلی أن یلقوا الله سبحانه و هو مذهب أصحابنا الإمامیة.

ص: 90


1- قال شیخنا الصدوق قدس اللّه روحه فی کتاب من لا یحضره الفقیه: و لیس سهو النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم کسهونا لان سهوه من اللّه عزّ و جلّ، و انما هو إسهاء لیعلم انه بشر مخلوق فلا یتخذ ربا و معبودا دونه، و لیعلم الناس بسهوه حکم السهو متی یسهوا، و سهونا عن الشیطان، و لیس للشیطان علی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و الأئمّة صلوات اللّه علیهم سلطان، انما سلطانه علی الذین یتولونه و الذین هم به مشرکون و علی من تبعه من الغاوین.

یا لغزش زبان باشد جایز می­داند. نوع سوم که به فتواها مربوط می­شود همه به جز گروه کمی از اهل تسنن بر جواز عمدی و سهوی خطاهایشان اجماع دارند و نوع چهارم در بیان مواردی است که در کارهایشان صورت می­پذیرد. و در این زمینه پنج قول وجود دارد:

اول: مذهب اصحاب امامیه است که معتقدند هیچ گناهی صغیره باشد یا کبیره، عمدی باشد یا از روی فراموشی یا به دلیل اشتباه در تأویل یا اسهاء - به سهو افکندن - از سوی خدا از آنان سرنمی­زند. تنها صدوق(1) و استادش محمد بن حسن بن ولید رحمهما الله اسهاء را جایز می دانند نه سهو را. زیرا سهو از سوی شیطان است - و اسهاء از رحمان -. در مورد ائمه مطهر علیهم السلام نیز همین نظر را دارند.

دوم: بنا بر قول بیشتر معتزله بر پیامبران جایز نیست گناهان کبیره انجام دهند، اما گناهان صغیره را می­توانند مرتکب شوند به شرطی که آن گناه مانند دزدیدن دانه یا لقمه پست و مشمئز­کننده نباشد و مرتکب شونده­اش به پستی و ضعف نسبت داده نشود.

سوم: بنا به قول ابو علی جبائی جایزنیستند عمدا گناه صغیره یا کبیره­ای انجام دهند. اما از روی تأویل - خطا در تأویل - یا سهوا اشکال ندارد مرتکب شوند.

چهارم: ایشان تنها از روی سهو یا اشتباه گناه می­کنند، اما به دلیل گناهان سهوی به خاطر قوّت شناخت و جایگاه والا و کثرت دلایلی که دارند مؤاخذه می­شوند. هر چند امتشان به خاطر گناهان سهوی مؤاخذه نمی­شوند. این نظر نظام، جعفر بن مبشر و پیروان ایشان است.

پنجم: بر آنان جایز است عمدی و سهوی یا از روی خطا گناهان کبیره یا صغیره­ای مرتکب شوند و این قول حشویه و بسیاری از اصحاب حدیث از عامه است.

سپس در مورد زمان عصمت انبیا بر سه قول اختلاف نظر کرده­اند:

اول: اینکه عصمتشان از زمان تولدشان است تا زمانی که با خداوند سبحان دیدار کنند، و این نظر اصحاب ما از امامیه است.

ص: 90


1- . شیخ ما، صدوق قدس الله روحه در کتاب «من لا یحضره الفقیه» می­گوید: سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم مانند سهو ما نیست چرا که سهو وی از جانب خداوند عزوجل است که به آن اسهاء (مورد فراموشی قرار دادن) گفته می­شود و برای آن است تا پیامبر بداند که بشری مخلوق است و نباید پروردگار و معبودی جز خدا داشته باشد. و برای اینکه مردم با سهو او بدانند که هر وقت چیزی را فراموش کنند حکم سهو چیست. سهو ما از شیطان است و شیطان بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه صلوات الله علیهم چیرگی ندارد. شیطان بر کسانی غلبه دارد که از او پیروی کرده و به خداوند شرک می­ورزند. شیطان بر گمراهانی چیرگی دارد که از او تبعیت می­کنند.

الثانی أنه من حین بلوغهم و لا یجوز علیهم الکفر و الکبیرة قبل النبوة و هو مذهب کثیر من المعتزلة.

الثالث أنه وقت النبوة و أما قبله فیجوز صدور المعصیة عنهم و هو قول أکثر الأشاعرة و منهم الفخر الرازی و به قال أبو هذیل و أبو علی الجبائی من المعتزلة.

إذا عرفت هذا فاعلم أن العمدة فیما اختاره أصحابنا من تنزیه الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام من کل ذنب و دناءة و منقصة قبل النبوة و بعدها قول أئمتنا سلام الله علیهم بذلک المعلوم لنا قطعا بإجماع أصحابنا رضوان الله علیهم مع تأیده بالنصوص المتظافرة حتی صار ذلک من قبیل الضروریات فی مذهب الإمامیة.

و قد استدل علیه أصحابنا بالدلائل العقلیة و قد أوردنا بعضها فی شرح کتاب الحجة و من أراد تفصیل القول فی ذلک فلیراجع إلی کتاب الشافی و تنزیه الأنبیاء و غیرهما من کتب أصحابنا و الجواب مجملا عما استدل به المخطئون من إطلاق لفظ العصیان و الذنب فیما صدر عن آدم علیه السلام هو أنه لما قام الدلیل علی عصمتهم نحمل هذه الألفاظ علی ترک المستحب و الأولی أو فعل المکروه مجازا و النکتة فیه کون ترک الأولی و مخالفة الأمر الندبی و ارتکاب النهی التنزیهی منهم مما یعظم موقعه لعلو درجتهم و ارتفاع شأنهم و لنذکر بعض ما احتج به المنزهون من الفریقین علی سبیل الإجمال و لهم فی ذلک مسالک.

الأول ما أورده السید المرتضی قدس الله سره فی کتاب تنزیه الأنبیاء حیث قال اعلم أن جمیع ما ننزه الأنبیاء علیهم السلام عنه و نمنع من وقوعه منهم یستند إلی دلالة العلم المعجز إما بنفسه أو بواسطة و تفسیر هذه الجملة أن العلم المعجز إذا کان واقعا موقع التصدیق لمدعی النبوة و الرسالة و جاریا مجری قوله تعالی له صدقت فی أنک رسولی و مؤد عنی فلا بد من أن یکون هذا المعجز مانعا من کذبه علی الله تعالی فیما یؤدیه لأنه تعالی لا یجوز أن یصدق الکذاب لأن تصدیق الکذاب قبیح کما أن الکذب قبیح فأما الکذب فی غیر ما یؤدیه و سائر الکبائر فإنما دل المعجز علی نفیها من حیث کان دالا

ص: 91

دوم: بسیاری از معتزلیان معتقدند از زمان بلوغ معصومند و قبل از نبوت جایز نیست کافر باشند یا گناه کبیره­ای انجام دهند.

سوم: در زمان پیامبری معصومند. اما قبل از آن صدور معصیت از آنان جایز است، و این قول بیشتر اشعریان از جمله فخر رازی است. از معتزلیان نیز ابوهذیل و ابوعلی جبایی چنین نظری دارند.

اگر این را فهمیدی، بدان نظر کلی اصحاب ما منزه دانستن پیامبران و ائمه علیهم السلام از هر گناه، پستی و نقص، قبل و بعد از زمان پیامبری است و قول ائمه ما سلام الله علیهم بر این نظر به اجماع اصحاب ما رضوان الله علیهم کاملا بر ما معلوم است و این نظر با روایات متعدد و هماهنگ، مؤید است، تا جایی که در مذهب امامیه از ضروریات است.

اصحاب ما با دلایل عقلی آن را ثابت کرده اند و بعضی از آن ها را در شرح کتاب الحجة آورده ایم. علاقه مندان به تفصیل و جزئیات این مطلب می توانند به کتاب الشافی و تنزیه الانبیاء و دیگر کتاب های اصحاب ما مراجعه کنند و جواب کوتاه و مختصر در خصوص استدلال کسانی که را خطا رفته­اند و لفظ عصیان (نافرمانی) و گناه را بر کار آدم علیه السلام اطلاق کرده­اند آن است که: زمانی که برای عصمت آنان دلیل آورده شد، این الفاظ را بر ترک مستحب و ترک اولی یا انجام کار مکروه مجازاً حمل می­کنیم. نکته اصلی در این نظر آن است که مطرح بودن مسأله ترک اولی و مخالفت با کار مستحبی و مرتکب شدن نهی تنزیهی از پیامبران، از جمله مواردی است که در مورد آنان بزرگ و گران است زیرا جایگاه آنان را رفیع و مقامشان بلند است. در اینجا بعضی از دلایل تنزیه کنندگان از دو گروه را به طور مختصر ذکر کنیم. آنان در این زمینه چند مسلک دارند:

اول: چیزی است که سید مرتضی قدس الله سره در کتاب تنزیه الأنبیاء روایت کرده است. او گفته است: بدان همه چیزهایی که پیامبران علیهم السلام را از آن منزه می دانیم و انجامش را بر آنان ممنوع می دانیم، بر پایه علم معجز است به طور بی­واسطه و یا با­واسطه. تفسیر این جمله چنین می شود: اگر علم معجز مورد تصدیق مدعی نبوت و رسالت واقع شود و جاری مجرای جایی باشد این سخن خدای متعال قرار گیرد: (راست گفتی که پیامبر و تأییدکننده من هستی) پس ناگزیر باید این معجزه مانع از دروغ گفتن او بر خداوند متعال در چیزی که مأمور به انجام آن است باشد. زیرا جایز نیست که خداوند متعال دروغگو را تصدیق کند زیرا همان طور که دروغ زشت است، تصدیق دروغگو نیز زشت است. اما در باره دروغ در غیر از وظیفه ابلاغ پیامبری و دیگر گناهان کبیره - باید گفت - معجزه بر نفی چنین اموری دلالت دارد زیرا معجزه بر این دلالت دارد

ص: 91

علی وجوب اتباع الرسول و تصدیقه فیما یؤدیه و قبوله منه لأن الغرض فی بعثة الأنبیاء علیهم السلام و تصدیقهم بالأعلام المعجزة هو أن یمتثل بما یأتون به فما قدح فی الامتثال و القبول و أثر فیهما یجب أن یمنع المعجز منه فلهذا قلنا إنه یدل علی نفی الکذب و الکبائر عنهم فی غیر ما یؤدونه بواسطة و فی الأول یدل بنفسه.

فإن قیل لم یبق إلا أن یدلوا (1)علی أن تجویز الکبائر یقدح فیما هو الغرض بالبعثة من القبول و الامتثال قلنا لا شبهة فی أن من نجوز علیه کبائر المعاصی و لا نأمن منه الإقدام علی الذنوب لا تکون أنفسنا ساکنة إلی قبول قوله و استماع وعظه سکونها إلی من نجوز علیه شیئا من ذلک و هذا هو معنی قولنا إن وقوع الکبائر ینفر عن القبول و المرجع فیما ینفر و لا ینفر إلی العادات و اعتبار ما یقتضیه و لیس ذلک مما یستخرج بالأدلة و المقاییس و من رجع إلی العادة علم ما ذکرناه و أنه من أقوی ما ینفر عن قبول القول و أن حظ الکبائر فی هذا الباب إن لم یزد عن حظ السخف و المجون و الخلاعة (2)لم ینقص منه.

فإن قیل أ لیس قد جوز کثیر من الناس علی الأنبیاء علیهم السلام الکبائر مع أنهم لم ینفروا عن قبول أقوالهم و العمل بما شرعوه من الشرائع و هذا ینقض قولکم إن الکبائر منفرة قلنا هذا سؤال من لم یفهم ما أوردنا لأنا لم نرد بالتنفیر ارتفاع التصدیق و أن لا یقع امتثال الأمر جملة و إنما أردنا ما فسرناه من أن سکون النفس إلی قبول قول من یجوز ذلک علیه لا یکون علی حد سکونها إلی من لا نجوز ذلک علیه و إنا مع تجویز الکبائر نکون أبعد من قبول القول کما أنا مع الأمان من الکبائر نکون أقرب إلی القبول و قد یقرب من الشی ء ما لا یحصل الشی ء عنده کما یبعد عنه ما لا یرتفع عنده. أ لا تری أن عبوس الداعی للناس إلی طعامه و تضجره و تبرمه (3)منفر فی العادة

ص: 92


1- فی المصدر: تدلوا. م.
2- السخف: رقة العقل و نقصانه. مجن مجونا: مزح و قل حیاؤه کانه صلب وجهه، فهو ماجن. خلع خلاعة: انقاد لهواه و تهتک. استخف.
3- التبرم: التضجر و السأمة.

که باید از رسول تبعیت و او را در آنچه آورده است تصدیق کرد و از او پذیرفت، زیرا هدف از بعثت انبیا و تصدیق ایشان با اعلام معجزه، آن است که به آنچه ایشا می­آورند عمل - امتثال امر - کند، پس آنچه را که به این امتثال و پذیرش آسیب می­رساند و در آن دو اثر می­گذارد، باید معجزه از او منع شود؛ و به این دلیل گفتیم اعجاز دلیلی است بر نفی دروغ و گناهان کبیره از آنان در غیر آنچه به واسطه انجام می دهند و در اول، بر خودش دلالت می­کند.

پس اگر گفته شود: تنها راهی که باقی می­ماند این است که استدلال کنند: تجویز ارتکاب به گناهان کبیره به هدف بعثت یعنی پذیرش و فرمانبری خلل وارد می کند، می گوییم شبهه ای نیست بر اینکه کسی که مجوز ارتکاب به گناهان کبیره به او بدهیم و از ارتکابش به گناه آسوده و مطمئن نباشیم، نفس ما برای پذیرش سخنان و گوش دادن به موعظه های او آسوده نیست مثل آرامش در برابر کسی که چیزی از آن را بر او تجویز می­کنیم، و این همان معنای سخن ماست که: وقوع گناهان کبیره باعث اجتناب از پذیرش سخنان او می شود و برای تشخیص کراهت داشتن و نداشتن آن باید به عادت ها و اعتبار آنچه اقتضا می­کند رجوع کرد و این با دلایل و معیارها استخراج نمی شود و کسی که به عادت رجوع کند، منظور ما را می فهمد و این مورد از مواردی است که باعث اجتناب از پذیرش قول می­شود و سهم ارتکاب گناهان کبیره در این باب اگر از سهم سبک مغزی و فسق و فجور بیشتر نباشد از آن کمتر نیست.

و اگر گفته شود: آیا این­گونه نیست که بسیاری از مردم ارتکاب گناهان کبیره را برای انبیا جایز می­دانند و در عین حال از پذیرش سخنانشان و عمل به شرایع آن ها اجتناب نمی کنند؟ و این با سخن شما که گناهان کبیره دوری و کراهت ایجاد می کند متناقض است. در پاسخ می گوییم این سؤال برای کسی مطرح می شود که منظور ما را نفهمیده باشد زیرا منظور ما از کراهت یا اجتناب، رد تصدیق و این که امتثال امر در همه امور صورت نگیرد نیست بلکه فقط قصدمان از این تفسیر این بود که آرامش خاطر نفس در برابر کسی که اجازه ارتکاب داشته باشد به اندازه کسی که ارتکاب را برای او جایز نمی­دانیم نیست. و ما با تجویز ارتکاب گناهان کبیره دورتر از قبول قول هستیم همچنان که با امان از ارتکاب گناهان کبیره، به پذیرفتن نزدیک تر هستیم می پذیریم، و گاهی به چیز نزدیک می­شود آنچه که آن چیز نزد آن حاصل نمی­شود، همچنان که آنچه که از آن چیز برکنار نمی­شود از آن دور می­شود. آیا ندیدی کسی که با ترش­رویی و اخم مردم را به غذای خود دعوت کند معمولا کسی

ص: 92

عن حضور دعوته و تناول طعامه و قد یقع مع ما ذکرناه الحضور و التناول و لا یخرجه من أن یکون منفرا و کذلک طلاقة وجهه و استبشاره و تبسمه یقرب من حضور دعوته و تناول طعامه و قد یرتفع الحضور مع ما ذکرناه و لا یخرجه من أن یکون مقربا فدل علی أن المعتبر فی باب المنفر و المقرب ما ذکرناه دون وقوع الفعل المنفر عنه أو ارتفاعه.

فإن قیل فهذا یقتضی أن الکبائر لا تقع منهم فی حال النبوة فمن أین أنها لا تقع منهم قبل النبوة و قد زال حکمها بالنبوة المسقطة للعقاب و الذم و لم یبق وجه یقتضی التنفیر قلنا الطریقة فی الأمرین واحدة لأنا نعلم أن من نجوز علیه الکفر و الکبائر فی حال من الأحوال و إن تاب منه و خرج من استحقاق العقاب به لا نسکن إلی قبول قوله مثل سکوننا إلی من لا نجوز ذلک علیه فی حال من الأحوال و لا علی وجه من الوجوه و لهذا لا یکون حال الواعظ لنا الداعی إلی الله تعالی و نحن نعرفه مقارفا للکبائر مرتکبا لعظیم الذنوب و إن کان قد فارق جمیع ذلک و تاب منه عندنا و فی نفوسنا کحال من لم یعهد منه إلا النزاهة و الطهارة و معلوم ضرورة الفرق بین هذین الرجلین فیما یقتضی السکون و النفور و لهذا کثیرا ما یعیر الناس من یعهدون منه القبائح المتقدمة بها و إن وقعت التوبة منها و یجعلون ذلک عیبا و نقصا و قادحا و مؤثرا و لیس إذا کان تجویز الکبائر قبل النبوة منخفضا عن تجویزها فی حال النبوة و ناقصا عن رتبته فی باب التنفیر وجب أن لا یکون فیه شی ء من التنفیر لأن الشیئین قد یشترکان فی التنفیر و إن کان أحدهما أقوی من صاحبه أ لا تری أن کثیر السخف و المجون و الاستمرار علیه و الانهماک فیه منفر لا محالة و أن القلیل من السخف الذی لا یقع إلا فی الأحیان و الأوقات المتباعدة منفر أیضا و إن فارق الأول فی قوة التنفیر و لم یخرجه نقصانه فی هذا الباب عن الأول من أن یکون منفرا فی نفسه.

فإن قیل فمن أین أن الصغائر لا تجوز علی الأنبیاء علیهم السلام فی حال النبوة و قبلها قلنا الطریقة فی نفی الصغائر فی الحالین هی الطریقة فی نفی الکبائر فی الحالین عند التأمل لأنا کما نعلم أن من نجوز کونه فاعلا لکبیرة متقدمة قد تاب منها و أقلع عنها و لم یبق معه شی ء من استحقاق عقابها و ذمها لا یکون سکوننا إلیه سکوننا (1)إلی من لا نجوز ذلک

ص: 93


1- فی المصدر: کسکوننا إلی من لا یجوز علیه ذلک، کذلک نعلم ان من یجوز علیه اه. م.

در دعوتش حضور نیافته و غذایش را نمی­خورد و ممکن است با وجود آنچه که گفتیم بر سفره اش حاضر شود و از غذایش بخورد، اما از کراهت او نمی کاهد. همچنین گشاده رویی و شادی و لبخند، پذیرش دعوت (مهمانی) او و خوردن غذایش را راحت تر و نزدیک تر می کند و ممکن با آنچه ذکر کردیم حضوری در کار نباشد و این موضوع، او را از مقرّب بودن خارج نمی­کند. بنابراین ملاک در باب کراهت (اجتناب) و نیز مقرّب بودن، چیزی است که ذکر کردیم نه واقع شدن عمل مورد کراهت یا واقع نشدن آن. و اگر این طور گفته شود: این مسأله اقتضا می­کند که در حالت نبوت، گناه کبیره از آنان سر نزند. پس از کجا معلوم که قبل از پیامبری مرتکب نشونددر حالی که حکم آن با نبوتی که ساقط کننده مجازات و نکوهش است زائل شده و وجهی که کراهت را ایجاب کند باقی نمانده است؟ می­گوییم: شیوه در هر دو، یکی است، زیرا می دانیم که اگر کسی در هر صورت، کفر و گناهان کبیره را برای او تجویز کنیم هر چند توبه کند و مستوجب عقاب آن نباشد، به قبول سخن او، به اندازه کسی که در هیچ صورت و به هیچ وجه من الوجوه اجازه ارتکاب به او داده نشده، راضی نمی­شویم. و به همیین دلیل حال واعظ و دعوت کننده به خدای تعالی -در حالی که ما می دانیم او مرتکب گناهان بزرگی شده هرچند که از آن ها دست شسته و توبه کرده باشد- با وضعیت موعظه گری که تنها پاکی و طهارت از او دیده ایم یکسان نیست. و ضرورت اختلاف بین این دو فرد به خاطر حالت آرامش و انزجاری که اقتضا می­کند، واضح است. لذا می­بینیم بسیاری از مردم بر کسی که سوء پیشینه داشته باشد

هرچند توبه کند، عیب و نقص می گیرند و آن را عیب و نقص و مُخلّ و مؤثر می دانند و این گونه نیست که اگر تجویز گناهان کبیره قبل از نبوت کمتر از تجویز آن در حال نبوت باشد و از مقدار کراهت و اجتناب آن بکاهد واجب باشد که چیزی از کراهت در آن نباشد، زیرا این دو در تنفیر و ایجاد کراهت مشترکند، اگرچه یکی از آنها از دیگری قوی­تر است. مگر نمی­بینی که فردی که فسق و فجور زیادی انجام می­دهد و بر آن استمرار دارد و در آن غرق شده است ناگزیر مورد کراهت قرار می­گیرد و همانا مقدار اندکی از سبک­سری (گناه) که بعضی وقتها و با فاصله­ زیاد انجام می­گیرد نیز ایجاد کراهت می­کند و فرق آندو در مقدار و شدت ایجاد کراهت است و اندک بودن کراهت در وجه دوم، او را از وجه اول در این زمینه جدا نمی­کند و باعث نمی­شود به خودی خود مورد کراهت نباشد.

اگر گفته شود: از کجا معلوم که گناهان صغیره در زمان نبوت و پیش از آن بر انبیا جایز نباشد؟ می­گوییم: وقتی تأمل کنیم درمی­یابیم که شیوه در نفی گناهان صغیره در این دو حالت، همان شیوه در نفی گناهان کبیره در این دو حالت است، زیرا چنان که می­دانیم آرامش ما نسبت به کسی که تجویز می­کنیم انجام دهنده گناه کبیره­ای در گذشته باشد که از آن توبه کرده و از آن دست کشیده است و چیزی از استحقاق مجازات و نکوهش به خاطر آن برای او باقی نمانده است مانند آرامش ما نسبت به کسی که این تجویز را برای او نمی­کنیم نیست.

ص: 93

علیه فکذلک أن من نجوز علیه من الأنبیاء علیهم السلام أن یکون مقدما علی القبائح مرتکبا للمعاصی فی حال نبوته أو قبلها و إن وقعت مکفرة لا یکون سکوننا إلیه سکوننا (1)إلی من نأمن منه کل القبائح و لا نجوز علیه فعل شی ء منها انتهی ما أردنا إیراده من کلامه قدس الله روحه. (2)أقول لا یخفی علیک أن من جوز صدور الصغائر عن الأنبیاء و لو نفی صدور الخسیسة منها یلزمه تجویز أکثر الذنوب و عظائمها علیهم بل لا فرق کثیرا بینه و بین من یجوّز جمیعها إذ الکبائر علی ما رووه عن النبی صلی الله علیه و آله سبع و رووا عن ابن عمر أنه زاد فیها اثنتین و عن ابن مسعود أنه زاد علی قول ابن عمر ثلاثة و لا شک أن کثیرا من عظائم الذنوب التی سوی ما ذکروه لیست من الصغائر الخسیسة کسرقة درهم و التطفیف بحبة فیلزمهم تجویز ما لم یکن من الصنفین المذکورین کالاشتغال بأنواع المعازف و الملاهی و ترک الصلاة و أصناف المعاصی التی تقارفها ملوک الجور علی رءوس الأشهاد و فی الخلوات فهؤلاء أیضا مخطئون للأنبیاء و لکن فی لباس التنزیه و لا یرتاب عاقل فی أن من هذا شأنه لا یصلح لرئاسة الدین و الدنیا و أن النفوس تتنفر عنه بل لا یجوز أحد أن یکون مثله صالحا لأن یکون واعظا و هادیا للخلق فی أدنی قریة فکیف یجوز أن یکون ممن قال تعالی فیهم اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ (3)و إذا ثبت بطلان هذا النوع من التنزیه أمکن التمسک فی إثبات ما ذهب إلیه أصحابنا من تنزههم صلوات الله علیهم عن کل منقصة و لو علی سبیل السهو و النسیان من حین الولادة إلی الوفاة بالإجماع المرکب و لا یضر خروج شاذ من المعروفین من أصحابنا بعد تحقیق الإجماع.

الثانی أنه لو صدر عن النبی ذنب لزم اجتماع الضدین و هما وجوب متابعته و مخالفته أما الأول فللإجماع و لقوله تعالی قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ (4)و إذا ثبت فی حق نبینا صلی الله علیه و آله ثبت فی حق باقی الأنبیاء لعدم

ص: 94


1- فی المصدر: کسکوننا. م.
2- تنزیه الأنبیاء: 4- 6. م.
3- الحجّ: 75.
4- آل عمران: 31.

همچنان که پیامبری که پیشینه انجام زشتی ها و ارتکاب گناهان را در زمان نبوت یا قبل از آن داشته باشد، هرچند توبه کند آرامش و اطمینان ما به او در مقایسه با کسی که او را از همه زشتی ها مصون بدانیم و انجام هیچ خطایی را برای او تجویز نمی­کنیم یکسان نیست. سخن شیخ قدس الله روحه تا آنجا که قصد داشتیم آن را ذکر کنیم به پایان رسید.(1)

می گویم: بر تو پوشیده نماند که کسی که صدور گناه صغیره را برای انبیا تجویز می­کند هرچند صدور مقدار اندکی از آن را نفی کند باید بیشتر گناهان و گناهان کبیره را برای آنان تجویز کند و فرق زیادی بین او و کسی که ارتکاب همه

گناهان را تجویز می­کند نیست. زیرا طبق آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است گناهان کبیره هفت تاست و از ابن عمر روایت شده که دو تا را اضافه کرد، و از ابن مسعود روایت شده سه تای دیگر به قول ابن عمر اضافه کرد.

و هیچ شکی نیست که بسیاری از گناهان کبیره غیر از آنچه آنان ذکر کرده­اند از گناهان صغیره کوچکی مانند دزدیدن درهم یا کم فروشی یک دانه نیست. پس باید آنچه که از این دو قسم مذکور نباشد را تجویز کنند مثل مشغول بودن به انواع ساز و آلات لهو و لعب و ترک نماز و انواع گناهانی که پادشاهان ظالم علنی و در خلوت مرتکب می شوند. پس اینها باید بر انبیا عیب بگیرند اما در لباس تنزیه؛ و در این صورت هیچ عاقلی شک ندارد که چنین فردی برای ریاست دین و دنیا صالح نیست و مردم از او دوری می کنند و کراهت دارند و هیچ کس تجویز نمی­کند که چنین شخصی نصیحت گر و هدایت کننده مردم در کوچکترین ده باشد پس چگونه ممکن است جزء کسانی باشد که خداوند تعالی درباره آن ها گفته «خداوند از فرشتگان و از مردم فرستادگانی را برمی­گزیند»(2) اگر بطلان این گونه تنزیه ثابت شود، در اثبات گفته اصحاب ما در مورد منزه دانستن انبیاء صلوات الله علیهم از هر نقصی از روی سهو یا فراموشی، از زمان تولد تا مرگ، امکان تمسک به اجماع مرکب وجود دارد و خارج شدن تعداد کمی از اصحاب معروف ما از این قاعده بعد از تحقق اجماع، خلل و ضرری نمی رساند.

دوم: اگر از پیامبری گناهی سر بزند، مستلزم اجتماع ضدین است. و آن دو ضد، وجوب پیروی از او و مخالفت با اوست. اما اولی بنابر نظر اجماع و برای سخن خداوند تعالی «بگو اگر خدا را دوست دارید پس از من اطاعت کنید که در این صورت خدا شما را دوست خواهد داشت»(3)

و اگر در مورد پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شود، در مورد دیگر انبیاء نیز اثبات می شود زیرا

ص: 94


1- . تنزیه الأنبیاء : 4-6
2- . حج / 75
3- . آل عمران/ 31

القائل بالفرق و أما الثانی فلأن متابعة المذنب حرام الثالث أنه لو صدر عنه ذنب لوجب منعه و زجره و الإنکار علیه لعموم أدلة الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و لکنه حرام لاستلزام إیذائه المحرم بالإجماع و لقوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (1)الرابع أنه لو أقدم علی الفسق لزم أن یکون مردود الشهادة لقوله تعالی إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا (2)و للإجماع علی عدم قبول شهادة الفاسق فیلزم أن یکون أدون حالا من آحاد الأمة مع أن شهادته تقبل فی الدین القویم و هو شاهد علی الکل یوم القیامة قال الله تعالی لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً (3)الخامس أنه یلزم أن یکونوا أقل درجة من عصاة الأمة فإن درجاتهم فی غایة الرفعة و الجلالة و نعم الله سبحانه بالاصطفاء علی الناس و جعلهم أمناء علی وحیه و خلفاء فی عباده و بلاده و غیر ذلک علیهم أتم و أبلغ فارتکابهم المعاصی و الإعراض عن أوامر ربهم و نواهیه للذة فانیة أفحش و أشنع من عصیان هؤلاء و لا یلتزمه عاقل.

السادس أنه یلزم استحقاقه العذاب و اللعن و استیجابه التوبیخ و اللوم لعموم قوله تعالی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ (4)و قوله تعالی أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5)و هو باطل بالضرورة و الإجماع.

السابع أنهم کانوا یأمرون الناس بطاعة الله فهم لو لم یطیعوا لدخلوا تحت قوله تعالی أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (6)و اللازم باطل بالإجماع و لکونه من أعظم المنفرات فإن کل واعظ لم یعمل بما یعظ الناس به لا یرغب الناس فی الاستماع منه و حضور مجلسه و لا یعبئون بقوله.

الثامن أنه تعالی حکی عن إبلیس قوله فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا

ص: 95


1- الأحزاب: 57.
2- الحجرات: 6.
3- البقرة: 143.
4- النساء: 14.
5- هود: 18.
6- البقرة: 44.

کسی بین آن­ها تفاوتی قائل نشده است. و اما دومی به دلیل اینکه پیروی از گناه­کار حرام است.

سوم: این که اگر گناهی از او سر بزند، با توجه به عموم ادله امر به معروف و نهی از منکر واجب است که او منع شود و جلوی اوگرفته شود، و مورد انکار قرار گیرد، اما این کار حرام است، زیرا مستلزم آزار رساندن به انبیاست طبق نظر اجماع و این آیه قرآن «بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است» حرام است.(1)

چهارم: اگر مرتکب فسق شد، لازم می نماید که شهادت او مردود باشد. زیرا خداوند می فرماید: «اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید»(2) و نیز برای اجماع بر عدم قبول شهادت فاسق. پس لازم می­آید از آحاد امت پایین­تر باشد با اینکه شهادت او در دین استوار پذیرفته می­شود و او روز قیامت بر همه، شاهد و گواه است. خداوند تعالی می فرماید: «تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد».(3)

پنجم: لازم است درجه­ای کمتری از درجه نافرمایان امت را داشته باشند. اما آنان دارای عالی ترین درجه و مرتبه از بزرگی و شکوه هستند و خداوند سبحان با گزینش آن ها بر مردم و قرار دادن آنان به عنوان امین وحی خود و جانشینانش بر بندگان و سرزمینش و غیره قرار داد، نعمت را بر ایشان تمام کرد و به نهایت رساند، پس ارتکاب گناهان توسط ایشان و دوری و نافرمانی آنان از اوامر و نواهی پروردگارشان برای رسیدن به لذت فانی، زشت­تر و شنیع­تر از عصیان و نافرمانی اینان است و عاقل چنین چیزی را نمی پذیرد.

ششم: مستلزم این است که ایشان مستحق عذاب، نفرین، توبیخ و سرزنش باشند به خاطر عموم این فرموده خدای تعالی: «و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید وی را در آتشی درآورد که همواره درآن خواهد بود و برای او عذابی خفت آور است».(4)

و فرموده خداوند: «هان لعنت خدا بر ستمگران باد»(5) زیر سؤال می رود و این بنا به ضرورت و اجماع، باطل است.

هفتم: آنان مردم را به فرمان خداوند فرا می خوانند و اگر خودشان از آن نافرمانی کنند، مشمول این آیه می شوند «آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید آیا [هیچ] نمی اندیشید»(6)

و آنچه لازم می­آید به اجماع، باطل است، چرا که این مسأله از بزرگ­ترین امور ناپسند است و اینکه واعظی که خود به آنچه مردم را به آن پند و اندرز می دهد عمل نکند، مردم نیز به گوش دادن سخنان او و حضور در جلسات او بی میل می شوند و به سخنانش اهمیت نمی دهند.

هشتم: خداوند متعال از زبان ابلیس می گوید: «[شیطان] گفت پس به عزت تو سوگند که همگی را جدا از راه به در می برم* مگر

ص: 95


1- . احزاب / 57
2- . حجرات / 6
3- . بقره / 143
4- . نساء / 14
5- . هود / 18
6- . بقره / 44

عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (1)فلو عصی نبی لکان ممن أغواه الشیطان و لم یکن من المخلصین مع أن الأنبیاء من المخلصین للإجماع و لأنه تعالی قال وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ (2)و إذا ثبت وجوب العصمة فی البعض ثبت فی الکل لعدم القائل بالفرق.

التاسع أنه یلزم أن یکون من حزب الشیطان و قال الله تعالی أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (3)و لا یقول به إلا الخاسرون.

العاشر أن الرسول أفضل من الملک لقوله تعالی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ (4)و أفضلیة البعض یدل علی أفضلیة الکل للإجماع المرکب و لو صدرت المعصیة عنه لامتنع کونه أفضل لقوله تعالی أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ (5)الحادی عشر النبی لو کان غاصبا لکان من الظالمین و قد قال الله تعالی لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (6)قال الرازی فی تفسیره المراد بهذا العهد إما عهد النبوة أو عهد الإمامة فإن کان المراد عهد النبوة ثبت المطلوب و إن کان المراد عهد الإمامة فکذلک لأن کل نبی لا بد أن یکون إماما یؤتم به و یقتدی به فالآیة علی جمیع التقدیرات تدل علی أن النبی لا یکون مذنبا.

الثانی عشر أنه تعالی قال وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (7)و الأنبیاء من ذلک الفریق بالاتفاق و قد ذکروا وجوها أخر و فیما ذکرناه کفایة لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ و أما الجواب عن حجج المخطئة فسنذکر فی کل باب ما یناسبه إن شاء الله تعالی.

ص: 96


1- ص: 82 و 83.
2- ص: 45- 47.
3- المجادلة: 19.
4- آل عمران: 33.
5- ص: 28.
6- البقرة: 124.
7- سبا: 20.

آن بندگان پاکدل تو را»(1) پس اگر پیامبری نافرمانی کند، از جمله کسانی خواهد بود که شیطان او را فریب داده و از مخلصان نخواهد بود. با اینکه پیامبران بنابر اتفاق اجماع و سخن خداوند تعالی «و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را که نیرومند و دیده ور بودند به یادآور* ما آنان را با موهبت ویژه ای که یادآوری آن سرای بود خالص گردانیدیم* و آنان در پیشگاه ما جدا از برگزیدگان نیکانند»(2)

از مخلصان هستند و اگر وجوب عصمت برای برخی ثابت شود، برای همه ثابت می شود، زیرا کسی به تفاوت قائل نیست.

نهم: اینکه باید از گروه و دسته شیطان باشد و خداوند متعال فرمود: «آگاه باش که حزب شیطان همان زیان­کارانند»(3)

و فقط زیان کاران این را می گویند.

دهم: اینکه پیامبران از فرشتگان برترند. به دلیل قول خداوند که می فرماید: «به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان

برتری داده است»(4)

و برتر بودن برخی، بنابر اجماع مرکب، بر برتر بودن همه دلالت می کند و اگر معصیتی از او سر بزند، برتر بودن از او سلب می شود. خداوند می فرماید: «یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم».(5)

یازدهم: اگر پیامبر غاصب باشد از ظالمین است و خداوند متعال فرموده است: «پیمان من به بیدادگران نمی رسد».(6)

رازی در تفسیر خود می گوید: مراد از عهد، یا عهد و پیمان نبوت یا امامت است. اگر منظور عهد نبوت باشد، مراد، محقق می شود و اگر منظور عهد امامت باشد نیز چنین است. زیرا هر پیامبری باید امام باشد که امام قرار داده شود و به او اقتدا شود. پس آیه با همه فرض ها نشانه این است که پیامبر گناهکار نمی­شود.

دوازدهم: خداوند می فرماید: «و قطعا شیطان گمان خود را در مورد آن­ها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند»(7) و ابنیاء همگی به اتفاق جزو این دسته هستند. و وجوه دیگری ذکر کرده­اند ولی آنچه آورده ایم برای کسی که قلبی داشته باشد و یا گوش فرادهد کافی است و او آگاه است. اما پاسخ همه دلایل اشتباه را ان­شاء­الله تعالی در هر بابی که به آن مربوط است خواهیم آورد.

ص: 96


1- . ص / 82 و 83
2- . ص / 45-47
3- . مجادله / 19
4- . آل عمران / 33
5- . ص / 28
6- . بقره / 124
7- . سبا / 20

أبواب قصص آدم و حواء و أولادهما صلوات الله علیهما

باب 1 فضل آدم و حواء و علل تسمیتهما و بعض أحوالهما و بدء خلقهما و سؤال الملائکة فی ذلک

الآیات

البقرة: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ* وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ* قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»(30-33)

النساء: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً»(1)

الرحمن: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ»(14)

تفسیر

إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قال البیضاوی الخلیفة من یخلف غیره و ینوب منابه و التاء للمبالغة قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها تعجب من أن یستخلف لعمارة الأرض و إصلاحها مَنْ یُفْسِدُ فِیها أو یستخلف مکان أهل الطاعة أهل المعصیة و استکشاف عما خفی علیهم من الحکمة التی بهرت تلک المفاسد (1)و استخبار عما یرشدهم و یزیح شبهتهم (2)و لیس باعتراض علی الله و لا طعن فی بنی آدم علی وجه الغیبة فإنهم أعلی من أن یظن بهم ذلک و إنما عرفوا ذلک بإخبار من الله أو تلق من اللوح المحفوظ أو استنباط عما رکز فی عقولهم أن العصمة من خواصهم أو قیاس لأحد الثقلین علی الآخر (3)وَ نَحْنُ

ص: 97


1- أی غلبت تلک المفاسد.
2- أی یزیل شبهتهم.
3- او لما عرفوا من حال من کان قبلهم من نوع الإنسان علی احتمال.

أبواب قصه های آدم و حوا و فرزندان آنان صلوات الله علیهما

باب اول : برتری آدم و حوا و دلایل نام گذاریشان و بعضی از احوالاتشان، شروع آفرینش ایشان و پرسش فرشتگان در این زمینه

آیات

- وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ * وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَ-ؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * قَالُواْ سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (32) قَالَ یَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ.(1)

{و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم فرمود من چیزی می دانم که شما نمی دانید* و [خدا] همه [معانی] نام­ها را به آدم آموخت سپس آن­ها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود اگر راست می گویید از اسامی اینها به من خبر دهید* گفتند منزهی تو ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته ای هیچ دانشی نیست تویی دانای حکیم* فرمود ای آدم ایشان را از اسامی آنان خبر ده و چون [آدم] ایشان را از اسماءشان خبر داد فرمود آیا به شما نگفتم که

من نهفته آسمان­ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید می دانم}

- یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرًا وَنِسَاء.(2)

{ ای مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز ] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد پروا دارید}

- خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ کَالْفَخَّارِ.(3)

{انسان را از گل خشکیده ای سفال مانند آفرید}

تفسیر

«من در زمین جانشینی خواهم گماشت» بیضاوی می گوید: خلیفه کسی است که جانشین دیگری است و به جای او می نشیند و تاء آن برای مبالغه است. «گفتند آیا قرار می­دهی در آن» تعجب از این که - به جای آن که - کسی بر زمین بنشیند که آن را اصلاح کند «کسی که در زمین فساد کند» یا اهل گناه به جای مردم فرمانبردار بنشینند و آشکارساختن حکمتی که بر آن مفاسد غلبه داشته و بر آنان مخفی و پوشیده است و کسب اطلاع از آنچه آنان را ارشاد کرده و شبهاتشان را از بین ببرد، و این، اعتراض به خداوند یا اعتراض به بنی آدم به صورت غائب نیست بلکه آنان برتر از آنند که چنین گمانی به آن ها شود. آن ها این مطلب را یا از طریق خبر دادن خداوند به آنان و یا با دریافت از لوح محفوظ فهمیده­اند. شاید هم استنباط آنان برگرفته از چیزی است که در ذهنشان حک شده بود؛ مبنی بر اینکه عصمت تنها مختص به خودشان است یا قیاس یکی از ثقلین بر دیگری است. «و حال آنکه

ص: 97


1- . بقره/ 30-33
2- . نساء/ 1
3- . الرحمن/ 14

نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ حال مقررة لجهة الإشکال و کأنهم علموا أن المجعول خلیفة ذو ثلاث قوی علیها مدار أمره شهویة و غضبیة تؤدیان به إلی الفساد و سفک الدماء و عقلیة تدعوه إلی المعرفة و الطاعة و نظروا إلیها مفردة و قالوا ما الحکمة فی استخلافه و هو باعتبار تینک القوتین لا تقتضی الحکمة إیجاده فضلا عن استخلافه و أما باعتبار القوة العقلیة فنحن نقیم بما یتوقع منها سلیما عن معارضة تلک المفاسد و غفلوا عن فضیلة کل واحدة من القوتین إذا صارت مهذبة مطواعة للعقل متمرنة علی الخیر کالعفة و الشجاعة و مجاهدة الهوی و الإنصاف و لم یعلموا أن الترکیب یفید ما یقصر عنه الآحاد کالإحاطة بالجزئیات و استنباط الصناعات و استخراج منافع الکائنات من القوة إلی الفعل الذی هو المقصود من الاستخلاف و إلیه أشار تعالی إجمالا بقوله قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ و التسبیح تبعید الله عن السوء و کذلک التقدیس و بِحَمْدِکَ فی موضع الحال أی متلبسین بحمدک علی ما ألهمتنا معرفتک و وفقتنا لتسبیحک وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها إما بخلق علم ضروری بها فیه أو إلقاء فی روحه و لا یفتقر إلی سابقة اصطلاح لیتسلسل و الاسم ما یکون علامة للشی ء و دلیلا یرفعه إلی الذهن من الألفاظ و الصفات و الأفعال و استعماله عرفا فی اللفظ الموضوع لمعنی سواء کان مرکبا أو مفردا مخبرا عنه أو خبرا أو رابطة بینهما و اصطلاحا فی المعنی المعروف و المراد فی الآیة إما الأول أو الثانی و هو یستلزم الأول لأن العلم بالألفاظ من حیث الدلالة متوقف علی العلم بالمعانی و المعنی أنه تعالی خلقه من أجزاء مختلفة و قوی متباینة مستعدا لإدراک أنواع المدرکات من المعقولات و المحسوسات و المتخیلات و الموهومات و ألهمه معرفة ذوات الأشیاء و خواصها و أسمائها و أصول العلم و قوانین الصناعات و کیفیة آلاتها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ الضمیر للمسمیات المدلول علیها ضمنا فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ تبکیت لهم (1)و تنبیه علی عجزهم عن أمر الخلافة فإن التصرف و التدبیر و إقامة المعدلة قبل تحقق المعرفة و الوقوف علی مراتب الاستعدادات و قدر الحقوق محال و لیس بتکلیف لیکون من باب التکلیف بالمحال إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی زعمکم أنکم أحقاء بالخلافة لعصمتکم أو أن خلقهم و استخلافهم و هذه صفتهم لا یلیق

ص: 98


1- التبکیت: الغلبة بالحجة. التعنیف و التقریع.

ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم» جمله حالیه­ای است که دلیل اشکال وارد کردن را تقریر می­کند. گویا آن ها دانسته اند کسی که خلیفه قرار داده می­شود دارای سه نوع قوه است که محور کار او قرار می­گیرد. از جمله قوه شهویه و غضبیه است که به فساد و خونریزی منجر می شود و قوه عقلیه که او را به شناخت و اطاعت دعوت می کند.

آنان تنها به این قوه نگاه کرده وگفتند: حکمت جانشین شدن او چیست؟ در حالی که با اتکا به این دو قوه، حکمت اقتضا نمی­کند که خلق شود چه رسد به این که به جانشینی برگزیده شود. اما به اعتبار قوه عقلیه: پس ما آن­طور که انتظار می رود و بدون معارضه آن مفاسد، به آن می پردازیم. آنان از فضیلت هر یک از آن دو قوه زمانی که تهذیب یافته و پیرو عقل و مزین به خوبی­هایی چون عفت، شجاعت، مبارزه با هوا و هوس، انصاف شوند غفلت کرده اند و نفهمیده اند که ترکیب، مزیتی دارد که تک تک، آن ارزش را ندارد مانند احاطه به جزئیات و استنباط صناعات و از قوه به فعل درآوردن منافع کائنات که هدف و مقصود از جانشین کردن و استخلاف است. و خداوند متعال در این آیه به اجمال اشاره ای به آن فرموده است: «گفت من می­دانم چیزی را که شما نمی­دانید» و تسبیح یعنی بعید دانستند خداوند از زشتی. تقدیس نیز چنین است و «با ستایش تو» حال واقع شده است و یعنی در حالی­که لباس حمد تو را بر تن کرده­ایم با آنچه که از شناخت خود به ما الهام کردی و ما را به تنزیه و تسبیح خویش موفق ساختی. «و [خدا] همه [معانی] نام­ها را به آدم آموخت» یا با آفرینش علم ضروری به آن در او یا القاء کردن در روحش. و به پیشینه اصطلاحی که تسلسلش را بیان کند نیاز ندارد. و اما اسم: آنچه که علامت چیزی است و راهنمایی است که الفاظ، صفات و افعال را به ذهن می رساند، و کاربرد عرفی آن، در لفظی است که برای معنایی وضع شده است. چه مرکب باشد یا مفردی که از آن خبر می­دهد یا خبر یا رابط بین آن دو. و کاربرد اصطلاحی آن در معنای شناخته شده است. مقصود از آن در آیه یا اولی است یا دومی که البته آن هم مستلزم اولی است، زیرا از نظر دلالت، علم به الفاظ بسته به علم معانی است. و خداوند متعال معنا را از اجزای گوناگون و نیروهای مختلفی آفریده است که آمادگی ادراک انواع مدرکات، از معقولات گرفته تا محسوسات، متخیلات و موهومات را دارا می باشد و به او شناخت ذات اشیا، خواص و اسماء آن، اصول علم و قوانین صناعات و چگونگی لوازم آن را الهام نموده است. «سپس آن ها را بر فرشتگان عرضه کرد» ضمیر به آن اسمایی برمی­گردد که ضمنا بر آنان دلالت دارد. سپس فرموده« و فرمود از اسامی این ها (این معانی) به من خبر دهید» واین برای غلبه

ص: 131

بالحکیم قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا اعتراف بالعجز و القصور و إشعار بأن سؤالهم کان استفسارا قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ استحضار لقوله أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ لکنه جاء به علی وجه أبسط لیکون کالحجة علیه فإنه تعالی لما علم ما خفی علیهم من أمور السماوات و الأرض و ما ظهر لهم من الأحوال الظاهرة و الباطنة علم ما لا یعلمون و فیه تعریض بمعاتبتهم علی ترک الأولی و هو أن یتوقفوا مترصدین لأن یبین لهم و قیل ما تُبْدُونَ قولهم أَ تَجْعَلُ فِیها و ما تکتمون استیطانهم أحقاء بالخلافة و إنه تعالی لا یخلق خلقا أفضل منهم و قیل ما أظهروا من الطاعة و أسر منهم إبلیس من المعصیة (1). أقول سیأتی تمام الکلام فی تفسیر تلک الآیات و سائر الآیات الواردة فی ذلک و دفع الشبه الواردة علیها فی کتاب السماء و العالم.

قوله مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ قال الطبرسی رحمه الله المراد بالنفس هنا آدم وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها ذهب أکثر المفسرین إلی أنها خلقت من ضلع من أضلاع آدم

وَ رَوَوْا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: خُلِقَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ ضِلْعٍ إِنْ أَقَمْتَهَا کَسَرْتَهَا وَ إِنْ تَرَکْتَهَا وَ فِیهَا عِوَجٌ اسْتَمْتَعْتَ بِهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ فَضْلِ الطِّینَةِ الَّتِی خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ.

و

فی تفسیر علی بن إبراهیم أنها خلقت من أسفل أضلاعه (2).

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ قال البیضاوی الصلصال الطین الیابس الذی له صلصلة و الفخار الخزف و قد خلق الله آدم من تراب جعله طینا ثم حمأ مسنونا (3)ثم صلصالا (4)فلا یخالف ذلک قوله خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ و نحوه(5).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی فَقَالَ اللَّهُ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَأَقْبَلَ آدَمُ یُخْبِرُهُمْ فَقَالَ اللَّهُ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ الْآیَةَ فَجَعَلَ آدَمَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ (6).

ص: 99


1- أنوار التنزیل ج 1: 18 و 19 و 20. م.
2- مجمع البیان 2: 204. م.
3- أی طین اسود متغیر منتن.
4- الصلصال: طین یابس سمّی بذلک لأنّه یصل ای یسمع له صلصلة إذا نقربه.
5- أنوار التنزیل ج 2: 204. م.
6- تفسیر القمّیّ: 38. م.

نمودن بر آن ها(فرشتگان) همراه با برهان و آگاه نمودن آنان از ناتوانی در امر جانشینی (خداوند) است. زیرا تصرف و تدبیر و برپایی عدالت قبل از شناخت و آشنایی با میزان توانایی و اندازه حقوق، محال است. «اگر صادق بودید» در پندار خویش که به دلیل عصمتتان، شایستگی جانشینی را دارید. یا اینکه منظور آفرینش و جانشینی آنان باشد. این صفت آنان است و شایسته

ص: 98

«2»

فس، تفسیر القمی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ یَعْنِی آدَمَ- وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها یَعْنِی حَوَّاءَ بَرَأَهَا (1)مِنْ أَسْفَلِ أَضْلَاعِهِ(2)

«3»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلَ طَاوُسٌ الْیَمَانِیُّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ رُفِعَتْ طِینَتُهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ السُّفْلَی قَالَ فَلِمَ سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ قَالَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنْ ضِلْعِ حَیٍّ یَعْنِی ضِلْعَ آدَمَ (3).

«4»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ.

قال الصدوق رحمه الله اسم الأرض الرابعة أدیم و خلق آدم منها فلذلک قیل خلق من أدیم الأرض (4)

«5»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنْ حَیٍّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها (5)

بیان

اختلف فی اشتقاق اسم آدم فقیل اسم أعجمی لا اشتقاق له کآذر و قیل اشتق من الأدمة بمعنی السمرة لأنه علیه السلام کان أسمر اللون و قیل من الأدمة بالفتح بمعنی الأسوة و قیل من أدیم الأرض أی وجهها و قد روی هذا فی أخبار العامة أیضا و قیل من الإدام بمعنی ما یؤتدم به و قیل من الأدم بمعنی الألفة و الاتفاق و ما ورد فی الخبر هو المتبع (6)و أما ما ذکره الصدوق رحمه الله من کون الأدیم اسما للأرض الرابعة فلم نجد له أثرا فی کتب اللغة و لعله وصل إلیه بذلک خبر.

و أما اشتقاق حواء من الحی أو الحیوان لکون الأولی (7)واویا و الأخریان من الیائی یخالف القیاس و یمکن أن یکون مبنیا علی قیاس لغة آدم علیه السلام أو یکون مشتقا من لفظ

ص: 100


1- أی خلقها.
2- تفسیر القمّیّ: 118. م.
3- الاحتجاج: 179. م.
4- علل الشرائع: 16. م.
5- علل الشرائع: 17. م.
6- قال الجزریّ فی النهایة: ادمة الأرض: هو لونها و به سمی آدم علیه السلام.
7- فی النسخة المخطوطة: أن یکون الأولی واویا.

خداوند حکیم نیست. «گفتند تو منزهی. ما را جز آنچه (خود) به ما آموخته­ای هیچ دانشی نیست» اعتراف به عجز و ناتوانی و اشاره به اینکه سؤالشان برای پی بردن به تفسیر و حقیقت مسأله است. «فرمود آیا به شما نگفتم» مقدمه­چینی برای این آیه است: «من چیزی می دانم که شما نمی دانید» اما آن را ساده تر آورده تا مانند دلیل و برهانی بر آن باشد. چرا که خداوند متعال امور آسمان­ها و زمین را که بر آن­ها پوشیده بود و آنچه از ظاهر و باطن بر آنان آشکار بود را می­داند و در آن تعریضی - گوشه و کنایه - است به به سرزنش ایشان به خاطر ترک اولی، و آن این که آن­ها منتظر و مترصد بمانند تا پروردگار برایشان روشن سازد و گفته شده: «آنچه آشکار می کنید». سخن آنان: «آیا در آن کسی را می گماری» و «آنچه پنهان می­کنید» پنهان می­کنند که خود را شایسته جانشینی می­دانند و معتقدند خداوند متعال آفرینشی بهتر از آن­ها ندارد. گفته شده: طاعتی که آنان اظهار کردند و نافرمانی که از میان آنان، ابلیس پنهان کرد.(1)

می­گویم: تفسیر کامل آن آیه­ها و سایر آیاتی که در این­باره آمده و دفع شبهه وارده بر آن در کتاب السماء و العالم به طور کامل خواهد آمد.

فرموده خداوند: «از نفسی واحد» طبرسی رضی الله عنه می­گوید: اینجا مقصود از نفس آدم است. «و جفتش را نیز از آن آفرید» بیشتر مفسرین بر این باورند که همسرش از دنده آدم آفریده شده است. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

روایت شده است: «زن از دنده­ای آفریده شده که اگر راستش کنی، آن را می­شکنی و اگر با کجی­اش رهایش کنی از آن بهره می­بری» امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند حوا را از بهترین بخش خاکی که آدم را از آن آفرید خلق کرد. و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده: حوا از پایین­ترین بخش دنده آدم آفریده شد.(2)

« انسان را از گل خشکیده آفرید» بیضاوی می­گوید: صلصال گِل خشکی است که طنین دارد و فخار گِل سفالی است. خداوند آدم را از خاک آفرید. آن را گل و سپس لجن بدبو و بعد گل خشکیده قرار داد. پس با این بخش از سخن خداوند در تضاد نیست «او را از خاک آفرید» و مانند آن.(3)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: خداوند می­فرماید: « ای آدم آنان را از نام­هایشان آگاه گردان» پس آدم آمد تا به آن­ها بگوید. خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم» آیه. پس آدم را حجتی برایشان قرار داد.(4)

ص: 99


1- . انوار التنزیل 1: 18، 19، 20
2- . مجمع البیان2: 204
3- . انوار التنزیل 2: 204
4- . تفسیر قمی: 38

یکون فی لغتهم بمعنی الحیاة مع أنه کثیرا ما یرد الاشتقاق فی لغة العرب علی خلاف قیاسهم فیسمونه سماعیا و شاذا فلیکن هذا منها.

«6»

ع، علل الشرائع فِی خَبَرِ ابْنِ سَلَّامٍ (1)أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ آدَمَ لِمَ سُمِّیَ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ طِینِ الْأَرْضِ وَ أَدِیمِهَا قَالَ فَآدَمُ خُلِقَ مِنَ الطِّینِ کُلِّهِ أَوْ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ قَالَ بَلْ مِنَ الطِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ خُلِقَ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ لَمَا عَرَفَ النَّاسُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ کَانُوا عَلَی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ قَالَ فَلَهُمْ فِی الدُّنْیَا مَثَلٌ قَالَ التُّرَابُ فِیهِ أَبْیَضُ وَ فِیهِ أَخْضَرُ وَ فِیهِ أَشْقَرُ وَ فِیهِ أَغْبَرُ وَ فِیهِ أَحْمَرُ وَ فِیهِ أَزْرَقُ وَ فِیهِ عَذْبٌ وَ فِیهِ مِلْحٌ وَ فِیهِ خَشِنٌ وَ فِیهِ لَیِّنٌ وَ فِیهِ أَصْهَبُ فَلِذَلِکَ صَارَ النَّاسُ فِیهِمْ لَیِّنٌ وَ فِیهِمْ خَشِنٌ وَ فِیهِمْ أَبْیَضُ وَ فِیهِمْ أَصْفَرُ وَ أَحْمَرُ وَ أَصْهَبُ وَ أَسْوَدُ عَلَی أَلْوَانِ التُّرَابِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ أَوْ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ (2)قَالَ بَلْ حَوَّاءُ خُلِقَتْ مِنْ آدَمَ وَ لَوْ کَانَ آدَمُ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ لَکَانَ الطَّلَاقُ بِیَدِ النِّسَاءِ وَ لَمْ یَکُنْ بِیَدِ الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ کُلِّهِ خُلِقَتْ أَمْ مِنْ بَعْضِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَعْضِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ کُلِّهِ لَجَازَ الْقِصَاصُ فِی النِّسَاءِ کَمَا یَجُوزُ فِی الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ ظَاهِرِهِ أَوْ بَاطِنِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَاطِنِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ ظَاهِرِهِ لَانْکَشَفْنَ النِّسَاءُ کَمَا یَنْکَشِفُ الرِّجَالُ فَلِذَلِکَ صَارَ النِّسَاءُ مُسْتَتِرَاتٍ قَالَ فَمِنْ یَمِینِهِ أَوْ مِنْ شِمَالِهِ قَالَ بَلْ مِنْ شِمَالِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ یَمِینِهِ لَکَانَ لِلْأُنْثَی کَحَظِّ الذَّکَرِ مِنَ الْمِیرَاثِ فَلِذَلِکَ صَارَ لِلْأُنْثَی سَهْمٌ وَ لِلذَّکَرِ سَهْمَانِ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ مِثْلَ شَهَادَةِ رَجُلٍ وَاحِدٍ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ خُلِقَتْ قَالَ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی فَضَلَتْ مِنْ ضِلْعِهِ الْأَیْسَرِ (3)

بیان

الأشقر الشدیدة الحمرة و قال الفیروزآبادی الصهب محرکة حمرة أو شقرة فی الشعر کالصهبة و الأصهب بعیر لیس بشدید البیاض و الصیهب کصیقل الصخرة الصلبة و الموضع الشدید و الأرض المستویة و الحجارة.

ص: 101


1- و الخبر طویل أخرجه مسندا فی کتاب الاحتجاجات فی باب احتجاج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی الیهود فی مسائل شتّی.
2- فی نسخة: ام خلقت حواء من آدم؟.
3- علل الشرائع: 161. م.

روایت2.

تفسیر قمی:«شما را از نفسی واحد آفرید» یعنی آدم « و از همسرش را خلق کرد» یعنی حوا و او را از پایین دنده­های آدم آفرید.(1)

روایت3.

الاحتجاج: ابی بصیر می­گوید: طاوس یمانی از امام باقر علیه السلام پرسید: چرا آدم ، آدم نامیده شد؟ امام فرمود: چون خاکش از پوسته زیرین زمین برگرفته شده است. گفت: چرا حوا، حوا نامیده شد. فرمود چون از دنده زنده­ای یعنی آدم آفریده شده است.(2)

روایت4.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم آدم نامیده شد چون از پوست زمین آفریده شده است.

صدوق رحمه الله می­گوید: اسم زمین چهارم ادیم است. و آدم از آن آفریده شده به همین دلیل گفته شده که از ادیم - پوسته - زمین خلق شده است.(3)

روایت5.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: حوا حوا نامیده شد چون از زنده آفریده شد. خداوند عزوجل فرمود: «شما را از نفس واحد آفرید و از آن همسرش را خلق کرد».(4)

توضیح

در مورد اشتقاق اسم آدم اختلاف نظر است. گفته شده اسم اعجمی است و اشتقاقی ندارد مانند آذر. و گفته شده از ادمه به معنی گندمگون است. چون آدم علیه السلام گندمگون بود و گفته شده ادمه با فتحه به معنای اسوه و الگو است. و گفته شده از ادیم الارض یعنی پوسته زمین گرفته شده است. این موضوع در روایات اهل تسنن نیز روایت شده و گفته شده از اِدام به معنای «ما یؤتدم به» است و گفته شده از أدم به معنی الفت و اتفاق نظر است. آنچه در روایت آمده مورد تبعیت است.(5) در کتب لغت هیچ اثری از نظر صدوق رحمة الله علیه که آدم را از ادیم اسم چهارم زمین ذکر کرده ندیدیم. شاید در این­باره روایتی به دست او رسیده باشد. و اما اشتقاق حوا از حی یا حیوان مخالف قاعده است. چون در ریشه حوا واو است و اما در ریشه این دو واژه یاء وجود دارد. و ممکن است مبنی باشد از قیاس لغت آدم علیه السلام، یا مشتق از لفظی

ص: 100


1- . تفسیر قمی: 118
2- . الاحتجاج: 179
3- . علل الشرائع: 16
4- . علل الشرائع: 17
5- . جزری در کتاب النهایة می­گوید: ادمة الارض: یعنی رنگ زمین و اسم آدم علیه السلام از این واژه مشتق شده است.
«7»

ع، (1)علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانَ رَفَعَهُ قَالَ: أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَهُودِیٌّ فَقَالَ لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ وَ حَوَّاءُ حَوَّاءَ قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ بِأَرْبَعِ طِینَاتٍ طِینَةٍ بَیْضَاءَ وَ طِینَةٍ حَمْرَاءَ وَ طِینَةٍ غَبْرَاءَ وَ طِینَةٍ سَوْدَاءَ وَ ذَلِکَ مِنْ سَهْلِهَا وَ حَزْنِهَا ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ بِأَرْبَعِ مِیَاهٍ مَاءٍ عَذْبٍ وَ مَاءٍ مِلْحٍ وَ مَاءٍ مُرٍّ وَ مَاءٍ مُنْتِنٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُفْرِغَ الْمَاءَ فِی الطِّینِ وَ أَدَمَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ فَلَمْ یَفْضُلْ شَیْ ءٌ مِنَ الطِّینِ یَحْتَاجُ إِلَی الْمَاءِ وَ لَا مِنَ الْمَاءِ شَیْ ءٌ یَحْتَاجُ إِلَی الطِّینِ فَجَعَلَ الْمَاءَ الْعَذْبَ فِی حَلْقِهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمَالِحَ فِی عَیْنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُرَّ فِی أُذُنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُنْتِنَ فِی أَنْفِهِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الْحَیَوَانِ الْخَبَرَ (2).

بیان

قال الجوهری الأدم الألفة و الاتفاق یقال آدم الله بینهما أی أصلح و ألف و کذلک أدم الله بینهما فعل و أفعل بمعنی انتهی و الید هنا بمعنی القدرة.

«8»

ختص، الإختصاص الْمُعَلَّی بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ وَ لَوْ عَلِمَ إِبْلِیسُ مَا جَعَلَ اللَّهُ فِی آدَمَ لَمْ یَفْتَخِرْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ نُورٍ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنَ النَّارِ وَ خَلَقَ الْجِنَّ صِنْفاً مِنَ الْجَانِّ مِنَ الرِّیحِ وَ خَلَقَ الْجِنَّ صِنْفاً مِنَ الْجِنِّ (3)مِنَ الْمَاءِ وَ خَلَقَ آدَمَ مِنْ صَفْحَةِ الطِّینِ (4)ثُمَّ أَجْرَی فِی آدَمَ النُّورَ وَ النَّارَ وَ الرِّیحَ وَ الْمَاءَ فَبِالنُّورِ أَبْصَرَ وَ عَقَلَ وَ فَهِمَ وَ بِالنَّارِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ لَوْ لَا أَنَّ النَّارَ فِی الْمَعِدَةِ لَمْ یَطْحَنْ الْمَعِدَةُ الطَّعَامَ وَ لَوْ لَا أَنَّ الرِّیحَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ تُلَهِّبُ النَّارَ الْمَعِدَةُ لَمْ تَلْتَهِبْ وَ لَوْ لَا أَنَّ الْمَاءَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ یُطْفِئُ حَرَّ نَارِ الْمَعِدَةِ لَأَحْرَقَتِ النَّارُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ فَجَمَعَ اللَّهُ ذَلِکَ فِی آدَمَ الْخَمْسَ خِصَالٍ وَ کَانَتْ فِی إِبْلِیسَ خَصْلَةٌ فَافْتَخَرَ بِهَا (5).

ص: 102


1- تقدم الخبر بطوله فی کتاب الاحتجاجات فی باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی الیهود.
2- علل الشرائع: 12. م.
3- استظهر فی الهامش ان الصحیح: الجان.
4- الصفحة من الشی ء: جانبه و وجهه، و هو یؤید ما تقدم فی معانی آدم انه اشتق من ادیم الأرض بمعنی وجهها.
5- مخطوط. م.

باشد که در لغت آن­ها به معنای حیات و زندگی است. البته باید توجه داشت که در زبان عرب بسیار اتفاق می افتد که لفظی برخلاف قیاس مشتق شود که در این صورت به آن سماعی و شاذ می گویند، باید این کلمه نیز از آن جمله باشد.

روایت6.

. علل الشرائع: در روایت ابن سلام آمده است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کرد چرا آدم، آدم نامیده شده است؟ گفت: چرا که او از خاک زمین وپوسته آن آفریده شده است. گفت: پس آیا آدم از تمام گل زمین آفریده شده یا از یک نوع گل؟ گفت: بله از تمام گل زمین و اگر از گل خاصی خلق می شد مردم یکدیگر را نمی شناختند و تنها به یک صورت بودند. گفت: آیا آنان در دنیا شبیه و مانندی دارند؟ گفت: خاک، سفید، سبز، زرد، غبارآلود، قرمز و آبی است و برخی

خاک ها شیرین و برخی شور هستند، برخی خشن و برخی نرم و برخی سرخ گون هستند. به همین دلیل مردم نیز در میانشان نرم خو و خشن دیده می شود و مانند رنگ های خاک، به رنگهای سفید، زرد، قرمز، گل گون و سیاه هستند.

گفت: پس مرا در مورد آدم آگاه ساز که آیا او از حوا آفریده شد یا حوا از آدم؟ گفت: بلکه حوا از آدم خلق شد، و اگر آدم از حوا خلق می شد طلاق به دست زنان بود و در دست مردان نبود.

گفت: پس از کل آدم خلق شد یا از بخشی از وی؟ گفت: بلکه از بخشی از او، و اگر از کل او خلق می شد جایز بود قصاص در مورد زنان مانند مردان اجرا شود.

گفت: از ظاهر او خلق شد یا از باطنش؟ گفت: بلکه از باطنش. اگر از ظاهر او خلق می شد زنان مکشوف می­شدند چنان که مردان مکشوفند. پس به همین دلیل زنان پوشیده و در حجاب شدند.

گفت: پس از راستش خلق شد یا از چپش؟ گفت: از چپش. و اگر از راستش خلق می شد زنان در ارث مانند مردان بودند. به همین علت برای مؤنث یک سهم و برای مذکر دو سهم است و شهادت دو زن مانند شهادت یک مرد است.

گفت: حوا از کجا خلق شد؟ گفت: از گل باقی مانده دنده چپ آدم(1).

توضیح

اشقر: بسیار قرمز، قرمز تند. فیروزآبادی می گوید: الصَهَب با حرکت هر سه حرف: قرمزی یا زردی در مو مانند صُحبه. اصهب: شتری که خیلی سفید نباشد. صهیب بر وزن صیقل: صخره سخت و مکان محکم، زمین صاف و سنگ.

ص: 101


1- . علل الشرائع: 161
«9»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْقَبْضَةَ الَّتِی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطِّینِ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ آدَمَ علیه السلام أَرْسَلَ إِلَیْهَا جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَقْبِضَهَا فَقَالَتِ الْأَرْضُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی شَیْئاً فَرَجَعَ إِلَی رَبِّهِ فَقَالَ یَا رَبِّ تَعَوَّذَتْ بِکَ مِنِّی فَأَرْسِلْ إِلَیْهَا إِسْرَافِیلَ فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مِیکَائِیلَ فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَتَعَوَّذَتْ بِاللَّهِ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهَا شَیْئاً (1)فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَرْجِعَ إِلَیْهِ حَتَّی أَقْبِضَ مِنْکِ قَالَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ (2).

«10»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ ثَابِتٍ الْحَذَّاءِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ (3)خَلْقاً بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا مَضَی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فِی الْأَرْضِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ وَ کَانَ مِنْ شَأْنِهِ خَلْقُ آدَمَ کَشَطَ (4)عَنْ أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ وَ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ انْظُرُوا إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ خَلْقِی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فَلَمَّا رَأَوْا مَا یَعْمَلُونَ مِنَ الْمَعَاصِی وَ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ غَضِبُوا لِلَّهِ وَ تَأَسَّفُوا عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَمْلِکُوا غَضَبَهُمْ فَقَالُوا رَبَّنَا (5)أَنْتَ الْعَزِیزُ الْقَادِرُ الْجَبَّارُ الْقَاهِرُ الْعَظِیمُ الشَّأْنِ وَ هَذَا خَلْقُکَ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ یَتَقَلَّبُونَ فِی قَبْضَتِکَ وَ یَعِیشُونَ بِرِزْقِکَ وَ یَسْتَمْتِعُونَ بِعَافِیَتِکَ وَ هُمْ یَعْصُونَکَ بِمِثْلِ هَذِهِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ لَا تَأْسَفْ عَلَیْهِمْ (6)وَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَنْتَقِمْ لِنَفْسِکَ لِمَا تَسْمَعُ مِنْهُمْ وَ تَرَی وَ قَدْ عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْنَا وَ أَکْبَرْنَاهُ

فِیکَ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً یَکُونُ حُجَّةً فِی أَرْضِی

ص: 103


1- فی المصدر: فتعوذت باللّه منه ان یستثنی یأخذ خ ل منها اه. م.
2- علل الشرائع: 193. م.
3- فی العلل: احب ان یخلق. م.
4- فی العلل: و لما کان من شأن اللّه ان یخلق آدم علیه السلام للذی أراد من التدبیر و التقدیر لما هو مکنونه فی السماوات و الأرض و علمه لما أراد من ذلک کله کشط اه. و کشط الشی ء: نزعه و کشف عنه. م.
5- فی العلل. و لم یملکوا غضبهم ان قالوا: یا ربّ اه. م.
6- فی نسخة: و لا تأسف علیهم. ای فلا تحزن و لا تلهف.

روایت7.

علل الشرائع: یک فرد یهودی نزد امیرالمؤمنین آمد و گفت: چرا آدم، آدم نامیده شد و حوا، حوا؟ فرمود: آدم، آدم نامیده شد چون او از پوسته زمین (ادیم الارض) آفریده شد. ماجرا این است که خداوند تبارک وتعالی جبرئیل را فرستاد تا از پوسته زمین چهار نوع گل بیاورد: گل سفید، قرمز، غبارآلود و سیاه که این خاکها از قسمت نرم و سخت زمین بود. سپس به او فرمان داد تا چهار نوع آب بیاورد آب شیرین، شور، تلخ و بدبو. سپس به او فرمان داد که آب را بر روی خاک خالی کند و خداوند با دستش آن را سرشت به طوری که هیچ قسمتی از خاک باقی نماند که آب به آن نرسیده باشد و هیچ قسمتی از آب نیز نبود که به خاک احتیاج داشته باشد. پس آب شیرین را در حلقش قرار داد و آب شور را در چشمش و آب تلخ را در گوش و آب بدبو را در بینی او قرار داد. حوا نیز حوا نامیده شد چون از حیوان یعنی جان دار خلق شد. حدیث(1).

توضیح

جوهری می گوید: الأدم: الفت و هماهنگی، گفته می شود: آدم الله بینهما، یعنی بین آن دو الفت و دوستی برقرار کرد و آن دو را آشتی داد. همچنین أدم الله بینهما نیز به همین معنی است یعنی وزن فعل و أفعل آن یک معنا دارد؛ پایان. دست در اینجا یعنی قدرت.

روایت8.

. الاختصاص: امام صادق علیه السلام می فرماید: اولین کسی که مقایسه کرد ابلیس است و گفت: «مرا از آتش خلق کردی و او را از خاک» اگر شیطان می دانست خدا در درون آدم چه قرار داده است بر او فخر فروشی نمی کرد. سپس گفت: خداوند عزوجل ملائکه را از نور خلق کرد وپری را از آتش، و جن را نوعی از پویانی خلق کرد که نوعی از آنان از باد آفریده شده و نوعی از آب. آدم از صفحه(2) خاک آفریده شده سپس در آدم، نور، آتش، باد و آب را جاری کرد. پس با نور بینا و عاقل شد و فهمید. با آتش خورد و نوشید و اگر آتش در معده نبود غذا را هضم نمی کرد. اگر باد در شکم بنی آدم نبود که آتش معده را شعله ور کند. آتش معده نمی سوخت. اگر آب در جوف بنی آدم نبود تا حرارت آتش معده را فرو نشاند، یقیناً آتش، درون بنی آدم را می سوزاند. پس خداوند به این طریق پنج خصلت را در آدم قرارداد درحالی که در ابلیس تنها یک خصلت بود و به آن می نازید(3).

ص: 102


1- . علل الشرائع : 12
2- . صفحه هر چیز: طرف و روی آن، این مطلب نیز گفته های قبلی را در خصوص معانی آدم و اینکه از پوسته زمین خلق شده و به معنای ظاهر آن است تأیید می کند.
3- . نسخه خطی

عَلَی خَلْقِی فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبْحَانَکَ- أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها کَمَا أَفْسَدَ بَنُو الْجَانِّ (1)وَ یَسْفِکُونَ الدِّمَاءَ کَمَا سَفَکَتْ بَنُو الْجَانِّ وَ یَتَحَاسَدُونَ وَ یَتَبَاغَضُونَ فَاجْعَلْ ذَلِکَ الْخَلِیفَةَ مِنَّا فَإِنَّا لَا نَتَحَاسَدُ وَ لَا نَتَبَاغَضُ وَ لَا نَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِی وَ أَجْعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ أَنْبِیَاءَ وَ مُرْسَلِینَ وَ عِبَاداً صَالِحِینَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِینَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ عَلَی خَلْقِی فِی أَرْضِی یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِی وَ یُنْذِرُونَهُنَّ مِنْ عَذَابِی وَ یَهْدُونَهُمْ إِلَی طَاعَتِی وَ یَسْلُکُونَ بِهِمْ سَبِیلِی (2)وَ أَجْعَلُهُمْ لِی حُجَّةً عَلَیْهِمْ وَ عُذْراً وَ نُذْراً وَ أُبِینُ النَّسْنَاسَ عَنْ أَرْضِی (3)وَ أُطَهِّرُهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصَاةَ عَنْ بَرِیَّتِی وَ خَلْقِی وَ خِیَرَتِی وَ أُسْکِنُهُمْ فِی الْهَوَاءِ وَ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَلَا یُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِی وَ أَجْعَلُ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقِی حِجَاباً فَلَا یَرَی نَسْلُ خَلْقِیَ الْجِنَّ وَ لَا یُجَالِسُونَهُمْ وَ لَا یُخَالِطُونَهُمْ فَمَنْ عَصَانِی مِنْ نَسْلِ خَلْقِیَ الَّذِینَ اصْطَفَیْتُهُمْ أُسْکِنُهُمْ مَسَاکِنَ الْعُصَاةِ وَ أَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لَا أُبَالِی قَالَ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا افْعَلْ مَا شِئْتَ- لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قَالَ فَبَاعَدَهُمُ اللَّهُ مِنَ الْعَرْشِ مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ فَأَشَارُوا بِالْأَصَابِعِ فَنَظَرَ الرَّبُّ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِمْ وَ نَزَلَتِ الرَّحْمَةُ فَوَضَعَ لَهُمُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَقَالَ طُوفُوا بِهِ وَ دَعُوا الْعَرْشَ فَإِنَّهُ لِی رِضًا فَطَافُوا بِهِ وَ هُوَ الْبَیْتُ الَّذِی یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ أَبَداً فَوَضَعَ اللَّهُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ تَوْبَةً لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ وَضَعَ الْکَعْبَةَ تَوْبَةً لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ قَالَ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ تَقْدِمَةً فِی آدَمَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَهُ وَ احْتِجَاجاً مِنْهُ عَلَیْهِمْ قَالَ فَاغْتَرَفَ رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی غُرْفَةً بِیَمِینِهِ مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ حَتَّی جَمَدَتْ- (4)فَقَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ وَ الْأَئِمَّةَ الْمُهْتَدِینَ

ص: 104


1- فی نسخة: کما افسدت بنو الجان.
2- فی نسخة: و یسلکون بهم طریق سبیلی.
3- أی افصل النسناس من ارضی. و فی نسخة: ابیر. و فی أخری و المصدر: ابید ای اهلکهم.
4- فی نسخة: فجمدت.

روایت9.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام می فرماید: مشتی که خداوند از گل برداشت و آدم را از آن خلق کرد مشت گلی بود که جبرئیل را فرستاده بود تا آن را بیاورد. پس زمین گفت: پناه می­برم به خدا از اینکه تو از من چیزی برگیری. پس جبرئیل به سوی پروردگارش بازگشت. پس گفت: پروردگارا زمین از من به تو پناه آورد. پس اسرافیل را به زمین فرستاد. پس زمین همان را گفت. پس میکائیل را فرستاد و زمین باز همان را گفت. پس خداوند ملک الموت را به سوی زمین فرستاد و زمین از اینکه از او چیزی برگیرد به خدا پناه برد. ملک الموت گفت: و من پناه می برم به خدا از اینکه نزد وی بازگردم مگر اینکه از تو مشتی خاک برگیرم. گفت: همانا آدم، آدم نامیده شد چرا که او از پوسته زمین خلق شده است(1).

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم: علی علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی خواست که با دستش خلقی را خلق کند. و در آن زمان هفت هزار سال از خلقت جن و نسناس در زمین می گذشت و او هنگامی که خواست آدم را خلق کند پرده از طبقات آسمان برداشت و به ملائکه گفت: به خلق من از جن و نسناس در زمین نگاه کنید. پس هنگامی که کارهای آنان از جمله گناهان خون ریزی و فساد در زمین و اعمال ناحق را دیدند، این مسائل برای آنان سخت آمد، به خاطر خدا به خشم آمده و برای اهل زمین تأسف خورده و خشمشان را کنترل نکردند پس گفتند: پروردگارا تو عزیز، قادر، جبار، قاهر و عظیم الشأن هستی و این خلق ضعیف و ذلیل تو که در قبضه تو بوده و با رزق تو زندگی می کنند در عین حال که از عافیت و نعمت تو برخوردار می شوند تو را عصیان کرده و چنین گناهان بزرگی مرتکب می شوند، پس بر آنان تأسف نمی­خوری، خشمگین نمی­شوی و به خاطر آنچه از آنان می شنوی و می بینی از آنان انتقام نمی­گیری. چنین چیزهایی بر ما بسیار سخت است و ارتکاب آن در خصوص تو را بسیار بزرگ می دانیم. گفت: وقتی خدا آن مطالب را از فرشتگان شنید «گفت همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» که بر روی زمین من برای مخلوقاتم حجت

ص: 103


1- . علل الشرائع، 193

وَ الدُّعَاةَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَتْبَاعَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1)وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْأَلُونَ ثُمَّ اغْتَرَفَ غُرْفَةً أُخْرَی مِنَ الْمَاءِ الْمَالِحِ الْأُجَاجِ فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ فَجَمَدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ الْجَبَّارِینَ وَ الْفَرَاعِنَةَ وَ الْعُتَاةَ وَ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ الدُّعَاةَ إِلَی النَّارِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ قَالَ وَ شَرَطَ فِی ذَلِکَ الْبَدَاءَ فِیهِمْ وَ لَمْ یَشْتَرِطْ فِی أَصْحَابِ الْیَمِینِ الْبَدَاءَ (2)ثُمَّ خَلَطَ الْمَاءَیْنِ جَمِیعاً فِی کَفِّهِ فَصَلْصَلَهُمَا ثُمَّ کَفَأَهُمَا قُدَّامَ عَرْشِهِ وَ هُمَا سُلَالَةٌ مِنْ طِینٍ ثُمَّ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ الْأَرْبَعَةَ الشَّمَالَ وَ الْجَنُوبَ وَ الصَّبَا وَ الدَّبُورَ (3)أَنْ یَجُولُوا عَلَی هَذِهِ السُّلَالَةِ الطِّینِ فَأَبْدَوْهَا (4)وَ أَنْشَئُوهَا ثُمَّ أَبْرَوْهَا (5)وَ جَزُّوهَا وَ فَصَّلُوهَا وَ أَجْرَوْا فِیهَا الطَّبَائِعَ الْأَرْبَعَةَ الرِّیحَ وَ الدَّمَ وَ الْمِرَّةَ وَ الْبَلْغَمَ فَجَالَتِ الْمَلَائِکَةُ عَلَیْهَا وَ هِیَ الشَّمَالُ وَ الْجَنُوبُ وَ الصَّبَا وَ الدَّبُورُ وَ أَجْرَوْا فِیهَا الطَّبَائِعَ الْأَرْبَعَةَ فَالرِّیحُ مِنَ الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَةِ مِنَ الْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَةِ الشَّمَالِ وَ الْبَلْغَمُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَةِ مِنْ نَاحِیَةِ الصَّبَا وَ الْمِرَّةُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَةِ مِنْ نَاحِیَةِ الدَّبُورِ وَ الدَّمُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَةِ مِنْ نَاحِیَةِ الْجَنُوبِ قَالَ فَاسْتَقَلَّتِ (6)النَّسَمَةُ وَ کَمُلَ الْبَدَنُ فَلَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَةِ الرِّیحِ حُبُّ النِّسَاءِ وَ طُولُ الْأَمَلِ وَ الْحِرْصُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَةِ الْبَلْغَمِ حُبُّ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الْبِرِّ وَ الْحِلْمُ وَ الرِّفْقُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَةِ الْمِرَّةِ الْغَضَبُ وَ السَّفَهُ وَ الشَّیْطَنَةُ وَ التَّجَبُّرُ وَ التَّمَرُّدُ وَ الْعَجَلَةُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَةِ الدَّمِ حُبُّ النِّسَاءِ (7)وَ اللَّذَّاتِ وَ رُکُوبُ الْمَحَارِمِ وَ الشَّهَوَاتِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَجَدْنَا هَذَا فِی کِتَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).

-ع، علل الشرائع ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن ابن محبوب عن عمرو بن أبی

ص: 105


1- فی نسخة: إلی یوم الدین.
2- تقدم معنی البداء فی بابه، راجع.
3- قد اطلق هنا لفظه الملائکة علی الشمال و غیره، فانها من ملائکة اللّه و جنوده، او اراد الملائکة الموکلین بهذه الجوانب، و الأول اظهر.
4- فی نسخة: فأبردها.
5- فی نسخة: فأبدءوها.
6- استقل الشی ء: حمله و رفعه.
7- فی نسخة: حب الفساد.
8- تفسیر القمّیّ: 32- 34. م.

است. پس ملائکه گفتند: «پاک و منزهی تو.

آیا در زمین کسی را قرار می دهی که در آن فساد کند» درست مانند فساد کردن طایفه جنیان؛ کسی که مانند جنیان -که خون ریزی کرده، حسادت و کینه توزی می کنند- خون ریزی کند؟ پس آن خلیفه را از ما قرار بده چرا که ما حسد و کینه توزی نکرده و قتل و خون ریزی به پا نمی کنیم «و ما خود تو را تسبیح و تقدیس می کنیم» پس خداوند عزوجل فرمود: «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» همانا من می خواهم خلقی را با دست خود خلق کرده و از ذریه او انبیا، مرسلین، بندگان صالح و ائمه هدی را قرار دهم. من آنان را جانشینان خود بر روی زمین برای خلقم قرار می دهم که آن­ها را از معصیت من بازداشته و از عذاب من برحذر می دارند. آنان را به اطاعت من هدایت کرده و راه مرا به آنان نشان می دهند. من آنان را حجت، عذر و نذر خود بر خلق قرار می دهم. نسناس را از زمینم دور می کنم و زمین را از وجود آنان پاک می سازم. من جنیان عصیانگر شورشی را از مردم، خلق و برگزیدگانم دور می کنم و آن را در اطراف زمین و در هوا ساکن می کنم تا در مجاورت نسل خلق من نباشند. بین جن و خلقم حجابی قرار می دهم تا نسل خلقم جنیان را نبینند و با آنان همنشینی نکنند. هرکدام از نسل خلق من که آن­ها را برگزیده ام مرا عصیان کند او را در همان جایی سکنی می دهم که عصیان گران را سکنی داده ام و آنان را در محل ورود ایشان وارد می­کنم و اهمیتی نمی­دهم. گفت: ملائکه گفتند: هرچه می خواهی بکن. «علمی جز آنچه تو به ما آموخته ای در نزد ما نیست. همانا تو دانا وحکیم هستی». گفت: پس خداوند آنان را تا مسافتی به اندازه راه پانصد ساله از عرش خود دور کرد. گفت: پس به عرش پناه بردند و با انگشت اشاره کردند. خداوند متعال به آنان نگاه کرد و سپس رحمت را نازل کرده و برای آنان بیت المعمور را قرار داد. پس گفت: اطراف بیت المعمور طواف کنید و عرش را رها کنید که آن برای من رضایت است. پس بیت المعمور را طواف کردند و آن خانه ای است که هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن شده و هرگز به سوی آن بازنمی­گردند. خداوند بیت المعمور را مکانی برای توبه اهل آسمان ها قرار داد و کعبه را مکانی برای توبه اهل زمین. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «من بشری را از گل خشکیده و گل بدبو خلق کردم. هنگامی که آن را خلق کردم از روح خود در آن

دمیدم و ملائکه برای او سجده کردند» گفت: این کار خدا مقدمه ای برای خلقت آدم و استدلالی در دفاع از آدم در مقابل فرشتگان بود. گفت: پس خداوند تبارک و تعالی مشتی از آب شیرین فرات را با دست راست خود برداشت -این درحالی که هر دو دست خدا، دست راست است– و گل آن را در دست نگه داشت تا خشک شد. سپس به او گفت: از تو، پیامبران، مرسلین، بندگان صالحم، ائمه هدی وکسانی را خلق می کنم که

ص: 104

المقدام عن جابر مثله (1)و قد أوردناه بلفظه فی باب قوام بدن الإنسان.

«11»

فس، تفسیر القمی ذَکَرَ بَعْدَ الْخَبَرِ الْمُتَقَدِّمِ فَخَلَقَ اللَّهُ آدَمَ فَبَقِیَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مُصَوَّراً وَ کَانَ یَمُرُّ بِهِ (2)إِبْلِیسُ اللَّعِینُ فَیَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ فَقَالَ الْعَالِمُ علیه السلام فَقَالَ إِبْلِیسُ لَئِنْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِالسُّجُودِ لِهَذَا لَعَصَیْتُهُ قَالَ ثُمَّ نَفَخَ فِیهِ فَلَمَّا بَلَغَتْ فِیهِ الرُّوحُ إِلَی دِمَاغِهِ عَطَسَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَسَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الرَّحْمَةُ (3).

بیان

سیأتی تمام الخبر فی الباب الآتی و یقال کشطت الغطاء عن الشی ء أی کشفته عنه و النسناس حیوان شبیه بالإنسان (4)یقال إنه یوجد فی بعض بلاد الهند و قال الجوهری جنس من الخلق یثب أحدهم علی رجل واحدة و أسف غضب وزنا و معنی و الصلصال قیل إنه المتغیر و قیل الطین الحر خلط بالرمل و قیل و الطین الیابس یصلصل أی یصوت إذا نقر أو لأنه کانت الریح إذا مرت به سمعت له صلصلة و صوت و الحمأ الطین الأسود و المسنون المتغیر المنتن.

قوله علیه السلام و کلتا یدیه یمین قال الجزری أی إن یدیه تبارک و تعالی بصفة الکمال لا نقص فی واحدة منهما لأن الشمال تنقص عن الیمن و إطلاق هذه الأسماء أنما هو علی سبیل المجاز و الاستعارة و الله منزه عن التشبه و التجسم انتهی أقول یمکن توجیهه بوجوه ثلاثة.

الأول أن یکون المراد بالید القدرة و الیمین کنایة عن قدرته علی اللطف و الإحسان و الرحمة و الشمال کنایة عن قدرته علی القهر و البلایا و النقمات و المراد

ص: 106


1- علل الشرائع: 46: و بینهما اختلافات أشرنا إلی بعضها. م.
2- فی نسخة: و کان مر به إبلیس.
3- تفسیر القمّیّ: 34. م.
4- قال الجزریّ فی النهایة: فی حدیث أبی هریرة: ذهب الناس و بقی النسناس. قیل: هم یأجوج و مأجوج، و قیل: خلق علی صورة الناس أشبهوهم فی شی ء و خالفوهم فی شی ء و لیسوا من بنی آدم، و منه الحدیث: ان عادا عصوا رسولهم فمسخهم اللّه نسناسا لکل رجل منهم ید و رجل من شق واحد ینقرون کما ینقر الطائر و یرعون کما ترعی البهائم. و نونها مکسورة و قد تفتح. قلت: و یمکن أن یکون المراد بهم من کان قبل آدم علیه السلام من الإنسان الوحشی الغیر المتمدن.

ایشان و پیروانشان تا روز قیامت به بهشت فرا خوانده شده اند و توجهی نمی کنم. من در مورد آنچه انجام می دهم مورد سؤال واقع نمی شوم اما از آنان سؤال می شود. سپس مشتی دیگر از آب شور برداشت و گل او را در دستش نگه داشت تا خشک شود. سپس به او (مشت خاک) گفت: از تو جباران، فرعون ها، عصیان­گران، برادران شیاطین و کسانی را خلق خواهم کرد که تا روز قیامت به همراه پیروانشان به آتش فرا خوانده می شوند و توجهی نمی کنم. من در مورد آنچه انجام می دهم مورد سؤال واقع نمی شوم اما از آنان سؤال می شود. گفت: و برای آنان در این مسأله بداء را شرط کرد اما برای اصحاب یمین بداء(1) را شرط نکرد. سپس هر دو آب را در دستش با یکدیگر مخلوط کرد و آن را به صدا درآورد سپس آن مخلوط را در جلوی عرش خود خالی کرد در حالی که سلاله­ای - ممزوجی از طعام و شراب - بودند که از گِل گرفته شده­اند. سپس به چهار گروه فرشتگان از جمله: شمال جنوب، صبا و دبور دستور داد در اطراف این سلاله چرخیده و آن را گوارا ساخته و پرورش داده و سخت و محکمش نموده و سپس آن را قطعه قطعه و تکه تکه نمایند و در آن قطعات و تکه­ها، اخلاط اربعه - طبایع چهارگانه - یعنی: باد، خون، صفرا و بلغم را جاری کنند. پس ملائکه از جمله شمال، جنوب، صبا و دبور در اطراف آن چرخیده و اخلاط اربعه را در آن جاری می کردند. پس باد از اخلاط اربعه بدن از سمت شمال، بلغم از ناحیه صبا، صفرا از ناحیه دبور و خون از ناحیه جنوب جاری شد. گفت: پس تک تک اجزا بر هم سوار شده و بدن کامل شد. به خاطر باد، حب زنان، حرص و آرزوهای بلندمدت در او به وجود آمد و به خاطربلغم، حب غذا، نوشیدنی، نیکی، بردباری و مدارا. به خاطر صفرا نیز غضب، نادانی، شیطان صفتی، زورگویی، عصیان گری و عجله به وجود آمد و به خاطر خون حب زنان، لذات و ارتکاب کارهای حرام و تن دادن به شهوات به وجود آمد. امام باقر علیه السلام فرمود: این مطالب را در کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام یافته ایم(2).

علل الشرائع: این روایت با اسناد دیگر

ص: 105


1- [1] . معنی بداء در باب آن آمده است. مراجعه کنید.
2- . تفسیر قمی : 32-34

بکون کل منهما یمینا کون قهره و نقمته و بلائه أیضا لطفا و خیرا و رحمة.

و الثانی أن یکون المراد علی هذا التأویل أیضا أن کلا منهما کامل فی ذاته لا نقص فی شی ء منهما.

و الثالث أن یکون المراد بیمینه یمین الملک الذی أمره بذلک و بکون کلتا یدیه یمینا مساواة قوة یدیه و کمالهما (1).

و سلالة الشی ء ما انسل منه و استخرج بجذب و نزع قوله علیه السلام فأبروها یمکن أن یکون مهموزا من برأه الله أی خلقه و جاء غیر المهموز أیضا بهذا المعنی فیکون مجازا أی اجعلوها مستعدة للخلق کما فی قوله أنشئوها و یحتمل أن یکون من البری بمعنی النحت کنایة عن التفریق أو من التأبیر من قولهم أبر النخل أی أصلحه و المراد بالریح السوداء و بالمرة الصفراء أو بالعکس أو المراد بالریح الروح الحیوانی و بالمرة الصفراء و السوداء معا إذ تطلق علیها و تکرار حب النساء لمدخلیتهما معا فیه و لیس فی بعض النسخ الأخیر و فی بعضها حب الفساد و هو أصوب و قد مر بیان الطینة و معناها فی کتاب العدل و سیأتی توضیح سائر ما یستشکل منه عن قریب إن شاء الله تعالی.

«12»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ (2).

«13»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق قَدْ مَرَّ فِی خَبَرِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ (3)عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ علیه السلام لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ هَبَطَ بِهِ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ (4).

«14»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلُ الْجَنَّةِ لَیْسَتْ لَهُمْ کُنًی إِلَّا آدَمَ علیه السلام فَإِنَّهُ یُکَنَّی بِأَبِی مُحَمَّدٍ تَوْقِیراً وَ تَعْظِیماً (5).

ص: 107


1- فی المطبوع: و یکون کلتا یدیه یمینا لمساواة قوة یدیه و کمالهما.
2- علل الشرائع: 198. عیون الأخبار: 134. م.
3- فی الحدیث الأول من الباب الثانی.
4- عیون الأخبار: 217. أمالی الصدوق: 274 و لیس فیه کلمة «من الجنة».
5- النوادر: 9.

از جابر عیناً نقل شده است(1). این حدیث در باب قوام و شکل گیری بدن انسان آمده است.

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: بعد از روایت پیشین آمده است: پس خدا آدم را خلق کرد و آدم چهل سال به صورت مصور باقی ماند. ابلیس لعین از او می گذشت و می گفت: خلق آن دلیلی دارد. امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: ابلیس گفت: اگر خداوند مرا به سجده در مقابل او امر کند یقیناً او را عصیان و نافرمانی می کنم. فرمود: سپس در او دمید و هنگامی که روح در بدن او به دماغش رسید عطسه کرد. پس گفت: الحمدلله. خداوند به او گفت: خدا تو را رحمت کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: رحمت خدا بر او پیشی گرفت(2).

توضیح

این روایت به طور کامل در باب بعد خواهد آمد و گفته می شود: کشط الغطاء عن الشیء: یعنی حجاب را از روی آن کنار زد. نسناس: حیوانی شبیه انسان. گفته شده: نسناس در برخی از نقاط هند وجود دارد. جوهری می گوید: نوع و جنسی از خلق است که یکی از آنان بر یک پا می­جهد. أسف: بر وزن غضب و به معنی خشمگین شد. در مورد صلصال گفته شده: همانا آن متغیر است و گفته شده: خاک داغی که با ریگ مخلوط شده است. گفته شده: خاک خشک. یصلصل یعنی وقتی به آن ضربه زده می شود صدا می دهد. یا اینکه: چون وقتی باد از آن می گذرد صدا و صوتی از آن خارج می شود به آن صلصال گفته شده است. حمأ: خاک سیاه. مسنون: متغیر بدبو.گفته ایشان علیه السلام: (هر دو دست خدا، راست است) جزری می گوید: دستان خداوند تبارک و تعالی در نهایت کمال بوده و هیچ نقصی در هیچ یک از آن دو وجود ندارد؛ چون چپ در مقایسه با راست ناقص است. اطلاق این گونه اسامی از باب مجاز و استعاره بوده و خداوند منزه از هرگونه تشابه و تجسم است. پایان.

می گویم: می توان آن را به سه صورت توجیه کرد: اول: منظور از دست، قدرت باشد و راست کنایه از قدرت خداوند بر لطف کردن و احسان و رحمت است. چپ کنایه از قدرت خدا بر قهر، مصیبت ها و بلاهاست. منظور

ص: 106


1- . علل الشرائع: 46
2- . تفسیر قمی: 34
«15»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رُوحَ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أُمِرَتْ أَنْ تَدْخُلَ فِیهِ فَکَرِهَتْهُ فَأَمَرَهَا أَنْ تَدْخُلَ کُرْهاً وَ تَخْرُجَ کُرْهاً.

«16»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ أُمٍّ وَ خَلَقَ عِیسَی مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ خَلَقَ سَائِرَ النَّاسِ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ فَقَالَ لِیَعْلَمَ النَّاسُ تَمَامَ قُدْرَتِهِ وَ کَمَالَهَا وَ یَعْلَمُوا أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً مِنْ أُنْثَی مِنْ غَیْرِ ذَکَرٍ کَمَا هُوَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَخْلُقَهُ مِنْ غَیْرِ ذَکَرٍ وَ لَا أُنْثَی وَ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلَ ذَلِکَ لِیُعْلَمَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).

«17»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ الرَّازِیِّ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ- فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْبَیْتِ کَیْفَ صَارَ فَرِیضَةً عَلَی الْخَلْقِ أَنْ یَأْتُوهُ قَالَ فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَیْهِ وَ قَالَ مَا سَأَلَنِی عَنْ مَسْأَلَتِکَ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً ضَجَّتِ الْمَلَائِکَةُ (2)مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَا رَبِّ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ جَاعِلًا فِی أَرْضِکَ خَلِیفَةً فَاجْعَلْهُ مِنَّا مَنْ یَعْمَلُ فِی خَلْقِکَ بِطَاعَتِکَ فَرَدَّ عَلَیْهِمْ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فَظَنَّتِ الْمَلَائِکَةُ أَنَّ ذَلِکَ سَخَطٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ یَطُوفُونَ بِهِ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ بِبَیْتٍ مِنْ مَرْمَرٍ سَقْفُهُ یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ وَ أَسَاطِینُهُ الزَّبَرْجَدُ یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لَا یَدْخُلُونَهُ بَعْدَ ذَلِکَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ وَ یَوْمَ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ فَیَمُوتُ إِبْلِیسُ مَا بَیْنَ النَّفْخَةِ الْأُولَی وَ الثَّانِیَةِ وَ أَمَّا نُونٌ فَکَانَ نَهَراً فِی الْجَنَّةِ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کُنْ مِدَاداً فَکَانَ مِدَاداً ثُمَّ أَخَذَ شَجَرَةً فَغَرَسَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الْیَدُ الْقُوَّةُ وَ لَیْسَ

ص: 108


1- علل الشرائع: 17. م.
2- فی المصدر: فضجت. م.

از اینکه هر دو دست خدا راست است این بوده که قهر، مصیبت و بلای خداوند نیز عین لطف و خیر و رحمت است.

دوم: مراد از این تأویل آن باشد که هریک از دست های خدا در ذات خود کامل است و هیچ نقصی در هیچ یک از آن دو نیست.

سوم: منظور از دست راست خدا، دست راست فرشته ای باشد که به او این دستور داده شده و منظور از راست بودن هر دو دست، تساوی قدرت و کمال هر دو دست است.

سلالة الشیء: آنچه از آن بیرون کشیده شده و با جذب کردن یا کندن از آن استخراج شده است. فرموده ایشان علیه السلام: (فأبروها) ممکن است این واژه، مهموز باشد. برأه الله یعنی خداوند او را خلق کرد. با همین معنی به صورت غیرمهموز نیز آمده است که در این صورت از باب مجاز است یعنی او را برای خلقت آماده کنید. همین نظر در مورد گفته امام در (انشؤوها) نیز صادق است. ممکن است از بری به معنی کندن و تراشیدن باشد که در این صورت کنایه از متفرق شدن است. شاید از واژه تأبیر باشد. عرب ها می گویند: أبرّ النخل: یعنی خرما را اصلاح کرد. منظور از ریح، سودا و منظور از مرة، صفرا است یا بالعکس. شاید منظور از ریح، روح حیوانی و منظور از مرة، صفرا و سودا، هر دو با هم باشد. تکرار حب زنان از آن جهت است که هر دو در ایجاد حب زنان نقش دارند. البته این اخیر در برخی نسخه ها نیامده و در بعضی نیز «حب فساد» ثبت شده که درست تر است. واژه طینه و معنای آن در کتاب العدل ذکر شد. توضیح دیگر مسائلی که ممکن است مورد اشکال واقع شود ان شاءالله به زودی خواهد آمد.

روایت12.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: فرد شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد: چرا آدم، آدم نامیده شد؟ گفت: چون از ادیم یا همان پوسته زمین آفریده شد(1).

روایت13.

عیون اخبار الرضا، امالی الصدوق: پیش از این در حدیثی(2) آمد که امام رضا علیه السلام فرمود: نقش انگشتری آدم علیه السلام «لااله الا الله، محمد رسول الله» بود که با او از بهشت به زمین هبوط کرد(3).

روایت14.

نوادر الراوندی: امام باقر علیه السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل می کند: هیچ یک از اهل بهشت به جز آدم علیه السلام کنیه ندارند. کنیه آدم علیه السلام برای تعظیم و احترام به وی ابومحمد گفته شده است(4).

ص: 107


1- . علل الشرائع: 198، عیون الاخبار: 134
2- . در حدیث اول از باب دوم
3- . عیون الاخبار: 217، امالی الصدوق: 274
4- . النوادر: 9

بِحَیْثُ تَذْهَبُ إِلَیْهِ الْمُشَبِّهَةُ ثُمَّ قَالَ لَهَا کُونِی قَلَماً ثُمَّ قَالَ لَهُ اکْتُبْ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَفَعَلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَتَمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَا تَنْطِقَنَّ إِلَی یَوْمَ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (1).

«18»

فس، تفسیر القمی خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ (2)قَالَ لَمَّا أَجْرَی اللَّهُ الرُّوحَ مِنْ قَدَمَیْهِ فَبَلَغَتْ إِلَی رُکْبَتَیْهِ أَرَادَ أَنْ یَقُومَ فَلَمْ یَقْدِرْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ

«19»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنْ عَمِّهِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُمِّیَتِ الْمَرْأَةُ مَرْأَةً لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الْمَرْءِ یَعْنِی خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ (3).

«20»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: سُمِّیَ النِّسَاءُ نِسَاءً لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لآِدَمَ أُنْسٌ غَیْرُ حَوَّاءَ (4).

بیان

کأنه مبنی علی القلب أو علی الاشتقاق الکبیر.

«21»

ل، الخصال عَنْ أَبِی لُبَابَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

أقول: سیجی ء الخبر بتمامه فی فضائل الجمعة.

«22»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ عِلَّةِ الْغَائِطِ وَ نَتْنِهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ علیه السلام وَ کَانَ جَسَدُهُ طَیِّباً وَ بَقِیَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مُلْقًی تَمُرُّ بِهِ الْمَلَائِکَةُ فَتَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ یَدْخُلُ فِی فِیهِ (5)وَ یَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ فَلِذَلِکَ صَارَ مَا فِی جَوْفِ آدَمَ علیه السلام مُنْتِناً خَبِیثاً غَیْرَ طَیِّبٍ (6).

«23»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ ابْتِدَاءِ الطَّوَافِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ

ص: 109


1- علل الشرائع: 140. م.
2- تفسیر القمّیّ: 429. م.
3- علل الشرائع: 17. و یأتی عن قریب أنّها خلقت من فاضل طینته، و سیأتی بعد الخبر 46 بیان من المصنّف حول روایات تدلّ علی انها خلقت من ضلعه الایسر.
4- علل الشرائع: 17. و الانس: من تأنس به.
5- فی نسخة: یدخل من فیه.
6- علل الشرائع: 101. م.

روایت15.

قرب الاسناد: امام باقر علیه السلام می فرماید: هنگامی که به روح آدم فرمان داده شد تا به جسم او وارد شود اکراه داشت. پس خداوند به او فرمان داد: از روی اکراه وارد شو و از روی اکراه نیز خارج شو.

روایت16.

علل الشرائع: ابوبصیر می گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: به چه علت خداوند آدم علیه السلام را بدون پدر و مادر آفرید و عیسی را بدون پدر خلق کرد؟ درحالی که خداوند سایر مردم را از پدران و مادران خلق کرده است. پس گفت: تا مردم به تمام قدرت خدا و کمال آن پی­برده و بدانند که خدا قادر است خلقی را از جنس مؤنث بدون مشارکت مذکر به وجود آورد. همچنان که قادر است حتی بدون مذکر و مؤنث آن را خلق کند. خداوند عزوجل چنین کرد تا مردم بدانند او بر هر چیزی تواناست(1).

روایت17.

علل الشرائع: ابوالعلا رازی می گوید: مردی بر امام صادق علیه السلام وارد شد و گفت: جانم به فدایت! مرا از این گفته خداوند عزوجل آگاه کن: «نون. قسم به قلم و آنچه می نویسند» و مرا از این گفته خداوند خطاب به ابلیس آگاه کن: «پس همانا تو تا روز وقت معلوم از منتظران خواهی بود.» و به من بگو چرا بر مردم واجب شده که به خانه خدا بروند؟ گفت: امام صادق علیه السلام به او رو کرد و فرمود: تاکنون هرگز سؤالی را که تو پرسیدی کسی از من نپرسیده بود. همانا خداوند عزوجل هنگامی که به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی قرار می دهم» ملائکه از شنیدن آن ضجه زده و همهمه کرده و گفتند: پروردگارا اگر چاره ای نیست باید در زمینت جانشینی قرار دهی پس از میان ما کسی را جانشین گردان که در میان خلقت به اطاعت از تو می پردازد. پس خداوند به آنان جواب داد: «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» ملائکه گمان کردند که این گفته بیانگر خشم خداوند عزوجل بر آنان است. پس به عرش پناه برده و اطراف آن می چرخیدند. خداوند عزوجل برای آنان دستور ساخت خانه ای از مرمر را داد که سقف آن از یاقوت قرمز و ستون هایش از زبرجد بود. هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن می شدند که تا روز وقت معلوم دیگر وارد آن نمی شدند. گفت: روز وقت معلوم روزی است که در صور یک بار دمیده می شود و ابلیس مابین دمیدن اول و دوم می میرد. اما (نون): نهری است در بهشت، سفیدتر از برف و شیرین تر از عسل، خداوند عزوجل به او گفت: مداد باش. پس مداد شد. سپس درختی را گرفت و با دست خود آن را کاشت سپس گفت : ید: قدرت

ص: 108


1- . علل الشرائع: 17

وَ تَعَالَی لَمَّا أَرَادَ خَلْقَ آدَمَ علیه السلام قَالَ- لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً فَقَالَ مَلَکَانِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ- أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَوَقَعَتِ الْحُجُبُ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نُورُهُ ظَاهِراً لِلْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا وَقَعَتِ الْحُجُبُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمَا عَلِمَا أَنَّهُ سَخِطَ قَوْلَهُمَا فَقَالا لِلْمَلَائِکَةِ مَا حِیلَتُنَا وَ مَا وَجْهُ تَوْبَتِنَا فَقَالُوا مَا نَعْرِفُ لَکُمَا مِنَ التَّوْبَةِ إِلَّا أَنْ تَلُوذَا بِالْعَرْشِ قَالَ فَلَاذَا بِالْعَرْشِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَوْبَتَهُمَا وَ رَفَعَتِ الْحُجُبُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمَا وَ أَحَبَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُعْبَدَ بِتِلْکَ الْعِبَادَةِ فَخَلَقَ اللَّهُ الْبَیْتَ فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ عَلَی الْعِبَادِ الطَّوَافَ حَوْلَهُ وَ خَلَقَ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فِی السَّمَاءِ یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

بیان

المراد بنوره تعالی إما الأنوار المخلوقة فی عرشه أو أنوار الأئمة صلوات الله علیهم أو أنوار معرفته و فیضه و فضله فالمراد بالحجب علی الأخیر الحجب المعنویة.

«24»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام إِلَیْهِ عِلَّةُ الطَّوَافِ بِالْبَیْتِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَرَدُّوا عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذَا الْجَوَابَ فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ أَذْنَبُوا فَنَدِمُوا فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ اسْتَغْفَرُوا فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُتَعَبَّدَ بِمِثْلِ ذَلِکَ الْعِبَادِ فَوَضَعَ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ بَیْتاً بِحِذَاءِ الْعَرْشِ یُسَمَّی الضُّرَاحَ ثُمَّ وَضَعَ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا بَیْتاً یُسَمَّی الْمَعْمُورَ بِحِذَاءِ الضُّرَاحِ ثُمَّ وَضَعَ الْبَیْتَ بِحِذَاءِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ علیه السلام فَطَافَ بِهِ فَتَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ جَرَی ذَلِکَ فِی وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).

«25»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی لِمَ صَارَ الطَّوَافُ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً فَرَدُّوا عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ قَالَ اللَّهُ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ وَ کَانَ لَا یَحْجُبُهُمْ عَنْ نُورِهِ فَحَجَبَهُمْ عَنْ نُورِهِ سَبْعَةَ آلَافِ عَامٍ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ فَرَحِمَهُمْ وَ تَابَ عَلَیْهِمْ وَ جَعَلَ لَهُمُ الْبَیْتَ

ص: 110


1- علل الشرائع: 140. م.
2- علل الشرائع: 141، عیون الأخبار: 242. م.

وخداوند آن گونه نیست که بتوان او را به چیزی تشبیه کرد. پس به درخت گفت: قلم شو. سپس به قلم گفت: بنویس. پس گفت: پروردگارا چه بنویسم؟ گفت: هر آنچه تا روز قیامت وجود دارد. پس چنین کرد. پس بر او مهر زد و گفت: تا روز وقت معلوم سخن نگو(1).

روایت18.

تفسیر علی بن ابراهیم: «انسان از عجله آفریده شد» گفت: وقتی خداوند روح را در پاهای او جاری کرد، روح به زانوهای او رسید و آدم خواست که بایستد اما نتوانست. خداوند عزوجل فرمود: «انسان از عجله آفریده شد»(2).

روایت19.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام می فرماید: زن (مرأه) زن نامیده شد چون از مرد (مرء) خلق شده است یعنی حوا از آدم خلق شده است(3).

روایت20.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی می فرماید: زنان (نساء) زنان نامیده شدند چون آدم انس و مونسی جز حوا نداشت(4).

توضیح

گویا آن مبتنی بر قلب است (ریشه أنس با دگرگونی در حروف ریشه از آن واژه نساء ساخته شده است). یا اینکه از باب اشتقاق کبیر است.

روایت21.

الخصال: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند آدم را در روز جمعه آفرید.

می گویم: این حدیث به طور کامل در فضیلت روز جمعه خواهد آمد.

روایت22.

علل الشرائع: عبدالعظیم حسنی می گوید: به امام جواد علیه السلام نوشتم: از شما در مورد علت غائط و بدبویی آن سؤال دارم. ایشان فرمود: خداوند عزوجل آدم را درحالی خلق کرد که بدنش خوش بو بود و چهل روز به همین صورت در گوشه ای قرار گرفته بود و ملائکه از آن می گذشتند و می گفتند: برای کاری آفریده شده است. در این هنگام ابلیس وارد دهان او شده و از مؤخره اش خارج شد. به همین علت آنچه در جوف آدم علیه السلام است بدبو، کثیف و ناپاک است(5).

روایت23.

علل الشرائع: در مورد ابتدای طواف از امام باقر و یا امام صادق علیهماالسلام سؤال شد. فرمود: خداوند تبارک و تعالی

ص: 109


1- . علل الشرانع: 140
2- . تفسیر قمی: 429
3- . علل الشرائع: 17
4- . علل الشرائع: 17
5- . علل الشرائع: 101

الْمَعْمُورَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَجَعَلَهُ مَثَابَةً وَ أَمْناً وَ وَضَعَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ تَحْتَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَجَعَلَهُ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً فَصَارَ الطَّوَافُ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ وَاجِباً عَلَی الْعِبَادِ لِکُلِّ أَلْفِ سَنَةٍ شَوْطاً وَاحِداً (1).

بیان

مثابة أی مرجعا أو محلا لحصول الثواب.

أقول: سیأتی بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب قوام بدن الإنسان و قد مر معنی قوله تعالی نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی و

قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ.

فی کتاب التوحید (2)لأنها کانت أنسب بتلک الأبواب و کذا أوردنا بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب العوالم و ما خلق الله قبل آدم.

«26»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْآبَاءُ ثَلَاثَةٌ آدَمُ وَلَدَ مُؤْمِناً وَ الْجَانُّ وَلَدَ کَافِراً وَ إِبْلِیسُ وَلَدَ کَافِراً وَ لَیْسَ فِیهِمْ نِتَاجٌ إِنَّمَا یَبِیضُ وَ یُفْرِخُ وَ وُلْدُهُ ذُکُورٌ لَیْسَ فِیهِمْ إِنَاثٌ (3).

«27»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ (4)عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصُّرَدُ کَانَ دَلِیلَ آدَمَ علیه السلام مِنْ بِلَادِ سَرَانْدِیبَ إِلَی بِلَادِ جُدَّةَ شَهْراً الْخَبَرَ (5).

«28»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ کَیْفَ صَارَتِ الْأَشْجَارُ بَعْضُهَا مَعَ أَحْمَالٍ وَ بَعْضُهَا بِغَیْرِ أَحْمَالٍ فَقَالَ کُلَّمَا سَبَّحَ اللَّهَ آدَمُ تَسْبِیحَةً صَارَتْ لَهُ فِی الدُّنْیَا شَجَرَةً مَعَ حِمْلٍ وَ کُلَّمَا سَبَّحَتْ حَوَّاءُ تَسْبِیحَةً صَارَتْ فِی الدُّنْیَا شَجَرَةً مِنْ غَیْرِ حِمْلٍ (6).

«29»

وَ سُئِلَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ الشَّعِیرَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ آدَمَ علیه السلام أَنِ

ص: 111


1- علل الشرائع: 141. م.
2- تقدم فی الباب الثانی من أبواب تأویل الآیات راجع ج 3 ص 11- 15.
3- الخصال ج 1: 73. م.
4- فی نسخة و فی المصدر: الحسین بن زیاد.
5- الخصال ج 1: 159.
6- علل الشرائع: 191. م.

هنگامی که تصمیم بر خلق آدم گرفت «به فرشتگان» گفت: «همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم». دو نفر از فرشتگان گفتند: «آیا در زمین کسی را قرار می دهی که در آن فساد کرده و

خون ریزی کند» در این هنگام حجاب های بین آن دو و خداوند کنار رفت. تا پیش از این نور خداوند بر ملائکه ظاهر می شد. اما وقتی حجاب ها از میان خداوند و آن دو فرشته کنار رفت، آن­ها فهمیدند که خداوند بر گفته ایشان خشم گرفته است. پس به دیگر فرشتگان گفتند: چاره کار ما چیست؟ و وجه توبه ما چگونه است (چگونه توبه کنیم)؟ پس گفتند: راهی برای توبه شما نمی شناسیم مگر اینکه به عرش پناه برید. گفت: پس آن دو به عرش پناه بردند تا اینکه خداوند توبه آنان را نازل کرد و حجاب های میان آنان و خداوند کنار رفت. خداوند تبارک و تعالی دوست داشت که به همین صورت مورد عبادت قرار گیرد. پس، خانه خدا را در زمین خلق کرد و طواف پیرامون آن را بر بندگان واجب ساخت. در آسمان نیز بیت المعمور را خلق کرد که هر روز هفتاد هزار فرشته وار آن شده و سپس تا روز قیامت دیگر به آنجا بازنمی گردند(1).

توضیح

منظور از نور خداوند متعال یا نورهای خلق شده در عرش اوست و یا اینکه منظور، انوار ائمه صلوات الله علیهم است. شاید هم منظور، نورهای معرفت، فیض و فضل خداوند باشد. منظور از حجاب ها که در آخر حدیث به آن اشاره شد، حجاب های معنوی است.

روایت24.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: علت طواف خانه خدا آن است که خداوند تبارک و تعالی به ملائکه گفت: «همانا من در زمین جانشینی را قرار می دهم. [فرشتگان] گفتند: آیا در آن کسی را قرار می دهی که فساد کرده و خون می ریزد» آن­ها به خداوند عزوجل چنین پاسخی دادند و متوجه شدند که گناه کرده اند. پس پشیمان شده و پس از پناه بردن به عرش استغفار کردند. پس از آن خداوند خوشش آمد که بندگان او را به همین صورت عبادت کنند پس در آسمان چهارم، خانه ای را در مقابل عرش به نام ضراح قرار داد. سپس در آسمان دنیا، درست رو به روی ضراح، خانه ای به نام معمور ایجاد کرد و پس از آن در مقابل معمور کعبه را ایجاد کرد. سپس خداوند به آدم علیه السلام فرمان داد و آدم آن

خانه را طواف کرده و خداوند توبه او را پذیرفت. پس از آن همین شیوه در میان فرزندان آدم تا روز قیامت جاری شد(2).

روایت25.

علل الشرائع: علی بن حسین علیه السلام فرمود: به پدرم گفتم: چرا طواف هفت شوط - دور - است؟ فرمود: چون خداوند عزوجل به ملائکه گفت: همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» پس آنان به خداوند تبارک و تعالی چنین پاسخ دادند که: «و گفتند آیا در زمین کسی را قرار می دهد که فساد کرده و خون می ریزد» خداوند فرمود: «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» تا آن زمان نور خداوند از فرشتگان پوشیده نبود اما پس از آن خداوند تا هفت هزار سال حجابی بین نور خود و فرشتگان قرار داد. به همین علت فرشتگان هفت هزار سال به عرش پناه برده و پس از آن خداوند بر ایشان رحم کرده و توبه آنان را پذیرفت. پس از آن بیت المعمور را برای آنان

ص: 110


1- . علل الشرائع: 140
2- . علل الشرائع: 141، عیون الاخبار: 242

ازْرَعْ مِمَّا اخْتَرْتَ لِنَفْسِکَ وَ جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ بِقَبْضَةٍ مِنَ الْحِنْطَةِ فَقَبَضَ آدَمُ عَلَی قَبْضَةٍ وَ قَبَضَتْ حَوَّاءُ عَلَی أُخْرَی فَقَالَ آدَمُ لِحَوَّاءَ لَا تَزْرَعِی أَنْتِ فَلَمْ تَقْبَلْ أَمْرَ آدَمَ فَکُلُّ مَا زَرَعَ آدَمُ جَاءَ حِنْطَةً وَ کُلُّ مَا زَرَعَتْ حَوَّاءُ جَاءَ شَعِیراً (1).

«30»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ عَهِدَ إِلَیْهِ فِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَکَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَزْمٌ فِیهِمْ أَنَّهُمْ هَکَذَا وَ إِنَّمَا سُمُّوا أولو (أُولِی) الْعَزْمِ لِأَنَّهُ عُهِدَ إِلَیْهِمْ فِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَوْصِیَائِهِ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ (2)وَ الْقَائِمِ علیه السلام وَ سِیرَتِهِ فَأَجْمَعَ عَزْمُهُمْ (3)أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ الْإِقْرَارُ بِهِ (4).

-ع، علل الشرائع أبی عن سعد عن ابن عیسی عن علی بن الحکم مثله (5).

«31»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ وَ خَلَقَ زَوْجَتَهُ مِنْ سِنْخِهِ فَبَرَأَهَا مِنْ أَسْفَلِ أَضْلَاعِهِ (6)فَجَرَی بِذَلِکَ الضِّلْعِ بَیْنَهُمَا سَبَبُ نَسَبٍ ثُمَّ زَوَّجَهَا إِیَّاهُ فَجَرَی بِسَبَبِ ذَلِکَ بَیْنَهُمَا صِهْرٌ فَذَلِکَ قَوْلُکَ نَسَباً وَ صِهْراً فَالنَّسَبُ یَا أَخَا بَنِی عِجْلٍ مَا کَانَ مِنْ نَسَبِ الرِّجَالِ وَ الصِّهْرُ مَا کَانَ مِنْ سَبَبِ النِّسَاءِ (7).

«32»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْعَبْقَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ علیه السلام مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَمِنْهُ السِّبَاخُ وَ الْمَالِحُ وَ الطِّیِّبُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الصَّالِحُ وَ الطَّالِحُ

ص: 112


1- علل الشرائع: 191. و فی نسخة: فکل ما زرعه آدم جاء حنطة، و کل ما زرعته حواء جاء شعیرا.
2- فی نسخة: و الأوصیاء من بعده.
3- فی نسخة: فأجمعوا عزمهم.
4- تفسیر القمّیّ: 424. م.
5- علل الشرائع: 52. م.
6- راجع بیان المصنّف بعد الخبر 46.
7- تفسیر القمّیّ: 664. و فیه: بسبب نسب النساء.

خلق کرد که در آسمان چهارم قرار دارد و مکان ثواب وامنیت است. خداوند بیت الحرام را در زیر بیت­المعمور به عنوان محل ثواب مردم و امنیت آنان قرار داد. پس از آن هفت بار طواف بر بندگان واجب شد. هر شوط برای هزار سال(1).

توضیح

مثابه یعنی مرجع یا محل دستیابی به صواب.

می گویم: برخی روایات مناسب در این زمینه، در باب قوام و شکل گیری بدن انسان خواهد آمد. معنی آیه «از روح خود در او دمیدم» و فرموده پیامبر: «خداوند آدم را مطابق صورت و شکل خود آفرید» در کتاب التوحید آمده است چرا که آن کتاب برای پرداختن به چنین ابواب و موضوعاتی مناسب تر است. همچنین برخی روایات متناسب با این باب را در باب عوالم و مخلوقات خداوند پیش از آدم علیه السلام آورده ایم.

روایت26.

امام صادق علیه السلام می فرماید: پدران سه دسته اند: آدم که مؤمنان از او هستند. جنیان که کافر می زایند و ابلیس که کافر می زاید. در شیاطین ولادت نیست؛

شیطان تخم می گذارد و جوجه می کند و فرزندان او ذکور بوده و در میان آنان مؤنث وجود ندارد(2).

روایت27.

الخصال: امام صادق علیه السلام می فرماید: صرد به مدت یک ماه راهنمای آدم علیه السلام از سرزمین سرندیب تا جده بود. ادامه حدیث(3).

روایت28.

علل الشرائع: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد: چگونه برخی درخت ها میوه دار شده و برخی بدون میوه هستند؟ فرمود: هر بار آدم خداوند را تسبیح کرد، درختی میوه دار در ازای آن در دنیا به وجود آمد. و هر بار که حوا خدا را تسبیح کرد در ازای آن درختی بدون میوه در دنیا پدیدار شد(4).

روایت29.

و سؤال شد جو از چه چیز خلق شده است؟ پس فرمود: خداوند تبارک وتعالی به آدم علیه السلام فرمان داد:

ص: 111


1- . علل الشرائع: 141
2- . الخصال 1: 73
3- . الخصال 1: 159
4- . علل الشرائع: 191

وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ آدَمَ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ نَهَضَ لِیَقُومَ فَقَالَ اللَّهُ وَ خُلِقَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا.

و هذا علامة (1)للملائکة أن من أولاد آدم علیه السلام یکون من یصیر بفعله صالحا و منهم من یکون طالحا بفعله لا أن من خلق من الطیب لا یقدر علی القبیح و لا أن من خلق من السبخة لا یقدر علی الفعل الحسن. (2)

بیان

قوله و هذا علامة کلام الراوندی ذکره لتأویل الخبر.

«33»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَمُرُّ بِآدَمَ علیه السلام أَیْ بِصُورَتِهِ وَ هُوَ مُلْقًی فِی الْجَنَّةِ مِنْ طِینٍ فَتَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ (3).

«34»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْقَبْضَةَ الَّتِی قَبَضَهَا اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الطِّینِ الَّذِی خَلَقَ آدَمَ علیه السلام مِنْهُ أَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهَا جَبْرَئِیلَ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهَا إِنْ شَاءَ فَقَالَتِ الْأَرْضُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی شَیْئاً فَرَجَعَ فَقَالَ یَا رَبِّ تَعَوَّذَتْ بِکَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهَا إِسْرَافِیلَ وَ خَیَّرَهُ فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَرَجَعَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهَا مِیکَائِیلَ وَ خَیَّرَهُ أَیْضاً فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَرَجَعَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَأَمَرَهُ عَلَی الْحَتْمِ فَتَعَوَّذَتْ بِاللَّهِ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهَا فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَرْجِعَ إِلَیْهِ حَتَّی آخُذَ مِنْکِ قَبْضَةً وَ إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمَ لِأَنَّهُ أُخِذَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ (4).

«35»

وَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ مِنَ الطِّینِ وَ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ فَهِمَّةُ الرِّجَالِ الْأَرْضُ وَ هِمَّةُ النِّسَاءِ الرِّجَالُ.

و قیل أدیم الأرض أدنی الرابعة إلی اعتدال لأنه خلق وسط بین الملائکة و البهائم (5).

«36»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا بَکَی آدَمُ علیه السلام عَلَی الْجَنَّةِ وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ وَ کَانَ یَتَأَذَّی بِالشَّمْسِ فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ (6).

ص: 113


1- أی خلقه من السباخ و المالح و الطیب علامة.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
5- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

از آنچه برای خود برگزیدی بکار. در این هنگام جبرئیل نزد او آمد و مشتی از گندم برایش آورد. آدم مشتی از آن گندم برداشت. حوا نیز مشت دیگری برداشت. آدم به حوا گفت: تو نکار. اما حوا دستور آدم را نپذیرفت. هر آنچه آدم کاشت گندم آورد و هر آنچه حوا کاشت جو شد(1).

روایت30.

. تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام در مورد آیه «ما از پیش با آدم پیمان بستیم پس او فراموش کرد و ما نزد وی عزم و اراده ای نیافتیم» فرمود: خداوند در مورد محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه پس از او علیهم السلام از آدم عهد گرفت اما آدم ترک پیمان کرد و هیچ عزمی در مورد آنان نداشت و توجهی نداشت که آنان چنین هستند. پیامبران، اولوالعزم نامیده شدند چون در مورد محمد و ائمه پس از او و قائم علیه السلام و سیره او از آنان پیمان گرفته شد. پیامبران اولوالعزم عزم خود را بر اینکه آنان چنین هستند جزم کرده و به آن اقرار کردند(2).

علل الشرائع: از علی بن حکم نیز مانند این حدیث روایت شده است(3).

روایت31.

. تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در مورد آیه «و او است کسی که از آب بشری را خلق کرد و برای او نسب و داماد قرار داد» می فرماید: خداوند تبارک و تعالی آدم را از آب شیرین خلق کرد و همسرش را نیز از همان سنخ آفرید. خداوند همسر آدم را از انتهای دنده های آدم تراشیده و خلق کرد(4). پس به علت اینکه حوا از پهلوی آدم بود بین آن دو سبب و نسب جاری شد. سپس خداوند حوا را به ازدواج آدم درآورد و به همین دلیل میان آن دو دامادی جاری شد و این معنای آیه «نسباً و صهراً» است پس ای برادر بنی عجل، نسب آن چیزی است که از نسب مردان است، و صهر، آن چیزی است که از سبب زنان است.(5)

روایت32.

. قصص الأنبیاء: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید: خداوند متعال آدم علیه السلام را از پوسته زمین خلق کرد. بخشی از پوسته زمین شور، بخشی مردابی و بخشی پاک و حاصل­خیز بود. به همین علت در میان ذریه آدم برخی صالح و برخی عصیانگرند.

ص: 112


1- . علل الشرائع: 191
2- . تفسیر قمی: 424
3- . علل الشرائع: 52
4- . مراجعه کنید به توضیح مؤلف پس از روایت 46
5- . تفسیر قمی: 664. در آن آمده: به سبب نسب زنان
«37»

وَ قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أُهْبِطَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَکَلَ مِنَ الطَّعَامِ وَجَدَ فِی بَطْنِهِ ثِقْلًا فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ یَا آدَمُ فَتَنَحَّ فَنَحَّاهُ فَأَحْدَثَ وَ خَرَجَ مِنْهُ الثِّقْلُ (1).

«38»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَتَی آدَمُ هَذَا الْبَیْتَ أَلْفَ أَتْیَةٍ عَلَی قَدَمَیْنِ (2)مِنْهَا سَبْعُمِائَةِ حَجَّةٍ وَ ثَلَاثُمِائَةِ عُمْرَةٍ (3).

«39»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الْمُرْتَضَی بْنُ الدَّاعِی عَنْ جَعْفَرٍ الدُّورْیَسْتِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّائِفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْوَاقِدِیِّ عَنِ الْهُذَیْلِ عَنْ مَکْحُولٍ عَنْ طَاوُسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ وَقَفَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَعَطَسَ فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ أَنْ حَمِدَهُ فَقَالَ یَا آدَمُ أَ حَمِدْتَنِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ لَا عَبْدَانِ أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَهُمَا فِی آخِرِ الزَّمَانِ مَا خَلَقْتُکَ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ بِقَدْرِهِمْ عِنْدَکَ مَا اسْمُهُمْ (4)فَقَالَ تَعَالَی یَا آدَمُ انْظُرْ نَحْوَ الْعَرْشِ فَإِذَا بِسَطْرَیْنِ مِنْ نُورٍ أَوَّلُ السَّطْرِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ وَ عَلِیٌّ مِفْتَاحُ الْجَنَّةِ وَ السَّطْرُ الثَّانِی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ أَرْحَمَ مَنْ وَالاهُمَا وَ أُعَذِّبَ مَنْ عَادَاهُمَا (5).

«40»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اجْتَمَعَ وُلْدُ آدَمَ فِی بَیْتٍ فَتَشَاجَرُوا فَقَالَ بَعْضُهُمْ خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ أَبُونَا آدَمُ- وَ قَالَ بَعْضُهُمْ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ حَمَلَةُ الْعَرْشِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِمْ هِبَةُ اللَّهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَقَدْ جَاءَکُمْ مَنْ یُفَرِّجُ عَنْکُمْ

ص: 114


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- فی نسخة: علی قدمیه.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
4- فی النسخة المخطوطة: بقدرهما عندک ما اسمهما. ظ.
5- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

و گفت: همانا خداوند متعال آدم را خلق کرد و از روح خود در او دمید. آدم برخاست تا بر روی پا بایستد پس خداوند گفت: «و انسان عجول آفریده شد».

آفرینش آدم از خاک شور و شیرین، علامتی برای ملائکه است تا بدانند که اولاد آدم علیه السلام با کارهایشان صالح شده و آنان که عصیان گرند به واسطه اعمالشان است نه اینکه کسی که از خاک پاک آفریده شده توانایی کار زشت نداشته باشد و نه اینکه کسی که از خاک شور آفریده شده توانایی انجام کار خوب را نداشته باشد(1).

توضیح

گفته ایشان: (این علامتی است) کلام راوندی است که برای تأویل این حدیث آورده است.

روایت33.

. قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام می فرماید: ملائکه از آدم علیه السلام – یعنی از تصویر او – درحالی که از گل ساخته شده و در بهشت به صورت افتاده - درازکش - قرار گرفته بود می گذشتند و می گفتند: برای کاری خلق شده است(2).

روایت34.

. قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: مشتی که خداوند از خاک برگرفت و با آن آدم را خلق کرد پیش از این به جبرئیل دستور داده بود تا از زمین – در صورتی که بخواهد – آن را برگیرد. زمین در آن زمان گفت: به خدا پناه می برم از اینکه از من چیزی را برگیری. پس جبرئیل بازگشت و گفت: پروردگارا، زمین به تو پناه آورد. پس خداوند متعال اسرافیل را برگزید و به زمین فرستاد. زمین همان مطلب را تکرار کرد و اسرافیل بازگشت. سپس خداوند میکائیل را انتخاب کرده و فرستاد. زمین باز هم همان گفته را تکرار کرد و میکائیل بازگشت. سپس خداوند ملک الموت را به زمین فرستاد و به او دستور داد تا به طور حتم مشتی از خاک زمین بیاورد. زمین بار دیگر از اینکه ملک الموت از او چیزی برگیرد به خدا پناه برد ملک الموت گفت: من پناه می برم به خدا از اینکه نزد او بازگردم مگر درحالی که از تو مشتی خاک برگرفته باشم. و آْدم، آدم نامیده شد چون از پوسته زمین خلق شده است(3).

روایت35.

. وگفت: خداوند متعال آدم را از خاک خلق کرد و حوا را از آدم. پس همت مردان زمین است و همت زنان، مردان هستند. و گفته شده: پوسته (أدیم) زمین: نزدیک­ترین زمین چهارم به اعتدال است، زیرا خلقتی میانه ملائکه و چهارپایان است.(4)

روایت36.

. قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام می فرماید: وقتی آدم علیه السلام به خاطر بهشت گریه می کرد، سرش در بابی از باب های آسمان بود و از نور خورشید اذیت می شد. به همین دلیل قامتش کوتاه شد(5).

ص: 113


1- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
3- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
4- . قصص الانبیاء، نسخه خطی [3]
5- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

فَسَلَّمَ ثُمَّ جَلَسَ فَقَالَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ فَقَالُوا کُنَّا نُفَکِّرُ فِی خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ فَأَخْبَرُوهُ فَقَالَ اصْبِرُوا لِی قَلِیلًا حَتَّی أَرْجِعَ إِلَیْکُمْ فَأَتَی أَبَاهُ فَقَالَ یَا أَبَتِ إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی إِخْوَتِی وَ هُمْ یَتَشَاجَرُونَ فِی خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ فَسَأَلُونِی فَلَمْ یَکُنْ عِنْدِی مَا أُخْبِرُهُمْ فَقُلْتُ اصْبِرُوا حَتَّی أَرْجِعَ إِلَیْکُمْ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا بُنَیَّ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَنَظَرْتُ إِلَی سَطْرٍ عَلَی وَجْهِ الْعَرْشِ مَکْتُوبٍ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ (1).

«41»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَبَاکُمْ کَانَ طُوَالًا کَالنَّخْلَةِ السَّحُوقِ سِتِّینَ ذِرَاعاً (2).

بیان

قال الجوهری الطوال بالضم الطویل فإذا أفرط فی الطول قیل طوال بالتشدید و قال السحوق من النخل الطویلة انتهی.

أقول: هذا الخبر عامی و علی تقدیر صحته یمکن الجمع بینه و بین ما سیأتی باختلاف الأذرع و سیظهر لک عند إیراد ذلک الخبر بعض الوجوه و أما ما قیل إن ستین ذراعا صفة للنخلة و التشبیه فی أصل الطول لا فی مقداره فلا یخفی بعده.

«42»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ فَضْلِ طِینَةِ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ وَ کَانَ أَلْقَی عَلَیْهِ النُّعَاسَ وَ أَرَاهُ ذَلِکَ فِی مَنَامِهِ وَ هِیَ أَوَّلُ رُؤْیَا کَانَتْ فِی الْأَرْضِ فَانْتَبَهَ وَ هِیَ جَالِسَةٌ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا آدَمُ مَا هَذِهِ الْجَالِسَةُ قَالَ الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْتَنِی فِی مَنَامِی فَأَنِسَ وَ حَمِدَ اللَّهَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی آدَمَ أَنِّی أَجْمَعُ لَکَ الْعِلْمَ کُلَّهُ فِی أَرْبَعِ کَلِمَاتٍ وَاحِدَةٌ لِی وَ وَاحِدَةٌ لَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَأَمَّا الَّتِی لِی فَتَعْبُدُنِی لَا تُشْرِکُ بِی شَیْئاً وَ أَمَّا الَّتِی لَکَ فَأَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الَّتِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَعَلَیْکَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ وَ أَمَّا الَّتِی فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَتَرْضَی لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ (3)

«43»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع

ص: 115


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

روایت37.

. وگفت: هنگامی که آدم از بهشت پایین آوده شد و غذا خورد در شکمش احساس سنگینی کرد. پس به جبرئیل در این زمینه شکایت کرد. جبرئیل گفت: ای آدم دور شو؛ پس او را دور کرد و حدث کرد و سنگینی از او خارج شد(1).

روایت38.

. قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: آدم هزار بار با پای پیاده به حج این خانه - خانه خدا - آمد. هفتصد بار حج واجب و سیصد بار حج عمره(2).

روایت39.

. قصص الانبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که خداوند آدم را خلق کرد او در مقابل خود نگه داشت. آدم عطسه کرد. خداوند به او الهام کرد که پروردگارش را ستایش کند. خدا گفت: ای آدم تو مرا ستایش کردی پس به عزت و جلال خود قسم می خورم اگر نبودند دو بنده ای که می خواهم در آخرالزمان آن­ها را خلق کنم، یقیناً تو را نمی آفریدم. آدم گفت: پروردگارا تو را به منزلت آنان در نزد خویش سوگند می دهم، بگو نام آن­ها چیست؟ خدا گفت: ای آدم به عرش نگاه کن، در آن جا دو سطر پر نور است. سطر اول: «لااله الاالله، محمد پیامبر رحمت و علی کلید بهشت است» و سطر دوم: «برخودم سوگند خوردم - عهد کردم -، بر هر کس که آن دو را دوست بدارد رحم کنم و هرکس با آن دو دشمنی کند را عذاب دهم»(3).

روایت40.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام می فرماید: فرزندان آدم در خانه ای جمع شده و به مشاجره پرداختند. برخی می گفتند: بهترین خلق خدا، پدر ما، آدم است و برخی دیگر می گفتند: ملائکه مقرب و برخی نیز می گفتند: حاملان عرش بهترین خلق خدا هستند. در این هنگام هبة الله بر آنان وارد شد. بعضی از آنان گفتند: کسی آمد که مشکلتان را حل خواهد کرد.

ص: 114


1- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
3- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

قَالَ: خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ قُصَیْرَا جَنْبِ آدَمَ وَ الْقُصَیْرَا هُوَ الضِّلْعُ الْأَصْغَرُ وَ أَبْدَلَ اللَّهُ مَکَانَهُ لَحْماً (1).

«44»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ جَنْبِ آدَمَ وَ هُوَ رَاقِدٌ (2).

«45»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْوَاسِطِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ مِنَ الْمَاءِ وَ الطِّینِ فَهِمَّةُ آدَمَ فِی الْمَاءِ وَ الطِّینِ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ فَهِمَّةُ النِّسَاءِ فِی الرِّجَالِ فَحَصِّنُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ (3).

«46»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ حَوَّاءَ فَقَالَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقُولُ هَذَا الْخَلْقُ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَهَا مِنْ ضِلْعٍ مِنْ أَضْلَاعِ آدَمَ فَقَالَ کَذَبُوا کَانَ یُعْجِزُهُ أَنْ یَخْلُقَهَا مِنْ غَیْرِ ضِلْعِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهَا فَقَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ طِینٍ فَخَلَطَهَا بِیَمِینِهِ وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ فَخَلَقَ مِنْهَا آدَمَ وَ فَضَلَتْ فَضْلَةٌ مِنَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهَا حَوَّاءَ (4).

بیان

فالأخبار السابقة إما محمولة علی التقیة أو علی أنها خلقت من طینة ضلع من أضلاعه (5)و قال بعض أصحاب الأرثماطیق إن عدد التسعة بمنزلة آدم فإن للآحاد نسبة الأبوة إلی سائر الأعداد و الخمسة بمنزلة حواء فإنها التی یتولد منها فإن کل عدد فیه خمسة إذا ضرب فیما فیه الخمسة فلا بد من وجود الخمسة بنفسها فی حال الضرب البتة و قالوا فی قوله تعالی طه إشارة إلی آدم و حواء و کل من هذین العددین إذا جمع من الواحد إلیه علی النظم الطبیعی اجتمع ما یساوی عدد الاسم المختص له فإذا جمعنا من الواحد إلی التسعة کان خمسة و أربعین و هو عدد آدم و إذا جمعنا من الواحد إلی الخمسة کان خمسة عشر و هی عدد حواء و قد تقرر فی الحساب أنه إذا ضرب عدد فی عدد یقال لکل من المضروبین ضلعا و للحاصل مربعا و إذا ضربنا الخمسة و التسعة حصل خمسة و أربعون و هی عدد آدم و ضلعاه الخمسة و التسعة قالوا و ما ورد فی لسان الشارع صلی الله علیه و آله

ص: 116


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
5- النسخة المخطوطة خلت من قوله: «و قال بعض» إلی الخبر الآتی.

پس هبة الله سلام کرد و نشست. سپس گفت: به چه چیز می پرداختید؟ گفتند: در مورد اینکه بهترین خلق خدا کیست فکر می کردیم. پس ما را آگاه ساز. او گفت: اندکی صبر کرده و منتظرم بمانید تا بازگردم. نزد پدرش آمد و گفت: ای پدر! بر برادرانم وارد شدم و آنان مشغول مشاجره بودند که چه کسی بهترین خلق خداست. از من سؤال کردند ولی من چیزی نمی دانستم تا به آن­ها بگویم. به همین دلیل به آنان گفتم: صبر کنید تا بازگردم. آدم علیه السلام گفت: ای فرزندم من در مقابل پروردگار ایستادم و به این سطری که بر روی عرش نگاشته شده بود نگاه کردم: بسم الله الرحمن الرحیم. محمد و آل محمد علیهم السلام بهترین خلقی هستند که خداوند آفریده است(1).

روایت41.

. قصص الانبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: پدرتان [آدم] مانند نخلی سرافراشته بلندقامت بود و ارتفاعی معادل شصت ذراع داشت(2).

توضیح

جوهری می گوید: الطوال با ضمه یعنی بلند و طویل. و اگر خیلی بلند باشد، گفته شده: طوال (با تشدید). وگفت: نخل سحوق یعنی بلند. پایان سخن.

می گویم: این حدیث عامی است. با فرض اینکه صحیح باشد می توان آن را با روایات بعدی در اختلاف ذراع­ها جمع کرد. با روایت آن حدیث، برخی وجوه برای شما مشخص می شود. اما در مورد اینکه گفته شده: شصت ذراع صفتی برای نخل است و تشبیه در اصل طول است نه در مقدار آن؛ البته بعید بودن آن پوشیده نیست.

روایت42.

قصص الانبیا: وهب نقل می کند: خداوند متعال، حوا را از باقی مانده گل آدم و به شکل او آفرید. خداوند خواب را بر آدم مستولی کرد و در خواب حوا را به او نشان داد. این اولین رؤیایی بود که در زمین دیده شد. پس بیدار شد و دید حوا در بالای سر او نشسته است. خداوند عزوجل گفت: ای آدم این که اینجا نشسته است، کیست؟ گفت: همان رؤیایی است که در خوابم به من نشان دادی. پس آدم با او انس گرفت و خدا را شکر کرد. خداوند به آدم وحی کرد: من تمام علمم را در چهار کلمه برای توجمع می کنم: یکی برای من، یکی برای تو، یکی بین من و تو و یکی بین تو و مردم. علمی که برای من است این است که مرا عبادت کرده و چیزی را شریک من قرار ندهی. علمی که برای تو است: این است که تو را با عملت جزا می دهم به چیزی که بیشترین نیاز را به آن داری. علمی که بین من و توست: تو باید دعا کنی و من اجابت می کنم. علمی که بین تو و مردم است: آنچه برای خود می پسندی برای مردم بپسند(3).

روایت43.

تفسیر عیاشی: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

ص: 115


1- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
3- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

من قوله خلقت من الضلع الأیسر لآدم إنما ینکشف سره بما ذکرناه فإن الخمسة هی الضلع الأیسر للخمسة و الأربعین و التسعة الضلع الأکبر و الأیسر من الیسر و هو القلیل لا من الیسار.

«47»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا عَلِمَ الْمَلَائِکَةُ بِقَوْلِهِمْ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ لَوْ لَا أَنَّهُمْ قَدْ کَانُوا رَأَوْا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ (1).

«48»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ قَالَ الْإِمَامُ لَمَّا قِیلَ لَهُمْ هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً الْآیَةَ قَالُوا مَتَی کَانَ هَذَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ ابْتِدَائِی هَذَا الْخَلْقَ أَیْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً لَکُمْ حِینَ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ الَّذِینَ کَانُوا فِی الْأَرْضِ مَعَ إِبْلِیسَ وَ قَدْ طَرَدُوا عَنْهَا الْجِنَّ بَنِی الْجَانِّ وَ حَقَّتِ الْعِبَادَةُ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً بَدَلًا مِنْکُمْ وَ رَافِعُکُمْ مِنْهَا فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّ الْعِبَادَةَ عِنْدَ رُجُوعِهِمْ إِلَی السَّمَاءِ تَکُونُ أَثْقَلَ عَلَیْهِمْ فَ قالُوا رَبَّنَا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ کَمَا فَعَلَتْهُ الْجِنُّ بَنُو الْجَانِّ الَّذِینَ قَدْ طَرَدْنَاهُمْ عَنْ هَذِهِ الْأَرْضِ- وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ نُنَزِّهُکَ عَمَّا لَا یَلِیقُ بِکَ مِنَ الصِّفَاتِ وَ نُقَدِّسُ لَکَ نُطَهِّرُ أَرْضَکَ مِمَّنْ یَعْصِیکَ- قالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ الصَّلَاحِ الْکَائِنِ فِیمَنْ أَجْعَلُهُمْ بَدَلًا مِنْکُمْ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ أَعْلَمُ أَیْضاً أَنَّ فِیکُمْ مَنْ هُوَ کَافِرٌ فِی بَاطِنِهِ مَا لَا تَعْلَمُونَهُ وَ هُوَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها أَسْمَاءَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ أَسْمَاءَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا وَ أَسْمَاءَ رِجَالٍ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِمْ وَ عُصَاةِ أَعْدَائِهِمْ- ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَرَضَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ- عَلَی الْمَلائِکَةِ

ص: 117


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.

حوا از قصیرا در پهلوی آدم خلق شد -و قصیرا همان دنده کوچک است– و خداوند گوشت را جایگزین آن کرد(1).

روایت44.

فرمود: حوا از پهلوی آدم و درحالی که او خوابیده بود آفریده شد(2).

روایت45.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند آدم را از خاک و آب آفرید. پس همت آدم در آب و خاک است. خداوند حوا را از آدم آفرید پس همت زنان در مردان است پس آن­ها را در خانه ها محجوب و پوشیده نگه دارید(3).

روایت46.

تفسیر عیاشی: عمر بن ابی مقدام می گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: خداوند حوا را از چه آفرید؟ پس گفت: این مردم چه می گویند؟ گفتم: می گویند: خداوند او را از دنده ای از دنده های آدم آفرید. پس گفت: دروغ می گویند. یعنی خداوند نمی توانست حوا را از چیزی غیر از دنده آدم بیافریند؟ گفتم: جانم به فدایت یابن رسول الله از چه چیز حوا را خلق کرد؟ فرمود: پدرم از اجدادش نقل کرد که رسول الله فرموده است: خداوند تبارک و تعالی مشتی از خاک برگرفت و با دست راست خود آن را مخلوط کرد – و هر دو دست خدا راست است – پس آدم را از آن گل آفرید و باقی مانده آن گل را برداشت و از آن حوا را آفرید(4).

توضیح

روایات سابق یا حمل بر تقیه می شود یا اینکه بگوییم حوا از گل دنده ای از دنده های آدم آفریده شده است. برخی از اصحاب ارثماطیق گفته اند: عدد نه به منزله آدم است چون اعداد فرد نسبت ابوت (پدری) به سایر اعداد دارند. پنج به منزله حوا است. او کسی است که می زاید. هر عددی که در آن پنج وجود داشته باشد اگر در عدد دیگری که پنج دارد ضرب شود بدون شک درحاصل آن پنج وجود خواهد داشت. آن­ها در مورد «طه» گفته اند: اشاره به آدم و حوا دارد. هرکدام از این دو عدد اگر از یک با آن به صورت نظم طبیعی جمع شود جمع آن مساوی عدد مختص به آن می­شود؛ اگر از یک تا نه را جمع زنیم عدد چهل و پنج به دست می آید که عدد آدم است. اگر از یک تا پنج را جمع بزنیم عدد 15، یعنی همان عدد حوا به دست می آید. در علم حساب مقرر شده است که اگر عددی در عدد دیگر ضرب شود به هریک از مضروب ها، ضلع گفته شود و به حاصل آن مربع می گویند. اگر پنج را در نه ضرب کنیم عدد چهل و پنج به دست می آید که عدد آدم است و دو ضلع­ آن پنج و نه است. آنان گفته اند: سرّ گفته پیامبر صلی الله علیه وآله

ص: 116


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
4- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

أَیْ عَرَضَ أَشْبَاحَهُمْ وَ هُمْ أَنْوَارٌ فِی الْأَظِلَّةِ (1)- فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَنَّ جَمِیعَکُمْ تُسَبِّحُونَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ أَنَّ تَرْکَکُمْ هَاهُنَا أَصْلَحُ مِنْ إِیرَادِ مَنْ بَعْدَکُمْ أَیْ فَکَمَا لَمْ تَعْرِفُوا غَیْبَ مَنْ فِی خِلَالِکُمْ فَبِالْحَرِیِّ أَنْ لَا تَعْرِفُوا الْغَیْبَ الَّذِی لَمْ یَکُنْ کَمَا لَا تَعْرِفُونَ أَسْمَاءَ أَشْخَاصٍ تَرَوْنَهَا قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ الْحَکِیمُ الْمُصِیبُ فِی کُلِّ فِعْلٍ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی- یا آدَمُ أَنْبِئْ هَؤُلَاءِ الْمَلَائِکَةَ بِأَسْمائِهِمْ أَسْمَاءِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّةِ ع- فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ عَرَفُوهَا أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ (2)بِالْإِیمَانِ بِهِمْ وَ التَّفْضِیلِ لَهُمْ- قالَ اللَّهُ تَعَالَی عِنْدَ ذَلِکَ- أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ سِرَّهُمَا- وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ مَا کَانَ یَعْتَقِدُهُ إِبْلِیسُ مِنَ الْإِبَاءِ عَلَی آدَمَ إِذْ أُمِرَ بِطَاعَتِهِ وَ إِهْلَاکِهِ إِنْ سُلِّطَ عَلَیْهِ وَ مِنِ اعْتِقَادِکُمْ أَنَّهُ لَا أَحَدٌ یَأْتِی بَعْدَکُمْ إِلَّا وَ أَنْتُمْ أَفْضَلُ مِنْهُ بَلْ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ الطَّیِّبُونَ أَفْضَلُ مِنْکُمُ الَّذِینَ أَنْبَأَکُمْ آدَمُ بِأَسْمَائِهِمْ.

بیان

قوله علیه السلام ابتدائی هذا الخلق یدل علی أن هذا غیر ما خلقه الله فی بدء الخلق عند خلق السماء و الأرض و ینافیه ظاهرا قوله تعالی ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ و توجیهه أنه یمکن أن یکون هذا المراد بتسویة السماوات تعمیرها و تدبیرها و إسکان الملائکة فیها بعد رفعهم عن الأرض و به یظهر وجه لرفع ما یتوهم من التنافی بین هذه الآیة و بین قوله تعالی وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها و سیأتی تحقیقه فی کتاب السماء و العالم.

«49»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ آدَمَ فَکَانَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ عَیْنَاهُ فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی جَسَدِهِ کَیْفَ یُخْلَقُ فَلَمَّا حَانَتْ (3)وَ لَمْ یَتَبَالَغِ الْخَلْقُ فِی رِجْلَیْهِ (4)أَرَادَ الْقِیَامَ فَلَمْ یَقْدِرْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ خُلِقَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ

ص: 118


1- فی نسخة: و هی أنوار فی الاظلة.
2- فی نسخة: فعرفوها. و فی نسخة: أخذ لهم العهد و المیثاق. و فی المصدر: أخذ علیهم لهم العهد و المیثاق.
3- حان الشی ء: قرب وقته.
4- فی نسخة: و إن لم یتبالغ الخلق فی رجلیه.

مبنی بر اینکه حوا از ضلع کمتر آدم خلق شده است با آنچه ما ذکر کردیم آشکار می شود چون پنج، ضلع کوچکتر عدد چهل و پنج است و نه ضلع بزرگتر. در واقع ایسر از واژه یسیر به معنای کم گرفته شده و نه از واژه یسار به معنای چپ.

روایت47.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می فرماید: ملائکه به این گفته خود: «آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد کرده وخون می ریزد» علم نداشتند اگر ندیده بودند که کسی در آن فساد می­کند و خونها را می­ریزد.(1)

روایت48.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: در مورد آیات: «به یاد آر آنگاه که پروردگار تو به ملائکه فرمود: من در زمین خلیفه برمی گمارم. ملائکه گفتند: پروردگارا می خواهی کسانی را بگماری که فساد کنند در زمین وخون ها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می کنیم. خداوند فرمود: من می دانم چیزی را که شما نمی دانید و خدای عالم همه اسماء را به آدم تعلیم فرمود و آنگاه حقایق

آن اسما را در نظر فرشتگان پدید آورد و فرمود: خبر دهید مرا به اسماء اینان اگر راست می گویید. فرشتگان عرضه داشتند: پروردگارا تو پاک و منزهی. ما نمی دانیم چیزی جز آنچه تو خود به ما تعلیم دادی و همانا تو دانا و حکیم هستی. خداوند فرمود: ای آدم ملائکه را به حقایق این اسما آگاه ساز. پس چون آدم ملائکه را بدان آگاه ساخت خدا به ملائکه فرمود: «آیا به شما نگفتم که من غیب آسمان ها و زمین را می دانم و می دانم آنچه را که آشکار و پنهان دارید.» امام فرمود: وقتی به آن­ها گفته شد: «او است کسی که هر آنچه در زمین است را همه برای شما خلق کرد» ادامه آیه، گفتند: این چه زمانی بوده است؟ خداوند عزوجل فرمود: «و آن گاه که پروردگارت گفت» آغاز کار من به خلقت هرآنچه در زمین است برای شما، زمانی بود که پروردگارت به فرشتگانی که با ابلیس در زمین بودند و بنی الجان - فرزندان جن -، را از زمین طرد کرده بودند و عبادت محقق شده بود، گفت: «همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» به جای شما، و شما را از زمین به آسمان می آورم. این مسأله برای آنان سخت و سنگین بود چون در صورت بازگشت به آسمان عبادت برای آنان سنگین تر می شد. پس گفتند: پروردگارا «آیا در زمین کسانی را قرار می دهی که فساد کرده و خون ها می ریزند» درست مانند کارهای جنیانی که ما آن ها را از زمین طرد کردیم؟ «حال آنکه ما خود تو را تسبیح می کنیم» یعنی تو را از آن صفاتی که شایسته تو نیست منزه می دانیم. «و تو را تقدیس می کنیم» یعنی زمین را از کسانی که از تو نافرمانی می کنند پاک می کنیم. خداوند متعال گفت: «همانا من چیزی می دانم که شما نمی دانید» من از صلاح موجود در قراردادن آن ها به عنوان جانشنان شما در زمین آگاه هستم درحالی که شما از این مصلحت چیزی نمی دانید. همان­طور که می دانم چه کسی از میان شما در درون کافر است درحالی که شما نمی دانید. و آن کافر، ابلیس است که خدا لعنتش کند. سپس گفت: «پس تمامی اسما را به آدم آموخت» منظور، اسامی انبیای خدا است. همچنین اسامی محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و پاکان خاندانشان علیهم السلام، اسامی مردان برگزیده از پیروان آنان و مخالفان دشمنانشان و «سپس بر آنان عرضه کرد» یعنی نام محمد، علی، و ائمه راعرضه کرد. «بر فرشتگان»

ص: 117


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

آدَمَ وَ نَفَخَ فِیهِ لَمْ یَلْبَثْ أَنْ تَنَاوَلَ عُنْقُوداً فَأَکَلَهُ(1).

«50»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَثَبَ لِیَقُومَ قَبْلَ أَنْ یُسْتَتَمَّ خَلْقُهُ فَسَقَطَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خُلِقَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا (2).

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ قَبْلَ أَنْ تُسْتَتَمَّ فِیهِ الرُّوحُ (3).

«51»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِبْلِیسَ أَ کَانَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ هَلْ کَانَ یَلِی مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ شَیْئاً قَالَ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَمْ یَکُنْ یَلِی مِنَ السَّمَاءِ شَیْئاً کَانَ مِنَ الْجِنِّ وَ کَانَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَرَاهُ أَنَّهُ مِنْهَا وَ کَانَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهَا فَلَمَّا أُمِرَ بِالسُّجُودِ کَانَ مِنْهُ الَّذِی کَانَ (4).

«52»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ إِبْلِیسَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ مُشَافَهَةً فَقَالَ وَ عِزَّتِکَ لَئِنْ أَعْفَیْتَنِی مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّکَ عِبَادَةً مَا عَبَدَهَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ (5).

«53»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ هِشَامٍ عَنْهُ علیه السلام وَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ قَبْلَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهِ الرُّوحَ کَانَ إِبْلِیسُ یَمُرُّ بِهِ فَیَضْرِبُهُ بِرِجْلِهِ فَیَدِبُّ فَیَقُولُ إِبْلِیسُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ (6).

«54»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبَّادٍ عِمْرَانَ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَبِی علیه السلام وَ أَنَا فِی الطَّوَافِ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ سَرْحَبٌ (7)مِنَ الرِّجَالِ فَقُلْتُ وَ مَا السَّرْحَبُ (8)أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ الطَّوِیلُ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ أَدْخَلَ رَأْسَهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِی قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَبِی وَ أَنَا فَرَدَدْنَا عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ

ص: 119


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. م.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. م.
3- أمالی ابن الشیخ: 58. و فیه: قبل ان یتم فیه الروح. م.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
7- السرحوب: الطویل المتناسب الأعضاء.
8- فی المصدر: شرحب من الرجال فقلت و ما الشرحب اه. قال الفیروزآبادی: الشرحب: الطویل. م.

یعنی اشباح آنان را که همان نورهای میان تاریکی ها هستند عرضه کرد. «گفت: مرا از اسامی این ها آگاه سازید، اگر راست می گویید» که همه شما تسبیح و تقدیس مرا می کنید. ترک کردن شما در اینجا بهتر از وارد کردن کسی است که بعد از شماست یعنی همان طور که شما از غیب کسانی که در میان شما هستند آگاه نبودید و بهتر است که غیبی را که تاکنون از آن خبر نداشته اید اکنون نیز ندانید، همچنان که اسامی اشخاصی را که می بینید نمی شناسید. ملائکه گفتند: «پاک و منزهی تو، ما علمی جز آنچه تو به ما آموختی نداریم. همانا تو دانا و حکیم هستی» دانا به هر چیزی، حکیم یعنی کسی که در هر کاری، درست عمل می کند. خداوند فرمود: «ای آدم» این فرشتگان را آگاه کن «به اسامی آنان» یعنی اسامی انبیا و ائمه علیهم السلام. «هنگامی که آنان را آگاه ساخت» یعنی هنگامی که فرشتگان آن اسامی را شناختند خدا از آنان تعهد گرفت که به صاحبان این اسامی ایمان آورده و آن­ها را برتر از همه بدانند. در آن هنگام خدا گفت: «آیا به شما نگفتم که همانا من غیب آسمان ها و زمین را می دانم» یعنی سرّ آسمان ها و زمین. «و می دانم آنچه آشکار و پنهان دارید». یعنی اعتقاد ابلیس مبنی بر اینکه اگر خداوند او را به اطاعت از آدم امر کند از او نافرمانی کرده و اگر آدم بر او مسلط شود او را به هلاکت برساند. همچنین اعتقاد فرشتگان مبنی بر اینکه هرکس بعد از آنان بیاید بدون شک آنان از او برتر خواهند بود. اما حقیقت آن است که محمد و خاندان پاکش برتر از شما فرشتگانی هستند که آدم شما را از اسامی آنان (محمد و خاندانش) آگاه ساخت.

توضیح

فرموده ایشان: (زمان آغاز کردن من این خلقت را) دلالت بر آن دارد که مخلوق جدید خدا چیزی غیر از مخلوقاتی است که خداوند در آغاز خلقت آسمان ها و زمین آفریده است و ظاهراً با این گفته خداوند متعال «سپس به خلقت آسمان نظر گماشت» در تعارض است. این مشکل این­گونه توجیه می شود که: شاید منظور از تسویه آسمان در اینجا آبادسازی و تدبیر و اسکان ملائکه ای باشد که از زمین به آسمان آورده شده بودند. در این صورت تعارض ظاهری موجود میان این آیه و آیه «و زمین را پس از آن گسترانید» نیز حل می شود. تحقیق در این زمینه در کتاب السماء و العالم (آسمان ها و جهان) خواهد آمد.

روایت49.

تفسیر عیاشی: سلمان فارسی رضی الله عنه می گوید: وقتی خداوند آدم را خلق کرد اولین چیزی که آفرید چشمانش بود. پس آدم شروع کرد به نگاه کردن به اینکه چگونه بدنش آفریده می شود. وقتی زمان اتمام خلقتش نزدیک شد هنوز کار خلقت پاها به پایان نرسیده بود که آدم خواست برخیزد اما نتوانست. به همین علت خدا گفت: «انسان عجول خلق شد» خداوند زمانی که آدم را خلق کرد

ص: 118

رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ أَبِی نَقْضِی طَوَافَنَا ثُمَّ تَسْأَلُنِی فَلَمَّا قَضَی أَبِی الطَّوَافَ دَخَلْنَا الْحِجْرَ فَصَلَّیْنَا الرَّکَعَاتِ ثُمَّ الْتَفَتَ فَقَالَ أَیْنَ الرَّجُلُ یَا بُنَیَّ فَإِذَا هُوَ وَرَاءَهُ قَدْ صَلَّی فَقَالَ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ وَ مِنْ أَیِّ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ مِمَّنْ یَسْکُنُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَقَالَ قَرَأْتَ الْکِتَابَیْنِ قَالَ نَعَمْ قَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ بَدْءِ هَذَا الْبَیْتِ وَ عَنْ قَوْلِهِ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ وَ عَنْ قَوْلِهِ- وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ فَقَالَ یَا أَخَا أَهْلِ الشَّامِ اسْمَعْ حَدِیثَنَا وَ لَا تَکْذِبْ عَلَیْنَا فَإِنْ مَنْ کَذَبَ عَلَیْنَا فِی شَیْ ءٍ فَإِنَّهُ کَذَبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)وَ مَنْ کَذَبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ عَذَّبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَّا بَدْءُ هَذَا الْبَیْتِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً فَرَدَّتِ الْمَلَائِکَةُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَتْ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَأَعْرَضَ عَنْهَا فَرَأَتْ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ سَخَطِهِ فَلَاذَتْ بِعَرْشِهِ فَأَمَرَ اللَّهُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَنْ یَجْعَلَ لَهُ بَیْتاً فِی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ (2)یُسَمَّی الضُّرَاحَ بِإِزَاءِ عَرْشِهِ فَصَیَّرَهُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ یَطُوفُونَ بِهِ یَطُوفُ بِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ لَا یَعُودُونَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ فَلَمَّا أَنْ هَبَطَ آدَمُ إِلَی الدُّنْیَا أَمَرَهُ بِمَرَمَّةِ هَذَا الْبَیْتِ وَ هُوَ بِإِزَاءِ ذَلِکَ فَصَیَّرَهُ لآِدَمَ وَ ذُرِّیَّتِهِ کَمَا صَیَّرَ ذَلِکَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ(3).

«55»

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، مِنْ صَحَائِفِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام قَالَ: فِی صِفَةِ خَلْقِ آدَمَ إِنَّ الْأَرْضَ عَرَّفَهَا اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (4)أَنَّهُ یَخْلُقُ مِنْهَا خَلْقاً فَمِنْهُمْ مَنْ یُطِیعُهُ وَ مَنْ یَعْصِیهِ فَاقْشَعَرَّتِ الْأَرْضُ وَ اسْتَعْطَفَتِ اللَّهَ وَ سَأَلَتْهُ لَا یَأْخُذُ عَنْهَا مَنْ یَعْصِیهِ وَ یَدْخُلُ النَّارَ وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهَا لِیَأْخُذَ مِنْهَا طِینَةَ آدَمَ علیه السلام

ص: 120


1- فی نسخة: فقد کذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- تقدم فی الخبر 23 و 24: أنه فی السماء الرابعة.
3- فروع الکافی ج 1: 215- 216. و تقدم الحدیث مشروحا بطریق آخر تحت رقم 16 و لعله أضبط من هذا.
4- فی المصدر بعد ذلک: «و لعله بلسان الحال» و الظاهر أنّه من کلام السیّد و لهذا لم یذکره المصنّف. م.

و در او دمید طولی نکشید که خوشه ای انگور فراهم آورد و آن را خورد(1).

روایت50.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می فرماید: زمانی که خدا آدم را خلق کرد و از روحش در او دمید قبل از اینکه خلقتش به پایان برسد از جایش جهید تا بایستد، پس افتاد و خداوند گفت: «انسان، عجول خلق شد»(2).

امالی الطوسی: عین این روایت آمده است با این اختلاف که آمده: قبل از اینکه روح به طور کامل در بدن او جای بگیرد(3).

روایت51.

تفسیر عیاشی: جمیل بن دراج می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا ابلیس از ملائکه بود؟ و آیا چیزی از امر آسمان ها را ولایت می­کرد؟ فرمود: از فرشتگان نبود و چیزی از آسمان را ولایت نمی­کرد. او از جنیان و همرا با فرشتگان بود. به همین علت فرشتگان گمان می کردند که او از آن­هاست ولی خدا می دانست که او از فرشتگان نیست. هنگامی که او فرمان داده شد سجده کند آنچه از او معلوم شد اتقاق افتاد(4).

روایت52.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند به طور شفاهی به ابلیس دستور سجده بر آدم را صادر کرد. پس شیطان گفت: به عزتت سوگند که اگر مرا از سجده بر آدم معاف کنی طوری تو را عبادت می کنم که هیچ یک از خلایق، تو را آن گونه عبادت نکرده اند(5).

روایت53.

امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر می فرماید: هنگامی که خدا آدم را خلق کرد پیش از آنکه روح در او بدمد، ابلیس بر آدم می­گذشت و با پایش به او ضربه می­زد پس می­خزید. سپس شیطان می­گفت: برای کاری خلق شده است(6).

روایت54.

کافی: ابن عطیه می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که من و پدرم در طواف بودیم مردی (سرحب) نزد ما آمد. پرسیدم: خداوند تو را صالح گرداند. سرحب یعنی چه؟ فرمود: بلند قد. سپس آن مرد گفت: سلام علیکم و سرش را بین من و پدرم قرار داد. گفت: من و پدرم رو به او کردیم و پاسخ دادیم: علیک السلام. سپس گفت:

ص: 119


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . امالی ابن شیخ: 58
4- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
5- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
6- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

فَسَأَلَتْهُ بِعِزَّةِ اللَّهِ أَنْ لَا یَأْخُذَ مِنْهَا شَیْئاً حَتَّی تَتَضَرَّعَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَضَرَّعَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ فَاقْشَعَرَّتْ وَ تَضَرَّعَتْ وَ سَأَلَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی إِسْرَافِیلَ بِذَلِکَ فَاقْشَعَرَّتْ وَ سَأَلَتْ وَ تَضَرَّعَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ عِزْرَائِیلَ فَاقْشَعَرَّتْ وَ تَضَرَّعَتْ فَقَالَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی بِأَمْرٍ أَنَا مَاضٍ لَهُ سَرَّکِ ذَاکِ أَمْ سَاءَکِ فَقَبَضَ مِنْهَا کَمَا أَمَرَ اللَّهُ ثُمَّ صَعِدَ بِهَا إِلَی مَوْقِفِهِ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ کَمَا وُلِّیتَ قَبْضَهَا مِنَ الْأَرْضِ وَ هِیَ کَارِهَةٌ کَذَلِکَ تَلِی قَبْضَ أَرْوَاحِ کُلِّ مَنْ عَلَیْهَا وَ کُلِّ مَا قَضَیْتُ عَلَیْهِ الْمَوْتَ مِنَ الْیَوْمِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَمَّا کَانَ صَبَاحُ یَوْمِ الْأَحَدِ الثَّانِی الْیَوْمَ الثَّامِنَ مِنْ خَلْقِ الدُّنْیَا فَأَمَرَ اللَّهُ مَلَکاً فَعَجَنَ طِینَةَ آدَمَ فَخَلَطَ بَعْضَهَا بِبَعْضٍ ثُمَّ خَمَّرَهَا أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ جَعَلَهَا لَازِباً (1)ثُمَّ جَعَلَهَا حَمَأً مَسْنُوناً أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ جَعَلَهَا صَلْصَالًا (2)کَالْفَخَّارِ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ بَعْدَ عِشْرِینَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ مُذْ خُمِّرَ طِینَةُ آدَمَ- إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ فِی الصُّحُفِ مَا هَذَا لَفْظُهُ فَخَلَقَ اللَّهُ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ الَّتِی صَوَّرَهَا فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ یقول علی بن طاوس فأسقط بعض المسلمین بعض هذا الکلام و قال إن الله خلق آدم علی صورته فاعتقد الجسم فاحتاج المسلمون إلی تأویلات الحدیث وَ قَالَ فِی الصُّحُفِ ثُمَّ جَعَلَهَا جَسَداً مُلْقًی عَلَی طَرِیقِ الْمَلَائِکَةِ الَّتِی (الَّذِی خ ل) تَصْعَدُ فِیهِ إِلَی السَّمَاءِ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ ذَکَرَ تَنَاسُلَ الْجِنِّ وَ فَسَادَهُمْ وَ هَرَبَ إِبْلِیسَ مِنْهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ سُؤَالَهُ أَنْ یَکُونَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِجَابَةَ سُؤَالِهِ وَ مَا وَقَعَ مِنَ الْجِنِّ حَتَّی أَمَرَ اللَّهُ إِبْلِیسَ أَنْ یَنْزِلَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ لِطَرْدِ الْجِنِّ فَنَزَلَ وَ طَرَدَهُمْ عَنِ الْأَرْضِ الَّتِی أَفْسَدُوا فِیهَا وَ شَرَحَ کَیْفِیَّةَ خَلْقِ الرُّوحِ فِی أَعْضَاءِ آدَمَ وَ اسْتِوَائِهِ جَالِساً وَ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ فَسَجَدُوا لَهُ إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَلَمْ یَسْجُدْ لَهُ فَعَطَسَ آدَمُ فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ اللَّهُ رَحِمَکَ اللَّهُ لِهَذَا خَلَقْتُکَ لِتُوَحِّدَنِی وَ تَعْبُدَنِی وَ تَحْمَدَنِی وَ تُؤْمِنَ بِی وَ لَا تَکْفُرَ بِی وَ لَا تُشْرِکَ بِی شَیْئاً (3).

أقول: تمامه فی کتاب السماء و العالم.

ص: 121


1- اللازب: اللاصق ای الطین الملتزج المتماسک الذی یلزم بعضه بعضا.
2- تقدم قریبا معنی الصلصال و غیره.
3- سعد السعود: 33- 34.

خدا بر شما رحمت کند، سؤالی دارم. پدرم به او فرمود: طواف را تمام می کنیم سپس از من سؤال کن. وقتی پدرم طواف را به جا آورد، وارد حجر شدیم وچند رکعت نماز به جا آوردیم. سپس پدرم سرش را برگرداند و گفت: پسرم آن مرد کجاست؟ ناگهان متوجه شد که آن مرد در پشت سرش به نماز ایستاده است. پس گفت: این مرد از کجاست؟ گفت: از اهل شام است. گفت: از کدام اهل شام؟ گفت: کسانی که در بیت المقدس ساکن هستند. گفت: دو کتاب را خوانده ای؟ پاسخ داد: بله. گفت: سؤالت را بپرس. گفت: در مورد آفرینش خانه خدا و آیه «نون و قسم به قلم و آنچه می نویسید» و آیه «و کسانی که در اموالشان حقی مشخص برای فقیر و محروم است» از شما سؤال دارم. گفت: ای برادرم از اهل شام! سخن ما را بشنو و بر ما دروغ نبند چرا که هر که بر ما دروغ ببندد بر رسول خدا دروغ بسته و هرکس بر رسول خدا دروغ ببندد بر خداوند دروغ بسته است. هرکس بر خدا دروغ ببندد، خداوند او را عذاب می دهد. اما در مورد آفرینش این خانه: خداوند تبارک وتعالی به فرشتگان گفت: «همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» فرشتگان به خداوند عزوجل جواب داده و گفتند: «آیا در زمین کسانی را قرار می دهی که فساد کرده و خون ها می ریزند» خدا از آنان روی برگرداند و فرشتگان گمان کردند که این روی برگرداندن به علت خشم خدا بر آنان است پس به عرش پناه بردند. خداوند به فرشته ای از فرشتگان دستور داد که برای او خانه ای در آسمان ششم به نام ضراح به موازات عرشش بسازد. خداوند این خانه را برای اهل آسمان قرار داد تا آن را طواف کنند و هر روز هفتاد هزار فرشته به آنجا رفته و بدون اینکه بازگردند طلب مغفرت می کنند. وقتی آدم به دنیا هبوط کرد خداوند به او دستور داد تا این خانه - کعبه - را که درست به موازات آن خانه بود مرمت کند. سپس خداوند همان­گونه که ضراح را برای اهل آسمان قرار داده بود کعبه را برای آدم و ذریه او قرار داد. گفت: راست گفتی یابن رسول الله.(1)

روایت55.

می گویم: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در وصف خلقت آدم می فرماید: خداوند عزوجل زمین را آگاه کرد که از او خلقی را خواهد آفرید که برخی از آنان خدا را اطاعت کرده و برخی دیگر نافرمانی می کنند. زمین به خود لرزید و با التماس از خدا خواست کسی را که خدا را نافرمانی می کند وارد آتش می شود از او نیافریند. هنگامی که جبرئیل به زمین آمد تا گل آدم علیه السلام را از زمین برگیرد،

ص: 120


1- . فروع کافی 1: 215-216
«56»

نهج، نهج البلاغة فِی صِفَةِ خَلْقِ آدَمَ ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَ سَهْلِهَا وَ عَذْبِهَا وَ سَبَخِهَا تُرْبَةً سَنَّهَا بِالْمَاءِ حَتَّی خَلَصَتْ (1)وَ لَاطَهَا بِالْبِلَّةِ حَتَّی لَزَبَتْ فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَةً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ وَ أَعْضَاءٍ وَ فُضُولٍ- أَجْمَدَهَا حَتَّی اسْتَمْسَکَتْ وَ أَصْلَدَهَا حَتَّی صَلْصَلَتْ لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ وَ أَجَلٍ مَعْلُومٍ (2)ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یُجِیلُهَا (3)وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِهَا (4)وَ جَوَارِحَ یَخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ یُقَلِّبُهَا (5)وَ مَعْرِفَةٍ یَفْرُقُ بِهَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعْجُوناً بِطِینَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِیَةِ وَ الْأَخْلَاطِ الْمُتَبَایِنَةِ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَسَاءَةِ وَ السُّرُورِ وَ اسْتَأْدَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی الْمَلَائِکَةَ وَدِیعَتَهُ لَدَیْهِمْ (6)وَ عَهْدَ وَصِیَّتِهِ إِلَیْهِمْ فِی الْإِذْعَانِ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ الْخُنُوعِ لِتَکْرِمَتِهِ (7)فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ وَ قَبِیلَهُ اعْتَرَتْهُمُ الْحَمِیَّةُ وَ غَلَبَتْ عَلَیْهِمُ الشِّقْوَةُ وَ تَعَزَّزُوا بِخِلْقَةِ النَّارِ وَ اسْتَوْهَنُوا خَلْقَ الصَّلْصَالِ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ النَّظِرَةَ اسْتِحْقَاقاً لِلسُّخْطَةِ وَ اسْتِتْمَاماً لِلْبَلِیَّةِ وَ إِنْجَازاً لِلْعِدَةِ فَقَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ثُمَّ أَسْکَنَ سُبْحَانَهُ آدَمَ دَاراً أَرْغَدَ فِیهَا عَیْشَهُ (8)وَ آمَنَ فِیهَا مَحَلَّتَهُ وَ حَذَّرَهُ إِبْلِیسَ وَ عَدَاوَتَهُ فَاغْتَرَّهُ عَدُوُّهُ نَفَاسَةً عَلَیْهِ بِدَارِ الْمُقَامِ وَ مُرَافَقَةِ الْأَبْرَارِ فَبَاعَ الْیَقِینَ بِشَکِّهِ وَ الْعَزِیمَةَ بِوَهْنِهِ وَ اسْتَبْدَلَ بِالْجَدَلِ وَجَلًا وَ بِالاغْتِرَارِ نَدَماً ثُمَّ بَسَطَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَهُ فِی تَوْبَتِهِ وَ لَقَّاهُ کَلِمَةَ رَحْمَتِهِ (9)وَ

ص: 122


1- فی نسخة: حتی خضلت.
2- فی المصدر: و أمد معلوم.
3- أی یتحرکها فی المعقولات.
4- فی نسخة: و فکر یتصرف فیها.
5- الادوات: الآلات. و تقلیبها: تحریکها و تصرفها فی العمل بها فیما احتاج إلیه.
6- أی طلب منهم أداءها، و الودیعة هی عهده إلیهم بقوله: «إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»
7- فی نسخة: و الخشوع لتکرمته.
8- فی نسخة: أرغد فیها عیشته.
9- قال ابن میثم: قال القفال: أصل التلقی فی قوله تعالی: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ» و قوله: «و لقاء کلمة رحمته» هو التعرض للقادم، وضع موضع الاستقبال للمسی ء و الجانی ثمّ وضع موضع القبول و الاخذ، قال تعالی: «وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ» أی تلقنه، و یقال: تلقینا الحاجّ أی استقبلناهم: و تلقیت هذه الکلمة من فلان أی اخذتها منه، و إذا کان هذا أصل الکلمة و کان من تلقی رجلا فتلاقیا لقی کل واحد منهما صاحبه و اضیف بالاجتماع إلیهما معا فصلح أن یشترکا فی الوصف بذلک فکل ما تلقیته فقد تلقاک فجاز أن یقال: تلقی آدم من ربّه کلمات أی أخذها و رعاها و استقبلها بالقبول و لقاء اللّه ایاها أی ارسلها إلیه و واجهه بها.

زمین، جبرئیل را به عزت خدا سوگند داد تا چیزی از او برنگیرد و صبر کند تا زمین بتواند نزد خدا تضرع والتماس کند. زمین به خدا التماس کرد و خداوند متعال به جبرئیل دستور داد تا بازگردد سپس خداوند به میکائیل دستور داد. زمین به خود لرزید و در مقابل خدا التماس و درخواست کرد. خداوند به میکائیل نیز دستور داد بازگردد. سپس به اسرافیل دستور دادو باز زمین به خود لرزید و التماس و درخواست کرد. خدا به اسرافیل فرمان بازگشت داد. سپس به عزرائیل فرمان داد. زمین باز به خود لرزید و التماس کرد اما عزرائیل گفت: پروردگارم به من دستوری داده است که من آن راحتماً اجرا خواهم کرد. چه تو خوشت بیاید و چه بدت بیاید. سپس طبق دستور خدا مشتی از خاک زمین برگرفت و آن خاک را به جایگاهش در آسمان برد. خداوند به او گفت: همان طور که اکنون علی رغم ناخشنودی زمین این مشت خاک را برگرفتی از این پس تا روز قیامت باید ارواح تمام کسانی را که برروی زمین بوده و زمان مرگشان فرا می رسد، علی رغم ناخشنودی آنان گرفته و قبض روح کنی. وقتی صبح روز دومین یکشنبه یعنی

هشتمین روز از خلقت دنیا فرا رسید خداوند به یکی از فرشتگان دستور داد تا گل آدم را سرشته و خوب مخلوط کند. سپس گذاشت تا چهل سال آن خمیر قوام آید سپس آن را به گل چسبناک تبدیل کرد و سپس به مدت چهل سال آن را به گلی بدبو تبدیل کرده و سپس به مدت چهل سال تبدیل به صلصال (گل خشک) مانند سفال کرد. سپس خداوند، صد و بیست سال پس از آنکه گل آدم را سرشت به فرشتگان گفت: «همانا من خالق بشری از خاک هستم. پس چون آن را خلق کردم و از روح خود در آن دمیدم در مقابل او به سجده بیفتید» گفتند: بله، پس در صحیفه­ها چیزی گفت که لفظ آن چنین است: پس خداوند آدم را به همان شکل و صورتی آفرید که در لوح محفوظ او را تصویر کرده بود.

علی بن طاووس می گوید: برخی از مسلمانان بخشی از این حدیث را نادیده گرفته واز قلم انداخته اند و گفت: در گفته (خداوند آدم را به شکل آن آفرید) پس جسم آدم صورت بست. لذا مسلمانان به تأویل های مختلف از این حدیث احتیاج پیدا کردند.

در صحف گفت: سپس آن را جسدی دراز کشیده به مدت چهل سال در مسیر فرشتگانی قرارداد که از آن مسیر به آسمان می­رفتند. سپس تولید مثل جن و فساد آنان را ذکر کرد و اینکه ابلیس از دست آنان به سوی خدا گریخت و از خدا خواست تا او را با فرشتگان قرار دهد و خداوند درخواست او را پذیرفت. سپس حادثه ای که برای جنیان رخ داد را آورده است تا آنجا که خداوند به شیطان دستور داد برای طرد جنیان از زمین به همراه فرشتگان فرود آید. پس شیطان فرود آمد و جنیان را که در زمین فساد کرده بودند طرد کرد. سپس چگونگی خلقت روح در اعضای آدم را و نشستن او را شرح کرده و آورده است که پس از آن خدا ملائکه را به سجده بر او فرمان داد. پس همگی سجده کردند به جز شیطان که از جنیان بود و بر آدم سجده نکرد. آدم عطسه کرد. پس خداوند گفت: ای آدم بگو: الحمدلله رب العالمین. پس گفت: الحمدلله رب العالمین. خدا گفت: خدا تو را رحمت کند، به همین علت تو را خلق کردم تا مرا یگانه بداری و مرا عبادت و ستایش کنی. به من ایمان آوری و کفر نورزی و چیزی را شریک من قرار ندهی(1).

می گویم: کامل آن در کتاب السماء و العالم آمده است.

ص: 121


1- . سعدالسعود: 33-34

وَعَدَهُ الْمَرَدَّ إِلَی جَنَّتِهِ فَأَهْبَطَهُ إِلَی دَارِ الْبَلِیَّةِ وَ تَنَاسُلِ الذُّرِّیَّةِ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ (1).

بیان

الحزن بالفتح المکان الغلیظ الخشن و السهل ضده و سن الماء صبه من غیر تفریق و خلصت أی صارت طینة خالصة و فی بعض النسخ خضلت بالخاء المعجمة و الضاد المعجمة المکسورة أی ابتلت و لاطها بالبلة أی جعلها ملتصقا بعضها ببعض بسبب البلة و لزبت بالفتح أی لصقت کما قال تعالی إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ و جبل بالفتح أی خلق و الأحناء الأطراف جمع حنو بالکسر (2)و الوصول هی الفصول و الاعتبار مختلف و أجمدها أی جعلها جامدة و أصلدها أی صیرها صلبة و صلصلت أی صارت صلصالا و اللام فی قوله علیه السلام لوقت إما متعلق بجبل أی خلقها لوقت نفخ الصور أو لیوم القیامة أو بمحذوف أی کائنة لوقت فینفخ حینئذ روحه فیه و یحتمل أن یکون الوقت مدة الحیاة و الأجل منتهاها أو یوم القیامة و مثلت بضم الثاء و فتحها أی قامت منتصبا و إنسانا منصوب بالحالیة و یختدمها أی یستخدمها و قوله علیه السلام معجونا صفة لقوله إنسانا أو حال عنه و طینة الإنسان خلقته و جبلته و لعل المراد بالألوان الأنواع و استأدی ودیعته أی طلب أداءها و الخنوع الذل و الخضوع و المراد بقوله علیه السلام و قبیله إما ذریته بأن یکون له فی السماء نسل و ذریة و هو خلاف ظواهر الآثار أو طائفة خلقها الله فی السماء غیر الملائکة أو یکون الإسناد إلی القبیل مجازیا لرضاهم بعد ذلک بفعله و اعترتهم أی غشیتهم و الشقوة بالکسر نقیض السعادة و التعزز التکبر و النظرة بکسر الظاء التأخیر و الإمهال و البلیة الابتلاء و إنجاز عدته إعطاؤه ما وعده من الثواب علی عبادته و قیل قد وعده الله الإبقاء و أرغد عیشته أی جعلها رغدا و الرغد من العیش الواسع الطیب و المحلة مصدر قولک حل بالمکان و الإسناد مجازی و اغتره أی طلب غفلته و أتاه علی غرة و غفلة منه و نفست علیه الشی ء و بالشی ء بالکسر نفاسة إذا لم تره له أهلا و نفست به بالکسر أیضا

ص: 123


1- نهج البلاغة: القسم الأوّل: 22- 25.
2- أو کل ما فیه اعوجاج من البدن کالضلع.

روایت56.

نهج البلاغه: در توصیف خلقت آدم: سپس خداوند بزرگ، خاکی از قسمتهای گوناگون زمین، از قسمتهای سخت و نرم، شور و شیرین، گرد آورد، آب بر آن افزود تا گلی خالص و آماده شد، و با افزودن رطوبت، چسبناک گردید، که از آن، اندامی شایسته، و عضوهایی جدا و به یکدیگر پیوسته آفرید. آن را خشکانید تا محکم شد. خشکاندن را ادامه داد تا سخت شد تا زمانی معیّن و سر انجامی مشخّص، اندام انسان کامل گردید. آنگاه از روحی که آفرید در آن دمید تا به صورت انسانی زنده در آمد، دارای نیروی اندیشه، که وی را به تلاش اندازد و دارای افکاری که در دیگر موجودات، تصرّف نماید. به انسان اعضاء و جوارحی بخشید، که در خدمت او باشند، و ابزاری عطا فرمود، که آنها را در زندگی به کار گیرد. قدرت تشخیص به او داد تا حق و باطل را بشناسد، و حواس چشایی، و بویایی، و وسیله تشخیص رنگها، و أجناس مختلف در اختیار او قرار داد. انسان را مخلوطی از رنگهای گوناگون، و چیزهای همانند و سازگار، و نیروهای متضاد، و مزاجهای گوناگون، گرمی، سردی، تری، خشکی، قرار داد. سپس از فرشتگان خواست تا آن چه در عهده دارند انجام دهند، و عهدی را که پذیرفته­اند وفا کنند، اینگونه که بر آدم سجده کنند و او را بزرگ بشمارند، و فرمود: « بر آدم سجده کنید پس فرشتگان همه سجده کردند جز شیطان» و قبیله او که غرور و خود بزرگ بینی آنان را گرفت و شقاوت و بدی بر آنان غلبه کرد، و به آفرینش خود از آتش افتخار نمودند، و آفرینش انسان از خاک را پست شمردند. خداوند برای سزاوار بودن شیطان به خشم الهی، و برای کامل شدن آزمایش، و تحقّق وعده­ها، به او مهلت داد و فرمود: «تا روز رستاخیز مهلت داده شدی» سپس خداوند آدم را در خانه­ای مسکن داد که زندگی در آن گوارا بود. جایگاه او را امن و امان بخشید و او را از شیطان و دشمنی او ترساند. پس شیطان او را فریب داد، بدان علّت که از زندگی آدم در بهشت و هم نشینی او با نیکان حسادت ورزید. پس آدم علیه السّلام یقین را به تردید، و عزم استوار را به گفته­های ناپایدار شیطان فروخت و شادی خود را به ترس تبدیل کرد، که فریب خوردن برای او پشیمانی آورد آنگاه خدای سبحان در توبه را بر روی آدم گشود و کلمه رحمت، بر زبان او جاری ساخت

ص: 122

أی بخلت به و المقام بالضم الإقامة و قیل فی بیع الیقین بالشک وجوه.

الأول أن معیشة آدم فی الجنة کانت علی حال یعلمها یقینا و ما کان یعلم کیف یکون معاشه بعد مفارقتها.

الثانی أن ما أخبره الله من عداوة إبلیس بقوله إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ کان یقینا فباعه بالشک فی نصح إبلیس إذ قال إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ الثالث أن هذا مثل قدیم للعرب لمن عمل عملا لا ینفعه و ترک ما ینبغی له أن یفعله.

الرابع أن کونه فی الجنة کان یقینا فباعه بأن أکل من الشجرة فأهبط إلی دار التکلیف التی من شأنها الشک فی أن المصیر منها إلی الجنة أو إلی النار.

و جذل کفرح لفظا و معنی و سیتضح لک ما تضمنته الخطبة فی الأبواب الآتیة.

بسط مقال لرفع شبهة و إشکال.

اعلم أنه أجمعت الفرقة المحقة و أکثر المخالفین علی عصمة الملائکة صلوات الله علیهم أجمعین من صغائر الذنوب و کبائرها و سیأتی الکلام فی ذلک فی کتاب السماء و العالم و طعن فیهم بعض الحشویة بأنهم قالوا أَ تَجْعَلُ و الاعتراض علی الله من أعظم الذنوب و أیضا نسبوا بنی آدم إلی القتل و الفساد و هذا غیبة و هی من الکبائر و مدحوا أنفسهم بقولهم وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ و هو عجب و أیضا قولهم لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا اعتذار و العذر دلیل الذنب و أیضا قوله إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ دل علی أنهم کانوا کاذبین فیما قالوه و أیضا قوله أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ یدل علی أنهم کانوا مرتابین فی علمه تعالی بکل المعلومات و أیضا علمهم بالإفساد و سفک الدماء إما بالوحی و هو بعید و إلا لم یکن لإعادة الکلام فائدة و إما بالاستنباط و الظن و هو منهی عنه.

و أجیب عن اعتراضهم علی الله بأن غرضهم من ذلک السؤال لم یکن هو الإنکار و لا تنبیه الله علی شی ء لا یعلمه و إنما المقصود من ذلک أمور.

منها أن الإنسان إذا کان قاطعا بحکمة غیره ثم رآه یفعل فعلا لا یهتدی ذلک الإنسان إلی وجه الحکمة فیه استفهم عن ذلک متعجبا فکأنهم قالوا إعطاء هذا النعم

ص: 124

و به او وعده بازگشت به بهشت را داد. آنگاه آدم را به زمین، خانه آزمایش­ها و مشکلات، فرود آورد، تا ازدواج کند، و فرزندانی پدید آورد تا آخر خطبه(1).

توضیح

حزن با فتحه: مکان سخت و خشن. سهل: ضد آن است. سن الماء: آن را یکباره و بی وقفه ریخت. خلصت: یعنی تبدیل به خاک خالص شد. در برخی نسخه ها (خضلت) باخ و ض مکسور آمده، به معنی: مبتلا شد. لاطها بالبله: با نمناکی آن را چسبنده قرار داد. لزبت با فتحه: چسبید. همان طور که در این آیه آمده است: «همانا ما شما را از خاک چسبنده خلق کردیم» جبل با فتحه: خلق کرد. احناء: کناره ها و جمع حنو است با کسره(2).

وصول: همان محل های جدایی. و معناهای مختلفی دارد. اجمدها: آن را جامد قرار داد. اصلدها: آن را سخت و محکم کرد. صلصلت: تبدیل به سفال شد. لام در این گفتة امام: (لوقت) یا متعلق به جبل است به معنای: آن را برای زمانی خلق کرد که در صور دمیده می شود یا اینکه برای روز قیامت آفرید، و یا اینکه متعلق آن محذوف است: (کائنة) برای وقتی که او از روح خودش در او می دمد. امکان دارد منظور از وقت، مدت حیات باشد. و اجل به معنی انتهای این زندگی یا به معنای روز قیامت. مثلت با ضمه ثاء و فتحه آن یعنی راست ایستاد. انساناً: منصوب و حال است. یختدمها: یعنی آن را به کار می گیرد. وگفته ایشان علیه السلام: (معجونا) صفت است برای (انسانا) و یا اینکه حال از آن واقع شده است. طینة الانسان: خلقت و ذات انسان. شاید منظور از رنگ­ها، انواع باشد. استأدی ودیعته: یعنی انجام آن ودیعه را درخواست کرد. الخنوع: ذلت و خشوع و تواضع.

منظور از گفته ایشان علیه السلام: (و قبیله) یا ذریه او است که در این صورت باید شیطان در آسمان نسل و سلاله داشته باشد که البته خلاف ظاهر احادیث منقول است، یا اینکه منظور طایفه ای غیر از فرشتگان است که خداوند آنان را در آسمان خلق کرده است. شاید هم اسناد به قبیل مجازی است چون پس از آن به کار او راضی بودند. اعترتهم: آن­ها را فراگرفت. شقوه با کسره: ضد سعادت. تعزز: تکبر. النظره با کسره ظاء: به تأخیر انداختن و مهلت دادن. بلیه: ابتلا و گرفتاری. انجاز عدته: یعنی ثوابی را که در ازای عبادت به او وعده داده بود به او اعطا کرد و گفته شده: خدا به او وعده ابقا (باقی گذاشتن در بهشت) داده بود. ارغد عیشته: زندگی اش را راحت قرار داد. الرغد من العیش: زندگی راحت و خوب. المحله: مصدر از فعل حل بالمکان و اسناد آن مجازی است. اغتره: یعنی غفلتش را خواست و غافلگیرانه و هنگام غفلت او نزد او آمد. نفست علیه الشیء و بالشیء – با کسره – نفاسةً: هرگاه او را بدون دوست و خانواده ببینی. نفست به – با کسره –

ص: 123


1- . قصص الانبیا، نسخه خطی
2- . الروضه: 233

العظام من یفسد و یسفک لا تفعله إلا لوجه دقیق و سر غامض فما أبلغ حکمتک.

و منها أن إبداء الإشکال طلبا للجواب غیر محظور فکأنه قیل إلهنا أنت الحکیم الذی لا تفعل السفه البتة و تمکین السفیه من السفه قبیح من الحکیم فکیف یمکن الجمع بین الأمرین أو أن الخیرات فی هذا العالم غالبة علی شرورها و ترک الخیر الکثیر لأجل الشر القلیل شر کثیر فالملائکة نظروا إلی الشرور فأجابهم الله تعالی بقوله إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ أی من الخیرات الکثیرة التی لا یترکها الحکیم لأجل الشرور القلیلة.

و منها أن سؤالهم کان علی وجه المبالغة فی إعظام الله تعالی فإن العبد المخلص لشدة حبه لمولاه یکره أن یکون له عبد یعصیه.

و منها أن قولهم أَ تَجْعَلُ مسألة منهم أن یجعل الأرض أو بعضها لهم إن کان ذلک صلاحا نحو قول موسی أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا أی لا تهلک فقال تعالی إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ من صلاحکم و صلاح هؤلاء فبین أنه اختار لهم السماء و لهؤلاء الأرض لیرضی کل فریق بما اختار الله له.

و منها أن هذا الاستفهام خارج مخرج الإیجاب کقول جریر

أ لستم خیر من رکب المطایا

أی أنتم کذلک و إلا لم یکن مدحا فکأنهم قالوا إنک تفعل ذلک و نحن مع هذا نسبح بحمدک لأنا نعلم فی الجملة أنک لا تفعل إلا الصواب و الحکمة فقال تعالی إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فأنتم علمتم ظاهرهم و هو الفساد و القتل و أنا أعلم ظاهرهم و ما فی باطنهم من الأسرار الخفیة التی یقتضی اتخاذهم.

و الجواب عن الغیبة أن من أراد إیراد السؤال وجب أن یتعرض لمحل الإشکال فلذلک ذکروا الفساد و السفک مع أن المراد أن مثل تلک الأفعال یصدر عن بعضهم و مثل هذا لا یعد غیبة و لو سلم فلا نسلم ذلک فی حق من لم یوجد بعد و لو سلم فیکون غیبة للفساق و هی مجوزة و لو سلم فلا نسلم أن ذکر مثل ذلک لعلام الغیوب یکون محرما لا سیما من الملائکة الذین جماعة منهم مأمورون بتفتیش أحوال الخلائق و إثباتها فی الصحف و عرضها علی الباری جل اسمه.

ص: 125

یعنی به او بخل ورزیدی. مقام با ضمه: اقامت. و گفته شده در خصوص فروختن یقین به شک چند وجه وجود دارد:

اول: زندگی آدم در بهشت به گونه ای بوده که در خصوص یقین داشته و نمی دانسته که بعد از دوری از بهشت زندگی اش چگونه خواهد بود.

دوم: همان چیزی که خداوند در خصوص عداوت و دشمنی ابلیس در این آیه به او خبر داده است: «همانا این دشمن تو و همسرت است» آدم در خصوص این دشمنی یقین داشت اما این یقین را با شک در خیرخواه بودن ابلیس عوض کرد چرا که ابلیس به او گفت: «همانا من خیرخواه شما هستم».

سوم: این جمله یک ضرب المثل قدیمی عربی است که برای کسی به کار می رود که کاری را انجام می دهد که نفعی به او نمی رساند و به جای آن کاری را که شایسته است انجام دهد ترک می کند.

چهارم: بودن او در بهشت یقین بود پس آن را با خوردن از میوه درخت فروخت و به سرزمین تکلیف فرود آمد که یکی از ویژگی های شکست در مصیر و سرنوشت است که آیا این راه به بهشت می رسد یا به آتش.

جذل در لفظ و معنا مانند فرح به معنای خوشحالی است. مفاهیم گنجانده شده در خطبه در باب بعدی برای شما توضیح داده خواهد شد.

بسط سخن برای رفع شبهه و اشکال: بدان: فرقه بر حق و اکثر مخالفان بر عصمت فرشتگان صلوات الله علیهم اجمعین از گناهان کوچک و بزرگ اجماع دارند. سخن در این زمینه در کتاب السماء و العالم خواهد آمد. برخی از حشویه به آنان ایراد وارد کرده­اند که فرشتگان گفتند: «آیا قرار می دهی» و اعتراض به خدا یکی از بزرگترین گناهان است. همچنین فرشتگان به بنی آدم قتل و فساد را نسبت دادند و این غیبت بوده از گناهان کبیره به شمار می آید. آن­­ها با این گفته: «و ما خود تو را تسبیح و تقدیس می کنیم» خود را ستودند که نوعی عجب و خودپسندی است. در گفته آنان: «ما علمی جز آنچه تو به ما آموخته ای نداریم» نوعی عذرآوردن دیده می شود و عذر، نشانه گناه است. این سخن خداوند: «اگر صادق بودید» نیز نشان می دهد که آن­ها در گفته هایشان دروغ گفته اند. آیه: «آیا به شما نگفتم» بر این دلالت دارد که آن­ها شک داشتند آیا علم خداوند تمام معلومات را شامل می شود یا خیر. علم آنان نسبت به فساد و خونریزی نیز یا با وحی بوده که البته بعید به نظر می رسد – چرا که در این صورت فایده و دلیلی برای تکرار سخن وجود ندارد – و یا با استنباط و گمان بوده که البته از آن نهی شده است.

در خصوص اعتراض آنان به خدا این­گونه پاسخ داده شده که منظور ملائکه از آن سؤال، انکار و یا آگاه کردن خداوند از چیزی که نمی داند نیست بلکه منظور از آن چند مسأله است:از جمله اینکه: همانا انسان اگر به حکمت غیر خود یقین داشته باشد سپس ببیند کاری انجام می­دهد که آن انسان در آن کار چیزی از حکمت نمی­بیند با تعجب در پی فهم آن برمی­آید؛ پس گویی آن ها گفته اند: دادن چنین نعمت های

ص: 124

و عن العجب بأن مدح النفس غیر ممنوع منه مطلقا کما قال تعالی وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ علی أنهم إنما ذکروه لتتمة تقریر الشبهة.

و عن الاعتذار بأنه لا یستلزم الذنب بل قد یکون لترک الأولی.

ثم إن العلماء ذکروا فی أخبار الملائکة عن الفساد و السفک وجوها.

منها أنهم قالوا ذلک ظنا لما رأوا من حال الجن الذین کانوا قبل آدم علیه السلام فی الأرض و هو المروی عن ابن عباس و الکلبی و یؤیده ما رویناه عن تفسیر الإمام علیه السلام سابقا أو أنهم عرفوا خلقته و علموا أنه مرکب من الأرکان المتخالفة و الأخلاط المتنافیة الموجبة للشهوة التی منها الفساد و الغضب الذی منه سفک الدماء.

و منها أنهم قالوا ذلک علی الیقین لما یروی عن ابن مسعود و غیره أنه تعالی لما قال للملائکة إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالوا ربنا و ما یکون الخلیفة قال تکون له ذریة یفسدون فی الأرض و یتحاسدون و یقتل بعضهم بعضا فعند ذلک قالوا ربنا أ تجعل فیها أو أنه تعالی کان قد أعلم الملائکة أنه إذا کان فی الأرض خلق عظیم أفسدوا فیها و یسفک الدماء (1)أو أنه لما کتب القلم فی اللوح ما هو کائن إلی یوم القیامة فلعلهم طالعوا اللوح فعرفوا ذلک أو لأن معنی الخلیفة إذا کان النائب عن الله فی الحکم و القضاء و الاحتیاج (2)أنما یکون عند التنازع و التظالم کأن الإخبار عن وجود الخلیفة إخبار عن وقوع الفساد و الشر بطریق الالتزام و قیل لما خلق الله النار خافت الملائکة خوفا شدیدا فقالوا لم خلقت هذه النار قال لمن عصانی من خلقی و لم یکن یومئذ لله خلق إلا الملائکة فلما قال إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً عرفوا أن المعصیة منهم و جملة القول فی ذلک أنه لما ثبت بالنصوص و إجماع الفرقة المحقة عصمة الملائکة لا بد من تأویل ما یوهم صدور المعصیة منهم علی نحو ما مر فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام.

«57»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ (3)

ص: 126


1- فی المطبوع: و أسفکوا الدماء.
2- أی و الاحتیاج بوجود الخلیفة.
3- الحدیث ضعیف بمقاتل بن سلیمان، و الرجل هو مقاتل بن سلیمان بن بشیر الأزدیّ الخراسانیّ أبو الحسن البلخیّ المفسر نزیل مرو، یقال له ابن دوال دوز، عدوه أصحابنا فی کتبهم الرجالیة من البتریة و من العامّة، و رماه العامّة بالکذب و التجسیم، راجع تقریب ابن حجر ص 505.

بزرگی به کسی که فساد می­کند و خون می ریزد از سوی خداوند جز از روی علتی دقیق و رازی پنهان و پوشیده صورت نمی گیرد. پس ای پروردگار! چقدر حکمت تو زیاد است!.

دیگر اینکه: اشکال وارد کردن تنها با هدف رسیدن به جواب ممنوع نیست. انگار گفته شده باشد: پروردگارا! تو حکیمی هستی که یقیناً بی خردی از تو سر نمی زند. نگاه داشتن نادان در نادانی از سوی حکیم، زشت و ناپسند است. پس چگونه می توان این دو مسأله را با هم جمع کرد؟ یا اینکه: خیرها در این دنیا بر بدی ها غالب است. ترک خیر بسیار، به خاطر بدی اندک خود شر و بدی بزرگی است. پس ملائکه به بدی ها نگاه کردند و خداوند متعال به آنان پاسخ داد: «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» یعنی از خیرهای زیادی که حکیم آن را به خاطر بدی های کم رها و ترک نمی کند.

دیگر اینکه: سؤال آن­ها از باب مبالغه در بزرگ دانستن خداوند متعال است. بنده مخلص از شدت حب و دوستی به مولایش ناپسند می داند که او بنده ای داشته باشد که از او نافرمانی کند.

دیگر اینکه: سخن آنان: «آیا قرار می دهد» نوعی درخواست از سوی فرشتگان است که اگر صلاح است خداوند زمین را و یا بخشی از آن را در اختیار آنان قرار دهد. مانند این گفته موسی: «آیا تو به خاطر آنچه که سفیهانی از میان ما انجام داده اند، ما را هلاک می کنی» یعنی: هلاک نکن. پس خداوند فرمود: «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» یعنی از صلاح شما و از صلاح اینان. سپس روشن شد که خداوند آسمان را برای آنان و زمین را برای اینان برگزیده است تا هر گروه به خاطر آنچه خدا برای آنان انتخاب کرده است خشنود شوند.

دیگر اینکه: این سؤال در موضع پاسخ قرار گرفته است. مانند سخن جریر: (آیا شما بهترین کسانی نیستید که سوار بر مرکب ها شدند) یعنی شما این گونه هستید. در غیر این صورت این شعر دیگر مدح نخواهد بود. پس انگار که فرشتگان گفته اند: تو چنین کاری را می کنی و ما با وجود این، تو را حمد و ستایش کرده و تسبیح می گوییم؛ چرا که ما همگی می دانیم تو جز صواب و حکمت کاری انجام نمی دهی. پس خداوند متعال گفت: همانا من می دانم آنچه را که شما نمی دانید» شما ظاهر آنان را که فساد و قتل است دیده اید اما من هم از ظاهر آنان خبر دارم و هم از اسرار نهفته در باطنشان. اسراری که اقتضا می کند آن­ها را برگزینم.

در پاسخ به غیبت کردن – فرشتگان نیز باید گفت: کسی که بخواهد سؤالی را مطرح کند ناگزیر باید به محل اشکال اشاره کند. به همین علت فرشتگان فساد و قتل را مطرح کردند. باید توجه داشت که البته منظور این بوده است که مثل چنین کارهایی تنها از برخی از انسان ها سر می زند و چنین چیزهایی غیبت به حساب نمی آید. و اگر این پذیرفته شود ما آن را در حق کسانی که هنوز خلق نشده­اند نمی­پذیریم و اگر بپذیریم این غیبت فاسقان است و آن مُجاز است و اگر بپذیریم نمی­پذیریم که چنین چیزی برای علام الغیوب حرام و ممنوع باشد به ویژه از فرشتگانی که گروهی از آنان مأمور تفتیش احوال خلایق و ثبت آن در نامه اعمال و عرضه آن به خداوند باری تعالی هستند.

ص: 125

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَمْ کَانَ طُولُ آدَمَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ هُبِطَ بِهِ إِلَی الْأَرْضِ وَ کَمْ کَانَتْ طُولُ حَوَّاءَ قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَهْبَطَ آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ حَوَّاءَ عَلَی الْأَرْضِ کَانَتْ رِجْلَاهُ عَلَی ثَنِیَّةِ الصَّفَا (1)وَ رَأْسُهُ دُونَ أُفُقِ السَّمَاءِ وَ أَنَّهُ شَکَا إِلَی اللَّهِ مَا یُصِیبُهُ مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ فَصَیَّرَ طُولَهُ سَبْعِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهِ وَ جَعَلَ طُولَ حَوَّاءَ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهَا (2).

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنَّ آدَمَ قَدْ شَکَا مَا یُصِیبُهُ مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ فَاغْمِزْهُ غَمْزَةً (3)وَ صَیِّرْ طُولَهُ سَبْعِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهِ وَ اغْمِزْ حَوَّاءَ غَمْزَةً فَصَیِّرْ طُولَهَا خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهَا (4).

إیضاح

اعلم أن هذا الخبر من مشکلات الأخبار و معضلات الآثار و الإعضال فیه من وجهین (5)

أحدهما أن طول القامة کیف یصیر سببا للتأذی بحر الشمس و الثانی أن کونه علیه السلام سبعین ذراعا بذراعه یستلزم عدم استواء خلقته علی نبینا و آله و علیه السلام و أن یتعسر بل یتعذر علیه کثیر من الأعمال الضروریة.

و الجواب عن الأول بوجهین الأول أنه یمکن أن یکون للشمس حرارة من غیر جهة الانعکاس أیضا و یکون قامته طویلة جدا بحیث تتجاوز الطبقة الزمهریریة و یتأذی من تلک الحرارة و یؤیده ما اشتهر من قصة عوج بن عناق أنه کان یرفع السمک إلی عین الشمس لیشویه بحرارتها.

و الثانی أنه لطول قامته کان لا یمکنه الاستظلال ببناء و لا جبل و لا شجر فکان یتأذی من حرارة الشمس لذلک.

و أما الثانی فقد أجیب عنه بوجوه الأول ما ذکره بعض الأفاضل أن استواء

ص: 127


1- أی منعطفه، و هو منحناه و منعرجه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- غمزه: جسه و کبسه بیده أی مسه بیده و لینه.
4- الروضة: 233. م.
5- بل من ثلاثة أوجه، و الوجه الثالث أن قامته کیف صار قصیرا و ما کان غمز جبرئیل.

و در مورد عجب: مدح خود مطلقاً ممنوع نیست. همان­طور که خداوند متعال فرموده است: «پس نعمت پروردگارت را بر زبان آور». فرشتگان این خودستایی را برای کامل کردن تقریر شبهه ذکر کرده اند.

در مورد عذر آوردن: عذر آوردن فقط مستلزم گناه نیست بلکه می تواند به خاطر ترک اولی نیز باشد.

علما در خصوص خبردادن و سخن گفتن ملائکه در مورد فساد و قتل چند وجه ذکر کرده اند:

یک وجه آنکه: فرشتگان چون اعمال جنیانی را دیده بودند که پیش از آدم علیه السلام بر روی زمین بودند چنین گفتند. این قول از ابن عباس و کلبی نقل شده و روایتی که پیش از این از تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام آوردیم آن را تأیید می کند. یا اینکه فرشتگان با خلقت آدم آشنا شده و دانستند که او مرکب از ارکان متضاد و اخلاط متعارضی است که موجب شهوت می شود و فساد و خشمی که منجر به قتل می شود از این شهوت سرچشمه می گیرد.

دیگر اینکه: فرشتگان این سخن را از روی یقین گفتند به خاطر آنچه از ابن مسعود و دیگران نقل شده است که وقتی خداوند به فرشتگان گفت: «همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» آنان به پروردگار گفتند: جانشین چیست؟ گفت: او ذریه ای دارد که بر روی زمین فساد کرده و به یکدیگر حسد می ورزند و همدیگر را می کشند. در این هنگام فرشتگان گفتند: پروردگارا، آیا قرار می دهی.... . یا اینکه پروردگار فرشتگان را آگاه کرده بود که اگر خلقی عظیم در زمین باشند، فساد و قتل مرتکب می شوند. یا اینکه: وقتی قلم هر آنچه بود تا روز قیامت را بر لوح محفوظ نوشت فرشتگان لوح را خوانده و متوجه این مطلب شدند. یا اینکه: اگر معنای خلیفه، جانشین خدا در حکم و قضاوت باشد و احتیاج فقط هنگام تنازع و تظالُم است گویی خبر دادن به وجود جانشین، مستلزم خبردادن به وقوع فساد و شر باشد. و گفته شده: وقتی خداوند آتش را آفرید: فرشتگان بسیار ترسیدند و گفتند: برای چه این آتش را خلق کردی؟ گفت: برای کسانی از خلقم که نافرمانی مرا می کنند. در آن زمان خداوند خلقی جز ملائکه نداشت. وقتی خدا گفت: «همانا من در زمین جانشینی قرار می دهم» آنان دانستند که معصیت از این خلق سر می زند. خلاصه کلام آن که: وقتی از طریق متون احادیث و اجماع فرقه اهل حق، عصمت ملائکه ثابت شود ناگزیر باید مانند قول ما در خصوص عصمت انبیا، تمام احادیثی را که به نوعی گمان می شود بر صدور گناه از ملائکه دلالت دارد، تأویل کرد.

روایت57.

قصص الانبیاء:

ص: 126

الخلقة لیس منحصرا فیما هو معهود الآن فإن الله تعالی قادر علی خلق الإنسان علی هیئات أخر کل منها فیه استواء الخلقة و ذراع آدم علی نبینا و آله و علیه السلام یمکن أن یکون قصیرا مع طول العضد و جعله ذا مفاصل أو لینا بحیث یحصل الارتفاق به و الحرکة کیف شاء.

الثانی ما ذکره أیضا و هو أن یکون المراد بالسبعین سبعین قدما أو شبرا و ترک ذکرهما لشیوعهما و المراد الأقدام و الأشبار المعهودة فی ذلک الزمان فیکون قوله ذراعا بدلا من السبعین بمعنی أن طوله الآن و هو السبعون بقدر ذراعه قبل ذلک و فائدته معرفة طوله أولا فیصیر أشد مطابقة للسؤال کما لا یخفی و أما ما ورد فی حواء علیه السلام فالمعنی أنه جعل طولها خمسة و ثلاثین قدما بالأقدام المعهودة و هی ذراع بذراعها الأول فیظهر أنها کانت علی النصف من آدم.

الثالث ما ذکره أیضا و هو أن یکون سبعین بضم السین تثنیة سبع أی صیر طوله بحیث صار سبعی الطول الأول و السبعان ذراع فیکون الذراع بدلا أو مفعولا بتقدیر أعنی و کذا فی حواء جعل طولها خمسه بضم الخاء أی خمس ذلک الطول و ثلثین تثنیة ثلث أی ثلثی الخمس فصارت خمسا و ثلثی خمس و حینئذ التفاوت بینهما قلیل إن کان الطولان الأولان متساویین و إلا فقد لا یحصل تفاوت و یحتمل بعیدا عود ضمیر خمسه و ثلثیه إلی آدم و المعنی أنها صارت خمس آدم الأول و ثلثیه فتکون أطول منه أو بعد القصر فتکون أقصر و فیه أن الخمس و ثلثی الخمس یرجع إلی الثلث و نسبة التعبیر عن الثلث بتلک العبارة إلی أفصح الفصحاء بعید عن العلماء.

الرابع ما یروی عن شیخنا البهائی قدس الله روحه من أن فی الکلام استخداما بأن یکون المراد بآدم حین إرجاع الضمیر إلیه آدم ذلک الزمان من أولاده و لا یخفی بعده عن استعمالات العرب و محاوراتهم مع أنه لا یجری فی حواء إلا بتکلف رکیک و لعل الروایة غیر صحیحة.

الخامس ما خطر بالبال بأن تکون إضافة الذراع إلیهما علی التوسعة و المجاز بأن نسب ذراع صنف آدم علیه السلام إلیه و صنف حواء إلیها أو یکون الضمیران راجعین إلی الرجل و المرأة بقرینة المقام.

ص: 128

از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: حوا و آدم هنگام هبوط از آسمان به زمین چند سال داشتند؟ فرمود: در نوشته های علی علیه السلام یافتیم که خداوند عزوجل زمانی که آدم و حوا را بر زمین فرود آورد، پاهایش در پیچ واقع در صفا قرار داشت و سرش فراتر از افق آسمان ها. آدم از گرمای خورشید که او را می آزرد نزد خدا شکایت کرد. پس طول قامت آدم را هفتاد ذراع، مطابق اندازه ذراع آدم، و طول قامت حوا را سی و پنج ذراع، مطابق با ذراع حوا قرار داد.

کافی: از ابن محجوب عین این روایت تا قسمت گرمای خورشید آمده است و در ادامه گفته است: پس خداوند عزوجل به جبرئیل وحی کرد: آدم از گرمای خورشید به من شکایت آورده است. پس در این هنگام او آدم را لمس کرد و طول قامتش به هفتاد ذراع، مساوی ذراع خود آدم، رسید. حوا را نیز لمس کرد و طول حوا به سی و پنج ذراع، معادل ذراع حوا رسید.

توضیح

بدان که این روایت از مشکلات و معضلات احادیث و آثار است. به دو صورت بر این حدیث اشکال وارد شده است:

اول آنکه: چگونه طول قامت موجب آزار و اذیت شدن از حرارت خورشید می شود؟ و دوم اینکه اگر آدم علیه السلام قدی به طول هفتاد ذراع داشته پس اندام او متناسب نبوده و در انجام برخی کارهای ضروری ناتوان بوده و یا اینکه بسیار برایش سخت بوده است.

پاسخ اشکال اول: اول آنکه: شاید حرارت خورشید به جهاتی غیر از جهت انعکاس نور نیز می رسیده است و قامت آدم آن قدر بلند بوده که حتی از طبقه زمهریر نیز گذشته و از آن حرارت رنج می برده است. قصه مشهور عوج بن عناق که ماهی را تا سرچشمه خورشید بالا می برده و با حرارت آن، ماهی را سرخ کرده است، این گفته را تأیید می کند.

دوم آنکه: به علت طول قامت، آدم نمی توانست از سایه ساختمان، کوه و یا درختی بهره ببرد و به همین علت از حرارت خورشید اذیت شده است.

در مورد اشکال دوم نیز به چند صورت پاسخ داده شده است: اول: برخی بزرگان گفته اند تناسب اندام

ص: 127

السادس ما حل ببالی أیضا و هو أن یکون المراد الذراع الذی وضعه علیه السلام لمساحة الأشیاء و هذا یحتمل وجهین أحدهما أن یکون الذراع الذی عمله آدم علی نبینا و آله و علیه السلام للرجال غیر الذی وضعته حواء للنساء و ثانیهما أن یکون الذراع واحدا لکن نسب فی بیان طول کل منهما إلیه لقرب المرجع.

السابع ما سمحت به قریحتی أیضا و إن أتت ببعید عن الأفهام و هو أن یکون المعنی اجعل طول قامته بحیث یکون بعد تناسب الأعضاء طوله الأول سبعین ذراعا بالذراع الذی حصل له بعد الغمز فیکون المراد بطوله طوله الأول و نسبة التسییر إلیه باعتبار أن کونه سبعین ذراعا أنما یکون بعد حصول ذلک الذراع فیکون فی الکلام شبه قلب أی اجعل ذراعه بحیث یصیر جزءا من سبعین جزءا من قامته قبل الغمز و مثل هذا قد یکون فی المحاورات و لیس تکلفه أکثر من بعض الوجوه التی تقدم ذکرها و به تظهر النسبة بین القامتین إذ طول قامة مستوی الخلقة ثلاثة أذرع و نصف تقریبا فإذا کان طول قامته الأولی سبعین بذلک الذراع تکون النسبة بینهما نصف العشر و ینطبق الجواب علی السؤال إذ الظاهر منه أن غرض السائل استعلام قامته الأولی فلعله کان یعرف طول القامة الثانیة بما اشتهر بین أهل الکتاب أو بما روت العامة من ستین ذراعا.

الثامن أن یکون الباء فی قوله بذراعه للملابسة أی کما قصر من طوله قصر من ذراعه لتناسب أعضائه و إنما خص بذراعه لأن جمیع الأعضاء داخلة فی الطول بخلاف الذراع و المراد حینئذ بالذراع فی قوله علیه السلام سبعین ذراعا إما ذراع من کان فی زمن آدم علی نبینا و آله علیه السلام أو من کان فی زمان من صدر عنه الخبر و هذا وجه قریب.

التاسع أن یکون الضمیر فی قوله بذراعه راجعا إلی جبرئیل علیه السلام و لا یخفی بعده و رکاکته من وجوه شتی لا سیما بالنظر إلی ما فی الکافی ثم اعلم أن الغمز یمکن أن یکون باندماج الأجزاء و تکاثفها أو بالزیادة فی العرض أو بتحلل بعض الأجزاء بإذنه تعالی أو بالجمیع و قد بسطنا الکلام فی ذلک فی المجلد الآخر من کتاب مرآة العقول.

ص: 129

تنها منحصر به شکل معمولی امروزی نیست. خداوند متعال می تواند انسان را به شکل­های دیگری در عین حال که خلقت و اندام متناسبی داشته باشد خلق کند و علاوه بر این ممکن است طول ذراع (از آرنج تا نوک انگشت دست) آدم علی رغم بلند بودن طول بازو کوتاه بوده و مفاصلی داشته و یا اینکه آن قدر نرم بوده است که آدم بتواند با آن هر کاری را که می خواسته انجام دهد و به راحتی آن را به حرکت درآورد.

دوم: به گفته برخی بزرگان شاید منظور از هفتاد، هفتاد پا و یا هفتاد وجب بوده است که به علت شایع بودن از ذکر آن خودداری شده است. البته منظور پا و وجب معمول در آن زمان بوده است. و در آنجا که ذراع را با هفتاد آورده است به این معنی است که طول قامت آدم علیه السلام در حالت فعلی که هفتاد ذراع است به اندازه ذراع آدم، پیش از این بوده است یعنی قبلاً ذراع آدم به تنهایی به طول هفتاد ذراع فعلی آدم که طول تمام قامت اوست، بوده است. فایده آن شناخت طول قامت او در اول است پس مطابق با سئوال شدیدتر می­شود، چنان که پوشیده نیست. اما روایاتی که در مورد حوا آمده است منظور آن است که طول قامت او را به اندازه سی و پنج پا با اندازه معمولی پا، قرار داد و این مقدار به اندازه ذراع اولیه اوست و مشخص است که طول او نصف طول قامت آدم بوده است.

سوم: اینکه سبعین (هفتاد) با ضمه سین خوانده شود که در این صورت مثنای سبع است یعنی طول قامت او به دو هفتم اندازه قبلی رسید. و این دو هفتم معادل یک ذراع سابق آدم بوده و ذراع یا بدل از سبعین یا مفعول به برای فعل محذوفی است که تقدیر آن (أعنی) است. در مورد طول قامت حوا نیز چنین است و خمسه را باید با ضم خ تلفظ کرد. یعنی یک پنجم طول قامت قبلی. ثلثین مثنای ثلث بوده و معنای آن ثلث خمس است. پس طول قامت حوا می شود یک پنجم و ثلث یک پنجم. در این صورت تفاوت میان قد آدم و حوا بسیار کم خواهد بود. در این صورت، پیش از این آدم و حوا قدی مساوی و یک اندازه داشتند وگرنه چنین تفاوتی در قد آنان حاصل نمی شد. احتمال دیگری نیز وجود دارد که البته بعید است. اینکه ضمیر در خمسه و ثلثیه به آدم باز گردد. که در این صورت معنا این­گونه می شود که حوا یک پنجم و ثلث یک پنجم آدم شد. اگر این نسبت مربوط به اندازه اولیه آدم باشد طول حوا پس از کوتاه شدن از آدم بلندتر است و اگر این نسبت مربوط به طول قامت آدم پس از کوتاه شدن باشد حوا کوتاه تر از او خواهد بود. این ایراد وارد است که: دیگر اینکه یک پنجم و ثلث یک پنجم معادل ثلث یک چیز است. علما این نوع تعبیر را از کسی که فصیح ترین اهل زبان است بعید می­دانند.

چهارم: به گفته شیخ بهایی قدس الله روحه در این جمله صنعت استخدام وجود دارد. یعنی مراد از آدم هنگام بازگشت ضمیر به آن، آدم آن زمان است از فرزندانش. البته پوشیده نیست که این نوع تعبیر از استعمال و محاوره های عرب به دور است. به ویژه اینکه در خصوص حوا صدق نمی کند مگر اینکه به تکلفی رکیک و سخت متوسل شویم. شاید این نقل صحیح نباشد.

پنجم: به نظر می رسد اضافه ذراع به آدم و حوا از باب تسامح و مجاز باشد. به این صورت که ذراع صنف و جنس آدم را به شخص آدم نسبت داده است و ذراع صنف و جنس حوا را به حوا، یا هر دو ضمیر باتوجه به قرینه مقام، به مرد و زن باز گردد.

ص: 128

باب 2 سجود الملائکة و معناه و مدة مکثه علیه السلام فی الجنة و أنها أیة جنة کانت و معنی تعلیمه الأسماء

الآیات

البقرة: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ»(34)

الأعراف: «وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ* قالَ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ* قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ* قالَ أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ *قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ* قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ* ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ* قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ»(11-18)

الحجر: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ* وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ* وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ *فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی أَنْ یَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ*قالَ یا إِبْلِیسُ ما لَکَ أَلَّا تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ *قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ* قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ *وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ* قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ* إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ*قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ* قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ *إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ»(26-42)

ص: 130

ششم: همچنین به نظرم رسیده که ممکن است منظور، ذراعی باشد که آدم علیه السلام برای مساحت اشیا درنظر گرفته است. در این صورت دو احتمال وجود دارد: اول: ذراعی که آدم علیه السلام برای مردان به کار گرفته است چیزی غیر از ذراعی باشد که حوا برای زنان درنظر گرفته است. دوم: ذراع، یکی باشد ولی به دلیل نزدیکی مرجع، برای بیان طول هر دوی آنها به آن نسبت داده شده است.

هفتم: اگرچه دور از فهم است اما ذوق و قریحه من اجازه می دهد که بگویم معنا این گونه بوده است: طول قامتش را به گونه­ای قرار بده که بعد از تناسب اعضاء، طول اول آن هفتاد ذراع باشد به همان ذراعی که بعد از غمز - فشار - برای او حاصل شد. پس مراد از طول او همان طول اول او می­شود و نسبت تسییر به او به این اعتبار است که هفتاد ذراع بودنش بعد از حصول آن ذراع می­باشد؛ پس در سخن، شبه قلب وجود دارد، یعنی ذراعش را به گونه­ای در نظر بگیر که جزئی از هفتاد جزء از قامت وی، تا قبل از غمز - فشار - باشد. امثال این نوع تعبیر در محاوره به کار می­رود و تکلف آن بیش از تکلف برخی از وجوهی که قبلا ذکر شد نیست. از این طریق نسبت بین دو قامت به دست می­آید. بدین­گونه که طول قامت متناسب تقریبا سه ذراع و نیم خواهد بود. اگر طول قامت اولیه آدم با آن ذراع، هفتاد ذراع باشد در این صورت نسبت بین دو قامت نصف یک دهم است و جواب نیز با سؤال منطبق می­شود؛ چرا­که ظاهرا هدف سؤال­کننده جویا شدن از قامت اولیه اوست. شاید سؤال کننده اندازه طول ثانویه قامت آدم را مطابق با آنچه بین اهل کتاب مشهور بوده می­دانسته است یا اینکه روایت اهل تسنن را مبنی بر شصت ذراع می­دانسته است.

هشتم: باء در قول: (بذراعه) برای ملابست باشد یعنی همان طور که قدش را کوتاه کرد ذراعش را نیز کوتاه کرد تا تناسب اندام داشته باشد. ذراع را به طور ویژه و جداگانه آورده است چون تمام اعضا به جز ذراع شامل طول قامت می شوند. در این صورت منظور از ذراع در گفته امام علیه السلام: هفتاد (ذراع) یا ذراع کسانی است که در زمان آدم علیه السلام بوده اند یا ذراع کسانی که با راوی حدیث هم دوره بوده اند و این وجه نزدیک است.

نهم: ضمیر در قول: (بذراعه) به جبرئیل باز گردد، البته دور بودن و رکیک بودن این معنی باتوجه به وجوه مختلف موجود به ویژه مطالب وارد شده در کتاب الکافی کاملاً مشخص است. بدان که ممکن است غمز - فشار - با اندماج اجزاء و به هم پیوستن آنها باشد یا با افزودن به عرض، یا اینکه به اذن خداوند متعال برخی اجزا یا تمام اجزا به تحلیل رود. این مطلب را در جلد آخر کتاب مرآة العقول به طور مفصل شرح کرده ایم.

ص: 129

الأسری: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً *قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا* قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً* وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً *إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا»(61-65)

الکهف: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»(5)

ص: «إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ* فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ* قالَ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ* قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ* قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ* وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ* قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ *إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ* قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ *إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ *قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ* لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ»(71-85)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ بعد ذکر ما سیأتی من الخلاف فی معنی السجود و حقیقة إبلیس و أن المأمورین هل کانوا کل الملائکة أو بعضهم و اختار الأول

رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ کَانَتْ تُقَاتِلُ الْجِنَّ فَسُبِیَ إِبْلِیسُ وَ کَانَ صَغِیراً وَ کَانَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ فَتُعُبِّدَ مَعَهَا بِالْأَمْرِ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَسَجَدُوا وَ أَبَی إِبْلِیسُ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِ

و روی مجاهد و طاوس عنه أیضا أنه کان إبلیس قبل أن یرتکب المعصیة ملکا من الملائکة اسمه عزازیل و کان من سکان الأرض و کان سکان الأرض من الملائکة یسمون الجن و لم یکن من الملائکة أشد اجتهادا و أکثر علما منه فلما تکبر علی الله و أبی

ص: 131

باب دوم : سجده ملائکه و معنای آن و مدت باقی ماندن آدم علیه السلام در بهشت و اینکه کدامین بهشت بوده است، و معنی آموختن اسماء به او

آیات

- وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ.(1)

{ و چون فرشتگان را فرمودیم برای آدم سجده کنید پس بجز ابلیس که سر باز زد و کبر ورزید و از کافران شد [همه] به سجده درافتادند}

- وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ * قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَاْ خَیْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ * قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَن تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ * قَالَ فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ إِنَّکَ مِنَ المُنظَرِینَ * قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ * ثُمَّ لآتِیَنَّهُم مِّن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ * قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ.(2)

{و در حقیقت شما را خلق کردیم سپس به صورتگری شما پرداختیم آنگاه به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید پس [همه] سجده کردند جز ابلیس که از سجده کنندگان نبود* فرمود چون تو را به سجده امر کردم چه چیز تو را باز داشت

از اینکه سجده کنی گفت من از او بهترم مرا از آتشی آفریدی و او را از گل آفریدی* فرمود از آن [مقام] فرو شو تو را نرسد که در آن [جایگاه] تکبر نمایی پس بیرون شو که تو از خوارشدگانی* گفت مرا تا روزی که [مردم] برانگیخته خواهند شد مهلت ده* فرمود تو از مهلت یافتگانی* گفت پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندی من هم برای [فریفتن] آنان حتما بر سر راه راست تو خواهم نشست* آنگاه از پیش رو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها می تازم و بیشترشان را شکرگزار نخواهی یافت* فرمود نکوهیده و رانده از آن [مقام] بیرون شو که قطعا هر که از آنان از تو پیروی کند جهنم را از همه شما پر خواهم کرد}

- وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ * وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ * وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ * فَسَجَدَ الْمَلآئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی أَن یَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ * قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا لَکَ أَلاَّ تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ * قَالَ لَمْ أَکُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ * وَإِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ * قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَومِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ رَبِّ بِمَآ أَغْوَیْتَنِی لأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَلأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلاَّ عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ * قَالَ هَذَا صِرَاطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ * إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ.(3)

{و در حقیقت انسان را از گلی خشک از گلی سیاه و بدبو آفریدیم* و پیش از آن جن را از آتشی سوزان و بی دود خلق کردیم* و [یاد کن] هنگامی را که پروردگار تو به فرشتگان گفت من بشری را از گلی خشک از گلی سیاه و بدبو خواهم آفرید* پس وقتی آن را درست کردم و از روح خود در آن دمیدم پیش او به سجده درافتید* پس فرشتگان همگی یکسره سجده کردند* جز ابلیس که خودداری کرد از اینکه با سجده کنندگان باشد* فرمود ای ابلیس تو را چه شده است که با سجده کنندگان نیستی}

ص: 130


1- . بقره/ 34
2- . اعراف/ 11-18
3- . حجر/ 26-42

للسجود لآدم و عصاه لعنه و جعله شیطانا و سماه إبلیس (1)و کان من الکافرین أی کان کافرا فی الأصل أو کان فی علمه تعالی منهم أو صار منهم(2).

وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ أی خلقنا أباکم و صورناه و قیل خلقنا آدم ثم صورناکم فی ظهره و قیل إن الترتیب وقع فی الأخبار أی ثم نخبرکم أنا قلنا للملائکة اسجدوا ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ لا زائد أو المعنی ما دعاک إلی أن لا تسجد خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ قال ابن عباس أول من قاس إبلیس فأخطأ القیاس فمن قاس الدین بشی ء من رأیه قرنه الله بإبلیس و وجه دخول الشبهة علی إبلیس أنه ظن أن النار إذا کانت أشرف من الطین لم یجز أن یسجد الأشرف للأدون و هذا خطأ (3)لأن ذلک تابع لما یعلم الله سبحانه من مصالح العباد و قد قیل أیضا إن الطین خیر من النار لأنه أکثر منافع للخلق من حیث إن الأرض مستقر الخلق و فیها معایشهم و منها تخرج أنواع أرزاقهم و الخیریة إنما یراد بها کثرة المنافع فَاهْبِطْ أی انزل و انحدر مِنْها أی من السماء و قیل من الجنة و قیل انزل عما أنت علیه من الدرجة الرفیعة إلی الدرجة الدنیة التی هی درجة العاصین فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ عن أمر الله فِیها أی الجنة أو فی السماء فإنها لیست بموضع المتکبرین فَاخْرُجْ من المکان الذی أنت فیه أو المنزلة التی أنت علیها إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ أی من الأذلاء بالمعصیة و هذا الکلام أنما صدر من الله سبحانه علی لسان بعض الملائکة و قیل إن إبلیس رأی معجزة تدله علی أن ذلک کلام الله قالَ أَنْظِرْنِی أی أخرنی فی الأجل إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ أی من قبورهم للجزاء قال الکلبی أراد الخبیث أن لا یذوق الموت فی النفخة الأولی و أجیب بالإنظار إلی یوم الوقت المعلوم و هی النفخة الأولی (4)لیذوق

ص: 132


1- قال الراغب: الابلاس: الحزن المعترض من شدة الیأس، یقال: أبلس، و منه اشتق إبلیس فیما قیل.
2- مجمع البیان 1: 83. م.
3- و أخطأ أیضا حیث ظنّ أن الفضیلة تکون بواسطة المادة فقال: خلقتنی من نار و خلقته من طین، مع أن الفضیلة تکون بما هو منشأ للآثار و مصدر الأمور و الافعال، و إلیه أشار اللّه تعالی بقوله: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ أضاف الروح إلی نفسه تشریفا و تعظیما له، و إیعازا إلی أنّه الموجب لاستحقاق السجود و التعظیم.
4- أو ظهور المهدی علیه السلام علی ما روی.

- وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إَلاَّ إِبْلِیسَ قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینًا * قَالَ أَرَأَیْتَکَ هَ-ذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إَلاَّ قَلِیلاً * قَالَ اذْهَبْ فَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُکُمْ جَزَاء مَّوْفُورًا * وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَأَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِکَ وَرَجِلِکَ وَشَارِکْهُمْ فِی الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ وَعِدْهُمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا * إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ وَکَفَی بِرَبِّکَ وَکِیلاً.(1)

{و هنگامی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید پس [همه] جز ابلیس سجده کردند گفت آیا برای کسی که از گل آفریدی سجده کنم* [سپس] گفت به من بگو این کسی را که بر من برتری دادی [برای چه بود] اگر تا روز قیامت مهلتم دهی قطعا فرزندانش را جز اندکی [از آنها] ریشه کن خواهم کرد* فرمود برو که هر کس از آنان تو را پیروی کند مسلما جهنم سزایتان خواهد بود که کیفری تمام است* و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد* در حقیقت تو را بر بندگان من تسلطی نیست و حمایتگری [چون] پروردگارت بس است}

- مَّا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِن یَقُولُونَ إِلَّا کَذِبًا.(2)

{ نه آنان و نه پدرانشان به این [ادعا] دانشی ندارند بزرگ سخنی است که از دهانشان برمی آید [آنان] جز دروغ نمی گویند}

- إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِینٍ * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ * فَسَجَدَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنْ الْکَافِرِینَ * قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ * قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ * وَإِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلَی یَوْمِ الدِّینِ * قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ * قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ * لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکَ وَمِمَّن تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ.(3)

{آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت من بشری را از گل خواهم آفرید* پس چون او را [کاملا] درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید* پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند* مگر ابلیس [که] تکبر نمود و از کافران شد* فرمود ای ابلیس چه چیز تو را مانع شد که برای چیزی که به دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آوری آیا تکبر نمودی یا از [جمله] برتری جویانی* گفت من از او بهترم مرا از آتش آفریده ای و او را از گل آفریده ای* فرمود پس از آن [مقام] بیرون شو که تو رانده ای* و تا روز جزا لعنت من بر تو باد* گفت پروردگارا پس مرا تا روزی که برانگیخته می شوند مهلت ده* فرمود در حقیقت تو از مهلت یافتگانی* تا روز معین معلوم* [شیطان] گفت پس به عزت تو سوگند که همگی را جدا از راه به در می برم* مگر آن بندگان پاکدل تو را* فرمود حق [از من] است و حق را می گویم* هرآینه جهنم را از تو و از هر کس از آنان که تو را پیروی کند از همگی شان خواهم انباشت}

تفسیر

طبرسی رحمه الله در مورد آیه «و هنگامی که به ملائگه گفتیم» بعد از ذکر اختلافی که خواهد آمد و در معنای سجود و ماهیت شیطان است و این که آیا مأمورین همه ملائکه هستند یا برخی از آنان، اولی را انتخاب کرده و می­گوید: ابن عباس می گوید: ملائکه مشغول نبرد با جنیان بودند که ابلیس درحالی که کوچک بود به اسارت گرفته شد و با فرشتگان بود و همراه با آنان متعبد به امر به سجده بر آدم شد. پس فرشتگان سجده کردند و ابلیس سرباز­زد. به همین علت خداوند متعال فرمود: «مگر ابلیس. او از جنیان بود».

به گفته مجاهد و طاووس: ابلیس قبل از اینکه مرتکب این گناه شود، فرشته ای از فرشتگان به نام عزازیل بود. او از ساکنان زمین بود. ساکنان زمین، ملائکه ای بودند که جن نامیده می شدند. از میان فرشتگان کسی مجتهدتر و عالم تر از ابلیس نبود. هنگامی که او بر خداوند تکبر ورزید

ص: 131


1- . اسرا/ 61-65
2- . کهف/ 5
3- . صاد/ 71-85

الموت بین النفختین و هو أربعون سنة فَبِما أَغْوَیْتَنِی أی بما خیبتنی من رحمتک و جنتک أو امتحنتنی بالسجود لآدم فغویت عنده أو حکمت بغوایتی أو أهلکتنی بلعنک إیای و لا یبعد أن یکون إبلیس اعتقد أن الله یغوی الخلق و یکون ذلک من جملة ما کان اعتقده من الشر لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ أی لأولاد آدم صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ أی علی طریقک المستوی لأصدهم عنه بالإغواء.

ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ الآیة فیه أقوال أحدها أن المعنی من قبل دنیاهم و آخرتهم و من جهة حسناتهم و سیئاتهم أی أزین لهم الدنیا و أشککهم فی الآخرة و أثبطهم عن الحسنات (1)و أحبب إلیهم السیئات.

و ثانیها أن معنی مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ من حیث یبصرون و مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ من حیث لا یبصرون.

و ثالثها ما

روی عن أبی جعفر علیه السلام قال ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ معناه أهون علیهم أمر الآخرة.

وَ مِنْ خَلْفِهِمْ آمرهم بجمع الأموال و البخل بها عن الحقوق لتبقی لورثتهم وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ أفسد علیهم أمر دینهم بتزیین الضلالة و تحسین الشبهة وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ بتحبیب اللذات إلیهم و تغلیب الشهوات علی قلوبهم وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ إما أن یکون قال ذلک من جهة الملائکة بإخبار الله إیاهم و إما عن ظن منه کما قال سبحانه وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ (2)فإنه لما استزل آدم ظن أن ذریته أیضا سیجیبونه لکونهم أضعف منه مَذْؤُماً أی مذموما أو معیبا أو مهانا لعینا مَدْحُوراً أی مطرودا لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أی منک و من ذریتک و کفار بنی آدم أَجْمَعِینَ (3)وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ یعنی آدم مِنْ صَلْصالٍ أی من طین یابس تسمع له عند النقر صلصلة أی صوت و قیل طین صلب یخالطه الکثیب و قیل منتن مِنْ حَمَإٍ أی

ص: 133


1- أی أحبسهم و أمنعهم عن الحسنات، یقال: ثبطه المرض و أثبطه: إذا منعه و لم یکد یفارقه.
2- سباء: 20.
3- مجمع البیان 4: 400- 405. م.

و از سجده بر آدم سرباز زده و نافرمانی خدا را کرد، خداوند او را لعنت کرده و او را شیطان قرار داد و او را ابلیس نام نهاد. «و از کافران بود» یعنی در اصل کافر بود، یا اینکه در علم خداوند متعال یکی از کافران شد، یا از کافران شد(1).

«و یقیناً شما را خلق کردیم سپس شما را ترسیم کرده و شکل دادیم» یعنی پدرتان را خلق کردیم و به او شکل بخشیدیم. گفته شده: آدم را خلق کردیم و شما را از پشت او آفریدیم. گفته شده: در خبر دادن ترتیب رعایت شده است یعنی سپس شما را آگاه می کنیم که همانا ما به فرشتگان گفتیم سجده کنید. «چه چیز تو را بازداشت تا سجده نکنی» حرف نفی لا در أن لا تسجد، زائد است. یا به این معنی است که: چه چیز تو را به سوی اینکه سجده نکنی فرا خواند؟ «مرا از آتش خلق کردی» ابن عباس می گوید: ابلیس اولین کسی بود که مقایسه کرد و در این مقایسه مرتکب خطا شد. پس هرکس دین را مطابق با نظر و رأی خویش قیاس کند خداوند او را قرین ابلیس می گرداند. وجه ورود شبهه بر ابلیس، آن است که او گمان کرد آتش شریف تر از خاک است و جایز نیست شریف تر بر چیزی که پایین تر است سجده کند. و این، خطا است. چرا که آن مسأله تابع چیزی است که خداوند سبحان در خصوص مصلحت بندگان می داند. همچنین گفته شده: خاک از آتش برتر و بهتر است چرا که منافعش برای خلق بیشتر است. پرمنفعت بودن خاک از آن جهت است که زمین محل استقرار خلق و وسیله معیشت آن­ها در آن بوده و از زمین است که انواع رزق مخلوقات خارج می شود. منظور از بهتر بودن [خاک] تنها کثرت منافع است. «فرود آی» یعنی پایین آمده و سرازیر شود. «از آن» یعنی از آسمان. و گفته شده از بهشت. و گفته شده: از درجه رفیعی که در آن قرار داری به درجه پست و

ص: 175


1- . مجمع البیان 1: 83

من طین متغیر مَسْنُونٍ أی مصبوب کأنه أفرغ حتی صار صورة کما یصب الذهب و الفضة و قیل إنه الرطب و قیل مصور عن سیبویه قال أخذ منه سنة الوجه وَ الْجَانَّ أی إبلیس أو هو أب الجن و قیل هم الجن نسل إبلیس مِنْ قَبْلُ خلق آدم مِنْ نارِ السَّمُومِ أی من نار لها ریح حارة تقتل و قیل نار لا دخان لها و الصواعق تکون منها و قیل السموم النار الملتهبة و أصل آدم کان من تراب و ذلک قوله خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثم جعل التراب طینا و ذلک قوله وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ثم ترک ذلک الطین حتی تغیر و استرخی و ذلک قوله مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ ثم ترک حتی جف و ذلک قوله مِنْ صَلْصالٍ فهذه الأقوال لا تناقض فیها إذ هی إخبار عن حالاته المختلفة بَشَراً یعنی آدم و سمی بشرا لأنه ظاهر الجلد لا یواریه شعر و لا صوف فَإِذا سَوَّیْتُهُ بإکمال خلقه (1).

وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی قال البیضاوی أصل النفخ إجراء الریح فی تجویف جسم آخر و لما کان الروح یتعلق أولا بالبخار اللطیف المنبعث من القلب و یفیض علیه القوة الحیوانیة فیسری حاملا لها فی تجاویف الشرایین إلی أعماق البدن جعل تعلیقه بالبدن نفخا و إضافة الروح إلی نفسه للتشریف فَاخْرُجْ مِنْها أی من الجنة أو من السماء أو زمر الملائکة فَإِنَّکَ رَجِیمٌ مطرود من الخیر و الکرامة أو شیطان یرجم بالشهب وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ هذا الطرد و الإبعاد إِلی یَوْمِ الدِّینِ فإنه منتهی أمد اللعن لأنه یناسب أیام التکلیف و قیل إنما حد اللعن به لأنه أبعد غایة تضربها الناس أو لأنه یعذب فیه بما ینسی اللعن معه فیصیر کالزائل إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ المسمی فیه أجلک عند الله أو انقراض الناس کلهم و هو النفخة الأولی أو یوم القیامة رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی الباء للقسم و ما مصدریة و جوابه لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ و المعنی أقسم بإغوائک إیای لأزینن لهم المعاصی فی الدنیا التی هی دار الغرور و قیل للسببیة و المعتزلة أولو الإغواء بالنسبة إلی الغی أو التسبب له بأمره إیاه بالسجود أو بالإضلال عن طریق الجنة و اعتذروا عن إمهال الله تعالی له و هو سبب لزیادة غیه و تسلیطه له علی بنی آدم بأن الله علم منه و ممن تبعه أنهم یموتون علی الکفر أمهل أو لم یمهل و أن فی إمهاله

ص: 134


1- مجمع البیان ج 6: 335- 343.

پایین نزول کن. درجه پستی که متعلق به گناهکاران است. «تو را چه می شود که تکبر می ورزی» از امر خدا. «در آن» یعنی در بهشت یا در آسمان چرا که آن، جایگاه متکبران نیست. «پس خارج شو» از مکانی که تو در آن هستی، یا منزلت و مقامی که تو در آن قرار داری. «همانا تو از کوچک شدنگان هستی» یعنی از کسانی که با گناه ذلیل و خوار شده اند. و این سخن تنها از سوی خداوند سبحان بر زبان برخی فرشتگان جاری شده است. و گفته شده: همانا ابلیس معجزه­ای دید که به او نشان داد آن کلام خداوند است. «گفت: به من مهلت بده» یعنی مهلت مرا به تأخیر بینداز. «تا روزی که برانگیخته می شوند» از قبرهایشان برای مجازات، کلبی می گوید: آن خبیث درخواست کرد که در نفخه نخست صور، طعم مرگ را نچشد و خواسته اش با مهلت دادن تا روز وقت معلوم اجابت شد. روز وقت معلوم، همان نفخه اول است

ص: 132

تعریضا لمن خالفه لاستحقاق مزید الثواب(1).

هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ قال الطبرسی فیه وجوه أحدها أنه علی جهة التهدید له کما تقول لغیرک افعل ما شئت و طریقک علی أی لا تفوتنی و ثانیها معناه أن ما تذکره من أمر المخلصین و الغاوین طریق ممره علی أی ممر من سلکه مستقیم لا عدول فیه عنی و أجازی کلا من الفریقین بما عمل و ثالثها هذا دین مستقیم علی بیانه و الهدایة إلیه لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ أی قدرة علی إکراههم علی المعصیة.

إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ لأنه إذا قبل منه صار علیه سلطان بعدوله عن الهدی إلی ما یدعوه إلیه و قیل استثناء منقطع و المراد و لکن من اتبعک من الغاوین جعل لک علی نفسه سلطانا (2).

أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً استفهام إنکار هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ أی فضلته عَلَیَّ یعنی آدم علی نبینا و آله و علیه السلام لَأَحْتَنِکَنَّ أی لأغوین ذُرِّیَّتَهُ و أقودنهم معی إلی المعاصی کما یقاد الدابة بحنکها إذا شد فیه حبل تجر به إِلَّا قَلِیلًا و هم المخلصون و قیل لأحتنکنهم أی لأستولین علیهم و قیل لأستأصلنهم بالإغواء من احتناک الجراد الزرع و هو أن یأکله و یستأصله (3)وَ اسْتَفْزِزْ الاستفزاز الإزعاج و الاستنهاض علی خفة و إسراع بِصَوْتِکَ أی أضلهم بدعائک و وسوستک من قولهم صوت فلان بفلان إذا دعاه و هذا تهدید فی صورة الأمر و قیل بصوتک أی بالغناء و المزامیر و الملاهی و قیل کل صوت یدعی به إلی الفساد فهو من صوت الشیاطین وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ الإجلاب السوق بجلبة و هی شدة الصوت أی أجمع علیهم ما قدرت علیه من مکایدک و أتباعک و ذریتک و أعوانک فالباء مزیدة و کل راکب أو ماش فی معصیة الله من الإنس و الجن

ص: 135


1- أنوار التنزیل: ج 1: 25.
2- مجمع البیان 6: 537 و 538.
3- أضاف الرضی قدّس سرّه فی کتابه تلخیص البیان علی هذه الوجوه وجوها أخر منها: أن المعنی: لالقین فی أحناکهم حلاوة المعاصی حتّی یستلذوها و یرغبوا فیها و یطلبوها. و منها: أن المراد بذلک: لاضیقن علیهم مجاری الانفاس من أحناکهم بابطال الوسوسة لهم و تضاعف الإغواء علیهم، یقال: احتنک فلان فلانا: إذا أخذ مجری النفس من حنکه، فکان کالشبا فی مقتله و الشجا فی مسعله. و اختار من الوجوه الوجه الأوّل المذکور فی المتن.

که ابلیس مابین دو نفخه که چهل سال طول می کشد مرگ را خواهد چشید. «پس با آنچه مرا اغوا کردی» یعنی با آنچه مرا از رحم و بهشتت ناامید کردی، یا اینکه مرا با سجده بر آدم امتحان کردی پس در آنگاه ناامید شدم یا اینکه تو بر ناامیدی من حکم کردی، یا با لعنت کردنت بر من، مرا هلاک کردی. بعید نیست که ابلیس اعتقاد داشته باشد که خداوند خلق را فریب داده و ناامید می کند. این اعتقاد نیز از جمله اعتقادات شر و نادرست ابلیس است. «یقیناً برای آنان خواهم نشست» یعنی برای اولاد آدم. «راه راست تو» یعنی بر سر راه مستقیم تو تا آن ها را با فریب از آن راه باز دارم. «سپس از مقابل آن­ها بر آنان وارد می شوم» آیه. در مورد آن چند قول و نظر وجود دارد: اول آنکه معنی این باشد: از جانب دنیا و آخرتشان، و از جهت خوبی ها و بدهی هایشان، یعنی دنیا را برای آنان زینت داده و آنان را در مورد آخرت به شک می اندازم. آنان را از خوبی ها بازداشته و بدی ها را برایشان محبوب می گردانم.

دوم: معنی این­گونه باشد: «از مقابل و از سمت راست آنان» یعنی از جایی که می­بینند و «از پشت و چپ آنان» یعنی از جایی که نمی بینند.

سوم: روایت امام باقر علیه السلام که فرمود: «سپس از مقابلشان بر آنان وارد می شوم» معنایش این است که: امر آخرت را در نظر آنان کوچک و خوار می کنم.

از پشتشان» آنان را به جمع اموال و بخل ورزیدن در آن به هنگام ادای حقوق دستور می دهم تا اموالشان برای ورثه آنان باقی بماند. «از راستشان» با تزیین گمراهی و خوب جلوه دادن شبهه آنان را در امر دینشان به فساد می کشم. «از چپشان» با محبوب گرداندن لذت ها برای آنان و غلبه دادن انواع شهوت بر قلب هایشان. «اکثر آنان را شکرگزار نمی یابی» یا آن را از جانب ملائکه که خداوند به آنان خبر داده، نقل می کند و گمانی از جانب خود شیطان است. چنان که خداوند سبحان می فرماید: «ابلیس گمان خود را برای آنان صادق جلوه داد»(1) پس هنگامی که شیطان آدم را به لغزش واداشت گمان کرد که ذریه آدم نیز او را اجابت خواهند کرد چرا که آنان از خود آدم ضعیف تر هستند. «مذموم» یعنی ناپسند یا معیوب، یا خوار شده و ملعون. «رانده شده» یعنی طرد شده. «یقیناً جهنم را از شما پر خواهم کرد» یعنی از تو و ذریه تو و فرزندان کافر آدم. «همه را»(2).

«همانا ما انسان را خلق کردیم« یعنی آدم را. «از گل خشک» یعنی از گل خشکی که هنگام ضربه زدن به آن، از آن آهنگ یا صدا شنیده می شود. و گفته شده: خاک سفتی که با ریگ مخلوط شده باشد. و گفته شده: بدبو. «از حمأ» یعنی

ص: 133


1- . سبأ / 20
2- . مجمع البیان 4: 400-405

فهو من خیل إبلیس و رجله و قیل هو من أجلب القوم و جلبوا أی صاحوا أی صح بخیلک و رجلک فاحشرهم علیهم بالإغواء وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ و هو کل مال أصیب من حرام و کل ولد زنا عن ابن عباس و قیل مشارکته فی الأموال أنه أمرهم أن یجعلوها سائبة و بحیرة و نحو ذلک و فی الأولاد أنه هودهم و نصرهم و مجسهم و قیل إن المراد بالأولاد تسمیتهم عبد شمس و عبد الحارث و نحوهما و قیل قتل الموءودة من أولادهم وَ عِدْهُمْ و منهم البقاء (1)و طول الأمل و أنهم لا یبعثون و کل هذا زجر و تهدید فی صورة الأمر وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا أی حافظا لعباده من الشرک. (2)کانَ مِنَ الْجِنِّ هذا دلیل من قال إنه لیس من الملائکة و قال الآخرون أی کان من الذین یستترون عن الأبصار من الجن و هو الستر (3)

لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أی تولیت خلقه بنفسی من غیر واسطة و ذکر الیدین لتحقیق الإضافة لخلقه إلی نفسه و قیل أی خلقته بقدرتی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ أی أ رفعت نفسک فوق قدرک و تعظمت عن امتثال أمری أم کنت من الذین تعلو أقدارهم عن السجود فتعالیت عنه (4).

الأخبار

«1»

م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ أَمْرَ الْعَقَبَةِ أَنَّ الْمُنَافِقِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَ هُوَ أَفْضَلُ أَمْ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ شُرِّفَتْ مَلَائِکَةُ اللَّهِ إِلَّا بِحُبِّهَا لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَبُولِهَا لِوَلَایَتِهِمَا إِنَّهُ لَا أَحَدَ مِنْ مُحِبِّی عَلِیٍّ علیه السلام نَظَّفَ قَلْبَهُ مِنْ قَذَرِ الْغِشِّ وَ الدَّغَلِ وَ الْغِلِّ وَ نَجَاسَةِ الذُّنُوبِ إِلَّا لَکَانَ أَطْهَرَ وَ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ هَلْ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ إِلَّا لِمَا کَانُوا قَدْ وَضَعُوهُ فِی نُفُوسِهِمْ أَنَّهُ لَا یَصِیرُ فِی الدُّنْیَا خَلْقٌ بَعْدَهُمْ إِذَا رُفِعُوا عَنْهَا (5)إِلَّا وَ هُمْ یَعْنُونَ أَنْفُسَهُمْ أَفْضَلُ مِنْهُمْ فِی الدِّینِ فَضْلًا وَ أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ بِدِینِهِ عِلْماً (6)

ص: 136


1- من منی الرجل الشی ء و بالشی ء: جعله یتمناه.
2- مجمع البیان ج 6: 425- 426. م.
3- مجمع البیان ج 6: ص 475. م.
4- مجمع البیان ج 8: 485. م.
5- فی نسخة: إذا رفعوهم عنها.
6- فی نسخة : وأعلم بالله وبنیه علما.

از خاک متغیر. «مسنون» یعنی ریخته شده. انگار که خالی شده و از آن شکل و تصویر به وجود آمده. همچنان که طلا و نقره [در قالب] ریخته می شود و گفته شده: نم­دار. و گفته شده: مصور. سیبویه می گوید: «سنة الوجه» از آن گرفته شده است. «و جانّ» یعنی ابلیس یا منظور پدر جنیان است. و گفته شده: جنیان از نسل ابلیس. «قبل از» خلقت آدم «از آتش تند» یعنی آتشی که باد داغ و کشنده ای دارد. و گفته شده: آتشی که دودی نداشته باشد و صاعقه ها یک نوع از آن هستند. و گفته شده: سموم یعنی آتش سوزان و شعله ور. اصل آدم از خاک بوده است که در این آیه آمده: «او را از خاک خلق کرد» سپس خاک را به گل تبدیل کرد. و این مطلب در این آیه آمده است: «او را گل خلق کردم» سپس آن گل را رها کرد تا تغییر کرده و نرم شد. و این مطابق آیه «از گل بد بوی نمناک» است. سپس آن را رها کرد تا خشک شود،

که در این آیه آمده است: «از گل خشک» پس در این گفته ها هیچ تناقضی وجود ندارد چرا که خبرهایی از حالات مختلف آن است. «بشری را» یعنی آدم و بشر نامیده شده است چون پوستش ظاهر است و مو و پشم آن را پنهان نمی­کند «پس هنگامی که او را خلق کردم» با تکمیل خلقتش(1).

«از روح خود در آن دمیدم» بیضاوی می گوید: اصل معنای نفخ، جاری کردن باد در داخل جسمی دیگر است. چون روح به بخار لطیف برخاسته از قلب، متعلق است که قدرت حیوانی بر آن غلبه کرده و سپس با آن قدرت در داخل رگ ها تا عمق بدن جریان پیدا می کند. به همین علت برای بیان تعلق یافتن روح به بدن از واژه نفخ استفاده شده است. اضافه شدن روح به خود، برای تشریف - بزرگداشت - است. «از آن خارج شو» یعنی از بهشت یا از آسمان، یا از زمره فرشتگان «پس همانا تو رانده شده هستی» طرد شده از خیر و کرامت، یا اینکه شیطان با شهاب ها رانده شود. «و اینکه لعنت بر تو است» لعنت یعنی همین طرد و دورکردن. «تا روز قیامت» و این منتهای مدت لعنت است، چرا که آن متناسب با روزهای تکلیف است. وگفته شده: از آن جهت لعنت فرستادن بر ابلیس را تعیین کرد چون دورترین غایتی است که مردم - برای انتهای غایت زمانی - از آن استفاده می­کنند یا به این خاطر است که در آن عذاب می­شود به طوری که لعن با آن به فراموش سپرده می­شود و مثل از بین رفته می­گردد. «تا روز وقت معلوم» روزی که در نزد خدا، مدت زمان و مهلت تو درنظر گرفته شده است یا روز انقراض تمام مردم که همان زمان نفخه (دمیدن در صور) اول است. یا روز قیامت. «پروردگارا به آنچه مرا فریب دادی» [بما أغویتنی] باء حرف قسم است و ما، حرف مصدریه و جواب قسم این است: «یقیناً برای آنان در زمین تزیین می کنم» و معنای آن چنین است: قسم به اغوا کردنت مرا، گناهان را برای آنان در دنیایی که دار و مکان غرور و فریب است زینت خواهم بخشید. و گفته شده: باء حرف سببیه است و معتزله اغواء را به نسبت به غیّ تأویل کرده اند یا تسبّب برای او به امر خداوند برای سجده یا با گمراه کردن از راه

بهشت. آنان در مورد مهلت دادن خداوند به شیطان نیز این­گونه توجیه می آورند که این ملهت دادن موجب افزایش گمراهی او می شود. مسلط کردن شیطان بر بنی آدم را نیز این گونه توجیه می کنند که خداوند با توجه به علمش نسبت به او وپیروانش می دانست که آنان چه شیطان مهلت داده شود یا نشود کافر خواهند مُرد. همچنین مهلت دادن به شیطان،

ص: 134


1- . مجمع البیان 6: 335-343

فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُعَرِّفَهُمْ أَنَّهُمْ قَدْ أَخْطَئُوا فِی ظُنُونِهِمْ وَ اعْتِقَادَاتِهِمْ فَخَلَقَ آدَمَ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهَا عَلَیْهِمْ فَعَجَزُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا فَأَمَرَ آدَمَ أَنْ یُنَبِّئَهُمْ بِهَا وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَهُ فِی الْعِلْمِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْ صُلْبِ آدَمَ ذُرِّیَّةً (1)مِنْهُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ الْخِیَارُ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ أَفْضَلُهُمْ مُحَمَّدٌ ثُمَّ آلُ مُحَمَّدٍ وَ مِنَ الْخِیَارِ الْفَاضِلِینَ مِنْهُمْ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ وَ خِیَارُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ عَرَّفَ الْمَلَائِکَةَ بِذَلِکَ أَنَّهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِذَا احْتَمَلُوا مَا حُمِّلُوهُ مِنَ الْأَثْقَالِ (2)وَ قَاسُوا مَا هُمْ فِیهِ مِنْ تَعَرُّضِ أَعْوَانِ الشَّیَاطِینِ (3)وَ مُجَاهَدَةِ النُّفُوسِ وَ احْتِمَالِ أَذَی ثِقْلِ الْعِیَالِ وَ الِاجْتِهَادِ فِی طَلَبِ الْحَلَالِ وَ مُعَانَاةِ مُخَاطَرَةِ الْخَوْفِ مِنَ الْأَعْدَاءِ (4)مِنْ لُصُوصٍ مُخَوِّفِینَ وَ مِنْ سَلَاطِینَ جَوَرَةٍ قَاهِرِینَ وَ صُعُوبَةٍ فِی الْمَسَالِکِ فِی الْمَضَایِقِ وَ الْمَخَاوِفِ وَ الْأَجْزَاعِ وَ الْجِبَالِ وَ التِّلَالِ لِتَحْصِیلِ أَقْوَاتِ الْأَنْفُسِ وَ الْعِیَالِ مِنَ الطَّیِّبِ الْحَلَالِ عَرَّفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ خِیَارَ الْمُؤْمِنِینَ یَحْتَمِلُونَ هَذِهِ الْبَلَایَا وَ یَتَخَلَّصُونَ مِنْهَا وَ یَتَحَارَبُونَ الشَّیَاطِینَ وَ یَهْزِمُونَهُمْ (5)وَ یُجَاهِدُونَ أَنْفُسَهُمْ بِدَفْعِهَا عَنْ شَهَوَاتِهَا وَ یَغْلِبُونَهَا مَعَ مَا رَکِبَ فِیهِمْ مِنْ شَهْوَةِ الْفُحُولَةِ وَ حُبِّ اللِّبَاسِ وَ الطَّعَامِ وَ الْعِزِّ وَ الرِّئَاسَةِ وَ الْفَخْرِ وَ الْخُیَلَاءِ وَ مُقَاسَاةِ الْعَنَاءِ وَ الْبَلَاءِ مِنْ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ عَفَارِیتِهِ وَ خَوَاطِرِهِمْ وَ إِغْوَائِهِمْ وَ اسْتِهْوَائِهِمْ وَ دَفْعِ مَا یَکِیدُونَهُ (6)مِنْ أَلَمِ الصَّبْرِ عَلَی سَمَاعِ الطَّعْنِ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ سَمَاعِ الْمَلَاهِی وَ الشَّتْمِ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مَعَ مَا یُقَاسُونَهُ فِی أَسْفَارِهِمْ لِطَلَبِ أَقْوَاتِهِمْ وَ الْهَرَبِ مِنْ أَعْدَاءِ دِینِهِمْ أَوِ الطَّلَبِ لِمَا یألمون (یَأْمُلُونَ) مُعَامَلَتَهُ (7)مِنْ مُخَالِفِیهِمْ فِی دِینِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مَلَائِکَتِی وَ أَنْتُمْ مِنْ جَمِیعِ ذَلِکَ بِمَعْزِلٍ لَا شَهَوَاتُ الْفُحُولَةِ تُزْعِجُکُمْ (8)وَ لَا

ص: 137


1- فی نسخة: ثم أخرج من صلب آدم ذریته.
2- فی نسخة: إذا احتملوا ما حملوا من الاثقال.
3- فی الاحتجاج: و قاسوا ما هم فیه یعرض یعرض من أعوان الشیاطین.
4- فی نسخة: و معاناة مقامات الخوف من الاعداء.
5- فی نسخة: و یحاربون الشیاطین و یعرفونهم، و فی النسخة المخطوطة و یحزمونهم بالحاء و لعله- لو لم یکن مصحفا- من حزم الفرس: شد حزامه، و الحزام: ما یشد به وسط الدابّة.
6- فی نسخة و فی الاحتجاج: ما یکابدونه أی ما یقاسونه و یتحملون من المشاق.
7- فی نسخة و فی الاحتجاج: لمن یأملون معاملته. و فی نسخة: معاملتهم.
8- زعجه: أقلقه و قلعه من مکانه.

تعریضی است برای کسانی که با او مخالفت کنند مبنی بر اینکه مستحق ثواب بیشتری خواهند بود(1).

«این راهی است مستقیم به سوی من» طبرسی می گوید: این آیه چند وجه دارد: اول آنکه: این آیه از جهت تهدید برای شیطان آمده باشد؛ همان­طور که تو به دیگری می گویی: هر کار می خواهی بکن، در آخر به من خواهی رسید، یعنی از چشم من دور نمی ماند. دوم: معنای آن، این است که هر آنچه در مورد امر مخلصان و گمراهان بیان می کنی، راه عبورش از کنار من است. یعنی گذرگاه این راه برای هرکس که از آن عبور کند مستقیم بوده و در این راه از من عدول نخواهد کرد. من هر دو گروه را طبق اعمالی که انجام داده اند جزا خواهم داد. سوم: این دین مستقیم است. و توضیح دادن در مورد آن و هدایت به سوی آن برعهده من است. «تو بر آنان قدرت نداری» سلطان یعنی قدرت بر واداشتن آنان به گناه.

«جز کسی که از تو پیروی کند» چرا که اگر آن فرد از شیطان بپذیرد با منحرف شدن از هدایت به سمت چیزی که شیطان به آن دعوت می کند، شیطان بر وی قدرت پیدا می کند و گفته شده: استثنای منقطع است و منظور آن است که: اما هرکس از گمراهان، تو را تبعیت کند تو را بر خویش مسلط و صاحب قدرت کرده است(2).

«آیا برای کسی سجده کنم که از خاک او را آفریدی» استفهام انکاری است. «این را که گرامی داشتی» یعنی برتری دادی «بر من» یعنی آدم – بر پیامبر ما و خاندانش و بر اوسلام باد - «لأحتنکن» یعنی یقیناً فریب خواهم داد «ذریه اش را» و آنان را با خود به سمت گناهان می کشانم درست مانند راندن و کشاندن چهار پا با گلویش، هنگامی که در آن طنابی بسته می­شود که با آن کشیده می­شود «مگر تعداد کمی را» و آن ها انسان های مخلص هستند. و گفته شده: «یقیناً آنان را رام خواهم کرد» یعنی بر آنان چیره می شوم. و گفته شده: آنان را با اغوا و فریب ریشه کن خواهم کرد از «احتناک الجراد الزرع» است و آن این است که ملخ آن را خورده و از ریشه در آورد. «استفزز: تحریک کرد» استفزاز: مزاحمت، تحریک به صورت نرم و آهسته، سرعت بخشیدن. «با صدایت» یعنی آنان را با دعوت و وسوسه ات گمراه کردی. صوت از این اصطلاح گرفته شده: صوّت فلان بفلان: هنگامی که فردی، شخص دیگری را فرا بخواند. و این تهدید به شکل جمله امری است. و گفته شده: با صدایت یعنی با آوازه خوانی، آهنگ و لهو و لعب و گفته شده: هر صدایی که با آن به سمت فساد فرا خوانده شود از صداهای شیاطین است. «با لشکر سواره و پیاده ات آنان را احاطه کن» اجلاب: رفتن با جلبه یعنی با سر و صدای فراوان و شدید یعنی هر آنچه می توانی، ازحیله ها، پیروان، ذریه و یارانت علیه آنان جمع آوری کن. باء حرف زائد است. هر سواره و پیاده از جن و انس در راه معصیت خدا، ص: 135


1- . انوار التنزیل 1: 25
2- . مجمع البیان 6: 537-538

شَهْوَةُ الطَّعَامِ تَحْفِزُکُمْ وَ لَا خَوْفٌ مِنْ أَعْدَاءِ دِینِکُمْ وَ دُنْیَاکُمْ یُنْخَبُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ لَا لِإِبْلِیسَ فِی مَلَکُوتِ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی شُغُلٌ عَلَی إِغْوَاءِ مَلَائِکَتِیَ الَّذِینَ قَدْ عَصَمْتُهُمْ مِنْهُمْ یَا مَلَائِکَتِی فَمَنْ أَطَاعَنِی مِنْهُمْ وَ سَلَّمَ دِینَهُ مِنْ هَذِهِ الْآفَاتِ وَ النَّکَبَاتِ فَقَدِ احْتَمَلَ فِی جَنْبِ مَحَبَّتِی مَا لَمْ تَحْتَمِلُوا وَ اکْتَسَبَ مِنَ الْقُرُبَاتِ إِلَی مَا لَمْ تَکْتَسِبُوا فَلَمَّا عَرَّفَ اللَّهُ مَلَائِکَتَهُ فَضْلَ خِیَارِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ خُلَفَائِهِ علیهم السلام عَلَیْهِمْ وَ احْتِمَالَهُمْ فِی جَنْبِ مَحَبَّةِ رَبِّهِمْ مَا لَا یَحْتَمِلُهُ الْمَلَائِکَةُ أَبَانَ بَنِی آدَمَ الْخِیَارَ الْمُتَّقِینَ بِالْفَضْلِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ فَلِذَلِکَ فَاسْجُدُوا لآِدَمَ- (1)لِمَا کَانَ مُشْتَمِلًا عَلَی أَنْوَارِ هَذِهِ الْخَلَائِقِ الْأَفْضَلِینَ وَ لَمْ یَکُنْ سُجُودُهُمْ لآِدَمَ إِنَّمَا کَانَ آدَمُ قِبْلَةً لَهُمْ یَسْجُدُونَ نَحْوَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ بِذَلِکَ مُعَظِّماً مُبَجِّلًا لَهُ وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَسْجُدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ یَخْضَعَ لَهُ خُضُوعَهُ لِلَّهِ وَ یُعَظِّمَهُ بِالسُّجُودِ لَهُ کَتَعْظِیمِهِ لِلَّهِ وَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ یَسْجُدَ هَکَذَا لِغَیْرِ اللَّهِ لَأَمَرْتُ ضُعَفَاءَ شِیعَتِنَا وَ سَائِرَ الْمُکَلَّفِینَ مِنْ شِیعَتِنَا- (2)أَنْ یَسْجُدُوا لِمَنْ تَوَسَّطَ فِی عُلُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَحَّضَ وِدَادَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ عَلَیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ احْتَمَلَ الْمَکَارِهَ وَ الْبَلَایَا فِی التَّصْرِیحِ بِإِظْهَارِ حُقُوقِ اللَّهِ وَ لَمْ یُنْکِرْ عَلَیَّ حَقّاً أَرْقُبُهُ عَلَیْهِ قَدْ کَانَ جَهِلَهُ أَوْ أَغْفَلَهُ (3)الْخَبَرَ.

بیان

المقاساة المکابدة و تحمل الشدة فی الأمر و الأجزاع جمع الجزع بالکسر و قد یفتح و هو منعطف الوادی و وسطه أو مفتتحه أو مکان بالوادی لا شجر فیه و ربما کان رملا و العفریت الخبیث المنکر و النافذ فی الأمر المبالغ فیه مع دهاء و حفزه أی دفعه من خلفه و النخب النزع و رجل نخب بکسر الخاء أی جبان لا فؤاد له ذکره الجوهری و قوله علیه السلام أرقبه علیه أی أرصده له و أنتظر رعایته منه أو من قولهم رقبه أی جعل الحبل فی رقبته.

«2»

ج، الإحتجاج فِی جَوَابِ مَسَائِلِ الزِّنْدِیقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَ أَ یَصْلُحُ السُّجُودُ لِغَیْرِ اللَّهِ قَالَ لَا قَالَ فَکَیْفَ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ فَقَالَ إِنَّ مَنْ سَجَدَ بِأَمْرِ اللَّهِ فَقَدْ سَجَدَ لِلَّهِ فَکَانَ سُجُودُهُ لِلَّهِ إِذْ کَانَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَأَمَّا إِبْلِیسُ فَعَبْدٌ خَلَقَهُ

ص: 138


1- فی نسخة: فلذلک قال فاسجدوا لآدم.
2- فی نسخة: و سائر المکلفین من متبعینا.
3- الاحتجاج: 31- 32. و فیه: «جهلة او غفلة». م.

لشکر سواره و پیاده شیطان به شمار می­آید. و گفته شده: از اجلب القوم و جلبوا است یعنی آنان سر و صدا کرده و فریاد کشیدند. یعنی بر سواره و پیاده ات فریاد برآور و آنان را با فریب و نیرنگ علیه شان بسیج کن. «و آنان را در اموال و فرزندان مشارکت ده» هر مالی که از راه حرام به دست آمده و هر فرزند زنا. این قول از ابن عباس روایت شده است. و گفته شده: مشارکت او در اموال یعنی شیطان آنان را امر کرده که آن را سائبه و بحیره و امثال آن قرار دهند. و مشارکت او در اولاد یعنی آن ها را یهودی، نصرانی و مجوس کرد. و گفته شده: منظور از اولاد، نامگذاری آنها به عبد شمس، عبدحارث و امثال آن است. و گفته شده: کشتن دختران زنده به گور شده از فرزندانشان است «وعده دادن به آنان» یعنی باعث شد آنان آرزوی جاودانگی را داشته و آرزوهای بلند داشته باشند و اینکه آنان برانگیخته نمی شوند. تمامی این­ها ممانعت و تهدیدی به شکل امر است. «تنها محافظت و نگهبانی خدا آن ها را کفایت می کند» یعنی حافظ بندگانش از شرک است(1).

«از جن بود» این دلیل کسانی است که می گویند: شیطان از ملائکه نیست. و دیگران گفته اند: یعنی از آن دسته از جنیانی است که از چشم پنهان هستند و جن به معنی پوشش است(2).

«برای آنچه با دو دستم خلق کردم» یعنی خودم و بدون واسطه خلقتش را برعهده گرفتم و دو دست را ذکر کرده تا خلق کردن را به خودش اضافه کرده و نسبت دهد. و گفته شده: یعنی با قدرتم او را خلق کردم. «آیا تکبر ورزیدی یا از بلندمرتبگان بودی» یعنی آیا خود را بیش از قدر و منزلتت بالا بردی و خود را از انجام دستور من بزرگتر می دانی یا اینکه از کسانی بودی که ارزششان بالاتر از آن است که سجده کنند که از سجده کردن روی برتافتی(3).

روایات

روایت1.

تفسیر امام حسن عسکری، الاحتجاج: امام حسن عسکری علیه السلام در حدیثی طولانی در مورد مسأله عقبه می فرماید: منافقان به رسول خدا صلی الله و علیه و آله و سلم گفتند: ما را در مورد علی علیه السلام آگاه ساز که آیا او برتر است یا فرشتگان مقرب خدا؟ رسول خدا فرمود: آیا ملائکه با چیزی جز حب محمد و علی شرف و بزرگی پیدا کردند؟ هریک از محبان علی علیه السلام که قلبش را از پلیدی غش و دغل، کینه و پلیدی گناهان پاک کند مطهرتر و برتر از ملائکه است. آیا مگر جز این است که وقتی خداوند ملائکه به سجده بر آدم فرمان داد آنان آدم را این­گونه در جاهای خود جای دادند که هیچ خلقی در دنیا پس از آنان نخواهد بود مگر اینکه آنان – یعنی خود فرشتگان – در دین از آن­ها برتر بوده و نسبت به خدا و دینش علم بیشتری داشته و داناترند.

ص: 136


1- . مجمع البیان 6: 425-426
2- . مجمع البیان 6: 475
3- . مجمع البیان 8: 485

لِیَعْبُدَهُ وَ یُوَحِّدَهُ وَ قَدْ عَلِمَ حِینَ خَلَقَهُ مَا هُوَ وَ إِلَی مَا یَصِیرُ فَلَمْ یَزَلْ یَعْبُدُهُ مَعَ مَلَائِکَتِهِ حَتَّی امْتَحَنَهُ بِسُجُودِ آدَمَ فَامْتَنَعَ مِنْ ذَلِکَ حَسَداً وَ شَقَاوَةً غَلَبَتْ عَلَیْهِ فَلَعَنَهُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ أَخْرَجَهُ عَنْ صُفُوفِ الْمَلَائِکَةِ وَ أَنْزَلَهُ إِلَی الْأَرْضِ مَدْحُوراً فَصَارَ عَدُوَّ آدَمَ وَ وُلْدِهِ بِذَلِکَ السَّبَبِ وَ مَا لَهُ مِنَ السَّلْطَنَةِ عَلَی وُلْدِهِ إِلَّا الْوَسْوَسَةُ وَ الدُّعَاءُ إِلَی غَیْرِ السَّبِیلِ وَ قَدْ أَقَرَّ مَعَ مَعْصِیَتِهِ لِرَبِّهِ بِرُبُوبِیَّتِهِ (1).

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَجَدَتِ الْمَلَائِکَةُ لآِدَمَ علیه السلام وَ وَضَعُوا جِبَاهَهُمْ عَلَی الْأَرْضِ قَالَ نَعَمْ تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی (2).

«4»

ف، تحف العقول عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ السُّجُودَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لآِدَمَ لَمْ یَکُنْ لآِدَمَ وَ إِنَّمَا کَانَ ذَلِکَ طَاعَةً لِلَّهِ وَ مَحَبَّةً مِنْهُمْ لآِدَمَ (3).

«5»

ج، الإحتجاج عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ یَهُودِیّاً سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام- عَنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ فِی مُقَابَلَةِ مُعْجِزَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَقَالَ هَذَا آدَمُ أَسْجَدَ اللَّهُ لَهُ مَلَائِکَتَهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَکِنْ أَسْجَدَ اللَّهُ لآِدَمَ مَلَائِکَتَهُ فَإِنَّ سُجُودَهُمْ لَمْ یَکُنْ سُجُودَ طَاعَةٍ أَنَّهُمْ عَبَدُوا آدَمَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنِ اعْتِرَافاً لآِدَمَ بِالْفَضِیلَةِ وَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لَهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا صَلَّی عَلَیْهِ فِی جَبَرُوتِهِ وَ الْمَلَائِکَةَ بِأَجْمَعِهَا وَ تَعَبَّدَ الْمُؤْمِنُونَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَهَذِهِ زِیَادَةٌ لَهُ یَا یَهُودِیُّ(4).

«6»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبُخَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله

ص: 139


1- الاحتجاج: 184- 185. و السؤال عن إبلیس واقع قبل السؤال عن السجود. م.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- تحف العقول: 478. م.
4- الاحتجاج: 111. م.

پس خداوند خواست که به آنان نشان دهد که در گمان ها و اعتقاداتشان دچار خطا شده اند. پس آدم را خلق کرد و تمام اسامی را به او آموخت سپس آن اسامی را بر فرشتگان عرضه کرد اما آنان از شناخت آن اسامی عاجز و ناتوان بودند. در این هنگام خداوند به آدم فرمان داد تا فرشتگان را از آن اسامی آگاه کند و از این طریق برتری اش نسبت به آنان در علم را به ایشان نشان دهد.

سپس از صلب آدم ذریه اش را خارج کرد که انبیا، پیامبران و بندگان برگزیده خدا از آن­ها هستند. برترین این ذریه نیز محمد سپس آل محمد است و از جمله برگزیدگان فاضل، اصحاب محمد و برگزیدگان امت محمد هستند. به این ترتیب به فرشتگان شناساند که اگر آنان سنگینی هایی را که بر دوش آنان نهاده شده، تحمل کنند و اگر تعرض یاران شیاطین، مبارزه با نفس، تحمل آزار و اذیت سنگینی بار عیال، تلاش برای کسب حلال، رنج مخاطره. ترس از دشمنان یعنی دزدان هراسناک و سلاطین زورگوی قدرتمند و سختی در راه­ها، تنگناها، ترس ها، وادی ها، کوه ها و تپه ها برای به دست آوردن قوت جان خود و خانواده از مال پاک و حلال را تحمل کنند در این صورت برتر از فرشتگان هستند. خداوند به فرشتگان نشان داد که مؤمنان برگزیده این سختی ها را تحمل کرده و از آن رهایی می یابند. با شیاطین نبرد کرده و آنان را شکست می دهند. با دور کردن نفس از شهوت ها به جهاد با نفس می روند و علی رغم اینکه در ذات آن­ها شهوت مردانگی، حب لباس، غذا، عزت، ریاست، فخر، خودبینی و تکبر قرار داده شده است بر شهوت ها غلبه می کنند و از شیطان که خدا او و عفریت هایش را لعنت کند رنج و بلاء می­کشند و در برابر وسوسه ها، فریب ها و گمراه کردن های آنان می­ایستند و رنج مصیبتهایی که از دشمنان می­بینند تحمل می­کنند مانند درد صبر بر شنیدن طعنه از دشمنان خدا و شنیدن آواز لهو لعب و دشنام به اولیای خدا، و سفرهایشان را تحمل می­کنند برای کسب روزی و فرار از دشمنان دینشان یا به دست آوردن چیزی که از معامله آن با مخالفان دینشان به درد می آیند. خداوند عزوجل فرمود: ای فرشتگان من، شما از تمام این [سختی]ها دور هستید: نه شهوت های مردانگی شما را رنج می دهد و نه

ص: 137

إِنَّ اللَّهَ فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ عَلَی مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ فَضَّلَنِی عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْفَضْلُ بَعْدِی لَکَ یَا عَلِیُّ وَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِکَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِیماً لَنَا وَ إِکْرَاماً وَ کَانَ سُجُودُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُبُودِیَّةً وَ لآِدَمَ إِکْرَاماً وَ طَاعَةً لِکَوْنِنَا فِی صُلْبِهِ فَکَیْفَ لَا نَکُونُ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَدْ سَجَدُوا لآِدَمَ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ الْخَبَرَ (1).

تحقیق: اعلم أن المسلمین قد أجمعوا علی أن ذلک السجود لم یکن سجود عبادة لأنها لغیر الله تعالی توجب الشرک ثم اختلفوا علی ثلاثة أقوال.

الأول أن ذلک السجود کان لله تعالی و آدم علی نبینا و آله و علیه السلام کان قبلة و هو قول أبی علی الجبائی و أبی القاسم البلخی و جماعة.

و الثانی أن السجود فی أصل اللغة هو الانقیاد و الخضوع قال الشاعر:

تری الأُکم فیها سُجَّدا للحوافر

أی الجبال الصغار و التِلال کانت مذللة لحوافر الخیول و منه قوله تعالی وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ (2)و أورد علیه بأن المتبادر من السجود وضع الجبهة علی الأرض فیجب الحمل علیه ما لم یدل دلیل علی خلافه و یؤیده قوله تعالی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ (3)و یدل علیه صریحا بعض الأخبار المتقدمة.

و الثالث أن السجود کان تعظیما لآدم علی نبینا و آله و علیه السلام و تکرمة له و هو فی الحقیقة عبادة لله تعالی لکونه بأمره و هو مختار جماعة من المفسرین و هو الأظهر من مجموع الأخبار التی أوردناها و إن کان الخبر الأول یؤید الوجه الأول (4).

ثم اعلم أنه قد ظهر مما أوردنا من الأخبار أن السجود لا یجوز لغیر الله ما لم یکن عن أمره و أن المسجود له لا یکون معبودا مطلقا بل قد یکون السجود تحیة لا عبادة و إن لم یجز إیقاعه إلا بأمره تعالی و أن أمره سبحانه للملائکة بالسجود لآدم علی

ص: 140


1- عیون الأخبار: 145. م.
2- الرحمن: 6.
3- الحجر: 29 و ص: 72.
4- بل فیه جمع بین القول الأوّل و الثالث حیث قال علیه السلام: و لم یکن سجودهم لآدم، انما کان آدم قبلة لهم یسجدون نحوه للّه عزّ و جلّ و کان بذلک معظما مبجلا له أی لآدم.

شهوت غذا شما را تحریک می کند. نه ترسی از دشمنان دین و دنیایتان در قلب هایتان رخنه می کند و نه ابلیس در ملکوت آسمان ها و زمین من مشغول فریفتن فرشتگان من است. فرشتگانی که آنان را از چنین مسائلی عصمت داده و معصوم گرداندم. ای فرشتگان من هریک از آنان مرا اطاعت کرده و دینش را از این آفات و مصیبت ها سالم نگه دارد در کنار محبت من ظرفیتی را پیدا می کند که شما پیدا نکردید و از نزدیکی به من چیزی را کسب می کند که شما کسب نکردید. وقتی خداوند فرشتگان را با فضیلت و برتری برگزیدگان امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و پیروان علی و جانشینان وی بر آنان آشنا کرد و این که آنان در ظرفیت پذیرش محبت پروردگارشان چنانند که ملائکه قادر با آن نیستند برگزیدگان باتقوا را با تفضّل بر ایشان به فرزندان آدم نشان داد.

سپس فرمود: پس به این دلیل بر آدم سجده کنید چون او دربرگیرنده نورهای این خلایق برتر است. و در حقیقت سجده آنان بر آدم نبود بلکه آدم برای آنان قبله ای بود که به سمت آن برای خداوند عزوجل سجده می کردند و از این طریق او را تعظیم و تبجیل می­کردند. شایسته نیست کسی برای احدی غیر از خدا سجده کرده و چنان که برای خدا خشوع می کند برای او خشوع کرده و مانند تعظیمش برای خدا، فرد دیگری را با سجده بزرگ و گرامی دارد. اگر بخواهم به کسی فرمان دهم که این­گونه برای غیرخدا سجده کند، یقیناً به ضعفای شیعه ما و سایر مکلفین از شیعه ما امر می کردم تا پس از محمد بر علی کسی که واسطه علوم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و خود را وقف دوستی بهترین خلق خدا کرده و در تصریح به اظهار حقوق خدا سختی ها و مشکلات را تحمل کرده است سجده کنند. کسی که هیچ حقی را که آن را نمی­شناخته یا از آن غافل بوده بر من انکار نکرده است در حالی که بر او ناظر و مراقب بودم (1). ادامه حدیث.

شرح

مقاساة: سرسختی و تحمل سختی در یک کار، اجزاع جمع جزع با کسره، گاهی نیز فتحه می گیرد و به معنی پیچ یک وادی، وسط یا محل ورودی آن است. یا مکانی در وادی که هیچ درختی در آن نیست. شاید معنایش ریگ باشد. عفریت: خبیث منکر و متنفذ در کار درحالی که با زیرکی در آن مبالغه می کند. حفزه یعنی او را از پشت هل داد. النخب: کندن. مرد نخب با کسره خاء یعنی مرد ترسوی بزدل. جوهری آن را ذکر کرده است. و گفته امام علیه السلام: (ارقبه علیه) یعنی بر او نظارت دارم و منتظر سرپرستی او از آن هستم. یا از این گفته عرب گرفته شده باشد: رقبه (گردن) یعنی ریسمان را بر گردن او قرار داد.

روایت2.

الاحتجاج: در پاسخ به سؤالات زندیق از امام صادق علیه السلام آمده است که او سؤال کرد: آیا سجده برای غیر خدا صحیح است؟ فرمود: نه. گفت: پس چگونه خداوند فرشتگان را به سجده فرمان داد؟ پس فرمود: کسانی که به امر خدا سجده کردند برای خدا سجده کرده بودند. اگر سجده با دستور خدا باشد، پس برای خدا نیز صورت گرفته است. سپس فرمود: اما ابلیس،او بنده­ای است که خداوند خلقش کرد

ص: 138


1- . الاحتجاج: 32-32

نبینا و آله و علیه السلام یدل علی أفضلیته و تقدمه علیهم لا کما زعمه الجبائی و غیره من أنه لا یدل علی أفضلیة آدم علیه السلام.

«7»

فس، تفسیر القمی خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ فَبَقِیَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مُصَوَّراً وَ کَانَ یَمُرُّ بِهِ إِبْلِیسُ اللَّعِینُ (1)فَیَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ فَقَالَ الْعَالِمُ علیه السلام فَقَالَ إِبْلِیسُ لَئِنْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِالسُّجُودِ لِهَذَا لَعَصَیْتُهُ (2)قَالَ ثُمَّ نَفَخَ فِیهِ فَلَمَّا بَلَغَتْ فِیهِ الرُّوحُ إِلَی دِمَاغِهِ عَطَسَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الرَّحْمَةُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلْمَلَائِکَةِ- اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا لَهُ فَأَخْرَجَ إِبْلِیسُ مَا کَانَ فِی قَلْبِهِ مِنَ الْحَسَدِ فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ فَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَأَوَّلُ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ وَ اسْتَکْبَرَ وَ الِاسْتِکْبَارُ هُوَ أَوَّلُ مَعْصِیَةٍ عُصِیَ اللَّهُ بِهَا قَالَ فَقَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ أَعْفِنِی مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ وَ أَنَا أَعْبُدُکَ عِبَادَةً لَمْ یَعْبُدْکَهَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ فَقَالَ اللَّهُ لَا حَاجَةَ لِی إِلَی عِبَادَتِکَ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ أُعْبَدَ مِنْ حَیْثُ أُرِیدُ لَا مِنْ حَیْثُ تُرِیدُ فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ قَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ فَکَیْفَ وَ أَنْتَ الْعَدْلُ الَّذِی لَا تَجُورُ فَثَوَابُ عَمَلِی بَطَلَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ سَلْنِی مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا مَا شِئْتَ ثَوَاباً لِعَمَلِکَ أُعْطِکَ فَأَوَّلُ مَا سَأَلَ الْبَقَاءُ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ فَقَالَ اللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ سَلِّطْنِی عَلَی وُلْدِ آدَمَ قَالَ سَلَّطْتُکَ قَالَ أَجْرِنِی فِیهِمْ (3)مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ قَالَ قَدْ أَجْرَیْتُکَ قَالَ لَا یُولَدُ لَهُمْ وَاحِدٌ (4)إِلَّا وُلِدَ لِیَ اثْنَانِ وَ أَرَاهُمْ وَ لَا یَرَوْنِی وَ أَتَصَوَّرُ لَهُمْ فِی کُلِّ صُورَةٍ شِئْتُ فَقَالَ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ صُدُورَهُمْ أَوْطَاناً قَالَ رَبِّ حَسْبِی قَالَ إِبْلِیسُ (5)عِنْدَ ذَلِکَ- فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ- ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ (6)

ص: 141


1- فی نسخة: و کان مر به إبلیس اللعین.
2- فی المصدر: لاعصینه. م.
3- فی نسخة: أجری فیهم اه.
4- فی نسخة: لا یولد لهم ولد واحد.
5- فی نسخة: فقال إبلیس.
6- تفسیر القمّیّ: 34- 35. م.

تا او را عبادت کرده و یگانه بداند و هنگامی که خداوند او را خلق کرد می دانست او کیست و سرنوشتش چیست. شیطان پیوسته به همراه فرشتگان خدا را عبادت می کرد تا اینکه خداوند او را با سجده بر آدم آزمود. شیطان از روی حسد و سنگ دلی که بر او چیره شده بود امتناع ورزید و خداوند در آن هنگام او را لعن کرده، از صف فرشتگان بیرونش کرد و سرگردان و رانده شده او را به سوی زمین پایین فرستاد. پس شیطان به این علت دشمن آدم و فرزندان او شد. او بر فرزندان آدم قدرتی جز وسوسه و دعوت به راه نادرست ندارد. او علی رغم نافرمانی از پروردگارش به ربوبیت او معترف است(1).

روایت3.

قصص الانبیا: ابی بصیر می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا ملائکه بر آدم علیه السلام سجده کرده و پیشانی هایشان را بر زمین گذاشتند؟ فرمود: بله، برای احترام به خداوند متعال(2).

روایت4.

تحف العقول: امام هادی علیه السلام می فرماید: سجده فرشتگان بر آدم، برای آدم نبود بلکه تنها برای اطاعت خدا و از روی محبت آنان به آدم بود(3).

روایت5.

الاحتجاج: موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید: فرد یهودی از امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد معجزه های پیامبر در مقایسه با معجزه های دیگر پیامبران سؤال کرد و گفت: خداوند فرشتگانش را برای آدم به سجده درآورد. آیا برای محمد نیز چنین کاری کرد؟ امام علی علیه­السلام فرمود: چنین اتفاقی افتاده است ولی خداوند فرشتگانش را برای آدم به سجده درآورد و سجده آنان سجده اطاعت نبود. آنان غیر ازخدای عزوجل آدم را عبادت کردند ولی معترف به فضیلت و برتری آدم بودند و می دانستند که این رحمتی از جانب خداوند برای اوست. اما به محمد صلی الله علیه و آله چیزی برتر از این داده شد. خداوند عزوجل و تمام فرشتگان در جبروت خود بر محمد نماز گزاردند و مؤمنان به نماز خواندن بر وی دستور داده شدند. ای یهودی! این همان چیز بیشتری است که او داشت(4).

روایت6.

عیون اخبار الرضا: امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 139


1- . الاحتجاج: 184-185
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
3- . تحف العقول: 478
4- . الاحتجاج: 111
«8»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَعْطَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِبْلِیسَ مَا أَعْطَاهُ مِنَ الْقُوَّةِ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ سَلَّطْتَ إِبْلِیسَ عَلَی وُلْدِی وَ أَجْرَیْتَهُ فِیهِمْ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ وَ أَعْطَیْتَهُ مَا أَعْطَیْتَهُ فَمَا لِی وَ لِوُلْدِی فَقَالَ لَکَ وَ لِوُلْدِکَ السَّیِّئَةُ بِوَاحِدَةٍ وَ الْحَسَنَةُ بِعَشَرَةِ أَمْثَالِهَا قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ إِلَی أَنْ تَبْلُغَ النَّفَسُ الْحُلْقُومَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ أَغْفِرُ وَ لَا أُبَالِی قَالَ حَسْبِی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بِمَا ذَا اسْتَوْجَبَ إِبْلِیسُ مِنَ اللَّهِ أَنْ أَعْطَاهُ مَا أَعْطَاهُ فَقَالَ بِشَیْ ءٍ کَانَ مِنْهُ شَکَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ قُلْتُ وَ مَا کَانَ مِنْهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ رَکْعَتَیْنِ رَکَعَهُمَا فِی السَّمَاءِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ سَنَةٍ (1).

«9»

کِتَابُ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ- أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ فَمَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ کُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ وَ لَمْ یَأْمُرْنَا بِالسُّجُودِ فَسَجَدَتِ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ فَإِنَّهُ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسِ الْمَکْتُوبِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ الْخَبَرَ (2).

«10»

ل، الخصال أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْبَرْقِیِّ وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّمَا کَانَ لَبْثُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ فِی الْجَنَّةِ حَتَّی أُخْرِجَا مِنْهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا حَتَّی أَهْبَطَهُمَا اللَّهُ مِنْ یَوْمِهِمَا ذَلِکَ (3).

«11»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا أَسْجَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَلَائِکَةَ لآِدَمَ علیه السلام وَ أَبَی إِبْلِیسُ أَنْ یَسْجُدَ قَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَ

ص: 142


1- تفسیر القمّیّ: 35. م.
2- مخطوط.
3- الخصال ج 2: 33. م.

خداوند انبیا مرسلین را بر فرشتگان مقرب برتری داد و مرا بر تمام پیامبران و مرسلین برتری داد. فضل و برتری بعد از من از آن تو و امامان پس از تو است ای علی - حدیث را ادامه داد تا اینکه ایشان فرمود - : سپس خداوند تبارک و تعالی آدم را آفرید و صلب او را برای ما به امانت گذاشت. خداوند برای بزرگداشت و احترام به ما به فرشتگان فرمان داد بر او [آدم] سجده کنند و سجده آنان برای خداوند عزوجل از روی عبودیت و برای آدم برای احترام و اطاعت بود چون ما در کمر آدم بودیم. چگونه ما از فرشتگان برتر نیستیم درحالی که تمامی آنان بر آدم سجده کردند؟ ادامه حدیث(1).

تحقیق: بدان که مسلمانان بر این مسأله اجماع دارند که آن سجده، سجده عبادت نبوده است چرا­که چنین سجده ای برای غیر خداوند متعال موجب شرک است. سپس در سه قول اختلاف نظر پیدا کرده اند: اول اینکه: آن سجده برای خداوند متعال بود و آدم علیه السلام قبله بود. این نظر ابوعلی حبایی و ابوالقاسم بلخی و گروهی است.

دوم اینکه: سجده در اصل لغت به معنی فرمانبرداری و خشوع است. شاعر می گوید: آن بلندی ها را می بینی که برای سم ها سجده کنان هستند. یعنی کوه های کوچک و تپه ها در مقابل سم های اسبان خاشع بودند. از آن جمله است قول خداوند متعال که فرمود: «و گیاه و درخت سجده می کنند»(2) و در جواب آورده شده است که

آنچه از شنیدن لفظ سجده به ذهن متبادر می شود قراردادن پیشانی بر زمین است پس تا زمانی که دلیل و قرینه ای بر خلاف این مضمون دلالت نکند باید سجده را بر همین معنا حمل کرد. و این قول خداوند متعال آن را تأیید می کند: «برای او به سجده بیفتید»(3)

برخی روایات پیشین نیز صراحتاً بر این مسأله دلالت می کنند.

سوم اینکه: سجده برای احترام و تکریم آدم علیه السلام بوده است و در حقیقت چون خداوند به آن امر کرده بوده عبادت خدا به شمار می آید. گروهی از مفسرین همین نظر را برگزیده اند و این نظر، روشن تر از تمام روایت هایی است که تاکنون آورده ایم. اگرچه روایت اول، وجه اول را تأیید می کند.

سپس بدان از آنچه که از احادیث روایت کردیم مشخص شد که سجده برای غیر خدا تا زمانی که خود خداوند دستور نداده باشد جایز نیست و اینکه کسی که بر او سجده می شود معبود مطلق نیست بلکه گاهی ممکن است سجده تنها برای تحیت و احترام باشد نه عبادت اگرچه همین نوع سجده نیز جز با دستور و فرمان خداوند متعال جایز نیست و اینکه فرمان خداوند سبحان به فرشتگان برای سجده بر آدم علیه السلام

ص: 140


1- . عیون الاخبار: 145
2- . الرحمن / 6
3- . حجر / 29 ، ص/ 72

عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لآِدَمَ یَا آدَمُ انْطَلِقْ إِلَی هَؤُلَاءِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقُلْ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ رَبُّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذِهِ تَحِیَّتُکَ وَ تَحِیَّةُ ذُرِّیَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ فِیمَا بَیْنَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

«12»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جَنَّةِ آدَمَ فَقَالَ جَنَّةٌ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا یَطْلُعُ عَلَیْهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْخُلْدِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً (2).

«13»

فس، تفسیر القمی أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ جَنَّةِ آدَمَ أَ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا کَانَتْ أَمْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ فَقَالَ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً (3).

تبیان

اختلف فی جنة آدم علیه السلام هل کانت فی الأرض أم فی السماء و علی الثانی هل هی الجنة التی هی دار الثواب أم غیرها فذهب أکثر المفسرین و أکثر المعتزلة إلی أنها جنة الخلد و قال أبو هاشم هی جنة من جنان السماء غیر جنة الخلد و قال أبو مسلم الأصفهانی و أبو القاسم البلخی و طائفة هی بستان من بساتین الدنیا فی الأرض کما یدل علیه هذان الخبران و إن أمکن اتحادهما و احتج الأولون بأن الظاهر أن الألف و اللام للعهد و المعهود المعلوم بین المسلمین هی جنة الخلد و بأن المتبادر منها جنة الخلد حتی صار کالعلم لها فوجب الحمل علیها و جوابهما ظاهر و احتجت الطائفة الثانیة بأن قوله تعالی اهْبِطُوا یدل علی الإهباط من السماء إلی الأرض و لیست بجنة الخلد کما سیذکر فلزم المطلوب و أجیب بأن الانتقال من أرض إلی أخری قد یسمی هبوطا کما فی قوله تعالی اهْبِطُوا مِصْراً لکن الظاهر من آخر الآیة کون الهبوط من غیر الأرض

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا سَیَأْتِی فِی حَدِیثِ الشَّامِیِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَکْرَمِ وَادٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ وَادٍ یُقَالُ لَهُ سَرَنْدِیبُ سَقَطَ فِیهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ.

ص: 143


1- علل الشرائع: 45. م.
2- علل الشرائع: 200. م.
3- تفسیر القمّیّ: 35- 36. م.

دال بر برتری و تقدم وی بر آنان است، نه آن چنان که جبایی و دیگران گمان کرده اند؛ مبنی بر اینکه بر برتری آدم علیه السلام دلالت نمی­کند.

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: خداوند آدم را خلق کرد و او چهل سال به شکل مصوّر - مجسمه - باقی ماند. ابلیس ملعون بر او می گذشت و می گفت: برای امری خلق شده است. امام موسی به جعفر علیه السلام فرمود: ابلیس گفت: به خدا قسم که اگر خداوند مرا به سجده بر او فرمان دهد یقیناً از او نافرمانی می کنم. گفت: سپس در او دمیده شد. وقتی روح در بدن او به دماغش رسید عطسه کرد. پس گفت: الحمدلله. خداوند به او فرمود: یرحمک الله (خدا تو را رحم کند). امام صادق علیه السلام فرمود: از جانب خدا، رحمت بر او پیشی گرفت. سپس خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان گفت: بر آدم سجده کنید. پس بر او سجده کردند. ابلیس آنچه از حسد در قلبش بود را خارج کرده و از اینکه سجده کند سر باز زد. خداوند عزوجل فرمود: «آن هنگام که تو را فرمان دادم چه چیز تو را بازداشت از اینکه سجده کنی» پس گفت: «من بهتر از او هستم. مرا از آتش خلق کردی و او را از خاک آفریدی» امام صادق علیه السلام فرمود: اولین کسی که مقایسه کرد و تکبر ورزید، ابلیس بود و تکبر اولین گناه و عصیانی بود که خداوند با آن مورد نافرمانی قرار گرفت. فرمود: پس ابلیس گفت: پروردگارا مرا از سجده بر آدم معاف کن و آنگاه من به گونه ای تو را عبادت می کنم که هیچ فرشته مقربی و نه هیچ پیامبر مرسلی آن گونه تو را عبادت نکرده است. پس خداوند فرمود: من نیازی به عبادت تو ندارم. من می خواهم آن­گونه که خود دوست دارم مورد عبادت قرار بگیرم نه آن­گونه که تو می خواهی. پس شیطان از سجده کردن سر باز زد. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «از آن خارج شو. پس همانا تو رانده شده ای و همانا تا روز قیامت لعنت من بر تو است» ابلیس گفت: پروردگارا چگونه ممکن است درحالی که تو همان عادل مطلق هستی که ستم نمی کند. پس ثواب عمل من باطل شد؟ فرمود: خیر ولی از امور دنیا هر آنچه می خواهی به عنوان پاداش و ثواب عملت از من طلب کن، به تو عطا خواهم کرد. پس اولین چیزی که خواست باقی ماندن تا روز قیامت بود. پس خداوند فرمود: یقیناً به تو عطا کردم. گفت: مرا بر فرزندان آدم مسلط گردان. فرمود: تو را مسلط کردم. گفت: مرا مانند جاری شدن خون در رگ در [وجود] آنان جاری کن. فرمود: تو را جاری کردم. گفت: از آنان فرزندی متولد نشود مگر اینکه برای من دو فرزند متولد شود و من آنان را ببینم و آنان مرا نبینند و برای آنان در هر شکلی که بخواهم ظاهر شوم. پس فرمود: به تو عطا کردم. گفت: پروردگارا بیشتر به من بده. فرمود: سینه های آنان را برای تو و ذریه ات موطن قرار دادم. گفت: پروردگارا مرا کفایت کرد. اینجا بود که ابلیس گفت: «پس قسم به عزتت همه آنان جز بندگان مخلصت را فریب خواهم داد. سپس از مقابل رویشان و از پشت، راست و چپشان بر آنان وارد می شوم و اکثر آنان را شکرگزار نمی یابی»(1).

ص: 141


1- . تفسیر قمی: 34-35

و احتج القائلون بأنها من بساتین الأرض بوجوه.

الأول أنها لو کانت دار الخلد لما خرج آدم منها لقوله وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ (1)الثانی أن جنة الخلد لا یفنی نعیمها لقوله تعالی أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها (2)و لقوله تعالی وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها (3)الآیة.

و أجیب عنهما بأن عدم الخروج إنما یکون إذا استقروا فیها للثواب و قد ذکروا وجوها أخر ذکروها فی التفاسیر و الکتب الکلامیة و لا نطیل الکلام بذکرها و هذان الخبران و إن کانا یدلان علی المذهب الأخیر لکن یعارضهما ظواهر بعض الأخبار کقول أمیر المؤمنین علیه السلام فیما أوردنا فی الباب السابق و وعده المرد إلی جنته و خبر الشامی و غیرهما مما سیأتی فالجزم بأحد المذاهب لا یخلو من إشکال و الله تعالی یعلم.

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ کَانَ إِبْلِیسُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَمْ مِنَ الْجِنِّ قَالَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَرَی أَنَّهُ مِنْهَا وَ کَانَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهَا فَلَمَّا أُمِرَ بِالسُّجُودِ کَانَ مِنْهُ الَّذِی کَانَ (4).

إیضاح

اعلم أن العلماء اختلفوا فی أنه هل کان إبلیس من الملائکة أم لا فذهب أکثر المتکلمین لا سیما المعتزلة و کثیر من أصحابنا کالشیخ المفید قدس سره إلی أنه لم یکن من الملائکة بل کان من الجن قال و قد جاءت الأخبار به متواترة عن أئمة الهدی سلام الله علیهم و هو مذهب الإمامیة و ذهب جماعة من المتکلمین و کثیر من فقهاء الجمهور إلی أنه منهم و اختاره شیخ الطائفة رحمه الله فی التبیان قال و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و الظاهر فی تفاسیرنا ثم اختلفت الطائفة الأخیرة فقیل إنه کان خازنا للجنان و قیل کان له سلطان سماء الدنیا و سلطان الأرض (5)و قیل کان یسوس ما بین السماء

ص: 144


1- الحجر: 48.
2- الرعد: 35.
3- هود: 108.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط، و أخرجه مفصلا عن العیّاشیّ و سیأتی تحت رقم 23.
5- سیأتی ابطال ذلک فی الخبر الآتی تحت رقم 23.

روایت8.

. تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام می فرماید: وقتی خداوند تبارک و تعالی به ابلیس آن قدرت را داد آدم گفت: پروردگارا، ابلیس را بر فرزندان من مسلط کردی و او را مانند جاری شدن خون در رگ ها در وجود آنان جاری کردی و به او دادی آنچه دادی، پس من و فرزندانم چه خواهیم داشت؟ پس گفت تو و فرزندانت در مقابل بدی یک بدی و در مقابل هر خوبی ده برابر آن را خواهید داشت. گفت: پروردگارا بیشتر به من عطا کن. فرمود: توبه، تا زمانی که نفس به حلقوم رسد برای شما موجود است. گفت: پروردگارا: بر من بیفزای. فرمود: می­آمرزم و نادیده می گیرم. گفت: مرا کفایت کرد. گفت: گفتم: جانم فدایت چرا ابلیس مستوجب عطای خداوند از آنچه به او عطا کرد شد؟ فرمود: به خاطر مقداری از کارهایی که کرده بود خدا از او تشکر کرد. گفتم: جانم فدایت! چه کرده بود؟ گفت: چهار هزار سال دو رکعت در آسمان نماز خواند(1).

روایت9.

ابوسعید خدری می گوید: با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودیم که مردی نزد ایشان آمد و گفت: ای پیامبر خدا مرا از این فرموده خداوند خطاب به ابلیس آگاه ساز: «آیا تکبر ورزیدی یا از برترین ها بودی» ای رسول خدا آن­ها کیستند که از فرشتگان برترند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من، علی، فاطمه، حسن و حسین، دو هزار سال پیش از خلقت آدم در سراپرده بزرگ عرش خدا را تسبیح گفته و فرشتگان نیز با تسبیح ما خداوند را تسبیح می گفتند. وقتی خداوند آدم علیه السلام را خلق کرد به فرشتگان دستور داد که بر او سجده کنند ولی به ما فرمان سجده نداد. پس تمام فرشتگان سجده کردند جز شیطان که از سجده کردن سرباز زد. پس خداوند تبارک و تعالی فرمود: «آیا تکبر می ورزی یا از برترین ها هستی» یعنی از این پنج نفری که اسامی شان در سراپرده عرش نوشته شده است. ادامه حدیث(2).

روایت10.

الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آدم و حوا تا زمانی که از بهشت بیرون رانده شدند، به مقدار هفت ساعت از روزهای دنیا در بهشت باقی مانده بودند تا اینکه خداوند از آن روز آنان را فرود آورد(3).

روایت11.

وهب می گوید: وقتی خداوند عزوجل فرشتگان را برای آدم علیه السلام به سجده درآورد و شیطان از سجده کردن سرباز زد، پروردگارش عزوجل به او گفت: «از آن بیرون رو که رانده شده ای* و همانا

ص: 142


1- . تفسیر قمی: 35
2- . نسخه خطی
3- . الخصال 2: 33

و الأرض و الحق ما اختاره المفید رحمه الله و سنورد الأخبار فی ذلک فی کتاب السماء و العالم.

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أُمِرَ إِبْلِیسُ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ عِزَّتِکَ إِنْ أَعْفَیْتَنِی مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّکَ عِبَادَةً مَا عَبَدَکَ أَحَدٌ قَطُّ مِثْلَهَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أُطَاعَ مِنْ حَیْثُ أُرِیدُ وَ قَالَ إِنَّ إِبْلِیسَ رَنَّ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ وَ یَوْمَ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ حَیْثُ بُعِثَ (1)مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَابِ وَ نَخَرَ نَخْرَتَیْنِ حِینَ أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ حِینَ أُهْبِطَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما کَانَتْ سَوْآتُهُمَا لَا تُرَی فَصَارَتْ تُرَی بَارِزَةً وَ قَالَ الشَّجَرَةُ الَّتِی نُهِیَ عَنْهَا آدَمُ هِیَ السُّنْبُلَةُ (2)

توضیح

الرنة الصوت یقال رنت المرأة ترن رنینا و أرنت أیضا أی صاحت و النخیر صوت بالأنف.

«15»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَیْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَّمَ آدَمَ علیه السلام أَسْمَاءَ حُجَجِ اللَّهِ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ وَ هُمْ أَرْوَاحٌ عَلَی الْمَلَائِکَةِ- فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَنَّکُمْ أَحَقُّ بِالْخِلَافَةِ فِی الْأَرْضِ لِتَسْبِیحِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ مِنْ آدَمَ- قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ وَقَفُوا عَلَی عَظِیمِ مَنْزِلَتِهِمْ (3)عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ أَحَقُّ بِأَنْ یَکُونُوا خُلَفَاءَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجَهُ عَلَی بَرِیَّتِهِ ثُمَّ غَیَّبَهُمْ عَنْ أَبْصَارِهِمْ وَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِوَلَایَتِهِمْ وَ مَحَبَّتِهِمْ وَ قالَ لَهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ.

وَ حَدَّثَنَا بِذَلِکَ الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام (4)

ص: 145


1- فی نسخة: و یوم بعث.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- أی منزلة حجج اللّه.
4- کمال الدین: 9- 10. م.

تا روز قیامت لعنت من بر تو است «سپس خداوند عزوجل به آدم فرمود: ای آدم به سمت این فرشتگان برو و بگو: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. پس آدم به آنان سلام کرد. سپس گفتند: وعلیک السلام و رحمة الله و برکاته. پس هنگامی که به سوی پروردگارش عزوجل بازگشت، خداوند تبارک و تعالی به او گفت: این تحیت و سلام تو است و پس از تو تا روز قیامت تحیت فرزندان تو نیز در میان خودشان است(1).

روایت12.

علل الشرائع: حسن بن بشار می گوید: در مورد بهشت آدم از امام صادق علیه السلام سؤال کردم. ایشان فرمود: بهشتی از بهشت های دنیا بود که خورشید و ماه در آن طلوع می کردند. اگر از بهشت های جاودان بود هرگز خورشید و ماه در آن طلوع نمی کرد(2).

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابورفعه می گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد بهشت آدم سؤال شد که آیا از بهشت های دنیا بود یا از بهشت های آخرت؟ پس فرمود: از بهشت های دنیا بود که خورشید و ماه در آن طلوع می کرد و اگر از بهشت های آخرت بود هرگز خورشید و ماه در آن طلوع نمی کرد(3).

توضیح

در مورد بهشت آدم علیه السلام اختلاف نظر است که آیا در زمین بود یا در آسمان؟ و اگر دومی [یعنی بهشت های آسمان] بود آیا همان بهشتی بود که دارالثواب است یا چیزی غیر از آن؟ اکثر مفسران و معتزله معتقدند که آن، بهشت

جاودان بوده است. ابوهاشم می گوید: آن بهشتی از بهشت های آسمان، غیر از جنة الخلد است. ابومسلم اصفهانی و ابوالقاسم بلخی و گروهی معتقدند: همان طور که این دو حدیث نشان می دهد – اگرچه می توان آن دو را یکی دانست – باغی از باغ های دنیوی در زمین بوده است. گروه اول این گونه استدلال می آورند که ظاهراً الف و لام، الف و لام عهد است و معهود معلوم در نزد مسلمانان همان جنة الخلد است. و اینکه آنچه از آن به ذهن متبادر می شود جنة الخلد است تا اینکه به عَلَم برای آن تبدیل شد. پس باید بر همین معنی حمل شود. و جواب آن دو ظاهر است. گروه دوم این گونه استدلال می کنند که فرموده خداوند: «فرود آیید» دال بر فرود آمدن از آسمان به زمین است و همان­طور که ذکر خواهد شد منظور جنة الخلد نیست و مطلوب لازم می­آید و حاصل می­شود. این گونه پاسخ داده شده که انتقال از زمین به هرجای دیگر «هبوط» نامیده می شود چنان که در این آیه آمده است: «به مصر هبوط کنید» ولی از آخر آیه مشخص می شود که هبوط از جایی غیر زمین بوده است. حدیث فرد شامی که از امیرالمؤمنین در مورد گرامی ترین وادی بر زمین سؤال می کند این گفته را تأیید می کند و حدیث آن بعداً ذکر خواهد شد. امام علیه السلام در جواب او می فرماید: آن وادی که به آن سرندیب گفته می شود و آدم از آسمان بر آنجا فرود آمد.

ص: 143


1- . علل الشرائع: 45
2- . علل الشرائع: 200
3- . تفسیر قمی: 35-36
«16»

فس، تفسیر القمی وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها قَالَ أَسْمَاءَ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ الْأَوْدِیَةِ وَ النَّبَاتِ وَ الْحَیَوَانِ (1).

بیان

قال الشیخ أمین الدین الطبرسی رحمه الله وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ أی علمه معانی الأسماء إذ الأسماء بلا معان لا فائدة فیها و لا وجه لإشادة (2)الفضیلة بها و قد نبه الله الملائکة علی ما فیها من لطیف الحکمة فأقروا عند ما سئلوا عن ذکرها و الإخبار عنها أنه لا علم لهم بها قال الله تعالی یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ عن قتادة و قیل إنه سبحانه علمه جمیع الأسماء و الصناعات و عمارة الأرضین و الأطعمة و الأودیة و استخراج المعادن و غرس الأشجار و منافعها و جمیع ما یتعلق بعمارة الدین و الدنیا عن ابن عباس و مجاهد و سعید بن جبیر و عن أکثر المتأخرین و قیل إنه علمه أسماء الأشیاء کلها ما خلق و ما لم یخلق بجمیع اللغات التی یتکلم بها ولده بعده عن أبی علی الجبائی و علی بن عیسی و غیرهما قالوا فأخذ عنه ولده اللغات فلما تفرقوا تکلم کل قوم بلسان ألفوه و اعتادوه و تطاول الزمان علی ما خالف ذلک فنسوه و یجوز أن یکونوا عالمین بجمیع تلک اللغات إلی زمن نوح علی نبینا و آله و علیه السلام فلما أهلک الله الناس إلا نوحا و من تبعه کانوا هم العارفین بتلک اللغات فلما کثروا و تفرقوا اختار کل قوم منهم لغة تکلموا بها و ترکوا ما سواه و نسوه و قد

روی عن الصادق علیه السلام أنه سئل عن هذه الآیة فقال الأرضین و الجبال و الشعاب و الأودیة ثم نظر إلی بساط تحته فقال و هذا البساط مما علمه.

و قیل إنه علمه أسماء الملائکة و أسماء ذریته عن الربیع و قیل إنه علمه ألقاب الأشیاء و معانیها و خواصها و هو أن الفرس یصلح لما ذا و الحمار یصلح لما ذا و هذا أبلغ لأن معانی الأشیاء و خواصها لا تتغیر بتغیر الأزمنة و الأوقات و ألقاب الأشیاء تتغیر علی طول الزمان انتهی (3).

أقول: الأظهر الحمل علی المعنی الأعم و ما ذکر فی خبر ابن محرز بیان لبعض

ص: 146


1- تفسیر القمّیّ: 38. م.
2- أشار بذکره: رفعه بالثناء علیه. و فی المخطوط بالراء، و لعله مصحف.
3- مجمع البیان 1: 76. م.

کسانی که معتقدند آن بهشت از باغ های زمین بوده به چند شکل استدلال می کنند:

اول آنکه: اگر آن بهشت، دارالخلد بود باید بگویم که آدم از آن اخراج نشده است چون خداوند فرمود: «و ما آن را از آن بیرون نراندیم(1)»

دوم اینکه: نعمت های جنة­الخلد طبق گفته خداوند فناناپذیر است: «خوراکی ها و سایه اش دائم است»(2).

و آیه: «اما کسانی که سعادتمند شدند پس در بهشت، جاودان هستند»(3) تا آخر آیه.

به این دو وجه این­گونه پاسخ داده شده است: عدم خروج مربوط به زمانی است که به خاطر ثواب و پاداش اعمال در آن بهشت استقرار یابند. آنان وجوه دیگری نیز در تفسیرها و کتب اسلامی آورده اند که در اینجا کلام را با ذکر آن طولانی نمی کنیم. این دو حدیث، اگرچه دال بر نظر اخیر هستند اما با ظاهر برخی روایات در تعارض است. مانند این فرموده امام علی علیه السلام که در آن در باب پیشین ذکر کردیم: «و به او وعده بازگشت به بهشت را داد» و روایت فرد شامی و احادیثی غیر از این دو که ذکر خواهد شد. پس قاطعانه پذیرفتن یکی از این اعتقادات خالی از اشکال نیست. و خداوند متعال می داند.

روایت14.

قصص الانبیا: جمیل بن دراج می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: ابلیس از فرشتگان بود یا از جنیان؟ فرمود: فرشتگان گمان می کردند که او از آن­هاست ولی خداوند می دانست که او از آن­ها نیست. پس هنگامی که به سجده فرمان داده شد از او آن چیزی سرزد که سرزد(4).

توضیح

بدان که علما در مورد اینکه آیا ابلیس از فرشتگان بود یا نه اختلاف نظر دارند. اکثر متکلمان به ویژه معتزله و بسیاری از اصحاب ما مانند شیخ مفید قدس سره معتقدند که او از فرشتگان نبود بلکه از جنیان بود. گفت: روایات متواتر از ائمه هدی سلام الله علیهم در این زمینه آمده و امامیه نیز همین نظر را دارند. برخی از متکلمان و بسیاری از فقها معتقدند که شیطان از فرشتگان بود. شیخ طایفه که رحمت خدا بر او باد همین نظر را برگزیده در کتاب التبیان آورده است: این قول از امام صادق علیه السلام روایت شده و در تفسیرهای ما نیز آمده است. سپس گروه اخیر اختلاف کردند، گفته شده: شیطان نگهبان بهشت بود وگفته شده: سیطره بر آسمان دنیا و زمین از آن او بود. و گفته شده: آنچه بین آسمان و زمین بود را وسوسه می کرد.

ص: 144


1- . حجر / 48
2- . رعد / 35
3- . هود / 108
4- . قصص الانبیاء، نسخه خطی. این روایت را به طور مفصل از عیاشی نقل کرده و در ذیل شماره 23 خواهد آمد.

أفراد المسمیات و أشرفها و أرفعها (1).

«17»

سن، المحاسن الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَیَّاحٍ (2)عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ إِبْلِیسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَلَوْ قَاسَ الْجَوْهَرَ الَّذِی خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ کَانَ ذَلِکَ أَکْثَرَ نُوراً وَ ضِیَاءً مِنَ النَّارِ(3).

«18»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها مَا ذَا عَلَّمَهُ قَالَ الْأَرَضِینَ وَ الْجِبَالَ وَ الشِّعَابَ (4)وَ الْأَوْدِیَةَ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بِسَاطٍ تَحْتَهُ فَقَالَ وَ هَذَا الْبِسَاطُ مِمَّا عَلَّمَهُ (5).

«19»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها مَا هِیَ قَالَ أَسْمَاءُ الْأَوْدِیَةِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ الْجِبَالِ مِنَ الْأَرْضِ (6).

«20»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ الْعَطَّارِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَعَا بِالْخِوَانِ فَتَغَدَّیْنَا (7)ثُمَّ جَاءُوا بِالطَّشْتِ وَ الدَّسْتِ سنانه (8)فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُهُ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها الطَّسْتُ وَ الدَّسْتُ سنانه مِنْهُ فَقَالَ الْفِجَاجُ (9)وَ الْأَوْدِیَةُ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ کَذَا وَ کَذَا (10)

ص: 147


1- قلت: أما الآیات فالظاهر منها أنّه علمه نفس الأسماء و اللغات، و أن المسمیات کانت مشهودة لآدم و للملائکة و معروفة لهم، و أمّا الاخبار فأکثرها تدلّ علی ذلک، و بعضها تدلّ علی أنه المسمیات، فتجمع بینهما اما بالحمل علی الأعمّ کما قال المصنّف، أو علی تقدیر مضاف أی أسماء تلک المسمیات.
2- میاح بفتح المیم و تشدید الیاء.
3- المحاسن: 211. م.
4- الشعاب جمع الشعب: الطریق فی الجبل. مسیل الماء فی بطن الأرض. ما انفرج بین الجبلین. و یمکن أن یکون مصحف النبات کما یأتی بعد ذلک، بل یحتمل قویا اتّحاد الخبرین و أن الفضل بن عبّاس مصحف الفضل أبو العباس و هو الفضل بن عبد الملک البقباق الکوفیّ الثقة من أصحاب أبی عبد اللّه علیه السلام.
5- مخطوط.
6- مخطوط.
7- تغدی: أکل أول النهار. الغداء بالمد: الطعام الذی یؤکل اول النهار و هو خلاف العشاء.
8- هکذا فی النسخ، و فی هامشها استظهر أن الصحیح «ثم جاءوا بالطشت و الدست شویه» و هکذا فیما یأتی، و علیه فیکون الکلمة فارسیة أی جاءوا بالطشت و الاناء الذی یغسل فیه الأیدی أو یغسل به و هو الابریق.
9- الفجاج جمع الفج: الطریق الواسع الواضح بین الجبلین.
10- مخطوط.

قول صحیح همان است که شیخ مفید رحمه الله برگزیده است. روایات در این زمینه را در کتاب السماء و العالم نقل خواهیم کرد.

روایت14.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام می فرماید: ابلیس به سجده بر آدم فرمان داده شد. پس گفت: پروردگارا قسم به عزتت اگر مرا از سجده بر آدم معاف کنی تو را آن گونه عبادت می کنم که هرگز احدی مانند آن تو را عبادت نکرده باشد. خداوند عزوجل فرمود: من دوست دارم آن­طور که خودم می خواهم مورد اطاعت قرار بگیرم. و گفت: ابلیس چهار بار ناله کرد. اولین بار در روز لعن، و روز هبوط بر زمین، روز بعثت محمد صلی الله علیه و آله در دوران فترت و ختم نبوت و روزی که ام­الکتاب، قرآن نازل شد. و دو بار خرناس کشید: هنگامی که آدم از درخت خورد و هنگامی که آدم از بهشت هبوط کرد. در مورد این آیه «عورت هایشان بر ایشان آشکار شد» فرمود: عورت آنان دیده نمی شد پس در آن زمان آشکارا دیده می شد. و گفت: درختی که آدم از آن نهی شد، سنبله (گندم) بود(1).

توضیح

رنه: صدا. گفته می شود: رنت المرأة ترن رنینا و أرنت یعنی فریاد کشید. نخیر: تولید صدا در بینی، خرناس.

روایت15.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تبارک و تعالی اسامی تمامی حجت های خدا را به آدم علیه السلام آموخت. پس آن­ها را درحالی که ارواح بودند بر فرشتگان عرضه کرد. پس گفت: «مرا آگاه سازید از اسامی اینان، اگر صادق هستید» که شما به خاطر تسبیح و تقدیستان برای جانشینی در زمین شایسته تر از آدم هستید. «گفتند: تو پاک و منزهی ما علمی جز آنچه تو به ما آموخته ای نداریم. همانا تو دانا و حکیم هستی» خداوند تبارک و تعالی گفت: ای آدم آنان را از اسامی ایشان آگاه ساز پس هنگامی که آنان را از اسامی ایشان آگاه ساخت» بر عظمت منزلت و جایگاه ایشان نزد خداوند ذکرش بلند مرتبه باد واقف شده و دانستند که آن­ها برای اینکه جانشینان خداوند در زمین و حجت­های او بر مردم باشند شایسته­تر هستند. سپس آنان را از دیدگان فرشتگان غایب ساخت و فرشتگان را در دوستی و محبت آنان به بندگی گرفت. خداوند به فرشتگان فرمود:

«آیا به شما نگفتم که من غیب آسمان ها و زمین را می دانم و می دانم آنچه را که آشکار و نهان دارید».

قطان این روایت را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است(2).

ص: 145


1- . قصص الانبیاء : نسخه خطی
2- . اکمال الدین: 9-10
«21»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ فِی أَنْفُسِهَا مَا کُنَّا نَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا فَنَحْنُ جِیرَانُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ خَلْقِهِ إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ فِیمَا أَبْدَوْا مِنْ أَمْرِ بَنِی الْجَانِّ وَ کَتَمُوا مَا فِی أَنْفُسِهِمْ فَلَاذَتِ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ قَالُوا مَا قَالُوا بِالْعَرْشِ(1).

«22»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ إِبْلِیسَ أَ کَانَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَوْ کَانَ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَرَی أَنَّهُ مِنْهَا وَ کَانَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهَا وَ لَمْ یَکُنْ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ وَ لَا کَرَامَةَ فَأَتَیْتُ الطَّیَّارَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ فَأَنْکَرَ وَ قَالَ کَیْفَ لَا یَکُونُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ اللَّهُ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ- اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الطَّیَّارُ (2)فَسَأَلَهُ وَ أَنَا عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا فِی غَیْرِ مَکَانٍ فِی مُخَاطَبَةِ الْمُؤْمِنِینَ أَ یَدْخُلُ فِی هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ فَقَالَ نَعَمْ یَدْخُلُونَ فِی هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ وَ الضُّلَّالُ وَ کُلُّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَةِ الظَّاهِرَةِ (3).

بیان

حاصله أن الله تعالی إنما أدخله فی لفظ الملائکة لأنه کان مخلوطا بهم و کونه ظاهرا منهم و إنما وجه الخطاب فی الأمر بالسجود إلی هؤلاء الحاضرین و کان من بینهم فشمله الأمر أو المراد أنه خاطبهم بیا أیها الملائکة مثلا و کان إبلیس أیضا مأمورا لکونه ظاهرا منهم و مظهرا لصفاتهم کما أن خطاب یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا یشمل المنافقین لکونهم ظاهرا من المؤمنین و أما ظن الملائکة فیحتمل أن یکون المراد أنهم ظنوا أنه منهم فی الطاعة و عدم العصیان لأنه یبعد أن لا یعلم الملائکة أنه لیس منهم

ص: 148


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- المشهور بهذا اللقب محمّد بن عبد اللّه، و قد یطلق علی ابنه حمزة أیضا و لعله المراد هنا بقرینة، و الحدیث مذکور فی روضة الکافی ص 274 باسناد الکلینی، عن أبی علی الأشعریّ، عن محمّد بن عبد الجبار، عن علیّ بن حدید، عن جمیل بن دراج. و فیه: و کیف لا یکون من الملائکة و اللّه عزّ و جلّ یقول: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ»
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و نام همگان را به آدم آموخت» منظور نام­های کوه­ها، دریا­ها، دره­ها، گیاهان و حیوانات است.(1)

توضیح

شیخ امین الدین طبرسی رحمه الله گفته است: «نام همگان را به آدم آموخت» یعنی به انسان معانی نام­ها را یاد داد چرا­که نام­ها بدون معانی فایده ای ندارند و دلیلی برای بیان برتری آن­ها نیست. خداوند فرشتگان را به آن چه از لطایف حکمت است آگاه ساخت و هنگامی که از فرشتگان از توضیح و آگاهی از نام­ها پرسیده شد، ارار کردند که هیچ علمی بدان ندارند. خداوند متعال فرمود: «ای آدم، از نام آنان به فرشتگان خبر بده» و گفته شده که خداوند سبحان همه نام­ها و صناعت و ساختن زمین، آسمان، غذا­ها، دره­ها، استخراج معادن، کاشت درخت­ها و منافع آن­ها و همه آن چه به آبادانی دین و دنیا مربوط می­شود را به او آموخت. در روایت دیگری آمده است: او نام همه اشیا، آن چه که خلق کرده بود و آن چه که خلق نکرده بود را به همه زبان­هایی که فرزندانش بعد از او به آن سخن می­گفتند، آموخت. ابن علی الجبایی و علی بن عیسی و دیگران گفته­اند: فرزندانش از او زبان­هایی را آموختند و هنگامی که متفرق شدند هر قومی به زبانی که با آن انس گرفته و به آن عادت کرده بود، سخن می­گفت و گذشت زمان باعث شد تا آن زبان را فراموش کنند. همچنین می­توان گفت که آن­ها به همه آن زبان­ها تا زمان نوح علیه السلام آگاه بودند. پس هنگامی که خداوند مردم به جز نوح و پیروانش را به هلاکت رساند، آن­ها به این زبان­­ها علم داشتند و هنگامی که زیاد شدند و متفرق شدند، هر قومی از آنان زبانی را انتخاب کردو به آن صحبت می­کرد و بقیه را ترک و فراموش کردند. امام صادق علیه السلام در خصوص این آیه می­فرماید: منظور زمین، آسمان، کوه­ها،پرتگاه­ها و دره­ها است. سپس به زیر­انداز زیر پایش نگاه کرد و فرمود: حتی این زیر­انداز نیز جزو آن چیز­هایی است که به او آموخت. و آمده است که خداوند نام­های فرشتگان و نام­های ذریه او را یاد داد. و آمده که خداوند به آدم نام­های اشیاء و معانی آن­ها و خواصشان را یاد داد و این که مثلا اسب برای چه کاری خوب است و خر برای چه کار؟ این بسیار شایسته­تر است زیرا که معانی اشیاء و خواص آن­ها با تغییر زمان­ها و عصر­ها تغییر نمی­کند. ولی نام­های اشیاء در طول زمان تغییر می­کند. پایان.(2)

می­گویم: واضح تر، حمل بر معنای اعم است و آن­چه در خبر ابن محرز ذکر شده است توضیحی برای بیان برخی

ص: 146


1- . تفسیر علی بن ابراهیم: 38
2- . مجمع البیان 1: 76

مع أنهم رفعوه إلی السماء و أهلکوا قومه فیکون من قبیل

قولهم علیهم السلام: سلمان منا أهل البیت.

علی أنه یحتمل أن یکون الملائکة ظنوا أنه کان ملکا جعله الله حاکما علی الجان و یحتمل أن یکون هذا الظن من بعض الملائکة الذین لم یکونوا بین جماعة منهم قتلوا الجان و رفعوا إبلیس.

«23»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَوَّلَ کُفْرٍ کَفَرَ بِاللَّهِ حَیْثُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ کُفْرُ إِبْلِیسَ حَیْثُ رَدَّ عَلَی اللَّهِ أَمْرَهُ وَ أَوَّلَ الْحَسَدِ (1)حَیْثُ حَسَدَ ابْنُ آدَمَ أَخَاهُ وَ أَوَّلَ الْحِرْصِ حِرْصُ آدَمَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَةِ فَأَکَلَ مِنْهَا فَأَخْرَجَهُ حِرْصُهُ مِنَ الْجَنَّةِ (2).

«24»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَدْرِ بْنِ خَلِیلٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَوَّلُ بُقْعَةٍ عُبِدَ اللَّهُ عَلَیْهَا ظَهْرُ الْکُوفَةِ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لآِدَمَ سَجَدُوا عَلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ (3).

«25»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کَانَ خَلَقَ اللَّهُ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ خَلَقَ لَکُمْ قَالَ علیه السلام وَ لَمَّا امْتُحِنَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ بِالْعَسْکَرِ الَّذِینَ قَتَلُوهُ وَ حَمَلُوا رَأْسَهُ قَالَ لِعَسْکَرِهِ أَنْتُمْ فِی حِلٍّ مِنْ بَیْعَتِی فَالْحَقُوا بِعَشَائِرِکُمْ وَ مَوَالِیکُمْ وَ قَالَ لِأَهْلِ بَیْتِهِ قَدْ جَعَلْتُکُمْ فِی حِلٍّ مِنْ مُفَارَقَتِی- (4)فَإِنَّکُمْ لَا تُطِیقُونَهُمْ لِتَضَاعُفِ أَعْدَادِهِمْ وَ قُوَاهُمْ وَ مَا الْمَقْصُودُ غَیْرِی فَدَعُونِی وَ الْقَوْمَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُعِینُنِی وَ لَا یُخَلِّینِی مِنْ حُسْنِ نَظَرِهِ کَعَادَاتِهِ فِی أَسْلَافِنَا الطَّیِّبِینَ فَأَمَّا عَسْکَرُهُ فَفَارَقُوهُ وَ أَمَّا أَهْلُهُ الْأَدْنَوْنَ مِنْ أَقْرِبَائِهِ فَأَبَوْا وَ قَالُوا لَا نُفَارِقُکَ وَ یَحْزُنُنَا مَا یَحْزُنُکَ وَ یُصِیبُنَا مَا یُصِیبُکَ وَ إِنَّا أَقْرَبَ مَا نَکُونُ إِلَی اللَّهِ إِذَا کُنَّا

ص: 149


1- هکذا فی النسخ و فی تفسیر البرهان و لعلّ فیه سقطا و صحیحه: و أول الحسد حسد بنی آدم اه.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- فی نسخة: من مرافقتی.

از افراد مسمّیات و بالاترین و برترین آن­هاست.

روایت17.

محاسن: امام صادق علیه السلام می­فرماید: شیطان خودش را با آدم مقایسه کرد و گفت: «من را از آتش و او را از خاک آفریدی» در حالی که اگر جوهری که خداوند، آدم را از آن آفرید را با آتش مقایسه می­کرد، می­دانست که آن جوهر نور و روشنایی بیشتری نسبت به آتش دارد.(1)

روایت18.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «و خداوند تمام نام­ها را به آدم آموخت» سؤال شد که چه چیزی را خداوند به او آموخت. ایشان فرمود: آسمان و زمین، کوه­ها، پرتگاه­ها و دره­ها. سپس به زیر­اندازش نگاه کرد و گفت : این فرش نیز جزو آن چیز­هایی است که به او آموخت.(2)

روایت19.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آن نام­هایی که در این آیه«و تمامی اسامی را به آدم آموخت» آمده کدام است. ایشان فرمود: نام اماکن، گیاهان، درختان و کوه­های بر روی زمین.(3)

روایت20.

تفسیر عیاشی: داوود بن سرحان العطار می­گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم. ما را به ناهار دعوت کرد و ناهار خوردیم. سپس تشت و ظرفی برای

شستشوی دست­ها آوردند. به او گفتم فدایت بشوم، آیه «و خداوند تمام نام­ها را به آدم آموخت» شامل این تشت و ظرف­ها نیز می­شود؟ فرمودند: راه بین کوه­ها و دره­ها و دستش را اینگونه و این گونه پایین انداخت.(4)

ص: 147


1- . المحاسن: 211
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی

مَعَکَ فَقَالَ لَهُمْ فَإِنْ کُنْتُمْ قَدْ وَطَّنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ عَلَی مَا وَطَّنْتُ نَفْسِی عَلَیْهِ (1)فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ إِنَّمَا یَهَبُ الْمَنَازِلَ الشَّرِیفَةَ لِعِبَادِهِ بِاحْتِمَالِ الْمَکَارِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ وَ إِنْ کَانَ خَصَّنِی مَعَ مَنْ مَضَی مِنْ أَهْلِیَ الَّذِینَ أَنَا آخِرُهُمْ بَقَاءً فِی الدُّنْیَا مِنَ الْکَرَامَاتِ بِمَا یُسَهِّلُ عَلَیَّ مَعَهَا احْتِمَالَ الْمَکْرُوهَاتِ فَإِنَّ لَکُمْ شَطْرَ ذَلِکَ مِنْ کَرَامَاتِ اللَّهِ تَعَالَی وَ اعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا حُلْوَهَا وَ مُرَّهَا حُلُمٌ- (2)وَ الِانْتِبَاهَ فِی الْآخِرَةِ وَ الْفَائِزَ مَنْ فَازَ فِیهَا وَ الشَّقِیَّ مَنْ شَقِیَ فِیهَا أَ وَ لَا أُحَدِّثُکُمْ بِأَوَّلِ أَمْرِنَا وَ أَمْرِکُمْ مَعَاشِرَ أَوْلِیَائِنَا وَ مُحِبِّینَا وَ الْمُتَعَصِّبِینَ لَنَا لِیُسَهِّلَ عَلَیْکُمُ احْتِمَالَ مَا أَنْتُمْ لَهُ مُقِرُّونَ قَالُوا بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ آدَمَ وَ سَوَّاهُ وَ عَلَّمَهُ أَسْمَاءَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ جَعَلَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ أَشْبَاحاً خَمْسَةً فِی ظَهْرِ آدَمَ وَ کَانَتْ أَنْوَارُهُمْ تُضِی ءُ فِی الْآفَاقِ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ الْجِنَانِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْعَرْشِ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسَّجْدَةِ لآِدَمَ تَعْظِیماً لَهُ إِنَّهُ قَدْ فَضَّلَهُ بِأَنْ جَعَلَهُ وِعَاءً لِتِلْکَ الْأَشْبَاحِ الَّتِی قَدْ عَمَّ أَنْوَارُهَا فِی الْآفَاقِ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی أَنْ یَتَوَاضَعَ لِجَلَالِ عَظَمَةِ اللَّهِ وَ أَنْ یَتَوَاضَعَ لِأَنْوَارِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ قَدْ تَوَاضَعَتْ لَهَا الْمَلَائِکَةُ کُلُّهَا فَاسْتَکْبَرَ وَ تَرَفَّعَ وَ کَانَ بِإِبَائِهِ ذَلِکَ وَ تَکَبُّرِهِ مِنَ الْکَافِرِینَ.

-قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ آدَمَ لَمَّا رَأَی النُّورَ سَاطِعاً مِنْ صُلْبِهِ إِذْ کَانَ اللَّهُ قَدْ نَقَلَ أَشْبَاحَنَا (3)مِنْ ذِرْوَةِ الْعَرْشِ إِلَی ظَهْرِهِ رَأَی النُّورَ وَ لَمْ یَتَبَیَّنِ الْأَشْبَاحَ فَقَالَ یَا رَبِّ مَا هَذِهِ الْأَنْوَارُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْوَارُ أَشْبَاحٍ نَقَلْتُهُمْ مِنْ أَشْرَفِ بِقَاعِ عَرْشِی إِلَی ظَهْرِکَ وَ لِذَلِکَ أَمَرْتُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَکَ إِذْ کُنْتَ وِعَاءً لِتِلْکَ الْأَشْبَاحِ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ لَوْ

ص: 150


1- وطن نفسه علی الامر و للامر: هیأها لفعله و حملها علیه.
2- الحلم: ما یراه النائم فی نومه.
3- قال الطریحی فی مجمع البحرین: فی الحدیث: خلق اللّه محمّدا و عترته أشباح نور بین یدی اللّه، قلت: و ما الاشباح؟ قال: ظل النور، أبدان نورانیة بل أرواح. فالاشباح جمع الشبح بالتحریک و قد یسکن و هو الشخص. و سئل الشیخ الجلیل محمّد بن النعمان ما معنی الاشباح؟ فأجاب: الصحیح من حدیث الاشباح الروایة التی جاءت عن الثقات بأن آدم علیه السلام رأی علی العرش أشباحا یلمع نورها، فسأل اللّه تعالی عنها فأوحی اللّه إلیه: أنها أشباح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین و فاطمة علیهم السلام، و أعلمه لو لا الاشباح التی رآها ما خلقه اللّه و لا خلق سماء و لا أرضا، ثمّ قال: و الوجه فیما أظهره اللّه من الاشباح و الصور لآدم علیه السلام أن دله علی تعظیمهم و تقبیلهم و جعل ذلک اجلالا لهم و مقدّمة لما یعرضه من طاعتهم و دلیلا علی أن مصالح الدین و الدنیا لا تتم إلّا بهم، و لم یکونوا فی تلک الحال صورا مجسمة و لا أرواحا ناطقة و لکنها کانت علی صورهم فی البشریة تدلّ علی ما یکونون علیه فی المستقبل. و لقد روی أن آدم لما تاب إلی اللّه و ناجاه بقبول توبته سأله بحقهم علیه و محلهم عنده فأجابه، قال: و هذا غیر منکر من القول و لا مضاد للشرع، و قد رواه الثقات الصالحون المأمونون و سلم لروایته طائفة الحق فلا طریق إلی إنکاره انتهی. قلت: و القول بکونهم علیهم السلام أرواحا ناطقة کما وردت علیه أخبار لا یکون أیضا منکرا من القول و لا مضادا للشرع و العقل.

روایت21.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: هنگامی که خداوند آدم را آفرید به فرشتگان فرمان داد تا به او سجده کنند و فرشتگان با خود گفتند گمان نمی­کنیم که خداوند مخلوقی را گرامی­تر از ما آفریده باشد؛ چرا­که ما همسایگان او و نزدیک ترین خلق به او هستیم. خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم که همانا من آن­چه آشکار و آن­چه پنهان می­کنید را می­دانم» مانند آنچه از امر طایفه جن­ها آشکار کردند. و آنچه در درونشان بود را مخفی کردند. پس فرشتگانی که گفتند آن­چه گفتند به عرش پناه بردند.(1)

روایت22.

تفسیر عیاشی: جمیل بن دراج می­گوید: از امام صادق درباره شیطان سؤال کردم که آیا او از فرشتگان بود یا چیز دیگری از موجودات آسمان بود؟ ایشان فرمود: از فرشتگان نبود ولی فرشتگان گمان می­کردند که او از آن­هاست و خداوند می­دانست که او از آن­ها نیست و چیز دیگری از موجودات است. سپس نزد طیار آمدم و او را به آن­چه شنیده بودم آگاه ساختم ولی او انکار کرد و گفت چگونه از فرشتگان نبود در حالی که خداوند به فرشتگان می­گوید: «به آدم سجده کنید سپس سجده می­کنند به جز شیطان». در این هنگام طیار نزد امام آمد و من هم حاضر بودم. از امام پرسید: فدایت شوم سخن خداوند عزوجل در آیه «ای کسانی که ایمان آوردید» در جایی که مخاطبش غیر مؤمنان نیز باشند منافقان را هم شامل می­شود؟ فرمودند: بله. در این سخن منافقان و راه گم کرده­ها و هر کسی که به دعوت آشکار اقرار کرده است داخل می­شود.(2)

توضیح

نتیجه آن که خداوند متعال ابلیس را در لفظ فرشتگان وارد کرد چون با آنان مخلوط و در ظاهر از آنان بود و خداوند آن­ها را برای امر کردن به سجود مورد خطاب قرار داد. به کسانی که در آن جمع حاضر بودند و شیطان نیز در بین آن­ها بود و به همین دلیل این دستور شامل او هم شد. به بیان دیگر منظور این بود که خداوند آن­ها را مثلا با لفظ (ای ملائکه) مورد خطاب قرار داد و ابلیس هم مأمور به انجام دستور بود زیرا ظاهرا از آنان بود و ویژگی­ها و صفات آن­ها را داشت. همان­طور که خطاب (یا ایها الذین آمنوا: ای کسانی که ایمان آوردید) منافقان را شامل می­شود چون از نظر ظاهر همانند مؤمنان هستند. در مورد گمان فرشتگان نیز ممکن است که مقصود آن باشد که آن­ها گمان کردند که او نیز در طاعت و گناه نکردن همانند آن­هاست ؛ چرا که بسیار بعید است که فرشتگان ندانند که او از آن­ها نیست؛

ص: 148


1- . تفسیر عیاشی نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

بَیَّنْتَهَا لِی فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی انْظُرْ یَا آدَمُ إِلَی ذِرْوَةِ الْعَرْشِ (1)فَنَظَرَ آدَمُ وَ وَقَعَ نُورُ أَشْبَاحِنَا مِنْ ظَهْرِ آدَمَ عَلَی ذِرْوَةِ الْعَرْشِ فَانْطَبَعَ فِیهِ صُوَرُ أَنْوَارِ أَشْبَاحِنَا کَمَا یَنْطَبِعُ وَجْهُ الْإِنْسَانِ فِی الْمِرْآةِ الصَّافِیَةِ فَرَأَی أَشْبَاحَنَا فَقَالَ مَا هَذِهِ الْأَشْبَاحُ یَا رَبِّ فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ هَذِهِ الْأَشْبَاحُ أَفْضَلُ خَلَائِقِی وَ بَرِیَّاتِی هَذَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا الْحَمِیدُ وَ الْمَحْمُودُ فِی أَفْعَالِی شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِی وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ أَنَا الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِی وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ أَنَا فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَاطِمُ أَعْدَائِی عَنْ رَحْمَتِی (2)یَوْمَ فَصْلِ قَضَائِی وَ فَاطِمُ أَوْلِیَائِی عَمَّا یَعْتَرِیهِمْ وَ یَشِینُهُمْ فَشَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنِ اسْمِی وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ وَ أَنَا الْمُحْسِنُ الْمُجْمِلُ شَقَقْتُ لَهُمَا اسْماً مِنِ اسْمِی هَؤُلَاءِ خِیَارُ خَلِیقَتِی وَ کِرَامُ بَرِیَّتِی بِهِمْ آخُذُ وَ بِهِمْ أُعْطِی وَ بِهِمْ أُعَاقِبُ وَ بِهِمْ أُثِیبُ فَتَوَّسَلْ إِلَیَّ بِهِمْ یَا آدَمُ وَ إِذَا دَهَتْکَ دَاهِیَةٌ (3)فَاجْعَلْهُمْ إِلَیَّ شُفَعَاءَکَ فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی قَسَماً حَقّاً لَا أُخَیِّبُ بِهِمْ آمِلًا وَ لَا أَرُدُّ بِهِمْ سَائِلًا فَلِذَلِکَ حِینَ نَزَلَتْ مِنْهُ الْخَطِیئَةُ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمْ فَتَابَ عَلَیْهِ وَ غَفَرَ لَهُ.

«26»

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی ذِکْرِ سُؤَالِ إِبْلِیسَ وَ جَوَابِ اللَّهِ لَهُ قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ قَضَیْتُ وَ حَتَمْتُ أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ ذَلِکَ الْیَوْمَ مِنَ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ وَ الْمَعَاصِی وَ أَنْتَخِبَ لِذَلِکَ الْوَقْتِ عِبَاداً لِی امْتَحَنْتُ قُلُوبَهُمْ لِلْإِیمَانِ وَ حَشَوْتُهَا بِالْوَرَعِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ الْیَقِینِ وَ التَّقْوَی وَ الْخُشُوعِ وَ الصِّدْقِ وَ الْحِلْمِ وَ الصَّبْرِ وَ الْوَقَارِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ الرَّغْبَةِ فِیمَا عِنْدِی یَدِینُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ أُولَئِکَ

ص: 151


1- ذروة العرش: أعلاه.
2- أی قاطعهم عن رحمتی.
3- أی أصابتک داهیة.

با وجود این­ که آن­ها او را تا آسمان بالا بردند و قومش را هلاک کردند. سخن ائمه نیز از همین قبیل است که فرمودند: (سلمان از ما اهل بیت است). چرا که احتمال دارد فرشتگان گمان کرده باشند ابلیس فرشته­ای است که خداوند وی را بر اجنه مسلط گردانده است و احتمال دارد که این گمان از بعضی از فرشتگانی باشد که جزو جماعتی نبودند که اجنه را کشته و شیطان را بالا بردند.

روایت23.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: اولین کفر، کفر به خدا است چرا که از زمانی که خداوند آدم را آفرید ، شیطان کفر ورزید؛ چرا­که از فرمان خداوند سرپیچی کرد. و اولین حسد زمانی بود که فرزند آدم به برادرش حسد ورزید و اولین حرص، حرص آدم بود که از آن درخت نهی شد ولی از آن خورد و این حرص و طمع او را از بهشت بیرون کرد.(1)

روایت24.

تفسیر عیاشی: امیر المؤمنین علیه السلام می­فرماید: اولین مکانی که خداوند در آن مورد عبادت قرار گرفت، پشت کوفه بوده است و هنگامی که خداوند به فرشتگان فرمان داد که به آدم سجده کنند، در پشت کوفه سجده کردند.(2)

روایت25.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: در مورد آیه «و هنگامی که به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنید، سجده کردند به جز شیطان که خودداری کرد و تکبر ورزید و از کافران بود» فرمودند: خداوند متعال هر آن­چه در زمین است را

زمانی که به فرشتگان گفت که به آدم سجده کنید برای شما خلق کرد. امام فرمود: و هنگامی که خداوند حسین علیه السلام و همراهانش را با سپاهیانی که او را کشتند و سرش را حمل کردند، امتحان کرد امام حسین به سپاهش گفت: شما از بیعت من آزادید پس به قبیله و دوستانتان بپیوندید و به اهل بیتش فرمود: شما نیز از من جدا شوید چرا­که شما طاقت و تحمل دشمنان را به سبب زیادی آن­ها و نیرو­هایشان ندارید. هدف آنان فقط من هستم پس مرا ترک کنید چرا­که خداوند عز وجل از حسن نظرش مرا کمک و یاری می­کند و تنهایم نمی­گذارد؛ همان­گونه که درباره گذشتگان پاکمان نیز چنین کرد.

سپاهیان او را رها کردند ولی خانواده­اش و نزدیکانش از این کار امتناع کردند و گفتند تو را رها نمی­کنیم و هر آن­چه تو را ناراحت کند، ما را ناراحت می­کند و هر مصیبتی به تو برسد، بر ما نیز وارد می­شود و ما هنگامی که با تو باشیم نزد خدا بسیار مقرب تر از آن­چه بودیم، خواهیم بود.

ص: 149


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی

أَوْلِیَائِی حَقّاً اخْتَرْتُ لَهُمْ نَبِیّاً مُصْطَفَی وَ أَمِیناً مُرْتَضَی فَجَعَلْتُهُ لَهُمْ نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ جَعَلْتُهُمْ لَهُ أَوْلِیَاءَ وَ أَنْصَاراً تِلْکَ أُمَّةٌ اخْتَرْتُهَا لِلنَّبِیِّ الْمُصْطَفَی وَ أَمِینِیَ الْمُرْتَضَی ذَلِکَ وَقْتٌ حَجَبْتُهُ فِی عِلْمِ غَیْبِی وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ وَاقِعٌ أُبِیدُکَ (1)یَوْمَئِذٍ وَ خَیْلَکَ وَ رَجِلَکَ وَ جُنُودَکَ أَجْمَعِینَ فَاذْهَبْ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ لِآدَمَ قُمْ فَانْظُرْ إِلَی هَؤُلَاءِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ قِبَالَکَ فَإِنَّهُمْ مِنَ الَّذِینَ سَجَدُوا لَکَ فَقُلْ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَأَتَاهُمْ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا آدَمُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ اللَّهُ هَذِهِ تَحِیَّتُکَ یَا آدَمُ وَ تَحِیَّةُ ذُرِّیَّتِکَ فِیمَا بَیْنَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ ذَکَرَ شَرْحَ خَلْقِ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَ شَهَادَةِ مَنْ تَکَلَّفَ مِنْهُمْ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ الْوَحْدَانِیَّةِ لِلَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ قَالَ وَ نَظَرَ آدَمُ إِلَی طَائِفَةٍ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ یَتَلَأْلَأُ نُورُهُمْ یَسْعَی قَالَ آدَمُ مَا هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ قَالَ کَمْ هُمْ یَا رَبِّ قَالَ هُمْ مِائَةُ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ الْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ خَمْسَةَ عَشَرَ نَبِیّاً مُرْسَلًا قَالَ یَا رَبِّ فَمَا بَالُ نُورِ هَذَا الْأَخِیرِ سَاطِعاً عَلَی نُورِهِمْ جَمِیعاً قَالَ لِفَضْلِهِ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً قَالَ وَ مَنْ هَذَا النَّبِیُّ یَا رَبِّ وَ مَا اسْمُهُ قَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ رَسُولِی وَ أَمِینِی وَ نَجِیبِی وَ نَجِیِّی وَ خِیَرَتِی وَ صَفْوَتِی وَ خَالِصَتِی وَ حَبِیبِی وَ خَلِیلِی وَ أَکْرَمُ خَلْقِی عَلَیَّ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَیَّ وَ آثَرُهُمْ عِنْدِی وَ أَقْرَبُهُمْ مِنِّی وَ أَعْرَفُهُمْ لِی وَ أَرْجَحُهُمْ حِلْماً وَ عِلْماً وَ إِیمَاناً وَ یَقِیناً وَ صِدْقاً وَ بِرّاً وَ عَفَافاً وَ عِبَادَةً وَ خُشُوعاً وَ وَرَعاً وَ سِلْماً وَ إِسْلَاماً أَخَذْتُ لَهُ مِیثَاقَ حَمَلَةِ عَرْشِی فَمَا دُونَهُمْ مِنْ خَلَائِقِی فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ بِالْإِیمَانِ بِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِهِ فَآمِنْ بِهِ یَا آدَمُ تَزِدْ مِنِّی قُرْبَةً وَ مَنْزِلَةً وَ فَضْلًا وَ نُوراً وَ وَقَاراً قَالَ آدَمُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مُحَمَّدٍ قَالَ اللَّهُ قَدْ أَوْجَبْتُ لَکَ یَا آدَمُ وَ قَدْ زِدْتُکَ فَضْلًا وَ کَرَامَةً أَنْتَ یَا آدَمُ أَوَّلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ ابْنُکَ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی وَ یُحْمَلُ إِلَی الْمَوْقِفِ وَ أَوَّلُ شَافِعٍ وَ أَوَّلُ مُشَفَّعٍ وَ أَوَّلُ قَارِعٍ لِأَبْوَابِ الْجِنَانِ وَ أَوَّلُ مَنْ یُفْتَحُ لَهُ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَدْ کَنَّیْتُکَ بِهِ فَأَنْتَ أَبُو مُحَمَّدٍ فَقَالَ آدَمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِی مَنْ فَضَّلَهُ بِهَذِهِ الْفَضَائِلِ وَ سَبَقَنِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ لَا أَحْسُدُهُ ثُمَّ ذَکَرَ مُشَاهَدَةَ آدَمَ لِمَنْ أَخْرَجَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مِنْ ظَهْرِهِ مِنْ جَوْهَرِ ذُرِّیَّتِهِ إِلَی

ص: 152


1- أی اهلکک.

سپس فرمود اگر خودتان را برای آن­چه که من خودم را برایش آماده کرده­ام، مهیا ساخته­اید پس بدانید که خداوند منازل شریفی به سبب تحمل سختی­ها به بندگانش می­بخشد و چنان چه به من و درگذشتگان خاندانم که من آخرین نفر از آنان هستم که زنده می­مانم کراماتی اختصاس دهد که با آن تحمل سختی­ها بر من آسان ­شود، نیمی از این کرامات خداوند متعال برای شماست و بدانید که دنیا، شیرین و تلخش رؤیاست. توجه و عنایت برای آخرت است و برنده کسی است که در آن جا پیروز شود و بدبخت کسی است که در آن جا بد بخت باشد. ای اولیا دوستداران و محبین! آیا من در ابتدای کار خودمان و کار شما با شما سخن نگفتم تا تحمل آن­چه که شما به آن اقرار دارید، برایتان آسان گردد؟ گفتند بله ای پسر رسول خدا. فرمود: خداوند متعال هنگامی که آدم را آفرید و او را از دیگران متمایز ساخت وهمه نام­ها را به او آموخت و آن را بر فرشتگان عرضه کرد، روح پنج تن: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در پشت آدم قرار داد و نور­های آنان در آفاق، آسمان­ها و حجاب­ها و بهشت­ها، کرسی و عرش می­درخشید. پس خداوند فرشتگان را برای تکریم آدم به سجده کردن به او فرمان داد و او را برتری داد تا ظرفی باشد برای ارواحی که نورشان آفاق را فراگرفته است، پس سجده کردند به جز شیطان که امتناع ورزید برای جلال و عظمت خداوند تواضع و فروتنی کند و به نور­های ما اهل بیت تواضع کند، در حالی که همه فرشتگان در برابر آن­ها تواضع کردند. ولی شیطان کبر ورزید و خودداری کرد و به سبب غرور و امتناعش از آن، از کافران شد.

علی بن حسین علیهما السلام می­فرماید: رسول ­الله صلی الله علیه و آله فرمود: ای بندگان خدا همانا آدم هنگامی که خداوند ارواح ما را از بالاترین نقطه عرش به پشت او منتقل کرد نوری که از صلبش ساطع می­شد را دید ولی آن ارواح را نشناخت. گفت: خداوندا این نور­ها کیستند؟ خداوند عز و جل فرمود: نور­های ارواحی هستند که آن­ها را از رفیع ترین مکان عرشم به پشت تو انتقال دادم وبه همین دلیل فرشتگان را به سجده کردن به تو فرمان دادم تا آن که ظرفی برای آن اشباح باشی. آدم گفت: پروردگارا ای کاش

ص: 150

یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ اخْتِیَارِهِ لِلْمُطِیعِینَ وَ إِعْرَاضِهِ علیه السلام عَنِ الْعُصَاةِ لَهُ سُبْحَانَهُ وَ ذَکَرَ خَلْقَ حَوَّاءَ مِنْ ضِلْعِ آدَمَ علیه السلام (1).

«27»

فس، تفسیر القمی ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ الْآیَةَ أَمَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَهُوَ مِنْ قِبَلِ الْآخِرَةِ لَأُخْبِرَنَّهُمْ أَنَّهُ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ لَا نُشُورَ وَ أَمَّا خَلْفَهُمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دُنْیَاهُمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یَصِلُوا فِی أَمْوَالِهِمْ رَحِماً وَ لَا یُعْطُوا مِنْهُ حَقّاً وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یُنْفِقُوا عَلَی ذَرَارِیِّهِمْ (2)وَ أُخَوِّفُهُمْ عَلَی الضَّیْعَةِ (3)وَ أَمَّا عَنْ أَیْمَانِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دِینِهِمْ فَإِنْ کَانُوا عَلَی ضَلَالَةٍ زَیَّنْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی الْهُدَی أُخْرِجُهُمْ مِنْهُ- (4)وَ أَمَّا عَنْ شَمَائِلِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ یَقُولُ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ قَوْلُهُ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَالْمَذْءُومُ الْمَعِیبُ وَ الْمَدْحُورُ الْمُقْصَی أَیْ مُلْقًی فِی جَهَنَّمَ (5).

«28»

فس، تفسیر القمی مِنْ صَلْصالٍ قَالَ الْمَاءِ الْمُتَصَلْصِلِ بِالطِّینِ- مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ قَالَ حَمَإٍ مُتَغَیِّرٍ- وَ الْجَانَّ قَالَ أَبُو إِبْلِیسَ (6).

«29»

فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ بِیَدِهِ لَمْ یَحْتَجَّ فِی آدَمَ أَنَّهُ خَلَقَهُ بِیَدِهِ فَیَقُولَ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَ فَتَرَی اللَّهَ یَبْعَثُ الْأَشْیَاءَ بِیَدِهِ (7).

بیان

أ فتری الله أنما ذکر ذلک لئلا یحمل الید علی الحقیقة أو المعنی أنه لو کان خلقه تعالی الأشیاء بالجوارح لکان خلق الجمیع بها فلا وجه للاختصاص.

ص: 153


1- سعد السعود: 34- 36.
2- فی المصدر: ذراریهم و اخوانهم، و اخوفهم اه. م.
3- فی نسخة: و اخوفهم الضیقة. أی سوء الحال و الفقر.
4- فی نسخة: و ان کانوا علی الهدی جهدت علیهم حتّی اخرجهم منه. م.
5- تفسیر القمّیّ: 212. م.
6- تفسیر القمّیّ: 351. م.
7- تفسیر القمّیّ: 573. و فی نسخة: أ فتری ینعت الأشیاء بیده.

آن را برای من آشکار می­کردی. خداوند متعال فرمود: ای آدم به فراز عرش نگاه کن پس آدم نگاه کرد و نور ارواح ما از پشت آدم در بالای عرش قرار گرفت. سپس تصویر نور ارواح ما بر عرش نقش بست، همان­طور که صورت انسان در آیه صاف منعکس می­شود. پس ارواح ما را دید و گفت این ارواح کیستند؟ خداوند فرمود: ای آدم این ارواح بهترین آفریده­ها و مخلوقات من هستند. او محمد است و من حمید و محمود در اعمالم هستم. از اسم خود اسمی را برای او در نظر گرفتم. دیگری علی است و من علی عظیم هستم و اسمی برای او از اسم خودم مشتق کردم. دیگری فاطمه است و من فاطر(شکافنده) آسمان­ها وزمین هستم. جدا کننده دشمنانم از رحمتم در روز قیامت و جدا کننده دوستدارانم از چیز­هایی که بر آنان عارض می­شود و مایه عیب و نقص ایشان می­گردد. پس از بین اسامی خود اسمی را برای او بیرون آوردم. دیگری حسن و حسین هستند. من محسن مجمل هستم که برای این دو نفر نیز اسمی از اسم خودم بیرون کشیدم. این­ها برگزیدگان و برترین آفریده­های من هستند. به واسطه آنان می­گیرم، می­بخشم، عقوبت می­کنم و پاداش می­دهم. پس ای آدم به واسطه این­ها به من متوسل شو و هنگامی که مصیبتی بر تو وارد می­شود آنان را شفیع خودت قرار ده؛ چرا که من به خودم سوگند می­خورم که به واسطه آنان امیدی را نا امید نمی­کنم و سائلی را باز نمی­گردانم. پس به همین دلیل هنگامی که اشتباهی از او سر زد خداوند عز و جل را به واسطه آنان خواند و توبه کرد و آمرزش طلبید.

روایت26.

سید بن طاووس در سعد السعود نقل می­کند: در صحف ادریس علی نبینا و علی آله و علیه السلام دیدم در ذکر سؤال شیطان و جواب خداوند آمده: ابلیس گفت: پروردگارا مرا تا روزی که خلایق برانگیخته شوند مهلت بده. فرمود: البته تا روز معلوم مهلت خواهی داشت. چرا که آن روزی است که در آن روز زمین را از کفرش و شرک و گناهان پاک می­کنم و در این وقت، بندگانی را برای خودم انتخاب می­کنم که ایمان قلب­هایشان را آزموده­ام و از ورع و اخلاص، یقین، تقوا، خشوع، صدق، بردباری، صبر و وقار، زهد در دنیا و رغبت به آنچه نزد من است پر کرده­ام. آنان به حق دین­دار هستند و عدالت می­ورزند. اینان

ص: 151

«30»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ (1)عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ أَصْحَابُکَ فِی قَوْلِ إِبْلِیسَ- خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ قَالَ ذَلِکَ وَ ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ قَالَ کَذَبَ یَا إِسْحَاقُ مَا خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَّا مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ النَّارِ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ الشَّجَرَةُ أَصْلُهَا مِنْ طِینٍ(2).

«31»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ یَوْمٌ یَذْبَحُهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الصَّخْرَةِ الَّتِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ (3)

-قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فَقَالَ اللَّهُ الْحَقَّ أَیْ إِنَّکَ تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ الْحَقَّ أَقُولُهُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (4)

بیان

قال البیضاوی فی قوله تعالی فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ أی فأحق الحق و أقوله و قیل إن الحق اسم الله و نصبه بحذف حرف القسم و جوابه لَأَمْلَأَنَّ و ما بینهما اعتراض و قرأ عاصم و حمزة برفع الأول علی الابتداء أی الحق یمینی أو قسمی أو الخبر أی أنا الحق انتهی (5).

أقول: ما ذکره علی بن إبراهیم یصح علی القراءتین فلا تغفل.

ص: 154


1- الحدیث مجهول بسعد بن أبی سعید.
2- تفسیر القمّیّ: ص 573. م.
3- و هو عند ظهور المهدی علیه السلام.
4- تفسیر القمّیّ: ص 573. م.
5- أنوار التنزیل ج 2: 142.

یقینا اولیای من هستند که برای آنان پیامبر برگزیده و فرد امین مورد رضایتی را اختیار کردم و او را پیامبری برای آنان قرار دادم. آنان را برای او دوستداران و یارانی قرار دادم و این امتی است که آن را برای پیامبر برگزیده و امین مورد رضایتم اختیار کردم. این زمانی است که زمان آن را در علم غیبم پنهان ساختم و آن حقیقتی است که اتفاق می­افتد و در آن روز تو و سپاهیان و سربازانت همگی را به هلاکت می­رسانم. پس برو که تا آن وقت معلوم به تو مهلت داده می­شود. سپس خداوند به آدم گفت برخیز و به این فرشتگان که در برابرت هستند نگاه کن.پس همانا آنان از کسانی هستند که به تو سجده کردند. پس بگو سلام و رحمت خداوند بر شما باد. خداوند فرمود: ای آدم این تحیت تو و ذریه تو به آنان بود تا روز قیامت. سپس شرح آفرینش ذریه آدم و شهادتشان به ربوبیت و وحدانیت خداوند را بیان کرد. سپس گفت: آدم به گروهی از ذریه­اش که نورشان می­درخشید نگریست. آدم گفت: اینان کیستند؟ فرمود: اینان پیامبرانی از ذریه تو هستند. گفت: پروردگارا آنان چند نفر هستند؟ گفت: آنان 124 هزار پیامبر هستند که از بین آنان 315 پیامبر، مرسل هستند. گفت پروردگارا چرا نور آخرین آنان بر نور بقیه ساطع است؟ فرمود: به سبب برتری او بر همه آنان. گفت: پروردگارا این پیامبر کیست و اسم او چیست؟ فرمود: محمد، پیامبر، فرستاده و امین من، نجیب، برترین و برگزیده، دوست و هم­نشین و بهترین مخلوق من، دوست داشتنی­ترین

نزدیک­ترین فرد به من و با معرفت­ترین مخلوقات است. از نظر حلم، علم، ایمان، یقین، صدق، نیکی، عفاف، عبادت، خشوع، ورع، صلح و اسلام بهترین است. از او پیمان حمل عرش را گرفتم و هیچ کسی در بین آن­ها در آسمان­ها و زمین به اندازه ایمان او اقرار به پیامبرش نیست. پس ای آدم به او ایمان بیاور که نزدیکی و منزلت و فضل و نور و وقارت نزد من افزون بگردد. آدم گفت: به خدا و رسولش محمد ایمان آوردم. خداوند فرمود: ای آدم بر تو واجب ساختم. تو اولین پیامبران و فرستادگانی و پسرت محمد خاتم پیامران و فرستادگان است و اولین کسی است که روز قیامت زمین از وجود او دو نیم می­شود و اولین کسی است که پوشانده می­شود، به جایگاه برده می­شود، در­های بهشت را می­کوبد و در­های بهشت برایش گشوده شده و به آن وارد می­شود. من نام او را کنیه تو قرار دادم و تو ابو محمد هستی. آدم گفت: شکر خدایی را که از ذریه من کسی را قرار داده که او را به این فضایل برتری داده و در ورود به بهشت بر من پیشی دارد و من به او حسادت نمی­کنم.

سپس آن­چه آدم مشاهده کرده بود را بیان کرد: از آن­چه که خداوند جل جلاله از پشتش خارج کرده بود، از جوهر ذریه او تا

ص: 152

باب 3 ارتکاب ترک الأولی و معناه و کیفیته و کیفیة قبول توبته و الکلمات التی تلقاها من ربه

الآیات

البقرة: «وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ* فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ* فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ *قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»(35-38)

الأعراف: «وَ یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ* فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ *وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ* فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ* قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ* قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ *قالَ فِیها تَحْیَوْنَ وَ فِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ»(19-25)

(و قال تعالی): «یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما»(27)

طه: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً *وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی* فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی* إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعْری* وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی* فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لا یَبْلی*

ص: 155

روز قیامت، و از گزینش او اطاعت کنندگان را، و روی گرداندن او از گناهکاران درگاهش و آفرینش حوا از پهلوی آدم علیه السلام.(1)

روایت27.

تفسیر علی بن ابراهیم: « آنگاه از پیش رو بر آن­ها می تازم» آیه. از پیش رو یعنی قبل از آخرت آگاهشان می­سازم که نه بهشت و نه جهنم و نه رستاخیزی در کار نیست؛ اما درپشت سر آنان می­گوید: در دنیایشان به آنان فرمان می­دهم که به جمع اموال بپردازند و دستور می­دهم که در اموالشان، خویشاوندان را در نظر نگیرند و از آن حقی را ندهند. به آنان فرمان می­دهم که به برادرانشان انفاق نکنند و آنان را از فقر و تنگدستی می­ترسانم و اما درباره ایمانشان می­گوید: در باره دینشان، اگر در گمراهی باشند آن را برای آن­ها زینت می­دهم و اگر در راه هدایت باشند آن­ها را از

این راه خارج می­سازم و درباره ویژگی­های آنان می­گوید: درباره شهوات و لذت­ها، خداوند می­فرماید: «و بر آن­ها گمان شیطان صدق می­کند».

در آیه: «اخرج منها مذوماً مدحوراً: یعنی از بهشت بیرون برو که تو نکوهیده و رانده درگاه مایی». مذموم یعنی دارای عیب و نقص و مدحور یعنی افتاده در جهنم.(2)

روایت28.

تفسیر علی بن ابراهیم: «از گل خشک» گفت: آب گل آلود مخلوط با خاک « از گل و لای بدبود» گفت گل و لای کهنه متغیر «و الجان» گفت: ابوابلیس.(3)

روایت29.

تفسیر علی­بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام می­فرماید: اگر خداوند همه خلق را با دستش می­آفرید، درباره آدم حجت نمی­آورد که او را با دستش خلق کرده است پس می­گوید «چه چیز مانع شد و تو را واداشت که بر آنچه با دستم آفریدم سجده نکنی؟» آیا فکر می­کنی که خداوند همه چیز را با دستش برمی­انگیزد؟(4)

توضیح

«أفتری الله» را فقط به این خاطر ذکر کرده است تا دست حمل بر حقیقت نشود یا معنا این است که اگر خداوند متعال همه اشیاء را با اعضا و جوارح خلق کرده بود، پس همه آفریده­ها را با آن اعضا خلق ­کرده است و اختصاص - به آدم در این آیه - هیچ وجهی نداشت.

ص: 153


1- . سعد السعود: 34-36
2- . تفسیر قمی : 212
3- . تفسیر قمی : 351
4- . تفسیر قمی : 573

فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی* ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی* قالَ اهْبِطا مِنْها جَمِیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی* وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً»(115-124)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ أی اتخذاها مسکنا و روی عن ابن عباس و ابن مسعود أنه لما أخرج إبلیس من الجنة و لعن بقی آدم وحده فاستوحش إذ لیس معه من یسکن إلیه فخلقت حواء لیسکن إلیها.

و روی أن الله تعالی ألقی علی آدم النوم و أخذ منه ضلعا فخلق منه حواء فاستیقظ آدم فإذا عند رأسه امرأة فسألها من أنت قالت امرأة قال لم خلقت قال لتسکن إلی فقالت الملائکة ما اسمها یا آدم فقال حواء قالوا و لم سمیت حواء قال لأنها خلقت من حی فعندها قال الله اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ و قیل إنها خلقت قبل أن یسکن آدم الجنة ثم أدخلا معا الجنة..

و فی کتاب النبوة أن الله تعالی خلق آدم من الطین و خلق حواء من آدم فهمة الرجال الماء و الطین و همة النساء الرجال.

قال أهل التحقیق لیس یمتنع أن یخلق الله حواء من جملة جسد آدم بعد أن لا یکون مما لا یتم الحی حیا إلا معه لأن ما هذه صفته لا یجوز أن ینقل إلی غیره أو یخلق منه حی آخر من حیث یؤدی إلی أن لا یمکن إیصال الثواب إلی مستحقه (1)رَغَداً أی کثیرا واسعا لا عناء فیه وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ أی لا تأکلا منها و هو المروی عن الباقر علیه السلام و کان هذا نهی تنزیه فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ یجوز أن یقال لمن یبخس نفسه الثواب (2)إنه ظالم لنفسه فَأَزَلَّهُمَا أی حملهما علی الزلة عَنْها أی عن الجنة فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ من النعمة و الدعة أو من الجنة أو من الطاعة و إنما

ص: 156


1- و لکن قد عرفت قبل ذلک أن التحقیق أن حواه خلقت من فاضل طینة آدم علیه السلام.
2- أو یترک الراحة و یختار المشقة.

روایت30.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام به اسحاق­بن جریر می­فرماید: یاران تو درباره گفته­ شیطان «من را از آتش و او را از خاک آفریدی» چه می­گویند؟ گفتم فدایت شوم او این را گفته و خداوند نیز در کتابش آن را ذکر کرده است. گفت: ای اسحاق دروغ گفت خداوند او را نیافرید مگر از خاک. سپس گفت خداوند فرمود: « همو که برایتان در درخت سبزفام اخگر نهاد که از آن [چون نیازتان افتد] آتش می افروزید». خداوند او را از این آتش و از این درخت آفرید و اصل این درخت از خاک است.(1)

روایت31.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند « تا روز [و] وقت معلوم» گفت یوم وقت المعلوم، روزی است که رسول خدا او را بر صخره­ای که در بیت المقدس است، ذبح می­کند.

علی بن ابراهیم گفت: خداوند فرمود: «حق» یعنی تو این کار را انجام می­دهی، و من حق را به تو می­گویم: «که جهنم را از تو و کسانی که از تو تبعیت می­کنند، پر می­کنم».(2)

توضیح

بیضاوی درباره سخن خداوند متعال «حق [از من] است و حق را می گویم » گفت: یعنی حق را محقق کرده و حق را می­گویم. و گفته شده: حق اسم خدا است و نصب گرفته به سبب حذف حرف قسم و جوابش «پر می­کنم» است. در این زمینه اخلاف نظر وجود دارد. عاصمم و حمزه با رفع اول به سبب مبتدا بودنش خوانده­اند یعنی حق قسم و سوگند من است یا خبر است یعنی من حق هستم. پایان.(3)

می­گویم: آنچه علی بن ابراهیم ذکر کرده بنا بر هر دو قرائت صحیح­ است. پس غافل نشو.

ص: 154


1- . تفسیر قمی: 573
2- . تفسیر قمی: 573
3- . انوار التنزیل2: 142

أخرج من الجنة لا علی وجه العقوبة بل لأن المصلحة قد تغیرت بتناوله من الشجرة فاقتضت الحکمة إهباطه إلی الأرض و ابتلاءه و التکلیف بالمشقة و سلبه ما ألبسه من ثیاب الجنة لأن إنعامه بذلک کان علی وجه التفضل و الامتنان فله أن یمنع ذلک تشدیدا للبلوی و الامتحان کما له أن یفقر بعد الإغناء و یمیت بعد الإحیاء و یسقم بعد الصحة وَ قُلْنَا اهْبِطُوا الخطاب لآدم و حواء و إبلیس و إن کان إبلیس قد أخرج قبل ذلک لأنهم قد اجتمعوا فی الهبوط و إن کانت أوقاتهم متفرقة و قیل أراد آدم و حواء و الحیة و قیل أراد آدم و حواء و ذریتهما و قیل خاطب الاثنین خطاب الجمع بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ یعنی آدم و ذریته و إبلیس و ذریته مُسْتَقَرٌّ أی مقر و مقام و ثبوت وَ مَتاعٌ أی استمتاع إِلی حِینٍ أی إلی الموت أو إلی القیامة فَتَلَقَّی أی قبل و أخذ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ و أغنی قوله فَتَلَقَّی عن أن یقول فرغب إلی الله بهن أو سأله بحقهن لأن التلقی یفید ذلک و اختلف فی الکلمات فقیل هی قوله رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا الآیة و قیل هی قوله اللهم لا إله إلا أنت سبحانک و بحمدک رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إنک خیر الغافرین اللهم لا إله إلا أنت سبحانک و بحمدک رب إنی ظلمت نفسی فتب علی إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ و هو المروی عن الباقر علیه السلام و قیل بل هی سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر و قیل و هی روایة تختص بأهل البیت علیهم السلام إن آدم رأی مکتوبا علی العرش أسماء مکرمة معظمة فسأل عنها فقیل له هذه أسماء أجلة الخلق عند الله منزلة و الأسماء محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام فتوسل آدم إلی ربه بهم فی قبول توبته و رفع منزلته فَتابَ عَلَیْهِ أی تاب آدم فتاب الله علیه أی قبل توبته و قیل أی وفقه للتوبة و هداه إلیها إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ أی کثیر القبول للتوبة و إنما قال فَتابَ عَلَیْهِ و لم یقل علیهما لأنه اختصر و حذف للإیجاز و التغلیب و قال الحسن لم یخلق الله آدم إلا للأرض (1)و لو لم یعص لأخرجه إلی الأرض علی غیر تلک الحال و قال غیره یجوز أن یکون خلقه للأرض إن عصی و لغیرها إن لم یعص و هو الأقوی

ص: 157


1- یدل علی ذلک قوله تعالی: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» و علی الثانی قوله تعالی: «فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی

باب سوم : ارتکاب ترک اولی و معنا و کیفیت آن و چگونگی پذیرش توبه او و کلماتی که از پروردگارش دریافت کرد

آیات

- وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ * وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلاَ مِنْهَا رَغَداً حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَ-ذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ * فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ * فَتَلَقَّی آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًی فَمَن تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ. (1)

{و گفتیم ای آدم خود و همسرت در این باغ سکونت گیر[ید] و از هر کجای آن خواهید فراوان بخورید و[لی] به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید بود* پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید و از آنچه در آن بودند ایشان را به درآورد و فرمودیم فرود آیید شما دشمن همدیگرید و برای شما در زمین قرارگاه و تا چندی برخورداری خواهد بود* سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] بر او ببخشود آری او[ست که] توبه پذیر مهربان است* فرمودیم جملگی از آن فرود آیید پس اگر از جانب من شما را هدایتی رسد آنان که هدایتم را پیروی کنند بر ایشان بیمی نیست و غمگین نخواهند شد}

- وَیَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَ-ذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ * فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا وُورِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هَ-ذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الْخَالِدِینَ * وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ * فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّکُمَا إِنَّ الشَّیْطَآنَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُّبِینٌ * قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ * قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ * قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ.(2)

{و ای آدم تو با جفت خویش در آن باغ سکونت گیر و از هر جا که خواهید بخورید و[لی] به این درخت نزدیک مشوید که از ستمکاران خواهید شد* پس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا آنچه را از عورتهایشان برایشان پوشیده مانده بود برای آنان نمایان گرداند و گفت پروردگارتان شما را از این درخت منع نکرد جز [برای] آنکه [مبادا] دو فرشته گردید یا از [زمره] جاودانان شوید* و برای آن دو سوگند یاد کرد که من قطعا از خیرخواهان شما هستم* پس آن دو را با فریب به سقوط کشانید پس چون آن دو از [میوه] آن درخت [ممنوع] چشیدند برهنگی هایشان بر آنان آشکار شد و به چسبانیدن برگ[های درختان] بهشت بر خود آغاز کردند و پروردگارشان بر آن دو بانگ بر زد مگر شما را از این درخت منع نکردم و به شما نگفتم که در حقیقت شیطان برای شما دشمنی آشکار است* گفتند پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود* فرمود فرود آیید که بعضی از شما دشمن بعضی [دیگر]ید و برای شما در زمین تا هنگامی [معین] قرارگاه و برخورداری است* فرمود در آن زندگی می کنید و در آن می میرید و از آن برانگیخته خواهید شد}

خداوند فرمود: یَا بَنِی آدَمَ لاَ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِّنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاء لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ.(3)

ص: 204


1- . بقره/ 35-38
2- . اعراف/ 19-25
3- . اعراف/ 27

قُلْنَا اهْبِطُوا قیل الهبوط الأول من الجنة إلی السماء و هذا من السماء إلی الأرض و قیل إنما کرر للتأکید و قیل لاختلاف الحالین فقد بین بالأول أن الإهباط إنما کان حال عداوة بعضهم لبعض و بهذا أن الإهباط للابتلاء و التکلیف فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً أی بیان و دلالة و قیل أنبیاء و رسل و علی الأخیر یکون الخطاب فی اهبطوا لآدم و حواء و ذریتهما فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ أی اقتدی برسلی فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ فی القیامة من العقاب وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ علی فوات الثواب (1).

لِیُبْدِیَ لَهُما قال البیضاوی أی لیظهر لهما و اللام للعاقبة أو للغرض علی أنه أراد أیضا بوسوسته أن یسوأهما بانکشاف عورتهما و لذلک عبر عنها بالسوءة ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما أی ما غطی عنهما من عوراتهما و کانا لا یریانها من أنفسهما و لا أحدهما من الآخر إِلَّا أَنْ تَکُونا إلا کراهة أن تکونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ الذین لا یموتون أو یخلدون فی الجنة و استدل به علی فضل الملائکة علی الأنبیاء و جوابه أنه کان من المعلوم أن الحقائق لا تنقلب و إنما کان رغبتهما فی أن یحصل لهما أیضا ما للملائکة من الکمالات الفطریة و الاستغناء عن الأطعمة و الأشربة و ذلک لا یدل علی فضلهم مطلقا وَ قاسَمَهُما أی أقسم لهما و أخرجه علی زنة المفاعلة للمبالغة و قیل أقسم لهما بالقبول و قیل أقسما علیه بالله إنه لَمِنَ النَّاصِحِینَ و أقسم لهما فجعل ذلک مقاسمة فَدَلَّاهُما فنزلهما إلی الأکل من الشجرة نبه به علی أنه أهبطهما بذلک من درجة عالیة إلی رتبة سافلة فإن التدلیة و الإدلاء إرسال الشی ء من أعلی إلی أسفل بِغُرُورٍ بما غرهما به من القسم فإنهما ظنا أن أحدا لا یحلف بالله کاذبا أو متلبسین بغرور (2).

فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ قال الطبرسی أی ابتدءا بالأکل و نالا منها شیئا یسیرا علی خوف شدید بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما قال الکلبی فلما أکلا منها تهافت لباسهما عنهما فأبصر کل منهما سوءة صاحبه فاستحیا وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ أی أخذا

ص: 158


1- مجمع البیان ج 1: 84- 91. م.
2- أنوار التنزیل ج 1: 161. م.

{ای فرزندان آدم زنهار تا شیطان شما را به فتنه نیندازد چنانکه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند و لباسشان را از ایشان برکند تا عورتهایشان را بر آنان نمایان کند در حقیقت او و قبیله اش شما را از آنجا که آنها را نمی بینید می بینند ما شیاطین را دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند}

- وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا * وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی * فَقُلْنَا یَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّکَ وَلِزَوْجِکَ فَلَا یُخْرِجَنَّکُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَی * إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیهَا وَلَا تَعْرَی * وَأَنَّکَ لَا تَظْمَأُ فِیهَا وَلَا تَضْحَی * فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَّا یَبْلَی * فَأَکَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی * ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَیْهِ وَهَدَی * قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعًا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًی فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَی * وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی.(1)

{و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم و[لی آن را] فراموش کرد و برای او عزمی [استوار] نیافتیم * و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید پس جز ابلیس که سر باز زد [همه] سجده کردند * پس گفتیم ای آدم در حقیقت این [ابلیس] برای تو و همسرت دشمنی [خطرناک] است زنهار تا شما را از بهشت به در نکند تا تیره بخت گردی * در حقیقت برای تو در آنجا این [امتیاز] است که نه گرسنه می شوی و نه برهنه می مانی* و [هم] اینکه در آنجا نه تشنه می گردی و نه آفتاب زده * پس شیطان او را وسوسه کرد گفت ای آدم آیا تو را به درخت جاودانگی و ملکی که زایل نمی شود راه نمایم *

ص: 155


1- . طه/ 115-124

یجعلان ورقة علی ورقة لیسترا سوآتهما و قیل جعلا یرقعان و یصلان علیهما من ورق الجنة و هو ورق التین حتی صار کهیئة الثوب و الخصف أصله الضم و الجمع و منه خصف النعل ظَلَمْنا أَنْفُسَنا أی بخسناها الثواب (1)بترک المندوب إلیه و قیل ظلمنا أنفسنا بالنزول إلی الأرض و مفارقة العیش الرغد وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا أی و إن تستر علینا وَ تَرْحَمْنا أی و لم تتفضل علینا بنعمتک التی تتم بها ما فوتناه نفوسنا من الثواب لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ أی ممن خسر و لم یربح (2).

کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ نسب الإخراج إلیه لما کان بإغوائه لِباسَهُما قیل کان لباسهما الظفر (3)عن ابن عباس أی کان شبه الظفر و علی خلقته و قیل کان نورا عن وهب. (4)وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ أی أمرناه و أوصینا إلیه أن لا یقرب الشجرة فَنَسِیَ أی فترک الأمر وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً ثابتا و قیل فنسی من النسیان وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً علی الذنب لأنه لم یتعمد فَتَشْقی أی فتقع فی تعب العمل و کد الاکتساب و النفقة علی زوجتک و لذلک قال فَتَشْقی و لم یقل فتشقیا و قیل لأن أمرهما فی السبب واحد فاستوی حکمهما و قیل لیستقیم رءوس الآی قال ابن جبیر أهبط علی آدم ثور أحمر فکان یحرث علیه و یرشح العرق عن جبینه فذلک هو الشقاوة إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعْری أی فی الجنة لسعة طعامها و ثیابها وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی أی لا تعطش و لا یصیبک حر الشمس فإنه لیس فی الجنة شمس و إنما فیها ضیاء و نور و ظل ممدود عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ أی من أکل منها لم یمت وَ مُلْکٍ لا یَبْلی جدید لا ینفی وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی أی خالف ما أمره به ربه فخاب من ثوابه ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ أی اختاره للرسالة فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی أی قبل توبته و هداه إلی ذکره أو إلی الکلمات التی تلقاها منه قالَ اهْبِطا یعنی آدم و حواء فَلا یَضِلُّ أی فی الدنیا وَ لا یَشْقی أی فی الآخرة

ص: 159


1- أی نقصناها.
2- مجمع البیان ج 4: 407. م.
3- فی النهایة: کان لباس آدم من ظفر أی شی ء یشبه الظفر فی بیاضه و صفائه و کثافته.
4- مجمع البیان ج 4: 409. م.

آنگاه از آن [درخت ممنوع] خوردند و برهنگی آنان برایشان نمایان شد و شروع کردند به چسبانیدن برگهای بهشت بر خود و [این گونه] آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت * سپس پروردگارش او را برگزید و بر او ببخشود و [وی را] هدایت کرد * فرمود همگی از آن [مقام] فرود آیید در حالی که بعضی از شما دشمن بعضی دیگر است

پس اگر برای شما از جانب من رهنمودی رسد هر کس از هدایتم پیروی کند نه گمراه می شود و نه تیره بخت* و هر کس از یاد من دل بگرداند در حقیقت زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم}

تفسیر

طبری می­گوید: «تو و همسرت در جنت ساکن شوید» یعنی بهشت را محل سکونت خودتان قرار دهید. از ابن عباس و ابن مسعود روایت شده که هنگامی که شیطان از بهشت رانده و مورد لعن واقع شد، آدم تنها شد و احساس وحشت کرد زیرا کسی نبود که با او زندگی کند. بنابراین حوا برای اینکه در کنارش زندگی کند، خلق شد. و آمده است که خداوند، خواب را برآدم چیره کرد و از پهلوی او، حوا را خلق کرد. هنگامی که آدم از خواب بیدار شد، در کنار سرش زنی را دید از او پرسید تو کیستی؟ گفت: یک زن. گفت: چرا آفریده شدی؟ گفت: برای اینکه در کنار من زندگی کنی. فرشتگان گفتند اسم او چیست ای آدم. گفت: حوا. گفتند: چرا او را حوا نامیدی؟ گفت: بخاطر اینکه او از یک «حی» (موجود زنده) آفریده شد. پس در این هنگام خداوند فرمود: «تو و همسرت در بهشت ساکن شوید» و گفته شده که او - حوا - قبل از سکونت آدم در بهشت آفریده شده بود سپس هر دو وارد بهشت شدند.

در کتاب النبوه آمده است که خداوند متعال، آدم را از خاک آفرید و حوا را از آدم آفرید. پس همت مردان آب و خاک است و همت زنان، مردان هستند.

اهل تحقیق می­گویند: ممتنع نیست که خداوند حوا را از همه بدن آدم آفریده باشد البته نباید آن چیزی باشد که قوام موجود زنده به آن است، زیرا چنین چیزی - مایه حیات - نمی­تواند به دیگری منتقل شود یا موجود زنده دیگری از آن خلق شود زیرا به این منجر می­شود که رساندن ثواب به مستحق آن ممکن نباشد «رغداً» یعنی زیاد و وسیع طوری که سختی و رنجی در آن نیست. «به این درخت نزدیک نشوید» یعنی از آن نخورید و این از امام باقر علیه السلام روایت شده است و این نهی تنزیه است. «پس از ظالمان می­شوید» جایز است به کسی که خودش را از ثواب و راحتی محروم می­کند گفته شود: او به خودش ظلم می­کند. «پس آن دو را دچار لغزش کرد» یعنی آن دو را وادار به لغزش کرد. «پس آن دو را از جایی که در آن بودند

بیرون کرد» یعنی از نعمت و راحتی بیرون راند یا از جنت یا اطاعت خارج کرد.

ص: 156

فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً أی عیشا ضیقا فی الدنیا أو هو عذاب القبر أو طعام الضریع و الزقوم فی جهنم (1).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما قَالَ کَانَتْ سَوْآتُهُمَا لَا تَبْدُو لَهُمَا فَبَدَتْ یَعْنِی کَانَتْ مِنْ دَاخِلٍ (2).

«2»

فس، تفسیر القمی اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ یَعْنِی آدَمَ وَ إِبْلِیسَ إِلی حِینٍ یَعْنِی إِلَی الْقِیَامَةِ (3).

«3»

فس، تفسیر القمی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً أَیْ ضَیِّقَةً (4).

«4»

ع، علل الشرائع لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلُوهُ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ وَقَّتَ هَذِهِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِی خَمْسِ مَوَاقِیتَ عَلَی أُمَّتِکَ فِی سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَأَجَابَ علیه السلام إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَهِیَ السَّاعَةُ الَّتِی أَکَلَ فِیهَا آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَمَرَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهُ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ اخْتَارَهَا لِأُمَّتِی فَهِیَ مِنْ أَحَبِّ الصَّلَوَاتِ (5)إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْصَانِی أَنْ أَحْفَظَهَا مِنْ بَیْنِ الصَّلَوَاتِ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْمَغْرِبِ فَهِیَ السَّاعَةُ الَّتِی تَابَ اللَّهُ فِیهَا عَلَی آدَمَ- وَ کَانَ بَیْنَ مَا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ بَیْنَ مَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثَلَاثُمِائَةِ سَنَةٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ فِی أَیَّامِ الْآخِرَةِ یَوْمٌ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِنْ وَقْتِ صَلَاةِ الْعَصْرِ إِلَی الْعِشَاءِ فَصَلَّی آدَمُ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ رَکْعَةً لِخَطِیئَتِهِ رَکْعَةً لِخَطِیئَةِ حَوَّاءَ وَ رَکْعَةً لِتَوْبَتِهِ فَافْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الثَّلَاثَ الرَّکَعَاتِ عَلَی أُمَّتِی

ص: 160


1- مجمع البیان 7: 34. م.
2- تفسیر القمّیّ: 213. و فیه: بدت لهما سوآتهما: و فی نسخة من الکتاب: یعنی کانت داخلة. قلت: الحدیث لا یخلو عن غرابة. و یأتی مثله عن العیّاشیّ تحت رقم 45.
3- تفسیر القمّیّ: 213. م.
4- تفسیر القمّیّ: 424. م.
5- فی المصدرین: من أحبّ الصلاة. م.

آدم به خاطر عقوبت از بهشت اخراج نشد بلکه مصلحت، به سبب خوردن از آن درخت تغییر کرد و حکمت بر این قرار گرفت که به زمین فرود آید و مورد آزمایش و سختی قرار بگیرد و آنچه از لباس بهشتی پوشیده بودند از آنان سلب شد چرا که نعمت دادن خداوند در این مورد به خاطر تفضّل و امتنان بود پس این حق را داشت که به خاطر شدت امتحان و آزمایش، آن را منع کند همانگونه که می­تواند بعد از ثروت دادن، فقیر کند و بعد از زنده کردن، بمیراند و بعد از سلامتی بیمار کند. «گفتیم فرود آیید» خطاب به آدم و حوا و شیطان است. اگرچه شیطان قبل از آن بیرون رانده شده بود اما همه آن­ها اگرچه در زمانهای مختلف، همگی در فرود آمدن به زمین اشتراک دارند. و گفته شده منظور آدم و حوا و مار است. و گفته شده منظور آدم و حوا و ذریه آن دو هستند. و گفته شده: خطاب جمع در جایگاه خطاب مثنی قرار گرفته است. «برخی از شما دشمن برخی دیگر هستید» یعنی آدم و ذریه­اش با شیطان و ذریه­اش. «مستقر» یعنی استقرار ساقته و اقامت یافته و ثابت «متاع» یعنی لذت جویی «إلی حین: تا زمان» یعنی تا مرگ و روز قیامت. «فتلقی: دریافت کرد» یعنی گرفت و پذیرفت. «از پروردگارت کلماتی را» یعنی غنی شد. این بخش از آیه «فتلقی» یعنی به واسطه آنان به خداوند متمایل شد یا به حق آنان از او درخواست کرد چرا که «تلقی» این معنا را می­دهد و در کلمات اختلاف شده است. و گفته شده منظور این سخن خداوند است: «پروردگارا بر خودمان ظلم کردیم» آیه. و گفته شده: منظور این سخن آدم علیه السلام است: «بار خدایا جز تو خدایی نیست و تو منزهی و تو را ستایش می­کنم. پروردگارا همانا من به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش که همانا تو بهترین بخشندگانی. بار خدایا جز تو خدایی نیست و تو منزهی و تو را ستایش می­کنم. پروردگارا همانا من به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش که همانا تو بسیار توبه­پذیر مهربان است» و این از امام باقر علیه السلام روایت شده است و گفته شده: منظور این سخن بوده است «سبحان الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله اکبر» و گفته شده: - این روایت به اهل بیت علیهم السلام اختصاص دارد-. آدم علیه السلام این نام­های مکرم را به صورت مکتوب بر عرش دید و درباره آن­ها پرسید و به او گفته شد که این نام­ها والاترین مخلوقات نزد خدا هستند و آن نام­ها محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین علیهم السلام هستند. پس آدم به­واسطه آن­ها به خداوند متوسل شد که توبه­اش را بپذیرد و جایگاهش بالاتر رود. «فتاب علیه» یعنی آدم توبه کرد و خداوند توبه او را پذیرفت. و گفته شده با توبه او موافقت کرد و او را به سمت آن هدایت نمود. «انه هوالتواب: همانا او همان بسیار توبه­پذیر است» یعنی خداوند بسیار توبه­پذیر است. و خداوند فرموده: «فتاب علیه: یعنی فقط بر آدم» و نگفته است «علیهما: بر آن دو» چراکه به این صورت مختصر­تر است و برای ایجاز و غلبه دادن مذکر بر مؤنث آورده شده است. حسن گفت: خداوند آدم را خلق نکرد مگر برای - خلیفه شدن - بر روی زمین و اگر گناه هم نمی­کرد، باز هم در این حالت او را از بهشت خارج می­کرد. دیگران نیز گفته­اند: جایز است که آفرینش او برای زمین باشد اگر گناه کند. و اگر گناه نمی­کرد برای چیزی غیر از زمین باشد و این قویتر است.

ص: 157

ثُمَّ قَالَ فَأَخْبِرْنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ تُوَضَّأُ هَذِهِ الْجَوَارِحُ الْأَرْبَعُ وَ هِیَ أَنْظَفُ الْمَوَاضِعِ فِی الْجَسَدِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَی آدَمَ وَ دَنَا آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ نَظَرَ إِلَیْهَا ذَهَبَ مَاءُ وَجْهِهِ ثُمَّ قَامَ وَ هُوَ أَوَّلُ قَدَمٍ مَشَتْ إِلَی الْخَطِیئَةِ ثُمَّ تَنَاوَلَ بِیَدِهِ ثُمَّ مَسَّهَا فَأَکَلَ مِنْهَا فَطَارَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ عَنْ جَسَدِهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ بَکَی فَلَمَّا تَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الْوُضُوءَ عَلَی هَذِهِ الْجَوَارِحِ الْأَرْبَعِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْسِلَ الْوَجْهَ لِمَا نَظَرَ إِلَی الشَّجَرَةِ وَ أَمَرَهُ بِغَسْلِ السَّاعِدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ لِمَا تَنَاوَلَ مِنْهَا وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الرَّأْسِ لِمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الْقَدَمَیْنِ لِمَا مَشَی إِلَی الْخَطِیئَةِ ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمَ عَلَی أُمَّتِکَ بِالنَّهَارِ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ فَرَضَ عَلَی الْأُمَمِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ بَقِیَ فِی بَطْنِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ فَرَضَ اللَّهُ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ الَّذِی یَأْکُلُونَهُ تَفَضُّلٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلَی آدَمَ فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أُمَّتِی ذَلِکَ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ- کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ (1).

«5»

فس، تفسیر القمی أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ جَنَّةِ آدَمَ أَ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا کَانَتْ أَمْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ فَقَالَ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ (2)الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ مَا خَرَجَ (3)مِنْهَا أَبَداً قَالَ فَلَمَّا أَسْکَنَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ أَتَی جَهَالَةً إِلَی الشَّجَرَةِ (4)لِأَنَّهُ خُلِقَ خَلْقُهُ لَا تَبْقَی إِلَّا بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الْغِذَاءِ وَ اللِّبَاسِ وَ الْأَکْنَانِ (5)وَ التَّنَاکُحِ وَ لَا یُدْرِکُ مَا یَنْفَعُهُ مِمَّا یَضُرُّهُ إِلَّا بِالتَّوْقِیفِ فَجَاءَهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ إِنَّکُمَا إِنْ أَکَلْتُمَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ الَّتِی نَهَاکُمَا اللَّهُ عَنْهَا صِرْتُمَا مَلَکَیْنِ وَ بَقِیتُمَا فِی الْجَنَّةِ أَبَداً وَ إِنْ لَمْ

ص: 161


1- علل الشرائع: 120 و 103 و 132، الأمالی: 114- 116. م.
2- فی نسخة: «جنات» فی المواضع.
3- فی المصدر: ما اخرج. م.
4- فی نسخة: و أم جهالة من الشجرة.
5- الاکنان جمع الکن: البیت. وقاء کل شی ء و ستره. و فی المصدر: و الإکثار و النکاح.

«قلنا اهبطوا: گفتیم فرود آیید» گفته شده هبوط اول، از بهشت به آسمان بود و این هبوط از آسمان به زمین بود و گفته شده که این برای تاکید تکرار شده است. و گفته شده که به دلیل وجود اختلاف بین این دو حالت تکرار شد، چرا که هبوط اول، دشمنی بعضی با بعضی دیگر را بیان می­کند و به همین دلیل اهباط - فرود آوردن - برای آزمایش و تکلیف بوده است. « پس اگر از جانب من شما را هدایتی رسد» هدی یعنی بیان و دلالت؛ و گفته شده: یعنی پیامبران و فرستادگان. بنا بر قول اخیر خطاب در «اهبطوا» به آدم و حوا و ذریه آن دو است. « آنان که هدایتم را پیروی کنند» یعنی به فرستادگانم اقتدا کنند. « بر ایشان بیمی نیست» در قیامت از عذاب ترسی ندارند. «و غمگین نخواهند شد» آن­ها ناراحت نمی­شوند به خاطر از دست دادن ثواب.(1)

«لیبدی لهما: تا برای آنان نمایان گرداند» بیضاوی می­گوید: یعنی تا برای آن دو ظاهر و آشکار شود و لام برای بیان عاقبت یا غرض است زیرا شیطان همچنین می­خواست با وسوسه­اش زشتی­های آنان آشکار کند با انکشاف عورت آن دو، و به

همین دلیل به سوءه (یعنی زشتی) تعبیر شده است. «آنچه را از عورتهایشان برایشان پوشیده مانده بود» یعنی آنچه را که از عوراتشان پوشیده مانده بود و خودشان آن را نمی­دیدند و مال همدیگر را نیز نمی­دیدند. «جز اینکه باشید» مگر کراهت این که باشید «دو فرشته و یا از جاودانان باشید» کسانی که نمی­میرند یا در بهشت جاودان هستند. و با این گفته بر برتری فرشتگان بر پیامبران استدلال شده است و جوابش آن است که مسلما واقعیت­ها دگرگون نمی­شوند و آن دو دوست داشتند که آنچه برای فرشتگان است از کمالات فطری و بی­نیازی از خوردنی­ها و نوشیدنی­ها برای آن دو به حاصل شود. این به هیچ وجه بر برتری آن­ها دلالت نمی­کند. «و قاسمهما: و برای آن دو سوگند یاد کرد» یعنی سوگند می­خورد برای آن دو و آن را از باب مفاعله آورده تا مبالغه کند. و گفته شده که در مورد قبول کردن برای آن دو قسم خورد. گفته شده برای آن دو به خداوند سوگند خورد. «که من قطعا از خیرخواهان شما هستم» برای آن دو سوگند خورد و آن را مقاسمه قرار داد «فدلاهما: آن دو را کشاند» یعنی آن دو را تا خوردن از درخت پایین آورد. با این تعبیر نشان داد که با این کار، آن دو را از مقام بالا به رتبه و جایگاه پائین تنزّل داد، پس تدلیة و ادلاء، فرستادن چیزی از بالاترین مکان به پست­ترین مکان است. «بغرور» با فریبی که با قسم خوردن داد، چرا که آن دو گمان کردند که هیچ کس به خداوند، سوگند دروغ نمی­خورد یا آن که متلبّس به غرور بودند(2)

«پس چون آن دو از [میوه] آن درخت [ممنوع] چشیدند» طبرسی می­گوید: یعنی شروع به خوردن کردند و با ترس شدید مقدار اندکی از آن را به دست آورند. «برهنگی هایشان بر آنان آشکار شد» کلبی می­گوید: هنگامی­که از آن خوردند، لباسشان از بدنشان فرو افتاد، پس هرکدام از آن دو، عورت ]شرمگاه[ دیگری را دید و خجالت کشید. «و به چسبانیدن برگ[های درختان] بهشت بر خود آغاز کردند». یعنی شروع کردند

ص: 158


1- . مجمع البیان1: 84-91
2- . انوار التنزیل1: 161

تَأْکُلَا مِنْهَا أَخْرَجَکُمَا اللَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ حَلَفَ لَهُمَا أَنَّهُ لَهُمَا نَاصِحٌ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی حِکَایَةً عَنْهُ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ فَقَبِلَ آدَمُ قَوْلَهُ فَأَکَلَا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ کَانَ کَمَا حَکَی اللَّهُ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ سَقَطَ عَنْهُمَا مَا أَلْبَسَهُمَا اللَّهُ تَعَالَی مِنْ لِبَاسِ الْجَنَّةِ وَ أَقْبَلَا یَسْتَتِرَانِ مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ (1)- وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ فَقَالا کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُمَا- رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ فَقَالَ اللَّهُ لَهُمَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ قَالَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَوْلُهُ فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (2)قَالَ فَهَبَطَ آدَمُ عَلَی الصَّفَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الصَّفَا لِأَنَّ صَفْوَةَ اللَّهِ نَزَلَ عَلَیْهَا وَ نَزَلَتْ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْمَرْوَةَ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ نَزَلَتْ عَلَیْهَا فَبَقِیَ آدَمُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاجِداً یَبْکِی عَلَی الْجَنَّةِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا آدَمُ أَ لَمْ یَخْلُقْکَ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلَائِکَتَهُ قَالَ بَلَی قَالَ وَ أَمَرَکَ أَنْ لَا تَأْکُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ فَلِمَ عَصَیْتَهُ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ إِبْلِیسَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ أَنَّهُ لِی نَاصِحٍ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ خَلْقاً یَخْلُقُهُ اللَّهُ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً (3).

بیان

قوله علیه السلام لأنه خلق إما تعلیل لأنه وکله الله تعالی إلی نفسه حتی قصد الشجرة أی کان خلق للدنیا لا للجنة أو لقبول وسوسة الشیطان أو للمرور جهالة إلی الشجرة حتی وسوس إلیه الشیطان.

قوله تعالی إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ قال الشیخ الطبرسی و المعنی أنه أوهمهما أنهما إذا أکلا من هذه الشجرة تغیرت صورتهما إلی صورة الملک و أن الله تعالی قد حکم بذلک و بأن لا تبید حیاتهما إذا أکلا منها و روی عن یحیی بن أبی کثیر أنه قرأ مَلِکَیْنِ

ص: 162


1- فی نسخة: و فی المصدر من بورق الجنة.
2- المصدر خال عن قوله: فازلهما إلی هنا. م.
3- تفسیر القمّیّ: 35- 36. م.

به قرار دادن برگ­ها بر روی هم تا عورت­هایشان را با آن بپوشانند. و گفته شده: شروع کردن به وصله زدن و از برگ­های بهشتی که همان

برگ درخت انجیر بود به هم می­چسباندند که به صورت لباس درآمد. «خصف» اصل آن به هم پیوند دادن و جمع کردن است و خصف النعل - پینه زدن به کفش - از آن است «به خودمان ظلم کردیم» یعنی با ترک چیزی که از ما خواسته شده بود راه درست را از دست دادیم و گفته شده که یعنی با فرود آمدن به زمین و از دست دادن زندگی راحت به خودمان ظلم کردیم. «اگر برما نبخشی» یعنی و اگر بر ما بپوشانی «و ترحمنا: و بر ما رحم نکنی» یعنی اگر با نعمت­هایی که بر ما تمام کرده بودی و ما خودمان آن­ها را از دست دادیم، بر ما مرحمت نفرمایی. «لنکونن من الخاسرین: مسلما از زیانکاران خواهیم بود» یعنی از کسانی که زیان دیدند و هیچ نفعی نبردند.(1)

«چنانکه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند» اخراج کردن از بهشت را به شیطان نسبت داده است چون به خاطر فریب او بود. «لباس آن دو» گفته شده: که لباس آن دو ناخن بوده است. این قول از ابن عباس است یعنی شبیه ناخن و از جنس آن بوده است. و از وهب نقل شده که نور بوده است.(2)

«و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم» یعنی به او فرمان دادیم و او را توصیه کردیم که به این درخت نزدیک نشود. «پس فراموش کرد» یعنی آن دستور را ترک کرد. «و عزمی نزد او نیافتیم» یعنی او تصمیمی برای گناه کردن نداشت چرا که از روی عمد انجام نداد. «تا تیره بخت گردی» یعنی تا در کار و رنج به دست آوردن روزی و نفقه همسرت به سختی بیفتی. و به همین دلیل گفت تو به سختی می­افتی «فتشقی» و نگفت شما به سختی می­افتید «فتشقیا»گفته شده: چون امر آن دو در سبب یکی بود پس حکمشان مساوی است. و گفته شده که برای هماهنگی و رعایت وزن در اواخر آیات این­طور آمده است. ابن جبیر می­گوید: برآدم، گاو قرمزی فرود آورده شد که با آن شخم می­زد و عرق از پیشانیش جاری می­شد. و این همان شقاوت و سختی است. « تو در آنجا نه گرسنه می شوی و نه برهنه می مانی» یعنی در بهشت به سبب وسعت طعام و لباس در آنجا گرسنه و عریان نمی­شوی. « در آنجا نه تشنه می گردی و نه آفتاب زده» یعنی تشنه نمی­شوی و گرمای خورشید به تو نمی­رسد چرا که در بهشت خورشید نیست و در آنجا نور و روشنایی و سایه گسترده وجود دارد. « به درخت جاودانگی» یعنی هرکس از این درخت جاودان بخورد نمی­میرد. « ملکی که زایل نمی شود» یعنی مکانی است که کهنه و فرسوده نمی­شود. «آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت» یعنی با آنچه پروردگارش به او فرمان داده بود مخالفت کرد و از ثوابش ناامید شد. «سپس پروردگارش او را برگزید» یعنی پروردگارش او را برای رسالت برگزید. «و بر او ببخشود و [وی را] هدایت کرد» یعنی توبه او را پذیرفت و او را به ذکر یاد خود هدایت کرد یا به کلماتی که از او آموخته بود هدایت شد. « فرمود همگی از آن [مقام] فرود آیید» یعنی آدم و حوا «نه گمراه می شود» یعنی در دنیا گمراه نمی­شود «و نه تیره بخت می­شود» یعنی در آخرت بدبخت نمی­شود.

ص: 159


1- . مجمع البیان4: 407
2- . مجمع البیان4 : 409

بکسر اللام قال الزجاج قوله هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لا یَبْلی یدل علی ملکین و أحسبه قد قرئ به و یحتمل أن یکون المراد بقوله إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أنه أوهمهما أن المنهی عن تناول الشجرة الملائکة خاصة و الخالدین دونهما فتکون کما یقول أحدنا لغیره ما نهیت عن کذا إلا أن تکون فلانا و إنما یرید أن المنهی إنما هو فلان دونک ذکره المرتضی قدس الله سره و روحه انتهی (1)و الخبر یؤید الأول.

«6»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مُوسَی سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آدَمَ علیه السلام فَجَمَعَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی یَا أَبَهْ أَ لَمْ یَخْلُقْکَ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلَائِکَتَهُ وَ أَمَرَکَ أَنْ لَا تَأْکُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ فَلِمَ عَصَیْتَهُ قَالَ یَا مُوسَی بِکَمْ وَجَدْتَ خَطِیئَتِی قَبْلَ خَلْقِی فِی التَّوْرَاةِ قَالَ بِثَلَاثِینَ سَنَةً (2)قَالَ فَهُوَ ذَلِکَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَحَجَّ آدَمُ مُوسَی علیه السلام (3).

بیان

وجدان الخطیئة قبل الخلق إما فی عالم الأرواح بأن یکون روح موسی علیه السلام اطلع علی ذلک فی اللوح أو المراد أنه وجد فی التوراة أن تقدیر خطیئة آدم علیه السلام کان قبل خلقه بثلاثین سنة و یدل علی الأخیر ما سیأتی فی خبر مسعدة (4)و قوله علیه السلام فحج أی غلب علیه فی الحجة و هذا یرجع إلی القضاء و القدر و قد مر تحقیقهما.

«7»

فس، تفسیر القمی رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا آدَمُ أَ لَیْسَ اللَّهُ خَلَقَکَ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلَائِکَتَهُ وَ زَوَّجَکَ حَوَّاءَ أَمَتَهُ وَ أَسْکَنَکَ الْجَنَّةَ وَ أَبَاحَهَا لَکَ وَ نَهَاکَ مُشَافَهَةً أَنْ لَا تَأْکُلْ مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ فَأَکَلْتَ مِنْهَا وَ عَصَیْتَ اللَّهَ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ إِبْلِیسَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ أَنَّهُ لِی نَاصِحٌ فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً مِنْ خَلْقِ اللَّهِ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً (5).

ص: 163


1- مجمع البیان 4: 406. م.
2- فی المصدر: بثلاثین الف سنة. م.
3- تفسیر القمّیّ: 36- 37. م.
4- راجع ما یأتی تحت رقم 43.
5- تفسیر القمّیّ: 213. م.

«در حقیقت زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت» یعنی زندگی در دنیا، یا عذاب قبر، یا غذای ضریع و زقوم در جهنم.(1)

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام درباره آیه «زشتی­هایشان را برایشان نمایان شد» می­فرماید: شرمگاه­های (عورت­ها) آن دو برایشان نمایان نبود و در آن هنگام نمایان شد یعنی از داخل بود.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «فرود آیید شما دشمن همدیگرید» یعنی آدم و شیطان. «تا روز» یعنی تا روز قیامت.(3)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: ««در حقیقت زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت» یعنی زندگانی سخت همراه با تنگدستی برای اوست.(4)

روایت4.

علل الشرائع، امالی الصدوق: حسن بن علی علیه السلام می­فرماید: یکی از یهودیان نزد رسول خدا آمد و از او درباره مسائلی پرسید. در بین پرسش­هایش از او پرسید: مرا آگاه ساز که چرا خداوند نمازهای پنجگانه را در پنج زمان برای امت تو در ساعات شب و روز قرار داده است؟ امام علیه السلام جواب داد. و به آنجا رسید که نماز عصر زمانی است که در آن ساعت، آدم از آن درخت خورد و خداوند او را از بهشت بیرون کرد و خداوند ذریه او را به این نماز تا روز قیامت فرمان داد و آن را برای امت من نیز قرار داد و همانا از دوست داشتی­ترین نمازها در نزد خداست. مرا سفارش کرد که از بین نمازها، آن را مراقبت کنم. نماز مغرب ساعتی است که در آن خداوند توبه آدم را پذیرفت. بین آنچه از درخت خورد و بین پذیرش توبه از سوی خداوند 300 سال از روزهای دنیا فاصله بود، و از روزهای آخرت یک روز طول کشید که معادل هزار سال است از وقت نماز عصر تا عشاء. پس آدم سه رکعت نماز خواند، یک رکعت برای اشتباهش و یک رکعت برای اشتباه حوا و یک رکعت برای توبه­اش. پس خداوند این سه رکعت را بر امت من واجب کرد.

ص: 160


1- . مجمع البیان7: 34
2- . تفسیر قمی: 213
3- . تفسیر قمی: 213
4- . تفسیر قمی: 424
«8»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ (1)قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لآِدَمَ علیه السلام- اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ وَ أَشَارَ لَهُمَا إِلَی شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ- فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُمَا لَا تَأْکُلَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ وَ لَا مِمَّا کَانَ مِنْ جِنْسِهَا فَلَمْ یَقْرَبَا تِلْکَ الشَّجَرَةَ وَ إِنَّمَا أَکَلَا مِنْ غَیْرِهَا لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَیْهِمَا- وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّمَا نَهَاکُمَا أَنْ تَقْرَبَا غَیْرَهَا وَ لَمْ یَنْهَکُمَا عَنِ الْأَکْلِ مِنْهَا- إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ لَمْ یَکُنْ آدَمُ وَ حَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِکَ مَنْ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً- فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَأَکَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِیَمِینِهِ بِاللَّهِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ آدَمَ قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِذَنْبٍ کَبِیرٍ اسْتَحَقَّ بِهِ دُخُولَ النَّارِ وَ إِنَّمَا کَانَ مِنَ الصَّغَائِرِ الْمَوْهُوبَةِ الَّتِی تَجُوزُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْوَحْیِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا اجْتَبَاهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ جَعَلَهُ نَبِیّاً کَانَ مَعْصُوماً لَا یُذْنِبُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ(2).

«9»

مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الشَّجَرَةِ الَّتِی أَکَلَ مِنْهَا آدَمُ وَ حَوَّاءُ مَا کَانَتْ فَقَدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهَا فَمِنْهُمْ مَنْ یَرْوِی أَنَّهَا الْحِنْطَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَرْوِی أَنَّهَا الْعِنَبُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَرْوِی أَنَّهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ فَقَالَ کُلُّ ذَلِکَ حَقٌّ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی هَذِهِ الْوُجُوهِ عَلَی اخْتِلَافِهَا فَقَالَ یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ شَجَرَ الْجَنَّةِ تَحْمِلُ أَنْوَاعاً فَکَانَتْ شَجَرَةَ

ص: 164


1- تقدم الحدیث بتفصیله فی باب عصمة الأنبیاء، و بین المصنّف هناک أن الأنبیاء معصومون لا یصدر عنهم کبیرة و لا صغیرة قبل نزول الوحی علیهم و بعده و أن الأحادیث المشعرة بصدور الصغیرة عنهم محمولة علی التقیة أو غیرها من المحامل، و سیأتی منه الکلام حول ذلک.
2- عیون الأخبار: 108- 109. م.

سپس گفت: مرا آگاه کن که چرا این عضوهای چهارگانه برای وضو هستند درحالی که این عضوها، پاک­ترین اعضای بدن هستند. پیامبر فرمود: هنگامی که شیطان آدم را وسوسه کرد و آدم به درخت نزدیک شد و هنگامی که به آن نگاه کرد، آب صورتش ریخت سپس برخاست و آن اولین قدمی بود که سمت اشتباه و خطا برداشت سپس با دستش آن را برداشت و آن را لمس کرد و از آن خورد پس زیور و زینت­ها از بدنش جدا شد سپس دستش را بر فرق سرش گذاشت و گریست و هنگامی که به درگاه خداوند عز و جل توبه کرد. خداوند بر او و بر ذریه او وضو گرفتن بر این اعضای چهارگانه را واجب نمود و او را فرمان داد که صورتش را بشوید به سبب آن که به درخت نگاه کرد و فرمان داد که دو دستش را تا آرنج بشوید به سبب خوردن آن و او را فرمان داد به مسح سر به سبب آن که دستش را بر سرش گذاشت و فرمان داد او را به مسح دو پا به سبب آن که به سمت گناه رفت.

سپس گفت مرا باخبر ساز که چرا خداوند بر امت تو، سی روز روزه را واجب کرد و بر امت­های دیگر بیشتر از این را واجب کرده است. پیامبر گفت: هنگامی که آدم از درخت خورد، سی روز در شکمش باقی ماند به همین سبب خدا بر ذریه او سی روز گرسنگی و تشنگی را واجب کرد و آنچه را که می­خورید، فضل و رحمت از جانب خداوند متعال است همان­گونه که بر آدم نیز بود. پس خداوند عزو جل بر امت من آن را واجب کرد سپس رسول خدا این آیه را تلاوت کرد: «روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهیزگاری کنید * [روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است]».(1)

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد که آیا بهشت آدم از بهشت­های دنیا بود یا از بهشت­های آخرت، پس فرمود که از بهشت­های دنیا بود که در آن خورشید و ماه می­درخشند و اگر از بهشت­های آخرت بود هیچ­گاه از آن خارج نمی­شد. گفت هنگامی که خداوند او را در بهشت اسکان داد از روی جهالت به سمت درخت رفت، چرا که او آفریده شد و آفرینش او جز با امر و نهی و غذا و لباس و خانه و ازدواج دوام نمی­یابد و او آنچه را که به نفع اوست را از آنچه به ضرر اوست تشخیص نمی­دهد جز با توقیف. پس شیطان به سوی او آمد و گفت که شما دو نفر اگر از این درختی که خداوند شما را از آن نهی کرده، بخورید، هر دو فرشته می­شوید و در بهشت تا ابد باقی می­مانید. ولی اگر

ص: 161


1- . علل الشرائع: 120، 103، 132. الامالی: 114-116

الْحِنْطَةِ وَ فِیهَا عِنَبٌ وَ لَیْسَتْ کَشَجَرِ الدُّنْیَا وَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أَکْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِإِسْجَادِ مَلَائِکَتِهِ لَهُ وَ بِإِدْخَالِهِ الْجَنَّةَ قَالَ فِی نَفْسِهِ هَلْ خَلَقَ اللَّهُ بَشَراً أَفْضَلَ مِنِّی فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِهِ فَنَادَاهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا آدَمُ فَانْظُرْ إِلَی سَاقِ عَرْشِی فَرَفَعَ آدَمُ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَوَجَدَ عَلَیْهِ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ زَوْجُهُ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ هُمْ خَیْرٌ مِنْکَ وَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُکَ وَ لَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ فَإِیَّاکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَأُخْرِجَکَ عَنْ جِوَارِی فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ وَ تَمَنَّی مَنْزِلَتَهُمْ فَتَسَلَّطَ الشَّیْطَانُ عَلَیْهِ حَتَّی أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِی نُهِیَ عَنْهَا وَ تَسَلَّطَ عَلَی حَوَّاءَ لِنَظَرِهَا إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام بِعَیْنِ الْحَسَدِ حَتَّی أَکَلَتْ مِنَ الشَّجَرَةِ کَمَا أَکَلَ آدَمُ فَأَخْرَجَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جَنَّتِهِ وَ أَهْبَطَهُمَا عَنْ جِوَارِهِ إِلَی الْأَرْضِ (1).

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ عُبْدُوسٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَیْسَتْ کَشَجَرِ الدُّنْیَا (2).

بیان

اعلم أنهم اختلفوا فی الشجرة المنهیة فقیل کانت السنبلة رووه عن ابن عباس و یدل علیه ما سیأتی و روایة ابن الجهم و قیل هی الکرمة رووه عن ابن مسعود و السدی و سیأتی ما یدل علیه و قیل هی شجرة الکافور

و قال الشیخ فی التبیان روی عن علی علیه السلام أنه قال شجرة الکافور (3).

و قیل هی التینة و قیل شجرة العلم علم الخیر و الشر و قیل هی شجرة الخلد التی کانت تأکل منها الملائکة و هذه الروایة تجمع بین الروایات و أکثر الأقوال و سیأتی خبر آخر هو أجمع و أصرح فی الجمع و المراد بالحسد الغبطة التی لم تکن تنبغی له علیه السلام و یؤیده قوله علیه السلام و تمنی منزلتهم.

«10»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: لَوْ لَا أَنَّ آدَمَ أَذْنَبَ مَا أَذْنَبَ مُؤْمِنٌ أَبَداً وَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَابَ عَلَی آدَمَ مَا تَابَ عَلَی مُذْنِبٍ أَبَداً (4).

ص: 165


1- معانی الأخبار: 42. عیون الأخبار: 170. م.
2- مخطوط. م.
3- التبیان ج 1: 58. م.
4- علل الشرائع: 39. م.

از آن نخورید، خداوند شما را از بهشت بیرون می­راند و به آن دو سوگند می­خورد که او از خیرخواهان است، همان­طور که خداوند متعال از آن دو حکایت کرده است: « پروردگارتان شما را از این درخت منع نکرد جز [برای] آنکه [مبادا] دو فرشته گردید یا از [زمره] جاودانان شوید* پس آدم سخن او را پذیرفت و از درخت خورد و همانگونه که خداوند حکایت می­کند، «عورت­های آن دو نمایان شد» و آنچه که خداوند آن­ها را از لباس­های بهشتی پوشانده بود از آن­ها افتاد، سپس شروع کردن که با برگ­های بهشت خود را بپوشانند «و پروردگارشان آن دو را ندا داد که آیا شما را از این درخت نهی نکرده بودم؟ آیا به شما نگفتم که شیطان دشمن آشکار شماست؟». آن دو همانگونه که خداوند عز و جل از آن دو حکایت کرده

گفتند: «پروردگارا به خودمان ظلم کردیم و اگر ما را نبخشی از زیان دیدگان خواهیم بود» و خداوند به آن دو فرمود «فرود آیید درحالی که دشمن یکدیگر خواهید بود و در زمین تا (روز قیامت) قرارگاه و بهره­ای خواهید داشت.» گفت: تا روز قیامت.

سخن خداوند: « شیطان آن دو را با ترغیبشان به آن دو درخت به لغزش انداخت و از نعمت­هایی که در آن بودند بیرونشان کرد. و گفتیم فرود آیید درحالی که دشمن یکدیگر خواهید بود و در زمین تا (روز قیامت) قرارگاه و بهره­ای خواهید داشت.» گفت: پس آدم بر صفا فرود آمد و به همین دلیل صفا نام گرفت که برگزیده خداوند در آن مکان فرود آمده است و حوا در مروه فرود آمد و مروه به این دلیل نام گرفت زیرا که یک زن - مرأه - بر آن فرود آمد. پس آدم چهل صبح را درحالت سجده باقی ماند و به خاطر بهشت می­گریست سپس جبرئیل بر او نازل شد و گفت ای آدم آیا خداوند تو را با دست خودش نیافرید و از روح خودش در تو ندمید و برای تو فرشتگانش سجده نکردند. گفت: بله، گفت و تو را فرمان داد که از آن درخت نخوری، پس چرا عصیان کردی. گفت: ای جبرئیل، شیطان برای من به خدا سوگند خورد که او از خیرخواهان است و من گمان نمی­کردم که خداوند مخلوقی را بیافریند که به خدا سوگند دروغ بخورد.(1)

توضیح

سخن امام علیه السلام: (چراکه آدم آفریده شد) یا تعلیل است به دلیل این که خداوند او را به خودش واگذار کرد تا به سمت درخت برود یعنی برای دنیا آفریده شده بود و نه برای بهشت یا برای قبول وسوسه شیطان یا برای رفتن از روی نادانی به سمت درخت تا اینکه شیطان او را وسوسه کند. سخن خداوند متعال: «جز این که فرشته شوید» شیخ طبرسی می­گوید: و معنی آن این است که آن دو را به توهم انداخت که اگر از این درخت بخورند، چهره­هایشان به صورت فرشته درمی­آید و این که خداوند به آن حکم داده است وزندگیشان ابدی خواهد شد. اگر از آن بخورند و از یحیی بن ابی کثیر نقل شده که او «ملکین»

ص: 162


1- . تفسیر قمی: 35-36
«11»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا هَبَطَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ ظَهَرَتْ فِیهِ شَامَةٌ (1)سَوْدَاءُ فِی وَجْهِهِ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ فَطَالَ حُزْنُهُ وَ بُکَاؤُهُ عَلَی مَا ظَهَرَ بِهِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ یَا آدَمُ قَالَ لِهَذِهِ الشَّامَةِ الَّتِی ظَهَرَتْ بِی قَالَ قُمْ فَصَلِّ فَهَذَا وَقْتُ الْأُولَی (2)فَقَامَ فَصَلَّی فَانْحَطَّتِ الشَّامَةُ إِلَی صَدْرِهِ فَجَاءَهُ فِی الصَّلَاةِ الثَّانِیَةِ (3)فَقَالَ یَا آدَمُ قُمْ فَصَلِّ فَهَذِهِ وَقْتُ الصَّلَاةِ الثَّانِیَةِ فَقَامَ فَصَلَّی فَانْحَطَّتِ الشَّامَةُ إِلَی سُرَّتِهِ فَجَاءَ فِی الصَّلَاةِ الثَّالِثَةِ (4)فَقَالَ یَا آدَمُ قُمْ فَصَلِّ فَهَذِهِ وَقْتُ الصَّلَاةِ الثَّالِثَةِ فَقَامَ فَصَلَّی فَانْحَطَّتِ الشَّامَةُ إِلَی رُکْبَتَیْهِ فَجَاءَهُ فِی الصَّلَاةِ الرَّابِعَةِ فَقَالَ یَا آدَمُ قُمْ فَصَلِّ فَهَذِهِ وَقْتُ الصَّلَاةِ الرَّابِعَةِ فَقَامَ فَصَلَّی فَانْحَطَّتِ الشَّامَةُ إِلَی رِجْلَیْهِ فَجَاءَهُ فِی الصَّلَاةِ الْخَامِسَةِ فَقَالَ یَا آدَمُ قُمْ فَصَلِّ فَهَذَا وَقْتُ الصَّلَاةِ الْخَامِسَةِ فَقَامَ فَصَلَّی فَخَرَجَ مِنْهَا فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا آدَمُ مَثَلُ وُلْدِکَ فِی هَذِهِ الصَّلَوَاتِ کَمَثَلِکَ فِی هَذِهِ الشَّامَةِ مَنْ صَلَّی مِنْ وُلْدِکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ خَمْسَ صَلَوَاتٍ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَمَا خَرَجْتَ مِنْ هَذِهِ الشَّامَةِ (5).

«12»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُمِّیَ الْأَبْطَحُ أَبْطَحَ لِأَنَّ آدَمَ أُمِرَ أَنْ یَنْبَطِحَ (6)فِی بَطْحَاءِ جَمْعٍ فَتَبَطَّحَ (7)حَتَّی انْفَجَرَ الصُّبْحُ ثُمَّ أُمِرَ أَنْ یَصْعَدَ جَبَلَ جَمْعٍ وَ أُمِرَ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ أَنْ یَعْتَرِفَ بِذَنْبِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ

ص: 166


1- الشامة: الخال أی بثرة سوداء فی البدن حولها شعر.
2- فی المصدر: فهذا وقت للصلاة الأولی. م.
3- فی المصدر: فی وقت الصلاة الثانیة. م.
4- فی المصدر: فجاءه وقت الصلاة الثالثة. م.
5- علل الشرائع: 120. م.
6- انبطح الرجل: انطرح علی وجهه. و الجمع بالفتح فالسکون قال الجزریّ فی النهایة: جمع علم للمزدلفة سمیت به لان آدم و حواء لما اهبطا اجتمعا بها. قلت: و یأتی فی الخبر 15 وجه آخر لتسمیته بذلک.
7- فی نسخة: فانبطح.

را به کسره «م» خوانده است.

زجاج می­گوید: آیه: «ای آدم آیا تو را به درختی که میوه­اش حیاتی جاودان و سلطنتی زوال­ناپذیر می­بخشد، راهنمایی کنم» دلالت بر دو فرشته می­کند و اعتقاد دارم این گونه خوانده شده و ممکن است مقصود از آیه «جز [برای] آنکه [مبادا] دو فرشته گردید » آن است که او آن دو را به توهم انداخت که نهی شدگان از درخت، فرشتگان و کسانی هستند که به جز آن دو جاویدان هستند. پس همان­گونه که یکی از ما به دیگری می­گوید که از آن نهی نشده­ای مگر اینکه فلانی باشی و فقط می­خواهد بگوید که نهی شده فلانی است نه تو. مرتضی قدس الله سره این را ذکر کرده است.پایان.(1)

و روایت، وجه اول را تائید می­کند.

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام می­فرماید: موسی از پروردگارش خواست که او و آدم را با هم جمع کند پس جمع کرد. موسی به او گفت ای پدر، آیا خداوند، تو را با دستش نیافرید و از روح خود در تو دمید و فرشتگان را به سجده کردن به تو فرمان داد و تو را فرمان داد که از درخت نخوری؟ پس چرا نافرمانی او را کردی؟ گفت ای موسی! اشتباه مرا چند سال قبل از آفرینشم در تورات یافتی! گفت سی سال. گفت: همان است. امام صادق علیه السلام فرمود که آدم برای موسی حجت و دلیل آورد.(2)

توضیح

یافتن خطیئه قبل از آفرینش، یا در عالم ارواح بوده به این صورت که روح موسی در لوح از آن اطلاع یافته است یا منظور این است که در تورات یافته است که تقدیر خطیئه آدم سی سال قبل از آفرینش او بوده است وآنچه در روایت مسعده(3) آمده بر وجه اخیر دلالت می­کند. و گفته امام علیه السلام (حجت آورد) یعنی در دلیل و حجت آوردن بر او غلبه یافت. این امر به قضا و قدر برمی­گردد که تحقیق آن گذشت.

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم از بهشت بیرون رانده شد جبرئیل بر او نازل شد و گفت: ای آدم آیا خداوند تو را با قدرتش نیافرید و از روح خود در تو دمید و فرشتگان را امر کرد که به تو سجده کنند و با حوا به ازدواج درآورد و تو را در بهشت اسکان داد و آن را برای تو مباح گرداند و تو را شفاها نهی کرد که از این درخت نخوری. پس تو از آن خوردی و نافرمانی خدا را کردی. آدم علیه السلام گفت: ای جبرئیل، شیطان برای من به خدا سوگند خورد که از خیرخواهان است پس گمان نمی­کردم که کسی از آفریدگان خداوند سوگند دروغ بخورد.(4)

ص: 163


1- . مجمع البیان4: 406
2- . تفسیر قمی: 36-37
3- . مراجعه کنید به مطالب ذکر شده در ذیل شماره 43.
4- . تفسیر قمی: 213

فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَاراً مِنَ السَّمَاءِ فَقَبَضَتْ قُرْبَانَ آدَمَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (1).

«13»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَ صَارَ الْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ قَالَ مِنْ قِبَلِ السُّنْبُلَةِ کَانَ عَلَیْهَا ثَلَاثُ حَبَّاتٍ فَبَادَرَتْ إِلَیْهَا حَوَّاءُ فَأَکَلَتْ مِنْهَا حَبَّةً وَ أَطْعَمَتْ آدَمَ حَبَّتَیْنِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ وَرِثَ الذَّکَرُ مِثْلَ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (2).

«14»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ صَارَ الْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَقَالَ لِأَنَّ الْحَبَّاتِ الَّتِی أَکَلَهَا آدَمُ وَ حَوَّاءُ فِی الْجَنَّةِ کَانَتْ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَکَلَ آدَمُ مِنْهَا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ حَبَّةً وَ أَکَلَتْ حَوَّاءُ سِتّاً فَلِذَلِکَ صَارَ الْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (3).

بیان

یمکن الجمع بینه و بین ما سبق بحمل ما تقدم علی أول سنبلة أخذاه ثم أخذا کذلک حتی صارت ثمانیة عشر أو المراد أنها کانت علی کل شعبة منها ثلاث حبات و کانت الشعب ستة.

«15»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَتُوبَ عَلَی آدَمَ علیه السلام أَرْسَلَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آدَمُ الصَّابِرُ عَلَی بَلِیَّتِهِ التَّائِبُ عَنْ خَطِیئَتِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَنِی إِلَیْکَ لِأُعَلِّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکَ بِهَا وَ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ وَ انْطَلَقَ بِهِ حَتَّی أَتَی الْبَیْتَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ غَمَامَةٌ مِنَ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام خُطَّ بِرِجْلِکَ حَیْثُ أَظَلَّکَ هَذَا الْغَمَامُ ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ حَتَّی أَتَی بِهِ مِنًی فَأَرَاهُ مَوْضِعَ مَسْجِدِ مِنًی فَخَطَّهُ وَ خَطَّ الْحَرَمَ بَعْدَ مَا خَطَّ مَکَانَ الْبَیْتِ ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی عَرَفَاتٍ فَأَقَامَهُ عَلَی الْعُرْفِ (4)وَ قَالَ لَهُ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَاعْتَرِفْ بِذَنْبِکَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَ

ص: 167


1- علل الشرائع: 153. و ذکر الحدیث مفصلا تحت رقم 15 بإسناد آخر عن عبد الحمید.
2- علل الشرائع: 198. عیون الأخبار: 134. م.
3- علل الشرائع: 190. م.
4- فی نسخة: فأقامه علی العرفة.

روایت8.

عیون اخبار الرضا: علی بن محمدبن جهم(1)

می­گوید: در مجلس مامون حاضر شدم و در کنار مامون علی بن موسی الرضا علیه السلام بود. مامون به او گفت ای پسر رسول خدا آیا از سخن شما نیست که پیامبران معصوم هستند؟ فرمود: بلی. گفت پس معنای سخن خدای عزوجل «آدم نافرمانی پروردگارش را کرد و فریب خورد» چیست؟ فرمود: خداوند تبارک و تعالی به آدم گفت «تو و همسرت در بهشت زندگی کنید و از هر چیزی که می­خواهید بخورید و به این درخت نزدیک نشوید» و برای آن دو به درخت گندم اشاره کرد «که در این صورت از ظالمان خواهید بود» و گفت که از این درخت نخورید و نه از آنچه از جنس آن پس آن دو به آن درخت نزدیک نشدند و فقط از غیر از آن درخت می­خوردند. هنگامی که آن دو را وسوسه کرد و گفت «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده است» بلکه شما را نهی کرده است که به غیر از آن نزدیک نشوید و از خوردن آن نهی نکرده است «تا این که دو فرشته شوید و در آنجا جاودانه بمانید* و سوگند خورد که من برای شما از خیرخواهان هستم» و آدم و حوا قبل از آن کسی را ندیده بودند

که به خداوند سوگند دروغ بخورد. «پس آن دو را به غرور راهنمایی کرد». پس به واسطه اطمینانی که به سوگند او به خدا داشتند از آن خوردند و آن قبل از پیامبری آدم بود. و آن گناه بزرگی نبود که مستحق دخول به آتش باشد و از خطای کوچک بود که برای پیامبران قبل از نزول وحی بر آن­ها رواست. هنگامی که خداوند متعال او را برگزید و او را پیامبر انتخاب کرد، معصوم بود و هیچ گناه بزرگ و کوچکی را مرتکب نشده بود. خداوند عز وجل فرمود: « و [این گونه] آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت * سپس پروردگارش او را برگزید و بر او ببخشود و [وی را] هدایت کرد» و خداوند فرمود: « همانا خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را برای همه جهانیان برگزید».(2)

روایت9.

معانی الاخبار، عیون اخبار الرضا: هروی می­گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: ای پسر رسول خدا من از آن درختی که آدم و حوا از آن خوردند آگاه کن چرا که مردم درباره آن اختلاف نظر دارند پس گروهی می­گویند که آن گندم است و گروهی می­گویند که آن انگور است و گروهی می­گویند که آن درخت حسد بوده است پس گفت همه آنها حقیقت دارد. گفتم پس معنی این اختلاف­ها چیست؟ گفت ای اباصلت درخت­های بهشت انواع مختلفی از میوه را دارند. پس آن درخت

ص: 164


1- . این حدیث به طور مفصل در باب عصمت انبیا آمده است. مصنف در آنجا بیان کرده است که پیامبران معصوم بوده و تا قبل از نزول وحی و بعد از آن هیچ گناه کوچک و بزرگی از آنان سر نمی­زند. و اگر احادیثی وجود دارد که احساس می­شود صدور گناه صغیره از پیامبران را جایز دانسته یا حمل بر تقیه می­شود و یا اینکه احتمال­های دیگری در نظر گرفته می­شود. مطالب در این زمینه بعدا ذکر خواهد شد.
2- . عیون الاخبار: 108-109

الْمُعَرَّفَ لِأَنَّ آدَمَ اعْتَرَفَ عَلَیْهِ بِذَنْبِهِ فَجُعِلَ ذَلِکَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ یَعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ کَمَا اعْتَرَفَ أَبُوهُمْ وَ یَسْأَلُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ التَّوْبَةَ کَمَا سَأَلَهَا أَبُوهُمْ آدَمُ علیه السلام ثُمَّ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ فَأَفَاضَ مِنْ عَرَفَاتٍ فَمَرَّ عَلَی الْجِبَالِ السَّبْعَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ یُکَبِّرَ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ أَرْبَعَ تَکْبِیرَاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ ثُمَّ انْتَهَی بِهِ إِلَی جَمْعٍ ثُلُثَ اللَّیْلِ فَجَمَعَ فِیهَا بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ بَیْنَ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ جَمْعاً لِأَنَّ آدَمَ جَمَعَ فِیهَا بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ فَهُوَ وَقْتُ الْعَتَمَةِ تِلْکَ اللَّیْلَ ثُلُثُ اللَّیْلِ (1)فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَنْبَطِحَ فِی بَطْحَاءِ جَمْعٍ فَتَبَطَّحَ حَتَّی انْفَجَرَ الصُّبْحُ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَصْعَدَ عَلَی الْجَبَلِ جَبَلِ جَمْعٍ وَ أَمَرَهُ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ أَنْ یَعْتَرِفَ بِذَنْبِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَسْأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ التَّوْبَةَ وَ الْمَغْفِرَةَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ کَمَا أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ وَ إِنَّمَا جُعِلَ اعْتِرَافَیْنِ لِیَکُونَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ فَمَنْ لَمْ یُدْرِکْ عَرَفَاتٍ وَ أَدْرَکَ جَمْعاً فَقَدْ وَفَی بِحَجِّهِ فَأَفَاضَ آدَمُ مِنْ جَمْعٍ إِلَی مِنًی فَبَلَغَ مِنًی ضُحًی فَأَمَرَهُ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ فِی مَسْجِدِ مِنًی ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُقَرِّبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُرْبَاناً لِیَقْبَلَ اللَّهُ مِنْهُ وَ یَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ تَابَ عَلَیْهِ وَ یَکُونَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ بِالْقُرْبَانِ فَقَرَّبَ آدَمُ علیه السلام قُرْبَاناً فَقَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ قُرْبَانَهُ وَ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَاراً مِنَ السَّمَاءِ فَقَبَضَتْ قُرْبَانَ آدَمَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَحْسَنَ إِلَیْکَ إِذْ عَلَّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی تَابَ عَلَیْکَ بِهَا وَ قَبِلَ قُرْبَانَکَ فَاحْلِقْ رَأْسَکَ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذْ قَبِلَ قُرْبَانَکَ فَحَلَقَ آدَمُ رَأْسَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِ آدَمَ فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا آدَمُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ آدَمُ ذَلِکَ کَمَا أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْجَمْرَةِ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ آدَمُ ذَلِکَ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ عَرَضَ لَهُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّانِیَةِ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ عَرَضَ لَهُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّالِثَةِ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَذَهَبَ

ص: 168


1- فی نسخة: فوقت العتمة تلک اللیل ثلث اللیل.

گندم بوده است که انگور نیز در آن بوده است و آن درخت­ها همانند درخت­های دنیا نیست. هنگامی که خداوند متعال فرشتگان را به سجده کردن به او فرمان داد و او را به بهشت وارد کرد آدم با خودش گفت که آیا خداوند انسانی را بهتر از من آفریده است، پس خداوند آنچه در درون او اتفاق افتاد را دانست و او را صدا کرد که ای آدم سرت را بالا بگیر و بر ساق عرش من نگاه کن آدم سرش را بالا گرفت و به عرش خداوند نگریست و دید آنجا نوشته شده: «لا الی الا الله، محمد رسول الله، علی بن ابی طالب امیر المؤمنین است، همسرش فاطمه سرور زنان عالم است و حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت هستند». آدم گفت پروردگارا اینان کیستند؟ خداوند عز و جل گفت: از ذریه تو هستند و آنها از تو و همه آفریدگانم بهتر هستند و اگر آنان نبودند تو را نمی­آفریدم و نه بهشت و آتش و نه آسمان و زمین را نمی­آفریدم. بر توست که به چشم حسد به آنها ننگری که به سبب آن از جوار خودم تو را خارج می­کنم ولی او به چشم حسد به آنها نگریست و جایگاه آنان را آرزو کرد و شیطان بر او مسلط شد تا این که از درختی که از آن نهی شده بود خورد و بر حوا مسلط شد به سبب نگاه او به حضرت فاطمه علیه السلام به چشم حسد. تا این که از آن درخت خورد همان­گونه که آدم خورد. خداوند عزوجل آن دو را از بهشتش بیرون راند و از جوارش به زمین فرو انداخت.(1)

قصص الانبیاء: همین روایت با اسناد به صدوق از ابن عبدوس تا (مانند درختان دنیا نیست) آورده شده است.(2)

توضیح

بدان که آن­ها در درخت نهی شده اختلاف پیدا کردند. گفته شده که آن سنبله بوده و از ابن عباس روایت شده و روایت ابن جهم و مطالبی که بعدا ذکر خواهد شد بر آن دلالت می­کند. از ابن مسعود و سدّی روایت شده آن درخت انگور بوده که اخباری خواهد آمد که بر آن دلالت­ می­کند. و گفته شد که آن درخت کافور است. و شیخ در تبیان از علی علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: آن درخت کافور بوده است(3) و گفته شده که آن درخت انجیر است و گفته شده درخت علم است، علم خیر و شر. و گفته شده درخت جاودانی است که فرشتگان از آن می­خوردند. این روایت بین روایات و بیشتر گفته­ها را جمع کرده است. و خبر دیگری که در جمع بین اقوال، کامل­تر و صریح­تر است خواهد آمد. مقصود از حسد، غبطه­ای است که شایسته آدم علیه السلام نبوده و سخن امام که (جایگاه آنان را آرزو کرد)، مؤید همین مطلب است.

روایت10.

امام باقر علیه السلام فرمود: اگر آدم گناه نمی­کرد، هیچ مؤمنی گناه نمی­کرد و اگر خداوند عزوجل توبه آدم را نمی­پذیرفت، از هیچ گناهکاری توبه نمی­پذیرفت.(4)

ص: 165


1- . معانی الاخبار: 42، عیون الاخبار: 170
2- . نسخه خطی
3- . التبیان1: 58
4- . علل الشرائع: 39

إِبْلِیسُ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ وَ الرَّابِعِ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُ بَعْدَ مَقَامِکَ هَذَا أَبَداً ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ فَأَمَرَهُ أَنْ یَطُوفَ بِالْبَیْتِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ غَفَرَ لَکَ وَ قَبِلَ تَوْبَتَکَ وَ حَلَّتْ لَکَ زَوْجَتُکَ (1).

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هَبَطَ آدَمُ علیه السلام عَلَی الصَّفَا وَ لِذَلِکَ سُمِّیَ الصَّفَا لِأَنَّ الْمُصْطَفَی هَبَطَ عَلَیْهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ هَبَطَتْ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْمَرْوَةَ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ هَبَطَتْ عَلَیْهَا وَ هُمَا جَبَلَانِ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ وَ شِمَالِهَا فَاعْتَزَلَهَا آدَمُ حِینَ فُرِّقَ بَیْنَهُمَا فَکَانَ یَأْتِیهَا بِالنَّهَارِ فَیَتَحَدَّثُ عِنْدَهَا فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ خَشِیَ أَنْ تَغْلِبَهُ نَفْسُهُ فَیَرْجِعُ فَمَکَثَ بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ أُرْسِلَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آدَمُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ (2).

بیان

بطحه کمنعه ألقاه علی وجهه فانبطح و لعل المراد به هنا الاستلقاء و المراد بالبطحاء أرض المشعر لا الأبطح المشهور و سیأتی الکلام فیه.

«17»

ع، علل الشرائع عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَاتِمِ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاهِرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ (3)قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَرَّ بِأَبِی علیه السلام رَجُلٌ وَ هُوَ یَطُوفُ فَضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی مَنْکِبِهِ ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ خِصَالٍ ثَلَاثٍ لَا یَعْرِفُهُنَّ غَیْرُکَ وَ غَیْرُ رَجُلٍ آخَرَ فَسَکَتَ عَنْهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ طَوَافِهِ ثُمَّ دَخَلَ

ص: 169


1- علل الشرائع: 139- 140. م.
2- مخطوط. م.
3- هو سالم بن مکرم بن عبد اللّه الجمال الکوفیّ مولی بنی أسد. یقال: کنیته کانت أبا خدیجة و کناه أبو عبد اللّه علیه السلام أبا سلمة، کان من أصحاب الإمام الصّادق علیه السلام، و کان أولا من أصحاب أبی الخطاب ثمّ تاب و صلح، وثقه النجاشیّ فی الفهرست و الشیخ فی أحد قولیه، و ضعفه فی قوله الآخر.

روایت11.

علی الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم از بهشت فرود آمد، خال سیاهی در بدنش ظاهر شد که از سر تا پایش بود. پس ناراحت شد و گریه­اش آنقدر بیشتر شد که جبرئیل نزد او آمد و به او گفت: گریه تو برای چیست ای آدم. گفت: برای این که خالی بر من ظاهر شده. گفت: ای آدم برخیز و نماز بخوان که این وقت نماز اول است پس برخاست و نماز خواند و خال به سینه­اش رسید. پس در هنگام نماز دوم نزد او آمد و گفت: ای آدم برخیز و نماز بخوان که این وقت نماز دوم است پس برخاست و نماز خواند و خال به نافش رسید. پس در هنگام نماز سوم آمد و گفت: ای آدم برخیز و نماز بخوان که این وقت نماز سوم است پس برخاست و نماز خواند و خال به زانوهایش رسید و جبرئیل در نماز چهارم آمد و گفت: ای آدم برخیز و نماز بخوان که این وقت نماز چهارم است، پس برخاست و نماز خواند و از خال­ها خلاص شد. پس خدا را شکر و ستایش کرد. جبرئیل گفت: ای آدم مثل فرزندان تو در این نمازها همانند مثل تو در این خال است. هرکس از فرزندان تو نماز بخواند در هر روز و شب پنج بار، از گناهانش خارج می­شود همان­گونه که تو از این خال­ها خارج شدی.(1)

روایت12.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: ابطح به این نام نامیده شده چرا که آدم فرمان داده شد که در زمین بطحاء جمع بخوابد تا این که صبح دمید سپس فرمان داده شد تا از کوه جمع بالا برود و فرمان داده شد که هنگامی که خورشید طلوع می­کند به گناهش اعتراف کند و آدم چنین کرد.

ص: 166


1- . علل الشرائع: 120

الْحِجْرَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَنَا مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغَ نَادَی أَیْنَ هَذَا السَّائِلُ فَجَاءَ وَ جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ سَلْ فَسَأَلَهُ عَنْ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ فَأَجَابَهُ ثُمَّ قَالَ حَدِّثْنِی عَنِ الْمَلَائِکَةِ حِینَ رَدُّوا عَلَی الرَّبِّ حَیْثُ غَضِبَ عَلَیْهِمْ کَیْفَ رَضِیَ عَنْهُمْ فَقَالَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ طَافُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَ سِنِینَ یَدْعُونَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ یَسْأَلُونَهُ أَنْ یَرْضَی عَنْهُمْ فَرَضِیَ عَنْهُمْ بَعْدَ سَبْعِ سِنِینَ فَقَالَ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ حَدِّثْنِی عَنْ رِضَی الرَّبِّ عَنْ آدَمَ فَقَالَ إِنَّ آدَمَ أُنْزِلَ فَنَزَلَ فِی الْهِنْدِ وَ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا الْبَیْتَ فَأَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ فَیَطُوفَ بِهِ أُسْبُوعاً وَ یَأْتِیَ مِنًی وَ عَرَفَاتٍ فَیَقْضِیَ مَنَاسِکَهُ کُلَّهَا فَجَاءَ مِنَ الْهِنْدِ وَ کَانَ مَوْضِعَ قَدَمَیْهِ حَیْثُ یَطَأُ عَلَیْهِ عُمْرَانٌ وَ مَا بَیْنَ الْقَدَمِ إِلَی الْقَدَمِ صَحَارَی لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْبَیْتِ فَطَافَ أُسْبُوعاً وَ أَتَی مَنَاسِکَهُ فَقَضَاهَا کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ فَقَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ التَّوْبَةَ وَ غَفَرَ لَهُ قَالَ فَجَعَلَ طَوَافَ آدَمَ لَمَّا طَافَتِ (1)الْمَلَائِکَةُ بِالْعَرْشِ سَبْعَ سِنِینَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَنِیئاً لَکَ یَا آدَمُ قَدْ غُفِرَ لَکَ لَقَدْ طُفْتُ بِهَذَا الْبَیْتِ قَبْلَکَ بِثَلَاثِ آلَافِ سَنَةٍ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِذُرِّیَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقَالَ نَعَمْ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِی وَ بِرُسُلِی فَقَالَ صَدَقْتَ وَ مَضَی فَقَالَ أَبِی علیه السلام هَذَا جَبْرَئِیلُ أَتَاکُمْ یُعَلِّمُکُمْ مَعَالِمَ دِینِکُمْ(2).

بیان

لعل المراد بالرجل الآخر الصادق علیه السلام و قوله علیه السلام فجعل طواف آدم لما طافت الملائکة أی کانت العلة فی جعل طواف آدم وسیلة لقبول توبته طواف الملائکة قبل ذلک و توسلهم بذلک إلی قبول التوبة و فیه إیماء إلی علة عدد السبع أیضا کما سیأتی و یمکن الجمع بین ما ورد فی هذا الخبر من کون قبول توبتهم بعد سبع سنین و ما ورد فی خبر الثمالی فی الباب الأول من سبعة آلاف سنة بحمل هذا علی أصل القبول و حمل ذلک علی کماله ثم إن هذا الخبر یدل علی أن الملائکة کانوا یظهرون لأئمتنا علیهم السلام و ینافیه بعض الأخبار و سیأتی الجمع بینهما فی کتاب الإمامة.

«18»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسْوَارِیُّ (3)عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سَعْدَوَیْهِ

ص: 170


1- فی المصدر: بما طافت. م.
2- علل الشرائع: 140- 141. م.
3- ینسب إلی أسواریة بفتح أوله- و بضم- و سکون ثانیه: قریة من قری أصبهان، ینسب إلیها عدة کثیرة من المحدثین.

خداوند عزوجل آتشی را از آسمان فرستاد و قربانی آدم علیه السلام را گرفت.(1)

روایت13.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا علیه السلام: یک مرد شامی از امیرالمؤمنین پرسید: چرا ارث یک مرد همانند بهره دو زن است. فرمود به خاطر سنبلی بود که سه دانه داشت، حوا به خوردن یکی از آن دانه­ها مبادرت کرد و آدم، دو دانه از آن را خورد و به همین دلیل یک مذکر، معادل دو مونث ارث می­برد.(2)

روایت14.

علل الشرایع: علی بن سالم می­گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم چگونه ارث یک مرد مثل ارث دو زن است. پس گفت زیرا دانه­هایی که آدم و حوا در بهشت خوردند هجده تا بود. آدم از آن دوازده تا خورد و حوا شش دانه خورد و به همین سبب میراث یک مرد مانند بهره دو زن است. (3)

توضیح

ممکن است که بین آن و بین آنچه که گذشت جمع کرد به این که آنچه مقدم شد بر اولین سنبلی که آن دو گرفتند حمل شود سپس همچنان گرفتند تا این که به هجده دانه رسید، یا مراد این است که آن بر هر شاخه سه دانه بوده و شاخه­ها شش تا بوده است.

روایت15.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی هنگامی که خواست توبه آدم را بپذیرد جبرئیل را به سوی او فرستاد. پس به او گفت: سلام بر تو ای آدم صبور بر امتحاناتت و ای توبه کننده بر اشتباهاتت، خداوند تبارک و تعالی مرا به سوی تو برانگیخت تا مناسکی را که می­خواهد با آنها توبه­ات را بپذیرد به تو بیاموزم. جبرئیل دست او را گرفت و او را با خود برد تا به خانه رسید. ابری از آسمان بر او نازل شد. جبرئیل به او گفت بر پاهایت راه برو تا جایی که این ابر بر تو سایه ­اندازد سپس با او حرکت کرد تا این که او را به منا برد و مکان مسجد منا را به او نشان داد پس به سمت آن و به سمت حرم رفت. بعد از آن که مکان خانه را پیمود. سپس او را به عرفات برد و او در عرفه اقامت داد و گفت هنگامی که خورشید غروب کرد هفت بار به گناهت اعتراف کن پس آدم نیز چنین کرد و به همین دلیل

ص: 167


1- . علل الشرائع: 153
2- . علل الشرائع: 198. عیون الاخبار: 134
3- . علل الشرائع: 190

الْبَرْدَعِیِّ (1)عَنْ نُوحِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْعَسْقَلَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ أَبِی النَّجُودِ (2)عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ مَسْعُودٍ عَنْ أَیَّامِ الْبِیضِ مَا سَبَبُهَا وَ کَیْفَ سَمِعْتَ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ آدَمَ لَمَّا عَصَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَادَاهُ مُنَادٍ مِنْ لَدُنِ الْعَرْشِ یَا آدَمُ اخْرُجْ مِنْ جِوَارِی فَإِنَّهُ لَا یُجَاوِرُنِی أَحَدٌ عَصَانِی فَبَکَی وَ بَکَتِ الْمَلَائِکَةُ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ فَأَهْبَطَهُ إِلَی الْأَرْضِ مُسْوَدّاً (3)فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَلَائِکَةُ ضَجَّتْ وَ بَکَتْ وَ انْتَحَبَتْ وَ قَالَتْ یَا رَبِّ خَلْقاً خَلَقْتَهُ (4)وَ نَفَخْتَ فِیهِ مِنْ رُوْحِکَ وَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ بِذَنْبٍ وَاحِدٍ حَوَّلْتَ بَیَاضَهُ سَوَاداً فَنَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ صُمْ لِرَبِّکَ الْیَوْمَ فَصَامَ فَوَافَقَ یَوْمَ الثَّالِثَ عَشَرَ مِنَ الشَّهْرِ فَذَهَبَ ثُلُثُ السَّوَادِ ثُمَّ نُودِیَ یَوْمَ الرَّابِعَ عَشَرَ أَنْ صُمْ لِرَبِّکَ الْیَوْمَ فَصَامَ فَذَهَبَ ثُلُثُ السَّوَادِ ثُمَّ نُودِیَ فِی یَوْمِ خَمْسَةَ عَشَرَ بِالصِّیَامِ فَصَامَ وَ قَدْ ذَهَبَ السَّوَادُ کُلُّهُ فَسُمِّیَتْ أَیَّامَ الْبِیضِ لِلَّذِی رَدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ عَلَی آدَمَ مِنْ بَیَاضِهِ ثُمَّ نَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَا آدَمُ هَذِهِ الثَّلَاثَةُ أَیَّامٍ جَعَلْتُهَا لَکَ وَ لِوُلْدِکَ مَنْ صَامَهَا فِی کُلِّ شَهْرٍ فَإِنَّمَا صَامَ الدَّهْرَ.

- قَالَ جَمِیلٌ قَالَ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْوَاحِدِ وَ سَمِعْتُ أَحْمَدَ بْنَ شَیْبَانَ الْبَرْمَکِیَّ یَقُولُ وَ زَادَ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْحَدِیثِ فَجَلَسَ آدَمُ علیه السلام جِلْسَةَ الْقُرْفُصَاءِ وَ رَأْسُهُ بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ کَئِیباً حَزِیناً فَبَعَثَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ یَا آدَمُ مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً فَقَالَ لَا أَزَالُ کَئِیباً

ص: 171


1- ینسب إلی بردعة بالفتح فالسکون و فتح الدال المهملة و یروی بالمعجمة، بلد فی اقصی آذربایجان یقال انه معرب برده داری دار، و معناه بالفارسیة موضع السبی، و یقال ایضا: أنه مدینة أران، و کان أول من أنشأ عمارتها قباذ الملک، ینسب إلیه جماعة من المحدثین منهم: مکی بن أحمد بن سعدویه البرذعی أحد المحدثین المکثرین و الرجالیین المحصلین. نزل نیسابور سنة 330 فأقام بها ثمّ خرج إلی ما وراء النهر سنة 350 و کتب بخراسان ما یتحیر فیه الإنسان کثرة و توفی بالشاش سنة 354، ترجمه یاقوت فی معجم البلدان.
2- بالنون ثمّ الجیم هو عاصم بن بهدلة الأسدی مولاهم الکوفیّ أبو بکر المقری، قال ابن حجر: صدوق له أوهام، حجة فی القراءة، مات سنة 128.
3- لعل المراد منه ما تقدم فی الخبر 11 من أنّه لما هبط ظهرت فیه شامة سوداء فی وجهه من قرنه إلی قدمه.
4- فی المصدر: هذا خلقته. م.

معرف نامیده شد. زیرا که آدم بر آن به گناهش اعتراف کرد و این را در فرزندانش سنت قرار داد که به گناهانشان اعتراف کنند همان­گونه که پدرشان اعتراف کرد و از خداوند عزوجل توبه را درخواست کنند همان­گونه که پدرشان آدم علیه السلام درخواست کرد. سپس جبرئیل به او امر کرد پس از عرفات افاضه کرد و بر کوه­های هفتگانه گذشت و به او را فرمان داد که به هر کوهی چهار مرتبه تکبیر بگوید و آدم نیز چنین کرد. تا این که در ثلث - یک سوم - شب به جمع رسید و در آنجا بین نماز مغرب و عشاء آخر را جمع کرد و به همین دلیل جمع نامیده شد. زیرا آدم در آنجا این دو نمازش را جمع کرد و آن وقت، عتمه آن شب ثلث شب در آن موضع بود. سپس او را فرمان داد تا در بطحاء جمع بخوابد. سپس آنجا خوابید تا این که صبح دمید. بعد از آن او را فرمان داد که از کوه جمع بالا برود و دستور داد که هنگامی که خورشید طلوع می­کند هفت بار به گناهانش اعتراف کند و از خداوند عزوجل هفت بار طلب توبه و آمرزش کرد. آدم این کار را همانگونه که جبرئیل فرمان داده بود انجام داد بنابراین دو اعتراف برای او قرار گرفت تا سنتی در فرزندانش باشد. پس هرکس عرفات را درک نکند و جمع را درک کند به حجش وفا کرده است. آدم از جمع به منا افاضه کرد و ظهر به منا رسید پس به او دستور داد تا دو رکعت در مسجد منا نماز بخواند و دستور داد که با یک قربانی به خداوند تقرب جوید تا خداوند از او بپذیرد و بداند خدا توبه او را پذیرفته است و با قربانی، سنتی در میان فرزندانش شود. آدم قربانی کرد و خداوند قربانی را از او پذیرفت و خداوند عز و جل آتشی از آسمان فرستاد و قربانی آدم را گرفت. جبرئیل به او گفت خداوند تبارک و تعالی به تو نیکی کرد چرا که مناسکی را که با آنها توبه تو را پذیرفت به تو آموخت و قربانی تو را پذیرفت پس از روی فروتنی به خدای عز و جل هنگامی که قربانیت را پذیرفت، سرت را بتراش. پس آدم از روی تواضع در برابر خدای متعال، سرش را تراشید. سپس جبرئیل دستش را گرفت و او را به بیت - خانه خدا - برد. شیطان در جمره بر او ظاهر شد و به آدم گفت: ای آدم کجا می­روی؟ جبرئیل گفت: ای آدم هفت سنگ به او پرتاب کن و با هر سنگی یک تکبیر بگو و آدم آن کار را که جبرئیل به او دستور داده بود انجام داد و شیطان رفت. سپس در روز دوم دستش را گرفت و او را به جمره برد. شیطان بر او ظاهر شد. پس جبرئیل به او گفت: با هفت سنگ او را بزن و با هر سنگی تکبیر بگو و آدم

چنین کرد و شیطان رفت و در جمره دوم خودش را بر او ظاهر کرد و گفت ای آدم کجا می­روی؟ جبرئیل به او گفت با هفت سنگ او را بزن و با هر سنگی تکبیر بگو و آدم چنین کرد و شیطان رفت سپس در جمره سوم بر او ظاهر شد و گفت ای آدم کجا می­روی ؟ جبرئیل به او گفت هفت سنگ را پرتاب کن و با هر سنگ یک تکبیر بگو و آدم چنین کرد. و

ص: 168

حَزِیناً حَتَّی یَأْتِیَ أَمْرُ اللَّهِ فَقَالَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ یَا آدَمُ حَیَّاکَ اللَّهُ وَ بَیَّاکَ قَالَ أَمَّا حَیَّاکَ اللَّهُ فَأَعْرِفُهُ فَمَا بَیَّاکَ قَالَ أَضْحَکَکَ قَالَ فَسَجَدَ آدَمُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی جَمَالًا فَأَصْبَحَ وَ لَهُ لِحْیَةٌ سَوْدَاءُ کَالْحُمَمِ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَیْهَا فَقَالَ یَا رَبِّ مَا هَذِهِ فَقَالَ هَذِهِ اللِّحْیَةُ زَیَّنْتُکَ بِهَا أَنْتَ وَ ذُکُورَ وُلْدِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

بیان

قال الجوهری القرفصاء ضرب من القعود و یمد و یقصر و هو أن یجلس علی رکبتیه منکبا و یلصق بطنه بفخذیه و یتأبط کفیه و هی جلسة الأعراب و قال الجزری هی جلسة المحتبی بیدیه و قال فیه إن الملائکة قالت لآدم علی نبینا و آله و علیه السلام حیاک الله و بیاک معنی حیاک أبقاک من الحیاة و قیل هو من استقبال المحیا و هو الوجه و قیل ملکک و فرحک و قیل سلام علیک و هو من التحیة السلام و قال بیاک قیل هو اتباع لحیاک و قیل معناه أضحکک و قیل أجل لک ما تحب و قیل اعتمدک بالملک و قیل تعمدک بالتحیة (2)و قیل أصله بواء مهموزا فخفف و قلب أی أسکنک منزلا فی الجنة و هیأک له انتهی و الحمم کصرد الفحم.

«19»

مع، معانی الأخبار أَحْمَدُ بْنُ الْهَیْثَمِ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَعَرَضَهَا عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَغَشِیَهَا نُورُهُمْ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ هَؤُلَاءِ أَحِبَّائِی وَ أَوْلِیَائِی وَ حُجَجِی عَلَی خَلْقِی وَ أَئِمَّةُ بَرِیَّتِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْهُمْ لَهُمْ وَ لِمَنْ تَوَلَّاهُمْ خَلَقْتُ جَنَّتِی وَ لِمَنْ خَالَفَهُمْ وَ عَادَاهُمْ خَلَقْتُ نَارِی فَمَنِ ادَّعَی مَنْزِلَتَهُمْ مِنِّی وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ عَظَمَتِی عَذَّبْتُهُ عَذَاباً لَا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ وَ جَعَلْتُهُ وَ الْمُشْرِکِینَ (3)فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ

ص: 172


1- علل الشرائع: 133. م.
2- فی النهایة: تغمدک بالتحیة.
3- فی نسخة: و جعلته من المشرکین.

شیطان رفت. در روز سوم و چهارم نیز همین کار را انجام داد و شیطان رفت. جبرئیل به او گفت تو پس از رسیدن به این مقام هرگز او را نخواهی دید سپس او را به خانه خدا برد و به او دستور داد که هفت بار دور خانه طواف کند و آدم چنین کرد. جبرئیل به او گفت خداوند تبارک و تعالی تو را بخشید و توبه تو را پذیرفت و همسرت را برای تو حلال ساخت.(1)

روایت16.

قصص الانبیاء:امام صادق علیه السلام فرمود: آدم علیه السلام بر کوه صفا فرود آمد و به این دلیل صفا نامیده شد که مصطفی (برگزیده خدا) بر آن فرود آمد. خداوند تعالی فرمود: «خداوند آدم و نوح را برگزید» و حوا بر مروه فرود آمد و مروه نامیده شد چرا که یک زن - إمرأه - بر آن فرود آمد و آن دو کوه هستند که در سمت راست شمال کعبه واقع شده­اند. آدم هنگامی که بین آن دو فاصله افتاد، از او کناره گرفت. پس در روز نزد او می­آمد و با او صحبت می­کرد و هنگامی که شب همه جا را فرا می­گرفت، می­ترسید نفسش بر او غلبه کند پس بازمی­گشت. آن مقدار که خدا خواست در همین حالت باقی ماند. سپس جبرئیل را نزد او فرستاد پس گفت: سلام بر تو ای آدم و حدیث را چنان که گذشت ادامه داد.

توضیح

بطحه بر وزن منعه یعنی او را با صورت بر زمین انداخت فانطبح، و شاید مقصود از آن استلقاء - دراز کشیدن - باشد و منظور «بطحاء» زمین مشعر است نه آن ابطح معروف. و کلام در باره آن خواهد آمد.(2)

روایت17.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از کنار پدرم که در حال طواف بود عبور کرد و با دستش بر شانه­اش زد و گفت از تو سه چیز می­خواهم که غیر از تو و فرد دیگری هیچ کس آن را نمی­داند. سپس ساکت شد تا این

که امام از طوافش فارغ شد. سپس داخل

ص: 169


1- . علل الشرائع: 139- 140
2- . نسخه خطی

مِنْ نَارِی وَ مَنْ أَقَرَّ بِوَلَایَتِهِمْ وَ لَمْ یَدَّعِ مَنْزِلَتَهُمْ مِنِّی وَ مَکَانَهُمْ مِنْ عَظَمَتِی جَعَلْتُهُ مَعَهُمْ فِی رَوْضَاتِ جَنَّاتِی وَ کَانَ لَهُمْ فِیهَا مَا یَشَاءُونَ عِنْدِی وَ أَبَحْتُهُمْ کَرَامَتِی وَ أَحْلَلْتُهُمْ جِوَارِی وَ شَفَّعْتُهُمْ فِی الْمُذْنِبِینَ مِنْ عِبَادِی وَ إِمَائِی فَوَلَایَتُهُمْ أَمَانَةٌ عِنْدَ خَلْقِی فَأَیُّکُمْ یَحْمِلُهَا بِأَثْقَالِهَا وَ یَدَّعِیهَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَیْرَاتِی فَأَبَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنِ ادِّعَاءِ مَنْزِلَتِهَا وَ تَمَنِّی مَحَلِّهَا مِنْ عَظَمَةِ رَبِّهَا فَلَمَّا أَسْکَنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ الْجَنَّةَ قَالَ لَهُمَا- کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ یَعْنِی شَجَرَةَ الْحِنْطَةِ- فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ فَنَظَرَ إِلَی مَنْزِلَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ فَوَجَدَاهَا أَشْرَفَ مَنَازِلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالا یَا رَبَّنَا لِمَنْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ ارْفَعَا رُءُوسَکُمَا إِلَی سَاقِ عَرْشِی فَرَفَعَا رُءُوسَهُمَا فَوَجَدَا اسْمَ مُحَمَّدٍ (1)وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام وَ الْأَئِمَّةِ (2)صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ مَکْتُوبَةً عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ بِنُورٍ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالا یَا رَبَّنَا مَا أَکْرَمَ أَهْلَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ عَلَیْکَ وَ مَا أَحَبَّهُمْ إِلَیْکَ وَ مَا أَشْرَفَهُمْ لَدَیْکَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُکُمَا هَؤُلَاءِ (3)خَزَنَةُ عِلْمِی وَ أُمَنَائِی عَلَی سِرِّی إِیَّاکُمَا أَنْ تَنْظُرَا إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ وَ تَتَمَنَّیَا مَنْزِلَتَهُمْ عِنْدِی وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ کَرَامَتِی فَتَدْخُلَا بِذَلِکَ فِی نَهْیِی وَ عِصْیَانِی فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ قَالا رَبَّنَا وَ مَنِ الظَّالِمُونَ قَالَ الْمُدَّعُونَ لِمَنْزِلَتِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ قَالا رَبَّنَا فَأَرِنَا مَنَازِلَ ظَالِمِیهِمْ فِی نَارِکَ حَتَّی نَرَاهَا کَمَا رَأَیْنَا مَنْزِلَتَهُمْ فِی جَنَّتِکَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی النَّارَ فَأَبْرَزَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ أَلْوَانِ النَّکَالِ وَ الْعَذَابِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَانُ الظَّالِمِینَ لَهُمُ الْمُدَّعِینَ لِمَنْزِلَتِهِمْ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْهَا- کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلُوا سِوَاهَا لِیَذُوقُوا الْعَذابَ یَا آدَمُ وَ یَا حَوَّاءُ لَا تَنْظُرَا إِلَی أَنْوَارِی (4)وَ حُجَجِی بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَأُهْبِطَکُمَا عَنْ جِوَارِی وَ أُحِلَّ بِکُمَا هَوَانِی- فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ فَدَلَّاهُما

ص: 173


1- فی نسخة: فوجدا أسماء محمّد اه.
2- فی نسخة: و الأئمّة بعدهم.
3- فی المصدر: لهؤلاء. م.
4- لا تنظرا إلی أبراری.

حجر شد و دو رکعت نماز خواند درحالی که من با او بودم. هنگامی که از آن فارغ شد، ندا داد که این سؤال کننده کجاست؟ پس آمد و در مقابلش نشست و گفت: بپرس. از «ن و القلم و ما یسطرون: سوگند به قلم و آنچه با قلم می­نویسند» پرسید. پس جواب او را داد. سپس گفت: درباره فرشتگان با من سخن بگو هنگامی که جواب پروردگار را دادند و بر آنان خشم گرفت، چگونه از آنان راضی شد. فرمود: فرشتگان هفت سال عرش را طواف می­کردند و او را می­خواندند و طلب مغفرت و آمرزش می­کردند و از او می­خواستند که از آنان راضی شود پس بعد از هفت سال از آنان راضی شد. گفت راست گفتی، پس درباره رضایت پروردگار از آدم با من سخن بگو. فرمود: آدم فرود آورده شد، پس در هند فرود آمد و از پروردگارش درباره این خانه پرسید. او را فرمان داد که بیاید و هفت روز آن را طواف کند و به منا و عرفات برود و همه مناسکش را در آنجا انجام دهد. پس از هند آمد و جایگاه قدمش آباد بود ولی بین قدم او تا قدم بعدی، صحرا و بیابان بود و هیچ چیزی در آنجا نبود سپس به خانه خدا آمد و هفت دور خانه را طواف کرد و مناسکش را انجام داد، همان­گونه که خداوند به او فرمان داده بود و خداوند توبه­اش را پذیرفت و او را بخشید و فرمود: طواف آدم را به همان اندازه­ای که فرشتگان در عرش طواف می­کردند یعنی هفت سال قرار داد. جبرئیل گفت: ای آدم گوارای تو باد که آمرزیده شدی. این خانه را سه هزار سال قبل از تو طواف کرده بودم. آدم گفت: ای پروردگار مرا و ذریه بعد از من را ببخش و بیامرز. گفت: بله هرکس از آنها که به من و به فرستادگانم ایمان بیاورد. گفت: راست گفتی و گذشت. پدرم علیه السلام سه هزار سال این جبرئیل بود که نزد شما آمد تا نشانه­های دینتان را به شما بیاموزد.(1)

شرح

شاید منظور از مرد دیگر، امام صادق علیه السلام باشد و سخن او: (طواف آدم را به همان اندازه­ای که فرشتگان در عرش طواف می­کردند) یعنی علت قرار دادن طواف آدم برای قبول توبه­اش، طواف فرشتگان قبل از آن بود و توسل

آن­ها برای قبول توبه. و در این مطلب اشاره­ای به علت عدد هفت وجود دارد که خواهد آمد. و ممکن است بین آنچه در این خبر آمده که بعد از هفت سال توبه آن­ها قبول شده و آنچه در خبر ثمالی در باب اول، هفت هزار سال آمده است، می­توان جمع کرد به این که این برای اصل قبول است و آن برای کمالش است. این خبر بر این دلالت می­کند که فرشتگان بر امامان علیه السلام ظاهر می­شدند و بعضی روایات با این روایت منافات دارد و جمع بین این دو در کتاب امامت خواهد آمد.

روایت18.

علل الشرایع: زر بن حبیش گفت:

ص: 170


1- . علل الشرائع: 140-141

بِغُرُورٍ وَ حَمَلَهُمَا عَلَی تَمَنِّی مَنْزِلَتِهِمْ فَنَظَرَا إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ (1)فَخُذِلَا حَتَّی أَکَلَا مِنْ شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ فَعَادَ مَکَانَ مَا أَکَلَا شَعِیراً فَأَصْلُ الْحِنْطَةِ کُلِّهَا مِمَّا لَمْ یَأْکُلَاهُ وَ أَصْلُ الشَّعِیرِ کُلِّهِ مِمَّا عَادَ مَکَانَ مَا أَکَلَاهُ فَلَمَّا أَکَلَا مِنَ الشَّجَرَةِ طَارَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ عَنْ أَجْسَادِهِمَا وَ بَقِیَا عُرْیَانَیْنِ- وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ فَ قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ قَالَ اهْبِطَا مِنْ جِوَارِی فَلَا یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی مَنْ یَعْصِینِی فَهَبَطَا مَوْکُولَیْنِ إِلَی أَنْفُسِهِمَا فِی طَلَبِ الْمَعَاشِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمَا جَاءَهُمَا جَبْرَئِیلُ- فَقَالَ لَهُمَا إِنَّکُمَا إِنَّمَا ظَلَمْتُمَا أَنْفُسَکُمَا بِتَمَنِّی مَنْزِلَةِ مَنْ فُضِّلَ عَلَیْکُمَا فَجَزَاؤُکُمَا مَا قَدْ عُوقِبْتُمَا بِهِ مِنَ الْهُبُوطِ مِنْ جِوَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی أَرْضِهِ فَسَلَا رَبَّکُمَا بِحَقِّ الْأَسْمَاءِ الَّتِی رَأَیْتُمُوهَا عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ حَتَّی یَتُوبَ عَلَیْکُمَا فَقَالا اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُکَ بِحَقِّ الْأَکْرَمِینَ عَلَیْکَ- مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ إِلَّا تُبْتَ عَلَیْنَا وَ رَحِمْتَنَا فَتَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ فَلَمْ تَزَلْ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ بَعْدَ ذَلِکَ یَحْفَظُونَ هَذِهِ الْأَمَانَةَ وَ یُخْبِرُونَ بِهَا أَوْصِیَاءَهُمْ وَ الْمُخْلَصِینَ مِنْ أُمَمِهِمْ فَیَأْبَوْنَ حَمْلَهَا وَ یُشْفِقُونَ مِنِ ادِّعَائِهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسَانُ الَّذِی قَدْ عُرِفَ فَأَصْلُ کُلِّ ظُلْمٍ مِنْهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا (2)

بیان

لا یتوهم أن آدم علیه السلام صار بتمنی منزلتهم من الظالمین المدعین لمنزلتهم علی الحقیقة حتی یستحق بذلک ألیم النکال فإن فی عده من الظالمین فی هذا الخبر نوعا من التجوز فإن من تشبه بقوم فهو منهم و تشبهه علیه السلام بهم فی التمنی و مخالفة الأمر

ص: 174


1- قد عرفت قبل ذلک أن الأنبیاء معصومون فی جمیع أدوار حیاتهم، و لا یصدر عنهم صغیرة و لا کبیرة من الذنب، فعلیه لا بد أن یحمل قوله ذلک علی غیر ظاهره فیکون المراد من الحسد الغبطة کما یشیر إلیه قوله بعد ذلک: إنکما إنّما ظلمتما انفسکما بتمنی منزلة من فضل علیکما، و یأتی فی الخبر الآتی أن آدم لما اطلع علی منزلتهم فرح بذلک و هو ینافی الحسد لو قلنا بظاهره، أضف إلی ذلک ان اسناد الحدیث لضعفه و جهالة بعض رواته لا یقاوم ما برهن علیه فی محله من عصمة الأنبیاء علیهم السلام، و کل ما ورد فی قصص الأنبیاء علیهم السلام ممّا ینافی ظاهره عصمتهم فسبیله سبیل ذلک.
2- معانی الأخبار: 38- 39. م.

از ابن مسعود درباره «ایام البیض» پرسیدم که علت آن چیست و چه شنیده­ای؟ گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرمود: آدم هنگامی که از پروردگارش سرپیچی و عصیان کرد ندا دهنده­ای از عرش ندا داد که ای آدم از جوار من خارج شو زیرا کسی که از من سرپیچی کند، با من همجوار نخواهد بود. پس گریه کرد و فرشتگان نیز گریه کردند و خداوند عز و جل جبرئیل را برای او فرستاد و او را با سیاهی به زمین فرود آورد. هنگامی که فرشتگان او را دیدند، ضجه زدند و گریه و شیون کردند و گفتند پروردگارا آفرید­ه­ای را آفریدی و در او از روح خودت دمیدی و فرشتگان را به سجده به او فرمان دادی، با یک گناه از سفیدی او را به سیاهی دگرگون ساختی. پس ندا دهنده­ای از آسمان ندا داد: امروز برای پروردگارت روزه بگیر. پس روزه گرفت که موافق با روز سیزدهم از ماه بود پس یک سوم سیاهی رفت. در روز چهاردهم ندا داده شد که امروز برای پروردگارت روزه بگیر و روزه گرفت و یک سوم دیگر سیاهی هم رفت. سپس در روزه پانزدهم ندا داده شد که روزه بگیر و روزه گرفت و همه سیاهی از بین رفت. به همین دلیل، این روزها، روزهای بیض (سفیدی) نامیده شده که به سبب آن خداوند به آدم سفیدی عنایت کرد، سپس ندا دهنده­ای از آسمان ندا داد که ای آدم این سه روز را برای تو و فرزندانت قرار داده­ام که هرکس در این ماه آن را روزه بگیرد گویی که تمامی روزگار را روزه گرفته است.

احمد بن شیبان برمکی گفت: حمیدی حدیث را چنین ادامه داد: روزی آدم به حالت چمباتمه نشسته بود درحالی که سرش را بین زانوهایش گرفته و ناراحت و محزون بود. خداوند جبرئیل را فرستاد و گفت: ای آدم چرا تو را ناراحت می­بینیم؟ گفت: همچنان

ص: 171

الندبی لا فی ادعاء المنزلة و یظهر منها أن حمل الأمانة غیر حفظها یرشدک إلیه قوله علیه السلام فلم تزل أنبیاء الله یحفظون هذه الأمانة إلی قوله فیأبون حملها فالمراد بحملها ادعاؤها بغیر حق قال الزجاج کل من خان الأمانة فقد حملها و من لم یحمل الأمانة فقد أداها فآدم علیه السلام لم یکن من الحاملین للأمانة علی ما ذهب إلیه بعض المفسرین و فسروا الإنسان بآدم علیه السلام و المراد بالإنسان الذی عرف هو أبو بکر کما تدل علیه أخبار کثیرة و سیأتی تمام القول فی ذلک مع الأخبار الواردة فیه فی کتاب الإمامة إن شاء الله.

«20»

شف، کشف الیقین مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْکَاتِبُ الْأَصْفَهَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقَاضِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّهْقَانِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْرَائِیلَ عَنْ حَجَّاجٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجِیحٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ عَطَسَ فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ یَرْحَمُکَ رَبُّکَ فَلَمَّا أَسْجَدَ لَهُ الْمَلَائِکَةَ تَدَاخَلَهُ الْعُجْبُ فَقَالَ یَا رَبِّ خَلَقْتَ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیْکَ مِنِّی فَلَمْ یُجِبْ ثُمَّ قَالَ الثَّانِیَةَ فَلَمْ یُجِبْ ثُمَّ قَالَ الثَّالِثَةَ فَلَمْ یُجِبْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ نَعَمْ وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُکَ فَقَالَ یَا رَبِّ فَأَرِنِیهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مَلَائِکَةِ الْحُجُبِ أَنِ ارْفَعُوا الْحُجُبَ فَلَمَّا رُفِعَتْ إِذاً آدَمُ بِخَمْسَةِ أَشْبَاحٍ قُدَّامَ الْعَرْشِ فَقَالَ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ یَا آدَمُ هَذَا مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ هَذَا عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ابْنُ عَمِّ نَبِیِّی وَ وَصِیُّهُ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ ابْنَةُ نَبِیِّی وَ هَذَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ابْنَا عَلِیٍّ وَ وَلَدَا نَبِیِّی ثُمَّ قَالَ یَا آدَمُ هُمْ وُلْدُکَ فَفَرِحَ بِذَلِکَ فَلَمَّا اقْتَرَفَ الْخَطِیئَةَ قَالَ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ لَمَّا غَفَرْتَ لِی فَغَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِهَذَا فَهَذَا الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ فَلَمَّا هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ صَاغَ خَاتَماً فَنَقَشَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُکَنَّی آدَمُ بِأَبِی مُحَمَّدٍ (1).

«21»

مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ طَافَ آدَمُ علیه السلام بِالْبَیْتِ مِائَةَ عَامٍ مَا یَنْظُرُ إِلَی حَوَّاءَ

ص: 175


1- لم نجد الراویة فیما عندنا من نسخة المصدر.

ناراحت هستم تا این که فرمان خداوند برسد. پس گفت: همانا من فرستاده خدا برای تو هستم. او به تو سلام می­رساند و می­گوید: ای آدم حیاک الله و بیّاک. گفت: حیاک الله - خدا تو را زنده بدارد - را می­دانم بیاک الله یعنی چه؟ گفت: تو را بخنداند. گفت: آدم سجده کرد و سرش را به آسمان بلند کرد و گفت: پروردگارا به زیباییم بیفزا. پس چنین شد و او دارای ریشی سیاه همانند زغال شد. با دستش به آن زد و گفت: پروردگارا این چیست؟ گفت: این ریش است که تو و فرزندان مذکرت را تا روز قیامت با آن زینت دادم.(1)

شرح

جوهری می­گوید: چمباتمه نوعی نشستن است، به صورت ممدود و مقصور می­آید. خم شدن بر روی زانو است طوری که شکم به رانها بچسبد و دستانش زیر بغلش باشد و این نشستن اعراب است. جزری می­گوید: این نشستن کسی است که با دستش احتباء - نوعی نشستن - می­کند و گفت: در آن آمده: (فرشتگان به آدم گفتند:حیاک و بیاک: خداوند تو را زنده و خوشحال بدارد) حیاک یعنی تو را در زندگی باقی گذارد. و گفته شده این واژه از استقبال المحیا است و محیا یعنی صورت. و گفته شده: تو را مالک و خوشحال کرد. و گفته شده: سلام بر تو و آن نوعی تحیت سلام است. و گفت: بیاک، گفته شده: بیاک دنباله حیاک است. و گفته شده: تو را بخنداند است. گفته شده: آنچه دوست داری برایت به تأخیر بیاندازد و گفته شده: تو را به ملک و پادشاهی برساند. و گفته شده: یعنی تو را در تحیت و سلام فروببرد. و گفته شده: اصل آن، بواء به صورت مهموز بوده که در آن حذف همزه و قلب واو به یاء صورت گرفته است و یعنی تو را در منزلی در بهشت جای دهد و آن را برای تو آماده گرداند. پایان. و حمم همانند صرد، زغال را گویند.

روایت19.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی ارواح را بیش از هزار سال قبل از اجساد خلق کرد و برترین و شریف­ترین آن­ها را محمد و علی فاطمه و حسن و حسین و امامان بعد از آن­ها -که صلوات خدا بر آنها

باد- قرار داد. پس آن را بر آسمان­ها و زمین و کوه­ها عرضه کرد و نور آن­ها همه را فرا گرفت. خداوند تبارک و تعالی به آسمانها و زمین و کوه­ها گفت، اینان دوستان، اولیا و جهت­های من بر آفریدگانم هستند و امامان همه خلق من هستند. هیچ مخلوفی را خلق نکردم که دوست داشتنی­تر از آنان برای من باشند. برای هرکس که آنان را دوست بدارد، بهشت را خلق کردم و برای کسی که با آنان مخالفت و دشمنی کند، آتشم را خلق کردم، پس هرکس مدعی جایگاه و منزلت آنان باشد، او را چنان عذابی می­کنم که هیچ کس از مخلوقات را عذاب نکرده باشم و او را به همراه مشرکان در پست­ترین مقام

ص: 172


1- . علل الشرائع: 133

وَ لَقَدْ بَکَی عَلَی الْجَنَّةِ حَتَّی صَارَ عَلَی خَدَّیْهِ مِثْلُ النَّهْرَیْنِ الْعَجَّاجَینِ الْعَظِیمَیْنِ مِنَ الدُّمُوعِ ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ حَیَّاکَ اللَّهُ وَ بَیَّاکَ فَلَمَّا أَنْ قَالَ لَهُ حَیَّاکَ اللَّهُ تَبَلَّجَ وَجْهُهُ فَرَحاً وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ رَضِیَ عَنْهُ قَالَ وَ بَیَّاکَ فَضَحِکَ وَ بَیَّاکَ أَضْحَکَکَ قَالَ وَ لَقَدْ قَامَ عَلَی بَابِ الْکَعْبَةِ ثِیَابُهُ جُلُودُ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ أَعِدْنِی إِلَی الدَّارِ الَّتِی أَخْرَجْتَنِی مِنْهَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَقَلْتُکَ عَثْرَتَکَ وَ غَفَرْتُ لَکَ ذَنْبَکَ وَ سَأُعِیدُکَ إِلَی الدَّارِ الَّتِی أَخْرَجْتُکَ مِنْهَا (1).

بیان

قال الجزری فی حدیث الخیل إن مرت بنهر عجاج أی کثیر الماء کأنه یعج من کثرته و صوت تدفقه.

أقول: لا یخفی أن هذا الخبر مما یدل علی أن جنة آدم هی جنة الخلد و کذا خبر المفضل حیث قال فنظر إلی منزلة محمد و علی (2)إذ الظاهر أنه رأی منازلهم فی جنة الخلد إلا أن یقال کان جنته فی الأرض الجنة التی تأوی إلیها أرواح المؤمنین فی البرزخ کما تدل علیه الأخبار و المراد بالعود العود إلیها فی البرزخ و کذا المراد برؤیة المنازل رؤیة منازلهم فی تلک الجنة (3).

«22»

مع، معانی الأخبار ل، الخصال حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْبَغْدَادِیُّ قَالَ قَرَأْتُ عَلَی أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ الْحَارِثِ قُلْتُ حَدَّثَکُمْ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ الْأَشْقَرِ (4)قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْکَلِمَاتِ الَّتِی تَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَیْهِ قَالَ سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا تُبْتَ عَلَیَّ فَتَابَ عَلَیْهِ (5).

ص: 176


1- معانی الأخبار: 78.
2- و کذا خبر الهروی حیث قال فی وصف الشجرة: إن شجر الجنة تحمل أنواعا و لیست کشجر الدنیا. و کذا أخبار فیها: «اهبط إلی الأرض» و کذا خبر المفضل الآتی حیث قال: أ راجعی انت إلی الجنة؟.
3- و لا یخفی بعد هذه الوجوه.
4- و فی نسخة: الحسین الاشقر، و لعله هو الحسین بن الحسن الاشقر الفزاری الکوفیّ المترجم فی التقریب ص 111 بقوله: صدوق یهم و یغلو فی التشیع من العاشرة مات سنة 208.
5- معانی الأخبار: 42. الخصال ج 1: 146.

آتشم قرار می­دهم. و هرکس به ولایت و دوستی آن­ها اقرار کند و مدعی جایگاه و منزلت آنان نباشد او را با آن­ها در باغ­های بهشتم قرار می­دهم و برای آنان آنچه می­خواهند در آنجا هست و کرامتم شامل آن­ها می­شود و آن­ها را به هم­جواری با خود زینت می­بخشم و آن­ها را شفیع بندگان گناهکارم قرار می­دهم. پس ولایت و دوستی آن­ها امانتی نزد خلق من است. پس کدامیک از شما بجز برگزیدگانم می­توانند بار را با سنگینی­اش حمل کنند و آن را برای خودش ادعا کند؟ چرا که آسمان­ها و زمین و کوه­ها از قبول آن بار ابا ورزیدند و از ادعای جایگاهش و آرزوی آن در برابر عظمت پروردگارش بیمناک بودند. هنگامی که خداوند عز و جل آدم و همسرش را در بهشت سکنی داد به آن دو فرمود: «از آن هر چقدر می­خواهید بخورید و به این درخت یعنی درخت گندم نزدیک نشوید که از ظالمان خواهید بود». پس به جایگاه محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان بعد از آن­ها نگاه کرد و آن­ها را در بالاترین جایگاه­های بهشتیان یافت. گفتند پروردگار این جایگاه برای کیست؟ خداوند جل و جل و جلاله فرمود: سرهایتن را تا پای عرش من بالا بیاورید. پس سرهایشان را بالا آوردند و دیدند نام محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام با نور خداوند جبار بر پایه عرش مکتوب است. گفتند: خدایا! چقدر این مقام نزد تو گرامی است و چقدر نزد تو محبوب است و چقدر نزد تو شریف است! خداوند جل و جل و جلاله فرمود: اگر آن­ها نبودند، شما را خلق نمی­کردم. اینا محزن علم من و امینان راز من هستند بر شماست که آنها به چشم حسد ننگرید و جایگاه آنان را آرزو نکنید که به واسطه آن در نهی و عصیان من وارد می­شوید «و از ظالمان می­شوید» گفتند: پروردگارا ظالمان چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان که مدعی ناحق جایگاه آنان هستند. گفتند: پروردگارا جایگاه ظلم کنندگان به آن­ها را در آتشت به ما نشان بده تا ببینیم، همان­گونه که جایگاه آن خوبان را در بهشت دیدیم. خداوند تبارک و تعالی به آتش دستور داد، پس همه آنچه در آن بود از انواع عذاب و سختی آشکار شد و خداوند عز و جل فرمود: جایگاه ظلم کنندگان به آنها و مدعیان جایگاهشان در پست­ترین جای آن خواهد بود. هرگاه بخواهند از آن خارج شوند، دوباره به آن بازگردانده می­شوند و هنگامی که پوست­هایشان پخته شد، به غیر از آن تبدیل می­شود تا عذاب را بچشند. ای آدم و حوا به نورهای من و محبت­های من به نگاه حسد ننگرید که شما را از جوارم بیرون می­رانم و ذلت خود را بر شما فرود می­آورم. «پس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا آنچه از عورت­ها (شرمگاه­ها)یشان پنهان بود آشکار شود و گفت که پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده است تا مبادا دو فرشته شوید و جاودانه بمانید و من برای شما خیرخواه هستم و آن دو

ص: 173

«23»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ یَرْفَعُهُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ قَالَ سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام (1).

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام مرسلا مثله (2).

«24»

مع، (3)معانی الأخبار الدَّقَّاقُ عَنْ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الزَّیَّاتِ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ مَا هَذِهِ الْکَلِمَاتُ قَالَ هِیَ الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَیْهِ وَ هُوَ أَنَّهُ قَالَ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا تُبْتَ عَلَیَّ فَتَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا یَعْنِی عَزَّ وَ جَلَّ بِقَوْلِهِ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ یَعْنِی أَتَمَّهُنَّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام الْخَبَرَ (4).

بیان

قال البیضاوی فی قوله تعالی فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ استقبلها بالأخذ و القبول و العمل بها حین علمها و قرأ ابن کثیر بنصب آدم و رفع الکلمات علی أنها استقبلته و بلغته و هی قوله رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا الآیة و قیل سبحانک اللهم و بحمدک و تبارک اسمک و تعالی جدک لا إله إلا أنت ظلمت نفسی فاغفر لی إنه لا یغفر الذنوب إلا أنت و عن ابن عباس قال یا رب أ لم تخلقنی بیدک قال بلی قال یا رب أ لم تنفخ فی الروح من روحک قال بلی قال أ لم تسکنی جنتک قال بلی قال یا رب إن تبت و أصلحت أ راجعی أنت إلی الجنة قال نعم انتهی. (5)أقول المعتمد ما ورد فی الأخبار المعتبرة التی أوردتها فی هذا الباب و الجمع بینها بالحمل علی الجمع بینها و إن کانت العمدة ما دل علیه أکثرها و هو التوسل بأنوار الأئمة علیهم السلام.

ص: 177


1- معانی الأخبار: 42.
2- مخطوط.
3- رواه الصدوق أیضا فی الخصال فی أبواب الخمسة بالاسناد.
4- معانی الأخبار: 42.
5- أنوار التنزیل ج 1: 21. م.

را به غرور راهنمایی کرد» و آن دو را تحریک کرد که جایگاه آنان را آرزو کنند و آن دو به دیده حسد به آنان نگریستند و ناامید شدند. تا این که از درخت گندم خوردند. پس به جای آنچه خوردند جو جایگزین شد. اصل گندم نیز آن بخشی است که آنان نخوردند. و اصل جو همان چیزی است که جایگزین بخش خورده شده گندم شد. هنگامی که از درخت خوردند، زیورها و لباس­هایشان از بدنشان افتاد و برهنه باقی ماندند. «و به چسبانیدن برگ[های درختان] بهشت بر خود آغاز کردند و پروردگارشان بر آن دو بانگ بر زد مگر شما را از این درخت منع نکردم و به شما نگفتم که در حقیقت شیطان برای شما دشمنی آشکار است. گفتند پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود» فرمود: از جوار من بیرون بروید و در بهشت من کسی که از من سرپیچی کند، در جوار من نخواهد بود. پس فرود بیایید و به دست آوردن روزی به خودتان موکول می­شود. هنگامی که خداوند عز و جل خواست که توبه آن دو را بپذیرد، جبرئیل نزد آن درآمد و گفت: شما دو نفر در حق خودتان ظلم کردید که تمنای جایگاه کسی که از شما برتر بود را داشتید، پس جزای شما این است که از جوار خداوند عز و جل به زمین فرود بیاید و از خداوند به حق نام­هایی که در پایه عرش دیدید بخواهید که توبه شما را بپذیرد. پس گفتند: بار خدایا به حق خوبان درگاهت، محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان علیهم السلام، از تو می­خواهیم که توبه ما را بپذیری و بر ما رحم کنی. پس توبه آنان را پذیرفت که او توبه پذیر مهربان است. بعد از آنان، پیامبرانی نازل شدند که همچنان این امانت را حفظ می­کنند و جانشینانشان و مخلصان از امت­هایشان را از آن آگاه می­سازند و آنان از حمل آن امتناع می­ورزند و از ادعای آن بیمناک می­گردند و انسانی که شناخته شد آن را حمل کرد؛ پس اهل هر ظلمی تا روز قیامت از اوست و آن سخن خداوند عز و جل است: «همانا ما این امانت را بر آسمان­ها و زمین عرضه کردیم ولی از حمل آن امتناع ورزیدند و بیمناک شدند و انسان آن را حمل کرد چرا که ظالم و نادان است».(1)

توضیح

تصور نشود که آدم علیه السلام با آرزوی جایگاه آن­ها از ظالمان شد و واقعا از مدعیان منزلت ایشان شد تا به سبب آن مستحق درد عبرت آموزی باشد؛ در به حساب آوردن او از ظالمان در این روایت، نوعی از مجازگویی وجود دارد؛ پس هرکس به قومی شبیه باشد از آنان است و او علیه السلام در تمنی و مخالفت امر

ص: 174


1- . معانی الاخبار: 38-39
«25»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام بَقِیَ عَلَی الصَّفَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاجِداً یَبْکِی عَلَی الْجَنَّةِ وَ عَلَی خُرُوجِهِ مِنْ جِوَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا آدَمُ مَا لَکَ تَبْکِی قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا لِی لَا أَبْکِی وَ قَدْ أَخْرَجَنِیَ اللَّهُ مِنْ جِوَارِهِ وَ أَهْبَطَنِی إِلَی الدُّنْیَا قَالَ یَا آدَمُ تُبْ إِلَیْهِ قَالَ وَ کَیْفَ أَتُوبُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ قُبَّةً مِنْ نُورٍ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ- فَسَطَعَ نُورُهَا فِی جِبَالِ مَکَّةَ فَهُوَ الْحَرَمُ فَأَمَرَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَضَعَ عَلَیْهِ الْأَعْلَامَ قَالَ قُمْ یَا آدَمُ فَخَرَجَ بِهِ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْتَسِلَ وَ یُحْرِمَ وَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الثَّامِنِ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ أَخْرَجَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی مِنًی فَبَاتَ بِهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ أَخْرَجَهُ إِلَی عَرَفَاتٍ وَ قَدْ کَانَ عَلَّمَهُ حِینَ أَخْرَجَهُ مِنْ مَکَّةَ الْإِحْرَامَ وَ أَمَرَهُ بِالتَّلْبِیَةِ فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ یَوْمَ الْعَرَفَةِ قَطَعَ التَّلْبِیَةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْتَسِلَ فَلَمَّا صَلَّی الْعَصْرَ وَقَفَهُ بِعَرَفَاتٍ وَ عَلَّمَهُ الْکَلِمَاتِ الَّتِی تَلَقَّی بِهَا رَبَّهُ وَ هُوَ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- فَبَقِیَ إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ رَافِعاً یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ یَتَضَرَّعُ وَ یَبْکِی إِلَی اللَّهِ فَلَمَّا غَابَتِ الشَّمْسُ رَدَّهُ إِلَی الْمَشْعَرِ (1)فَبَاتَ بِهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ قَامَ عَلَی الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ فَدَعَا اللَّهَ تَعَالَی بِکَلِمَاتٍ (2)وَ تَابَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفْضَی إِلَی مِنًی وَ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَحْلِقَ الشَّعْرَ الَّذِی عَلَیْهِ فَحَلَقَهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی مَکَّةَ فَأَتَی بِهِ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الْأُولَی فَعَرَضَ إِبْلِیسُ لَهُ عِنْدَهَا فَقَالَ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَأَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ أَنْ یُکَبِّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ثُمَّ ذَهَبَ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّانِیَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ فَرَمَی وَ کَبَّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً ثُمَّ مَضَی بِهِ فَعَرَضَ لَهُ

ص: 178


1- فی المصدر: فبقی الی ان غابت الشمس فرده الی المشعر اه. و لیس بین الجملتین شی ء. م.
2- الظاهر من تنکیر کلمات أنّها غیر ما تقدم من قوله: سبحانک اللّهمّ إه و لعلها ما تقدم فی اخبار اخری من قوله: اللّهمّ إنّی أسألک بحق محمّد إه. ففی الحدیث دلالة لما ذکره المصنّف قبل ذلک.

مستحبی، به آنان شبیه شد و نه در ادعای جایگاه. از این روایت روشن می­شود که حمل امانت غیر از حفظ آن است و این سخن او علیه السلام تو را به سوی آن هدایت می­کند: «پیامبران خدا همچنان این امانت را حفظ می­کنند» تا این جای سخن که «از حمل آن ابا می­ورزند»، مراد از حمل، ادعای آن به غیرحق است. زجاج گفت: هرکس در امانت خیانت کند، فقط آن را حمل کرده است و هرکس امانت را حمل نکند، آن را انجام داده است. پس آدم علیه السلام به اعتقاد بعضی از مفسران از حاملین امانت نبوده است و انسان را به آدم تفسیر کرده­اند و مقصود از انسانی که شناخته شده ابوبکر است. همان­گونه که روایات بسیاری بر آن دلالت می­کند و تمام سخن در آن مورد و روایات وارد شده در کتاب امامت ان شاء الله خواهد آمد.

روایت20.

کشف الیقین: ابن عباس می­گوید: هنگامی که خداوند متعال آدم را آفرید و از روح خود ­در او دمید، عطسه کرد و خداوند به او الهام کرد که: الحمد لله رب العالمین. پروردگارش به او گفت: یرحمک الله. هنگامی که فرشتگان را به سجده به او فرمان داد، غرور بر او وارد شد و گفت: پروردگارا آیا خلقی را دوست داشتنی­تر از من آفریده­ای؟ جواب نداد. بار دوم پرسید. جواب نداد. بار دوم پرسید. جواب نداد. سپس خداوند به او گفت: بله و اگر آن­ها نبودند، تو را خلق نمی­کردم. گفت: پروردگارا آن­ها را به من نشان بده. خداوند به فرشتگان حجاب­ها، وحی کرد که حجاب­ها را بالا ببرند. هنگامی که بالا رفت، آدم پنج روح را در جلوی عرش دید و گفت: پروردگارا اینان کیستند؟ گفت ای آدم! این محمد پیامبرم است و این علی امیر مؤمنان و پسر عموی پیامبرم است و این فاطمه دختر پیامبرم است واینان حسن و حسین دو پسر علی و دو فرزند پیامبرم هستند. سپس گفت ای آدم اینها فرزندان تو هستند، پس به سبب آن خوشحال شد و هنگامی که آن اشتباه را مرتکب ­شد گفت: پروردگارا به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از تو می­خواهم که بر من ببخشی. پس خداوند او را به واسطه آنان بخشید. پس آن همان چیزی بود که خداوند گفت: «آدم از پروردگارش، کلماتی را آموخت و خداوند توبه او را پذیرفت». هنگامی که به زمین فرود آمد، انگشتری ساخت که بر آن نقش زد؛ «محمد رسول الله و علی امیرالمؤمنین» و آدم «ابا محمد» لقب گرفت.

روایت21.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم، خانه خدا را صد سال طواف می­کرد و به حوا نگاه نمی­کرد

ص: 175

إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّالِثَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ فَرَمَی وَ کَبَّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَذَهَبَ إِبْلِیسُ وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُ بَعْدَ هَذَا (1)أَبَداً فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطُوفَ بِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ قَبِلَ تَوْبَتَکَ وَ حَلَّتْ لَکَ زَوْجَتُکَ فَقَالَ فَلَمَّا قَضَی آدَمُ حَجَّهُ لَقِیَتْهُ الْمَلَائِکَةُ بِالْأَبْطَحِ فَقَالُوا یَا آدَمُ بُرَّ حَجُّکَ (2)أَمَا إِنَّا قَدْ حَجَجْنَا قَبْلَکَ هَذَا الْبَیْتَ بِأَلْفَیْ عَامٍ (3).

بیان

لعل المراد بالأربعین ما یقرب منه تجوزا لئلا ینافی ما بعده.

«26»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما کَانَتْ سَوْآتُهُمَا لَا تُرَی فَصَارَتْ تُرَی بَارِزَةً وَ قَالَ الشَّجَرَةُ الَّتِی نُهِیَ عَنْهَا آدَمُ هِیَ السُّنْبُلَةُ (4).

«27»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الشَّجَرَةَ الَّتِی نُهِیَ عَنْهَا آدَمُ هِیَ شَجَرَةُ الْعِنَبِ (5).

«28»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ لَمَّا بَنَی الْکَعْبَةَ وَ طَافَ بِهَا فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ لِکُلِّ عَامِلٍ أَجْراً اللَّهُمَّ وَ إِنِّی قَدْ عَمِلْتُ- فَقِیلَ لَهُ سَلْ یَا آدَمُ فَقَالَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی- فَقِیلَ لَهُ قَدْ غُفِرَ لَکَ یَا آدَمُ فَقَالَ وَ لِذُرِّیَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقِیلَ لَهُ یَا آدَمُ مَنْ بَاءَ مِنْهُمْ بِذَنْبِهِ هَاهُنَا کَمَا بُؤْتَ غَفَرْتُ لَهُ (6).

بیان

باء بذنبه اعترف به.

«29»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ لَمَّا طَافَ بِالْبَیْتِ فَانْتَهَی إِلَی الْمُلْتَزَمِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَقِرَّ لِرَبِّکَ بِذُنُوبِکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَوَقَفَ آدَمُ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ لِکُلِ

ص: 179


1- فی المصدر: بعد هذا الیوم. م.
2- أی قبل حجک.
3- تفسیر القمّیّ: 37- 38. م.
4- مخطوط. م.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.

و بر بهشت گریه می­کرد تا حدی که بر گونه­هایش مانند دو نهر بزرگ خروشنده از اشک جاری می­شد. سپس جبرئیل نزد او آمد و گفت: حیّاک الله و بیّاک!. هنگامی که آن را گفت، چهره­اش از شادی درخشید و دانست که خداوند از او راضی شده است. و گفت: «بیاک» پس خندید. و «بیاک» یعنی تو را بخنداند. فرمود: به در کعبه ایستاد و لباس او پوست شتر و گاو بود. گفت: «خدایا از لغزش­هایم بگذر و گناهم را ببخش و مرا به خانه­ای که از آن بیرون

راندی، بازگردان». خداوند عز و جل گفت: از لغزش­هایت درگذشتم و گناهانت را آمرزیدم و تو را به خانه­ای که تو را از آن بیرون رانده بودم، بازخواهم گرداند.(1)

شرح

جزری در حدیث الخیل می­گوید: «اإن مرّت بنهر عجاج» یعنی نهری بسیار پرآب چنانکه از شدت و صدای ریزش آن گویی فریاد و نعره می­زند.

می­گویم: پوشیده نیست که این خبر دال بر آن است که بهشت آدم همان بهشت جاودان است و همچنین خبر مفضل آنجا که می­گوید: پس به جایگاه محمد و علی نگاه کرد؛ زیرا طاهر آن است که او جایگاهشان را در بهشت جاودان، دیده است. مگر این که گفته شود که بهشت او در زمین، بهشتی است که ارواح مؤمنان در برزخ در آنجا اسکان داده می­شود. همانطور که اخبار به آن دلالت می­کند و منظور از بازگشت، بازگشت به آن در برزخ است و منظور از دیدن جایگاه­ها و مقام­ها، دیدن جایگاه آنان در آن بهشت است.

روایت22.

معانی الاخبار، الخصال: ابن عباس گفت: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره کلماتی که آدم از پروردگارش آموخت پرسیدم. گفت: بحق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام از او خواست که توبه­اش را بپذیرد و او را پذیرفت.(2)

ص: 176


1- . معانی الاخبار: 78
2- . معانی الاخبار: 42، الخصال 1: 146

عَامِلٍ أَجْراً وَ لَقَدْ عَمِلْتُ فَمَا أَجْرِی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا آدَمُ مَنْ جَاءَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی هَذَا الْمَکَانِ فَأَقَرَّ فِیهِ بِذُنُوبِهِ غَفَرْتُ لَهُ (1).

«30»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَفَاضَ آدَمُ (2)مِنْ عَرَفَاتٍ تَلَقَّتْهُ الْمَلَائِکَةُ علیهم السلام فَقَالُوا لَهُ بُرَّ حَجُّکَ یَا آدَمُ أَمَا إِنَّا قَدْ حَجَجْنَا هَذَا الْبَیْتَ قَبْلَکَ بِأَلْفَیْ عَامٍ (3).

«31»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا کَثُرَ وُلْدُهُ وَ وُلْدُ وُلْدِهِ کَانُوا یَتَحَدَّثُونَ عِنْدَهُ وَ هُوَ سَاکِتٌ فَقَالُوا یَا أَبَهْ مَا لَکَ لَا تَتَکَلَّمُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ لَمَّا أَخْرَجَنِی مِنْ جِوَارِهِ عَهِدَ إِلَیَّ وَ قَالَ أَقِلَّ کَلَامَکَ تَرْجِعْ إِلَی جِوَارِی (4).

«32»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ- عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام نَزَلَ بِالْهِنْدِ فَبَنَی اللَّهُ تَعَالَی لَهُ الْبَیْتَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ فَیَطُوفَ بِهِ أُسْبُوعاً (5)فَیَأْتِیَ مِنًی وَ عَرَفَاتٍ وَ یَقْضِیَ مَنَاسِکَهُ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ ثُمَّ خَطَا مِنَ الْهِنْدِ (6)فَکَانَ مَوْضِعَ قَدَمَیْهِ حَیْثُ خَطَا عُمْرَانٌ وَ مَا بَیْنَ الْقَدَمِ وَ الْقَدَمِ صَحَارَی لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْبَیْتِ فَطَافَ بِهِ أُسْبُوعاً وَ قَضَی مَنَاسِکَهُ فَقَضَاهَا کَمَا أَمَرَ اللَّهُ فَقَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ تَوْبَتَهُ وَ غَفَرَ لَهُ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ لِذُرِّیَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقَالَ نَعَمْ مَنْ آمَنَ بِی وَ بِرُسُلِی (7).

بیان

المشهور فی أخبار أهل البیت علیهم السلام أن نزول آدم علیه السلام کان علی الصفا و نزول حواء علی المروة و هذا الخبر و أمثاله یخالفها و یمکن حملها علی التقیة إذ المشهور بین العامة أن آدم علیه السلام هبط علی جبل فی سرندیب یقال له نوذ (8)و حواء

ص: 180


1- مخطوط.
2- أفاض القوم من المکان: اندفعوا منه و تفرقوا.
3- مخطوط.
4- مخطوط.
5- أی سبع مرّات.
6- خطا یخطو خطوا: فتح ما بین قدمیه و مشی.
7- مخطوط.
8- ضبطه یاقوت فی معجم البلدان بالفتح ثمّ السکون و ذال معجمة، قال: هو جبل بسرندیب عنده مهبط آدم علیه السلام، و هو أخصب جبل فی الأرض، و یقال: أمرع من نوذ و أجدب من برهوت. و یأتی فی الحدیث 57 هنا و فی الحدیث 5 و 17 من الباب الآتی ان هبوطه کان بالهند و یأتی أیضا ما یخالفه.

روایت23.

معانی الاخبار: ابوسعید مدائنی در حدیثی مرفوع گفت: در باره این سخن خداوند متعال: «آدم از پروردگارش کلماتی را آموخت» فرمود: از او بحق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام درخواست کرد.(1)

قصص الانبیا: روایتی مشابه را ذکر کرده است.(2)

روایت24.

معانی الاخبار: مفضل می­گوید: ازامام صادق علیه السلام درباره سخن خدای عز و جل «هنگامی که پروردگار ابراهیم او را با کلماتی آزمود» پرسیدم این کلمات چه بود؟ گفت: این کلماتی بود که آدم از پروردگارش آموخت و به درگاه او توبه کرد و او گفت پروردگار را بحق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام درخواست می­کنم که توبه مرا بپذیری پس توبه او را پذیرفت زیرا او توبه­پذیر و مهربان است. گفتم ای پسر رسول خدا معنی سخن خداوند «فأتمهن: آن­ها را تمام می­کنیم» چیست؟ گفت یعنی آنها را با قائم یعنی امام دوازدهم و نهمین فرزند حسین علیه السلام به پایان می­رسانیم. حدیث.(3)

شرح

بیضاوی درباره سخن خدای متعال «آدم از پروردگارش کلماتی آموخت» می­گوید: یعنی وقتی آن کلمات را آموخت با قبول و پذیرش و عمل به آن از آن کلمات استقبال کرد. ابن کثیر با نصب آدم و رفع کلمات خوانده است: یعنی کلمات از آدم استقبال کرده و به وی ابلاغ کرده است، و آن اینسخن پروردگار است که: «پروردگارا ما به خودمان ظلم کردیم» آیه. گفته شده: منظور این گفته آدم است: (خدایا تو مقدس و پاکیزه­ای، اسمت مبارک است و مقامت بلند مرتبه است. خدایی جز تو نیست. به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش چرا که کسی جز تو گناهان را نمی­بخشد) به گفته ابن عباس این جمله بوده است: پروردگارا آیا با قدرتت مرا خلق نکردی. گفت بله گفت پروردگارا آیا از روحت در روحم ندمیدی؟ گفت: بله. گفت: آیا تو مرا در بهشت سکنی ندادی؟ گفت: بله. گفت: خداوندا اگر توبه کنم و اصلاح شوم آیا تو مرا به بهشت باز می­گردانی؟ گفت: بله. پایان.(4)

می­گویم: چیزی که می­توان به آن اعتماد کرد همین روایات معتبری است که در این باب ذکر کرده­ام . و جمع بین آن­ها با حمل بر مشترکات بین آنها ممکن است و اگرچه ملاک و معیار، آن چیزی است که بر بیشتر آنها بر آن دلالت دارند و آن توسل به نورهای امامان علیهم السلام است.

ص: 177


1- . معانی الاخبار: 42
2- . نسخه خطی
3- . معانی الاخبار: 42
4- . انوار التنزیل1: 21

هبطت فی جدة و یمکن الجمع أیضا بأن یکون هبوطهما علی الصفا و المروة بعد دخولهما مکة من قبیل اهْبِطُوا مِصْراً

«33»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ هَانِی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ بُطَّةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِی الْحَارِثِ الْفِهْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ (1)عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ إِلَّا رَحِمْتَنِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ مَنْ مُحَمَّدٌ فَقَالَ تَبَارَکَ اسْمُکَ لَمَّا خَلَقْتَنِی رَفَعْتُ رَأْسِی إِلَی عَرْشِکَ فَإِذَا فِیهِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَعْظَمَ عِنْدَکَ قَدْراً مِمَّنْ جَعَلْتَ اسْمَهُ مَعَ اسْمِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا آدَمُ إِنَّهُ لَآخِرُ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَلَوْ لَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُکَ (2).

«34»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا تُبْتَ عَلَیَّ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا آدَمُ وَ مَا عِلْمُکَ بِمُحَمَّدٍ فَقَالَ حِینَ خَلَقْتَنِی رَفَعْتُ رَأْسِی فَرَأَیْتُ فِی الْعَرْشِ مَکْتُوباً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).

«35»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّی بِهِنَّ آدَمُ رَبَّهُ فَتَابَ عَلَیْهِ قَالَ اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ(4).

ص: 181


1- هکذا فی النسخ، و الظاهر أن لفظة «ابی» زائدة، عنونه ابن حجر فی التقریب فقال: عبد الرحمن بن زید بن الخطّاب العدوی ولد فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم و استشهد أبوه بالیمامة، و ولی إمرة مکّة لیزید بن معاویة و مات سنة بضع و ستین، و قیل: کان اسمه محمّدا فغیره عمر انتهی و أبو الحارث الفهری اسمه عبد اللّه بن مسلم، ذکره ابن حجر فی لسان المیزان قال: عبد اللّه بن مسلم أبو الحارث الفهری، روی عن إسماعیل بن مسلمة بن قعنب، عن عبد الرحمن بن زید بن أسلم خبرا باطلا فیه: یا آدم لو لا محمّد ما خلقتک؛ رواه البیهقیّ فی دلائل النبوّة.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.

روایت25.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم علیه السلام چهل صبح بر صفا باقی ماند درحالی که در سجده بود و به خاطر بیرون رفتن از بهشت و جدا شدن از جوار خداوند گریه می­کرد. پس جبرئیل بر او نازل شد و گفت ای آدم تو را چه می­شود که گریه می­کنی. گفت: ای جبرئیل چرا گریه نکنم درحالی که خداوند مرا از جوارش بیرون رانده و مرا به دنیا فرود آورده است. گفت: ای آدم به سوی او توبه کن گفت چگونه توبه کنم؟ پس خداوند قبه­ای از نور در محل خانه - کعبه - نازل کرد که نورش در کوه­های مکه ساطع شد و آن حرم بود و خداوند جبرئیل را فرمان داد که بر روی آن نشانه­هایی قرار دهد. و گفت ای آدم برخیز. پس در روز ترویه او را خارج کرد و او را فرمان داد که غسل کند و محرم شود. روز اول ذی القعده از بهشت او را خارج کرد. روز هشتم ذی الحجه او را به منی برد و در آنجا بیتوته کرد. صبح هنگام او را به سوی عرفات خارج کرد و هنگامی که از مکه خارج می­شد به او احرام آموخت و او را فرمان داد که تلبیه بگوید. هنگامی که خورشید در روز عرفه به ظهر رسید، تلبیه را قطع کرد و دستور داد که غسل کند. هنگامی که نماز عصر را خواند او را در عرفات وقوف داد و کلماتی را به او یاد داد که از پروردگارش آموخته بود و آن این بود: (بار خدایا تو پاک و منزه هستی و خدایی جز تو نیست. کار بدی انجام داده و به خودم ظلم کردم و به گناهم اعتراف می­کنم پس مرا بیامرز؛ چرا که تو آمرزنده مهربان هستی. خدایا پاک و منزه هستی و خدایی جز تو نیست، و به خودم ظلم کردم و به گناهم اعتراف کردم پس برای من بیامرز چرا که تو بهترین آمرزنده هستی.خدایا تو پاک و منزه هستی و خدایی جز تو نیست، کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم و به گناهم هم اعتراف کردم پس برای من بیامرز چرا که تو توبه­پذیر و مهربان هستی.) پس تا غروب خورشید آنجا ماند سپس دستانش را به آسمان بالا برد و تضرع و زاری و گریه کرد. هنگامی که خورشید غروب کرد او را به معشر بازگرداند و در آنجا بیتوته کرد. هنگامی که صبح شد در مشعرالحرام خداوند متعال را با کلماتی خواند و توبه کرد. سپس تا منا افاضه کرد و جبرئیل به او فرمان داد که مویی که بر او بود را بتراشد. پس تراشید. سپس او را به مکه بازگرداند و به جمره الاولی برد. در آنجا شیطان بر او ظاهر شد و گفت: ای آدم کجا می­روی؟ جبرئیل او را فرمان داد که هفت سنگ به او پرتاب کند و با هر سنگ یک تکبیر بگوید سپس چنین کرد و شیطان رفت. سپس رفت و در جمرة الثانیه شیطان بر او ظاهر شد. جبرئیل او را فرمان داد که هفت سنگ به او پرتاب کند و با هر سنگ یک تکبیر بگوید سپس چنین کرد و شیطان رفت. سپس او را برد

ص: 178

«36»

شی، (1)تفسیر العیاشی عَنْ عَطَاءٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّمَا کَانَ لَبِثَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ فِی الْجَنَّةِ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا حَتَّی أَکَلَا مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَهْبَطَهُمَا اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ مِنْ یَوْمِهِمَا ذَلِکَ قَالَ فَحَاجَّ آدَمُ رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ أَ رَأَیْتَکَ قَبْلَ أَنْ تَخْلُقَنِی کُنْتَ قَدَّرْتَ عَلَیَّ هَذَا الذَّنْبَ وَ کُلَّ مَا صِرْتُ وَ أَنَا صَائِرٌ إِلَیْهِ أَوْ هَذَا شَیْ ءٌ فَعَلْتُهُ أَنَا مِنْ قَبْلُ لَمْ تُقَدِّرْهُ عَلَیَّ غَلَبَتْ عَلَیَّ شِقْوَتِی (2)فَکَانَ ذَلِکَ مِنِّی وَ فِعْلِی لَا مِنْکَ وَ لَا مِنْ فِعْلِکَ قَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَنَا خَلَقْتُکَ وَ عَلَّمْتُکَ أَنِّی أُسْکِنُکَ وَ زَوْجَتَکَ الْجَنَّةَ وَ بِنِعْمَتِی وَ مَا جَعَلْتُ فِیکَ مِنْ قُوَّتِی قَوِیتَ بِجَوَارِحِکَ عَلَی مَعْصِیَتِی وَ لَمْ تَغِبْ عَنْ عَیْنِی وَ لَمْ یَخْلُ عِلْمِی مِنْ فِعْلِکَ وَ لَا مِمَّا أَنْتَ فَاعِلُهُ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ الْحُجَّةُ لَکَ عَلَیَّ یَا رَبِّ فَحِینَ خَلَقْتَنِی وَ صَوَّرْتَنِی وَ نَفَخْتَ فِیَّ مِنْ رُوحِی (3)وَ (قَالَ) اللَّهُ تَعَالَی یَا آدَمُ أَسْجَدْتُ لَکَ مَلَائِکَتِی وَ نَوَّهْتُ بِاسْمِکَ فِی سَمَاوَاتِی وَ ابْتَدَأْتُکَ بِکَرَامَتِی وَ أَسْکَنْتُکَ جَنَّتِی وَ لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ إِلَّا بِرِضًی مِنِّی عَلَیْکَ- (4)أَبْلُوکَ بِذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ تَکُونَ عَمِلْتَ لِی عَمَلًا تَسْتَوْجِبُ بِهِ عِنْدِی مَا فَعَلْتُ بِکَ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ الْخَیْرُ مِنْکَ وَ الشَّرُّ مِنِّی قَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ أَنَا اللَّهُ الْکَرِیمُ خَلَقْتُ الْخَیْرَ قَبْلَ الشَّرِّ وَ خَلَقْتُ رَحْمَتِی قَبْلَ غَضَبِی وَ قَدَّمْتُ بِکَرَامَتِی قَبْلَ هَوَانِی وَ قَدَّمْتُ بِاحْتِجَاجِی قَبْلَ عَذَابِی یَا آدَمُ أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنِ الشَّجَرَةِ وَ أُخْبِرْکَ أَنَّ الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجَتِکَ وَ أُحَذِّرْکُمَا قَبْلَ أَنْ تَصِیرَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ أُعَلِّمْکُمَا أَنَّکُمَا إِنْ أَکَلْتُمَا مِنَ الشَّجَرَةِ کُنْتُمَا ظَالِمَیْنِ لِأَنْفُسِکُمَا عَاصِیَیْنِ لِی یَا آدَمُ لَا یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی ظَالِمٌ عَاصٍ لِی قَالَ فَقَالَ بَلَی یَا رَبِّ الْحُجَّةُ لَکَ عَلَیْنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ عَصَیْنَا وَ إِلَّا تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا نَکُنْ مِنَ الْخَاسِرِینَ قَالَ فَلَمَّا أَقَرَّا لِرَبِّهِمَا بِذَنْبِهِمَا وَ أَنَّ الْحُجَّةَ مِنَ اللَّهِ لَهُمَا تَدَارَکَهُمَا رَحْمَةُ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَتَابَ عَلَیْهِمَا رَبُّهُمَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ قَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ اهْبِطْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ إِلَی الْأَرْضِ فَإِذَا أَصْلَحْتُمَا أَصْلَحْتُکُمَا وَ إِنْ

ص: 182


1- أخرجه البحرانیّ عن تفسیر العیّاشیّ فی تفسیره البرهان و فیه اختلافات نشیر إلی بعضها.
2- فی تفسیر البرهان: أو هذا شی ء فعلته انا من قبل أن تقدره علی غلبتنی شقوتی.
3- الصحیح کما فی البرهان: و نفخت فی من روحک، قال اللّه تعالی: یا آدم أسجدت لک ملائکتی اه.
4- فی نسخة: بنعمة منی علیک.

و در جمره الثالثه شیطان بر او ظاهر شد. جبرئیل به آدم فرمان داد که هفت سنگ به او پرتاب کند و با هر سنگ یک تکبیر بگوید سپس چنین کرد و شیطان رفت. جبرئیل به او گفت تو بعد از این او را هرگز نخواهی دید. سپس او را به بیت الحرام روانه برد و او را فرمان داد تا هفت بار دور آن طواف کند و چنین کرد و گفت: خداوند توبه تو را پذیرفت و همسرت را برایت حلال ساخت. پس گفت: پس هنگامی که آدم حجش را انجام داد، فرشتگان در ابطح او را ملاقات کردند و گفتند ای آدم حجت قبول باشد و ما از دو هزار سال پیش از تو حج گزارده­ایم.

شرح

شاید مقصود از اربعین (چهل روز) مجازا چیزی نزدیک به آن باشد تا با مابعدش منافات نداشته باشد.

روایت26.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: در سخن خداوند متعال که «عورت­هایشان برایشان آشکار شد» عورت­های آنان دیده نمی­شد سپس آشکارا دیده می­شد و درختی که از آن منع شده بودند، درخت سنبله بوده است.(1)

روایت27.

و در روایت دیگری امام صادق علیه السلام فرموده است: درختی که آدم از آن منع شده درخت انگور بود.(2)

روایت28.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام می­فرماید: آدم هنگامی که کعبه را ساخت و طواف کرد گفت «خدایا برای هر کارگری اجر و مزدی است. خدایا من کار کردم». گفته شد ای آدم بخواه. گفت: «خدایا گناهم را ببخش». به اوگفته شد: بخشیده شدی ای آدم. گفت: «و برای ذریه بعد از من» گفته شد: ای آدم هرکسی از آنان به گناهش اعتراف کند همان­گونه که تو اعتراف کردی، او را می­بخشم.(3)

شرح

ب در بذنبه یعنی به گناهش اعتراف کرد.

روایت29.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم کعبه را طواف کرد و به سمت ملتزم رفت. جبرئیل به او گفت: برای پروردگارت در این مکان به گناهت اعتراف کن. پس آدم ایستاد و گفت: پروردگارا برای هر

ص: 179


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی

عَمِلْتُمَا لِی قَوَّیْتُکُمَا وَ إِنْ تَعَرَّضْتُمَا لِرِضَایَ تَسَارَعْتُ إِلَی رِضَاکُمَا وَ إِنْ خِفْتُمَا مِنِّی آمَنْتُکُمَا مِنْ سَخَطِی قَالَ فَبَکَیَا عِنْدَ ذَلِکَ وَ قَالا رَبَّنَا فَأَعِنَّا عَلَی صَلَاحِ أَنْفُسِنَا وَ عَلَی الْعَمَلِ بِمَا یُرْضِیکَ عَنَّا قَالَ اللَّهُ لَهُمَا إِذَا عَمِلْتُمَا سُوءاً فَتُوبَا إِلَیَّ مِنْهُ أَتُبْ عَلَیْکُمَا وَ أَنَا اللَّهُ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ قَالَ فَأَهْبِطْنَا بِرَحْمَتِکَ إِلَی أَحَبِّ الْبِقَاعِ إِلَیْکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنْ أَهْبِطْهُمَا إِلَی الْبَلْدَةِ الْمُبَارَکَةِ مَکَّةَ قَالَ فَهَبَطَ بِهِمَا جَبْرَئِیلُ فَأَلْقَی آدَمَ عَلَی الصَّفَا وَ أَلْقَی حَوَّاءَ عَلَی الْمَرْوَةِ قَالَ فَلَمَّا أُلْقِیَا قَامَا عَلَی أَرْجُلِهِمَا وَ رَفَعَا رُءُوسَهُمَا إِلَی السَّمَاءِ وَ ضَجَّا بِأَصْوَاتِهِمَا بِالْبُکَاءِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ خَضَعَا بِأَعْنَاقِهِمَا قَالَ فَهَتَفَ اللَّهُ بِهِمَا مَا یُبْکِیکُمَا بَعْدَ رِضَایَ عَنْکُمَا قَالَ فَقَالا رَبَّنَا أَبْکَتْنَا خَطِیئَتُنَا وَ هِیَ أَخْرَجَتْنَا عَنْ جِوَارِ رَبِّنَا وَ قَدْ خَفِیَ عَنَّا تَقْدِیسُ مَلَائِکَتِکَ لَکَ رَبَّنَا وَ بَدَتْ لَنَا عَوْرَاتُنَا وَ اضْطَرَّنَا ذَنْبُنَا إِلَی حَرْثِ الدُّنْیَا وَ مَطْعَمِهَا وَ مَشْرَبِهَا وَ دَخَلَتْنَا وَحْشَةٌ شَدِیدَةٌ لِتَفْرِیقِکَ بَیْنَنَا قَالَ فَرَحِمَهُمَا الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ أَوْحَی إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَنِّی قَدْ رَحِمْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ لِمَا شَکَیَا إِلَیَّ فَاهْبِطْ عَلَیْهِمَا بِخَیْمَةٍ مِنْ خِیَامِ الْجَنَّةِ وَ عَزِّهِمَا (1)عَنِّی بِفِرَاقِ الْجَنَّةِ وَ اجْمَعْ بَیْنَهُمَا فِی الْخَیْمَةِ فَإِنِّی قَدْ رَحِمْتُهُمَا لِبُکَائِهِمَا وَ وَحْشَتِهِمَا وَ وَحْدَتِهِمَا وَ انْصِبْ لَهُمَا الْخَیْمَةَ عَلَی التُّرْعَةِ الَّتِی بَیْنَ جِبَالِ مَکَّةَ قَالَ وَ التُّرْعَةُ مَکَانُ الْبَیْتِ وَ قَوَاعِدِهِ الَّتِی رَفَعَتْهَا الْمَلَائِکَةُ قَبْلَ ذَلِکَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ بِالْخَیْمَةِ عَلَی مِقْدَارِ أَرْکَانِ الْبَیْتِ (2)وَ قَوَاعِدِهِ فَنَصَبَهَا قَالَ وَ أَنْزَلَ جَبْرَئِیلُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا وَ أَنْزَلَ حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ جَمَعَ بَیْنَهُمَا فِی الْخَیْمَةِ قَالَ وَ کَانَ عَمُودُ الْخَیْمَةِ قَضِیبَ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَأَضَاءَ نُورُهُ وَ ضَوْؤُهُ جِبَالَ مَکَّةَ وَ مَا حَوْلَهَا قَالَ وَ امْتَدَّ ضَوْءُ الْعَمُودِ (3)فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً فَهُوَ مَوَاضِعُ الْحَرَمِ الْیَوْمَ کُلُّ نَاحِیَةٍ مِنْ حَیْثُ بَلَغَ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً لِحُرْمَةِ الْخَیْمَةِ وَ الْعَمُودِ لِأَنَّهُمَا مِنَ الْجَنَّةِ (4)قَالَ وَ لِذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ الْحَسَنَاتِ فِی الْحَرَمِ مُضَاعَفَةً وَ السَّیِّئَاتِ فِیهِ مُضَاعَفَةً قَالَ وَ مُدَّتْ أَطْنَابُ الْخَیْمَةِ حَوْلَهَا

ص: 183


1- عزی الرجل: سلاه.
2- فی البرهان: علی مکان أرکان البیت.
3- فی البرهان: و کلما امتد ضوء العمود اه.
4- فی نسخة و فی البرهان: لانهن من الجنة.

کارگری اجر و مزدی است من کار کردم پس اجرم چیست؟ خداوند متعال به او وحی کرد: ای آدم هرکس از ذریه تو به این مکان بیاید و به گناهانش اعتراف کند، او را می­بخشم.(1)

روایت30.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم از عرفات افاضه کرد، فرشتگان او را با آغوش باز استقبال کردند و گفتند: ای آدم حج تو مورد قبول واقع شود و ما پیش از این دو هزار سال قبل از تو این خانه راحج گزاردیم.(2)

روایت31.

قصص الانبیاء: هنگامی که فرزندان آدم و فرزندان فرزندانش زیاد شدند در نزد او صحبت می­کردند و او ساکت بود. پس گفتند: ای پدر چرا صحبت نمی­کنی؟ گفت: ای پسرم خداوند هنگامی که مرا از جوارش بیرون کرد با من عهد بست و گفت کلامت را کوتاه کن تا به جوار من برگردی.(3)

روایت32.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا آدم در هند فرود آمد و خداوند برای او کعبه را ساخت و او را فرمان داد که بیاید و به اندازه یک هفته آن را طواف کند. پس به منا و عرفات آمد و همان­گونه که خداوند فرمان داده بود مناسکش را انجام داد. سپس از هند راه افتاد و جای پاهایش همان جایی بود که عمران پا نهاده بود و ما بین این قدم و آن قدمش، بیابان بود که در آنجا چیزی نبود. سپس به کعبه آمد و هفت دور طواف کرد و مناسکش را انجام داد، همانگونه که خداوند فرمان داده بود. خداوند توبه او را پذیرفته و او را آفرید. آدم گفت: پروردگار را ذریه بعد از من چه؟ گفت: و هرکس به من و فرستادگانم ایمان بیاورد - توبه اش را می­پذیرم - .(4)

شرح

قول مشهور در روایات اهل بیت این است که آدم در صفا فرود آمد و حوا در مروه. این روایت و این روایت و امثال آن با این قول در تعارض است لذا می­توان آن را بر تقیه حمل ­کرد چرا که بین اهل تسنن مشهور است که آدم بر کوهی در سرندیب فرود آمد که به آن نوذ(5)

(جای سرسبز) گفته می­شود و حوا

ص: 180


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی
5- . یاقوت در معجم البلدان نوذ با فتحه ن و سکون واو ثبت کرده و گفته است: نوذ کوهی است در سرندیب که محل هبوط آدم علیه السلام در آن است. این مکان حاصل­خیز ترین مکان زمین بوده است. و [در مثل] گفته شده: حاصل­خیز تر از نوذ و خشک تر از برهوت.

فَمُنْتَهَی أَوْتَادِهَا مَا حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ وَ کَانَتْ أَوْتَادُهَا مِنْ غُصُونِ الْجَنَّةِ وَ أَطْنَابُهَا مِنْ ظَفَائِرِ (1)الْأُرْجُوَانِ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَهْبِطْ عَلَی الْخَیْمَةِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الْجِنِّ وَ یُؤْنِسُونَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْخَیْمَةِ تَعْظِیماً لِلْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ قَالَ فَهَبَطَتِ الْمَلَائِکَةُ فَکَانُوا بِحَضْرَةِ (2)الْخَیْمَةِ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّیَاطِینِ وَ الْعُتَاةِ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ قَالَ وَ أَرْکَانُ الْبَیْتِ الْحَرَامِ فِی الْأَرْضِ حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ الَّذِی فِی السَّمَاءِ قَالَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی جَبْرَئِیلَ بَعْدَ ذَلِکَ أَنِ اهْبِطْ إِلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَنَحِّهِمَا عَنْ مَوَاضِعِ قَوَاعِدِ بَیْتِی فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَهْبِطَ فِی ظِلَالٍ مِنْ مَلَائِکَتِی إِلَی أَرْضِی فَأَرْفَعَ أَرْکَانَ بَیْتِی لِمَلَائِکَتِی وَ لِخَلْقِی مِنْ وُلْدِ آدَمَ قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَیْمَةِ وَ نَحَّاهُمَا عَنْ تُرْعَةِ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ نَحَّی الْخَیْمَةَ عَنْ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ قَالَ وَ وَضَعَ آدَمَ عَلَی الصَّفَا وَ وَضَعَ حَوَّاءَ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ رَفَعَ الْخَیْمَةَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ یَا جَبْرَئِیلُ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ حَوَّلْتَنَا وَ فَرَّقْتَ بَیْنَنَا أَمْ بِرِضًی تَقْدِیراً مِنَ اللَّهِ عَلَیْنَا فَقَالَ لَهُمَا لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ سَخَطاً مِنَ اللَّهِ عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ یَا آدَمُ إِنَّ السَّبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ الَّذِینَ أَنْزَلَهُمُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ لِیُؤْنِسُوکَ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ سَأَلُوا اللَّهَ أَنْ یَبْنِیَ لَهُمْ مَکَانَ الْخَیْمَةِ بَیْتاً عَلَی مَوْضِعِ التُّرْعَةِ الْمُبَارَکَةِ (3)حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَیَطُوفُونَ حَوْلَهُ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنْ أُنَحِّیَکَ وَ حَوَّاءَ وَ أَرْفَعَ الْخَیْمَةَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ آدَمُ رَضِینَا بِتَقْدِیرِ اللَّهِ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ فِینَا فَکَانَ آدَمُ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ قَالَ فَدَخَلَ آدَمَ لِفِرَاقِ حَوَّاءَ وَحْشَةٌ شَدِیدَةٌ وَ حُزْنٌ قَالَ فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا یُرِیدُ الْمَرْوَةَ شَوْقاً إِلَی حَوَّاءَ وَ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهَا وَ کَانَ فِیمَا بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَادٍ وَ کَانَ آدَمُ یَرَی الْمَرْوَةَ مِنْ فَوْقِ الصَّفَا فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی مَوْضِعِ الْوَادِی غَابَتْ عَنْهُ الْمَرْوَةُ فَسَعَی فِی الْوَادِی حَذَراً لِمَا لَمْ یَرَ الْمَرْوَةَ مَخَافَةَ أَنْ یَکُونَ قَدْ ضَلَّ عَنْ طَرِیقِهِ فَلَمَّا أَنْ جَازَ الْوَادِیَ

ص: 184


1- هکذا فی النسخ و فی البرهان و لعله مصحف «ضفائر». راجع بیان المصنّف.
2- الحضرة بالتثلیث: الجنب. القرب. الفناء.
3- فی البرهان: علی طول مواضع الترعة المبارکة.

در جده فرود آمد و ممکن است بین این دو قول جمع بست به این که فرود آنان در صفا و مروه بعد از ورودشان به مکه بوده است از قبیل «اهبطوا مصرا».

روایت33.

قصص الانبیاء: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که آدم از آن درخت خورد سرش را به آسمان بلند کرد و گفت بحق محمد از تو می­خواهم که بر من رحم کنی. پس از سوی خدا به او وحی­ آمد محمد کیست؟ گفت: نامت مبارک باد! هنگامی که مرا خلق کردی سرم را به سوی عرشت بالا بردم، نوشته­ای را دیدم که نوشته بود: لا اله الا الله، محمد رسول الله، پس دانستم که کسی با ارزش­تر از او در نزد تو نیست که اسمش را با اسم خودت قرار دادی. خداوند به او وحی کرد ای آدم او آخرین پیامبر از ذریه توست. پس اگر محمد نبود تو را نمی­آفریدم.(1)

روایت34.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم گفت: پروردگارا به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام توبه مرا بپذیر. خداوند متعال وحی کرد که ای آدم محمد را از کجا می­شناسی؟ گفت: هنگامی که مرا آفریدی، سرم را بالا بردم پس در عرش نوشته بود: محمد رسول الله، علی امیرالمؤمنین علیهما السلام.(2)

روایت35.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: کلماتی که آدم به واسطه آنها از خداوند توبه خواست و توبه او را پذیرفت ای بود که گفت: خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزهی و سپاس از آن توست. من کار بدی کردم و به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش چرا که تو توبه­پذیر و مهربان هستی. خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزه و پاک هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم، پس مرا ببخش چرا که تو بهترین بخشندگان هستی.(3)

ص: 181


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی

وَ ارْتَفَعَ عَنْهُ نَظَرَ إِلَی الْمَرْوَةِ فَمَشَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَرْوَةِ فَصَعِدَ عَلَیْهَا فَسَلَّمَ عَلَی حَوَّاءَ ثُمَّ أَقْبَلَا بِوَجْهِهِمَا نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ یَنْظُرَانِ هَلْ رُفِعَ قَوَاعِدُ الْبَیْتِ وَ یَسْأَلَانِ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّهُمَا إِلَی مَکَانِهِمَا حَتَّی هَبَطَ مِنَ الْمَرْوَةِ فَرَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَقَامَ عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ فَدَعَا اللَّهَ ثُمَّ إِنَّهُ اشْتَاقَ إِلَی حَوَّاءَ فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا یُرِیدُ الْمَرْوَةَ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَهُ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَفَعَلَ عَلَیْهِ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی ثُمَّ إِنَّهُ هَبَطَ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَةِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الْمَرَّتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ (1)ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَقَامَ عَلَیْهِ وَ دَعَا اللَّهَ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجَتِهِ حَوَّاءَ قَالَ فَکَانَ ذَهَابُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ رُجُوعُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَذَلِکَ سِتَّةُ أَشْوَاطٍ فَلَمَّا أَنْ دَعَیَا اللَّهَ وَ بَکَیَا إِلَیْهِ وَ سَأَلَاهُ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُمَا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمَا مِنْ سَاعَتِهِمَا مِنْ یَوْمِهِمَا ذَلِکَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ وَ هُوَ عَلَی الصَّفَا وَاقِفٌ یَدْعُو اللَّهَ مُقْبِلًا بِوَجْهِهِ نَحْوَ التُّرْعَةِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام انْزِلْ یَا آدَمُ مِنَ الصَّفَا فَالْحَقْ بِحَوَّاءَ فَنَزَلَ آدَمُ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَةِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الثَّلَاثِ الْمَرَّاتِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَرْوَةِ فَصَعِدَ عَلَیْهَا وَ أَخْبَرَ حَوَّاءَ بِمَا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَفَرِحَا بِذَلِکَ فَرَحاً شَدِیداً وَ حَمِدَا اللَّهَ وَ شَکَرَاهُ فَلِذَلِکَ جَرَتِ السُّنَّةُ بِالسَّعْیِ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ لِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما قَالَ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُمَا فَأَنْزَلَهُمَا مِنَ الْمَرْوَةِ وَ أَخْبَرَهُمَا أَنَّ الْجَبَّارَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَیْتِ الْحَرَامِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا وَ حَجَرٍ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سَیْنَاءَ وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ قَالَ فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِیلُ الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ مَوَاضِعِهِنَّ بِجَنَاحَیْهِ فَوَضَعَهُمَا حَیْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ فِی أَرْکَانِ الْبَیْتِ عَلَی قَوَاعِدِهِ الَّتِی قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ وَ نَصَبَ أَعْلَامَهَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أَتْمِمْهُ بِحِجَارَةٍ مِنْ أَبِی قُبَیْسٍ وَ اجْعَلْ لَهُ بَابَیْنِ بَابَ شَرْقیٍّ وَ بَابَ غَرْبِیٍّ قَالَ فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِیلُ فَلَمَّا انْفَرَغَ مِنْهُ طَافَتِ الْمَلَائِکَةُ حَوْلَهُ

ص: 185


1- فی البرهان: و أقبل بوجهه نحو موضع الترعة فدعا، ثمّ انه اشتاق إلی حواء فهبط من الصفا یرید المروة ففعل مثل ما فعل فی المرتین الأولیین. و لم یزد علی ذلک.

روایت36.

تفسیر عیاشی(1): علی علیه السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نفل می­کند: آدم و حوا مدتی در بهشت بودند تا این که از آن خارج شدند که این مدت معادل هفت ساعت از روزهای دنیا بود که از آن درخت خوردند و خداوند آنها را در همان روز به زمین فرستاد. پس آدم از پروردگارش محاجه کرد - برهان و حجت خواست - و گفت ای پروردگار آیا تو قبل از این که مرا خلق کنی، در تقدیر خود این گناه مرا و هرچه من کردم و می­کنم را می­دانستی یا این که کار را من از قبل انجام دادم و در تقدیر تو بر من نبود و شقاوتم بر من غلبه کرد. پس آن کار از من و عمل من بود نه از تو و عمل تو؟ گفت ای آدم من تو را آفریدم و تو را آموختم که تو و همسرت را در بهشت و نعمتم وارد می­کنم و آن نیرویی که در تو از نیروی خودم قرار دادم اعضا و جوارحت را برای معصیت من نیرومند ساخت و از چشم من پنهان نبودی و علم من از کار تو و نه آنچه که تو انجام دهنده آن هستی خالی نبود. آدم گفت پروردگارا حجت تو بر من است - حق با توست - پس هنگامی که مرا ­آفریدی و و شکل بخشیدی و از روح خودت در من دمیدی. - خداوند متعال فرمود: - فرشتگانم را به سجده به تو فرمان دادم و اسم تو را در آسمان­ها ستودم و تو را با کرامتم آغاز کردم و در بهشتم تو را سکنی دادم و آن را انجام ندادم، مگر برای رضایت من از تو. با آن تو را آزمودم بدون آن که تو عملی را برای من انجام دهی که برای من مستوجب آنچه من برای تو انجام دادم، باشد. آدم گفت: پروردگارا، خیر از تو و شر از من است. خداوند گفت: ای آدم من خداوند بخشنده هستم که خیر را قبل از شر آفریدم و رحمتم را قبل از غضبم آفریدم و کرامتم بر رسوا کردنم مقدم است و احتجاج من - دلیل آوردنم - قبل از عذابم است. ای آدم آیا تو را از آن درخت نهی نکردم و تو را آگاه نساختم که شیطان دشمن تو و همسرت است. به شما دو نفر هشدار ندادم پیش از آن که به بهشت روید و و به شما نیاموختم - اعلام نکردم - که اگر از آن درخت بخورید از ظلم کنندگان به خودتان هستید که بر من عصیان کردید؟. ای آدم در بهشت من انسان ظالم و عصیانگر با من همجوار نمی­باشد. گفت: بلی ای پروردگار حجت برای تو و علیه ماست، ما به خودمان ظلم کردیم و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیان دیدگان هستیم. گفت: هنگامی که به پروردگارشان برای گناهانشان اقرار کردند و این که حجت از آنِ خداست، رحمت خدای بخشنده و مهربان آن دو را تدارک کرد و خداوند توبه آن­ها را پذیرفت زیرا توبه­پذیر و رحیم است.

خداوند فرمود: ای آدم تو و همسرت به زمین فرود بیاید. پس اگر اصلاح شدید شما را اصلاح می­کنم و اگر

ص: 182


1- . بحرانی این حدیث را در تفسیر البرهان خود با اختلافات جزئی از تفسیر عیاشی نقل می­کند که به برخی از آن­ها اشاره خواهیم کرد.

فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَیْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا بِالْبَیْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ خَرَجَا یَطْلُبَانِ مَا یَأْکُلَانِ وَ ذَلِکَ مِنْ یَوْمِهِمَا الَّذِی هَبَطَ بِهِمَا فِیهِ (1).

بیان

الترعة بالتاء المثناة من فوق و الراء المهملة الدرجة و الروضة فی مکان مرتفع و لعل المراد هنا الدرجة لکون قواعد البیت مرتفعة و فی بعض النسخ بالنون و الزای المعجمة أی المکان الخالی عن الأشجار و الجبال تشبیها بنزعة الرأس و ظفائر الأرجوان فی أکثر نسخ الحدیث بالظاء و لعله تصحیف الضاد قال الجزری الضفر النسج و الضفائر الذوائب المضفورة و الضفیر حبل مفتول من شعر انتهی و الأرجوان صبغ أحمر شدید الحمرة و کأنه معرب أرغوان و هبوطه تعالی کنایة عن توجه أمره و اهتمامه بصدور ذلک الأمر (2)کما قال تعالی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ (3)و الظلال ما أظلک من شی ء و هاهنا کنایة عن کثرة الملائکة و اجتماعهم أی أهبط أمری مع جم غفیر من الملائکة و الیوم المذکور فی آخر الخبر لعل المراد به الیوم من أیام الآخرة کما مر و قد سقط فیما عندنا من نسخ العیاشی من أول الخبر شی ء ترکناه کما وجدناه.

«37»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهُنَّ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَیْهِ وَ هَدَی قَالَ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ اغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (4).

«38»

و قال الحسن بن راشد إذا استیقظت من منامک فقل الکلمات التی تلقی

ص: 186


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- و لذلک تری أن جبرئیل یقول لآدم- و هو یفسر وحیه تعالی إلیه-: أوحی اللّه إلیّ أن أنجیک و حواء و أرفع الخیمة إلی السماء، فلو کان معنی الهبوط علی ظاهره لم یکن احتیاج إلی رفعها إلی السماء، و کان فعل جبرئیل ما لم یکن به مأمورا.
3- البقرة: 210.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.

برای من کار کنید، شما را قوی می­سازم و اگر در به دست آوردن رضایت من پایداری کنید، برای رضای شما پیشی می­گیرم و اگر از من بترسید، شما را از خشم خودم ایمن می­کنم. گفت: در آن هنگام آن دو گریستند و گفتند: پروردگارا برای اصلاح خودمان و عمل کردن به آنچه که رضای توست ما را یاری کن. خداوند به آن دو گفت: هنگامی که بدی را انجام دادید به درگاه من توبه کنید، من توبه شما را می­پذیرم و من خداوند توبه­پذیر و رحیم هستم.

گفت: با رحمتت ما را به دوست داشتنی­ترین مکان­ها فرود بیاور. پس خدا به جبرئیل وحی کرد که آن دو را به سرزمین مبارک مکه فرود بیاورد. گفت: پس جبرئیل با آن دو رفت و آدم را در صفا و حوا را در مروه گذاشت. هنگامی که گذاشته شدند، بر پاهایشان بلند شده و سرهایشان را به آسمان بلند کردند و با صدای بلند به درگاه خدای تعالی ضجه زده و گریه کردند در حالی که با گردن­هایشان فروتنی می­کردند. گفت: پس خداوند به آن دو فریاد زد که بعد از رضایت من از شما گریه شما برای چیست ؟ گفت: پروردگارا اشتباه ما، ما را به گریه انداخت و به خاطر آن از جوار پروردگارمان بیرون رانده شدیم و تقدیس فرشتگانت برای تو از ما پنهان شد و زشتی­ها (عورت­ها)ی ما پیدا گشت و گناهمان ما را به کشت دنیا و غذاها و نوشیدنی­هایش رساند. مضطر شدیم و به سبب جدایی تو از ما، وحشت شدیدی ما را فرا گرفت. گفت: خدای رحمان و رحیم در آن وقت بر آن دو رحم کرد و به جبرئیل وحی کرد که من خداوند رحمان رحیم هستم و من به آدم و حوا رحم کردم به سبب آنچه که به من شکایت کردند. پس آن دو را به چادری از چادرهای بهشت فرود بیاور و آن دو را بخاطر دوری از بهشت تسلی و دلداری بده و بین آن دو در چادر جمع کن، زیرا که من به خاطر گریه آن دو و ترس و تنهاییشان بر آنان رحم کردم. پس برای آنان در ترعه­ای که میان کوه های مکه قرار دارد خیمه­ای به­پا کن. گفت: ترعه همان مکانی است که کعبه و ستون های آن در آن قرار داشته و فرشتگان پیش از این آن را ساخته بودند.پس جبرئیل با خیمه به بزرگی ارکان کعبه و پایه­هایش بر آدم فرود آمد و آن را برپا کرد. گفت: جبرئیل آدم را به صفا و حوا را به مروه برد و در خیمه بین آن دو جمع کرد و عمود خیمه از شاخه­های بریده شده یاقوت قرمز بود. پس نور و روشناییش، کوه­های مکه و اطراف آن را پر کرد و گفت: و نور عمود امتداد یافت و خداوند آن را حرم قرار داد. همه ناحیه­هایی که نور عمود به آنجا رسید، امروز محدود حرم است. خداوند حریمی برای آن خیمه قرار داد زیرا آن دو از بهشت بودند و به همین دلیل خوبی­ها را در حرم، مضاعف قرار داد و بدی­ها را نیز در آن مضاعف قرار داد. گفت: و طناب­های خیمه در اطراف آن کشیده شد.

ص: 183

بها آدم من ربه سبوح قدوس رب الملائکة و الروح سبقت رحمتک غضبک لا إله إلا أنت إنی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی و ارحمنی- إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ الغفور (1)

«39»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَرَضَ عَلَی آدَمَ فِی الْمِیثَاقِ ذُرِّیَّتَهُ فَمَرَّ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام- وَ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا تَتْلُوهُمَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام یَتْلُوَانِ فَاطِمَةَ فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ إِیَّاکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیْهِ بِحَسَدٍ أُهْبِطْکَ مِنْ جِوَارِی فَلَمَّا أَسْکَنَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ مُثِّلَ لَهُ النَّبِیُّ وَ عَلِیٌّ وَ- فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ بِحَسَدٍ ثُمَّ عُرِضَتْ عَلَیْهِ الْوَلَایَةُ فَأَنْکَرَهَا فَرَمَتْهُ الْجَنَّةُ بِأَوْرَاقِهَا فَلَمَّا تَابَ إِلَی اللَّهِ مِنْ حَسَدِهِ وَ أَقَرَّ بِالْوَلَایَةِ وَ دَعَا بِحَقِّ الْخَمْسَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ الْآیَةَ (2).

«40»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ لَمَّا تُبْتَ عَلَیَّ- قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِمُحَمَّدٍ قَالَ رَأَیْتُهُ فِی سُرَادِقِکَ الْأَعْظَمِ مَکْتُوباً وَ أَنَا فِی الْجَنَّةِ (3).

«41»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ یَعْنِی لَا تَأْکُلَا مِنْهَا (4)

«42»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ: الشَّجَرَةُ الَّتِی نَهَی اللَّهُ آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ أَنْ یَأْکُلَا مِنْهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ عَهِدَ إِلَیْهِمَا أَنْ لَا یَنْظُرَا إِلَی مَنْ فَضَّلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی خَلَائِقِهِ بِعَیْنِ الْحَسَدِ وَ لَمْ یَجِدِ اللَّهُ لَهُ عَزْماً (5).

«43»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: سَأَلْتُهُ کَیْفَ أَخَذَ اللَّهُ آدَمَ بِالنِّسْیَانِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ یَنْسَ وَ کَیْفَ یَنْسَی وَ هُوَ یَذْکُرُهُ وَ یَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ(6)

بیان

فالنسیان بمعنی الترک کما ورد فی اللغة (7).

ص: 187


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.
7- بل الظاهر أن النسیان هنا بمعناه. و لم نعرف ما أراد قدّس سرّه من ذلک، و لعله أراد أن النسیان فی قوله تعالی: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ» بمعنی الترک حتّی لا ینافی قوله علیه السلام: إنّه لم ینس.

پس انتهای تیرک­های چادر، اطراف مسجد الحرام بود. گفت: آن تیرک­های چادر از شاخه­های بهشتی و طناب­هایش از موهای بافته شده ارغوان بود. خداوند به جبرئیل وحی کرد که بر خیمه، هفتاد هزار فرشته فرود بیار که از آن در برابر طغیان و شورش جن­ها، نگهبانی کرده و با آدم و حوا انس بگیرند و برای بزرگداشت خانه و خیمه، اطراف آن طواف ­کنند. گفت: فرشتگان فرود آمدند و در نزدیکخیمه از طغیان شیاطین و نابودگران، نگهبانی می­دادند و اطراف ارکان کعبه و خیمه، هر روز و شب طواف می­کردند، همان­گونه که در آسمان اطراف بیت المعمور طواف می­کردند. گفت: ارکان بیت الحرام در زمین به موازات بیت المعموری که در آسمان است قرار دارد.

گفت: خداوند بعد از آن به جبرئیل وحی کرد که به سوی آدم و حوا فرود بیا و آن­ها را از مواضع پایه­های خانه­ام کنار بکش، زیرا من می­خواهم در سایه فرشتگانم به زمین فرود بیایم. پس ارکان خانه­ام را برای فرشتگان و آفریدگانم از فرزندان آدم بالا ببر. گفت: جبرئیل بر آدم و حوا فرود آمد و آن دو را از خیمه بیرون آورد و چادر را از جایگاه ترعه کنار کشید و آدم را در صفا و حوا را در مروه قرار داد و خیمه را به آسمان بلند کرد. آدم و حوا گفتند: ای جبرئیل به علت خشم خداوند، تو ما را دگرگون ساختی و بین ما جدایی انداختی یا به رضایت و تقدیر خدا بر ما؟ به آن دو گفت: آن به سبب خشم خداوند از شما نبوده است ولی ای آدم خداوند از آنچه انجام می­دهد، سؤال پرسیده نمی­شود. هفتاد هزار فرشته­ای که خداوند آنان را به زمین نازل کرده تا با شما انس بگیرند و اطراف خانه و خیمه طواف کنند، از خداوند خواستند که برای آن­ها در مکان خیمه، خانه­ای در موضع ترعه مبارکه در موازات بیت المعمور بنا کند تا همان­گونه که در آسمان در اطراف بیت المعمور طواف می­کنند بر روی زمین خانه خدا را طواف کنند. خداوند به من وحی کرد که تو و حوا را از آنجا کنار کشیده و خیمه را به آسمان بالا ببرم. آدم گفت: به تقدیر خداوند و امر نافذش در ما راضی شدیم. پس آدم در صفا و حوا در مروه بود. گفت: به آدم در فراق و دوری از حوا، وحشت و ناراحتی شدیدی وارد شد پس به اشتیاق حوا از صفا به سمت او رفت تا به او سلام کند. بین صفا و مروه یک وادی بود و آدم، مروه را از بالای صفا دید، پس هنگامی که به انتهای وادی رسید، مروه از نظر او پنهان شد. در وادی شروع به حرکت کرد در حالی که به خاطر ندیدن مروه و از ترس اینکه راهش را گم کند هراسان شده بود. پس هنگامی که وادی را پیموده

ص: 184

«44»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ مُوسَی سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَبِیهِ آدَمَ حَیْثُ عَرَجَ إِلَی السَّمَاءِ فِی أَمْرِ الصَّلَاةِ فَفَعَلَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی یَا آدَمُ أَنْتَ الَّذِی خَلَقَکَ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلَائِکَتَهُ وَ أَبَاحَ لَکَ جَنَّتَهُ وَ أَسْکَنَکَ جِوَارَهُ وَ کَلَّمَکَ قُبُلًا ثُمَّ نَهَاکَ عَنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ فَلَمْ تَصْبِرْ عَنْهَا حَتَّی أُهْبِطْتَ إِلَی الْأَرْضِ بِسَبَبِهَا فَلَمْ تَسْتَطِعْ أَنْ تَضْبِطَ نَفْسَکَ عَنْهَا حَتَّی أَغْرَاکَ إِبْلِیسُ فَأَطَعْتَهُ فَأَنْتَ الَّذِی أَخْرَجْتَنَا مِنَ الْجَنَّةِ بِمَعْصِیَتِکَ فَقَالَ لَهُ آدَمُ ارْفُقْ بِأَبِیکَ أَیْ بُنَیَّ فِیمَا لَقِیَ فِی أَمْرِ هَذِهِ الشَّجَرَةِ (1)یَا بُنَیَّ إِنَّ عَدُوِّی أَتَانِی مِنْ وَجْهِ الْمَکْرِ وَ الْخَدِیعَةِ فَحَلَفَ لِی بِاللَّهِ أَنَّهُ فِی مَشُورَتِهِ عَلَیَّ إِنَّهُ لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ لِی مُنْتَصِحاً إِنِّی لِشَأْنِکَ یَا آدَمُ لَمَغْمُومٌ قُلْتُ وَ کَیْفَ قَالَ قَدْ کُنْتُ أَنِسْتُ بِکَ وَ بِقُرْبِکَ مِنِّی وَ أَنْتَ تَخْرُجُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ إِلَی مَا سَتَکْرَهُهُ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا الْحِیلَةُ فَقَالَ إِنَّ الْحِیلَةَ هُوَ ذَا هُوَ مَعَکَ أَ فَلَا أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لا یَبْلی فَکُلَا مِنْهَا أَنْتَ وَ زَوْجُکَ فَتَصِیرَا مَعِی فِی الْجَنَّةِ أَبَداً مِنَ الْخَالِدِینَ وَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ کَاذِباً إِنَّهُ لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ لَمْ أَظُنَّ یَا مُوسَی أَنَّ أَحَداً یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً فَوَثِقْتُ بِیَمِینِهِ فَهَذَا عُذْرِی فَأَخْبِرْنِی یَا بُنَیَّ هَلْ تَجِدُ فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکَ أَنَّ خَطِیئَتِی کَائِنَةٌ مِنْ قَبْلِ أَنْ أُخْلَقَ قَالَ لَهُ مُوسَی بِدَهْرٍ طَوِیلٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَجَّ آدَمُ مُوسَی (2)قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثاً (3).

«45»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ کَمْ لَبِثَ آدَمُ وَ زَوْجُهُ فِی الْجَنَّةِ حَتَّی أَخْرَجَهُمَا مِنْهَا خَطِیئَتُهُمَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَفَخَ فِی آدَمَ رُوحَهُ بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ ثُمَّ بَرَأَ زَوْجَتَهُ مِنْ أَسْفَلِ أَضْلَاعِهِ ثُمَّ أَسْجَدَ لَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ مِنْ یَوْمِهِ ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَقَرَّ فِیهَا إِلَّا سِتَّ سَاعَاتٍ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ حَتَّی عَصَی اللَّهَ فَأَخْرَجَهُمَا اللَّهُ مِنْهَا بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ مَا بَاتَا فِیهَا وَ صُیِّرَا بِفِنَاءِ الْجَنَّةِ حَتَّی أَصْبَحَا فَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما- وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ فَاسْتَحْیَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ وَ خَضَعَ وَ قَالَ رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ اعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَاغْفِرْ لَنَا قَالَ اللَّهُ لَهُمَا اهْبِطَا مِنْ

ص: 188


1- فی نسخة: فما لقی فی أمر هذه الشجرة؟.
2- راجع ما تقدم من المصنّف ذیل الخبر السادس.
3- مخطوط. م.

و از آن بالا رفت، به مروه نگاه کرد. پس رفت تا به انتهای مروه رسید. پس از آن بالا رفت و به حوا سلام کرد سپس صورت­هایشان را به سمت موضع ترعه برگردانده و نگاه کردند که آیا پایه­های خانه خدابالا برده شده است و از خداوند بخواهند که آن دو را به جایگاهشان بازگرداند. او از مروه به صفا بازگشت و آنجا ایستاد و صورتش را به سمت موضع ترعه برگرداند و خداوند را صدا کرد. سپس از روی اشتیاق به حوا، از صفا به سمت مروه رفت و مانند بار اول رفتار کرد سپس به صفا بازگشت و همانند آنچه در بار اول انجام داده بود انجام داد. سپس از صفا به مروه فرود آمد. سپس همان کاری را که در بار اول انجام داده بود تکرار کرد. بعد از آن از صفا به مروه فرود آمد و همان کاری را که دو دو دفعه پیش انجام داده بود تکرار کرد. سپس به صفا بازگشت. در آنجا ایستاد و از خدا خواست او و همسرش حوا را به هم برساند. گفت: آدم سه بار از صفا رفت و سه بار بازگشت یعنی مجموعا شش بار. هنگامی که آن دو خدا را خواندند و گریستند و از او خواستند که آنان را به هم برساند، خدا آن دو را در همان ساعت و همان روز که هنگام زوال خورشید بوده اجابت کرد. و جبرئیل درحالی که آدم در صفا ایستاده بود نزد او آمد و آدم در آن حال صورتش به سمت ترعه بود و خدا را می­خواند. جبرئیل به او گفت: ای آدم از صفا فرود بیا و به حوا بپیوند. پس آدم از صفا به مروه رفت و همانند آنچه در سه بار انجام داده بود، انجام داد تا به مروه رسید و از آن بالا رفت و حوا را از آنچه که جبرئیل به او خبر داده بود آگاه ساخت. پس هر دو بسیار خوشحال شده و خداوند را شکر و سپاس گفتند. به این علت بود که سنت سعی بین صفا و مروه به شکل امروزی قرارگرفت و خداوند فرمود: «در حقیقت صفا و مروه از شعایر خداست [که یادآور اوست] پس هر که خانه [خدا] را حج کند یا عمره گزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جای آورد».

گفت: سپس جبرئیل نزد آنان رفت و آن دو را از مروه برد و او را خبر داد که خداوند جبار تبارک و تعالی به زمین آمد و پایه­های بیت الحرام را با سنگی از صفا و سنگی از مروه و سنگی از طور سینا و سنگی از جبل السلام که پشت کوفه است، بالا برد. خداوند به جبرئیل وحی کرد که آن را بنا کن و تمام کن. گفت و جبرئیل چهار سنگ را به فرمان خدا با بالهایش از جایگاهشان بیرون کشید و درجایی که خدا فرمان داده بود در ارکان خانه و پایه­هایش قرار داد جایی که خداوند آن را معین کرده بود و نشانه­هایش را نصب کرده بود سپس خداوند به جبرئیل وحی کرد که آن را بنا کند و با سنگی از کوه ابوقبیس تمامش کند و دو در شرقی و غربی نیز برای آن قرار دهد. گفت: جبرئیل آن را تمام کرد هنگامی که از آن فارغ شد فرشتگان اطرافش

ص: 185

سَمَاوَاتِی إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ لَا یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی عَاصٍ وَ لَا فِی سَمَاوَاتِی ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ ذَکَرَ مَا نَهَاهُ اللَّهُ عَنْهَا فَنَدِمَ فَذَهَبَ لِیَتَنَحَّی مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَخَذَتِ الشَّجَرَةُ بِرَأْسِهِ فَجَرَّتْهُ إِلَیْهَا وَ قَالَتْ لَهُ أَ فَلَا کَانَ فِرَارٌ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْکُلَ مِنِّی (1).

بیان

هذا الخبر مصرح بکون جنتهما فی السماء (2).

«46»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما قَالَ کَانَتْ سَوْآتُهُمَا لَا تَبْدُو لَهُمَا فَبَدَتْ یَعْنِی کَانَتْ مِنْ دَاخِلٍ (3).

«47»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا لَعَنَ إِبْلِیسَ بِإِبَائِهِ وَ أَکْرَمَ الْمَلَائِکَةَ لِسُجُودِهَا لآِدَمَ وَ طَاعَتِهِمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِآدَمَ وَ حَوَّاءَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ قَالَ یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنَ الْجَنَّةِ رَغَداً وَاسِعاً- حَیْثُ شِئْتُما بِلَا تَعَبٍ- وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ شَجَرَةَ عِلْمِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ آثَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ دُونَ سَائِرِ خَلْقِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ فَإِنَّهَا لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ خَاصَّةً دُونَ غَیْرِهِمْ لَا یَتَنَاوَلُ مِنْهَا بِأَمْرِ اللَّهِ إِلَّا هُمْ وَ مِنْهَا مَا کَانَ یَتَنَاوَلُهُ النَّبِیٌّ صلی الله علیه و آله (4)وَ عَلِیٌّ- وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ بَعْدَ إِطْعَامِهِمُ الْمِسْکِینَ وَ الْیَتِیمَ وَ الْأَسِیرَ حَتَّی لَمْ یُحِسُّوا بَعْدُ بِجُوعٍ وَ لَا عَطَشٍ وَ لَا تَعَبٍ وَ لَا

ص: 189


1- مخطوط. م.
2- أقول: الاختلافات الواردة فی تلک الاخبار فی مدة مکث آدم علی نبیّنا و آله و علیه السلام فی الجنة بالسبع و الست و الخمس ساعات علی تقدیر صحة الجمیع یمکن حملها علی اختلاف الاصطلاح فیها من المستویة و المعوجة و العرفیة، أو حمل بعضها علی التقیة. و اللّه یعلم. منه طاب اللّه ثراه.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و قد تقدم مثله عن القمّیّ تحت رقم 1.
4- فی نسخة: و منها ما کان تناوله النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

طواف کردند. هنگامی که آدم و حوا به فرشتگانی که اطراف خانه طواف می­کردند نگاه کردند، رفتند و هفت دور اطراف خانه طواف کردند. سپس به دنبال چیزی برای خوردن رفتند و آن - گرسنگی - از روزی بود که آن دو به آنجا فرود آورده شده بودند.(1)

شرح

الترعه با تای تانیث و راء، یعنی درجه و باغی در مکان مرتفع است و شاید به سبب مرتفع بودن پایه­های خانه منظور درجه باشد. و در بعضی نسخه­ها، با نون و زاء به معنای مکان خالی از درخت و کوه آمده است، از باب تشبیه به خالی بودن سر. ظفائر الارجوان در بیشتر نسخه­های حدیث به ظاء است و شاید تصحیف ضاد است. جزری می­گوید: الضفر یعنی بافت و الضفائر یعنی نوار بافته شده. و ضفیر ریسمان بافته شده از مو است. پایان. ارجوان رنگ قرمز شدید و معرّب ارغوان است. هبوط خداوند متعال کنایه از توجه امرش و اهتمامش به صدور آن فرمان است. همان­طور که خداوند متعال فرمود: «آیا کافران جز این انتظار دارند که خدا با فرشتگان در پرده­های ابر بر آن­ها درآید»(2)

و الظلال سایه­ای که از اشیاء بر تو می­افتد. و در اینجا کنایه از کثرت فرشتگان و جمعیت آنان است یعنی برای دستور من با گروهی از فرشتگان فرود بیا. همان طور که گفته شد شاید منظور از روزی که در آخر حدیث آمده روزی از روزهای آخرت باشد. در نسخه­ای که از نسخه­های عیاشی در دست ما است چیزی در ابتدای حدیث از قلم افتاده که همان طور که یافتیم آن را ذکر کرده­ایم.

روایت37.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: کلماتی که آدم از پروردگارش آموخت به واسطه آنان توبه کرد و هدایت شد. گفت خدایا تو پاک و منزه هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم پس مرا بیامرز زیرا تو بخشنده و مهربان هستی. خدایا جز تو نیست. گفت خدایا تو پاک و منزه هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم پس مرا بیامرز زیرا توبهترین آمرزنده­ای. خدایا جز تو نیست. خدایا تو پاک و منزه هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم پس مرا بیامرز زیرا تو آمرزنده و مهربان هستی.(3)

روایت38.

حسن بن راشد می­گوید: هنگامی که از خواب برخاستی، کلماتی را که

ص: 186


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . بقره/ 210
3- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

نَصَبٍ وَ هِیَ شَجَرَةٌ تَمَیَّزَتْ مِنْ بَیْنِ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ أَنَّ سَائِرَ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ کَانَ کُلُّ نَوْعٍ مِنْهَا یَحْمِلُ نَوْعاً مِنَ الثِّمَارِ وَ الْمَأْکُولِ وَ کَانَتْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ وَ جِنْسُهَا تَحْمِلُ الْبُرَّ وَ الْعِنَبَ وَ التِّینَ وَ الْعُنَّابَ وَ سَائِرَ أَنْوَاعِ الثِّمَارِ وَ الْفَوَاکِهِ وَ الْأَطْعِمَةِ فَلِذَلِکَ اخْتَلَفَ الْحَاکُونَ بِذِکْرِ الشَّجَرَةِ (1)فَقَالَ بَعْضُهُمْ هِیَ بُرَّةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِیَ عِنَبَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِیَ تِینَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِیَ عُنَّابَةٌ وَ قَالَ اللَّهُ وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ تَلْتَمِسَانِ بِذَلِکَ دَرَجَةَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی فَضْلِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَصَّهُمْ بِهَذِهِ الدَّرَجَةِ دُونَ غَیْرِهِمْ وَ هِیَ الشَّجَرَةُ الَّتِی مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِإِذْنِ اللَّهِ أُلْهِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنْ غَیْرِ تَعَلُّمٍ وَ مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِغَیْرِ إِذْنِ اللَّهِ خَابَ مِنْ مُرَادِهِ وَ عَصَی رَبَّهُ- فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ بِمَعْصِیَتِکُمَا وَ الْتِمَاسِکُمَا دَرَجَةً قَدْ أُوثِرَ بِهَا غَیْرُکُمَا إِذَا رُمْتُمَا (2)بِغَیْرِ حُکْمِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها عَنِ الْجَنَّةِ بِوَسْوَسَتِهِ وَ خَدِیعَتِهِ وَ إِیهَامِهِ (3)وَ غُرُورِهِ بِأَنْ بَدَأَ بِآدَمَ فَقَالَ- ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ إِنْ تَنَاوَلْتُمَا مِنْهَا تَعْلَمَانِ الْغَیْبَ وَ تَقْدِرَانِ عَلَی مَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ مَنْ خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْقُدْرَةِ- أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ لَا تَمُوتَانِ أَبَداً- وَ قاسَمَهُما حَلَفَ لَهُمَا إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ بَیْنَ لَحْیَیِ (4)الْحَیَّةِ أَدْخَلَتْهُ الْجَنَّةَ وَ کَانَ آدَمُ یَظُنُّ أَنَّ الْحَیَّةَ هِیَ الَّتِی تُخَاطِبُهُ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ إِبْلِیسَ قَدِ اخْتَبَأَ بَیْنَ لَحْیَیْهَا فَرَدَّ آدَمُ عَلَی الْحَیَّةِ أَیَّتُهَا الْحَیَّةُ هَذَا مِنْ غُرُورِ إِبْلِیسَ کَیْفَ یَخُونُنَا رَبُّنَا أَمْ کَیْفَ تُعَظِّمِینَ اللَّهَ بِالْقَسَمِ بِهِ وَ أَنْتِ تَنْسُبِینَهُ إِلَی الْخِیَانَةِ وَ سُوءِ النَّظَرِ وَ هُوَ أَکْرَمُ الْأَکْرَمِینَ أَمْ کَیْفَ أَرُومُ التَّوَصُّلَ إِلَی مَا مَنَعَنِی مِنْهُ رَبِّی وَ أَتَعَاطَاهُ (5)بِغَیْرِ حِکْمَةٍ فَلَمَّا أَیِسَ إِبْلِیسُ مِنْ قَبُولِ آدَمَ مِنْهُ عَادَ ثَانِیَةً بَیْنَ لَحْیَیِ الْحَیَّةِ فَخَاطَبَ حَوَّاءَ مِنْ حَیْثُ یُوهِمُهَا أَنَّ الْحَیَّةَ هِیَ الَّتِی تُخَاطِبُهَا وَ قَالَ یَا حَوَّاءُ أَ رَأَیْتِ هَذِهِ الشَّجَرَةَ الَّتِی کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَهَا عَلَیْکُمَا قَدْ أَحَلَّهَا لَکُمَا بَعْدَ تَحْرِیمِهَا لِمَا عَرَفَ مِنْ حُسْنِ طَاعَتِکُمَا لَهُ وَ تَوْقِیرِکُمَا إِیَّاهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُوَکَّلِینَ

ص: 190


1- فی نسخة: فکذلک اختلف الحاکون لذکر الشجرة.
2- رام الشی ء: أراده.
3- أوهمه: أوقعه فی الوهم.
4- اللحی: عظم الحنک الذی علیه الأسنان.
5- تعاطی الشی ء: تناوله. الامر: قام به أو خاض فیه.

آدم از پروردگارش آموخته بود را بگو: پاک و منزه است پروردگار روح و فرشتگان که رحمت او بر غضبش پیشی می­گیرد. جز تو خدایی نیست من به خودم ظلم کردم پس مرا بیامرز و بر من رحم کن. زیرا تو توبه­پذیر، مهربان و آمرزنده­ای.(1)

روایت39.

تفسیر عیاشی:امام صادق علیه السلام گفت: خداوند تبارک و تعالی ذریه آدم را در میثاق به او نشان داد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دید که بر علی علیه السلام تکیه داده بود و فاطمه سلام الله علیها پشت سر آن­ها بود و حسن و حسین نیز پشت سر فاطمه بودند. خداوند گفت: ای آدم نباید به آن­ها به دیده حسد نگاه کنی که تو را از جوارم بیرون می­رانم. هنگامی که خداوند او را در بهشت سکونت داد، پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام برای او مجسم شد. پس به آن­ها به دیده حسد نگریست سپس ولایت بر او عرضه شد و آن را انکار کرد پس بهشت برگ­هایش را به سوی او پرتاب کرد. هنگامی که به خاطر حسدش به خدا توبه کرد و به ولایت اقرار کرد و خداوند را به حق پنج تن محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام خواند، خداوند او را بخشید و آن معنای گفته خداوند است که فرمود: «آدم کلماتی را از پروردگارش آموخت». آیه.(2)

روایت40.

تفسیر عیاشی: علی علیه السلام فرمود: کلماتی که آدم از پروردگارش آموخت. گفت: پروردگارا به حق محمد از تو می­خواهم توبه مرا بپذیری. گفت تو محمد را از کجا می­شناسی؟ گفت: هنگامی که در بهشت بودم، نام او را در سراپرده بزرگ تو دیدم.(3)

روایت41.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام در مورد آیه «به این درخت نزدیک نشوید» می­فرماید: یعنی از آن نخورید(4).

روایت42.

تفسیر عیاشی: امام هادی علیه السلام می­فرماید: درختی که خداوند آدم و همسرش را نهی کرد که از آن نخورند، درخت حسد بود که از آن دو عهد گرفته بود که به کسی که خداوند او را بر آدم و همه آفریدگانش برتری داده، به چشم حسد نگاه نکنند و خداوند عزمی را برای او نیافت.(5)

روایت43.

تفسیر عیاشی: جمیل بن دراج می­گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم چگونه خداوند آدم را به نسیان گرفت؟. گفت: او فراموش نکرد و چگونه فراموش کند درحالی که او آن را به او یادآوری می­کند و شیطان به او می­گوید: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرد مگر برای این که مبادا شما دو فرشته شوید یا از جاودانان گردید».(6)

شرح

نسیان آنطور که در لغت آمده به معنی ترک کردن است.

ص: 187


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی [4]
5- . نسخه خطی
6- . نسخه خطی

بِالشَّجَرَةِ الَّتِی مَعَهَا الْحِرَابُ یَدْفَعُونَ عَنْهَا سَائِرَ حَیَوَانَاتِ الْجَنَّةِ لَا یَدْفَعُونَکُمَا عَنْهَا إِنْ رُمْتُمَا فَاعْلَمَا بِذَلِکِ (1)أَنَّهُ قَدْ أُحِلَّ لَکِ وَ أَبْشِرِی بِأَنَّکِ إِنْ تَنَاوَلْتِهَا قَبْلَ آدَمَ کُنْتِ أَنْتِ الْمُسَلَّطَةَ عَلَیْهِ الْآمِرَةَ النَّاهِیَةَ فَوْقَهُ فَقَالَتْ حَوَّاءُ سَوْفَ أُجَرِّبُ هَذَا فَرَامَتِ الشَّجَرَةَ فَأَرَادَتِ الْمَلَائِکَةُ أَنْ یَدْفَعُوهَا عَنْهَا بِحِرَابِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا أَنَّمَا تَدْفَعُونَ بِحِرَابِکُمْ مَا لَا عَقْلَ لَهُ یَزْجُرُ وَ أَمَّا مَا جَعَلْتُهُ مُمَکَّناً مُمَیِّزاً مُخْتَاراً فَکِلُوهُ إِلَی عَقْلِهِ الَّذِی جَعَلْتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ فَإِنْ أَطَاعَ اسْتَحَقَّ ثَوَابِی وَ إِنْ عَصَی وَ خَالَفَ أَمْرِی اسْتَحَقَّ عِقَابِی وَ جَزَائِی فَتَرَکُوهَا وَ لَمْ یَتَعَرَّضُوا لَهَا (2)بَعْدَ مَا هَمُّوا بِمَنْعِهَا بِحِرَابِهِمْ فَظَنَّتْ أَنَّ اللَّهَ نَهَاهُمْ عَنْ مَنْعِهَا لِأَنَّهُ قَدْ أَحَلَّهَا بَعْدَ مَا حَرَّمَهَا فَقَالَتْ صَدَقَتِ الْحَیَّةُ وَ ظَنَّتْ أَنَّ الْمُخَاطِبَ لَهَا هِیَ الْحَیَّةُ فَتَنَاوَلَتْ مِنْهَا وَ لَمْ تُنْکِرْ مِنْ نَفْسِهَا شَیْئاً فَقَالَتْ لآِدَمَ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ الشَّجَرَةَ الْمُحَرَّمَةَ عَلَیْنَا قَدْ أُبِیحَتْ لَنَا تَنَاوَلْتُ مِنْهَا وَ لَمْ تَمْنَعِی أَمْلَاکُهَا (3)وَ لَمْ أُنْکِرْ شَیْئاً مِنْ حَالِی فَلِذَلِکَ اغْتَرَّ آدَمُ (4)وَ غَلِطَ فَتَنَاوَلَ فَأَصَابَهُمَا مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ- فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها بِوَسْوَسَتِهِ وَ غُرُورِهِ- فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ مِنَ النَّعِیمِ وَ قُلْنَا یَا آدَمُ وَ یَا حَوَّاءُ وَ یَا أَیُّهَا الْحَیَّةُ وَ یَا إِبْلِیسُ- اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ وُلْدُهُمَا عَدُوٌّ لِلْحَیَّةِ وَ إِبْلِیسَ وَ الْحَیَّةُ وَ أَوْلَادُهُمَا أَعْدَاؤُکُمْ- وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ مَنْزِلٌ وَ مَقَرٌّ لِلْمَعَاشِ- وَ مَتاعٌ مَنْفَعَةٌ إِلی حِینٍ الْمَوْتِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ یَقُولُهَا فَقَالَهَا- فَتابَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِهَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ التَّوَّابُ الْقَابِلُ التَّوْبَاتِ الرَّحِیمُ بِالتَّائِبِینَ- قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً کَانَ أَمَرَ فِی الْأَوَّلِ أَنْ یَهْبِطَا (5)وَ فِی الثَّانِی أَمَرَهُمْ أَنْ یَهْبِطُوا جَمِیعاً لَا یَتَقَدَّمْ أَحَدُهُمُ الْآخَرَ وَ الْهُبُوطُ إِنَّمَا هُوَ هُبُوطُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هُبُوطُ الْحَیَّةِ أَیْضاً مِنْهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ مِنْ أَحْسَنِ دَوَابِّهَا وَ هُبُوطُ إِبْلِیسَ مِنْ حَوَالَیْهَا فَإِنَّهُ کَانَ مُحَرَّماً عَلَیْهِ دُخُولُ الْجَنَّةِ- فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً یَأْتِیکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ مِنْ بَعْدِکُمْ مِنِّی هُدًی یَا آدَمُ وَ یَا إِبْلِیسُ- فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ

ص: 191


1- فی نسخة: یدفعون عنها سائر حیوان الجنة لا یدفعک عنها إن رمتها فاعلمی بذلک.
2- فی نسخة: و لم یعرضوا لها.
3- فی نسخة: فلم تمنعنی أملاکها.
4- فی نسخة: فذلک حین اغتر آدم.
5- فی نسخة: أن یهبطوا.

روایت44.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می­کند: موسی از پرورگارش خواست که بین او و بین پدرش آدم جمع کند آنجا که برای فرمان نماز به آسمان عروج کرد. پس چنین کرد. موسی به او گفت ای آدم تو کسی هستی که خداوند تو را به دست خود آفرید و در تو از روحش دمید و فرشتگان را به سجده کردن به تو فرمان داد و بهشتش را برای تو حلال ساخت و او را در جوارش اسکان داد و شفاهی با تو سخن گفت. سپس از یک درخت تو را نهی کرد ولی بر آن صبر نکردی تا این که به سبب آن به زمین فرود آورده شدی و نتوانستی خودت را نگه داری تا این که شیطان تو را فریب داد. پس او را اطاعت کردی و آن باعث شد که ما را با گناهت از بهشت خارج کنی. آدم به او گفت ای پسرم با پدرت مهربان باش به سبب آنچه درباره این درخت اتفاق افتاده؛ ای پسرم شیطان بر من با چهره مکر و خدعه وارد شد و برای من به خدا سوگند خورد که او با من مشورت می­کند و از خیرخواهان است. او با حالت خیرخواهانه­ای به من گفت: ای آدم برای جایگاهت مغموم هستم. گفتم چطور؟ گفت به تو و قرب تو به من انس گرفته بودم و تو از آنچه در آن بودی به آنچه که از آن کراهت خواهی داشت خارج می­شوی! به او گفتم: چاره چیست؟ گفت: چاره آن با توست آیا تو را بر درخت جاودان راهنمایی نکنم و ملکی که کهنه نمی­شود. پس تو و همسرت از آن بخورید و با من در بهشت برای ابد جاودانه می­شوید و برای من به خدا سوگند خورد که از خیرخواهان است. ای موسی من گمان نمی­کردم که کسی به خداوند سوگند دروغ بخورد پس به سوگندش اعتماد کردم. پس این عذر من است. پسرم مرا آگاه کن که در آنچه خداوند به تو نازل کرده، آیا اشتباه من، قبل از خلق من بوده است؟ موسی به او گفت: بله به روزگار طولانی. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آدم برای موسی دلیل و حجت آورد. سه بار این را گفت.(1)

روایت45.

تفسیر عیاشی: عبدالله بن سنان گفت: در مجلسی که من حاضر بودم از امام باقر علیه السلام سؤال شد که آدم و همسرش تا پیش از آن که اشتباهشان آن دو را بیرون براند، چند سال در بهشت بودند؟ گفت: خداوند تبارک و تعالی بعد از زوال خورشید در روز جمعه از روحش در آدم دمید سپس از پائین­ترین قسمت پهلویش، همسرش خلق شد. سپس فرشتگان را به سجده او فرمان داد و او را در آن روز در بهشتش سکونت داد. پس سوگند به خدا تنها شش ساعت از آن روز در آنجا مستقر بودند که آدم عصیان کرد و خداوند او را بعد از غروب خورشید از آنجا بیرون راند و در آنجا بیتوته نکردند و در عرصه - حیاط - بهشت قرار گرفتند تا این که صبح کردند، پس زشتی­ها (شرمگاه) آن­ها برایشان آشکار شد و پروردگارشان ندا داد: آیا شما را از این درخت نهی نکردم؟ پس آدم از پروردگارش خجالت کشید و گفت: پروردگارا ما به خودمان ظلم کردیم و به گناهمان اعتراف کردیم پس بر ما ببخش. خداوند به آن دو گفت

ص: 188


1- . نسخه خطی

فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ حِینَ یَخَافُ الْمُخَالِفُونَ وَ لَا یَحْزَنُونَ إِذَا یَحْزَنُونَ قَالَ فَلَمَّا زَالَتْ مِنْ آدَمَ الْخَطِیئَةُ اعْتَذَرَ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ رَبِّ تُبْ عَلَیَّ وَ اقْبَلْ مَعْذِرَتِی وَ أَعِدْنِی إِلَی مَرْتَبَتِی وَ ارْفَعْ لَدَیْکَ دَرَجَتِی فَلَقَدْ تَبَیَّنَ نَقْصُ الْخَطِیئَةِ وَ ذُلُّهَا فِی أَعْضَائِی (1)وَ سَائِرِ بَدَنِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا آدَمُ أَ مَا تَذْکُرُ أَمْرِی إِیَّاکَ أَنْ تَدْعُوَنِی (2)بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ عِنْدَ شَدَائِدِکَ وَ دَوَاهِیکَ وَ فِی النَّوَازِلِ تَبْهَظُکَ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ بَلَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَبِهِمْ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ (3)وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ خُصُوصاً فَادْعُنِی أُجِبْکَ إِلَی مُلْتَمَسِکَ وَ أَزِدْکَ فَوْقَ مُرَادِکَ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ یَا إِلَهِی وَ قَدْ بَلَغَ عِنْدَکَ مِنْ مَحَلِّهِمْ أَنَّکَ بِالتَّوَسُّلِ إِلَیْکَ بِهِمْ تَقْبَلُ تَوْبَتِی وَ تَغْفِرُ خَطِیئَتِی وَ أَنَا الَّذِی أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ وَ أَبَحْتَهُ جَنَّتَکَ وَ زَوَّجْتَهُ حَوَّاءَ أَمَتَکَ وَ أَخْدَمْتَهُ کِرَامَ مَلَائِکَتِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا آدَمُ إِنَّمَا أَمَرْتُ الْمَلَائِکَةَ بِتَعْظِیمِکَ بِالسُّجُودِ لَکَ إِذْ کُنْتَ وِعَاءً لِهَذِهِ الْأَنْوَارِ وَ لَوْ کُنْتَ سَأَلْتَنِی بِهِمْ قَبْلَ خَطِیئَتِکَ أَنْ أَعْصِمَکَ مِنْهَا وَ أَنْ أُفَطِّنَکَ لِدَوَاعِی عَدُوِّکَ إِبْلِیسَ حَتَّی تَحْتَرِزَ مِنْهَا لَکُنْتُ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ وَ لَکِنَّ الْمَعْلُومَ فِی سَابِقِ عِلْمِی یَجْرِی مُوَافِقاً لِعِلْمِی فَالْآنَ فَادْعُنِی بِهِمْ (4)لِأُجِیبَکَ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ آدَمُ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمْ لَمَّا تَفَضَّلْتَ بِقَبُولِ تَوْبَتِی وَ غُفْرَانِ زَلَّتِی وَ إِعَادَتِی مِنْ کَرَامَتِکَ إِلَی مَرْتَبَتِی (5)قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبِلْتُ تَوْبَتَکَ وَ أَقْبَلْتُ بِرِضْوَانِی عَلَیْکَ وَ صَرَفْتُ آلَائِی وَ نَعْمَائِی إِلَیْکَ وَ أَعَدْتُکَ إِلَی مَرْتَبَتِکَ مِنْ کَرَامَاتِی وَ وَفَّرْتُ نَصِیبَکَ مِنْ رَحَمَاتِی فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلَّذِینَ أَهْبَطَهُمْ مِنْ آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ إِبْلِیسَ وَ الْحَیَّةِ- وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ مُقَامٌ فِیهَا تَعِیشُونَ وَ تَحُثُّکُمْ لَیَالِیهَا وَ أَیَّامُهَا إِلَی السَّعْیِ لِلْآخِرَةِ (6)فَطُوبَی

ص: 192


1- فی نسخة: و ذلها بأعضائی.
2- فی نسخة: بأن تدعونی.
3- فی المصدر و فی البرهان: قال اللّه عزّ و جلّ: فتوسل بمحمّد و علی إه.
4- فی نسخة: فالآن فبهم فادعنی.
5- فی نسخة: و إعادتی من کراماتک الی مرتبتی.
6- فی نسخة: الی السعی فی الآخرة، و فی البرهان: الی الآخرة.

از آسمان­هایم به زمین فرود بیایید زیرا که در بهشت من و در آسمان­ها، فرد عاصی با من هم­جوار نمی­باشد. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم از درخت خورد، آنچه را که خداوند از آن نهی کرده بود را به یاد آورد و پشیمان شد و رفت که از آن درخت کناره بگیرد. درخت سرش را گرفت و به سمت خود کشید و به او گفت: آیا نباید قبل از این که از من بخوری، فرار می­کردی؟ (1)

شرح:

این روایت صراحت دارد که بهشت این دو در آسمان بوده است.

روایت46.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: درباره این سخن خدا: «زشتی­هایشان آشکار شد» فرمود: زشتی­هایشان برای آن دو آشکار نشده بود و در آن زمان آشکار شد یعنی در داخل بوده است(2)

روایت47.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: در مورد آیات «و گفتیم ای آدم خود و همسرت در این باغ سکونت گیر[ید] و از هر کجای آن خواهید فراوان بخورید و[لی] به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید بود* پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید و از آنچه در آن بودند ایشان را به درآورد و فرمودیم فرود آیید شما دشمن همدیگرید و برای شما در زمین قرارگاه و تا چندی برخورداری خواهد بود* سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] بر او ببخشود آری او[ست که] توبه پذیر مهربان است* فرمودیم جملگی از آن فرود آیید پس اگر از جانب من شما را هدایتی رسد آنان که هدایتم را پیروی کنند بر ایشان بیمی نیست و غمگین نخواهند شد* و[لی] کسانی که کفر ورزیدند و نشانه های ما را دروغ انگاشتند آنانند که اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. امام علیه السلام فرمود: و خداوند عزوجل فرمود: هنگامی که شیطان را به خاطر سرپیچی او نفرین کرد و فرشتگان را به واسطه سجده کردن به آدم و اطاعتشان به خداوند، اکرام نمود و آدم و حوا را به بهشت برد و گفت ای آدم تو و همسرت در بهشت سکنی گزینند و از بهشت بسیار بخورید و هرچه می­خواهید بدون زحمت و رنج به دست آورید و به این درخت نزدیک نشوید. این درخت، درخت علم است، علم محمد و آل محمد که خداوند متعال آنها را در میان سایر مخلوقاتش به آن علم اختصاص داد. خداوند متعال فرمود: به این درخت نزدیک نشوید، زیرا آن مخصوص محمد و آل محمد است و نه غیر از آنها- و به فرمان خداوند از آن کسی جز آنها نمی­خورند و پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین بعد از اطعام آنها به مسکین و یتیم و اسیر از این درخت خوردند تا بعد از آن احساس گرسنگی و عطش و رنج و

ص: 189


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی [2]

لِمَنْ یَرُوضُهَا لِدَارِ الْبَقَاءِ- وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مَنْفَعَةٌ إِلَی حِینِ مَوْتِکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی مِنْهَا یُخْرِجُ زُرُوعَکُمْ وَ ثِمَارَکُمْ وَ بِهَا یُنَزِّهُکُمْ وَ یُنْعِمُکُمْ وَ فِیهَا أَیْضاً بِالْبَلَایَا یَمْتَحِنُکُمْ یُلَذِّذُکُمْ بِنَعِیمِ الدُّنْیَا تَارَةً لِتَذْکُرُوا نَعِیْمَ الْأُخْرَی الْخَالِصَ مِمَّا یُنَغِّصُ نَعِیْمَ الدُّنْیَا وَ یُبْطِلُهُ وَ یُزَهِّدُ فِیهِ وَ یُصَغِّرُهُ وَ یُحَقِّرُهُ وَ یَمْتَحِنُکُمْ تَارَةً بِبَلَایَا الدُّنْیَا الَّتِی قَدْ تَکُونُ فِی خِلَالِهَا الرَّحَمَاتُ وَ فِی تَضَاعِیفِهَا النِّعَمُ (1)الَّتِی تَدْفَعُ عَنِ الْمُبْتَلَی بِهَا مَکَارِهَ (2)لِیُحَذِّرَکُمْ بِذَلِکَ عَذَابَ الْأَبَدِ الَّذِی لَا یَشُوبُهُ عَافِیَةٌ وَ لَا یَقَعُ فِی تَضَاعِیفِهِ رَاحَةٌ وَ لَا رَحْمَةٌ- وَ قُلْنَا اهْبِطُوا قَدْ فُسِّرَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا الدَّالَّاتِ عَلَی صِدْقِ مُحَمَّدٍ عَلَی مَا جَاءَ بِهِ مِنْ أَخْبَارِ الْقُرُونِ السَّالِفَةِ (3)وَ عَلَی مَا أَدَّاهُ إِلَی عِبَادِ اللَّهِ مِنْ ذِکْرِ تَفْضِیلِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ خَیْرِ الْفَاضِلِینَ وَ الْفَاضِلَاتِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْبَرِیَّاتِ- أُولئِکَ الدَّافِعُونَ لِصِدْقِ مُحَمَّدٍ فِی أَنْبَائِهِ وَ الْمُکَذِّبُونَ لَهُ فِی تَصْدِیقِهِ لِأَوْلِیَائِهِ (4)- عَلِیٍّ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ وَ الْمُنْتَجَبِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ (5).

بیان

تبهظک أی تثقل علیک من قولهم بهظه الحمل یبهظه بهظا أی أثقله و عجز عنه قوله علیه السلام یروضها من راض الدابة أی علمها و ذللها و لما شبه علیه السلام الأیام و اللیالی بالمرکب الذی یسرع بنا إلی الأجل نسب إلیها الروض ترشیحا فمن سعی للآخرة فکأنما راض هذه الدابة للتوجه إلی الآخرة و تحصیل سعاداتها و نغص عیشه کدره.

ثم اعلم أنه اختلف فی کیفیة وصول إبلیس إلی آدم و حواء حتی وسوس إلیهما و إبلیس کان قد أخرج من الجنة حین أبی السجود و هما فی الجنة فقیل إن آدم کان یخرج إلی باب الجنة و إبلیس لم یکن ممنوعا من الدنو منه فکان یکلمه و کان هذا قبل أن یهبط إلی الأرض و بعد أن أخرج من الجنة و قیل إنه کلمهما من الأرض بکلام عرفاه و فهماه منه و قیل إنه دخل فی فقم الحیة و خاطبهما من فقمها و الفقم جانب

ص: 193


1- فی نسخة: و فی تضاعیفها النغمات المحجفة.
2- فی نسخة: تدفع عن المبتلی بها مکارهه. و فی أخری: مکارهها.
3- فی نسخة: من أخبار القرون السالفات.
4- فی نسخة: و المکذبون له فی نصبه لاولیائه.
5- تفسیر الإمام: 90- 91. م.

خستگی احساس نکردند و آن درختی است که در بین درختان بهشت متمایز است. درحتان بهشت هر کدام نوعی میوه­ و خوردنی دارد، اما این درخت و جنس آن، گندم، انگور، انجیر، عناب و سایر انواع محص.لات و میوه­ها و خوردنی­ها را دارا است پس به همین دلیل راویان در ذکر نوع درخت اختلاف دارند. بعضی می­گویند که آن گندم است و برخی می­گویند انگور است و عده­ای می­گویند انجیر است و عده­ای می­گویند عناب است. خداوند فرمود: «به این درخت نزدیک نشوید» که بخواهید به واسطه آن به مقام محمد و آل محمد در فضلشان دست یابید. خداوند عز و جل آنان را به این مقام اختصاص داده و نه غیر از آنها را؛ و آن درختی است که هرکس به اذن خدا به آن دست یابد، علم اولین و آخرین بدون تعلیم به او الهام می­شود و هرکس به غیر از اذن خدا به آن دست یابد و از هدفش ناامید می­شود و پروردگارش را سرپیچی کرده است. «از ظالمان خواهید بود» با عصیان شما دو نفر و درخواست آن مقام و درجه­ای که برای غیر شما اختصاص داده شده بود. مثل این که غیر از حکم خداوند را اراده کرده باشید، خداوند متعال فرمود: «شیطان آن دو را به لغزش انداخت» با وسوسه و نیرنگ و به توهم انداختن و فریفتن او به اینکه خلقت با آدم شروع شده است. گفت: «پروردگارتان از این درخت شما را نهی نکرده تا شما دو نفر فرشته نباشید» اگر از آن بخورید، غیب را می­دانید و با آن قدرتی که خواص درگاه خداوند دارند قدرتمند می­شوید «یا این که جاودانه خواهید شد» که هرگز نمی­میرید. و «قسم خورد» که «من خیرخواه شما هستم» و شیطان در دهان مار خودش را پنهان کرده و مار با خودش او را وارد بهشت کرده بود و آدم گمان می­کرد که مار است که با او سخن می­گوید ونمی­دانست که شیطان در دهان مار پنهان شده است، پس آدم به مار جواب می­دهد که ای مار، این فریب شیطان است؛ چگونه ما پروردگارمان به ما خیانت می­کند یا چگونه خدا را با سوگند به او بزرگ می­داری درحالی که تو او را به خیانت و سوءنظر نسبت می­دهی، درحالی که او باکرامت­ترین است و چگونه قصد رسیدن به چیزی را کنم که خدایم مرا منع کرده است و بدون حکمت با او رفتار کنم؟ هنگامی که شیطان از آدم ناامید شد، دوباره به دهان مار بازگشت و حوا را مخاطب قرار داد و او را دچار توهم ساخت که مار است که با او صحبت می­کند و گفت: ای حوا آیا می­دانی این درختی که خداوند عز وجل آن را برای شما حرام کرد، بعد از حرام شدن، به سبب حسن طاعت و تواضعی که از شما دیده، بر شما حلال کرده است؟ چون فرشتگان گماشته

ص: 190

الشدق قال صاحب الکامل إن إبلیس أراد دخول الجنة فمنعته الخزنة فأتی کل دابة من دواب الأرض و عرض نفسه علیها أن تحمله حتی یدخل الجنة لیکلم آدم و زوجه فکل الدواب أبی علیه ذلک حتی أتی الحیة و قال لها أمنعک من ابن آدم فأنت فی ذمتی إن أنت أدخلتنی فجعلته ما بین نابین من أنیابها ثم دخلت به و کانت کاسیة علی أربع قوائم من أحسن دابة خلقها الله تعالی کأنها بختیة فأعراها الله و جعلها تمشی علی بطنها انتهی و قیل راسلهما بالخطاب و ظاهر القرآن یدل علی المشافهة و هذا الخبر یدل علی الثالث.

«48»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَصَابَ آدَمُ وَ زَوْجَتُهُ الْحِنْطَةَ (1)أَخْرَجَهُمَا مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَهْبَطَهُمَا إِلَی الْأَرْضِ فَأُهْبِطَ آدَمُ عَلَی الصَّفَا وَ أُهْبِطَتْ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ صَفَا لِأَنَّهُ شُقَّ لَهُ مِنِ اسْمِ آدَمَ الْمُصْطَفَی وَ ذَلِکَ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ سُمِّیَتِ الْمَرْوَةُ مَرْوَةً لِأَنَّهُ شُقَّ لَهَا مِنِ اسْمِ الْمَرْأَةِ فَقَالَ آدَمُ مَا فُرِّقَ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا إِلَّا لِأَنَّهَا لَا تَحِلُّ لِی وَ لَوْ کَانَتْ تَحِلُّ لِی هَبَطَتْ مَعِی عَلَی الصَّفَا وَ لَکِنَّهَا حُرِّمَتْ عَلَیَّ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ وَ فُرِّقَ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا فَمَکَثَ آدَمُ مُعْتَزِلًا حَوَّاءَ فَکَانَ یَأْتِیهَا نَهَاراً فَیَتَحَدَّثُ عِنْدَهَا عَلَی الْمَرْوَةِ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ وَ خَافَ أَنْ تَغْلِبَهُ نَفْسُهُ یَرْجِعُ إِلَی الصَّفَا فَیَبِیتُ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ لآِدَمَ أُنْسٌ (2)غَیْرَهَا وَ لِذَلِکَ سُمِّینَ النِّسَاءَ مِنْ أَجْلِ أَنَّ حَوَّاءَ کَانَتْ أُنْساً لآِدَمَ لَا یُکَلِّمُهُ اللَّهُ وَ لَا یُرْسِلُ إِلَیْهِ (3)رَسُولًا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنَّ عَلَیْهِ بِالتَّوْبَةِ وَ تَلَقَّاهُ بِکَلِمَاتٍ فَلَمَّا تَکَلَّمَ بِهَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آدَمُ التَّائِبُ مِنْ خَطِیئَتِهِ الصَّابِرُ لِبَلِیَّتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْسَلَنِی إِلَیْکَ لِأُعَلِّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی تَطْهُرُ بِهَا فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی مَکَانِ الْبَیْتِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ غَمَامَةً فَأَظَلَّتْ مَکَانَ الْبَیْتِ وَ کَانَتِ الْغَمَامَةُ بِحِیَالِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَقَالَ یَا

ص: 194


1- فی نسخة: لما أصاب آدم و زوجته الخطیئة.
2- الانس بفتح الأولیین: من تأنس به.
3- فی نسخة: و لا یرسل له.

برای درخت که با نیزه حیوانات دیگر را از آن دور می­کند شما دو نفر را از آن دور نمی­کنند. پس بدانید که خداوند آن درخت را بر شما حلال کرده است. به تو بشارت می­دهم که اگر از آن قبل از آدم بخوری، تو بر او مسلط خواهی شد و به او امر و نهی می­کنی. حوا گفت: آن را امتحان خواهم کرد پس قصد آن درخت را کرد و فرشتگان خواستند او را با نیزه از آن دور کنند. خداوند به فرشتگان وحی کرد که شما با نیزه­هایتان آن چه را که عقل ندارد، دور می­کنید ولی آنچه که او را از دیگران متمایز می­کند، مختار بودن اوست. او را به عقلش واگذارید که من عقلش را حجتی برای او قرار دادم. اگر اطاعت کند، مستحق ثواب من است و اگر عصیان کند و فرمانم را مخالفت کند، مستحق عقاب و جزای من است. پس او را رها کرده و متعرض او نشوید. پس فرشتگان پس از اینکه قصد کرده بودند با نیزه­هایشان حوا را از آن درخت منع کنند او را رها کرده و متعرض او نشدند. حوا گمان کرد که خداوند آنها را از منع وی نهی کرده است و بعد از تحریم درخت، آن را حلال کرده است. گفت: مار راست گفت. درحالی که گمان می­کرد کسی که با او سخن گفته مار بوده است. پس از آن خورد و چیزی را برای خود ناپسند ندانست. پس به آدم گفت آیا نمی­دانی که درخت تحریم شده بر ما حلال شده است. من از آن خوردم و نگهبانانش مانع من نشدند و حال ناخوشایندی به من دست نداد. به همین دلیل آدم فریب خورد و اشتباه کرد و از آن خورد. پس به آنچه خداوند در کتابش فرمود دچار شدند: «شیطان آن ها را به لغزش انداخت» با وسوسه و غرورش «پس آن دو را از آنچه در آن بودند بیرون راند» یعنی از نعمت­ها.

«و گفتیم» ای آدم و حوا و ای مار و شیطان، «فرود بیایید و شما دشمن یکدیگرید» آدم و حوا و فرزندانشان، دشمنانی برای مار و شیطان هستند و مار و فرزندانشان، دشمنان شما هستند. «و برای شما در زمین محل استقرار است» محل و مکانی برای معاش. «و متاع» منفعت. «إلی حین» تا زمان مرگ. خداوند متعال گفت: «آدم از پروردگارش کلماتی را آموخت» که آن را می­گفت و او آن­ها را گفت و به واسطه آن خداوند «توبه او را پذیرفت» چرا که «او توبه­پذیر و مهربان است» یعنی توبه­پذیر و مهربان به توبه­کنندگان است. «گفتیم همگی فرود آیید.» در اول فرمان داد که آن دو فرود بیایند و در بار دوم فرمان داد که همگی فرود بیاید و هیچ کدام از آن­ها را بر دیگری مقدم نشود و هبوط فقط برای آدم و حوا از بهشت بود و هبوط مار نیز از آنجا بود چرا که آن از بهترین حیوانات بود، ولی هبوط شیطان از اطراف بهشت بود زیرا که وارد شدن او به بهشت بر او حرام بود. «پس اگر از جانب من رهنمودی برای شما آمد» ای آدم و ای شیطان از جانب من هدایتی برای شما و فرزندانتان که بعد از شما می­آیند خواهد آمد. «پس هرکس رهنمود مرا پیروی کند،

ص: 191

آدَمُ خُطَّ بِرِجْلِکَ حَیْثُ أَظَلَّتْ عَلَیْکَ هَذِهِ الْغَمَامَةُ (1)فَإِنَّهُ سَیُخْرِجُ لَکَ بَیْتاً (2)مِنْ مَهَاةٍ (3)یَکُونُ قِبْلَتَکَ وَ قِبْلَةَ عَقِبِکَ مِنْ بَعْدِکَ فَفَعَلَ آدَمُ علیه السلام وَ أَخْرَجَ اللَّهُ لَهُ تَحْتَ الْغَمَامَةِ بَیْتاً مِنْ مَهَاةٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ فَکَانَ (4)أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَضْوَأَ مِنَ الشَّمْسِ وَ إِنَّمَا اسْوَدَّ لِأَنَّ الْمُشْرِکِینَ تَمَسَّحُوا بِهِ فَمِنْ نَجَسِ الْمُشْرِکِینَ اسْوَدَّ الْحَجَرُ وَ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ مِنْ ذَنْبِهِ عِنْدَ جَمِیعِ الْمَشَاعِرِ وَ یُخْبِرَهُ أَنَّ اللَّهَ (5)عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ غَفَرَ لَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَحْمِلَ حَصَیَاتِ الْجِمَارِ مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ فَلَمَّا بَلَغَ مَوْضِعَ الْجِمَارِ تَعَرَّضَ لَهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ لَا تُکَلِّمْهُ وَ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ فَفَعَلَ آدَمُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ رَمْیِ الْجِمَارِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُقَرِّبَ الْقُرْبَانَ وَ هُوَ الْهَدْیُ قَبْلَ رَمْیِ الْجِمَارِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَحْلِقَ رَأْسَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَفَعَلَ آدَمُ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَهُ بِزِیَارَةِ الْبَیْتِ وَ أَنْ یَطُوفَ بِهِ سَبْعاً وَ أَنْ یَسْعَی بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أُسْبُوعاً یَبْدَأُ بِالصَّفَا وَ یَخْتِمُ بِالْمَرْوَةِ ثُمَّ یَطُوفُ بَعْدَ ذَلِکَ أُسْبُوعاً بِالْبَیْتِ وَ هُوَ طَوَافُ النِّسَاءِ لَا یَحِلُّ لِمُحْرِمٍ أَنْ یُبَاضِعَ حَتَّی یَطُوفَ طَوَافَ النِّسَاءِ فَفَعَلَ آدَمُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ غَفَرَ ذَنْبَکَ وَ قَبِلَ تَوْبَتَکَ وَ أَحَلَّ لَکَ زَوْجَتَکَ فَانْطَلَقَ آدَمُ وَ قَدْ غُفِرَ لَهُ ذَنْبُهُ وَ قُبِلَتْ مِنْهُ تَوْبَتُهُ وَ حَلَّتْ لَهُ زَوْجَتُهُ (6).

«49»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ (7)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ

ص: 195


1- فی نسخة: حیث أظلتک هذه الغمامة.
2- فی نسخة: سیخرج لک بیت.
3- قال الطریحی فی المجمع: فی الحدیث: «موضع البیت مهاة بیضاء» یعنی درة بیضاء؛ و فی القاموس: المهاة بالفتح: البلورة و تجمع علی مهیات و مهوات، و منه حدیث آدم: و نزل جبرئیل بمهاة من الجنة و حلق رأسه بها.
4- فی نسخة: و کان.
5- فی نسخة: و أخبره أن اللّه.
6- فروع الکافی ج 1: 216- 217. م.
7- هو محمّد بن سلیمان الدیلمیّ ضعفه النجاشیّ و غیره، و الحدیث ضعیف به و بغیره، و مع ذلک فیحتمل أن یکون الزائد من باب التفسیر دون التحریف، و الا فالحدیث مخالف لما أجمع علیه الإمامیّة من عدم وقوع تحریف فی القرآن.

هیچ ترسی بر او نیست و ناراحت و اندوهگین نمی­شود.» هنگامی که از مخالفان بیم دارند، هیچ ترسی بر آنان نیست و هیچ گاه ناراحت نمی­شوند. گفت: هنگامی که اشتباه آدم از او پاک شد، به سوی پروردگارش عذرخواهی کرد و گفت پروردگارا توبه­ام را بپذیر و عذرخواهیم را قبول کن و مرا به جایگاهم بازگردان و درجه­ام را نزد خودت بالا ببر چرا که نقص اشتباه و ذلت آن در اعضایم و سایر بدنم آشکار و نمایان شده است. خداوند متعال گفت: ای آدم آیا فرمان مرا به یاد نمی­آوری که بر توست در هنگام شداید و مصیبت­ها و سختی­هایی که بر تو سنگینی می­کند و فشار می­آورد، مرا به محمد و آلش بخوانی؟ آدم گفت: آری. خداوند گفت پس به آن­ها و مخصوصاً به محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام مرا بخوان. درخواستت را اجابت می­کنم و بیشتر از خواسته­ات به تو می­دهم. آدم گفت: پروردگار من و خدای من، مقام و منزلت ایشان به جایی رسیره است که تو به واسطه توسل به ایشان توبه­ام را می­پذیری و اشتباهم را می­بخشی و من همان کسی هستم که فرشتگانت را به سجده به او فرمان دادی و بهشت را به او دادی و حوا را به ازدواج او درآوری و بهترین فرشتگانت را به خدمت او درآوردی. خداوند تعالی گفت: ای آدم فرشتگان را برای بزرگداشت تو به سجده فرمان دادم چرا که تو ظرف وجودی این نورها هستی و اگر قبل از اشتباهت به واسطه آن­ها از من می­خواستی که از آن گناه معصومت بدرام و تو را به انگیزه­های دشمنت، ابلیس آگاه سازم تا از او بر حذر باشی، چنین می­کردم. ولی آنچه در علم گذشته­ام است جریان دارد در حالی که موافق علم من است، پس مرا با آن بخوان تا تو را اجابت کنم. در آن هنگام آدم گفت خدایا بحق محمد و آل پاکش و به مقام محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و پاکان خاندان او با قبول توبه­ام بر من منت بگذار و لغزشم را ببخش و از کرامتت مرا به مرتبه­ام بازگردان. خداوند فرمود: توبه تو را پذیرفتم و از تو راضی شدم و نعمت­هایم را به سوی ریختم و تو را به مرتبه­ات از کرامات خویش بازگرداندم و بهره­ات را از رحمت­هایم فزونی دادم و این معنای سخن پروردگار است: «آدم از پروردگارش، کلماتی آموخت و با آن­ها توبه کرد و خداوند توبه­پذیر و مهربان است». خداوند تعالی به کسانی که آن­ها را فرو فرستاد از آدم و حوا و ابلیس و مار گفت: «برای شما در زمین قرارگاهی است» منزل­گاهی که در آن زندگی کنید. و من شما را به تلاش برای آخرت در شب و روز تشویق می­کنم پس خوش به حال

ص: 192

وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِنْ قَبْلُ کَلِمَاتٍ فِی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمْ فَنَسِیَ هَکَذَا وَ اللَّهِ أُنْزِلَتْ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

«50»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو بِلَالٍ الْمَکِّیُّ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام طَافَ بِالْبَیْتِ- ثُمَّ صَلَّی فِیمَا بَیْنَ الْبَابِ وَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ رَکْعَتَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ مَا رَأَیْتُ أَحَداً مِنْکُمْ صَلَّی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ هَذَا الْمَکَانُ الَّذِی تِیبَ عَلَی آدَمَ فِیهِ (2).

«51»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آدَمَ حَیْثُ حَجَّ مِمَّا حَلَقَ رَأْسَهُ فَقَالَ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَاقُوتَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَمَرَّهَا عَلَی رَأْسِهِ فَتَنَاثَرَ شَعْرُهُ (3).

«52»

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ أَنَّهُ رَأَی فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ فَحَمَلَتْ آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ حَوَّاءَ عَلَی کُرْسِیٍّ مِنْ نُورٍ وَ أَدْخَلُوهُمَا الْجَنَّةَ- فَوُضِعَا فِی وَسَطِ الْفِرْدَوْسِ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ (4)ثُمَّ ذَکَرَ حَدِیثَ إِقَامَةِ آدَمَ ع- خَمْسَ سَاعَاتٍ مِنْ نَهَارِ ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَکْلِهِ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ ذَکَرَ حَدِیثَ إِخْرَاجِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هُبُوطِ آدَمَ بِأَرْضِ الْهِنْدِ عَلَی جَبَلٍ اسْمُهُ بَاسِمٌ (5)عَلَی وَادٍ اسْمُهُ نَهِیلٌ بَیْنَ الدَّهْنَجِ وَ الْمَنْدَلِ بَلَدَیِ الْهِنْدِ وَ هَبَطَتْ حَوَّاءُ بِجُدَّةَ وَ مُعَایَنَةِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَهُمَا (6)ثُمَّ قَالَ اللَّهُ لَهُمَا قَدْ بِتُّمَا لَیْلَتَکُمَا هَذِهِ لَا یَعْرِفُ أَحَدُکُمَا مَکَانَ صَاحِبِهِ وَ أَنْتُمَا بِعَیْنِی وَ حِفْظِی أَنَا جَامِعٌ بَیْنَکُمَا فِی عَافِیَةٍ وَ إِنَّ أَفْضَلَ أَوْقَاتِ الْعِبَادِ (7)الْوَقْتُ

ص: 196


1- لم نجد الروایة فیما عندنا من نسخ المصدر. م.
2- فروع الکافی ج 1: 218. م.
3- فروع الکافی ج 1: 218. م.
4- هذا أیضا ممّا تدلّ علی أن الجنة التی اخرج منها آدم هی جنة الخلد.
5- فی نسخة: بابم، و فی المصدر: و هبوط آدم بأرض الهند علی جبل اسمه نهیل بین الذبیح و المندل فی بلدی الهند. و لم نجد فی المعاجم غیر المندل، قال یاقوت فی معجم البلدان: مندل بالفتح بلد بالهند منه یجلب العود الفائق الذی یقال له المندلی. و تقدم ذیل الحدیث 32 أنّه هبط علی جبل فی سرندیب یقال له نوذ.
6- فی المصدر: و معاتبة اللّه لهما.
7- فی المصدر: و ان أفضل أوقات الصلاة للعباد.

کسانی که آن را برای خانه باقی پرورش دهند.«متاع إلی حین: بهره ای تا قیام» و برای شما تا روز قیامت بهره خواهد بود زیرا خداوند متعال برای شما کاشته­ها و محصولات و میوه­ها را از زمین بیرون می­آورد و شما را با آن پاک و منزه کرده و شما را نعمت می­دهد. و در زمین به وسیله بلاها امتحانتان می­کند و گاهی با نعمت دنیا شما را به لذات می­رساند تا نعمت­های خالص آخرت را به یاد آورید که نعمت­های دنیا را تلخ کرده - در برابر آن تلخ است - و آن­ها را باطل می­کند و از آن کم می­کند و آن را کوچک و حقیر جلوه می­دهد. گاهی شما را با بلاهای دنیایی امتحان می­کند که در خلال آن، رحمت­هاست و در لابلای آن نعمت­هایی است که سختی­ها و مصائب را از فرد مورد امتحان دور می­کند، تا به وسیله آن شما را به عذاب ابدی هشدار دهد، عذابی که عافیت و سلامتی ندارد و در درون آن، راحتی و رحمت نیست. «و گفتیم فرود آیید» تفسیر شد. سپس خداوند فرمود: «کسانی که کفر بورزند و نشانه­های ما را انکار کنند [دروغ پندارند]» یعنی انکار نشانه­های دلالت کننده بر راستی محمد صلی الله علیه و آله از آنچه که از اخبار قرون گذشته آورده است و همچنین انکار وظیفه ای که محمد صلی الله علیه و آله در میان بندگان خدا مبنی بر ذکر برتری علی علیه السلام و آل پاکش که بعد از محمد، سرور مخلوقات بهترین­ها هستند، به انجام رساند. (1)

شرح

تبهظک یعنی بر تو سنگین است. بهظه الحمل یبهظه بهظا یعنی بار بر او سنگینی کرده و او را ناتوان کرد. سخن امام علیه السلام: یروضها: یعنی حیوان را آموزش داد و آن را رام کرد از راض الدابة است و هنگامی که امام روزها و شب­ها را به مرکبی تشبیه کرده است که برای بردن ما به سوی اجل شتاب می­کنند، واژه روض را بنا بر استعاره ترشیحیه به شب و روز نسبت داده است. پس هرکس برای آخرت تلاش کند گویی که این چهار پا را برای توجه به آخرت و به دست آوردن سعادت­های آن، تربیت کرده و پرورش داده است. نغص عیشه: آن را تیره و تار کرد.

بدان که در کیفیت رسیدن شیطان به آدم و حوا، برای وسوسه کردن آن­ها اختلاف است. شیطان هنگامی که از سجده کردن امتناع ورزید، از بهشت بیرون رانده شد درحالی که آن دو در بهشت بودند. پس گفته شده: آدم داشت از در بهشت خارج می­شد درحالی که شیطان ممنوع از نزدیک شدن به آن نبود. با او صحبت می­کرد و این قبل از هبوط به زمین و بعد از اخراجش از بهشت بود. و گفته شده که از زمین با او سخن گفت طوری که او بفهمد و گفته شده که در قالب مار داخل شده و آن دو را از دهان مار مخاطب قرار داده است و فقم به معنای کنار

ص: 193


1- . تفسیر امام» 90-91

الَّذِی أَدْخَلْتُکَ وَ زَوْجَتَکَ الْجَنَّةَ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَسَبَّحْتُمَانِی فِیهَا فَکَتَبْتُهَا صَلَاةً وَ سَمَّیْتُهَا لِذَلِکَ الْأُولَی وَ کَانَتْ فِی أَفْضَلِ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ (1)ثُمَّ أَهْبَطْتُکُمَا إِلَی الْأَرْضِ وَقْتَ الْعَصْرِ فَسَبَّحْتُمَانِی فِیهَا فَکَتَبْتُهَا لَکُمَا أَیْضاً صَلَاةً وَ سَمَّیْتُهَا لِذَلِکَ بِصَلَاةِ الْعَصْرِ ثُمَّ غَابَتِ الشَّمْسُ فَصَلَّیْتَ لِی فِیهَا فَسَمَّیْتُهَا صَلَاةَ الْمَغْرِبِ ثُمَّ جَلَسْتَ لِی حِینَ غَابَ الشَّفَقُ فَسَمَّیْتُهَا صَلَاةَ الْعِشَاءِ وَ قَدْ فَرَضْتُ عَلَیْکَ وَ عَلَی نَسْلِکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ خَمْسِینَ رَکْعَةً فِیهَا مِائَةُ سَجْدَةٍ فَصَلِّهَا یَا آدَمُ أَکْتُبْ لَکَ وَ لِمَنْ صَلَّاهَا مِنْ نَسْلِکَ أَلْفَیْنِ وَ خَمْسَمِائَةِ صَلَاةٍ وَ هَذَا شَهْرُ نَیْسَانَ الْمُبَارَکُ فَصُمْهُ لِی فَصَامَ آدَمُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ شَهْرِ نَیْسَانَ وَ ذَکَرَ حَدِیثَ فُطُورِهِ وَ حَدِیثَ حَجِّ آدَمَ علیه السلام إِلَی الْکَعْبَةِ وَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ مِنْ بِنَاءِ الْکَعْبَةِ وَ سُؤَالِ الْمَلَائِکَةِ أَنْ یُشْرِکَهَا مَعَهُ وَ أَنَّهُ قَالَ الْأَمْرُ إِلَی اللَّهِ فَشَرَّکَهَا اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَعَهُ ثُمَّ قَالَ وَ نَادَتِ الْجِبَالُ یَا آدَمُ اجْعَلْ لَنَا فِی بِنَاءِ قَوَاعِدِ بَیْتِ اللَّهِ نَصِیباً فَقَالَ مَا لِی فِیهِ مِنْ أَمْرٍ الْأَمْرُ إِلَی رَبِّ الْبَیْتِ یُشْرِکُ فِیهِ مَنْ أَحَبَّ فَأَذِنَ اللَّهُ لِلْجِبَالِ بِذَلِکَ فَابْتَدَرَ (2)کُلُّ جَبَلٍ مِنْهَا بِحِجَارَةٍ مِنْهُ وَ کَانَ أَوَّلَ جَبَلٍ شَقَّ بِحِجَارَةٍ مِنْهُ أَبُو قُبَیْسٍ لِقُرْبِهِ مِنْهُ ثُمَّ حِرَاءُ ثُمَّ ثَوْرٌ ثُمَّ ثَبِیرٌ ثُمَّ وَرِقَانُ ثُمَّ حَمُّونُ ثُمَّ صَبْرَارُ ثُمَّ أُحُدٌ ثُمَّ طُورُ سَیْنَاءَ ثُمَّ طُورُ دَیْنَا ثُمَّ لُبْنَانُ ثُمَّ جُودِیُّ (3)وَ أَمَرَ اللَّهُ آدَمَ أَنْ یَأْخُذَ مِنْ کُلِّ جَبَلٍ حَجَراً فَیَضَعَهُ فِی الْأَسَاسِ فَفَعَلَ ثُمَّ ذَکَرَ شَرْحَ حَجِّ آدَمَ علیه السلام وَ اجْتِمَاعِهِ بِحَوَّاءَ وَ قَبُولِ تَوْبَتِهِمَا وَ حَدِیثِ هَابِیلَ وَ قَابِیلَ وَ أَوْلَادِ آدَمَ وَ أَوْلَادُهُمْ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ بَطْناً فِی سَبْعِمِائَةِ سَنَةٍ مِنْ عُمُرِهِ وَ حَدِیثِ وَصِیَّتِهِ إِلَی شَیْثٍ بَعْدَ قَتْلِ هَابِیلَ (4).

ص: 197


1- فی المصدر: و کانت لی أفضل الأیّام یوم الجمعة.
2- ابتدر القوم أمرا: بادر بعضهم بعضا إلیه أیهم یسبق إلیه.
3- أبو قبیس: اسم الجبل المشرف علی مکّة. حراء بالکسر و التخفیف و المد: جبل من جبال مکّة علی ثلاثة أمیال. الثور: جبل بمکّة فیه الغار الذی اختفی فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله. ثبیر بالفتح: جبل شامخ یقابل حراء. ورقان بالفتح ثمّ الکسر: جبل أسود بین العرج و الرویثة علی یمین المصعد من المدینة الی مکّة. احد: اسم الجبل الذی کانت عنده غزوة احد، و بینه و بین المدینة قرابة میل فی شمالیها. سیناء بکسر أوله و یفتح: اسم موضع بالشام یضاف إلیه الطور، و هو الجبل الذی کلم اللّه تعالی علیه موسی بن عمران. لبنان: جبل مطل علی حمص یجی ء من العرج الذی بین مکّة و المدینة حتّی یتصل بالشام؛ و جبلان قرب مکّة یقال لهما لبن الأعلی و لبن الاسفل. الجودی: جبل مطل علی جزیرة ابن عمر فی الجانب الشرقی من دجلة من أعمال الموصل علیه استوت سفینة نوح علیه السلام.
4- سعد السعود 1: 36- 37. م.

دهان است. صاحب الکامل می­گوید: هنگامی که شیطان خواست به بهشت داخل شود، خزانه­داران مانع او شدند. او همه حیوانات زمین را آورد و خودش را در شکل آن­ها عرضه کرد تا به بهشت وارد شود و با آدم و همسرش سخن بگوید. پس همه حیوانات امتناع ورزید تا این که مار آمد و ابلیس به او گفت تو را از این آدم باز می­دارم و تو در ذمه من هستی، اگر مرا داخل کنی. پس مار، او را بین دو دندان از دندان­های نیشش قرار داد، سپس او را داخل کرد و مار بر چهار دست و پا را می­رفت و او از بهترین حیواناتی بود که خداوند تعالی آن را خلق کرد گویا نیک بخت بود. پس خدای متعال او را عریان کرده کاری کرد که بر شکم خود بخزد. پایان. و گفته شده: این سخن را به آنان مراسله - با واسطه - کرد و ظاهر قرآن بر گفتگوی دهان به دهان دلالت می­کند و این روایت دلالت بر مورد سوم می­کند.

روایت48.

کافی: امام صادق علیه السلام گفت: خداوند عزوجل هنگامی که آدم و همسرش اشتباه را مرتکب شدند، آن دو را از بهشت خارج کرد و به زمین فرود آورد. آدم را در صفا و حوا را در مروه فرو فرستاد. و صفا به این اسم نامیده شد زیرا که از اسم مصطفی مشتق شده بود و آن برای سخن خداوند عزو جل است «همانا خداوند آدم و نوح را برگزید (اصطفی)» و مروه به این اسم نامیده شد زیرا از اسم مرأة (زن) مشتق شده است. آدم گفت: بین من و او جدایی نبود جز این که او بر من حلال نبود و اگر بر من حلال بود، با من در صفا فرود می­آمد ولی به خاطر آن مسأله بر من حرام شد و بین من و او جدایی افتاد. آدم از حوا کناره­گیری کرد. در روز پیش او رفت و در مروه با او سخن گفت. هنگامی که شب شد و ترسید که نفسش بر او غلبه کند، به صفا رفت و در آنجا خوابید درحالی که برای آدم، مونسی جز او نبود و به این دلیل زنان را نساء نامیدند که حوا، مونس آدم بود. خداوند با او سخن نمی­گفت و فرستاده­ای برای او نفرستاد. سپس خداوند عزوجل با قبول توبه او بر او منت گذاشت و کلماتی را به او آموخت. هنگامی که آدم او را با آن کلمات خواند، خداوند توبه او را پذیرفت و جبرئیل را به سوی او فرستاد و گفت: سلام بر تو ای آدم! توبه کننده از اشتباه و صبر کننده بر امتحان! خداوند عزوجل مرا به سوی تو فرستاده تا به تو مناسک را یاد بدهم که با آن پاک شوی، پس دستش را گرفت و او را به کعبه برد و خداوند برای او ابری فرستاد که مکان خانه را سایه افکند و ابر در برابر - به موازات - بیت المعمور بود. پس گفت: ای

ص: 194

تذنیب: اعلم أن أعظم شُبَهِ المخطئة للأنبیاء علیهم السلام التی تمسکوا بها قصة آدم علیه السلام و استدلوا بما ورد فیها بوجوه.

الأول أنه کان عاصیا لقوله تعالی وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ و العاصی لا بد أن یکون صاحب کبیرة لقوله تعالی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ و لأن العاصی اسم ذم فوجب أن لا یتناول إلا صاحب الکبیرة.

و أجاب عنه السید علم الهدی رضی الله عنه (1)بأن المعصیة مخالفة الأمر و الأمر من الحکیم تعالی یکون بالواجب و بالندب و لیس یمتنع أن یسمی تارک النفل عاصیا کما یسمی بذلک تارک الواجب و لهذا یقولون أمرت فلانا بکذا و کذا من الخیر فعصانی و خالفنی و إن لم یکن ما أمر به واجبا و اعترض علیه بأنه مجاز و الأصل فی الإطلاق الحقیقة و أجیب بمنع کونه مجازا فیه و الأظهر أن یقال علی تقدیر تسلیم کونه مجازا لا بد من أن یصار إلیه عند معارضة الأدلة القطعیة بل قد یرتکب المجاز عند معارضة دلیل ظنی أیضا.

و أجاب المجوزون للذنب علیهم علیهم السلام قبل النبوة بأن آدم علیه السلام لم یکن نبیا حین صدرت المعصیة عنه ثم بعد ذلک صار نبیا و لا محذور فیه و أجیب أیضا بأن المعصیة کانت عن آدم علیه السلام فی الجنة لا فی الأرض التی هی دار التکلیف فلا یلزم صدور المعصیة عنهم علیهم السلام قبل النبوة و لا بعدها فی دار التکلیف و قد عرفت مما أوردنا فی باب العصمة ضعفهما و عدم استقامتهما علی أصول الإمامیة مع أن الأخیر لا ینطبق علی شی ء من المذاهب و قد ذکرنا هاهنا تأویل الخبرین اللذین یوهمانهما و أجیب أیضا بأن معصیته کانت من الصغائر المکفرة دون الکبائر و هو جواب أکثر المعتزلة و قد عرفت ضعفه.

و أجیب أیضا بأنه لما نهی عن الأکل من الشجرة ظن أن النهی عن عین الشجرة لا عن نوعها و کان الله سبحانه أراد نهیه عن نوعها و لکنه لم یقل لهما لا تقربا هذه الشجرة و لا ما کان من جنسها و اللفظة قد یراد بها النوع

کَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَشَارَ إِلَی حَرِیرٍ وَ ذَهَبَ وَ قَالَ: هَذَانِ حَرَامَانِ عَلَی رِجَالِ أُمَّتِی.

و کان ظنه ذلک لأن إبلیس حلف لهما بالله کاذبا إنه لهما لمن الناصحین و لم یکن شاهد قبل ذلک من یحلف بالله کذلک

ص: 198


1- راجع تنزیه الأنبیاء ص 9- 14. م.

آدم با پاهایت راه برو تا جایی که این ابر بر تو سایه می­افکند، پس خداوند برای تو خانه­ای از مروارید سفید بیرون می­آورد که قبله تو و قبله ذریه بعد از تو خواهد بود. آدم آن را انجام داد و خداوند زیر ابر، خانه­ای مانند مروارید سفید بیرون آورد و خدا، حجرالاسود را نازل کرد که از شیر سفیدتر و از خورشید نورانی­تر بود و سیاه شد به سبب آن که مشرکان آن را لمس کردند، پس به سبب نجاست مشرکین، سنگ سیاه شد و جبرئیل او را فرمان کرد که به سبب گناهش از خدا در همه مشاعر استغفار کند و او را آگاه ساخت که خداوند عز و جل او را بخشید و او را فرمان داد که سنگ­های جمار را از مزدلفه جمع کند. هنگامی که به محل جمار رسید، شیطان بر او نمایان شد. شیطان گفت ای آدم کجا می­روی؟ جبرئیل به او گفت با او سخن نگو و به او هفت سنگ پرتاب کن و با هر سنگی تکبیر بگو. پس آدم چنین کرد تا این که از رمی جمرات فارغ شد و او را فرمان داد که یک قربانی را هدیه بدهد و آن هدیه قبل از رمی جمرات است و او را فرمان داد که از روی تواضع به خدای عز و جل، سرش را بتراشد. آدم چنین کرد سپس او را فرمان داد که به زیارت خانه برود و هفت بار طواف کند و بین صفا و مروه هفت بار سعی کند که از صفا شروع و به مروه ختم می­شود. سپس بعد از آن هفت بار خانه خدا را طواف کرد و آن طواف نساء است و برای محرم، همبستری با همسرش حلال نمی­شود مگر این که طواف نساء را انجام دهد. آدم چنین کرد و جبرئیل به او گفت که خدای عز و جل گناهت را بخشید و توبه­ات را قبول کرد و همسرت را برایت حلال نمود. آدم روانه شد درحالی که گناهش بخشیده شد و توبه­اش قبول شد و همسرش حلال شد. (1)

ص: 195


1- . فروع الکافی1: 216- 217

فأکل من شجرة أخری من نوعها و کان ذلک من قبیل الخطاء فی الاجتهاد و لیس من کبائر الذنوب التی یستحق بها دخول النار.

و اعترض علیه بوجوه.

أولها أن اسم الإشارة موضوع للأشخاص و الإشارة به إلی النوع مجاز فإذا حمل آدم علی نبینا و آله و علیه السلام اللفظ علی حقیقته فأی خطاء یلحقه و لما ذا أخرج من الجنة و أجیب عنه بأن اللفظ و إن کان موضوعا للشخص إلا أنه کان قد قرنه بما یدل علی أن المراد به النوع.

و ثانیها أنه سبحانه لو کلفه علی الوجه المذکور من دون قرینة تدل علی المراد لزم تکلیف ما لا یطاق و مع القرینة یلزمه الإخلال بالنظر و التقصیر فی المعرفة و یلزمه الخطأ قصدا فلم یفد هذا الجواب إلا تغییر الخطیئة و کون الخطیئة علی تقدیر صغیرة أو ارتکابا لخلاف الأولی و علی غیره کبیرة تعسف و أجیب بأنه علیه السلام لعله عرف القرینة فی وقت الخطاب ثم غفل عنها و نسی لطول المدة أو غیره کما قال تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ (1)و هذا مبنی علی سهوهم و هو منفی عنهم و قد وردت الأخبار بأن المراد بالنسیان الترک.

و ثالثها أن الأنبیاء علیهم السلام لا یجوز علیهم الاجتهاد و العمل بالظن لتمکنهم من العلم و العمل بالظن مع التمکن من تحصیل العلم غیر جائز عقلا و شرعا و یمکن الجواب بأنا لا نسلم أن آدم علی نبینا و آله و علیهم السلام کان وقت الخطاب نبیا کما یدل علیه الروایة فلا محذور فی عمله بالظن حینئذ فإن تمکنه من العلم و الیقین ممنوع و فیه إشکال.

الوجه الثانی أنه تعالی سماه غاویا بقوله فَغَوی و الغی خلاف الرشد لقوله تعالی قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ (2)و الغاوی یکون صاحب کبیرة خصوصا إذا وقع تأکیدا للعاصی و أجاب السید رحمه الله بأن معنی غوی أنه خاب لأنا نعلم أنه لو فعل ما ندب إلیه من ترک التناول من الشجرة لاستحق الثواب العظیم فإذا خالف الأمر و لم یصر إلی ما ندب إلیه فقد خاب لا محالة من حیث لم یصر إلی الثواب الذی کان یستحق بالامتناع و لا شبهة فی أن لفظ غوی یحتمل الخیبة قال الشاعر:

فمن یلق خیرا یحمد الناس أمره *** و من یغو لا یعدم علی الغی لائما

ص: 199


1- طه: 115.
2- البقرة: 256.

روایت49.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند فرموده است: از قبل با آدم پیمان بستیم در کلماتی درباره محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان علیهم السلام از ذریه آن­ها، پس فراموش کرد. به خدا سوگند که به همین صورت بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد.

روایت50.

کافی: ابو بلال مکی گفت: امام صادق علیه السلام را دیدم که دور خانه طواف می­کرد و سپس بین در و حجرالاسود دو رکعت نماز خواند. به او گفتم مانند شما کسی را ندیدم که در اینجا نماز بخواند. گفت: این مکانی است که توبه آدم در آنجا پذیرفته شد.(1)

روایت51.

کافی: علی بن محمد العلوی گفت: از امام باقر علیه السلام درباره آدم پرسیدم با چه چیزی سرش را تراشید؟ گفت جبرئیل به او نازل شد با یاقوتی از بهشت، پس آن را بر سرش مالید و موهایش ریخت.(2)

روایت52.

می­گویم: سید در کتاب سعد السعود روایت کرده که او در صحف ادریس دیده که آمده است: خداوند فرشتگان را دستور داد که آدم و حوا را در تختی از نور حمل کنند و به بهشت وارد کنند. پس آن دو در وسط بهشت از ناحیه مشرق قرار داده شدند. سپس داستان اقامت آدم را بیان کرد که پنج ساعت از آن روز را در بهشت بوده و داستان خوردن از درخت توسط آدم را بیان کرد. داستان اخراج او از بهشت و هبوطش به سرزمین هند بر روی کوهی به نام «باسم» در یک وادی به نام «نهیل» که بین الدهنج و المندل در کشور هند و هبوط حوا در جده و مشاهده خداوند آن دو را بیان کرد. سپس خداوند به آن دو گفت امشب را درحالی که هیچ­کدام از شما، جای دیگری را نمی­داند، بخوابید و شما تحت حفاظت من هستید و من در عافیت و سلامت، بین شما دو نفر جمع می­کنم و بهترین اوقات بندگان، وقتی است که تو و همسرت را در هنگام زوال خورشید به

ص: 196


1- . فروع کافی1: 218
2- . فروع کافی1: 218

انتهی و قال الجوهری الغی الضلال و الخیبة و قال خاب الرجل یخیب خیبة إذا لم ینل ما طلب و فی المثل الهیبة خیبة و قال الجزری فی حدیث موسی و آدم علی نبینا و آله و علیهما السلام لأغویت الناس أی خیبتهم یقال غوی الرجل إذا خاب و أغواه غیره و حینئذ لا یکون قوله تعالی فَغَوی تأکیدا للعصیان بل یکون المعنی ترک ما أمر به ندبا فحرم من الثواب الذی کان یستحقه لو فعله.

و یمکن أن یجاب علی تقدیر کون الغوایة بمعنی الضلال و ضد الرشاد بأن الرشد هو التوصل بشی ء إلی شی ء و سلوک طریقة موصلة إلی المطلوب فمن ارتکب ما یبعده عن مطلوبه کان ضالا غاویا و لو کان بمخالفة أمر ندبی أو ارتکاب نهی تنزیهی و لذا یقال لکل من بعد عن الطریق أنه ضل و لو سلم أن الغوایة لا یستعمل حقیقة إلا فیما زعمه المستدل نقول لا بد من حمله فی الآیة علی ما ذکرناه و لو علی سبیل المجاز لدلائل العصمة و أجیب أیضا بأن غوی هاهنا بمعنی بشم (1)من کثرة الأکل أی اتخم.

و قال السید رضی الله عنه فی جواب المسائل التی وردت علیه من الری فإن قالوا ما المانع من أن یرید و عصی أی لم یفعل الواجب من الکف عن الشجرة و الواجب یستحق بالإخلال به حرمان الثواب کالفعل المندوب إلیه فکیف رجحتم ما ذهبتم إلیه علی ما ذهبنا نحن قلنا الترجیح لقولنا ظاهر إذ الظاهر من قوله تعالی عَصی ... فَغَوی أن الذی دخلته الفاء جزاء علی المعصیة و أنه کل الجزاء المستحق بالمعصیة لأن الظاهر من قول القائل سرق فقطع و قذف فجلد ثمانین أن ذلک جمیع الجزاء لا بعضه و کذلک إذا قال القائل من دخل داری فله درهم حملناه علی أن الدرهم جمیع جزائه و لا یستحق بالدخول سواه و من لم یفعل الواجب استحق الذم و العقاب و حرمان الثواب و من لم یفعل المندوب إلیه فهو غیر مستحق لشی ء کان ترکه للندب سببا فیه إلا حرمان الثواب فقط و بینا أن من لم یفعل الواجب لیس کذلک و إذا کان الظاهر یقتضی أن ما دخلته الفاء جمیع الجزاء علی ذلک السبب لم یلق إلا بما قلناه دون ما ذهبوا إلیه و هذا واضح لمن تدبره

ص: 200


1- قال الفیروزآبادی فی القاموس: غوی الفصیل کرضی و رمی: بشم من اللبن او منع الرضاع فهزل فکاد یهلک.

بهشت داخل کردم و در آنجا مرا تسبیح گفتید پس آن را نمازی نوشتم و آن را نامیدم چرا که اولین بود و بهترین روزه یعنی روز جمعه بود. در هنگام عصر شما را به زمین فرود آوردم و در آن هنگام مرا تسبیح گفتید پس من آن هنگام را نمازی برای شما نوشتم و آن را نماز عصر نامیدم سپس خورشید غروب کرد و در آن هنگام برای من نماز خواندید و آن را نماز مغرب نامیدم. هنگامی که شفق از بین رفت، آن را نماز عشاء نام گذاشتم و بر تو و نسل تو در هر روز و شب، پنجاه رکعت که صد سجده دارد را واجب کردم، پس آن را بجا آورد. ای آدم بر تو و هرکس از نسل تو که آن نمازها را بجا بیاورد، دو هزار و پانصد نماز می­نویسم و این ماه مبارک نیسان است پس در آن روزه بگیر. آدم سه روز از ماه نیسان را روزه گرفت. ذکر روزه گرفتن و حج گزاردن آدم در کعبه و آنچه خداوند برای ساختن کعبه به او امر کرده بود و درخواست فرشتگان برای مشارکت با او بیان شد. و اینکه او گفت: امر برای خداست و خداوند آنان را با او در ساخت آن مشارکت داد. سپس گفت: کوه­ها ندا دادند که ای آدم برای ما در ساختن پایه­های خانه خدا نصیبی قرار ده. گفت در ساخت آن از جانب من دستوری نیست و فرمان از آن خدای خانه است که هرکس را دوست بدارد شریک می­کند. پس خداوند به کوه­ها اجازه داد و هر کوهی با سنگی بر دیگری پیشی گرفت و اولین کوهی که سنگی از آن جدا شد، کوه ابوقیس بود و به سبب نزدیکیش به آنجا، سپس حرا، ثور، ثبیر، ورقان، حمون، صبرار، احد، طور سیناء، طور دینا، لبنان و جودی(1) بود. خداوند آدم را فرمان داد که از هر کوهی سنگی را بردارد و آن را در بنیان خانه قرار دهد. چنین کرد وسپس شرح حج آدم و جمع او با حوا و قبول توبه آن دو و داستان هابیل و قابیل و فرزندان آدم و فرزندانش صد و بیست نسل در هفتصد سال از عمرش، داستان وصیت او به شیث بعد از قتل هابیل را ذکر کرد.(2)

ص: 197


1- . ابو قبیس: اسم کوه مشرف بر مکه، حراء با کسره، بدون تشدید و با حرف مد، کوهی از کوه های مکه که در فاصله سه کیلومتری این شهر قرار دارد. الثور: کوهی در مکه که در آن همان غاری است که پیامبر در آن مخفی شده بود. ثبیر با فتحه: کوهی بلند در مقابل حراء. ورقان با فتحه و سپس کسره: کوهی سیاه میان عرج و رویثه در سمت راست راه میان مدینه تا مکه. احد: اسم کوهی که غزوه احد در آنجا رخ داد. بین این کوه و شمال مدینه نزدیک به یک میل فاصله است. سیناء با کسره حرف اول یا فتحه آن: اسم مکانی در شام که به طور اضافه می­شود. و آن کوهی است که خداوند از آنجا با موسی بن عمران سخن گفت. لبنان: کوهی مشرف بر حمص است و از عرجی می­آید که مابین مکه و مدینه است و به شام می­رسد. دو کوه در نزدیکی مکه است که به آن­ها لبن الاعلی و لبن الاسفل گفته میشود. جودی: کوهی مشرف بر جزیره ابن عمر در کرانه شرقی دجله از نواحی موصل است که سفینه نوح علیه السلام بر آن استقرار یافت.
2- . سعد السعود 1: 36-37

الوجه الثالث أنه علیه السلام تاب و التائب مذنب أما أنه تائب فلقوله تعالی فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ و أما أن التائب مذنب فلأن التائب هو النادم علی فعل الذنب و النادم علی فعل الذنب مخبر عن کونه فاعلا للذنب فإن کذب فی ذلک الأخبار فهو مذنب بالکذب و إن صدق فیه فهو المطلوب و أجاب عنه السید رضی الله عنه بأن التوبة عندنا و علی أصولها غیر موجبة لإسقاط العقاب و إنما یسقط الله تعالی العقاب عندنا تفضیلا و الذی توجبه التوبة هو استحقاق الثواب فقبولها علی هذا الوجه هو ضمان الثواب علیها فمعنی قوله فَتابَ عَلَیْهِ أنه ضمن ثوابها و لا بد لمن ذهب إلی أن معصیة آدم علی نبینا و آله و علیه السلام صغیرة من هذا الوجه لأنه إذا قیل له کیف تقبل توبته و یغفر له و معصیته فی الأصل وقعت مکفرة لا یستحق علیها شیئا من العقاب لم یکن له بد من الرجوع إلی ما ذکرناه و التوبة قد یحسن أن یقع ممن لم یعهد من نفسه قبیحا علی سبیل الانقطاع إلی الله و الرجوع إلیه و یکون وجه حسنها فی هذا الموضع استحقاق الثواب بها أو کونها لطفا کما یحسن أن یقع ممن یقطع علی أنه غیر مستحق للعقاب و أن التوبة لا تؤثر فی إسقاط شی ء یستحقه من العقاب و لهذا جوزوا التوبة من الصغائر و إن لم تکن مؤثرة فی إسقاط ذم و لا عقاب انتهی.

و یدل علی أن التوبة لا توجب إسقاط العقاب کثیر من عبارات الأدعیة المأثورة ثم إنا لو سلمنا أن التوبة مما یوجب إسقاط العقاب نحمل التوبة هاهنا علی المجاز لما عرفت سابقا.

الوجه الرابع أنه تعالی سماه ظالما بقوله فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ و هو سمی نفسه ظالما فی قوله رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا و الظالم ملعون لقوله أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (1)و من استحق اللعن فهو صاحب الکبیرة.

و أجاب السید رحمه الله بأن معنی قولهما رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا (2)أنا نقصنا أنفسنا و بخسناها ما کنا نستحقه من الثواب بفعل ما أرید منا و حرمنا تلک الفائدة الجلیلة من التعظیم و ذلک الثواب و إن لم یکن مستحقا قبل أن یفعل الطاعة التی یستحق بها فهو فی حکم المستحق فیجوز أن یوصف من فوته نفسه بأنه ظالم لها کما یوصف بذلک

ص: 201


1- هود: 18.
2- الکهف: 33.

تکمله: بدان که بزرگترین شبهه تخطئه کننده پیامبران که به آن تمسک می­جویند داستان آدم علیه السلام است و به آنچه در آن وارد شده است به وجوه مختلفی استدلال می­کنند:

وجه اول: عصیان­گر به فرمان خداوند بود «و آدم پروردگارش را عصیان کرد» و عصیانگر باید که صاحب گناه کبیره باشد به سبب گفته خداوند متعال «هرکس خدا و پیامبرش را سرپیچی کند، آتش جهنم بر اوست». عاصی، اسم ذم است پس واجب است که شامل فردی شود که گناه کبیره­ای انجام داده است­.

سید علم الهدی(1)

جواب می­دهد که معصیت، مخالف فرمان است و دستورات خداوند حکیم، هم واجب و هم مستحب است و نمی­توان ترک کننده مستحب را عاصی نامید چرا که ترک کننده واجب را عاصی می­نامند و به همین دلیل می­گویند فلانی را به چنان و چنان دستور دادم پس مرا عصیان و مخالفت کرد - اگرچه آنچه به او امر کرده، واجب نباشد-. و به او اعتراض کرده­اند که آن مجاز است و اصل در اطلاق، حقیقت است. در مقابل به منع مَجاز بودن آن در این سخن جواب داده شده است ولی اظهر آن است که گفته شود: به فرض این که بپذیریم مجاز است، باید به هنگام معارضه دلایل قطعی به سراغ مجاز رفت و گاهی مجاز در هنگام معارضه دلیل گمانی نیز استفاده می­شود.

کسانی که به جواز گناه آنان قبل از پیامبریشان معتقدند جواب داده­اند: هنگامی که گناه از او صادر شد آدم علیه السلام پیامبر نبود و بعد از آن پیامبر شد و هیچ مانعی ندارد و همچنین جواب داده شده که گناه آدم در بهشت بود و نه در زمین که محل تکلیف است. پس صدور گناه از پیامبران، قبل از پیامبری و بعد از آن، در محل تکلیف لازم نمی­آید. طبق آنچه در باب عصمت آوردیم، ضعف و ناراستی این دو وجه را بر اساس اصول امامیه دانستی، بعلاوه، این وجه آخری با هیچ یک از مذاهب منطبق نمی­شود. در اینجا تأویل دو روایتی که باعث توهم این دو وجه می­شود را بیان کردیم؛ و نیز جواب داده شده که معصیت او از گناهان صغیره مکفّر - قابل بخشش - بوده و نه کبائر و این جواب اکثر معتزله است که ضعف آن را دانستی.

و جواب داده شد: هنگامی که از خوردن آن درخت نهی شد، گمان کرد که از عین درخت - یعنی یک درخت مشخص - نهی شده است و نه از نوع آن در حالی که خداوند سبحان می­خواست او را از نوع آن نهی کند، ولی به آن دو نگفت که به این درخت و آنچه از جنس آن است نزدیک نشوید. و گاهی منظور از لفظ، نوع آن است همانطور که از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که به حریر و طلا اشاره کرد و فرمود: «این دو بر مردان امت من حرام است». آدم به این دلیل چنین گمانی کرد که شیطان به دروغ به خدا سوگند خورد که از خیرخواهان آن­هااست و او قبل از آن ندیده بود که کسی این گونه به خدا سوگند بخورد.

ص: 198


1- . مراجعه کنید به تنزیه الانبیا: ص 9-14

من فوت نفسه المنافع المستحقة و هذا هو معنی قوله تعالی فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ انتهی.

و الظلم فی الأصل وضع الشی ء غیر موضعه قال الجوهری و یقال من أشبه أباه فما ظلم و قیل أصل الظلم انتقاص الحق قال الله تعالی کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً أی لم تنقص و قال الجزری فی

حدیث ابن زمل لزموا الطریق فلم یظلموه.

أی لم یعدلوا عنه یقال أخذ فی طریق فما ظلم یمینا و شمالا فظهر أن الوصف بالظلم لا یستلزم ما ادعاه المستدل إذ لا شک فی أن مخالفة أمره سبحانه وضع للشی ء فی غیر موضعه و موجب لنقص الثواب و عدول عن الطریق المؤدی إلی المراد و أما ما استدل به علی أن الظالم ملعون فباطل إذ وقع هذا فی موضعین من القرآن أحدهما فی الأعراف أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ (1)و ثانیهما فی هود و فیها کما ذکر إلا أن آخر الآیة فیها هکذا وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (2)و علی أی حال لا یدل علی لعن مطلق الظالمین بل لا یدل علی لعن صاحب الکبیرة أیضا من المسلمین علی أن اللعن أیضا لا یدل علی کون الفعل کبیرة لورود الأخبار بلعن صاحب الصغیرة بل من ارتکب النهی التنزیهی أیضا إذ اللعن الطرد و الإبعاد عن الرحمة و البعد عنها یحصل بترک المندوب و فعل المکروه أیضا لکن لما غلب استعماله فی المشرکین و الکفار لا یجوز استعماله فی صلحاء المؤمنین قطعا و فی فساقهم إشکال و الأولی الترک.

الوجه الخامس أنه ارتکب المنهی عنه فی قوله تعالی وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ و قوله تعالی أَ لَمْ أَنْهَکُما و ارتکاب المنهی عنه کبیرة.

و الجواب أن النهی کما یکون للتحریم یکون للتنزیه و لو ثبت أنه حقیقة فی التحریم حملناه علی المجاز لدلائل العصمة علی أن شیوع استعماله فی التنزیه یمنع من حمله علی المعنی الحقیقی بلا قرینة و أما ما ادعاه من کون ارتکاب المنهی عنه کبیرة مطلقا فلا یخفی فساده.

ص: 202


1- الآیة: 44 و 45.
2- الآیة: 18.

پس از درخت دیگری از آن نوع خورد و این از قبیل خطا در اجتهاد است و از گناهان کبیره­ای که مستحق داخل شدن به آتش باشد، نیست. و از چند وجه به آن اعتراض­ شده است: اول آنکه: اسم اشاره برای اشخاص وضع شده است و اشاره به نوع از باب مجاز است. پس هنگامی که آدم علی نبینا و آله و علیه السلام لفظ را بر معنای حقیقی آن حمل کرده است چه خطایی مرتکب شده است؟ و چرا از بهشت اخراج شده است؟ جواب داده شده که اگر چه این لفظ برای شخص وضع شده است اما در عین حال با آن قرینه­ای آمده است که نشان دهد منظور از آن نوع است.

دوم آن که: اگر خداوند سبحان او را بدون آوردن قرینه­ای که بر مقصود دلالت کند به این وجه مذکور مکلف ­کند تکلیف مالایطاق لازم می­آید و با قرینه، اخلال در نظر و تقصیر در معرفت لازم می­آید و نیز خطای در قصد لازم می­آید، پس این جواب فایده­ای نداشت مگر تغییر خطیئه، و این که خطیئه، بر تقدیری صغیره یا ارتکاب خلاف اولی باشد و برتقدیر دیگری کبیره باشد، نادرست است. جواب داده شده که شاید آدم علیه السلام در هنگام خطاب، قرینه را فهمیده سپس به خاطر طولانی بودن مدت یا دلیل دیگری از آن غافل شده است همان­گونه که خداوند متعال فرمود: «به یقین ما پیشتر به آدم سفارش کردیم که از آن درخت نخورد ولی او سفارش ما را به فراموشی سپرد»(1)

و این بر اساس سهو آن­هاست که سهو از انبیا به دور است و در روایات آمده است که مقصود از نسیان، ترک است.

سوم آن که: بر پیامبران اجتهاد و عمل کردن به ظن، جایز نیست زیرا آنان توانایی بر علم دارند و عمل به ظن با وجود توانایی برای تحصیل علم، از نظر عقل و شرع جایز نیست و ممکن است این­گونه جواب داده شود: که ما نمی­پذیریم که آدم علیه السلام در هنگام خطاب پیامبر بوده همان­گونه که روایت نیز این­گونه دلالت می­کند. در این صورت عمل او به ظن اشکال ندارد پس توانایی او بر تحصیل علم و یقین، ممنوع است، و در این کلام اشکال وجود دارد.

وجه دوم: اینکه خداوند متعال، او را غاوی - فریب خورده - نامیده «فغوی: پس فریب خورد» و گمراهی خلاف هدایت است. براساس سخن خداوند متعال «راه درست از راه نادرست کاملاً مشخص شده»(2)

و غاوی، صاحب گناه کبیره است مخصوصاً هنگامی که تاکید برای عصیان واقع شود. و سید رحمه الله جواب داده است که معنی «غوی» خاب - ناامید شد - است چرا که می­دانیم که اگر آن مستحب یعنی ترک خوردن از درخت را انجام دهد، مستحق ثواب بزرگی است و اگر با فرمان مخالفت کند و بر آنجه به آن دعوت شده - مستحب - اصرار نکند ناگزیر ناامید می­شود زیرا به ثوابی که به سبب امتناع، مستحق آن است نرسیده است، و شکی نیست که احتمال دارد که «غوی» معنی ناامیدی دهد همان­طور که شاعر گفته است: هرکس کار خیری را انجام دهد، مردم کار او را می­ستایند، و هرکس ناامید بشود، بر ناامیدی، سرزش کننده­ای هست. پایان.

ص: 199


1- . طه/ 115
2- . بقره/ 256

الوجه السادس أنه أخرج من الجنة بسبب وسوسة الشیطان و إزلاله جزاء علی ما أقدم علیه و ذلک یدل علی کونه فاعلا للکبیرة و أجیب بأن ما ذکر إنما یکون عقوبة إذا کان علی سبیل الاستخفاف و الإهانة و لعله کان علی وجه المصلحة بأن یکون الله تعالی علم أن المصلحة تقتضی تبقیة آدم فی الجنة ما لم یتناول من الشجرة فإذا تناول منها تغیرت المصلحة و صار إخراجه عنها و تکلیفه فی دار غیرها هو المصلحة و کذا القول فی سلب اللباس.

الوجه السابع أنه لو لا مغفرة الله إیاه لکان من الخاسرین لقوله وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ و ذلک یقتضی کونه صاحب کبیرة و الجواب أن الخسران ضد الربح و لا شک أن من نقص ثوابه فقد خسر فالخسران الذی کان یستعیذ منه هو نقص الثواب علی تقدیر عدم قبول التوبة.

و إنما بسطنا الکلام فی هذا المقام و نسینا ما عهدنا من العزم علی الاختصار التام لأن شبهات المخالفین فی هذا الباب قد تعلقت بقلوب الخاص و العام و عمدة ما تمسکوا به هو خطیئة آدم علی نبینا و آله و علیه السلام و أیضا ما ذکرنا هاهنا أکثره یجری فیما نسبوا إلی سائر الأنبیاء لهم التحیة و الإکرام و علی نبینا و آله و علیهم صلوات الله الملک العلام.

ص: 203

جوهری می­گوید: غی: به معنی گمراهی و ناامیدی است و گفت: (خاب الرجل یخیب خیبة) یعنی وقتی که فرد به آنچه می­خواهد نرسد و ضرب­المثل است که « الهیبة خیبة، هیبت نا­کامی است». جزری می­گوید: در حدیث موسی و آدم علی نبینا و آله و علیه السلام: (لأغویت الناس) یعنی مردم را ناامید کردی و گفته می­شود: «غوی الرجل» زمانی که ناامید شود و کسی او را فریب بدهد. در این صورت سخن خداوند تبارک و تعالی که می­فرماید «فغوی» تأکید بر عصیان نیست بلکه معنا چنین است: آنچه را که از روی ندب و استحباب به آن امر شد انجام نداد پس از ثوابی که در صورت انجام دادن آن، مستحق آن می­شد محروم شد. شاید بتوان این گونه جواب داد که فرض کنیم غوایه به معنی ضلال است و متضاد با رشاد - هدایت - و رشاد به معنای دستیابی به چیزی توسط چیز دیگر و در پیش گرفتن راهی است که فرد را به مطلوب می­رساند پس هر کس عملی انجام دهد که او را از خواسته و مطلوبش دور کند گمراه و گمگشته است؛ اگرچه با امر استحبابی مخالفت کند و یا مرتکب نهی تنزیهی شود. به همین دلیل به هر کسی که از راه دور شود می­گویند: همانا او گمراه شد. و اگر بپذیریم که «غوایه» به معنی حقیقی استعمال نمی­شود مگر به صورتی که استدلال کننده ادعا می­کند باید گفت که: به ناچار باید آن را در آیه به آن معنی که گفتیم حمل کنیم ولو به طریق مجاز، به خاطر دلایل عصمت. همچنین جواب داده شده که «غوی» در اینجا به معنی بشم است یعنی از پرخوری دل درد گرفت.

سید رضی الله عنه در جواب سؤال­هایی که از ری بر او وارد شد می­گوید: اگر بگویند مانع از این که کلمه (و عصی) به معنی «واجب یعنی دور شدن از درخت را انجام نداد» باشد چیست؟ و واجب را اگر انجام ندهد مستحق محروم شدن از ثواب است؛ مثل کار مستحب؛ پس چگونه عقیده­ خودتان را بر عقیده­­ای که ما بر آن هستیم ترجیح دادید؟ می­گوییم: ترجیح دادن عقیده­ خودمان آشکار است چون ظاهر سخن خداوند تبارک و تعالی در«عصیان کرد پس گمراه شد» این است که: آنچه که «فاء» بر آن داخل شده جزاء است برای معصیت، و آن همه­ جزایی است که مستحق آن معصیت است چون ظاهر این سخن گوینده که: «دزدید پس قطع شد» و «تهمت زد پس هشتاد تازیانه خورد»، این است که آن همه­ جزا است نه بعضی از آن. و همچنین وقتی قائل می­گوید: هرکس وارد خانه من شود یک درهم به او می­دهم، این سخن را حمل بر این می­کنیم که درهم همه­ جزای او است و کسی که وارد شود استحقاق بیشتر از آن یک درهم را ندارد و کسی که تکلیف واجب را انجام ندهد مستحق ذم و مجازات و محروم شدن از ثواب است، و هر کس کار مستحب را انجام ندهد به خاطر ترک مستحب، مستحق چیزی نیست مگر محرومیت از ثواب که ترک مستحب توسط او سبب آن است؛ و شرح دادیم که کسی که واجب را انجام ندهد این گونه نیست و اگر ظاهر اقتضا کند که آنچه فاء بر آن داخل شده همه جزا، به خاطر آن سبب است، فقط به آنچه ما گفتیم خواهد رسید نه آنچه آنان انتخاب کردند و این موضوع برای کسی که در آن بیاندیشد آشکار است.

ص: 200

باب 4 کیفیة نزول آدم علیه السلام من الجنة و حزنه علی فراقها و ما جری بینه و بین إبلیس لعنه الله

الأخبار

«1»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ وَ حِینَ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَابِ وَ نَخَرَ نَخْرَتَیْنِ حِینَ أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ حِینَ أُهْبِطَ مِنَ الْجَنَّةِ (1).

بیان

رن أی صاح و النخیر صوت بالأنف و الأول للحزن و الثانی لشدة الفرح.

«2»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْبَحْرَانِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْبَکَّاءُونَ خَمْسَةٌ- آدَمُ وَ یَعْقُوبُ وَ یُوسُفُ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فَأَمَّا آدَمُ فَبَکَی عَلَی الْجَنَّةِ حَتَّی صَارَ فِی خَدَّیْهِ أَمْثَالُ الْأَوْدِیَةِ الْخَبَرَ (2)

«3»

ع، علل الشرائع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْبَطَ اللَّهُ آدَمَ إِلَی الْأَرْضِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ سَیَجِی ءُ بِإِسْنَادِهِ فِی فَضَائِلِ الْجُمُعَةِ (3).

«4»

ع، علل الشرائع أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ علیه السلام مِنَ الْجَنَّةِ أُهْبِطَ مَعَهُ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ قَضِیبٍ مِنْهَا أَرْبَعُونَ مَا یُؤْکَلُ دَاخِلُهَا وَ خَارِجُهَا وَ أَرْبَعُونَ مِنْهَا مَا یُؤْکَلُ دَاخِلُهَا وَ یُرْمَی بِخَارِجِهَا وَ أَرْبَعُونَ مِنْهَا مَا یُؤْکَلُ خَارِجُهَا وَ یُرْمَی بِدَاخِلِهَا وَ غِرَارَةٌ (4)فِیهَا بَذْرُ کُلِّ شَیْ ءٍ (5).

ص: 204


1- الخصال ج 1: 126. م.
2- لم نجد الروایات فیما عندنا من نسخ المصدر. م.
3- لم نجد الروایات فیما عندنا من نسخ المصدر. م.
4- الغرارة بالکسر: الجوالق. أی و اهبط مع آدم من الجنة جوالق فیه بذر کل شی ء.
5- لم نجد الروایات فیما عندنا من نسخ المصدر. م.

وجه سوم: این است که او علیه السلام توبه کرد و توبه کننده گناه­کار است. اما دلیل اینکه او توبه کننده است سخن خداوند تبارک و تعالی است که می­فرماید: «پس آدم از پرورگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] بر او ببخشود» و اما اینکه توبه کننده گناهکار است: چون توبه کننده به خاطر انجام دادن گناه پشیمان است و فرد پشیمان بر انجام گناه، خود خبر می­دهد که او مرتکب گناه شده است و اگر در اعلام خبر دروغ بگوید مرتکب گناه دروغ شده است و اگر راست بگوید، همان مطلوب است. سید رضی الله عنه جواب داده است که: توبه در نزد ما و بر اساس اصول خود توبه، باعث اسقاط مجازات نمی­شود و به اعتقاد ما خداوند متعال مجازات را فقط به فضل خود و از روی لطف ساقط کرده و توبه فقط موجب استحقاق ثواب می­شود و قبول شدن توبه بر این وجه، ضمانت ثواب بر آن است. پس معنای سخن خداوند «پس او را بخشود» آن است که ثواب آن را ضمانت کرد. کسی که اعتقاد دارد معصیت آدم بر پیغمبر بر او و بر خاندانش و بر آدم علیه السلام سلام باد، از این وجه صغیره است باید به همین­گونه تفسیر کند؛ زیرا اگر به وی گفته شود: توبه او چگونه پذیرفته می­شود و او چگونه بخشیده می­شود در حالی که معصیت او مکفّره است و مستحق هیچ عذابی نیست؟؛ چاره­ای ندارد جز این که به آنچه ما گفتیم بازگردد. و بسی نیکوست توبه از جانب کسی صورت بگیرد که از نفس او قبیحی سر نزده است و توبه به خاطر انقطاع إلی الله و بازگشت به سوی خدا باشد. و وجه نیکو بودن توبه در این موضع یا به خاطر استحقاق ثواب به خاطر توبه است یا به خاطر اینکه لطف است، همچنان که توبه کردن از جانب کسی که مطمئن است مستحق مجازات نیست نیز نیکوست؛ و این که توبه در اسقاط مقدار مجازاتی که استحقاق آن را دارد هیچ تاثیری نمی­گذارد و به همین دلیل، توبه از صغائر را جایز شمرده­اند؛ اگرچه نه در از بین بردن سرزنش و مذمت تأثیری دارد و نه در اسقاط مجازات. پایان.

و بسیاری از عبارات ادعیه مأثوره دلالت بر این دارد که توبه باعث اسقاط مجازات نمی­شود. سپس اگر ما قبول کنیم که توبه باعث اسقاط مجازات می­شود توبه را در اینجا، طبق آنچه قبلا دانستید، بر معنای مجازی حمل می­کنیم.

وجه چهارم: خداوند متعال او را با آیه «از ستمکاران خواهید بود» ظالم نامید و او در آیه «پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم» خود را ظالم نامید و به استناد به این سخن خداوند «لعنت خدا بر ستمکاران باد»(1)

ظالم ملعون است و هر کس مستحق لعن و نفرین شود مرتکب گناه کبیره است.

سید رحمه الله این­گونه جواب داده که معنی این سخن آن دو که گفتند: «پروردگارا ما بر خود ستم کردیم»(2)

این است که ما باعث نقص خود شدیم و آن ثوابی را که استحقاقش را داشتیم به خاطر انجام آنچه که از ما خواسته شده بود از دست دادیم و آن فایده­ فراوان از تعظیم و بزرگداشت را از دست دادیم و آن ثواب اگرچه قبل از انجام دادن طاعتی که به موجب آن استحقاق حاصل می­شود، مستحق نبود ولی در حکم مستحق بود و جایز است کسی که نفس خود را از آن محروم کرده این­گونه توصیف شود که ظالم به نفس خویش است؛ کما اینکه به خاطر

ص: 201


1- . هود/ 18
2- . کهف/ 33
بیان

قال الجوهری الغرارة واحدة الغرائر التی للتبن.

«5»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ الزُّرَارِیِّ (1)عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ کَیْفَ کَانَ أَوَّلُ الطِّیبِ فَقَالَ لِی مَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِیهِ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّ آدَمَ لَمَّا هَبَطَ بِأَرْضِ الْهِنْدِ فَبَکَی عَلَی الْجَنَّةِ سَالَتْ دُمُوعُهُ فَصَارَتْ عُرُوقاً فِی الْأَرْضِ فَصَارَتْ طِیباً فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ وَ لَکِنْ حَوَّاءُ کَانَتْ تُغَلِّفُ قُرُونَهَا مِنْ أَطْرَافِ شَجَرَةِ الْجَنَّةِ فَلَمَّا هَبَطَتْ إِلَی الْأَرْضِ وَ بُلِیَتْ بِالْمَعْصِیَةِ رَأَتِ الْحَیْضَ فَأُمِرَتْ بِالْغُسْلِ فَنَقَضَتْ قُرُونَهَا فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِیحاً طَارَتْ بِهِ وَ خَفَضَتْهُ فَذَرَتْ حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَمِنْ ذَلِکَ الطِّیبُ (2).

بیان

قال الجزری فیه کنت أغلف لحیة رسول الله بالغالیة أی ألطخها بها و أکثر ما یقال غلف بها لحیته غلفا و غلفها تغلیفا انتهی و القرن القطعة الملتفة من الشعر.

«6»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُمِّیَ الصَّفَا صَفَا لِأَنَّ الْمُصْطَفَی آدَمَ هَبَطَ عَلَیْهِ فَقُطِعَ لِلْجَبَلِ اسْمٌ مِنِ اسْمِ آدَمَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ هَبَطَتْ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْمَرْوَةُ مَرْوَةً لِأَنَّ الْمَرْأَةَ هَبَطَتْ عَلَیْهَا فَقُطِعَ لِلْجَبَلِ اسْمٌ مِنِ اسْمِ الْمَرْأَةِ (3).

«7»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (4)هَلْ تَدْرِی مَا

ص: 205


1- فی نسخة و فی المصدر: الرازیّ و هو الموافق للخلاصة، و الصحیح ما فی المتن، ینسب إلی زرارة بن أعین، و الرجل هو علیّ بن سلیمان بن الحسن بن الجهم بن بکیر بن أعین أبو الحسن الزراری، قال النجاشیّ: کان له اتصال بصاحب الامر علیه السلام و خرجت إلیه توقیعات، و کانت له منزلة فی أصحابنا، و کان ورعا ثقة فقیها لا یطعن علیه فی شی ء، له کتاب النوادر.
2- علل الشرائع : ١٦٧ _ ١٦٨. عیون الاخبار : ١٥٩. م
3- علل الشرائع: 149. م.
4- للحدیث فیه و فی الکافی صدر و ذیل ترک ذکرهما، و لعله یخرجه بتمامه فی کتاب الحجّ.

محروم کردن خود از منافعی که استحقاقش را داشت این­گونه توصیف می­شود و این است معنای «از ستمکاران خواهید بود». پایان.

ظلم در اصل: وضع شیء در غیر موضع آن است. جوهری می­گوید: گفته می­شود: کسی که به پدر خود شبیه است ظلم نکرده است و گفته شده: اصل ظلم به معنای ناقص شدن حق است. خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: «هر یک از این دو باغ محصول خود را به موقع می­داد و از [صاحبش] چیزی دریغ نمی­ورزید» یعنی کم نمی­کرد. و جزری می­گوید: در حدیث ابن زمل آمده است: «لزموا الطریق فلم یظلموه» یعنی از آن منحرف نشدند. همچنین آمده است: «اخذ فی الطریق فما ظلم یمینا و شمالا : وارد راهی شده که به راست و چپ ظلم نکرد» یعنی منحرف نشد. از این جا مشخص می­شود که وصف به ظلم مستلزم آنچه استدلال کننده ادعا کرده نیست چرا که شکی نیست مخالفت امر خداوند تبارک و تعالی وضع شیء در غیر موضع آن است و موجب نقص در ثواب است و عدول از راهی است که به مقصود و مراد می­رسد. اما آنچه که با آن استدلال کرد که ظالم ملعون است، باطل است چرا که در این دو جا از قرآن کریم آمده است: یکی در سوره­ اعراف: «لعنت خدا بر ستمکاران باد* همانان که [مردم را] از راه خدا باز می­دارند و آن را کج می­خواهند و آن­ها آخرت را منکرند.»(1)

و دومین آن در سوره هود. در این آیه نیز مثل همان که ذکر شد آمده است فقط آخر این آیه این چنین است: و «آن­ها آخرت را باور ندارند»(2)

و در هر صورت به لعن مطلق ظالمان دلالت نمی­کند و بلکه به لعن مسلمانی که مرتکب گناه کبیره شده نیز دلالت نمی­کند؛ بعلاوه لعن نیز دلالت بر این ندارد که آن فعل کبیره بوده است چون در روایات لعن صاحب گناه صغیره نیز آمده است. حتی لعن کسی که مرتکب نهی تنزیهی شده است نیز وارد شده است چرا که لعن به معنای طرد و دور کردن از رحمت است و دوری از آن با ترک مستحب و فعل مکروه نیز حاصل می­شود ولی چون استعمال آن درباره­ مشرکان و کفار غالب شده است استعمال آن درباره­ مؤمنین صالح قطعا مجاز نیست. درباره­ مؤمنان فاسق نیز اشکال دارد و ترک لعن بهتر است.

وجه پنجم: او مرتکب کاری شده است که در این سخن خداوند تعالی «و به این درخت نزدیک نشوید» و آیه «مگر شما را منع نکردم» از آن نهی شده بود و ارتکاب کاری که از آن نهی شده گناه کبیره است.و جواب آن این است که: نهی همان­طور که برای تحریم به کار می­رود برای تنزیه نیز به کار می­رود و اگر ثابت شود که معنای حقیقی آن تحریم است برای دلایل عصمت آن را بر مجاز حمل می­کنیم؛ چرا که شیوع استعمال آن در معنی تنزیه، مانع از آن می­شود که بدون قرینه آن را بر معنای حقیقی حمل کنیم. اما فساد این ادعا که ارتکاب امر مورد نهی مطلقاً گناه کبیره است نیز آشکار است.

ص: 202


1- . اعراف/ 44 و 45
2- . هود/ 18

کَانَ الْحَجَرُ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ کَانَ مَلَکاً عَظِیماً مِنْ عُظَمَاءِ الْمَلَائِکَةِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أَخَذَ اللَّهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمِیثَاقَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ أَقَرَّ ذَلِکَ الْمَلَکُ فَاتَّخَذَهُ اللَّهُ أَمِیناً عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ فَأَلْقَمَهُ الْمِیثَاقَ وَ أَوْدَعَهُ عِنْدَهُ وَ اسْتَعْبَدَ الْخَلْقَ أَنْ یُجَدِّدُوا عِنْدَهُ فِی کُلِّ سَنَةٍ الْإِقْرَارَ بِالْمِیثَاقِ وَ الْعَهْدِ الَّذِی أَخَذَهُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ جَعَلَهُ اللَّهُ مَعَ آدَمَ فِی الْجَنَّةِ یَذْکُرُ الْمِیثَاقَ (1)وَ یُجَدِّدُ عِنْدَهُ الْإِقْرَارَ فِی کُلِّ سَنَةٍ فَلَمَّا عَصَی آدَمُ فَأُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْسَاهُ اللَّهُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی وُلْدِهِ لِمُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ جَعَلَهُ بَاهِتاً حَیْرَاناً (2)فَلَمَّا تَابَ عَلَی آدَمَ حَوَّلَ ذَلِکَ الْمَلَکَ فِی صُورَةِ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ فَرَمَاهُ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَی آدَمَ وَ هُوَ بِأَرْضِ الْهِنْدِ (3)فَلَمَّا رَآهُ أَنِسَ إِلَیْهِ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُهُ بِأَکْثَرَ مِنْ أَنَّهُ جَوْهَرَةٌ فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا آدَمُ أَ تَعْرِفُنِی قَالَ لَا قَالَ أَجَلْ اسْتَحْوَذَ عَلَیْکَ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاکَ ذِکْرَ رَبِّکَ وَ تَحَوَّلَ إِلَی الصُّورَةِ الَّتِی کَانَ بِهَا فِی الْجَنَّةِ مَعَ آدَمَ فَقَالَ لآِدَمَ أَیْنَ الْعَهْدُ وَ الْمِیثَاقُ فَوَثَبَ إِلَیْهِ آدَمُ وَ ذَکَرَ الْمِیثَاقَ وَ بَکَی وَ خَضَعَ لَهُ وَ قَبَّلَهُ وَ جَدَّدَ الْإِقْرَارَ بِالْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ ثُمَّ حَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَوْهَرَ الْحَجَرِ دُرَّةً بَیْضَاءَ صَافِیَةً تُضِی ءُ فَحَمَلَهُ آدَمُ عَلَی عَاتِقِهِ إِجْلَالًا لَهُ وَ تَعْظِیماً فَکَانَ إِذَا أَعْیَا حَمَلَهُ عَنْهُ جَبْرَئِیلُ حَتَّی وَافَی بِهِ مَکَّةَ فَمَا زَالَ یَأْنَسُ بِهِ بِمَکَّةَ وَ یُجَدِّدُ الْإِقْرَارَ لَهُ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَهْبَطَ جَبْرَئِیلَ إِلَی أَرْضِهِ وَ بَنَی الْکَعْبَةَ (4)هَبَطَ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْبَابِ وَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ تَرَاءَی لآِدَمَ حِینَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ (5)وَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ أَلْقَمَ الْمَلَکَ الْمِیثَاقَ فَلِتِلْکَ الْعِلَّةِ وُضِعَ فِی ذَلِکَ الرُّکْنِ وَ نَحَّی آدَمَ مِنْ مَکَانِ الْبَیْتِ إِلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءَ إِلَی الْمَرْوَةِ وَ جَعَلَ الْحَجَرَ فِی الرُّکْنِ فَکَبَّرَ اللَّهَ

ص: 206


1- فی العلل و الکافی: یذکره المیثاق.
2- فی الکافی: تائها حیرانا.
3- راجع ما تقدم من المصنّف فی الباب السابق بعد الخبر 32.
4- الموجود فی الکافی هکذا: ثم ان اللّه لما بنی الکعبة وضع الحجر فی ذلک المکان لانه تبارک و تعالی حین أخذ المیثاق من ولد آدم أخذه فی ذلک المکان، و فی ذلک المکان القم الملک المیثاق، و لذلک وضع فی ذلک الرکن.
5- المصدر خال عن قوله: «و فی ذلک الموضع» إلی هنا. م.

وجه ششم: او به خاطر وسوسه شیطان و لغزاندن او به عنوان مجازات کاری که اقدام به آن کرد از بهشت اخراج شد و این موضوع دلالت بر این می­کند که مرتکب گناه کبیره شده است. جواب داده ­شده که اگر [این اخراج شدن] به خاطر کوچک شمردن و اهانت باشد عقوبت است و چه بسا که به خاطر مصلحت بوده باشد؛ به این معنی که خداوند تبارک و تعالی دانست که مصلحت اقتضا می­کند مادامی که آدم از میوه آن درخت نخورده در بهشت بماند و وقتی که از آن خورد مصلحت تغییر کرد و اخراج او از بهشت و مکلف شدن او در سرایی دیگر مصلحت شد و درباره­ سلب لباس - برهنه کردن - نیز مسأله همین گونه است.

وجه هفتم: اگر خداوند او را نمی­بخشید او از زیان­کاران بود چرا که در آیه­ای آمده است: «و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی، مسلماً از زیان­کاران خواهیم بود» و این امر اقتضا می­کند که او مرتکب گناه کبیره شده باشد. جواب: این است که خسران ضد سود است و شکی نیست که کسی که ثوابش ناقص شود زیان کرده است و خسرانی که از آن به خدا پناه می­برد همان نقص ثواب با فرض عدم قبول توبه است.

صحبت در این مقام به درازا کشید و عزم خود را که اختصار شدید بود فراموش کردیم چون شبهات مخالفین در این باب در قلب خاص و عام نشسته و عمده­ترین چیزی که به آن تمسک می­جویند خطای آدم -بر پیامبر ما و خاندانش و بر او سلام باد- است و همچنین اکثر مواردی که در این­جا ذکر کردیم در مسائلی که به سایر پیامبران – علی نبینا و آله و علیه السلام نسبت داده­اند نیز جاری است.

ص: 203

وَ هَلَّلَهُ وَ مَجَّدَهُ (1)فَلِذَلِکَ جَرَتِ السُّنَّةُ بِالتَّکْبِیرِ فِی اسْتِقْبَالِ الرُّکْنِ الَّذِی فِیهِ الْحَجَرُ مِنَ الصَّفَا الْخَبَرَ (2):.

کا، الکافی محمد بن یحیی و غیره عن الأشعری مثله (3)

بیان

تراءی أی جبرءیل أو الحجر فکبر الله أی جبرءیل أو الحجر و یحتمل آدم علیه السلام (4).

«8»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُهْبِطَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ قَدْ کَانَ امْتَشَطَتْ فِی الْجَنَّةِ فَلَمَّا صَارَتْ فِی الْأَرْضِ قَالَتْ مَا أَرْجُو مِنَ الْمُشْطِ وَ أَنَا مَسْخُوطٌ عَلَیَّ فَحَلَّتْ مُشْطَتَهَا فَانْتَشَرَ مِنْ مُشْطَتِهَا الْعِطْرُ الَّذِی کَانَ امْتَشَطَتْ بِهِ فِی الْجَنَّةِ فَطَارَتْ بِهِ الرِّیحُ فَأَلْقَتْ أَثَرَهُ فِی الْهِنْدِ فَلِذَلِکَ صَارَ الْعِطْرُ بِالْهِنْدِ (5).

«9»

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ أَنَّهَا حَلَّتْ عَقِیصَتَهَا فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا کَانَ فِیهَا مِنْ ذَلِکَ الطِّیبِ رِیحاً فَهَبَّتْ بِهِ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ (6).

بیان

العقیصة المنسوجة من شعر الرأس.

«10»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْکَلْبَ قَالَ خَلَقَهُ مِنْ بُزَاقِ إِبْلِیسَ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَمَّا أَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ وَ حَوَّاءَ إِلَی الْأَرْضِ أَهْبَطَهُمَا کَالْفَرْخَیْنِ الْمُرْتَعِشَیْنِ فَعَدَا إِبْلِیسُ الْمَلْعُونُ إِلَی السِّبَاعِ وَ کَانُوا قَبْلَ آدَمَ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ طَیْرَیْنِ قَدْ وَقَعَا مِنَ السَّمَاءِ لَمْ یَرَ الرَّاءُونَ أَعْظَمَ مِنْهُمَا تَعَالَوْا فَکُلُوهُمَا فَتَعَادَتِ السِّبَاعُ مَعَهُ وَ جَعَلَ إِبْلِیسُ یَحُثُّهُمْ وَ یَصِیحُ وَ یَعِدُهُمْ بِقُرْبِ الْمَسَافَةِ فَوَقَعَ مِنْ فِیهِ مِنْ عَجَلَةِ کَلَامِهِ بُزَاقٌ فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذَلِکَ الْبُزَاقِ کَلْبَیْنِ أَحَدُهُمَا ذَکَرٌ وَ الْآخَرُ أُنْثَی فَقَامَا حَوْلَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ الْکَلْبَةُ بِجُدَّةَ وَ

ص: 207


1- فی الکافی: فلما نظر آدم من الصفا و قد وضع الحجر فی الرکن کبر اللّه و هلله و مجده.
2- علل الشرائع: 148- 149. م.
3- فروع الکافی ج 1: 215 و اوله و آخره مقطوع. م.
4- هو المتعین علی ما فی الکافی.
5- علل الشرائع: 167. م.
6- علل الشرائع: 167. م.

باب چهارم : کیفیت نزول آدم علیه السلام از بهشت و حزن او به خاطر فراق بهشت و ماجرای بین او و ابلیس لعنت خدا بر او باد

روایات

روایت1.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: ابلیس چهار بار بانگ برآورد: اول: روزی که لعن شد، دوم: زمانی که به زمین فرو فرستاده شد و زمان مبعوث شدن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمانی که پیامبری مبعوث نمی­شد و زمانی که ام­الکتاب نازل شد. و دو بار فریاد زد: هنگامی که آدم میوه درخت را خورد و دوم هنگامی که آدم از بهشت فرو­فرستاده شد.(1)

توضیح

«رنّ» یعنی فریاد برآورد و «نخیر» صدا درآوردن با بینی. اولی برای حزن و ناراحتی به کار می­رود و دومی (نخیر) برای شدت شادی.

روایت2.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می­فرماید: بسیار گریه کنندگان پنج نفرند: آدم، یعقوب، یوسف، فاطمه دختر محمد و علی بن حسین علیهم السلام. اما آدم به خاطر بهشت آن­قدر گریه کرد که در گونه­هایش مانند دره­ها پدید آمد . ادامه حدیث.(2)

روایت3.

علل الشرایع: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند آدم را در روز جمعه به زمین فرود آورد. اسناد آن در باب فضائل جمعه خواهد آمد.(3)

روایت4.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند آدم علیه السلام را از بهشت فرود آورد صدو بیست شاخه با او فرو فرستاده شد. چهل تای آن هم داخل و هم خارجش قابل خوردن بود، چهل تای آن فقط داخل آن قابل خوردن بود و خارج آن برای دور انداختن و چهل تای دیگر خارج آن برای خوردن و داخل آن برای دور انداختن بود و کیسه­ای که همه نوع بذر در آن بود.

توضیح

جوهری می­گوید: الغراره مفرد الغرائر کیسه­ای که برای کاه است.

روایت5.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام می­فرماید: گفتم: اولین عطر و بوی خوش چگونه بوده است؟ پس به من گفت: اطرافیان شما درباره­ آن چه می­گویند؟ گفتم: می­گویند: آدم هنگامی که به سرزمین هند فرود آمد و به خاطر بهشت گریست، اشک­هایش جاری شد و مانند رگهاهایی در زمین جاری شد و تبدیل به عطر شد. امام رضا علیه السلام فرمود: آن­گونه که می­گویند نیست، بلکه حوا موهای بافته­اش را با برگ درختان بهشتی می­بست. هنگامی که به زمین فرود آمده و به آن معصیت مبتلا شد حیض دید پس به غسل فرمان داده شد. وی بافته موهایش را باز کرده و خداوند عزوجل بادی را فرستاد که بر گیسوانش وزید و آن را نگه داشت به هر جایی که خداوند عزوجل خواست پخش کرد و عطر از آن به وجود آمده است.(4)

توضیح

جزری گفت: در آن آمده است: (ریش رسول الله را با عطر می­آغشتم) یعنی با آن می­آغشتم و بسیار گفته می­شود غلف بها لحیته غلفا و غلّفها تغلیفا. پایان. و قرن: به بخش بافته شده مو­ها می­گویند.

روایت6.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: صفا، صفا نامیده شد چون آدم، مصطفی - پیامبر برگزیده خدا - بر آن فرود آمد و اسمی از اسم آدم - بر پیامبر ما و خاندانش و بر او سلام باد- بر این کوه نهاده شد و خداوند عزوجل می­فرماید: «خداوند آدم و نوح را برگزید» و حوا بر مروه فرود آمد و مروه، مروه نامیده شد چون (مرأة: زن) بر آن فرود آمد و برای آن کوه اسمی از اسم مرأة نهاده شد.(5)

روایت7.

علل الشرایع: بکیر بن اعین می­گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا می­دانی

ص: 205


1- . الخصال 1: 126
2- . در نسخه­هایی که از مرجع در دست ما بود این روایات را نیافتیم.
3- . در نسخه­هایی که از مرجع در دست ما بود این روایات را نیافتیم.
4- . علل الشرائع: 167-168. عیون الأخبار: 159
5- . عیون الأخبار: 149

الْکَلْبُ بِالْهِنْدِ فَلَمْ یَتْرُکُوا (1)السِّبَاعَ أَنْ یَقْرَبُوهُمَا وَ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ الْکَلْبُ عَدُوُّ السَّبُعِ وَ السَّبُعُ عَدُوُّ الْکَلْبِ (2).

«11»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ إِنِّی قَدْ رَحِمْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ لَمَّا اشْتَکَیَا إِلَیَّ مَا شَکَیَا فَاهْبِطْ عَلَیْهِمَا بِخَیْمَةٍ مِنْ خِیَمِ الْجَنَّةِ فَإِنِّی قَدْ رَحِمْتُهُمَا لِبُکَائِهِمَا وَ وَحْشَتِهِمَا وَ وَحْدَتِهِمَا فَاضْرِبِ الْخَیْمَةَ عَلَی النَّزَعَةِ (3)بَیْنَ جِبَالِ مَکَّةَ قَالَ وَ النَّزَعَةُ مَکَانُ الْبَیْتِ وَ قَوَاعِدِهِ الَّتِی رَفَعَتْهَا الْمَلَائِکَةُ قَبْلَ آدَمَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ علیه السلام بِالْخَیْمَةِ عَلَی مِقْدَارِ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ قَوَاعِدِهِ فَنَصَبَهَا قَالَ وَ أَنْزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام آدَمَ مِنَ الصَّفَا وَ أَنْزَلَ حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ جَمَعَ بَیْنَهُمَا فِی الْخَیْمَةِ قَالَ وَ کَانَ عَمُودُ الْخَیْمَةِ قَضِیباً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَأَضَاءَ نُورُهُ وَ ضَوْؤُهُ جِبَالَ مَکَّةَ وَ مَا حَوْلَهَا قَالَ فَامْتَدَّ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَهُوَ مَوَاضِعُ الْحَرَمِ الْیَوْمَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ مِنْ حَیْثُ بَلَغَ ضَوْؤُهُ قَالَ فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَماً لِحُرْمَةِ الْخَیْمَةِ وَ الْعَمُودِ لِأَنَّهُمَا مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ وَ لِذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَسَنَاتِ فِی الْحَرَمِ مُضَاعَفَاتٍ (4)وَ السَّیِّئَاتِ مُضَاعَفَةً قَالَ وَ مُدَّتْ أَطْنَابُ الْخَیْمَةِ حَوْلَهَا فَمُنْتَهَی أَوْتَادِهَا مَا حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ وَ کَانَتْ أَوْتَادُهَا صَخْراً مِنْ عِقْیَانِ الْجَنَّةِ وَ أَطْنَابُهَا مِنْ ظَفَائِرِ الْأُرْجُوَانِ (5)قَالَ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام اهْبِطْ عَلَی الْخَیْمَةِ بِسَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّیْطَانِ وَ یُؤْنِسُونَ آدَمَ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْخَیْمَةِ تَعْظِیماً لِلْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ قَالَ فَهَبَطَ بِالْمَلَائِکَةِ فَکَانُوا بِحَضْرَةِ الْخَیْمَةِ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّیْطَانِ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ

ص: 208


1- فلم یترکا ظ.
2- علل الشرائع: 169. م.
3- فی نسخة: الترعة و کذا فیما یأتی راجع ما تقدم من المصنّف بعد الخبر 36 من الباب السابق.
4- فی نسخة: مضاعفة.
5- راجع ما تقدم من المصنّف فی الباب السابق بعد الخبر 36.

حجر چه بوده است؟ گفت: گفتم: نه، گفت: فرشته­ای بزرگوار از بزرگ­ترین فرشتگان در نزد خداوند عزوجل بود و هنگامی که خداوند از ملائکه پیمان گرفت اولین کسی بود که به او ایمان آورد. آن فرشته اقرار کرد و خداوند او را امین همه­ مخلوقات خود قرار داد و آن میثاق و عهد را در فرشته فروبرد و آن را در نزدش به امانت گذاشت و خلق را واداشت به این که هر سال در نزد آن فرشته به آن میثاق و عهدی که خداوند از آنان گرفته بود، اقرار کنند. سپس خداوند او را در بهشت با آدم قرار داد که هر سال در نزد وی عهد و پیمان را یاد­آور ­شود و مجددا به آن اقرار ­کند. پس وقتی آدم عصیان کرد و از بهشت خارج شد خداوند آن عهد و میثاقی را که به خاطر محمد و وصی او علیهما السلام از او و فرزندانش گرفته بود از خاطرش پاک کرد و او را مبهوت و حیران گردانید. هنگامی که خداوند آدم را بخشید این فرشته را به صورت مرواریدی سفید درآورد و از بهشت به سوی آدم پرتاب کرد و آدم در سرزمین هند بود. پس هنگامی که او را دید به او انس گرفت. آدم آن را بیش از یک جواهر نمی­دانست. پس خداوند عزوجل آن را به نطق آورد. پس گفت: ای آدم آیا مرا می­شناسی؟ گفت: نه، گفت: بله شیطان بر تو چیره شده و یاد پروردگار را از یاد تو برد. حجر به آن صورتی که در بهشت با آدم بود تبدیل شد و به آدم گفت: پس عهد و پیمان کجاست؟ آدم به طرف سنگ پرید و پیمان را به یاد آورد و گریست و در برابر آن خم شد و آن را بوسید و دوباره به عهد و پیمان اقرار کرد. سپس خداوند عزوجل جوهر سنگ را به مرواریدی سفید درخشان تبدیل کرد و آدم آن برای بزرگ­داشت و تکریم بر دوش خود حمل کرد. هنگامی که خسته می­شد جبرئیل به جای آن را حمل می­کرد تا اینکه آن را به مکه رسانید و پیوسته در مکه با آن مأنوس بود و هر روز و شب در نزد آن اقرار می­کرد. سپس خداوند عزوجل هنگامی که جبرئیل را به زمین فرود آورد و کعبه را بنا کرد، به آن مکان، بین رکن و باب فرود آمد و در آن موضع بر آدم ظاهر شد هنگامی که میثاق را گرفت و در آن مکان، فرشته میثاق را در خود فروبرد. به همین دلیل حجرالاسود در آن رکن قرار داده شد و آدم از کعبه به سوی صفا و حوا به سوی مروه، دور شد و حجر را در رکن قرار داد. پس تکبیر گفت

ص: 206

الْمَعْمُورِ قَالَ وَ أَرْکَانُ الْبَیْتِ الْحَرَامِ فِی الْأَرْضِ حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ الَّذِی فِی السَّمَاءِ قَالَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام بَعْدَ ذَلِکَ أَنِ اهْبِطْ إِلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَنَحِّهِمَا عَنْ مَوْضِعِ قَوَاعِدِ بَیْتِی وَ ارْفَعْ قَوَاعِدَ بَیْتِی لِمَلَائِکَتِی وَ لِخَلْقِی مِنْ وُلْدِ آدَمَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَیْمَةِ وَ نَحَّاهُمَا عَنْ نَزَعَةِ (1)الْبَیْتِ وَ نَحَّی الْخَیْمَةَ عَنْ مَوْضِعِ النَّزَعَةِ قَالَ وَ وَضَعَ آدَمَ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءَ عَلَی الْمَرْوَةِ فَقَالَ آدَمُ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا جَبْرَئِیلُ أَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ حَوَّلْتَنَا وَ فَرَّقْتَ بَیْنَنَا أَمْ بِرِضًی تَقْدِیراً عَلَیْنَا فَقَالَ لَهُمَا لَمْ یَکُنْ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُسْأَلُ عَمَّا یَفْعَلُ یَا آدَمُ إِنَّ السَّبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ الَّذِینَ أَنْزَلَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْأَرْضِ لِیُؤْنِسُوکَ وَ یَطُوفُوا حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَبْنِیَ لَهُمْ مَکَانَ الْخَیْمَةِ بَیْتاً عَلَی مَوَاضِعِ النَّزَعَةِ الْمُبَارَکَةِ حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَیَطُوفُونَ حَوْلَهُ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیَّ أَنْ أُنَحِّیَکَ وَ أَرْفَعَ الْخَیْمَةَ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام رَضِینَا بِتَقْدِیرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ فِینَا فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَیْتِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا وَ حَجَرٍ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سَیْنَاءَ وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنِ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَوَاضِعِهَا بِجَنَاحِهِ فَوَضَعَهَا حَیْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی أَرْکَانِ الْبَیْتِ- عَلَی قَوَاعِدِهِ الَّتِی قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ نَصَبَ أَعْلَامَهَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ مِنْ حِجَارَةٍ مِنْ أَبِی قُبَیْسٍ وَ اجْعَلْ لَهُ بَابَیْنِ بَاباً شَرْقاً وَ بَاباً غَرْباً قَالَ فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَلَمَّا فَرَغَ طَافَتِ الْمَلَائِکَةُ حَوْلَهُ فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَیْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ خَرَجَا یَطْلُبَانِ مَا یَأْکُلَانِ (2).

ص: 209


1- فی نسخة: «الترعة» و کذا فیما یأتی بعده، و تقدم قبل ذلک من المصنّف أن الترعة بالتاء المثناة من فوق و الراء المهملة: الدرجة، و الروضة فی مکان مرتفع، و لعلّ المراد هنا الدرجة لکون قواعد البیت مرتفعة؛ و بالنون و الزای المعجمة: المکان الخالی عن الاشجار و الجبال تشبیها بنزعة الرأس.
2- علل الشرائع: 146. م.

و تهلیل کرد و خداوند را سپاس و تمجید گفت. به همین دلیل الله اکبر گفتن، هنگام روی آوردن از صفا به سمت رکنی که آن سنگ در آن است تبدیل به یک سنت شد. ادامه حدیث.(1)

الکافی: محمد بن یحیی و دیگران نظیر این حدیث را از اشعری نقل کرده­اند.(2)

توضیح

نمایان شد یعنی جبرئیل یا سنگ و تکبیر گفت یعنی جبرئیل یا سنگ و ممکن است آدم علیه السلام مقصود باشد.

روایت8.

. علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می­فرماید: آدم از بهشت بر صفا فرود آمد و حوا بر مروه. در آن هنگام حوا در بهشت موهایش را شانه می­زد. هنگامی که بر زمین فرود ­آمد گفت: از شانه کردن چه امیدی دارم در حالیکه من مورد غضب هستم پس شانه­اش را شکست؛ آنگاه از آن شانه، بوی عطری که در بهشت استفاده کرده بود در هوا پخش شد و باد آن را با خود برد ولی اثر آن در هند باقی ماند. به همین دلیل، اصل عطر در هند است.(3)

روایت9.

در حدیثی دیگر آمده است که او موی بافته­اش را گشود و خداوند عزوجل بادی را بر آن عطری که در گیسوی او بود فرستاد و باد آن را در مشرق و مغرب پراکند.(4)

توضیح

عقیصه به معنی موی بافته شده است.

روایت10.

علل الشرایع: از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد که خداوند عزوجل سگ را از چه چیز آفرید؟ فرمود: آن را از بزاق ابلیس آفرید. گفته شد: آن چگونه بود ای رسول خدا؟ فرمود: هنگامی که خداوند عزوجل آدم و حوا را به زمین فرو فرستاد، آن­ها همانند دو جوجه بودند که می­لرزیدند. ابلیس ملعون به سمت حیوانات درنده که قبل از آدم در زمین بودند دوید و به آن­ها گفت: دو پرنده از آسمان فرود افتاده­اند که هیچ بیننده­ای بزرگ­تر از آن دو را ندیده­اند. بیایید و آن دو را بخورید. پس حیوانات درنده با اودویدند و ابلیس آن­ها را تحریک می­کرد و فریاد می­کشید و به آن­ها وعده می­داد که راه نزدیک است. و در همین حین به خاطر شتابزدگی کلامش بزاقی از دهانش بیرون ریخت و خداوند عزوجل از آن بزاق دو سگ را خلق کرد: یکی نر و دیگری ماده. پس اطراف آدم و حوا ایستادند. سگ ماده در جده

ص: 207


1- . علل الشرائع: 148-149
2- . فروع کافی 1: 215
3- . علل الشرائع: 167
4- . علل الشرائع: 167
بیان

قال الجوهری العقیان من الذهب الخالص و یقال هو ما ینبت نباتا و لیس مما یحصل من الحجارة.

«12»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَکْرَمِ وَادٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ وَادٍ یُقَالُ لَهُ سَرَنْدِیبُ سَقَطَ فِیهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ (1).

«13»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا هَبَطَ مِنَ الْجَنَّةِ اشْتَهَی مِنْ ثِمَارِهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِ قَضِیبَیْنِ مِنْ عِنَبٍ فَغَرَسَهُمَا فَلَمَّا أَوْرَقَا وَ أَثْمَرَا وَ بَلَغَا جَاءَ إِبْلِیسُ فَحَاطَ عَلَیْهِمَا حَائِطاً فَقَالَ لَهُ آدَمُ مَا لَکَ یَا مَلْعُونُ فَقَالَ إِبْلِیسُ إِنَّهُمَا لِی فَقَالَ کَذَبْتَ فَرَضِیَا بَیْنَهُمَا بِرُوحِ الْقُدُسِ فَلَمَّا انْتَهَیَا إِلَیْهِ قَصَّ عَلَیْهِ آدَمُ قِصَّتَهُ فَأَخَذَ رُوحُ الْقُدُسِ شَیْئاً مِنْ نَارٍ فَرَمَی بِهَا عَلَیْهِمَا فَالْتَهَبَتْ فِی أَغْصَانِهِمَا حَتَّی ظَنَّ آدَمُ أَنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْهُمَا شَیْ ءٌ إِلَّا احْتَرَقَ وَ ظَنَّ إِبْلِیسُ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ فَدَخَلَتِ النَّارُ حَیْثُ دَخَلَتْ وَ قَدْ ذَهَبَ مِنْهُمَا ثُلُثَاهُمَا وَ بَقِیَ الثُّلُثُ فَقَالَ الرُّوحُ أَمَّا مَا ذَهَبَ مِنْهُمَا فَحَظُّ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ مَا بَقِیَ فَلَکَ یَا آدَمُ (2).

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا هَبَطَ هَبَطَ بِالْهِنْدِ ثُمَّ رُمِیَ إِلَیْهِ بِالْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَ کَانَ یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ بِفِنَاءِ الْعَرْشِ فَلَمَّا رَأَی عَرَفَهُ فَأَکَبَّ عَلَیْهِ وَ قَبَّلَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ بِهِ فَحَمَلَهُ إِلَی مَکَّةَ فَرُبَّمَا أَعْیَا مِنْ ثِقَلِهِ فَحَمَلَهُ جَبْرَئِیلُ عَنْهُ وَ کَانَ إِذَا لَمْ یَأْتِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام اغْتَمَّ وَ حَزِنَ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ إِذَا وَجَدْتَ شَیْئاً مِنَ الْحُزْنِ فَقُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (3).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ عَامِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ

ص: 210


1- العیون: ص 135 و فیه: «سراندیب» علل الشرائع: 198.
2- علل الشرائع: 163. م.
3- مخطوط. م.

و سگ نر در هند. و نگذاشتند که درندگان به آن­ها نزدیک شوند و از آن روز سگ دشمن درندگان و درندگان دشمن سگ هستند.(1)

روایت11.

علل الشرایع: امام باقر علیه السلام از اجدادش نقل می­کند که خداوند عزوجل به جبرئیل وحی کرد: من خدای رحمان و رحیم هستم. همانا من به آدم و حوا هنگامی که نزد من شکایت کردند از آنچه شکایت کردند، رحم کردم. پس خیمه­ای از خیمه­های بهشت را برای آن­ها فرود بیاور چرا که من به آن دو به خاطر گریه­های آن­ها و تنهایی و وحشتشان رحم آوردم و خیمه را بر نزعه بین کوه­های مکه بر پا کن. امام فرمود: نزعه همان مکان کعبه و ستون­های آن است که ملائکه آن را قبل از آدم بالا بردند. پس جبرئیل خیمه­ای به اندازه مکان کعبه و ستون­هایش برای آدم فروفرستاد و آن را بر پا کرد. فرمود: جبرئیل علیه السلام آدم را از صفا و حوا را از مروه پایین آورد و آن­ها را در خیمه جمع کرد. فرمود: ستون وسطی خیمه، چوبی از یاقوت سرخ بود. پس نورش کوه­های مکه و اطراف آن را روشن ساخت. فرمود: نور ستون کشیده شد که امتداد آن، محدوده امروز حرم است که از هر طرف به میزانی است که نور آن ستون به آن رسید. فرمود: خداوند عزوجل آن­جا را به خاطر حرمت خیمه و ستون، حدود حرم قرار داد چون خیمه و ستون از بهشت آمده بود. فرمود: به همین دلیل خداوند عزوجل نیکی­ها را در حرم مضاعف و بدی­ها را نیز مضاعف قرار داده است. فرمود: و طناب­های خیمه را از اطراف آن کشید که منتهای میخ­های آن خیمه، اطراف مسجدالحرام بود. فرمود: میخ­های آن سنگ­هایی از طلای خالص بهشت بود و طناب­های آن از ریسمان ارغوانی بود. فرمود: خداوند به جبرئیل علیه السلام وحی کرد که هفتاد هزار فرشته بر خیمه فرود فرست که آن را از شیاطین­ عصیان­گر حفظ کنند و با آدم انس بگیرند و به خاطر بزرگداشت کعبه و آن خیمه، پیرامون آن در طواف باشند. فرمود: پس ملائکه را فروفرستاد. پس در اطراف خیمه بودند و آن را از طغیان شیطان عصیان­گر حفظ می­کردند و هر روز و شب ارکان کعبه و خیمه را طواف می­کردند درست همان­طور که در آسمان به طواف بیت

ص: 208


1- . علل الشرائع: 169

اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ أَهْبَطَ آدَمَ علیه السلام مِنَ الْجَنَّةِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرُثَ بِیَدِهِ فَیَأْکُلَ مِنْ کَدِّهَا بَعْدَ نَعِیمِ الْجَنَّةِ فَجَعَلَ یَجْأَرُ (1)وَ یَبْکِی عَلَی الْجَنَّةِ مِائَتَیْ سَنَةٍ ثُمَّ إِنَّهُ سَجَدَ لِلَّهِ سَجْدَةً فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا (2).

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ بَعْضِ مَنْ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الطِّیبِ قَالَ إِنَّ آدَمَ وَ حَوَّاءَ حِینَ أُهْبِطَا مِنَ الْجَنَّةِ نَزَلَ آدَمُ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ إِنَّ حَوَّاءَ حَلَّتْ قَرْناً (3)مِنْ قُرُونِ رَأْسِهَا فَهَبَّتْ بِهِ الرِّیحُ فَصَارَ بِالْهِنْدِ أَکْثَرُ الطِّیبِ (4).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: مَهْبِطُ آدَمَ عَلَی جَبَلٍ فِی شَرْقِیِّ أَرْضِ الْهِنْدِ یُقَالُ لَهُ بَاسِمٌ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَسِیرَ إِلَی مَکَّةَ فَطَوَی لَهُ الْأَرْضَ فَصَارَ عَلَی کُلِّ مَفَازَةٍ یَمُرُّ بِهِ خُطْوَةً وَ لَمْ یَقَعْ قَدَمُهُ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا صَارَ عُمْرَاناً وَ بَکَی عَلَی الْجَنَّةِ مِائَتَیْ سَنَةٍ فَعَزَّاهُ اللَّهُ بِخَیْمَةٍ مِنْ خِیَامِ الْجَنَّةِ فَوَضَعَهَا لَهُ بِمَکَّةَ فِی مَوْضِعِ الْکَعْبَةِ وَ تِلْکَ الْخَیْمَةُ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ لَهَا بَابَانِ شَرْقِیٌّ وَ غَرْبِیٌّ مِنْ ذَهَبٍ مَنْظُومَانِ مُعَلَّقٌ فِیهَا ثَلَاثُ قَنَادِیلَ مِنْ تِبْرِ الْجَنَّةِ (5)تَلْتَهِبُ نُوراً وَ نَزَلَ الرُّکْنُ وَ هُوَ یَاقُوتَةٌ بَیْضَاءُ مِنْ یَاقُوتِ الْجَنَّةِ وَ کَانَ کُرْسِیّاً لآِدَمَ علیه السلام یَجْلِسُ عَلَیْهِ وَ إِنَّ خَیْمَةَ آدَمَ لَمْ تَزَلْ فِی مَکَانِهَا حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ رَفَعَهَا اللَّهُ إِلَیْهِ وَ بَنَی بَنُو آدَمَ فِی مَوْضِعِهَا بَیْتاً مِنَ الطِّینِ وَ الْحِجَارَةِ وَ لَمْ یَزَلْ مَعْمُوراً وَ أُعْتِقَ مِنَ الْغَرَقِ وَ لَمْ یَخِرَّ بِهِ الْمَاءُ حَتَّی ابْتَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی إِبْرَاهِیمَ ع(6)

«18»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام کَانَ لَهُ فِی السَّمَاءِ خَلِیلٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا هَبَطَ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ اسْتَوْحَشَ الْمَلَکُ وَ شَکَا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ سَأَلَهُ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ فَیَهْبِطَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَهَبَطَ عَلَیْهِ فَوَجَدَهُ قَاعِداً فِی قَفْرَةٍ مِنَ الْأَرْضِ

ص: 211


1- جأر إلی اللّه: رفع صوته بالدعاء. تضرع.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- القرن: ذؤابة المرأة.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
5- التبر: ما کان من الذهب غیر مضروب أو غیر مصوغ أو فی تراب معدنه.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

المعمور می­پرداختند. فرمود: ارکان بیت الحرام در زمین محاذی بیت المعمور است که در آسمان قرار دارد. فرمود: خداوند تبارک و تعالی، بعد از آن به جبرئیل علیه السلام وحی کرد: بر آدم و حوا فرود آی و آن­ها را از موضع ستون­های خانه­ام دور کن و ستون­های خانه­ام را برای ملائکه و مخلوقاتم از نسل آدم بالا ببر. جبرئیل بر آدم و حوا فرود آمد و آن­ها را از خیمه خارج کرد و از نزعه - ستونهای - کعبه دور کرد وخیمه را از جای نزعه کنار زد. فرمود: آدم را بر صفا و حوا را در مروه قرار داد. پس آدم - صلوات و درود خدا بر پیامبر ما و خاندان او و بر او باد- گفت: ای جبرئیل آیا به خاطر خشم خداوند تبارک و تعالی بر ما، جای ما را عوض کرده و بین ما فراق ایجاد کردی یا بر اساس رضایت و تقدیر او بر ما چنین کردی؟ جبرئیل به آن دو گفت: این مسأله به خاطر خشم خداوند –ذکرش بلند مرتبه باد- بر شما نیست ولی خداوند عزوجل از آنچه انجام می­دهد مورد سؤال واقع نمی­شود. ای آدم! 70 هزار فرشته­ای که خداوند آنان را به زمین نازل کرده بود تا مونس تو باشند و پیرامون ستون­های خانه و خیمه طواف کنند از خداوند عزوجل خواستند که در محل خیمه­، برای آن­ها خانه­ای در نزعه مبارک در مقابل بیت المعمور بسازد تا بر اطراف آن طواف کنند؛ همان طور که در آسمان پیرامون بیت المعمور طواف می­کردند. پس خداوند تبارک تعالی بر من وحی کرد: که تو را دور کنم و خیمه را بردارم. آدم علیه السلام گفت: به قضا و قدر خداوند تبارک و تعالی و امر نافذش در مورد ما راضی شدیم. پس جبرئیل پایه­های کعبه را با سنگی از صفا و مروه و سنگی از طور سینا و سنگی از جبل السلام که پشت کوفه است بالا برد. سپس خداوند عزوجل به جبرئیل علیه السلام وحی کرد: آن را بساز و تمام کن. جبرئیل علیه السلام سنگ­های چهارگانه را به دستور خداوند با بال­هایش از جاهایشان بیرون کشید و آن­ها را در همان ارکانی که خداوند فرموده بود بر همان اصول و قواعدی که خداوند جبار جل جلاله مقدر ساخته بود، قرار داد و اعلام - میل­ها - آن را نیز نصب کرد. سپس خداوند به جبرئیل امر کرد: آن را بساز و با سنگی از ابو قبیس به پایان ببر و دو در برای آن قرار بده؛ باب شرقی و باب غربی. فرمود: جبرئیل علیه السلام آن را به پایان برد و هنگامی که از آن کار فارغ شد، ملائکه پیرامون آن طواف کردند. هنگامی که آدم و حوا دیدند ملائکه پیرامون خانه طواف می­کنند به راه افتاده و هفت بار طواف کردند و سپس خارج شده و به دنبال چیزی رفتند که بخورند.(1)

ص: 209


1- . علل الشرائع: 146

فَلَمَّا رَآهُ آدَمُ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ صَاحَ صَیْحَةً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَرْوُونَ أَنَّهُ أَسْمَعَ عَامَّةَ الْخَلْقِ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ یَا آدَمُ مَا أَرَاکَ إِلَّا قَدْ عَصَیْتَ رَبَّکَ وَ حَمَلْتَ عَلَی نَفْسِکَ مَا لَا تُطِیقُ أَ تَدْرِی مَا قَالَ اللَّهُ لَنَا فِیکَ فَرَدَدْنَا عَلَیْهِ قَالَ لَا قَالَ قَالَ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قُلْنَا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَهُوَ خَلَقَکَ أَنْ تَکُونَ فِی الْأَرْضِ یَسْتَقِیمُ أَنْ تَکُونَ فِی السَّمَاءِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهُ عَزَّی بِهَا آدَمَ ثَلَاثاً (1).

«19»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ حِینَ أَهْبَطَ آدَمَ إِلَی الْأَرْضِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرُثَ بِیَدِهِ فَیَأْکُلَ مِنْ کَدِّهِ بَعْدَ الْجَنَّةِ وَ نَعِیمِهَا فَلَبِثَ یَجْأَرُ وَ یَبْکِی عَلَی الْجَنَّةِ مِائَتَیْ سَنَةٍ ثُمَّ إِنَّهُ سَجَدَ لِلَّهِ سَجْدَةً فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا ثُمَّ قَالَ أَیْ رَبِّ أَ لَمْ تَخْلُقْنِی فَقَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ فَقَالَ أَ لَمْ تَنْفُخْ فِیَّ مِنْ رُوحِکَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ أَ لَمْ تُسْکِنِّی جَنَّتَکَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ أَ لَمْ تَسْبِقْ لِی رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ قَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ فَهَلْ صَبَرْتَ أَوْ شَکَرْتَ قَالَ آدَمُ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَرَحِمَهُ اللَّهُ بِذَاکَ وَ تَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (2)

«20»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَ إِبْلِیسُ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ وَ أَوَّلَ مَنْ تَغَنَّی وَ أَوَّلَ مَنْ حَدَا قَالَ لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ تَغَنَّی قَالَ فَلَمَّا أُهْبِطَ حَدَا بِهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ عَلَی الْأَرْضِ نَاحَ فَأَذْکَرَهُ مَا فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ رَبِّ هَذَا الَّذِی جَعَلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ الْعَدَاوَةَ لَمْ أَقْوَ عَلَیْهِ وَ أَنَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِنْ لَمْ تُعِنِّی عَلَیْهِ لَمْ أَقْوَ عَلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ السَّیِّئَةُ بِالسَّیِّئَةِ وَ الْحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا إِلَی سَبْعِ مِائَةٍ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ لَا یُولَدُ لَکَ وَلَدٌ إِلَّا جَعَلْتُ مَعَهُ مَلَکاً أَوْ مَلَکَیْنِ یَحْفَظَانِهِ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ التَّوْبَةُ مَفْرُوضَةٌ فِی الْجَسَدِ مَا دَامَ فِیهَا الرُّوحُ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ أَغْفِرُ الذُّنُوبَ وَ لَا أُبَالِی قَالَ حَسْبِی قَالَ فَقَالَ إِبْلِیسُ رَبِّ هَذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ وَ فَضَّلْتَهُ وَ إِنْ لَمْ تَفَضَّلْ عَلَیَّ لَمْ أَقْوَ عَلَیْهِ قَالَ لَا یُولَدُ لَهُ وَلَدٌ إِلَّا وُلِدَ لَکَ وَلَدَانِ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ تَجْرِی مِنْهُ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ تَتَّخِذُ أَنْتَ وَ ذُرِّیَّتُکَ فِی صُدُورِهِمْ مَسَاکِنَ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ تَعِدُهُمْ وَ تُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً (3)

ص: 212


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

توضیح

جوهری می­گوید: عقیان از طلای خالص است و گفته می­شود آن چیزی است که به عنوان گیاه می­روید و از جمله چیز­هایی نیست که از سنگ حاصل می­شود.

روایت12.

عیون اخبار الرضا و علل الشرایع: فرد شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد شریف­ترین مکان روی زمین سؤال کرد. به او فرمود: سرزمینی به نام سرندیب که آدم در آن از آسمان بر زمین فرود آمد. (1)

روایت13.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم علیه السلام از بهشت فرود آمد میوه­های آن­جا را هوس کرد. پس خداوند تبارک و تعالی دو بوته انگور برای او فرو­فرستاد. پس آن دو را کاشت تا اینکه برگ و میوه دادند و رسیدند. ابلیس آمد و دیواری بر آن دو بوته کشید، آدم به او گفت: ای ملعون چه کار می­کنی؟ ابلیس گفت: این دو بوته مال من است. آدم گفت: دروغ می­گویی. پس آن دو راضی شدند روح القدس را بین خود حکم کنند. وقتی به سوی روح القدس رفتند آدم قصه­اش را برای او تعریف کرد. روح القدس شعله­ای از آتش برگرفت و آن را بر آن دو بوته افکند و آتش میان شاخه­های آن افتاد. تا اینکه آدم تصور کرد چیزی از آن دو بوته باقی نمانده و به طور کامل سوخته­اند. ابلیس نیز همین­گونه تصور کرد. گفت: پس آتش از آنجا که داخل شد، داخل شد و دو­سوم آن دو بوته از بین رفت و یک سوم آن باقی ماند. پس روح القدس گفت: آنچه از آن دو بوته سوخت و از بین رفت سهم ابلیس (خدا او را لعنت کند) بود و آنچه باقی ماند برای توست ای آدم.(2)

روایت14.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم علیه السلام هبوط کرد به هند فرود آمد سپس حجرالاسود که یاقوت سرخی در اطراف عرش بود به سوی او پرتاب شد و هنگامی که آن را دید شناخت و بر روی آن فرو افتاد و آن را بوسید. سپس به سوی آن رفت و آن را با خود برداشت و به سوی مکه برد. گاهی که از حمل آن خسته می­شد جبرئیل آن را به جای او حمل می­کرد و هنگامی که جبرئیل علیه السلام به سمت او نمی­آمد غمگین می­شد و از حزن و اندوه به جبرئیل شکایت می­برد. جبرئیل به او گفت: هرگاه [در وجود خود] چیزی از اندوه و حزن یافتی بگو: «لا حول و لا قوه الا بالله»(3)

روایت15.

قصص الانبیا: امام باقر علیه السلام می­فرماید: رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 210


1- . العیون: 135 در این کتاب به جای سرندیب، سراندیب آمده است. علل الشرائع: 198
2- . علل الشرائع: 163
3- . نسخه خطی
«21»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَکَی أَحَدٌ بُکَاءَ ثَلَاثَةٍ آدَمَ وَ یُوسُفَ وَ دَاوُدَ فَقُلْتُ مَا بَلَغَ مِنْ بُکَائِهِمْ فَقَالَ أَمَّا آدَمُ فَبَکَی حِینَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَبَکَی حَتَّی تَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السَّمَاءِ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ وَ أَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ بَکَی حَتَّی هَاجَ الْعُشْبُ مِنْ دُمُوعِهِ وَ إِنْ کَانَ لَیَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَیُحْرِقُ مَا نَبَتَ مِنْ دُمُوعِهِ وَ أَمَّا یُوسُفُ فَإِنَّهُ کَانَ یَبْکِی عَلَی أَبِیهِ یَعْقُوبَ وَ هُوَ فِی السِّجْنِ فَتَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَبْکِیَ یَوْماً وَ یَسْکُتَ یَوْماً (1).

«22»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ آدَمُ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ خَرَجَ بِهَا مِنَ الْحَرَمِ ثُمَّ کَانَا یَغْتَسِلَانِ وَ یَرْجِعَانِ إِلَی الْحَرَمِ (2).

«23»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْحَرَمِ وَ أَعْلَامِهِ فَقَالَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا هَبَطَ مِنَ الْجَنَّةِ هَبَطَ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ بِالْهِنْدِ فَشَکَا إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْوَحْشَةَ وَ أَنَّهُ لَا یَسْمَعُ مَا کَانَ یَسْمَعُ فِی الْجَنَّةِ فَأَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ فَوُضِعَتْ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ فَکَانَ یَطُوفُ بِهَا آدَمُ علیه السلام وَ کَانَ یَبْلُغُ ضَوْؤُهَا الْأَعْلَامَ (3)فَعُلِّمَتِ الْأَعْلَامُ (4)عَلَی ضَوْئِهَا فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَماً (5).

: أبی عن علی عن أبیه عنه علیه السلام مثله (6).

ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن إسماعیل بن همام عنه علیه السلام (7)

مثله.

بیان

یدل علی ما ذکرنا سابقا من أن أخبار نزولهما بالهند محمولة علی التقیة و أما الجمع بین ما ورد فی هذا الخبر من نزول الیاقوتة و ما ورد فی الخبرین السابقین من نزول

ص: 213


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- المناقب 2: ص 258- 259. م.
3- فی المصدر: و کان ضوؤها یبلغ موضع الاعلام. و فی الکافی أیضا کذلک. م.
4- علم له علامة: جعلها له أمارة یعرفها.
5- علل الشرائع: 146، العیون: 158 و أسنده فیه الی البزنطی و عطف علیه روایتی إسماعیل و صفوان. م.
6- علل الشرائع: 145، العیون: 158. م.
7- علل الشرائع: 145، العیون: 158. م.

فرمود: وقتی خداوند عزوجل آدم علیه السلام را از بهشت فرو فرستاد به او دستور داد که با دستش شخم بزند و پس از نعمت­های بهشت از دسترنج خود بخورد. پس آدم شروع به دعا کرد و دویست سال به خاطر بهشت گریه و زاری کرد و سپس بر خداوند سجده کرد، سجده­ای که سه شبانه روز سرش را بالا نیاورد.(1)

روایت16.

قصص الانبیا: از امام صادق علیه السلام درباره­ عطر سؤال شد، حضرت فرمود: هنگامی که آدم و حوا از بهشت فرود آمدند آدم بر صفا و حوا بر مروه فرود آمد و حوا یک رشته موی بافته خود را گشود و باد بر آن وزید. پس بیشتر عطر­ها در هند قرار گرفت.(2)

روایت17.

قصص الانبیا: به نقل از وهب و صدوق آورده شده است: محل فرود آمدن آدم بر کوهی در شرق سرزمین هند بود که به آن باسم گفته می­شد. سپس خداوند به او امر فرمود که به سوی مکه حرکت کن. خداوند زمین را برای او در هم پیچید به گونه­ای که از هر بیابانی با یک گام عبور می­کرد و پای او بر هر تکه از زمین که قرار می­گرفت آباد می­شد. دویست سال به خاطر بهشت گریست. پس خداوند با خیمه­ای از خیمه­های بهشت او را تسلی داده و آن خیمه را در مکه و در موضع کعبه قرار داد. و آن خیمه از یاقوت سرخ بود که دو در داشت؛ یکی شرقی و دیگری غربی که از طلای آراسته بوده و سه قندیل از طلای بهشت در آن آویزان بود. قندیل­ها بسیار نورانی بودند. سپس رکن که یاقوتی سفید از یاقوت­های بهشت بود فرود آمد و جایگاه نشستن آدم عیله السلام بود که بر آن می­نشست. خیمه آدم همواره در جای خود باقی بود تا اینکه خداوند روح آدم علیه السلام را قبض کرد. سپس خداوند آن خیمه را به سوی خود بالا برد و فرزندان آدم در جایگاه آن خیمه خانه­ای از گل و سنگ بر پا کردند که همواره آباد بود و از سیل و غرق شدن در امان بود و آب به آن نمی­رسید تا اینکه ابراهیم علیه السلام مبعوث شد.(3)

روایت18.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: آدم علیه السلام در آسمان در بین فرشتگان دوستی داشت. وقتی حضرت آدم به زمین فرود آمد آن فرشته بسیار احساس تنهایی کرد و به نزد خداوند متعال شکایت برد و از او خواست تا به او اجازه دهد بر آدم هبوط کند. خداوند به او اجازه داد پس او بر آدم فرود آمد و آدم را در سرزمینی خشک در حالت نشسته یافت.

ص: 211


1- . قصص الأنبیبا نسخه خطی
2- . قصص الأنبیبا نسخه خطی
3- . قصص الأنبیبا نسخه خطی

الخیمة فبأنهما نزلتا متعاقبتین أو مقارنتین أو تکون الخیمة من الیاقوت (1).

«24»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیٍّ الْقَصِیرِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَصْلِ الطِّیبِ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ هُوَ فَقَالَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقُولُ النَّاسُ (2)قُلْتُ یَزْعُمُونَ أَنَّ آدَمَ هَبَطَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ عَلَی رَأْسِهِ إِکْلِیلٌ فَقَالَ قَدْ کَانَ وَ اللَّهِ أَشْغَلَ مِنْ أَنْ یَکُونَ عَلَی رَأْسِهِ إِکْلِیلٌ ثُمَّ قَالَ لِی إِنَّ حَوَّاءَ امْتَشَطَتْ فِی الْجَنَّةِ بِطِیبٍ مِنْ طِیبِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَنْ یُوَاقِعَا الْخَطِیئَةَ فَلَمَّا هَبَطَتْ إِلَی الْأَرْضِ حَلَّتْ عِقَصَهَا (عَقِیصَتَهَا خ ل) فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا کَانَ فِیهَا رِیحاً فَهَبَّتْ بِهِ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَأَصْلُ الطِّیبِ مِنْ ذَلِکَ (3).

بیان

قال الجوهری الإکلیل شبه عصابة تزین بالجوهر و یسمی التاج إکلیلا.

«25»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَهْبَطَ آدَمَ علیه السلام طَفِقَ یَخْصِفُ مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ طَارَ عَنْهُ لِبَاسُهُ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ مِنْ حَالِ الْجَنَّةِ فَالْتَقَطَ وَرَقَةً فَسَتَرَ بِهَا عَوْرَتَهُ فَلَمَّا هَبَطَ عَبِقَتْ رَائِحَةُ تِلْکَ الْوَرَقَةِ بِالْهِنْدِ بِالنَّبْتِ فَصَارَ فِی الْأَرْضِ (4)مِنْ سَبَبِ تِلْکَ الْوَرَقَةِ الَّتِی عَبِقَتْ بِهَا رَائِحَةُ الْجَنَّةِ فَمِنْ هُنَاکَ الطِّیبُ بِالْهِنْدِ لِأَنَّ الْوَرَقَةَ هَبَّتْ عَلَیْهَا رِیحُ الْجَنُوبِ فَأَدَّتْ رَائِحَتَهَا إِلَی الْمَغْرِبِ لِأَنَّهَا احْتَمَلَتْ رَائِحَةَ الْوَرَقَةِ فِی الْجَوِّ فَلَمَّا رَکَدَتِ الرِّیحُ بِالْهِنْدِ عَبِقَ (عَلِقَ خ ل) بِأَشْجَارِهِمْ وَ نَبْتِهِمْ

ص: 214


1- یدل علی الأخیر حدیث وهب من أن الخیمة کانت من یاقوته حمراء، و تقدم فی خبر محمّد ابن إسحاق ان عمود الخیمة کان من یاقوت أحمر و یمکن أن یکون الیاقوت هو الحجر الأسود کما تقدم فی خبر ابان، فالمستفاد من الاخبار ان النازل علیه ثلاثة: الخیمة و هی من یاقوتة حمراء کما فی خبر وهب، أو عمود من یاقوتة کما فی خبر محمّد بن إسحاق، و الحجر الأسود، و هو من یاقوت أحمر کما فی خبر أبان، أو من درة بیضاء کما فی خبر بکیر بن أعین، و الرکن و هو من یاقوتة بیضاء، فالمتعارض حقیقة هو حدیث أبان و بکیر بن أعین.
2- فی المصدر: یقوله الناس. م.
3- فروع الکافی 2: 223. م.
4- فی المصدر: فصار الطیب فی الأرض. م.

هنگامی که آدم علیه السلام او را دید دستش را بر سرش نهاد و فریادی بلند بر کشید -امام صادق علیه السلام فرمود: نقل کرده­اند که صدای او به گوش همه خلق رسید- پس فرشته به آدم گفت: ای آدم تو را نمی­بینم مگر این­گونه که از امر پروردگارت عصیان کردی و بر نفس خود چیزی را تحمیل کردی که طاقت آن را نداشتی. آیا می­دانی که خداوند درباره تو به ما چه گفت و ما به او چه گفتیم؟ گفت: نه، گفت: خداوند فرمود: «من در زمین جانشینی می­گذارم» گفتیم: «آیا کسی را در آن می­گذاری که در آن فساد کند و خون بریزد.» او تو را خلق کرد تا در زمین راست بایستد یا در آسمان باشد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند آدم سه بار به آن منسوب شد.(1)

روایت19.

تفسیر العیاشی: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می­فرماید: هنگامی که خداوند آدم را به زمین فرو فرستاد به او امر کرد که با دستش زمین را شخم بزند و بعد از بهشت و نعمت­های آن از زحمت و دسترنج خود بخورد. پس آدم دویست سال دعا کرد و به خاطر بهشت گریست. و سپس برای خداوند به سجده رفت و سرش را سه شبانه روز بالا نیاورد. سپس به خداوند گفت: ای خدا مگر تو مرا نیافریدی؟ خداوند فرمود: چنین کردم. آدم گفت: مگر از روح خود در من ندمیدی؟ خداوند فرمود: چنین کردم. آدم گفت: مگر مرا در بهشت خود جای ندادی؟ خداوند فرمود: بله چنین کردم و آیا تو صبر و شکر کردی؟ آدم گفت: «پاک و منزهی که هیچ خدایی جز تو نیست من بر خود ستم کردم پس بر من ببخش که تو بخشنده و مهربانی» خداوند به خاطر این مسأله به او رحم کرد و توبه او را پذیرفت که همانا او توبه پذیر و مهربان است.(2)

روایت20.

تفسیر العیاشی: جابر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می­کند که فرمود: ابلیس اولین کسی بود که نوحه سر داد و اولین کسی بود که آواز سر داد و اولین کسی بود که حدی خوانی کرد. گفت: هنگامی که آدم علیه السلام از میوه آن درخت خورد ابلیس آواز سر داد. گفت: و هنگامی که آدم به زمین فرود آمد حدی خوانی کرد و هنگامی که بر روی زمین استقرار یافت نوحه سر داد و آنچه را که در بهشت بود به یاد او آورد. آدم گفت: خدایا این همان است که بین من و او دشمنی قرار داده­ای و من وقتی که در بهشت بودم در برابر او قدرت نداشتم و اگر مرا یاری نکنی در برابر او توان ندارم. پس خداوند گفت: هر گناه را یکی و هر نیکی را ده برابر تا هفتصد برابر حساب می­کنم. گفت: خدایا! افزون کن، گفت: هر کدام از فرزندان تو که متولد شد با او یک یا دو فرشته می­گذارم که از او محافظت کنند. آدم گفت: خدایا! افزون کن، خداوند فرمود: توبه را نیز مادامی که روح در بدن است مفروض می­گردانم - امتداد می­دهم -. گفت: خدایا افزون کن، گفت: گناهان را می­بخشم و توجهی نمی­کنم. آدم گفت: همین برای من کافیست. ابلیس گفت: خدایا این(آدم) کسی است که او را تکریم کرده و بر من برتری بخشیدی و اگر بر من از فضل و بخششت روا نداری نمی­توانم بر او چیره شوم گفت: به ازای هر فرزند او تو صاحب دو فرزند می­شوی. ابلیس گفت: خدایا افزون کن گفت: مانند جاری شدن خون در رگ­ها در او جاری می­شوی. ابلیس گفت: خدایا افزون کن، خداوند فرمود: تو و ذریه تو در دل آن­ها خانه­هایی برمی­گیرید. ابلیس گفت: خدایا افزون کن، خداوند فرمود: تو به آن­ها وعده می­دهی و آ­ن­ها در آرزوها می­افکنی و شیطان جز فریب به آن­ها وعده نمی­دهد. (3)

ص: 212


1- . تفسیر عیاشی نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی نسخه خطی
3- . تفسیر عیاشی نسخه خطی

فَکَانَ أَوَّلُ بَهِیمَةٍ أُرْتِعَتْ مِنْ تِلْکَ الْوَرَقَةِ ظَبْیُ الْمِسْکِ فَمِنْ هُنَاکَ صَارَ الْمِسْکُ فِی سُرَّةِ الظَّبْیِ (1)لِأَنَّهُ جَرَی رَائِحَةُ النَّبْتِ فِی جَسَدِهِ وَ فِی دَمِهِ حَتَّی اجْتَمَعَتْ فِی سُرَّةِ الظَّبْیِ.

بیان

قال الجوهری عبق به الطیب بالکسر أی لزق به قوله إلی المغرب أی إلی غربی الهند أو المعنی أن الریح حملت بعضها فأدتها إلی بلاد المغرب أیضا فلذا قد یحصل بعض الطیب فیها أیضا لکن لما رکدت الریح و بقی أکثرها فی الهند فهو فیه أکثر أو أراد أن الریح حملت الرائحة و ذهبت إلی المغرب ثم رجعت بها إلی المشرق و رکدت به.

«26»

کا، الکافی بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَهْبَطَ آدَمَ علیه السلام (2)أَمَرَهُ بِالْحَرْثِ وَ الزَّرْعِ وَ طَرَحَ إِلَیْهِ غَرْساً مِنْ غُرُوسِ الْجَنَّةِ فَأَعْطَاهُ النَّخْلَ وَ الْعِنَبَ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ فَغَرَسَهَا لِتَکُونَ لِعَقِبِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ فَأَکَلَ هُوَ مِنْ ثِمَارِهَا فَقَالَ لَهُ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ یَا آدَمُ مَا هَذَا الْغَرْسُ الَّذِی لَمْ أَکُنْ أَعْرِفُهُ فِی الْأَرْضِ وَ قَدْ کُنْتُ بِهَا (3)قَبْلَکَ ائْذَنْ لِی آکُلْ مِنْهَا شَیْئاً فَأَبَی أَنْ یُطْعِمَهُ فَجَاءَ (4)عِنْدَ آخِرِ عُمُرِ آدَمَ فَقَالَ لِحَوَّاءَ إِنَّهُ قَدْ أَجْهَدَنِی الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ فَقَالَتْ لَهُ حَوَّاءُ (5)إِنَّ آدَمَ عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أُطْعِمَکَ شَیْئاً مِنْ هَذَا الْغَرْسِ لِأَنَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ لَا یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَأْکُلَ مِنْهُ (6)فَقَالَ لَهَا فَاعْصِرِی فِی کَفِّی مِنْهُ شَیْئاً فَأَبَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ ذَرِینِی أَمَصَّهُ وَ لَا آکُلُهُ فَأَخَذَتْ عُنْقُوداً مِنْ عِنَبٍ فَأَعْطَتْهُ فَمَصَّهُ (7)وَ لَمْ یَأْکُلْ مِنْهُ شَیْئاً لِمَا کَانَتْ حَوَّاءُ قَدْ أَکَّدَتْ عَلَیْهِ فَلَمَّا ذَهَبَ بَعْضُهُ جَذَبَتْهُ حَوَّاءُ مِنْ فِیهِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنَّ الْعِنَبَ قَدْ مَصَّهُ عَدُوِّی وَ عَدُوُّکَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قَدْ حَرَّمْتُ عَلَیْکَ مِنْ عَصِیرَةِ الْخَمْرِ مَا خَالَطَهُ نَفَسُ

ص: 215


1- فروع الکافی 2: 223. م.
2- فی المصدر: لما اهبط آدم من الجنة. م.
3- فی المصدر: فیها. م.
4- فی المصدر: فجاء إبلیس. م.
5- فی المصدر: فقالت له حواء فما الذی ترید؟ قال: أرید أن تذیقنی من هذه الثمار فقالت له حواء: ان آدم اه. م.
6- فی المصدر: منها شیئا.
7- مص الشی ء: رشفه، أی شربه شربا رفیقا مع جذب نفس.

روایت21.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ کس مثل سه نفر یعنی آدم و یوسف و داوود نگریست. گفتم: گریه ایشان تا چه حدّی بود؟ گفت: آدم هنگامی که از بهشت اخراج شد، در حالی که سر او در یکی از درهای آسمان بود، گریست تا اینکه اهل آسمان­ها به خاطر گریه او اذیت شده و به خداوند شکایت کردند و خداوند قامت او را کوتاه­تر کرد. اما داوود آن­قدر گریست که از اشک­های او گیاهان و علف­ها روییدند، و اگر آه می­کشید آن گیاهانی که با اشک­هایش روییده بودند می­سوختند. یوسف به خاطر دوری از پدرش یعقوب در زندان گریست تا حدی که اهل زندان از گریه او اذیت شدند و با آن­ها قرار گذاشت که یک روز بگرید و یک روز سکوت کند.(1)

روایت22.

المناقب ابن شهر آشوب: علی بن حسین علیه السلام فرمود: وقتی آدم علیه السلام می­خواست با حوا آمیزش کند او را از حرم بیرون می­برد و سپس غسل می­کردند و به حرم بازمی­گشتند.(2)

روایت23.

علل الشرایع و عیون اخبار الرضا: صفوان بن یحیی از ابوالحسن - امام کاظم - علیه السلام نقل می­کند: درباره حرم و نشانه­های آن از آن حضرت سؤال پرسیدند، فرمود: وقتی که آدم علیه السلام از بهشت هبوط کرد در ابوقبیس فرود آمد -و مردم می­گویند در هند- و به پروردگارش عزوجل از تنهایی شکایت کرد واینکه او آنچه را که در بهشت می­شنید در این جا نمی­شنود. خداوند عزوجل یاقوت سرخی بر او را فرود آورد و آن در موضع خانه - کعبه - قرار داده شد. آدم علیه السلام آن را طواف می­کرد و نور آن به میل­­ها می­رسید، پس به هر جایی که روشنایی یاقوت می­رسید میل­ها را نصب کردند و خداوند آن را حرم قرار داد.(3)

پدرم از علی و او از پدرش از امام علیه السلام مثل همین حدیث را نقل کرده­اند.(4)

ابن الولید از صفا از ابن عیسی از اسماعیل بن همام از امام مثل این را نقل کرده­اند.(5)

توضیح

چیز­هایی که ما پیش از این آوردیم نشان می­دهد اخبار فرود آمدن آن دو در هند محمول بر تقیه است و اما جمع بین آنچه در این حدیث که درباره فرود آمدن یاقوت است و دو روایت پیشین که درباره فرود آمدن

ص: 213


1- . تفسیر عیاشی نسخه خطی
2- . المناقب 2: ص 258-259
3- . علل الشرائع: 146، العیون: 158
4- . علل الشرائع: 145، العیون: 158
5- . علل الشرائع: 145، العیون: 158

إِبْلِیسَ فَحُرِّمَتِ الْخَمْرُ لِأَنَّ عَدُوَّ اللَّهِ إِبْلِیسَ مَکَرَ بِحَوَّاءَ حَتَّی مَصَّ الْعِنَبَةَ وَ لَوْ أَکَلَهَا لَحَرُمَتِ الْکَرْمَةُ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا وَ جَمِیعُ ثِمَارِهَا (1)وَ مَا یَخْرُجُ مِنْهَا ثُمَّ إِنَّهُ قَالَ لِحَوَّاءَ فَلَوْ أَمْصَصْتِنِی شَیْئاً مِنْ هَذَا التَّمْرِ کَمَا أَمْصَصْتِنِی مِنَ الْعِنَبِ فَأَعْطَتْهُ تَمْرَةً فَمَصَّهَا وَ کَانَتِ الْعِنَبَةُ وَ التَّمْرُ (2)أَشَدَّ رَائِحَةً وَ أَزْکَی مِنَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ فَلَمَّا مَصَّهُمَا عَدُوُّ اللَّهِ ذَهَبَتْ رَائِحَتُهُمَا وَ انْتَقَصَتْ حَلَاوَتُهُمَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ إِنَّ إِبْلِیسَ الْمَلْعُونَ (3)ذَهَبَ بَعْدَ وَفَاةِ آدَمَ علیه السلام فَبَالَ فِی أَصْلِ الْکَرْمَةِ وَ النَّخْلَةِ فَجَرَی الْمَاءُ فِی عُودِهِمَا (4)بِبَوْلِ (5)عَدُوِّ اللَّهِ فَمِنْ ثَمَّ یَخْتَمِرُ الْعِنَبُ وَ التَّمْرُ فَحَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی ذُرِّیَّةِ آدَمَ کُلَّ مُسْکِرٍ لِأَنَّ الْمَاءَ جَرَی بِبَوْلِ عَدُوِّ اللَّهِ فِی النَّخْلِ وَ الْعِنَبِ وَ صَارَ کُلُّ مُخْتَمِرٍ خَمْراً لِأَنَّ الْمَاءَ اخْتَمَرَ فِی النَّخْلَةِ وَ الْکَرْمَةِ مِنْ رَائِحَةِ بَوْلِ عَدُوِّ اللَّهِ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ (6).

بیان

و صار کل مختمر أی متغیر الریح قال ابن الأعرابی سمیت الخمر خمرا لأنها ترکت فاختمرت و اختمارها تغیر ریحها انتهی و الحاصل أنه بیان لعلة کون کل خمر منتنا.

«27»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَجْوَةُ أُمُّ التَّمْرِ (7)وَ هِیَ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ تَعَالَی لآِدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ (8)

-کا، الکافی الحسین بن محمد عن المعلی عن الوشاء عن أحمد بن عائذ عن أبی خدیجة مثله (9)

ص: 216


1- فی المصدر: و جمیع ثمرها. م.
2- فی المصدر: العنب و التمرة. م.
3- فی المصدر إبلیس لعنه اللّه. م.
4- فی نسخة: فجری الماء فی عروقهما.
5- فی المصدر من بول. م.
6- فروع الکافی 2: 189. م.
7- فی المصدر: هی أم التمر التی. م.
8- فروع الکافی 2: 177. م.
9- فروع الکافی 2: 177. بزیادة هذه الجملة: و هو قول اللّه عزّ و جلّ: «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَةً عَلی أُصُولِها» قال: یعنی العجوة. م.

خیمه بود دلالت بر این می­کند که آن دو به صورت متعاقب یا هم­زمان فرو فرستاده شده­اند یا اینکه خیمه از جنس یاقوت بوده است

روایت24.

کافی: علی قصیر نقل می­کند: درباره عطر از امام صادق علیه السلام سؤال کردم که اصل آن از چیست؟ پس فرمود: مردم چه می­گویند؟ گفتم: مردم این گونه می­پندارند که آدم از بهشت فرود آمده در حالی که تاجی بر سر داشته، فرمود: والله او مشغول­تر از آن بوده که بر سرش تاجی بگذارد سپس به من فرمود: قبل از اینکه آدم و حوا آن خطا را مرتکب شوند حوا در بهشت، موی خود را با عطری از عطرهای بهشت آغشته می­کرد که وقتی بر زمین فرود آمد گیسویش را گشود و خداوند عزوجل بادی را بر آنچه در گیسوی او بود فرستاد که آن را به مشرق و مغرب برد و اصل عطر از آن است.(1)

توضیح

جوهری می­گوید: اکلیل مانند دستار است که با گوهر تزیین شده است و به تاج نیز اکلیل گویند.

روایت25.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی هنگامی که آدم علیه السلام را از بهشت فرود آورد، آدم علیه السلام شروع کرد به چسبانیدن برگ بهشتی [بر خود] و لباسی که در بهشت بر تنش بود از بین رفت. ورقی برگرفت و عورت خود را با آن پوشانید و هنگامی که فرود آمد بوی آن برگ در هند پیچید و به دنبال آن برگی که بوی بهشت در آن بود، در زمین نیز آن بو پیچید و از آن جا است که عطر در هند به وجود آمد، چرا که باد جنوب بر آن برگ وزیدن گرفت بوی آن را به مغرب برد. چون بوی آن برگ را در هوا حمل می­کرد. هنگامی که در هند از وزیدن باز ایستاد درختان و گیاهان

ص: 214


1- . فروع کافی 2: 223
«28»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَتْ نَخْلَةُ مَرْیَمَ علیها السلام الْعَجْوَةَ وَ نَزَلَتْ فِی کَانُونَ وَ نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام الْعَتِیقُ (1)وَ الْعَجْوَةُ وَ مِنْهَا تَفَرَّقَ أَنْوَاعُ النَّخْلِ (2).

«29»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ (3)عَنْ حَمْدَانَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّیْقَلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ: فِی خَمْسَةٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ نُشِرَتِ الرَّحْمَةُ وَ دُحِیَتْ فِیهِ الْأَرْضُ وَ نُصِبَتْ فِیهِ الْکَعْبَةُ وَ هَبَطَ فِیهِ آدَمُ (4).

«30»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَوْضِعُ الْکَعْبَةِ رَبْوَةً مِنَ الْأَرْضِ بَیْضَاءَ تُضِی ءُ کَضَوْءِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ حَتَّی قَتَلَ ابْنَا آدَمَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَاسْوَدَّتْ فَلَمَّا نَزَلَ آدَمُ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ الْأَرْضَ کُلَّهَا حَتَّی رَآهَا ثُمَّ قَالَ هَذِهِ لَکَ کُلُّهَا قَالَ یَا رَبِّ مَا هَذِهِ الْأَرْضُ الْبَیْضَاءُ الْمُنِیرَةُ قَالَ هِیَ أَرْضِی (5)وَ قَدْ جَعَلْتُ عَلَیْکَ أَنْ تَطُوفَ بِهَا کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَمِائَةِ طَوَافٍ (6).

«31»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا هُبِطَ بِآدَمَ إِلَی الْأَرْضِ احْتَاجَ إِلَی الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا آدَمُ کُنْ حَرَّاثاً قَالَ فَعَلِّمْنِی دُعَاءً قَالَ قُلِ اللَّهُمَّ اکْفِنِی مَئُونَةَ الدُّنْیَا وَ کُلِّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ وَ أَلْبِسْنِی الْعَافِیَةَ حَتَّی تُهَنِّئَنِی الْمَعِیشَةَ (7).

ص: 217


1- العتیق: فحل من النخل لا تنفض نخلته. و العجوة التمر المحشی.
2- فروع الکافی 2: 177. م.
3- بضم السین و اسکان الخاء هو یوسف بن السخت أبو یعقوب البصری بیاع الأرز، عده الشیخ فی رجاله تارة من أصحاب العسکریّ علیه السلام و اخری ممن لم یرو عنهم، و استثناه القمیون من نوادر الحکمة.
4- لم نجدهما فیما عندنا من نسخة المصدر. م.
5- فی نسخة: هی فی أرضی. و فی المصدر: من أرضی. م.
6- فروع الکافی 2: 216.
7- لم نجدهما فیما عندنا من نسخة المصدر. م.

آن بوی خوش را به خود گرفتند. اولین حیوانی که از آن برگ خورد آهوی مشک­دار بود و به همین جهت مشک در ناف آهو به وجود آمد چون بوی آن گیاه در جسم او و خون او پیچید و در نهایت در ناف او جمع شد.(1)

توضیح

جوهری می­گوید: «عبق به الطیب» با کسره یعنی به آن(عطر) آغشته شد. سخن او که گفت: «به سمت مغرب» یعنی به سوی غرب هند یا ممکن است به این معنی باشد که: باد بخشی از آن را حمل کرد و آن بو را به سرزمین مغرب برد و به همین خاطر برخی از عطرها در آن به وجود می­آید اما چون باد در هند ایستاد بیشتر آن در هند باقی ماند، پس عطر در هند بیشتر است، یا ممکن است منظور این باشد که باد این بو را حمل کرد و به مغرب رفت و آن را به مشرق برگرداند و در آنجا باز ایستاد.

روایت26.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند تبارک و تعالی آدم علیه السلام را فرو فرستاد به او دستور شخم زدن و کشت و زرع داد و درختی از درخت­های بهشت را به سوی او افکند و نخل و انگور و زیتون و انار به او داد تا برای بازماندگان و نسل او باقی بماند و پس آدم از میوه­های آن خورد و ابلیس که

لعنت خدا بر او باد به آدم گفت: ای آدم این درخت چیست که من در زمین که قبل از تو در آن بوده­ام آن را ندیده­ام؟ اجازه بده مقداری از آن بخورم. آدم ابا کرد از اینکه از میوه­اش به او بدهد و ابلیس در پایان عمر آدم نزد حوا آمد و به او گفت: گرسنگی و تشنگی مرا بی رمق کرده است و حوا به او گفت: آدم از من پیمان گرفته که از این درخت چیزی به تو ندهم چون آن از بهشت است و تو شایستگی نداری که از آن بخوری. پس ابلیس به او گفت: از آب آن کمی در دستم بریز اما حوا خودداری کرد. ابلیس گفت: بگذار آن را بمکم از آن نمی­خورم. خوشه­ای از انگور را گرفت و به او داد و شیطان آن را مکید و چون حوا تاکید کرده بود چیزی از آن نخورد. هنگامی که کمی از آن در دهان او رفت حوا از دهانش بیرون کشید و خداوند عزوجل به آدم علیه السلام وحی کرد که دشمن من و دشمن تو ابلیس –خدا لعنتش کند-، انگور را مکیده است و عصاره آن را چون با نفس

ص: 215


1- . فروع کافی 2: 223

باب 5 تزویج آدم حواء و کیفیة بدء النسل منهما و قصة قابیل و هابیل و سائر أولادهما

الآیات

المائدة: «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ* لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ* إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ *فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرِینَ* فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوارِی سَوْأَةَ أَخِیهِ قالَ یا وَیْلَتی أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ»(27-31)

تفسیر

إِذْ قَرَّبا قُرْباناً قال الطبرسی رحمه الله: أی فعلا فعلا یتقرب به إلی الله فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما قالوا کانت علامة القبول فی ذلک الزمان نارا تأتی فتأکل المتقبل و لا تأکل المردود و قیل تأکل المردود و الأول أظهر قالَ أی الذی لم یتقبل منه للذی تقبل منه لَأَقْتُلَنَّکَ فقال له لم تقتلنی قال لأنه تقبل قربانک و لم یتقبل قربانی قالَ الآخر و ما ذنبی إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (1)

قالوا إن حواء کانت تلد فی کل بطن غلاما و جاریة فولدت أول بطن قابیل بن آدم و قیل قابین و توأمته إقلیما و البطن الثانی هابیل و توأمته لبوذا (2)فلما أدرکوا جمیعا أمر الله آدم أن ینکح قابیل أخت هابیل و هابیل أخت قابیل فرضی هابیل و أبی قابیل لأن أخته کانت أحسنهما و قال ما أمر الله بهذا و لکن هذا من رأیک فأمرهما آدم أن یقربا قربانا

ص: 218


1- نقل شیخنا الطبرسیّ ما قاله ابن عبّاس استظهارا عن هذه الآیة الکریمة و ردّ علیه، و لم یذکرهما المصنّف، و هو ان ابن عبّاس قال: اراد انما یتقبل اللّه ممن کان زاکی القلب و ردّ علیک لانک لست بزاکی القلب، و استدلّ بهذا علی ان طاعة الفاسق غیر مقبولة لکنها تسقط عقاب ترکها. قال الطبرسیّ: و هذا لا یصلح لان المعنی ان الثواب انما یستحقه من یوقع الطاعة لکونها طاعة فاما إذا فعلها لغیر ذلک فلا یستحق علیها ثوابا و لا یمتنع علی هذا ان یقع من الفاسق طاعة یوقعها علی الوجه الذی یستحق علیه الثواب فیستحقه. انتهی. م.
2- فی تاریخ الیعقوبی: «لوبذا» و یأتی فی الخبر الرابع أن اسمه «لوزا».

ابلیس مخلوط شده است به تو حرام کردم. خمر حرام شد چون دشمن خدا ابلیس حوا را فریب داد و انگور را مکید و اگر همه انگور را می­خورد کل درخت مو از اول تا آخر و همه میوه­های آن و همه آنچه از آن به دست می­آید حرام می­شد.

سپس ابلیس به حوا گفت: ای کاش از این میوه خرما هم می­مکیدم همان طور که اجازه دادی انگور را بمکم. حوا به او دانه خرمایی داد و ابلیس مکید و انگور و خرما بسیار بوی تندتر و خوش­تر از مشک و مزه­ای شیرین­تر از عسل داشتند. پس هنگامی که دشمن خدا آن دو را مکید بوی خوش آن­ها از بین رفت و مزه شیرین آن­ها کمتر شد. امام صادق علیه السلام فرمود: سپس ابلیس ملعون بعد از وفات آدم علیه السلام رفت و در ریشه درخت مو و نخل بول کرد و آب، بول دشمن خدا را در چوب آن دو جاری ساخت و به همین دلیل خرما و انگور تخمیر می­شود و خداوند عزوجل هر مسکری را برای فرزندان آدم حرام کرد. چرا که آب، بول دشمن خدا را در خرما و انگور جاری ساخت و هر تخمیر شده­ای خمر شد. چون آب در درخت خرما و انگور از بوی بول دشمن خدا، ابلیس لعنه الله تخمیر شد.(1)

توضیح

«هر مختمر» یعنی هر چیزی که بوی آن عوض شده است. ابن الاعرابی می­گوید: خمر را خمر می­گویند چون رها می­شود تا تخمیر شود و تخمیر آن، بوی آن را تغییر می­دهد. پایان. و نتیجه اینکه: این توضیحی است برای علت اینکه هر شرابی بد بوست.

روایت27.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: العجوه (خرمای وحشی) مادر خرما است و همان است که خداوند آن را از بهشت برای آدم فرو فرستاد.(2)

کافی: از ابی خدیجه نیز همین روایت نقل شده است.(3)

ص: 216


1- . فروع کافی 2: 189
2- . فروع کافی 2: 177
3- . فروع کافی 2: 177

فرضیا بذلک فغدا هابیل و کان صاحب ماشیة فأخذ من خیر غنمه زبدا و لبنا و کان قابیل صاحب زرع فأخذ من شر زرعه ثم صعدا فوضعا القربان علی الجبل فأتت نار فأکلت قربان هابیل و تجنبت قربان قابیل و کان آدم غائبا عنهم بمکة خرج إلیها لیزور البیت بأمر ربه فقال قابیل لا عشت یا هابیل فی الدنیا و قد تقبل قربانک و لم یتقبل قربانی و ترید أن تأخذ أختی الحسناء و آخذ أختک القبیحة فقال له هابیل ما حکاه الله فشدخه (1)بحجر فقتله روی ذلک عن أبی جعفر علیه السلام (2).

و غیره من المفسرین فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ أی شجعته نفسه علی قتل أخیه أو زینت له أو ساعدته نفسه و طاوعته علی قتله أخاه قال مجاهد لم یدر کیف یقتله حتی ظهر له إبلیس فی صورة طیر فأخذ طیرا آخر و ترک رأسه بین حجرین فشدخه ففعل قابیل مثله فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً

روت العامة عن جعفر الصادق علیه السلام أنه قال قتل قابیل هابیل و ترکه بالعراء (3)لا یدری ما یصنع به فقصده السباع فحمله فی جراب علی ظهره حتی أروح و عکفت علیه الطیر و السباع تنتظر متی یرمی به فتأکله فبعث الله غرابین فاقتتلا فقتل أحدهما صاحبه ثم حفر له بمنقاره و برجله ثم ألقاه فی الحفیرة و واراه و قابیل ینظر إلیه فدفن أخاه.

و عن ابن عباس قال لما قتل قابیل هابیل أشاک الشجر و تغیرت الأطعمة و حمضت الفواکه و أمر الماء و اغبرت الأرض فقال آدم قد حدث فی الأرض حدث فأتی الهند فإذا قابیل قد قتل هابیل فأنشأ یقول:

تغیرت البلاد و من علیها*** فوجه الأرض مغبر قبیح

تغیر کل ذی لون و طعم*** و قل بشاشة الوجه الصبیح

(4).

ص: 219


1- شدخ الرجل: أصاب مشدخه و هو مقطع العنق.
2- سیبین المصنّف أن الروایة وردت تقیة موافقة لاقوال العامّة، و أن الصحیح انهما تزوجا بغیر اختهما، قال الیعقوبی فی تاریخه ج 1 ص 2: روی بعضهم أن اللّه عزّ و جلّ أنزل لها بیل حوراء من الجنة فزوجه بها، و أخرج لقابیل جنیة فزوجه بها فحسد قابیل أخاه علی الحوراء؛ فقال لهما آدم: قربا قربانا فقرب قابیل من تبن زرعه و قرب هابیل أفضل کبش فی غنمه للّه، فقبل اللّه قربان هابیل و لم یقبل قربان قابیل فازداد حسدا فزین له الشیطان قتل أخیه فشدخه بالحجارة حتّی قتل. و صرّح المسعودیّ أیضا بذلک فی اثبات الوصیة.
3- العراء بالمد: الفضاء لا یستتر فیه بشی ء.
4- سیأتی تمام الاشعار فی خبر الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام. و تقدمت أیضا قبل ذلک فی کتاب الاحتجاجات فی باب أسئلة الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام.

روایت28.

کافی: ابوالحسن امام رضا علیه السلام فرمود: نخل حضرت مریم (که هنگام زایمان کنار آن بود) همان عجوه بوده و در کانون نازل شد. عتیق و عجوه (دو نوع خرما) با آدم علیه السلام فرو فرستاده شد و انواع نخل از آن به وجود آمد.

روایت29.

کافی: امام رضا علیه السلام فرمود: در 25 ذی القعده رحمت همه جا را فرا گرفت و در آن روز زمین گسترده شد و کعبه بنا شد و آدم فرود آمد.(1)

روایت30.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: محل کعبه تپه­ای سفید بر روی زمین بود که همانند نور خورشید و ماه می­درخشید تا اینکه دو فرزند آدم (قابیل و هابیل) یکی دیگری را کشت و آن تپه تیره گشت. هنگامی که آدم هبوط کرد خداوند همه زمین را بالا آورد و آدم آن را دید و سپس به آدم فرمود: همه این زمین برای توست، آدم گفت: ای خدای من! این تکه زمین نورانی چیست؟ خدا فرمود: زمین من است آن را برای تو قرار دادم که هر روز هفتصد بار دور آن طواف کنی.(2)

روایت31.

کافی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: هنگامی که آدم به زمین فرستاده شد به غذا و نوشیدنی نیاز پیدا کرد و به جبرئیل شکایت برد و جبرئیل به اوگفت: ای آدم شخم بزن، آدم گفت: دعایی به من یاد بده. گفت بگو خدایا در برابر سختی­های دنیا و هر مشقتی که بعد از بهشت به وجود می­آید یاریم کن و لباس عافیت بر من بپوشان تا معیشت و زندگی برایم شیرین شود.(3)

ص: 217


1- . در نسخه­ای که در نزد ما بود این حدیث را نیافتیم.
2- . فروع کافی 2: 216
3- . در نسخه­ای که در نزد ما بود این حدیث را نیافتیم.

و قال سالم بن أبی الجعد لما قتل هابیل علیه السلام مکث آدم سنة حزینا لا یضحک ثم أتی فقیل حیاک الله و بیاک أی أضحکک قالوا و لما مضی من عمر آدم مائة و ثلاثون سنة و ذلک بعد قتل هابیل بخمس سنین ولدت له حواء شیثا و تفسیره هبة الله یعنی أنه خلف من هابیل و کان وصی آدم و ولی عهده و أما قابیل فقیل له اذهب طریدا شریدا فزعا مذعورا لا یأمن من یراه و ذهب إلی عدن من الیمن فأتاه إبلیس فقال إنما أکلت النار قربان هابیل لأنه کان یعبدها فانصب أنت أیضا نارا تکون لک و لعقبک فبنی بیت نار و هو أول من نصب النار و عبدها و اتخذ أولاده آلات اللهو من الیراع و الطنبور و المزامیر و العیدان (1)و انهمکوا فی اللهو و شرب الخمر و عبادة النار و الزنا و الفواحش حتی غرقهم الله أیام نوح بالطوفان و بقی نسل شیث سَوْأَةَ أَخِیهِ أی عورته أو جیفته فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ علی قتله و لکن لم یندم علی الوجه الذی یکون توبة و قیل من النادمین علی حمله لا علی قتله و قیل علی موت أخیه لا علی ارتکاب الذنب (2).

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَمَّارٍ (3)عَنِ ابْنِ نویه (تَوْبَةَ) عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ بَدَأَ النَّسْلُ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ علیه السلام فَإِنَّ عِنْدَنَا أُنَاساً یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ یُزَوِّجَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِیهِ وَ إِنَّ هَذِهِ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ (4)أَصْلُهُ مِنَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً یَقُولُ مَنْ یَقُولُ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَصْلَ صَفْوَةِ خَلْقِهِ وَ أَحِبَّائِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ مِنْ حَرَامٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ الْقُدْرَةِ مَا یَخْلُقُهُمْ مِنَ الْحَلَالِ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ عَلَی الْحَلَالِ وَ الطُّهْرِ الطَّیِّبِ (5)وَ اللَّهِ لَقَدْ تَبَیَّنْتُ (6)

ص: 220


1- الیراع: القصب الذی یزمر به. و العیدان جمع العود: آلة من المعازف یضرب بها.
2- مجمع البیان 3: 172- 175. م.
3- فی نسخة: أحمد بن إبراهیم عن عمار. و لم نعرفهما و لا ابن نویه.
4- فی نسخة: و ان هذا الخلق کله.
5- فی نسخة: علی الحلال و الطاهر الطیب، و فی المصدر: علی الحلال و الطهر الطاهر الطیب.
6- فی نسخة: و اللّه لقد نبئت.

باب پنجم : ازدواج آدم با حوا و چگونگی آغاز نسل از آن­دو و قصه هابیل و قابیل و سایر فرزندان آن دو

آیات

- وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِن أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ * لَئِن بَسَطتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی مَا أَنَاْ بِبَاسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لَأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخَافُ اللّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ * إِنِّی أُرِیدُ أَن تَبُوءَ بِإِثْمِی وَإِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِکَ جَزَاء الظَّالِمِینَ * فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ * فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْءةَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَ-ذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْءةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ.(1)

{داستان دو پسر آدم را به درستی برایشان بخوان، هنگامی که ]هر یک از آن دو[ قربانی پیش داشتند پس از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد ]قابیل[ گفت: حتماً تو را خواهم کشت ]هابیل[ گفت: خدا فقط از تقوا پیشگان می­پذیرد* اگر دست خود را به سوی من دراز کنی تا مرا بکشی، من دستم را به سوی تو دراز نمی­کنم تا تو را بکشم، چرا که من از خداوند، پروردگار جهانیان می­ترسم* من می­خواهم تو با گناه من و گناه خودن ]به سوی خدا[ بازگردی و در نتیجه از اهل آتش باشی و این است سزای ستمگران* پس نفس ]اماره[ اش او را به قتل برادرش ترغیب کرد وی را کشت و از زیانکاران شد. پس، خدا زاغی را برانگیخت که زمین را می­کاوید، تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان کند ]قابیل[

ص: 279


1- . مائده/ 27-31

أَنَّ بَعْضَ الْبَهَائِمِ تَنَکَّرَتْ لَهُ أُخْتُهُ فَلَمَّا نَزَا عَلَیْهَا (1)وَ نَزَلَ کُشِفَ لَهُ عَنْهَا وَ عَلِمَ أَنَّهَا أُخْتُهُ أَخْرَجَ غُرْمُولَهُ ثُمَّ قَبَضَ عَلَیْهِ بِأَسْنَانِهِ ثُمَّ قَلَعَهُ ثُمَّ خَرَّ مَیِّتاً قَالَ زُرَارَةُ ثُمَّ سُئِلَ علیه السلام عَنْ خَلْقِ حَوَّاءَ وَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أُنَاساً عِنْدَنَا یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ ضِلْعِ آدَمَ الْأَیْسَرِ الْأَقْصَی قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً یَقُولُ مَنْ یَقُولُ هَذَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ الْقُدْرَةِ مَا یَخْلُقُ لآِدَمَ زَوْجَةً مِنْ غَیْرِ ضِلْعِهِ وَ جَعَلَ (2)لِمُتَکَلِّمٍ مِنْ أَهْلِ التَّشْنِیعِ سَبِیلًا إِلَی الْکَلَامِ یَقُولُ إِنَّ آدَمَ کَانَ یَنْکِحُ بَعْضُهُ بَعْضاً إِذَا کَانَتْ مِنْ ضِلْعِهِ مَا لِهَؤُلَاءِ حَکَمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ آدَمَ مِنْ طِینٍ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ فَسَجَدُوا لَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ السُّبَاتَ ثُمَّ ابْتَدَعَ لَهُ خَلْقاً ثُمَّ جَعَلَهَا فِی مَوْضِعِ النُّقْرَةِ الَّتِی بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ (3)وَ ذَلِکَ لِکَیْ تَکُونَ الْمَرْأَةُ تَبَعاً لِلرَّجُلِ فَأَقْبَلَتْ تَتَحَرَّکُ فَانْتَبَهَ لِتَحَرُّکِهَا فَلَمَّا انْتَبَهَ نُودِیَتْ أَنْ تَنَحَّیْ عَنْهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا نَظَرَ إِلَی خَلْقٍ حَسَنٍ یُشْبِهُ صُورَتَهُ غَیْرَ أَنَّهَا أُنْثَی فَکَلَّمَهَا فَکَلَّمَتْهُ بِلُغَتِهِ فَقَالَ لَهَا مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ خَلْقٌ خَلَقَنِیَ اللَّهُ کَمَا تَرَی فَقَالَ آدَمُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ مَنْ هَذَا الْخَلْقُ الْحَسَنُ الَّذِی قَدْ آنَسَنِی قُرْبُهُ وَ النَّظَرُ إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ هَذِهِ أَمَتِی حَوَّاءُ أَ فَتُحِبُّ أَنْ تَکُونَ مَعَکَ فَتُؤْنِسَکَ وَ تُحَدِّثَکَ وَ تَأْتَمِرَ لِأَمْرِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ وَ لَکَ بِذَلِکَ الشُّکْرُ وَ الْحَمْدُ مَا بَقِیتُ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْطُبْهَا إِلَیَّ فَإِنَّهَا أَمَتِی (4)وَ قَدْ تَصْلُحُ أَیْضاً لِلشَّهْوَةِ وَ أَلْقَی اللَّهُ عَلَیْهِ الشَّهْوَةَ وَ قَدْ عُلِّمَ قَبْلَ ذَلِکَ الْمَعْرِفَةَ- (5)فَقَالَ یَا رَبِّ فَإِنِّی أَخْطُبُهَا إِلَیْکَ فَمَا رِضَاکَ لِذَلِکَ قَالَ رِضَایَ أَنْ تُعَلِّمَهَا مَعَالِمَ دِینِی فَقَالَ ذَلِکَ لَکَ یَا رَبِّ (6)إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ شِئْتُ ذَلِکَ وَ قَدْ زَوَّجْتُکَهَا فَضُمَّهَا إِلَیْکَ فَقَالَ أَقْبِلِی فَقَالَتْ بَلْ أَنْتَ فَأَقْبِلْ إِلَیَّ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لآِدَمَ أَنْ یَقُومَ إِلَیْهَا فَقَامَ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَکُنَّ النِّسَاءُ هُنَّ یَذْهَبْنَ إِلَی الرِّجَالِ حِینَ خَطَبْنَ عَلَی أَنْفُسِهِنَّ- (7)

ص: 221


1- أی وقع علیها و وطئها.
2- فی نسخة: «و لا یجعل» أی لم یکن له من القدرة ما لا یجعل.
3- فی نسخة: بین ورکیه. و النقرة: ثقب فی وسط الورک.
4- فی المصدر: فانها انثی. م.
5- فی نسخة: و قد علمه قبل ذلک المعرفة.
6- فی نسخة: ذلک لک یا ربّ علی.
7- فی نسخة: و لو لا ذلک لکانت النساء هن یذهبن إلی الرجال حتّی خطبن علی انفسهن.

گفت: وای بر من، آیا عاجزم که مثل این زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان کنم؟ پس از ]زمره[ پشیمانان گردید.}

تفسیر

«هنگامی که قربانی پیش آوردند» طبرسی رحمه الله می­گوید: کاری را انجام دادند که به وسیله آن به خدا نزدیک شوند «پس از یکی از آن­ها پذیرفته شد» گفتند: علامت قبول شدن نذر در آن زمان این بود که آتشی می­آمد و نذر پذیرفته شده را می­خورد و پذیرفته نشده را نمی­خورد. گفته شده نذری که رد شده بود را می­خورد و اولی آشکارتر است. «قال: گفت» یعنی کسی که نذرش قبول نشده به آن که نذرش قبول شده بود گفت: «تو را خواهم کشت» پس به او گفت: چرا مرا می­کشی؟ گفت: چون قربانی تو پذیرفته شده و قربانی من پذیرفته نشده است. دیگری «گفت»: گناه من چیست؟ «همانا خداوند فقط از تقواپیشگان می­پذیرد.». می­گویند: حوا در هر شکم یک جفت پسر و دختر می­زایید و در اولین شکم قابیل بن آدم و گفته شده قابین به همراه همزادش، دختری به نام اقلیما و در شکم دوم هابیل و همزاد او لبوذا را به دنیا آورد. و هنگامی که همگی به سن بلوغ رسیدند خداوند به حضرت آدم دستور داد که قابیل خواهر هابیل و هابیل خواهر قابیل را به نکاح خود درآورد. هابیل راضی شد ولی قابیل خودداری کرد چون خواهر او زیباتر از خواهر هابیل بود و [قابیل به آدم] گفت: خداوند این دستور را نداده و این سخن نظر خود توست و آدم به آن دو دستور داد که قربانی کنند

ص: 218

فَهَذِهِ قِصَّةُ حَوَّاءَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا (1).

بیان

الغرمول بالضم الذکر و السبات کغراب النوم.

اعلم أن المشهور بین العامة مؤرخیهم و مفسریهم أن حواء خلقت من ضلع آدم علیه السلام و یدل علیه بعض أخبارنا أیضا و یدل هذا الخبر و غیره من الأخبار علی نفی ذلک فالأخبار الواردة موافقة للعامة إما محمولة علی التقیة أو علی أنها خلقت من فضلة طینة أضلاعه قال الرازی فی تفسیر قوله تعالی یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها (2)المراد من هذا الزوج هو حواء و فی کون حواء مخلوقة من آدم قولان الأول و هو الذی علیه الأکثرون أنه لما خلق الله آدم ألقی علیه النوم ثم خلق حواء من ضلع من أضلاعه الیسری فلما استیقظ رآها و مال إلیها و ألفها لأنها کانت مخلوقة من جزء من أجزائه و احتجوا علیه بقول

النبی صلی الله علیه و آله إن المرأة خلقت من ضلع فإن ذهبت تقیمها کسرتها و إن ترکتها و فیها عوج استمتعت بها.

و القول الثانی و هو اختیار أبی مسلم الأصفهانی أن المراد من قوله وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها أی من جنسها و هو کقوله تعالی وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً (3)و کقوله إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ (4)و قوله لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ (5)قال القاضی و القول الأول أقوی لکی یصح قوله خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ إذ لو کان حواء مخلوقة ابتداء لکان الناس مخلوقین من نفسین لا من نفس واحدة و یمکن أن یجاب عنه بأن کلمة من لابتداء الغایة فلما کان ابتداء التخلیق و الإیجاد وقع بآدم علیه السلام صح أن یقال خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ و أیضا فلما ثبت أنه تعالی قادر علی خلق آدم من التراب کان قادرا علی خلق حواء من التراب و إذا کان الأمر کذلک فأی فائدة فی خلقها من ضلع من أضلاع آدم علیه السلام انتهی. (6)

ص: 222


1- علل الشرائع: 17- 18. م.
2- النساء: 2.
3- النحل: 72.
4- التوبة: 128.
5- آل عمران: 164.
6- مفاتیح الغیب ج 3: 191- 192. م.

و هر دو به این کار راضی شدند. هابیل که صاحب چارپایان بود رفت و بهترین گوسفندانش از نظر کره و شیر را برگرفت و قابیل که صاحب کشت و زرع بود از بدترین قسمت محصولش برگرفت. سپس به بالای کوه رفته و قربانی­ها را بر روی کوه گذاشتند. آتش آمد و قربانی هابیل را خورد و از قربانی قابیل دوری کرد. آدم در آن هنگام غائب و در مکه بود. به دستور خدا به سوی مکه رفته بود تا خانه خدا را زیارت کند. قابیل گفت: ای هابیل در دنیا زنده نباشی. قربانی تو پذیرفته شده و قربانی من پذیرفته نشده و تو می­خواهی خواهر زیبای مرا بگیری و من خواهر زشت تو را بگیرم. هابیل هر آنچه خدا به وی گفته بود برای قابیل تعریف کرد. سپس قابیل با سنگی گردنش را زد و او را کشت. این روایت از امام باقر علیه السلام و سایر مفسران نیز نقل شده است. «پس نفس ]اماره­اش[ او را ترغیب کرد» یعنی نفسش او را به کشتن برادرش تشویق کرد یا آن کار را برایش خوب جلوه داد یا نفسش او را در کشتن برادرش یاری و همراهی کرد. مجاهد می­گوید: قابیل نمی­دانست که چگونه او را بکشد تا اینکه ابلیس به شکل پرنده­ای بر او ظاهر شد و پرنده دیگری را گرفت و سر او را بین دو سنگ قرار داد و سرش را جدا کرد. قابیل نیز مثل همین کار را انجام داد. «پس خدا زاغی را برانگیخت» اهل تسنن از امام جعفر صادق علیه السلام نقل می­کنند که فرمود: قابیل هابیل را کشت و او را در بیابان رها کرد و نمی­دانست که با او چه کار کند. درندگان به سوی آن جسد می­آمدند پس جسد را در کیسه­ای بر پشت خود حمل کرد تا از دست آن درنگان آسوده خاطر شود. پرندگان و درندگان منتظر ایستادند تا ببینند که چه زمانی جسد را رها می­کند که آن را بخورند. در همین هنگام خدا دو کلاغ را فرستاد که با هم درگیر شدند و یکی از آن دو دیگری را کشت و سپس با منقار و پایش حفره­ای درست کرد و آن را در حفره انداخت و پنهان کرد. و قابیل به او نگاه می­کرد پس برادرش را دفن کرد. از ابن عباس روایت شده است که گفت: هنگامی که قابیل، هابیل را کشت، درختان بی برگ شدند و غذاها تغییر کرد و میوه­ها ترش شدند و آب تلخ شد و زمین سیاه گشت. پس آدم گفت: حتماً بر روی زمین اتفاقی افتاده است و به هند آمد و ناگهان متوجه شد قابیل هابیل را کشته است. پس شروع کرد به سرودن و خواندن [این اشعار]:

سرزمین­ها و آنان که بر روی آن هستند تغییر کردند

و چهره­ زمین سیاه و زشت است

هر چیز که رنگ و طعمی داشت تغییر کرد

تازگی و طراوت چهره زیبا کم شد

ص: 219

أقول: یمکن أن یقال المراد بالخلق من نفس واحدة الخلق من أب واحد کما یقال بنو تمیم کلهم نشئوا من تمیم و لا ینافیه شرکة الأم کما لا ینافیه اشتراط سائر الشرائط و اشتراک غیرها من العلل ثم اعلم أنه یحتمل أن تکون من فی قوله مِنْها تعلیلیة أی لأجلها.

«2»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ دَاوُدَ الْیَعْقُوبِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُقَاتِلٍ عَمَّنْ سَمِعَ زُرَارَةَ یَقُولُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ بَدْءِ النَّسْلِ مِنْ آدَمَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ کَانَ وَ عَنْ بَدْءِ النَّسْلِ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ فَإِنَّ أُنَاساً عِنْدَنَا یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَ بَنَاتِهِ بَنِیهِ وَ إِنَّ هَذَا الْخَلْقَ کُلَّهُ أَصْلُهُ مِنَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً یَقُولُ مَنْ قَالَ هَذَا بِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ صَفْوَةَ خَلْقِهِ وَ أَحِبَّاءَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ مِنْ حَرَامٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ الْقُدْرَةِ مَا یَخْلُقُهُمْ مِنْ حَلَالٍ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ عَلَی الْحَلَالِ الطُّهْرِ الطَّاهِرِ الطَّیِّبِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ تَبَیَّنْتُ (1)أَنَّ بَعْضَ الْبَهَائِمِ تَنَکَّرَتْ لَهُ أُخْتُهُ فَلَمَّا نَزَا عَلَیْهَا وَ نَزَلَ کُشِفَ لَهُ عَنْهَا فَلَمَّا عَلِمَ أَنَّهَا أُخْتُهُ أَخْرَجَ غُرْمُولَهُ ثُمَّ قَبَضَ عَلَیْهِ بِأَسْنَانِهِ حَتَّی قَطَعَهُ فَخَرَّ مَیِّتاً وَ آخَرَ تَنَکَّرَتْ لَهُ أُمُّهُ فَفَعَلَ هَذَا بِعَیْنِهِ فَکَیْفَ الْإِنْسَانُ فِی إِنْسِیَّتِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عِلْمِهِ غَیْرَ أَنَّ جِیلًا مِنْ هَذَا الْخَلْقِ الَّذِی تَرَوْنَ رَغِبُوا عَنْ عِلْمِ أَهْلِ بُیُوتَاتِ أَنْبِیَائِهِمْ وَ أَخَذُوا مِنْ حَیْثُ لَمْ یُؤْمَرُوا بِأَخْذِهِ فَصَارُوا إِلَی مَا قَدْ تَرَوْنَ مِنَ الضَّلَالِ وَ الْجَهْلِ بِالْعِلْمِ کَیْفَ کَانَتِ الْأَشْیَاءُ الْمَاضِیَةُ مِنْ بَدْءِ أَنْ خَلَقَ اللَّهُ مَا خَلَقَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ أَبَداً ثُمَّ قَالَ وَیْحَ هَؤُلَاءِ أَیْنَ هُمْ عَمَّا لَمْ یَخْتَلِفْ فِیهِ فُقَهَاءُ أَهْلِ الْحِجَازِ وَ لَا فُقَهَاءُ أَهْلِ الْعِرَاقِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ الْقَلَمَ فَجَرَی عَلَی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ وَ أَنَّ کُتُبَ اللَّهِ کُلَّهَا فِیمَا جَرَی فِیهِ الْقَلَمُ فِی کُلِّهَا تَحْرِیمُ الْإِخْوَةِ مَعَ مَا حُرِّمَ وَ هَذَا نَحْنُ قَدْ نَرَی مِنْهَا هَذِهِ الْکُتُبَ الْأَرْبَعَةَ الْمَشْهُورَةَ فِی هَذَا الْعَالَمِ- التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْقُرْآنَ (2)أَنْزَلَهَا اللَّهُ مِنَ اللَّوْحِ (3)الْمَحْفُوظِ

ص: 223


1- فی نسخة: نبئت.
2- فی المصدر: الفرقان. م.
3- فی المصدر: عن اللوح. م.

سالم بن­ابی­جعد می­گوید: هنگامی که هابیل علیه السلام کشته شد آدم به مدت یک سال غمگین بود و نمی­خندید. سپس کسی نزدش آمد و گفته شد: تحیت خداوند بر تو باد و خدا تو را بخنداند. می­گویند: هنور از عمر آدم صد و سی سال نگذشته بود و پنج سال بعد از کشته شدن هابیل بود که حوا شیث را به دنیا آورد و تفسیرش هبة الله است. یعنی او از فرزندان و از نسل هابیل بود و وصی و ولی عهد آدم بود. و اما قابیل، به او گفته شد: تو رانده شده و مطرود و آواره، دردمند و پریشانی باش که هر کس او را می­بیند ایمن نباشد و از یمن به سوی عدن رفت. ابلیس به سوی او آمد و گفت: آتش قربانی هابیل را خورد چون هابیل آن را می­پرستید پس تو نیز آتشی را به پا کن که برای تو و بازماندگانت باشد. پس او آتشکده­ای بنا کرد و او اولین کسی بود که آتش را به پاکرده و آن را پرستید و فرزندان او به آلات لهو و لعب مثل ساز و طنبور و مزمار و عود پرداختند و در لهو و شرب خمر و پرستیدن آتش و زنا و فحشا غرق شدند تا اینکه در زمان نوح خداوند آن­ها را با طوفان غرق کرد و نسل شیث باقی ماند. «زشتی برادرش» یعنی عورت یا جسد و لاشه او «پس از [زمره] پشیمانان شد» به خاطر به قتل رساندن هابیل. ولی به گونه­ای که توبه باشد پشیمان نشد و گفته شده: به خاطر حمل کردن جسدش نه به خاطر قتلش، از زمره پشیمانان شد. همچنین گفته شده به خاطر مرگ برادرش نه به خاطر ارتکاب گناه.(1)

روایات

روایت1.

علل الشرایع: زراره نقل می­کند که از امام صادق علیه السلام پرسیدند: چگونه نسل از ذریه حضرت آدم علیه السلام آغاز شد؟ چون نزد ما گروهی از مردم هستند که می­گویند: خداوند تبارک و تعالی به آدم علیه السلام وحی کرد: که دخترانش را به ازدواج پسرانش درآورد و تمام این خلق اصلشان به آن برادران و خواهران برمی­گردد. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند پاک و منزه است و از این امر بسی برتر و والاتر است. کسی که این چنین می­گوید قایل به این است که: خداوند عزوجل اصل مخلوقات برگزیده و دوستانش، پیامبرانش، فرستادگان و زنان و مردان مؤمن و زنان و مردان مسلمان را از حرام قرار داده و خداوند قدرت این را نداشته که آن­ها را از حلال خلق کند در حالی که از آن­ها پیمان گرفته که همواره به حلال و پاکی پایبند باشند. به خدا که آگاه شدم

ص: 220


1- . مجمع البیان 3: 172-175

عَلَی رُسُلِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ مِنْهَا التَّوْرَاةُ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورُ عَلَی دَاوُدَ وَ الْإِنْجِیلُ عَلَی عِیسَی وَ الْقُرْآنُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی النَّبِیِّینَ لَیْسَ فِیهَا تَحْلِیلُ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ حَقّاً أَقُولُ مَا أَرَادَ مَنْ یَقُولُ هَذَا وَ شِبْهَهُ إِلَّا تَقْوِیَةَ حُجَجِ الْمَجُوسِ فَمَا لَهُمْ قَتَلَهُمْ اللَّهُ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا کَیْفَ کَانَ بَدْءُ النَّسْلِ مِنْ آدَمَ وَ کَیْفَ کَانَ بَدْءُ النَّسْلِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فَقَالَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام وُلِدَ لَهُ سَبْعُونَ بَطْناً فِی کُلِّ بَطْنٍ غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ إِلَی أَنْ قُتِلَ هَابِیلُ فَلَمَّا قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ جَزِعَ آدَمُ عَلَی هَابِیلَ جَزَعاً قَطَعَهُ عَنْ إِتْیَانِ النِّسَاءِ فَبَقِیَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ (1)ثُمَّ تَخَلَّی مَا بِهِ مِنَ الْجَزَعِ عَلَیْهِ فَغَشِیَ حَوَّاءَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ شَیْثاً وَحْدَهُ لَیْسَ مَعَهُ ثَانٍ وَ اسْمُ شَیْثٍ هِبَةُ اللَّهِ وَ هُوَ أَوَّلُ وَصِیٍّ أُوصِیَ إِلَیْهِ مِنَ الْآدَمِیِّینَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ وُلِدَ لَهُ مِنْ بَعْدِ شَیْثٍ یَافِثُ لَیْسَ مَعَهُ ثَانٍ (2)فَلَمَّا أَدْرَکَا وَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُبْلِغَ بِالنَّسْلِ مَا تَرَوْنَ وَ أَنْ یَکُونَ مَا قَدْ جَرَی بِهِ الْقَلَمُ مِنْ تَحْرِیمِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْأَخَوَاتِ عَلَی الْإِخْوَةِ أَنْزَلَ بَعْدَ الْعَصْرِ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ اسْمُهَا بَرَکَةُ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ شَیْثٍ فَزَوَّجَهَا مِنْهُ ثُمَّ نَزَّلَ بَعْدَ الْعَصْرِ مِنَ الْغَدِ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ اسْمُهَا مَنْزِلَةُ (3)فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ یَافِثَ فَزَوَّجَهَا مِنْهُ فَوُلِدَ لِشَیْثٍ غُلَامٌ وَ وُلِدَ لِیَافِثَ جَارِیَةٌ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ حِینَ أَدْرَکَا أَنْ یُزَوِّجَ بِنْتَ یَافِثَ مِنِ ابْنِ شَیْثٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَوُلِدَ الصَّفْوَةُ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ مِنْ نَسْلِهِمَا وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنَّ ذَلِکَ عَلَی مَا قَالُوا (4)مِنَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ (5).

بیان

قوله علیه السلام و إن کتب الله کلها فیما جری فیه القلم لعل وجه الاستدلال أن اتفاق تلک الکتب السماویة المعروفة علی التحریم مع اختلاف الشرائع دلیل علی

ص: 224


1- هکذا فی النسخ و هو لا یخلو عن غرابة، و یأتی فی الخبر الخامس انه علیه السلام بکی أربعین صباحا و کذلک فی الخبر السابع و عشرین، و فی الخبر السابع: أنه بکی أربعین یوما و لیلة، فلما جزع علیه شکا ذلک إلی اللّه فأوحی اللّه إلیه: أنی واهب لک ذکرا. و به قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة ص 7.
2- فی نسخة: و لیس معه ثانی.
3- فی نسخة: اسمها نزلة. و یؤید ذلک ما یأتی فی الخبر الثالث أن اسمها نزلة، و صرّح بذلک المسعودیّ فی اثبات الوصیة ص 9 و یأتی الفاظه بعد ذلک.
4- فی المصدر: و معاذ اللّه أن یکون علی ما قالوا. قلت: و أخرج الحدیث فی الباب الآتی من کتاب القصص مفصلا.
5- علل الشرائع: 18. م.

یکی از حیوانات خواهر خود را نشناخت و بعد از این که با او آمیزش کرد و از آن کار فارغ شد او را شناخت و فهمید که او خواهرش است. پس عورتش را خارج کرد و به دندان گرفت و آن را کند و سپس مرد. زراره می­گوید: سپس درباره خلقت حوا از امام علیه السلام سؤال شد و به ایشان گفته شد: عده­ای از مردم می­گویند که خداوند عزوجل حوا را از دنده آخر دنده­های چپ آدم آفرید. او فرمود: خداوند منزه و والاتر از این نسبت است. کسی که این سخن را می­گوید قایل به این است که خداوند تبارک و تعالی قدرت این را نداشته که برای آدم همسری از غیر دنده­ او خلق کند و راه را برای افترازنان باز گذاشته که بگویند: اگر حوا از پهلوی آدم خلق شده بود آدم با بخشی از وجود خود ازدواج کرده بود. این­ها را چه می­شود؟ خداوند بین ما و آن­ها حکم کند. سپس فرمود: هنگامی که خداوند تبارک و تعالی آدم را از گل خلق کرد به ملائکه دستور داد و آن­ها برای آدم سجده کردند و سپس آدم را به خوابی عمیق فروبرد ، سپس شروع به آفریدن مخلوقی جدید برای او نمود و حوا را در گودی میان دو زانوی آدم قرار داد و این امر به خاطر این بود که زن تابع مرد باشد. حوا شروع به تکان خوردن کرد و با حرکت او آدم از خواب بیدار شد. در این وقت، حوا مورد خطاب واقع شد که از او دور شو. وقتی آدم به او نگریست آفرینشی زیبا شبیه صورت خود دید با این تفاوت که او زن بود. با او صحبت کرد. حوا نیز با زبان او با او سخن گفت، آدم به او گفت: تو کیستی؟ حوا گفت: همان طور که می­بینی مخلوقی هستم که خدا مرا آفرید. آدم در این لحظه خطاب به خدا گفت: خدای من این مخلوق زیبایی که نزدیکی به او و نگاه کردن به او مرا آرام می­کند کیست؟ خداوند گفت: این کنیز من حوا است. آیا دوست داری که همراه و مونس تو باشد و با تو سخن بگوید و از تو فرمان برد؟ آدم گفت: بله و مادامی که زنده­ام تو را به خاطر این نعمت شکرگزار هستم و تو را ستایش می­کنم. خداوند تبارک و تعالی فرمود: او را خواستگاری کن که او کنیز من است و برای شهوت نیز شایسته هست و خداوند قوه شهوت را در آدم به وجود آورد در حالی که قبل از آن او را نسبت به این غریزه آگاه ساخته بود. پس آدم گفت خدایا من او را خواستگاری می­کنم رضای تو چیست؟ خداوند فرمود: اینکه اصول دینم را به او بیاموزی. گفت: اگر تو این­گونه می­خواهی من همین کار راخواهم کرد که خداوند فرمود: من همین را می­خواهم. او را به ازدواج تو درآوردم پس او را به سوی خود بکش. آدم گفت: به سوی من بیا (ای حوا). حوا گفت: تو به سوی من بیا. خداوند به آدم فرمود: که به سوی او برو و آدم برخاست و به سوی او رفت و اگر این گونه نبود این زنان بودند که به خواستگاری مردان می­رفتند و آن­ها را برای خود خواستگاری می­کردند.

ص: 221

أنه مما لا یختلف باختلاف الأزمان و الأحوال و یکون ذکر ثبت جمیع الأمور فی اللوح لبیان ظهور فظاعة هذا القول لاستلزامه أن یکون ثابتا فی اللوح فی صحف آدم حرمة ذلک و فی ذکر تقدیر خلق أولاد آدم کونهم من الإخوة و الأخوات فیلزم إثبات المناقضین فیه و یحتمل أن یکونوا قائلین بکون ذلک حراما فی جمیع الشرائع و مع ذلک قالوا بهذا ذاهلین عما یلزمهم فی ذلک من التناقض لکنه بعید جدا.

«3»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوْصَی آدَمُ إِلَی شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ وَ أَوْصَی شَیْثٌ إِلَی ابْنِهِ شَبَّانَ (1)وَ هُوَ ابْنُ نَزْلَةَ الْحَوْرَاءِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ فَزَوَّجَهَا ابْنَهُ شَیْثاً الْخَبَرَ (2).

«4»

ج، الإحتجاج عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُحَدِّثُ رَجُلًا مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ لَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ وَاقَعَ حَوَّاءَ وَ لَمْ یَکُنْ غَشِیَهَا مُنْذُ خُلِقَ وَ خُلِقَتْ إِلَّا فِی الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ آدَمُ یُعَظِّمُ الْبَیْتَ وَ مَا حَوْلَهُ مِنْ حُرْمَةِ الْبَیْتِ وَ کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ خَرَجَ مِنَ الْحَرَمِ وَ أَخْرَجَهَا مَعَهُ فَإِذَا جَازَ الْحَرَمَ غَشِیَهَا فِی الْحِلِّ ثُمَّ یَغْتَسِلَانِ إِعْظَاماً مِنْهُ لِلْحَرَمِ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی فِنَاءِ الْبَیْتِ قَالَ فَوُلِدَ لآِدَمَ مِنْ حَوَّاءَ عِشْرُونَ وَلَداً ذَکَراً وَ عِشْرُونَ أُنْثَی فَوُلِدَ لَهُ فِی کُلِّ بَطْنٍ ذَکَرٌ وَ أُنْثَی فَأَوَّلَ بَطْنٍ وَلَدَتْ حَوَّاءُ هَابِیلَ وَ مَعَهُ جَارِیَةً یُقَالُ لَهَا إِقْلِیمَا قَالَ وَ وَلَدَتْ فِی الْبَطْنِ الثَّانِی قَابِیلَ وَ مَعَهُ جَارِیَةً یُقَالُ لَهَا لَوْزَا (3)وَ کَانَتْ لَوْزَا أَجْمَلَ بَنَاتِ آدَمَ قَالَ فَلَمَّا أَدْرَکُوا خَافَ عَلَیْهِمْ آدَمُ الْفِتْنَةَ فَدَعَاهُمْ إِلَیْهِ وَ قَالَ أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ یَا هَابِیلُ لَوْزَا وَ أُنْکِحَکَ یَا قَابِیلُ إِقْلِیمَا قَالَ قَابِیلُ مَا أَرْضَی بِهَذَا أَ تُنْکِحُنِی أُخْتَ هَابِیلَ الْقَبِیحَةَ وَ تُنْکِحُ هَابِیلَ أُخْتِیَ الْجَمِیلَةَ قَالَ آدَمُ فَأَنَا أُقْرِعُ بَیْنَکُمَا فَإِنْ خَرَجَ سَهْمُکَ یَا قَابِیلُ عَلَی لَوْزَا وَ خَرَجَ سَهْمُکَ یَا هَابِیلُ عَلَی إِقْلِیمَا زَوَّجْتُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا الَّتِی خَرَجَ

ص: 225


1- سماه المسعودیّ ریسان، قال فی اثبات الوصیة ص 9: فلما حضرت وفاته أوحی اللّه إلیه أن یستودع التابوت و الاسم الأعظم ابنه ریسان بن نزلة و هی الحوریة التی اهبطت له من الجنة اسمها نزلة، روی أن اسم ریسان أنوش.
2- أمالی الصدوق: 242.
3- تقدم عن الطبرسیّ أن اسمها لبوذا، و عن الیعقوبی أن اسمه لوبذا.

و این بود قصه حوا صلوات الله علیها.(1)

توضیح

«غرمول» باضمه یعنی آلت و «سبات» بر وزن غراب یعنی خواب.

بدان که بین مورخان اهل تسنن و مفسرین آن­ها مشهور است که حوا از پهلوی آدم علیه السلام خلق شده است و بعضی از روایات ما نیز بر آن دلالت می­کند ولی این روایت و روایت­های دیگر بر نفی این مطلب دلالت دارد و روایات وارد شده موافق با تصور اهل تسنن یا حمل بر تقیه شده است و یا به این دلیل است که حوا از باقیمانده گلِ پهلوی آدم خلق شده است.

رازی در تفسیر آیه «ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید، و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید»(2)

گفت: و منظور از این جفت همان حوا است و در اینکه حوا از آدم خلق شده است دو قول وارد شده است: اول که اکثریت به آن قائل هستند آن است که: هنگامی که خداوند آدم را خلق کرد او را خواب فروبرد و سپس حوا را از دنده­ای از دنده­های چپ او آفرید و هنگامی که آدم بیدار شد حوا را دید و به سوی او رفت و به او الفت گرفت چون او از یکی از اجزای خودش خلق شده بود و این دسته برای اثبات سخن خود به سخن پیامبر استناد می­کنند که فرمود: زن از دنده خلق شده است پس اگر بخواهی او را راست کنی می­شکند و اگر با کجی­ای که در او هست او را واگذاری از او بهره می­بری.

و قول دوم که ابومسلم اصفهانی آن را برگزیده آن است که مراد از این سخن خداوند «جفتش را نیز از او آفرید» یعنی از جنسش و مثل این سخن خداوند است که فرمود «و خدا برای شما همسرانی از جنس خودتان قرار داد»(3)

مانند این آیه: «از خودشان پیامبری در میان آنان برانگیخت»(4) و این آیه: «قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمد.»(5) قاضی می­گوید قول اول قوی­تر است؛ تا این سخن خداوند صحیح باشد: «شما را از نفس واحدی آفرید» چرا که اگر حوا به طور مستقل و جدای از آدم خلق شده بود مردم از دو نفس خلق می­شدند نه از نفس واحد و می­توان این گونه جواب داد که کلمه «من: از» برای ابتدای غایت است پس اگر ابتدای خلقت و ایجاد با آدم باشد صحیح است که گفته شود: «و شما را از نفس واحد خلق کرد» و همچنین وقتی خداوند متعال می­تواند آدم را از خاک خلق کند قطعاً قادر است که حوا را نیز از خاک خلق کند و اگر این گونه باشد چه فایده­ای در خلق حوا از یکی از پهلوهای آدم علیه السلام وجود دارد؟ پایان.(6)

ص: 222


1- . علل الشرائع: 17-18
2- . نساء/ 2
3- . نحل/ 72
4- . توبه/ 128
5- . آل عمران/ 164
6- . مفاتیح الغیب 3: 191-192

سَهْمُهُ عَلَیْهَا قَالَ فَرَضِیَا بِذَلِکَ فَاقْتَرَعَا قَالَ فَخَرَجَ سَهْمُ هَابِیلَ عَلَی لَوْزَا أُخْتِ قَابِیلَ وَ خَرَجَ سَهْمُ قَابِیلَ عَلَی إِقْلِیمَا أُخْتِ هَابِیلَ قَالَ فَزَوَّجَهُمَا عَلَی مَا خَرَجَ لَهُمَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ حَرَّمَ اللَّهُ نِکَاحَ الْأَخَوَاتِ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْقُرَشِیُّ فَأَوْلَدَاهُمَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَالَ الْقُرَشِیُّ فَهَذَا فِعْلُ الْمَجُوسِ الْیَوْمَ قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ الْمَجُوسَ إِنَّمَا فَعَلُوا ذَلِکَ بَعْدَ التَّحْرِیمِ مِنَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَا تُنْکِرْ هَذَا أَ لَیْسَ اللَّهُ قَدْ خَلَقَ زَوْجَةَ آدَمَ مِنْهُ ثُمَّ أَحَلَّهَا لَهُ فَکَانَ ذَلِکَ شَرِیعَةً مِنْ شَرَائِعِهِمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ التَّحْرِیمَ بَعْدَ ذَلِکَ (1).

«5»

ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ النَّاسِ کَیْفَ تَنَاسَلُوا مِنْ آدَمَ علیه السلام فَقَالَ حَمَلَتْ حَوَّاءُ هَابِیلَ وَ أُخْتاً لَهُ فِی بَطْنٍ ثُمَّ حَمَلَتْ فِی الْبَطْنِ الثَّانِی قَابِیلَ وَ أُخْتاً لَهُ فِی بَطْنٍ فَزَوَّجَ هَابِیلَ الَّتِی مَعَ قَابِیلَ وَ تَزَوَّجَ قَابِیلُ الَّتِی مَعَ هَابِیلَ ثُمَّ حَدَثَ التَّحْرِیمُ بَعْدَ ذَلِکَ(2).

بیان

هذان الخبران محمولان علی التقیة لاشتهار ذلک بین العامة (3).

«6»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الشِّفَاءِ وَ الْجِلَاءِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آدَمَ أَبِی الْبَشَرِ أَ کَانَ زَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنِ ابْنِهِ فَقَالَ مَعَاذَ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ علیه السلام لَمَا رَغِبَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا کَانَ آدَمُ إِلَّا عَلَی دِینِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ وَ هَذَا الْخَلْقُ مِنْ وُلْدِ مَنْ هُمْ وَ لَمْ یَکُنْ إِلَّا آدَمُ وَ حَوَّاءُ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً فَأَخْبَرَنَا أَنَّ هَذَا الْخَلْقَ مِنْ آدَمَ وَ حَوَّاءَ علیهما السلام فَقَالَ علیه السلام صَدَقَ اللَّهُ وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ فَقُلْتُ فَفَسِّرْ لِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَهْبَطَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ إِلَی الْأَرْضِ وَ جَمَعَ بَیْنَهُمَا وَلَدَتْ حَوَّاءُ بِنْتاً فَسَمَّاهَا عَنَاقاً فَکَانَتْ أَوَّلَ مَنْ بَغَی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهَا ذِئْباً

ص: 226


1- الاحتجاج: 171. م.
2- قرب الإسناد: 161. م.
3- قلت: و هما لا یخلوان عن اشکال آخر حیث ان الظاهر من کلامهم أن هابیل قتل قبل أن یزوج لوزا، و الحدیثان یخالف ذلک.

می­گویم: می­توان گفت: منظور از آفرینش از نفس واحد آفرینش از پدری واحد است. همان طور که گفته می­شود: بنوتمیم همگی از تمیم به وجود آمده­اند و این سخن با مشارکت داشتن مادر منافاتی ندارد؛ همان طور که با وجود شرایط دیگر و مشارکت دیگر علت­ها نیز منافاتی ندارد. سپس بدان که احتمال دارد «مِن» در «منها» تعلیله باشد به معنای به خاطر آن.

روایت2.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السلام درباره پیدایش نسل از آدم علیه السلام سؤال شد که چگونه بوده است؟ و از چگونگی پیدایش نسل از ذریه آدم چراکه برخی مردم از میان ما می­گویند: خداوند متعال به آدم وحی کرد که دخترانش را به ازدواج پسرانش درآورد و این خلق همگی اصلشان از آن برادران و خواهران است. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند منزه و بسیار والاتر از این نسبت است و کسی که این سخن را می­گوید قایل به این است که خداوند تبارک و تعالی برگزیدگان و دوستان و انبیا و فرستادگان و زنان و مردان مؤمن و زنان و مردان مسلمان را از حرام خلق کرده است و قدرت نداشته است که آن­ها را از راه حلال خلق کند در حالی که از آن­ها برای کار حلال و طیب و پاک پیمان گرفته است. به خدا قسم که آگاه شدم که یکی از حیوانات خواهر خود را نشناخت و با او آمیزش کرد، وقتی فراغت یافت متوجه شد که او خواهرش بوده است عورتش را خارج کرده و آن را به دندان گرفت تا آن را قطع کرد و سپس مرد. حیوان دیگری نیز مادرش را نشناخت و همین کار را عینا تکرار کرد. پس چه طور ممکن است انسان با وجود انسانیت، برتری و علمش این کار را انجام دهد؟ اگر چه نسلی از این خلقی که می­بینید از علم اهل بیت پیامبرانشان روی گردانده و از جایی جویای علم شدند که به گرفتن علم از آنجا امر نشده بودند، پس به این گمراهی و جهل که می­بینید رسیدند در علم به امور گذشته از ابتدای خلقشان و آنچه که تا ابد خواهد بود. سپس فرمود: وای بر این­ها باد، چقدر از مسائلی که فقهای حجاز و عراق در آن هیچ اختلاف نظری ندارند دورند! فقهای حجاز و عراق معتقدند: خداوند عزوجل به قلم امر فرمود و قلم بر لوح محفوظ جاری شد و هر آنچه را که از هزار سال قبل از خلقت آدم تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد را در لوح محفوظ نگاشت و در همه کتاب­های خدا طبق آنچه که قلم در آن جاری شده حرام بودن برادران با آنان که حرام شده­اند ذکر شده و این امر را در کتاب­های چهارگانه مشهور در این دنیا از جمله تورات و انجیل و زبور و قرآن می­بینیم. این کتاب­ها را خدا از لوح محفوط

ص: 223

کَالْفِیلِ وَ نَسْراً کَالْحِمَارِ فَقَتَلَاهَا ثُمَّ وُلِدَ لَهُ أَثَرَ عَنَاقَ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ فَلَمَّا أَدْرَکَ قَابِیلُ مَا یُدْرِکُ الرَّجُلُ (1)أَظْهَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جِنِّیَّةً مِنْ وُلْدِ الْجَانِّ یُقَالُ لَهَا جُهَانَةُ فِی صُورَةِ إِنْسِیَّةٍ فَلَمَّا رَآهَا قَابِیلُ وَمِقَهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنْ زَوِّجْ جُهَانَةَ مِنْ قَابِیلَ فَزَوَّجَهَا مِنْ قَابِیلَ ثُمَّ وُلِدَ لآِدَمَ هَابِیلُ فَلَمَّا أَدْرَکَ هَابِیلُ مَا یُدْرِکُ الرَّجُلُ (2)أَهْبَطَ اللَّهُ إِلَی آدَمَ حَوْرَاءَ وَ اسْمُهَا تُرْکُ (3)الْحَوْرَاءِ فَلَمَّا رَآهَا هَابِیلُ وَمِقَهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنْ زَوِّجْ تُرْکاً (4)مِنْ هَابِیلَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَکَانَتْ تُرْکُ (5)الْحَوْرَاءِ زَوْجَةَ هَابِیلَ بْنِ آدَمَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی آدَمَ سَبَقَ عِلْمِی أَنْ لَا أَتْرُکَ الْأَرْضَ مِنْ عَالِمٍ یُعْرَفُ بِهِ دِیْنِی وَ أَنْ أُخْرِجَ ذَلِکَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَانْظُرْ إِلَی اسْمِیَ الْأَعْظَمِ وَ إِلَی مِیرَاثِ النُّبُوَّةِ وَ مَا عَلَّمْتُکَ مِنَ الْأَسْمَاءِ کُلِّهَا وَ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْخَلْقُ مِنَ الْأُثْرَةِ عَنِّی فَادْفَعْهُ إِلَی هَابِیلَ قَالَ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ بِهَابِیلَ فَلَمَّا عَلِمَ قَابِیلُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ آدَمَ غَضِبَ فَأَتَی آدَمَ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَتِ أَ لَسْتُ أَکْبَرَ مِنْ أَخِی وَ أَحَقَّ بِمَا فَعَلْتَ بِهِ فَقَالَ آدَمُ یَا بُنَیَّ إِنَّمَا الْأَمْرُ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنْ کُنْتَ أَکْبَرَ وُلْدِی فَإِنَّ اللَّهَ خَصَّهُ بِمَا لَمْ یَزَلْ لَهُ أَهْلًا فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ خِلَافُ مَا قُلْتُ وَ لَمْ تُصَدِّقْنِی فَقَرِّبَا قُرْبَاناً فَأَیُّکُمَا قُبِلَ قُرْبَانُهُ فَهُوَ أَوْلَی بِالْفَضْلِ مِنْ صَاحِبِهِ قَالَ وَ کَانَ الْقُرْبَانُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ تَنْزِلُ نَارٌ فَتَأْکُلُهُ فَخَرَجَا فَقَرَّبَا قُرْبَاناً کَمَا ذَکَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ- وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ وَ کَانَ قَابِیلُ صَاحِبَ زَرْعٍ فَقَرَّبَ قَمْحاً نَسْیاً (6)رَدِیئاً وَ کَانَ هَابِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ فَقَرَّبَ کَبْشاً سَمِیناً مِنْ خِیَارِ غَنَمِهِ فَأَکَلَتِ النَّارُ قُرْبَانَ هَابِیلَ وَ لَمْ تَأْکُلْ قُرْبَانَ قَابِیلَ فَأَتَاهُ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ یَا قَابِیلُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ لِأَنَّهُ إِنَّمَا أَنْتَ وَ أَخُوکَ فَلَوْ وُلِدَ لَکُمَا وَلَدٌ وَ کَثُرَ نَسْلُکُمَا افْتَخَرَ نَسْلُهُ عَلَی نَسْلِکَ بِمَا خَصَّهُ بِهِ أَبُوکَ وَ لِقَبُولِ النَّارِ قُرْبَانَهُ وَ تَرْکِهَا قُرْبَانَکَ وَ إِنَّکَ إِنْ قَتَلْتَهُ لَمْ یَجِدْ أَبُوکَ بُدّاً مِنْ أَنْ یَخُصَّکَ بِمَا دَفَعَهُ إِلَیْهِ قَالَ فَوَثَبَ قَابِیلُ إِلَی هَابِیلَ فَقَتَلَهُ

ص: 227


1- فی نسخة: ما یدرک الرجال.
2- فی نسخة: ما یدرک الرجال.
3- هکذا فی المطبوع و المخطوط، و الظاهر أنّها مصحف «نزل» کما حکاها الجزائریّ فی قصص الأنبیاء.
4- هکذا فی المطبوع و المخطوط، و الظاهر أنّها مصحف «نزل» کما حکاها الجزائریّ فی قصص الأنبیاء.
5- هکذا فی المطبوع و المخطوط، و الظاهر أنّها مصحف «نزل» کما حکاها الجزائریّ فی قصص الأنبیاء.
6- القمح بالفتح فالسکون: الحنطة. النسی بفتح النون و یکسر فسکون: ما یترک المرتحلون من زوال متاعهم.

بر پیامبرانش صلوات الله علیهم اجمعین نازل کرده است. و از این کتاب­ها تورات است که بر موسی و زبور بر داوود و انجیل بر عیسی و قرآن بر محمد –سلام خدا بر او و خاندانش و بر پیامبران باد- [نازل شده] و حقیقتا در این کتاب­ها حلال شمردن هیچ یک از آنها- حرامها - وجود ندارد.

می­گویم: کسی که این سخن و امثال آن را می­گوید فقط به دنبال تقویت عقاید و دلایل مجوس است. پس آن­ها –خدا آنان را بکشد- را چه می­شود؟ و سپس شروع کرد به نقل حدیث در مورد چگونگی آغاز نسل آدم و اینکه چگونه آغاز نسل از ذریه آدم بوده است. پس فرمود: آدم علیه السلام هفتاد بار برایش فرزند زاییده شد. در هر شکم یک پسر و یک دختر تا وقتی که هابیل کشته شد.

هنگامی که قابیل هابیل را کشت آدم آنقدر به خاطر هابیل غمگین شد که این غم او را از نزدیک شدن به زنان دور کرد و همچنان تا پانصد سال نمی­توانست با حوا آمیزش کند تا اینکه غم و اندوه او برطرف گشت و با حوا آمیزش کرد و خداوند فقط شیث را به او داد. شیث همزاد نداشت و اسم شیث هبة الله بود. او از میان آدمیان اولین وصی در زمین بود که به او وصیت شد. و سپس بعد از شیث برای آدم یافث متولد شد که او نیز همزاد نداشت. هنگامی که آن دو بزرگ شدند و خداوند خواست که نسل بشر، همان که می­بینید، ادامه پیدا کند و خواست حکم ازدواج برادر و خواهر که با قلم جریان یافته و حرام اعلام شده بود پابرجا بماند، عصر روز پنج شنبه حوری­ای به اسم برکه را از بهشت فرو فرستاد و به آدم دستور داد که او را به ازدواج شیث درآورد و آدم او را به ازدواج شیث درآورد. سپس بعد از عصر فردای آن روزی حوری دیگری به نام منزله از بهشت فرود آمد و خداوند به آدم دستور داد که او را به ازدواج یافث درآورد و آدم او را به ازدواج یافث درآورد. سپس شیث صاحب پسر شد و یافث صاحب دختر و خداوند عزوجل به آدم دستور داد که وقتی آن دو به بلوغ رسیدند دختر یافث را به ازدواج پسرش شیث درآورد و آدم این کار را انجام داد و برگزیدگان پیامبران و فرستادگان از نسل آن دو به وجود آمدند. پناه بر خدا که آن نسل به صورتی که آنان می­گویند از خواهران و برادران باشد.(1)

توضیح

در گفته امام علیه السلام : (تمام کتاب­های خداوند در آنچه قلم در آن جاری شده) شاید استدلال آن این است که اشتراک همه کتاب­های آسمانی معروف با وجود اختلاف شرایع در این تحریم دلیل

ص: 224


1- . علل الشرائع: 18

ثُمَّ قَالَ إِبْلِیسُ إِنَّ النَّارَ الَّتِی قَبِلَتِ الْقُرْبَانَ هِیَ الْمُعَظَّمَةُ فَعَظِّمْهَا وَ اتَّخِذْ لَهَا بَیْتاً وَ اجْعَلْ لَهَا أَهْلًا وَ أَحْسِنْ عِبَادَتَهَا وَ الْقِیَامَ عَلَیْهَا فَتَقْبَلَ قُرْبَانَکَ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ قَالَ فَفَعَلَ قَابِیلُ ذَلِکَ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ عَبَدَ النَّارَ وَ اتَّخَذَ بُیُوتَ النِّیرَانِ وَ إِنَّ آدَمَ أَتَی الْمَوْضِعَ الَّذِی قَتَلَ فِیهِ قَابِیلُ أَخَاهُ فَبَکَی هُنَاکَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً یَلْعَنُ تِلْکَ الْأَرْضَ حَیْثُ قَبِلَتْ دَمَ ابْنِهِ وَ هُوَ الَّذِی فِیهِ قِبْلَةُ الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ بِالْبَصْرَةِ قَالَ وَ إِنَّ هَابِیلَ یَوْمَ قُتِلَ کَانَتِ امْرَأَتُهُ تُرْکُ (1)الْحَوْرَاءِ حُبْلَی فَوَلَدَتْ غُلَاماً فَسَمَّاهُ آدَمُ بِسْمِ ابْنِهِ هَابِیلَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَهَبَ لآِدَمَ بَعْدَ هَابِیلَ ابْناً فَسَمَّاهُ شَیْثاً ثُمَّ قَالَ ابْنِی هَذَا هِبَةُ اللَّهِ فَلَمَّا أَدْرَکَ شَیْثٌ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ أَهْبَطَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ حَوْرَاءَ یُقَالُ لَهَا نَاعِمَةُ فِی صُورَةِ إِنْسِیَّةٍ فَلَمَّا رَآهَا شَیْثٌ وَمِقَهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنْ زَوِّجْ نَاعِمَةَ مِنْ شَیْثٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَکَانَتْ نَاعِمَةُ الْحَوْرَاءُ زَوْجَةَ شَیْثٍ فَوَلَدَتْ لَهُ جَارِیَةً فَسَمَّاهَا آدَمُ حُورِیَّةَ فَلَمَّا أَدْرَکَتْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنْ زَوِّجْ حُورِیَّةَ مِنْ هَابِیلَ بْنِ هَابِیلَ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَهَذَا الْخَلْقُ الَّذِی تَرَی مِنْ هَذَا النَّسْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً وَ قَوْلُهُ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها أَیْ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ قَالَ فَلَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ وَ فَنِیَ أَجَلُهُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ فَنِیَتْ أَیَّامُکَ فَانْظُرْ إِلَی اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ وَ مَا عَلَّمْتُکَ مِنَ الْأَسْمَاءِ کُلِّهَا وَ أُثْرَةِ النُّبُوَّةِ وَ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ فَادْفَعْهُ إِلَی شَیْثٍ وَ أْمُرْهُ أَنْ یَقْبَلَهُ بِکِتْمَانٍ وَ تَقِیَّةٍ مِنْ أَخِیهِ لِئَلَّا یَقْتُلَهُ کَمَا قَتَلَ هَابِیلَ فَإِنَّهُ قَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِی أَنْ لَا أُخْلِیَ الْأَرْضَ مِنْ عَالِمٍ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ یَکُونُ فِیهِ نَجَاةٌ لِمَنْ تَوَلَّاهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَالِمِ الَّذِی آمُرُهُ بِإِظْهَارِ دِینِی وَ أُخْرِجُ ذَلِکَ مِنْ ذُرِّیَّةِ شَیْثٍ وَ عَقِبِه فَدَعَا آدَمُ شَیْثاً وَ قَالَ یَا بُنَیَّ اخْرُجْ وَ تَعَرَّضْ لِجَبْرَئِیلَ أَوْ لِمَنْ لَقِیتَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَخْبِرْهُ بِوَجَعِی وَ اسْأَلْهُ أَنْ یُهْدِیَ إِلَیَّ مِنْ فَاکِهَةِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَنْ أَمُوتَ وَ قَدْ کَانَ سَبَقَ فِی عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی أَنْ لَا یَأْکُلَ آدَمُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ حَتَّی یَعُودَ إِلَیْهَا (2)فَخَرَجَ شَیْثٌ فَلَقِیَ جَمَاعَةً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَبْلَغَهُمْ مَا أَمَرَهُ آدَمُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا شَیْثُ آجَرَکَ اللَّهُ فِی أَبِیکَ فَقَدْ قَضَی نَحْبَهُ- (3)فَأُهْبِطْنَا لِنَحْضُرَ الصَّلَاةَ عَلَی أَبِیکَ فَانْصَرَفَ

ص: 228


1- الظاهر أنّه مصحف «نزل» کما أشرنا.
2- هذا أیضا یدلّ علی أن الجنة التی اخرج منها آدم علیه السلام هی جنة الخلد.
3- قضی فلان نحبه ای مات کانما الموت نذر فی عنقه.

بر این است که این حکم چیزی است که با گذر زمان و اختلاف مکان تغییر نمی­کند و ذکر ثبت همه امور در لوح، به خاطر بیان زشتی این سخن (که می­گویند نسل آدم از ازدواج خواهر و برادر است) می­باشد چون مستلزم این است که حرمت این حکم در لوح و در صحف آدم ثبت شده باشد و در ذکر تقدیر خلق فرزندان آدم اینکه آن­ها از ازدواج خواهران و برادران به وجود آمده­اند، مستلزم اثبات دو کلام متناقض­ است و ممکن است قایل به حرام بودن آن در همه شریعت­ها باشند و با وجود این، این سخن را گفته­اند بدون توجه به تناقضی که به وجود خواهد آمد. اما آن واقعاً بعید است.

روایت3.

الامالی: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: آدم به شیث یعنی همان هبة الله فرزند آدم، وصیت کرد و شیث به پسرش شبان وصیت کرد که پسر نزله، حوری بهشتی بود که خداوند او را از بهشت بر آدم فرو فرستاد و آدم آن را به ازدواج شیث درآورد. حدیث.(1)

روایت4.

الاحتجاج: ثمالی نقل می­کند: از علی بن الحسین علیه السلام شنیدم که با مردی از قریش در حال صحبت بود فرمود: هنگامی که خداوند توبه آدم را پذیرفت آدم با حوا آمیزش کرد. و در آن زمان آدم از زمانی که خودش و حوا خلق شده بودند با حوا آمیزش نکرده بود مگر در زمین و آن بعد از آن بود که خداوند توبه­اش را پذیرفت. گفت: آدم، کعبه و پیرامون آن را که حرم کعبه بود گرامی می­داشت و هنگامی که می­خواست با حوا آمیزش کند از بیت خارج شده و حوا را با خود می­برد و هنگامی که از اطراف حرم دور می­شد در حل با او آمیزش می­کرد و سپس برای بزرگ­داشت و احترام به حرم غسل می­کردند. سپس به سوی عرصه کعبه برمی­گشت. فرمود: حوا بیست فرزند پسر و بیست فرزند دختر به دنیا آورد و در هر زایمان یک پسر و یک دختر به دنیا می­آورد. اولین شکمی که حوا زایید هابیل بود و همراه او دختری به نام اقلیما به دنیا آمد و در زایمان دوم قابیل و دختری به نام لوزا. و لوزا زیباترین دختران آدم بود. گفت: و هنگامی که به سن بلوغ رسیدند آدم به خاطر آنان از فتنه ترسید و آن­ها را به سوی خود فرا­خواند و گفت: ای هابیل می­خواهم لوزا را به نکاح تو دربیاورم و ای قابیل اقلیما را به نکاح تو. قابیل گفت: من به این راضی نیستم آیا خواهر زشت هابیل را به نکاح من و خواهر زیبای من را به نکاح هابیل درمی­آوری؟ آدم گفت: بین شما دو نفر قرعه می­افکنم. ای قابیل اگر سهم تو لوزا و ای هابیل سهم تو اقلیما شد هر کدام از شما را به عقد همان دختر که قرعه

ص: 225


1- . امالی الصدوق: 242

مَعَ الْمَلَائِکَةِ فَوَجَدَ أَبَاهُ قَدْ مَاتَ فَغَسَّلَهُ شَیْثٌ مَعَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَلَمَّا فَرَغَ شَیْثٌ مِنْ غُسْلِهِ قَالَ لِجَبْرَئِیلَ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی آدَمَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّا مَعَاشِرَ الْمَلَائِکَةِ أُمِرْنَا بِالسُّجُودِ لِأَبِیکَ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنَّا أَنْ یَتَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیِ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ قَالَ فَتَقَدَّمَ شَیْثٌ فَصَلَّی عَلَی آدَمَ فَکَبَّرَ عَلَیْهِ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً بِأَمْرِ جَبْرَئِیلَ فَأَقْبَلَ قَابِیلُ عَلَی شَیْثٍ فَقَالَ لَهُ أَیْنَ الَّذِی دَفَعَهُ إِلَیْکَ أَبُوکَ مِمَّا کَانَ دَفَعَهُ إِلَی هَابِیلَ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ وَ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ أَقَرَّ قَتَلَهُ فَلَمْ یَزَلْ شَیْثٌ یُخْبِرُ الْعَقِبَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ یُبَشِّرُهُمْ بِبِعْثَةِ نُوحٍ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْکِتْمَانِ وَ إِنَّ آدَمَ أَخْبَرَهُ أَنَّ اللَّهَ بَشَّرَهُ بِأَنَّهُ بَاعِثٌ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ نُوحٌ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ فَیُکَذِّبُونَهُ فَیُهْلِکُهُمْ بِالْغَرَقِ وَ کَانَ بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ عَشَرَةُ آبَاءٍ (1).

بیان

ومقه کورثه أحبه و الأثرة بالضم نقل الحدیث و بقیة العلم و المکرمة المتوارثة قوله نسیا أی متروکا فاسدا.

«7»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: دَخَلَ طَاوُسٌ الْیَمَانِیُّ إِلَی الطَّوَافِ وَ مَعَهُ صَاحِبٌ لَهُ فَإِذَا هُوَ بِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَطُوفُ أَمَامَهُ وَ هُوَ شَابٌّ حَدَثٌ فَقَالَ طَاوُسٌ لِصَاحِبِهِ إِنَّ هَذَا الْفَتَی لَعَالِمٌ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ طَوَافِهِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ جَلَسَ فَأَتَاهُ النَّاسُ فَقَالَ طَاوُسٌ لِصَاحِبِهِ نَذْهَبُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام نَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ لَا أَدْرِی عِنْدَهُ فِیهَا شَیْ ءٌ فَأَتَیَاهُ فَسَلَّمَا عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ طَاوُسٌ یَا أَبَا جَعْفَرٍ هَلْ تَعْلَمُ أَیَّ یَوْمٍ مَاتَ ثُلُثُ النَّاسِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ لَمْ یَمُتْ ثُلُثُ النَّاسِ قَطُّ بَلْ إِنَّمَا أَرَدْتَ رُبُعَ النَّاسِ قَالَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ کَانَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ قَابِیلُ وَ هَابِیلُ فَقَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ فَذَلِکَ رُبُعُ النَّاسِ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ تَدْرِی مَا صُنِعَ بِقَابِیلَ قَالَ لَا قَالَ عُلِّقَ بِالشَّمْسِ یُنْضَحُ (2)بِالْمَاءِ الْحَارِّ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ (3).

ص: 229


1- ذکرهم المسعودیّ فی اثبات الوصیة و ذکر أسماءهم هکذا: 1- شیث 2- ریسان اسمه أنوش 3- قینان 4- آحیلث 5- غنمیشا 6- إدریس و هو أخنوخ و هرمس 7- یرد 8- اخنوخ ابن یرد 9- متوشلخ 10- لمک و هو ارفخشد. و عدهم الیعقوبی و ابن حبیب فی المحبر ثمانیة فهو نوح بن لمک بن متوشلخ بن اخنوخ بن یرد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث بن آدم علیهم السلام.
2- أی یرش بالماء. و فی نسخة ینضج بالماء الحار.
3- الاحتجاج: 177. م.

به نام او افتاده درمی­آورم. گفت: آن­ها به این امر رضایت دادند و قرعه زدند.

گفت: پس قرعه هابیل بر لوزا خواهر قابیل افتاد و قرعه قابیل بر اقلیما خواهر هابیل. گفت: آدم طبق آنچه از جانب خدا برای آنان بیرون آمد آن­ها را به نکاح هم درآورد. گفت: پس از آن خداوند به نکاح درآوردن خواهران را حرام کرد. گفت: قریشی به حضرت گفت: آیا آن دو زن آن دو را صاحب فرزند کردند؟ فرمود: بله. گفت: پس فرد قریشی گفت: امروزه این کار مجوس است. گفت: پس علی بن حسین علیه السلام فرمود: مجوس این کار را بعد از حرام شدن از جانب خدا انجام می­دهند. سپس علی بن حسین علیه السلام فرمود: انکار نکن، مگر خداوند حوا را از آدم خلق نکرد سپس او را بر آدم حلال کرد؟ و این جزء شریعت آن­ها بوده و خداوند حکم تحریم را بعد از آن نازل کرد.(1)

روایت5.

قرب الاسناد: بزنطی نقل می­کند که از امام رضا علیه السلام پرسیدم: چگونه مردم از آدم علیه السلام زاد و ولد کردند؟ فرمود: حوا هابیل و به همراه او خواهری را در یک شکم و قابیل و خواهرش را در شکم دوم به دنیا آورد و هابیل با دختری که همراه قابیل بود و قابیل با دختری که همراه هابیل بود ازدواج کرد و سپس حکم تحریم بعد از آن نازل شد.(2)

توضیح

این دو حدیث به علت شهرتش در میان اهل تسنن، حمل به تقیه شده است.

روایت6.

در کتاب المحتضر به نقل از کتاب شفاء و جلاء از معاویه پسر عمار نقل شده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا آدم ابوالبشر دخترش را به نکاح پسرش درآورد؟ فرمود: پناه بر خدا، به خدا قسم اگر آدم چنین کاری را انجام داده بود رسول الله صلی الله علیه و آله از آن رویگردان نمی­شد و آدم جز به دین رسول الله صلی الله علیه و آله نبود. گفتم: پس این خلق از فرزندان چه کسانی هستند در صورتی که غیر از آدم و حوا، انسان دیگری وجود نداشته است؟ چون خداوند می­فرماید: «ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید، و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد پروا

دارید» پس ما را با خبر ساز که این انسان­ها از آدم و حوا به وجود آمده­اند؟ امام علیه السلام فرمود: خداوند راست گفت و پیامبرانش را فرستاد و من [یکی] از شاهدان بر این امر هستم. گفتم: پس یا­بن رسول الله برای من تفسیر کن، پس فرمود: هنگامی که خداوند تبارک و تعالی آدم و حوا را به زمین فرستاد و آن دو با هم آمیزش کردند حوا دختری به دنیا آورد و او را عناق نامید. و او اولین کسی بود که روی زمین فساد کرد و خداوند گرگی همچون

ص: 226


1- . الاحتجاج: 171
2- . قرب الاسناد: 161
بیان

لعله کان ماتت أختا قابیل و هابیل قبل شهادة هابیل و لم یحضر قابیل دفنهما أو کان ذکر أختیهما (1)محمولا علی التقیة أو کان هذا الجواب علی وفق علم السائل للمصلحة (2)و سیأتی ما یؤید الأخیر.

«8»

فس، تفسیر القمی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُحَدِّثُ رَجُلًا مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ لَمَّا قَرَّبَ أَبْنَاءُ آدَمَ الْقُرْبَانَ قَرَّبَ أَحَدُهُمَا أَسْمَنَ کَبْشٍ کَانَ فِی ضَأْنِهِ وَ قَرَّبَ الْآخَرُ ضِغْثاً مِنْ (3)سُنْبُلٍ فَتُقُبِّلَ مِنْ صَاحِبِ الْکَبْشِ وَ هُوَ هَابِیلُ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ فَغَضِبَ قَابِیلُ- فَقَالَ لِهَابِیلَ وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ هَابِیلُ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَلَمْ یَدْرِ کَیْفَ یَقْتُلُهُ حَتَّی جَاءَ إِبْلِیسُ فَعَلَّمَهُ فَقَالَ ضَعْ رَأْسَهُ بَیْنَ حَجَرَیْنِ ثُمَّ اشْدَخْهُ فَلَمَّا قَتَلَهُ لَمْ یَدْرِ مَا یَصْنَعُ بِهِ فَجَاءَ غُرَابَانِ فَأَقْبَلَا یَتَضَارَبَانِ حَتَّی اقْتَتَلَا فَقَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ ثُمَّ حَفَرَ الَّذِی بَقِیَ الْأَرْضَ بِمَخَالِبِهِ وَ دَفَنَ فِیهِ صَاحِبَهُ قَالَ قَابِیلُ یا وَیْلَتی أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ فَحَفَرَ لَهُ حَفِیرَةً وَ دَفَنَ فِیهَا فَصَارَتْ سُنَّةً یَدْفِنُونَ الْمَوْتَی فَرَجَعَ قَابِیلُ إِلَی أَبِیهِ فَلَمْ یَرَ مَعَهُ هَابِیلَ فَقَالَ لَهُ آدَمُ أَیْنَ تَرَکْتَ ابْنِی قَالَ لَهُ قَابِیلُ أَرْسَلْتَنِی عَلَیْهِ رَاعِیاً فَقَالَ آدَمُ انْطَلِقْ مَعِی إِلَی مَکَانِ الْقُرْبَانِ وَ أَحَسَّ قَلْبُ آدَمَ (4)بِالَّذِی فَعَلَ قَابِیلُ فَلَمَّا بَلَغَ مَکَانَ الْقُرْبَانِ اسْتَبَانَ قَتْلُهُ فَلَعَنَ آدَمُ الْأَرْضَ الَّتِی قَبِلَتْ دَمَ هَابِیلَ وَ أُمِرَ آدَمُ أَنْ یَلْعَنَ قَابِیلَ وَ نُودِیَ قَابِیلُ مِنَ السَّمَاءِ لُعِنْتَ کَمَا قَتَلْتَ أَخَاکَ وَ لِذَلِکَ لَا تَشْرَبُ الْأَرْضُ الدَّمَ فَانْصَرَفَ آدَمُ فَبَکَی عَلَی هَابِیلَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فَلَمَّا جَزِعَ عَلَیْهِ شَکَا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً یَکُونُ

ص: 230


1- لعله سقط لفظة عدم فکانت العبارة: أو کان عدم ذکر اختیهما.
2- أو أنّه سأل عن الناس، و هما کانتا حوریة و جنیة علی ما تقدم فی الاخبار.
3- الضغث: مل ء الید من الشی ء المختلط، و المراد هنا قبضة من سنبل.
4- فی نسخة و فی المصدر: «و أوجس قلب آدم» أی أحس و أضمر.

فیل و عقابی همچون الاغ بر او گماشت که او را کشتند. پس از اثر عناق، قابیل بن آدم به دنیا آمد و هنگامی که قابیل به سن بلوغ رسید خداوند دختری از جنیان به نام جُهانه را به شکل انسان ظاهر کرد و وقتی قابیل او را دید عاشق او شد، خداوند به آدم وحی کرد: که جهانه را به نکاح قابیل درآورد و آدم او را به نکاح جهانه در آورد. سپس برای آدم هابیل متولد شد. هنگامی که هابیل به سن بلوغ رسید خداوند یک حوری به نام ترک را از بهشت فرو فرستاد و هنگامی که هابیل او را دید عاشق او شد. خداوند به آدم وحی کرد که ترک(1)

را به نکاح هابیل درآورد او نیز این کار را انجام داد و ترک حوری همسر هابیل بن آدم شد. سپس خداوند به آدم علیه السلام وحی کرد که: علم من بر این رفته است که زمین را خالی از عالمی که دین من با او شناخته شود نکنم و اینکه آن عالم را از نسل تو خارج کنم. پس به اسم اعظم من و به میراث نبوت و آن اسمائی که تماما به تو آموختم و آن میراثی که مخلوقات به آن نیازمند هستند بنگر و آن را به هابیل بده و فرمود: آدم علیه السلام این کار را در مورد هابیل انجام داد. وقتی قابیل از این کار آدم آگاه شد، خشمگین شد و به سوی آدم آمد و به او گفت: ای پدر آیا من از برادرم بزرگتر نیستم؛ و در آنچه در مورد او انجام دادی شایسته­تر نیستم؟ پس آدم گفت: ای فرزند من! امر در دست خداست و به هر کس بخواهد می­دهد. اگرچه تو فرزند بزرگ من هستی ولی خداوند چیزی را به او اختصاص داد که همیشه شایستگی آن را دارد. اگر به خلاف آنچه گفتم اعتقاد داری و مرا تصدیق نمی­کنی پس هر دوی شما قربانی بیاورید. هر کدام از شما قربانی­اش پذیرفته شود او نسبت به دوستش بر این فضل و رحمت شایسته­تر است. فرمود: در آن زمان آتشی بر قربانی خارج شده و قربانی را می­خورد. هابیل و قابیل خارج شده و همان طور که خداوند متعال در کتابش ذکر کرده است قربانی آوردند «و داستان دو پسر آدم را به درستی بر ایشان بخوان، هنگامی که [هر یک از آن دو] قربانی­اش پیش داشتند، پس از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد» فرمود: قابیل صاحب کشت و زرع بود و گندم پس­مانده و نامرغوبی را پیش آورد و هابیل صاحب گله بود از میان آن قوچ فربه­ای از بهترین گوسفندانش را پیش آورد و آتش قربانی هابیل را خورد و قربانی قابیل را نخورد. ابلیس که لعنت خدا بر او باد نزد قابیل آمد و گفت: ای قابیل این مسأله­ای که تو در آن هستی هیچ نیست چون فقط تو و برادرت هستید. اگر شما صاحب فرزند شوید و نسل شما زیاد شود فرزندان نسل او بر فرزندان نسل تو به خاطر آنچه پدرت به او اختصاص داده است فخر فروشی خواهند کرد. همچنین چون آتش قربانی او را قبول کرده و قربانی تو را رها کرده است. ولی اگر تو او را بکشی پدرت چاره­ای نخواهد داشت جز اینکه آنچه را به او داده به تو اختصاص دهد. گفت: قابیل به سمت هابیل حمله برد و او را کشت.

ص: 227


1- . در نسخه های خطی و چاپی این­گونه آمده است اما جزائری در قصص الانبیا آن را به صورت نزل نقل کرده است.

خَلَفاً مِنْ هَابِیلَ فَوَلَدَتْ حَوَّاءُ غُلَاماً زَکِیّاً مُبَارَکاً فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ السَّابِعِ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا آدَمُ إِنَّ هَذَا الْغُلَامَ هِبَةٌ مِنِّی لَکَ فَسَمِّهِ هِبَةَ اللَّهِ فَسَمَّاهُ آدَمُ هِبَةَ اللَّهِ (1).

تفسیر ما أَنَا بِباسِطٍ قیل إن القتل علی سبیل المدافعة لم یکن مباحا فی ذلک الوقت و قیل إن المعنی لئن بسطت إلی یدک علی سبیل الظلم و الابتداء لتقتلنی ما أنا بباسط إلیک یدی علی وجه الظلم و الابتداء.

و قال السید المرتضی قدس سره المعنی أنی لا أبسط یدی إلیک للقتل لأن المدافع إنما یحسن منه المدافعة للظالم طلبا للتخلص من غیر أن یقصد إلی قتله إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ أی إثمی لو بسطت إلیک یدی و إثمک ببسطک یدک إلی أو بإثم قتلی و بإثمک الذی من أجله لم یتقبل قربانک قیل لم یرد معصیة أخیه و شقاوته بل قصده بهذا الکلام إلی أن ذلک إن کان لا محالة واقعا فأرید أن یکون لک لا لی فالمقصود بالذات أن لا یکون له لا أن یکون لأخیه و یجوز أن یکون المراد بالإثم عقوبته و إرادة عقاب العاصی جائزة (2)و قال الجوهری الشدخ کسر الشی ء الأجوف تقول شدخت رأسه فانشدخ.

«9»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَهُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَإِذَا طَاوُسٌ فِی جَانِبٍ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ حَتَّی قَالَ أَ تَدْرِی أَیَّ یَوْمٍ قُتِلَ نِصْفُ النَّاسِ فَأَجَابَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَوْ رُبُعُ النَّاسِ یَا طَاوُسُ- فَقَالَ أَوْ رُبُعُ النَّاسِ فَقَالَ أَ تَدْرِی (3)مَا صُنِعَ بِالْقَاتِلِ فَقُلْتُ إِنَّ هَذِهِ لَمَسْأَلَةٌ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَوَجَدْتُهُ قَدْ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ هُوَ قَاعِدٌ عَلَی الْبَابِ یَنْتَظِرُ الْغُلَامَ أَنْ یُسْرِجَ لَهُ فَاسْتَقْبَلَنِی بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ أَسْأَلَهُ فَقَالَ إِنَّ بِالْهِنْدِ أَوْ مِنْ وَرَاءِ الْهِنْدِ- (4)رجل معقول (5)(رَجُلًا مَعْقُولًا) بِرِجْلٍ یَلْبَسُ الْمِسْحَ (6)مُوَکَّلٌ بِهِ عَشْرَةُ نَفَرٍ کُلَّمَا مَاتَ

ص: 231


1- تفسیر القمّیّ: 153- 154. م.
2- مجمع البیان 3: 184. م.
3- فی المصدر: تدری. م.
4- التردید من الراوی.
5- فی نسخة: معقود.
6- المسح: البلاس ما یلبس من نسیج الشعر علی البدن تقشفا و قهرا للجسد.

سپس ابلیس گفت: آتشی که قربانی را قبول کرد عظیم است پس آن را بزرگ­دار و خانه­ای برای آن بساز و برای آن افرادی را قرار بده و آن را به خوبی عبادت کن و از آن مراقبت کن به این ترتیب هرگاه بخواهی قربانی­ات را قبول خواهد کرد. گفت: قابیل این کار را انجام داد و او اولین کسی بود که آتش را پرستید و آتشکده بنا کرد. آدم به جایی که قابیل برادرش را در آن کشته بود آمد و در آنجا چهل صبح­گاه گریست و آن زمین را به خاطر آنکه خون پسرش را قبول کرده است لعن کرد. و آن همان زمینی است که قبله مسجد جامع بصره در آن جا قرار دارد. روزی که هابیل کشته شد همسرش ترک باردار بود و پسری به دنیا آورد که آدم علیه السلام نام پسرش هابیل را بر او گذاشت و خداوند عز و جل بعد از هابیل به آدم علیه السلام پسری به آدم داد که نام او را شیث گذاشت. سپس گفت این پسر من هبة الله (هدیه خدا) است. وقتی شیث به سن بلوغ رسید خداوند بر آدم علیه السلام یک حوری به نام ناعمه به شکل انسان فرو فرستاد و هنگامی که شیث او رادید عاشق او شد و خداوند به آدم علیه السلام وحی کرد: ناعمه را به نکاح شیث درآورد و آدم علیه السلام این کار را انجام داد و ناعمه حوری همسر شیث شد و دختری به دنیا آورد که آدم او را حوریه نام نهاد. وقتی به سن بلوغ رسید خداوند به آدم علیه السلام وحی ­کرد که حوریه را به نکاح هابیل بن هابیل درآورد و آدم علیه السلام این کار را انجام داد و این خلقی که می­بینی از همین نسل است. و این همان سخن خداوند است که می­فرماید: «ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و از آن همسرش را و از آن دو مردان و زنان زیادی را پراکنده ساخت، پروا دارید» و آیه«و از او جفتش را بیافرید» یعنی از همان گلی که آدم را از آن خلق کرده بود. امام فرمود: هنگامی که نبوت آدم سپری شد و اجل او به پایان رسید خداوند به او وحی کرد: نبوت تو سپری شد و روزگار تو به پایان رسید پس به اسم اعظم خدا و آن اسمائی که به تو آموختم و به میراث پیامبران و آنچه مردم به آن نیاز دارند بنگر و آن را به شیث عطا کن و به او امر کن آن را با کتمان کردن از برادرش و تقیه بپذیرد تا او را نیز همچون هابیل به قتل نرساند؛ چرا که در علم من این­گونه رفته است که زمین را از عالمی که دین من با او شناخته می­شود خالی نگذارم. عالمی که هر کس او را به دوستی بگیرد -به خاطر آنچه بین او و آن عالم که به آشکار ساختن دینم او را فرمان داده­ام وجود دارد- نجات می­یابد. این عالم را از نسل شیث و فرزندان او بیرون خواهم آورد. پس آدم علیه السلام شیث را فراخواند و گفت: ای فرزندم بیرون رو و در راه جبرئیل یا هرکدام از سایر فرشتگان که می­بینی قرار گیر و او را از درد من آگاه کن و از او بخواه که قبل از اینکه بمیرم از میوه بهشتی برای من بیاورد درحالی­که در علم خداوند این­گونه رفته بود که آدم تا زمانی که به بهشت بازگردد از میوه بهشتی نخورد. پس شیث خارج شد و گروهی از فرشتگان را دید و آنچه را که آدم او را بدان امر کرده بود به آن­ها ابلاغ کرد. جبرئیل گفت: ای شیث خداوند تو را به خاطر پدرت اجر دهد. او جان سپرد. پس ما فرود آمده­ایم که بر پدرت نماز بگذاریم

ص: 228

رَجُلٌ مِنْهُمْ أَخْرَجَ أَهْلُ الْقَرْیَةِ بَدَلَهُ فَالنَّاسُ یَمُوتُونَ وَ الْعَشْرَةُ لَا یَنْقُصُونَ وَ یَسْتَقْبِلُونَ بِوَجْهِهِ الشَّمْسَ حِینَ تَطْلُعُ یُدِیرُونَهُ مَعَهَا حَتَّی تَغِیبَ ثُمَّ یَصُبُّونَ عَلَیْهِ فِی الْبَرْدِ الْمَاءَ الْبَارِدَ وَ فِی الْحَرِّ الْمَاءَ الْحَارَّ قَالَ فَمَرَّ عَلَیْهِ (1)رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ نَظَرَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ (2)إِمَّا أَنْ تَکُونَ أَحْمَقَ النَّاسِ وَ إِمَّا أَنْ تَکُونَ أَعْقَلَ النَّاسِ إِنِّی لَقَائِمٌ هَاهُنَا مُنْذُ قَامَتِ الدُّنْیَا مَا سَأَلَنِی أَحَدٌ غَیْرُکَ مَنْ أَنْتَ ثُمَّ قَالَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ ابْنُ آدَمَ- (3)قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَ لَفْظُ الْآیَةِ خَاصٌّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مَعْنَاهَا عَامٌّ جَارٍ فِی النَّاسِ کُلِّهِمْ (4).

«10»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شَمِرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله- فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْتُ أَمْراً عَظِیماً فَقَالَ وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ کَانَ لِی مَرِیضٌ وَ نُعِتَ لَهُ مَاءٌ مِنْ بِئْرِ الْأَحْقَافِ یُسْتَشْفَی بِهِ فِی بَرَهُوتَ (5)قَالَ فَتَهَیَّأْتُ وَ مَعِی قِرْبَةٌ وَ قَدَحٌ لِآخُذَ مِنْ مَائِهَا وَ أَصُبَّ فِی الْقِرْبَةِ إِذَا شَیْ ءٌ (6)قَدْ هَبَطَ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ کَهَیْئَةِ السِّلْسِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ رَفَعْتُ إِلَیْهِ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَإِذَا رَجُلٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ فَلَمَّا ذَهَبْتُ أُنَاوِلُهُ الْقَدَحَ اجْتُذِبَ حَتَّی عُلِّقَ بِالشَّمْسِ ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَی الْمَاءِ أَغْرِفُ إِذْ أَقْبَلَ الثَّانِیَةَ وَ هُوَ یَقُولُ الْعَطَشَ الْعَطَشَ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَاجْتُذِبَ حَتَّی عُلِّقَ بِالشَّمْسِ حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ الثَّالِثَةَ فَشَدَدْتُ قِرْبَتِی وَ لَمْ أَسْقِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ قَتَلَ أَخَاهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا فِی ضَلالٍ (7)

ص: 232


1- فی المصدر: فمر به. م.
2- فی المصدر: ثم قال له. م.
3- الظاهر بقرینة قوله: «یزعمون» أن الحدیث من مرویات العامّة و قصاصهم.
4- تفسیر القمّیّ: 154- 155. و فی نسخة: و لفظ الآیة خاصّ فی بنی إسرائیل و معناها العام جاء فی الناس کلهم.
5- فی المصدر: نستسقی فی برهوت. م.
6- تفسیر القمّیّ: 338. م.
7- فی المصدر: و إذا بشی ء. م.

پس شیث به همراه ملائکه به راه افتاد و دید که پدرش وفات یافته است. پس شیث با جبرئیل علیه السلام او را غسل داد. هنگامی که شیث از غسل دادن فارغ شد به جبرئیل گفت: پیش بیا و بر آدم نماز بگذار.

جبرئیل به او گفت: ما گروه ملائکه امر شده­ایم که به پدرت سجده کنیم و هیچ کدام از ما نمی­تواند در برابر اوصیای ذریه او پیش بیفتد. فرمود: پس شیث جلو آمد و بر آدم نماز گزارد و به دستور جبرئیل سی بار تکبیر گفت. پس قابیل نزد شیث آمد و به او گفت: کجاست آنچه که پدرت به تو داده بود؛ همان چیزی که قبلاً به هابیل داده بود؟ شیث آن را انکار کرد و فهمید که اگر اقرار کند قابیل او را نیز خواهد کشت و پیوسته شیث به فرزندان ذریه خود به مبعوث شدن نوح علیه السلام خبر و بشارت می­داد و به آن­ها دستور می­داد که آن را کتمان کنند و خبر می­داد که: آدم به او خبر داده بود که خداوند به او بشارت داده است که از نسل او پیامبری را به نام نوح مبعوث خواهد کرد که قومش را به سوی خدا خواهد خواند و آن­ها او را تکذیب کرده و خداوند آن­ها را با غرق هلاک خواهد کرد و بین آدم و نوح ده پدر بوده­اند.(1)

توضیح

(ومق بر وزن ورث) به معنای دوست داشت و (الاُثرة) با ضمه یعنی نقل حدیث و بقیه علم و کرامت موروثی، (نسیاً) یعنی متروک و فاسد.

روایت7.

الاحتجاج: ابان بن تغلب می­گوید: طاووس یمانی با دوستی که با او بود به طواف کعبه رفت و ناگهان امام باقر علیه السلام را دید که در مقابل او طواف می­کرد و امام [در آن زمان] جوانی کم سن و سال بود. پس طاووس به دوستش گفت: این جوان بسیار عالم است. هنگامی که از طواف فارغ شد دو رکعت نماز گذارد و سپس نشست مردم به سوی او آمدند. طاووس به دوستش گفت: به سوی امام باقر علیه السلام رویم و درباره مساله­ای که نمی­دانم چیزی درباه آن می­داند یا نه از او سؤال کنیم. پس به سوی او آمدند و بر او سلام کردند. سپس طاووس به ایشان گفت: ای امام باقر آیا تو می­دانی که یک سوم مردم در چه روزی مردند؟ امام باقر علیه السلام فرمود: ای ابا عبدالرحمن هرگز ثلث مردم نمردند! بلکه منظور تو یک چهارم مردم بود. عبدالرحمن (طاووس) گفت: چگونه بود؟ امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی که فقط آدم و حوا و قابیل و هابیل وجود داشتند و قابیل هابیل را کشت. چرا که [هابیل] یک چهارم مردم بود. طاووس گفت: راست گفتی. امام باقر علیه السلام فرمود: آیا می­دانی که چه بر سر قابیل آمد؟ گفت: نه. فرمود: به خورشید آویخته شد و تا روز قیامت بر روی او آب داغ ریخته خواهد شد.(2)

ص: 229


1- . مسعودی در اثبات الوصیه نام آنان را این­گونه آورده است: شیث، ریسان که نامش انوش بوده، قینان، آحیلت، غنمیشا، ادریس که اخنوخ و هرمس نیز نامیده می­شده، یرد، اخنوخ ابن یرد، متوشلخ، لمک یا همان ارفخشد. یعقوبی و ابن حبیب در محبر نام آنان را که هشت نفر هستند به این ترتیب آورده­اند: نوح بن لمک بن متوشلخ بن اخنوخ بن یرد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث بن آدم علیهم السلام.
2- . الاحتجاج: 177
«11»

ع، علل الشرائع ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ فَقَالَ علیه السلام قَابِیلُ یَفِرُّ مِنْ هَابِیلَ وَ سَأَلَهُ علیه السلام عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ فَقَالَ علیه السلام هُوَ آخِرُ أَرْبِعَاءَ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ أَخَاهُ (1).

«12»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ نَفَرٍ أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْرَاهِیمَ فِی رَبِّهِ وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ (2)هَوَّدَا قَوْمَهُمْ وَ نَصَّرَاهُمْ وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ اثْنَانِ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ (3).

بیان

الاثنان من هذه الأمة أبو بکر و عمر.

«13»

ل، الخصال الدَّقَّاقُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ نُصَیْرِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنْ یَحْیَی بْنِ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ عَنْ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ مِنْ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ خَمْسَةٌ- إِبْلِیسُ وَ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ وَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ رَدَّهُمْ عَنْ دِینِهِمْ وَ رَجُلٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ یُبَایَعُ عَلَی کُفْرٍ عِنْدَ بَابِ لُدٍّ قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُ مُعَاوِیَةَ یُبَایَعُ عِنْدَ بَابِ لُدٍّ ذَکَرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَحِقْتُ بِعَلِیٍّ علیه السلام فَکُنْتُ مَعَهُ (4).

بیان

قال الجزری فی حدیث الدجال فیقتله المسیح بباب اللدّ لدّ موضع بالشام و قیل بفلسطین.

«14»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال سَأَلَ الشَّامِیُّ (5)أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَوَّلِ مَنْ قَالَ الشِّعْرَ

ص: 233


1- علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 136، الخصال ج 2: 28. م.
2- فی نسخة: و اثنان من بنی إسرائیل.
3- الخصال ج 2: 4. و فی نسخة: و اثنان من هذه الأمة.
4- الخصال ج 1: 155. م.
5- و الحدیث طویل ذکره فی باب أسئلة الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام فی کتاب الاحتجاجات.

توضیح

شاید دو خواهر قابیل و هابیل قبل از شهادت هابیل وفات یافتند و قابیل برای دفن آن­ها حاضر نشد و یا شاید ذکر خواهران آن دو به خاطر تقیه بوده و یا اینکه این جواب بر طبق علم سؤال کننده و برای مصلحت بوده است و در ادامه روایت­هایی خواهد آمد که این روایت آخر را تایید می­کند؟

روایت8.

تفسیر القمی: نقل شده است که شنیدم علی بن حسین علیه السلام به مردی از قریش حدیث می­گفت و فرمود: هنگامی که پسران آدم قربانی را پیش آوردند یکی از آن دو فربه­ترین قوچی را که در گله­اش بود آورد و دیگری یک خوشه سنبل آورد. قربانی صاحب گوسفند که هابیل بود پذیرفته شد ولی از دیگری پذیرفته نشد. قابیل عصبانی شد و به هابیل گفت: «به خدا قسم که تو را خواهم کشت» هابیل گفت: «خدا از تقوا پیشگان می­پذیرد* اگر دست خود را به سوی من دراز کنی تا مرا بکشی، من دستم را به سوی تو دراز نمی­کنم تا تو را بکشم، چرا که من از پروردگار جهانیان می­ترسم* من می­خواهم که تو با گناه من و گناه خودت [به سوی خدا] بازگردی و درنتیجه از اهل آتش باشی و این است سزای ستمگران* پس نفس [اماره] اش او را به قتل برادرش ترغیب کرده» و نمی­دانست که چه طور او را بکشد تا اینکه ابلیس آمد و به او یاد داد و گفت: سرش را میان دو سنگ قرار بده و سرش را جدا کن. سپس هنگامی که او را کشت ندانست که با [جسد] او چه کند. پس دو کلاغ آمده و شروع به درگیری کرد و با یکدیگر جنگیدند تا اینکه یکی دیگری را کشت و سپس کلاغی که باقی مانده بود با چنگالش زمین را حفر کرد و دیگری را در آن دفن کرد. قابیل گفت: «وای بر من! آیا عاجزم که مثل این زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان کنم؟ پس از[زمره] پشیمانان گردید» و حفره­ای درست کرد و [جسد] او را در آن دفن کرد و دفن کردن مردگان [از آن زمان] سنت شد. قابیل به سوی پدرش برگشت و آدم هابیل را با او ندید. پس به او گفت: پسرم را کجا رها کردی؟ قابیل به او گفت: تو مرا برای مراقبت از او فرستادی؟ آدم گفت: با من به مکان قربانی بیا و قلب آدم کاری که قابیل کرده بود را احساس کرد. هنگامی که به قربان­گاه رسید قتل او آشکار شد و آدم زمینی را که خون هابیل را قبول کرده بود لعن و نفرین کرد. بر آدم امر شد که قابیل را لعن کن و بر قابیل نیز از آسمان ندا آمد: همان­طور که برادرت را کشتی لعنت شدی. به همین دلیل زمین خون را نمی­خورد. پس آدم باز­گشت و چهل شبانه روز برای هابیل گریست و هنگامی که آدم بر او سوگواری کرد و بسیار غمگین شد به خدا شکایت کرد. پس خداوند به او وحی کرد: من پسری به تو خواهم داد که

ص: 230

قَالَ آدَمُ فَقَالَ وَ مَا کَانَ شِعْرُهُ قَالَ لَمَّا أُنْزِلَ إِلَی الْأَرْضِ مِنَ السَّمَاءِ فَرَأَی تُرْبَتَهَا وَ سِعَتَهَا وَ هَوَاهَا وَ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام:

تَغَیَّرَتِ الْبِلَادُ وَ مَنْ عَلَیْهَا*** فَوَجْهُ الْأَرْضِ مُغْبَرٌّ قَبِیحٌ

تَغَیَّرَ کُلُّ ذِی لَوْنٍ وَ طَعْمٍ*** وَ قَلَّ بَشَاشَةُ الْوَجْهِ الْمَلِیحِ- (1)

فَأَجَابَهُ إِبْلِیسُ

تَنَحَّ عَنِ الْبِلَادِ وَ سَاکِنِیهَا*** فَبِی بِالْخُلْدِ ضَاقَ بِکَ الْفَسِیحُ- (2)

وَ کُنْتَ بِهَا وَ زَوْجُکَ فِی قَرَارٍ*** وَ قَلْبُکَ مِنْ أَذَی الدُّنْیَا مَرِیحٌ

فَلَمْ تَنْفَکَّ مِنْ کَیْدِی وَ مَکْرِی ***إِلَی أَنْ فَاتَکَ الثَّمَنُ الرَّبِیحُ (3)

فَلَوْ لَا رَحْمَةُ الْجَبَّارِ أَضْحَتْ*** بِکَفِّکَ مِنْ جِنَانِ الْخُلْدِ رِیحٌ (4)

تتمیم أقول زاد المسعودی فی مروج الذهب فی شعر آدم علیه السلام بعد قوله و قل بشاشة الوجه الصبیح

وَ بَدَّلَ أَهْلُهَا أَثْلًا وَ خَمْطاً*** بِجَنَّاتٍ مِنَ الْفِرْدَوْسِ قَیْحٍ

وَ جَاوَرْنَا عَدُوّاً لَیْسَ یَنْسَی*** لِعَیْنٍ مَا یَمُوتُ فَنَسْتَرِیحُ

وَ یَقْتُلُ قَایِنُ هَابِیلَ ظُلْماً*** فَوَا أَسَفَا عَلَی الْوَجْهِ الْمَلِیحِ

فَمَا لِی لَا أَجْوُدُ بِسَکْبِ دَمْعِی*** وَ هَابِیلُ تَضَمَّنَهُ الضَّرِیحُ

أَرَی طُولَ الْحَیَاةِ عَلَیَّ غَمّاً*** وَ مَا أَنَا مِنْ حَیَاتِی مُسْتَرِیحٌ (5)

أقول: قوله قیح إما بالقاف جمع القاحة بمعنی الساحة أو بالفاء من الفیح بمعنی السعة و قاین أحد ما قیل فی اسم الولد القاتل و فی أکثر نسخ التفاسیر و التواریخ

ص: 234


1- زاد فی العیون: أری طول الحیاة علی غما*** و ما انا من حیاتی مستریح و ما لی لا أجود بسکب دمع*** و هابیل تضمنه الضریح قتل قابیل هابیل أخاه*** فوا حزنا لقد فقد الملیح
2- فی العلل: ففی الفردوس، و فی الخصال: ففیها الخلد.
3- فی العیون بعد هذا: و بدل أهلها أثلا و خمطا بجنات و أبواب اه. م.
4- علل الشرائع: 197، عیون الأخبار: 134، الخصال ج 1: 98. م.
5- مروج الذهب ج 1: 16. م.

جانشین هابیل خواهد شد. حوا جوان باهوش و بابرکتی را به دنیا آورد و در روز هفتم خداوند به آدم وحی کرد: این پسر هدیه­ای از جانب من به تو است. نام او را هبة الله بگذار و آدم نیز نام او را هبة الله گذاشت.(1)

تفسیر: «من دستم را دراز نمی­کنم» گفته شده که در آن زمان برای دفاع از خود نیز قتل جایز نبوده است و همچنین گفته شد که تفسیر آن این است: اگر ابتدا تو از روی ظلم دستت را دراز کنی تا مرا بکشی، من از روی ظلم و آغاز عداوت دستم را به روی تو دراز نخواهم کرد.

سید مرتضی می­گوید: معنی آن این است که من دستم را دراز نمی­کنم تو را بکشم چون برای مدافع بهتر است که در برابر ظالم، بدون اینکه قصد کشتن او را داشته باشد فقط برای رهایی از خود دفاع کند. «من می­خواهم که تو با گناه من و گناه خودت[به سوی خدا بازگردی]» گناه من یعنی اگر دستم را به سوی تو دراز کردم و گناه تو یعنی اگر دستت را به سوی من دراز کردی یا مرا به قتل رساندی یا گناهی که به خاطر آن قربانی تو پذیرفته نشد. و گفته شده: منظور هابیل معصیت برادر و بدبختی او نبوده است بلکه با این کلام خواسته است بگوید که اگر این اتفاق خواهد افتاد، من می­خواهم که این گناه برای تو باشد نه برای من و اصل مقصود این است که این گناه به گردن او نباشد نه اینکه به گردن برادرش باشد و ممکن است منظور از گناه، عقوبت آن باشد و اراده مجازات گناهکار جایز است. جوهری می­گوید: «الشدخ» یعنی شکستن چیز میان تهی، می­گویی: شدخت رأسه فانشدخ: سر او را شکستم پس شکسته شد.

روایت9.

تفسیر قمی: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل می­کند: روزی با او در مسجدالحرام نشسته بودیم ناگهان طاووس را در گوشه­ای دیدم که با دوستانش درحال صحبت بود تا اینکه گفت: آیا می­دانی که در چه روزی نصف مردم کشته شدند؟ امام باقر علیه السلام جواب داد و گفت: بلکه یک چهارم مردم ای طاووس؟ طاووس گفت: یک چهارم مردم. پس فرمود: آیا می­دانی با قاتل چه کردند؟ گفتم: این مساله مهمی است. وقتی فردای آن روز شد صبح­گاهان به نزد امام باقر علیه­السلام رفته و او را دیدم که لباسهایش را پوشیده و جلو در منتظر غلام است که اسب او را زین کند. قبل از اینکه از او سؤال کنم با سخن گفتن از من استقبال کرد و فرمود: در هند -یا ماوراء هند-(2)

مردی است که پایش به زنجیر بسته است و پشمینه می­پوشد. ده نفر بر او مأمورند. وقتی یکی از آن­ها می­میرد

ص: 231


1- . تفسیر القمی: 153-154
2- . این تردید از سوی راوی حدیث است.

بالباء الموحدة و فی مروج الذهب بالمثناة من تحت و قیل قابین بالموحدة ثم المثناة و المشهور قابیل باللام.

«15»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانَ رَفَعَهُ (1)قَالَ: سَأَلَ یَهُودِیٌّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَ قِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ وَ لِمَ قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ وَ لِمَ قِیلَ لِلْحِمَارِ حَرِّ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا قِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ قَابِیلُ یَوْمَ قَتَلَ أَخَاهُ هَابِیلَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ

إِجِدِ الْیَوْمَ وَ مَا*** تَرَکَ النَّاسُ دَماً

فَقِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِذَلِکَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْبَغْلَ آدَمُ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُقَالُ لَهُ مَعَدُ وَ کَانَ عَشُوقاً لِلدَّوَابِّ وَ کَانَ یَسُوقُ بِآدَمَ علیه السلام فَإِذَا تَقَاعَسَ الْبَغْلُ نَادَی یَا مَعَدُ سُقْهَا فَأُلْقِبَتِ (2)الْبَغْلَةُ اسْمَ مَعَدٍ- فَتَرَکَ النَّاسُ مَعَدَ وَ قَالُوا عَدْ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْحِمَارِ حَرِّ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْحِمَارَ حَوَّاءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهَا حِمَارَةٌ وَ کَانَتْ تَرْکَبُهَا لِزِیَارَةِ قَبْرِ وَلَدِهَا هَابِیلَ فَکَانَتْ تَقُولُ فِی مَسِیرِهَا وَا حَرَّاهْ- (3)فَإِذَا قَالَتْ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَارَتِ الْحِمَارَةُ وَ إِذَا أَمْسَکَتْ تَقَاعَسَتْ فَتَرَکَ النَّاسُ (4)ذَلِکَ وَ قَالُوا حَرِّ الْخَبَرَ (5).

بیان

الظاهر أن هذه الکلمات إنما کانت تقال لتلک الدواب عند إرادة زجرها قال الفیروزآبادی إجد بکسرتین ساکنة الدال زجر للإبل و قال عد عد زجر للبغل و قال الحر زجر للبعیر.

أقول: لعل الأولی و الثالثة کانتا لزجر الدابتین فاستعملتا للإبل و یحتمل أن تکون من أسامی تلک الدواب فترکت فلذا لم یذکرها اللغویون.

و قوله أجد الیوم إما أمر من الإجادة أو من أجد بمعنی اجتهد فی الأمر أی أجد السعی أو جد فیه فإن الناس لا یترکون الدم بل یطلبونه أو علی صیغة التکلم

ص: 235


1- تقدم الحدیث بتمامه فی الباب الأوّل من احتجاجات أمیر المؤمنین علیه السلام راجعه.
2- فی نسخة فألفت.
3- فی نسخة: وا حرة.
4- فی نسخة: فتبرک.
5- علل الشرائع: 12. م.

اهل روستا یکی دیگر را به جای آن فرد بر او مامور می­کنند و مردم می­میرند و آن ده نفر کم نمی­شوند و از هنگامی که خورشید طلوع می­کند صورت او را به سمت خورشید می­گردانند تا وقتی که غروب کند. سپس در سرما بر وی آب سرد و در گرما بر وی آب گرم می­ریزند. گفت: پس مردی از مردم از کنار او عبور کرد. به او گفت: تو کیستی ای عبد الله؟ سرش را بلند کرد و به او نگاه کرد سپس گفت: تو یا احمق­ترین مردم هستی و یا عاقل­ترین مردم. از وقتی که دنیا برپا شده من اینجا بوده­ام و کسی غیر از تو از من نپرسیده که تو کیستی. سپس فرمود: می­گویند او پسر آدم است. خداوند عزوجل فرمود: «و از این روی بر فرزندان اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس کسی را به جز قصاص قتل، یا [به کیفر] فسادی در زمین بکشد، چنان است که گویی همه مردم را کشته است.» لفظ آیه خاص بنی اسرائیل است ولی معنایش عمومی است و همه مردم را دربرمی­گیرد.(1)

روایت10.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا چیز عجیبی دیدم فرمودند: چه دیدی؟ مرد گفت: من مریضی داشتم برایش آبی از چاه احقاف که در برهوت با آن شفا می­یابند تجویز شده است. و من آماده شده و مشکی و پیاله­ای در دست گرفتم که از آب آن بردارم و در مشک بریزم. ناگهان دیدم چیزی(2) شبیه زنجیر از آسمان فرود آمد درحالی که می­گفت: ای مرد هم­اکنون مرا سیراب کن که ­در حال مرگم. من سرم را بالا گرفته و پیاله­ را به سمت او دراز کردم تا سیرابش کنم دیدم مردی است که در گردنش زنجیری آویخته شده. وقتی رفتم تا پیاله آب را به او بدهم کشیده شد و به خورشید آویزان شد. به سوی آب آمدم و خواستم با دست مشتی بردارم که برای بار دوم آمد و گفت: العطش العطش. ای مرد مرا سیراب کن که الان می­میرم. پیاله را به سوی او بالا بردم که او را سیراب کنم او دوباره به بالا کشیده شده و به خورشید آویزان شد. تا اینکه برای سومین بار این کار را تکرار کرد پس من مشکم را محکم گرفتم و به او آب ندادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او قابیل بن آدم بوده که برادرش را کشت و خداوند درباره او می­فرماید: «و کسانی که [مشرکان] جز او می­خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی­دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید» تا جایی که می­فرماید: «جز بر هدر نباشد».

ص: 232


1- . تفسیر قمی: 154-155
2- . تفسیر قمی: 338

بالتشدید فیرجع إلی ما مر أو بالتخفیف من الوجدان أی أجد الناس الیوم لا یترکون الدم قولها وا حراه ندبة علی ولدها و فی بعض النسخ وا حرة خطابا للحمارة و الأول أظهر.

«16»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ ابْنِ عِیسَی مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ کَرَّامِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَابِیلَ لَمَّا رَأَی النَّارَ قَدْ قَبِلَتْ قُرْبَانَ هَابِیلَ قَالَ لَهُ إِبْلِیسُ إِنَّ هَابِیلَ کَانَ یَعْبُدُ تِلْکَ النَّارَ فَقَالَ قَابِیلُ لَا أَعْبُدُ النَّارَ الَّتِی عَبَدَهَا هَابِیلُ وَ لَکِنْ أَعْبُدُ نَاراً أُخْرَی وَ أُقَرِّبُ قُرْبَاناً لَهَا فَتَقْبَلُ قُرْبَانِی فَبَنَی بُیُوتَ النَّارِ فَقَرَّبَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عِلْمٌ بِرَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَرِثْ مِنْهُ وُلْدُهُ إِلَّا عِبَادَةَ النِّیرَانِ(1).

«17»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتِ الْوُحُوشُ وَ الطَّیْرُ وَ السِّبَاعُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُخْتَلِطاً بَعْضُهُ بِبَعْضٍ فَلَمَّا قَتَلَ ابْنُ آدَمَ أَخَاهُ نَفَرَتْ وَ فَزِعَتْ فَذَهَبَ (2)کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَی شَکْلِهِ (3).

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بالإسناد عن الصدوق مثله(4).

«18»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَی آدَمَ فَزَوَّجَهَا أَحَدَ ابْنَیْهِ وَ تَزَوَّجَ الْآخَرُ الْجِنَّ (5)فَوَلَدَتَا جَمِیعاً فَمَا کَانَ مِنَ النَّاسِ مِنْ جَمَالٍ وَ حُسْنِ خَلْقٍ فَهُوَ مِنَ الْحَوْرَاءِ وَ مَا کَانَ فِیهِمْ مِنْ سُوءِ الْخَلْقِ فَمِنْ بِنْتِ الْجَانِّ وَ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ زَوَّجَ بَنِیهِ مِنْ بَنَاتِهِ (6).

ص: 236


1- علل الشرائع: 13. م.
2- فی نسخة: و ذهب.
3- علل الشرائع: 13. م.
4- مخطوط. م.
5- فی نسخة: و تزوج الآخر إلی الجن.
6- علل الشرائع: 45. م.

روایت11.

علل الشرایع، الخصال، عیون اخبار الرضا: فرد شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره این سخن خداوند عزوجل که فرمود: «روزی که آدمی از برادرش فرار می­کند» سؤال کرد و علی علیه السلام فرمود: قابیل از هابیل فرار می­کند و شامی درباره روز چهارشنبه و اینکه در این روز فال بد می­زنند پرسید. امام علیه السلام فرمود: آن آخرین چهارشنبه است که ماه در محاق قرار دارد و در آن زمان قابیل برادرش هابیل را کشته است.(1)

روایت12.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: کسانی که در روز قیامت بیشترین عذاب را خواهند داشت هفت نفر هستند و اولین آن­ها پسر آدم است که برادرش را کشت و نمرود که درباره پروردگار خود با ابراهیم جدل کرد و دو نفر از بنی اسرائیل که قوم خود را یهودی و نصرانی کردند و فرعون که گفت: «من پروردگار بزرگتر شما هستم» و دو نفر از این امت هستند.(2)

توضیح

آن دو نفر از این امت ابوبکر و عمر هستند.

روایت13.

الخصال: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­فرماید: بدترین مخلوقات پنج نفر هستند: ابلیس و پسر آدم که برادرش را کشت و فرعون صاحب خرگاه­ها [و بناهای بلند] و مردی از بنی اسرائیل که آن­ها را از دینشان بازگرداند و مردی از این امت که از روی کفر در مقابل باب لدّ با او بیعت می­شود. گفت: سپس گفت: من هنگامی که معاویه را دیدم که با او در مقابل باب لدّ بیعت می­شود حرف رسول خدا را به یاد آوردم و به علی علیه السلام پیوستم و با او بودم.(3)

توضیح

جزری در حدیث دجال می­گوید: «مسیح او را (دجال را) در مقابل باب اللّدّ به قتل می­رساند» و (لدّ) موضعی است در شام و گفته شده در فلسطین.

روایت14.

علل الشرایع: عیون اخبار الرضا، الخصال: مرد شامی(4) از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید اولین کسی که شعر گفت

ص: 233


1- . علل الشرائع: 199، عیون الاخبار: 136، الخصال 2: 28
2- . الخصال 2: 4
3- . الخصال 1: 155
4- . این حدیث بسیار طولانی بوده و ذکر کامل آن در کتاب الاحتجاجات در باب سؤالات مرد شامی از امیر المؤمنین آمده است.
بیان

لعل وجه الجمع بینه و بین ما سبق إما بالتجوز فی الخبر السابق (1)بأن یکون المراد بالحوراء الشبیهة بها فی الجمال أو فی هذا الخبر بأن یکون المراد بکونها من الجن کونها شبیهة بهم فی الخلق و یمکن القول بالجمع بینهما فی أحد ابنیه و سیأتی ما یؤید الأخیر.

«19»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ أَمَرَ آدَمَ أَنْ یَهْبِطَ هَبَطَ آدَمُ وَ زَوْجَتُهُ وَ هَبَطَ إِبْلِیسُ وَ لَا زَوْجَةَ لَهُ وَ هَبَطَتِ الْحَیَّةُ وَ لَا زَوْجَ لَهَا فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ یَلُوطُ بِنَفْسِهِ إِبْلِیسُ- فَکَانَتْ ذُرِّیَّتُهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ کَذَلِکَ الْحَیَّةُ وَ کَانَتْ ذُرِّیَّةُ آدَمَ مِنْ زَوْجَتِهِ فَأَخْبَرَهُمَا أَنَّهُمَا عَدُوَّانِ لَهُمَا (2).

بیان

یمکن الجمع بینه و بین ما مر منه أنه یبیض و یفرخ بأن یکون لواطه بنفسه سببا لأن یبیض فیفرخ أو بأن یکون حصول الولد له علی الوجهین.

«20»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام النَّاسُ أَکْثَرُ أَمْ بَنُو آدَمَ فَقَالَ النَّاسُ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّکَ إِذَا قُلْتَ النَّاسُ دَخَلَ آدَمُ فِیهِمْ وَ إِذَا قُلْتَ بَنُو آدَمَ فَقَدْ تَرَکْتَ آدَمَ لَمْ تُدْخِلْهُ مَعَ بَنِیهِ فَلِذَلِکَ صَارَ النَّاسُ أَکْثَرَ مِنْ بَنِی آدَمَ وَ إِدْخَالِکَ إِیَّاهُ مَعَهُمْ (3)وَ لَمَّا قُلْتَ بَنُو آدَمَ نَقَصَ آدَمُ مِنَ النَّاسِ (4).

«21»

فس، تفسیر القمی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ بَغَی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ- عَنَاقُ بِنْتُ آدَمَ خَلَقَ اللَّهُ لَهَا عِشْرِینَ إِصْبَعاً فِی کُلِّ إِصْبَعٍ مِنْهَا ظُفُرَانِ

ص: 237


1- و هو الخبر الثانی لان فیه: انزل بعد العصر فی یوم الخمیس حوراء من الجنة اسمها برکة فزوجها من شیث، ثمّ نزل بعد العصر من الغد حوراء من الجنة اسمها منزلة فزوجها من یافث و هما متعارضان لو کان بدء نسل البشر من شیث و یافث فقط، و أمّا لو کان من هابیل و قابیل أو منهما و من شیث و یافث کما تقدم فلا منافاة بینهما، لانه یحمل هذا الخبر علی ما سبق فی أخبار ان حوریة نزلت لهابیل و جنیة لقابیل.
2- علل الشرائع: 183. م.
3- و استظهر فی هامش الکتاب ان الصحیح: و لادخالک.
4- علل الشرائع: 37- 38. م.

که بود؟ گفت: آدم علیه السلام. پرسید: و شعرش چه بود؟ گفت: هنگامی که از آسمان به سوی زمین فرود آمد و خاک و وسعت و هوای آن را دید و وقتی که قابیل هابیل را کشت آدم علیه السلام گفت:«سرزمین­ها و آنان که در آن بودند تغییر کردند و چهره زمین غبارآلود و زشت شد.

و هر چیز رنگ و طعم­دار تغییر کرد و شادابی چهره نمکین کم شد.

ابلیس به او پاسخ داد:

از این سرزمین­ها و ساکنان آن دور شو (ای آدم) و به وسیله من در بهشت جاودان [آن مکان] وسیع برای تو تنگ شد.

تو و همسرت در آن در آرامش و استقرار بودید و قلب تو از عذاب و اندوه دنیا راحت بود.

و تو از کید و مکر من برحذر نماندی تا اینکه سرمایه ارزشمندی را از دست رفت.

و اگر رحمت خداوند جبار نبود، از بهشت جاویدان خدا در دستان تو چیزی جز باد هوا باقی نمی­ماند.(1)

تتمه: می­گویم: مسعودی در مروج الذهب در شعر آدم علیه السلام بعد از «و شادابی چهره نمکین کم شد» ابیات زیر را افزوده است:

و اهل زمین به جای بهشت­های جاویدان و گستره، درخت تلخ و شور داده شدند.

و در کنار دشمنی قرار گرفته­ایم که فراموش نمی­کند، ملعونی که نمی­میرد تا ما از دست او ­بیاساییم.

و قاین هابیل را با ظلم می­کشد و واسفا بر آن چهره ملیح.

پس مرا چه شده که از چشمانم اشک سرازیر نمی­کنم؟ درحالی که قبر، هابیل را دربرگرفته است.

طول زندگی و عمر برای من همراه با غم و اندوه است و من در زندگی­ام راحت و آسوده نیستم.(2)

می­گویم: گفته­اش: قیح یا با قاف است که جمع قاحه بوده و به معنی ساحت و میدان است یا با فاء از فیح به معنی وسعت است و قاین یکی از اسم­هایی است که برای فرزند قاتل [آدم علیه السلام] ذکر کرده­اند و در اکثر نسخه­های تفاسیر و تواریخ

ص: 234


1- . علل الشرائع: 197، عیون الاخبار: 134، الخصال 1: 98
2- . مروج الذهب 1 : 16

طَوِیلَانِ کَالْمِنْجَلَیْنِ (1)الْعَظِیمَیْنِ وَ کَانَ مَجْلِسُهَا فِی الْأَرْضِ مَوْضِعَ جَرِیبٍ فَلَمَّا بَغَتْ بَعَثَ اللَّهُ لَهَا أَسَداً کَالْفِیلِ وَ ذِئْباً کَالْبَعِیرِ وَ نَسْراً کَالْحِمَارِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ فَسَلَّطَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا فَقَتَلُوهَا (2).

بیان

أی کانت جثة تلک السباع هکذا عظیمة فی الخلق الأول (3)

«22»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ یَرْفَعُ الْحَدِیثَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ وَ اسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ فَأَمَّا الْأَمَانَةُ فَهِیَ الَّتِی أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی آدَمَ حِینَ زَوَّجَهُ حَوَّاءَ وَ أَمَّا الْکَلِمَاتُ فَهُنَّ الْکَلِمَاتُ الَّتِی شَرَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا عَلَی آدَمَ أَنْ یَعْبُدَهُ وَ لَا یُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لَا یَزْنِیَ وَ لَا یَتَّخِذَ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً (4).

«23»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ ابْنَ آدَمَ حِینَ قَتَلَ أَخَاهُ لَمْ یَدْرِ کَیْفَ یَقْتُلُهُ حَتَّی جَاءَ إِبْلِیسُ فَعَلَّمَهُ قَالَ ضَعْ رَأْسَهُ بَیْنَ حَجَرَیْنِ ثُمَّ اشْدَخْهُ (5).

«24»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْعَبْقَرِیِّ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ رَجُلٍ حَدَّثَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنَّ طَاوُساً قَالَ فِی مَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوَّلُ دَمٍ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ دَمُ هَابِیلَ حِینَ قَتَلَهُ قَابِیلُ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ قَتَلَ رُبُعَ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام لَیْسَ کَمَا قَالَ إِنَّ أَوَّلَ دَمٍ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ دَمُ حَوَّاءَ حِینَ حَاضَتْ یَوْمَئِذٍ قُتِلَ سُدُسُ النَّاسِ کَانَ یَوْمَئِذٍ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ قَابِیلُ وَ هَابِیلُ وَ أُخْتَاهُمَا بِنْتَیْنِ کَانَتَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام هَلْ تَدْرِی مَا صُنِعَ بِقَابِیلَ فَقَالَ الْقَوْمُ لَا نَدْرِی فَقَالَ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکَیْنِ یَطْلُعَانِ بِهِ مَعَ الشَّمْسِ إِذَا طَلَعَتْ وَ یَغْرُبَانِ بِهِ مَعَ الشَّمْسِ إِذَا غَرَبَتْ وَ یُنْضِجَانِهِ بِالْمَاءِ الْحَارِّ مَعَ حَرِّ الشَّمْسِ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ (6).

ص: 238


1- منجل کمنبر: آلة من حدید عکفاء یقضب به الزرع.
2- لم نجدهما. م.
3- أو کانت جثة عناق أو الجمیع کذلک فی الخلق الأوّل.
4- لم نجدهما. م.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.

با باء آمده است و در مروج الذهب با یاء آمده است. و گفته شده: قابین با باء و سپس یاء. و مشهور، قابیل با لام است.

روایت15.

علل الشرایع: یک یهودی از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: چرا به اسب «اجد» گفته شده؟ و چرا به استر «عد» گفته شده؟ و به الاغ «حر» گفته شده است؟ امیرالمؤمنین پاسخ داد: به اسب «اجد» می­گویند چون اولین کسی که بر اسب سوار شد قابیل، و در همان روزی بود که برادرش هابیل را کشت و سرود:

امروز سوار بر اسب می­شوم و مردم خون - هابیل - را رها نکردند.

و به این دلیل بر اسب «اجد» می­گویند. و به استر، عد گفته شده چون اولین کسی که سوار بر استر شد آدم علیه السلام بود و او پسری به نام معد داشت که عاشق چهارپایان بود. او استر آدم علیه السلام را هل می­راند و هنگامی که استر از حرکت می­ایستاد آدم علیه السلام صدا می­زد: ای معد استر را بران و به همین دلیل استر به «معد» لقب یافت و کم کم مردم معد را رها کرده و گفتند: عد. به الاغ حر گفته­ شده چون اولین کسی که سوار آن شد حوا بود. حوا الاغی داشت که برای رفتن تا قبر فرزندش هابیل بر آن سوار می­شد و در مسیر رفتن می­گفت: « واحرّاه» و هنگامی که این کلمات را به زبان می­آورد ماده الاغ سریع­تر حرکت می­کرد و وقتی ساکت می­شد الاغ می­ایستاد. و کم کم مردم «و احراه» را رها کرده و گفتند «حر». ادامه حدیث.(1)

توضیح

ظاهراً این کلمات را برای آن چهارپایان در هنگام جلو راندن آن­ها گفته می­شده است. فیروزآبادی می­گوید: اجد با دو کسره و دال ساکن برای راندن شتر است و می­گوید: عد­عد برای راندن استر و الحر برای راندن شتر استعمال شده است.

می­گویم: شاید اولی و سومی (اجد و عدعد) برای به جلو راندن چارپایان بوده سپس برای شتر استعمال شده­اند و احتمال دارد از اسامی آن چهارپایان بوده سپس متروک شده و به همین دلیل اهل لغت آن­ها را ذکر نکرده­اند.

سخن قابیل که گفت: (اجد الیوم: امروز سوار بر اسب می­شوم) یا فعل امر از مصدر اجاده است یا از أجد به معنای اجتهاد و تلاش کردن است یعنی سعی کن یا در آن تلاش کن چون مردم خون ریخته شده - هابیل - را رها نکرده و خون­خواهی کرده و انتقام خواهند گرفت. یا ممکن است به صیغه متکلم

ص: 235


1- . علل الشرائع : 12
بیان

یظهر منه أن ما أجاب علیه السلام به سابقا (1)من تفسیر الربع کان علی زعم السائل(2).

«25»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ بِالْمَدِینَةِ لَرَجُلًا أَتَی الْمَکَانَ الَّذِی فِیهِ ابْنُ آدَمَ فَرَآهُ مَعْقُولًا مَعَهُ عَشْرَةٌ مُوَکَّلُونَ بِهِ یَسْتَقْبِلُونَ بِوَجْهِهِ الشَّمْسَ حَیْثُمَا دَارَتْ فِی الصَّیْفِ وَ یُوقِدُونَ حَوْلَهُ النَّارَ فَإِذَا کَانَ الشِّتَاءُ یَصُبُّونَ (3)عَلَیْهِ الْمَاءَ الْبَارِدَ وَ کُلَّمَا هَلَکَ رَجُلٌ مِنَ الْعَشْرَةِ أَخْرَجَ أَهْلُ الْقَرْیَةِ رَجُلًا فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا قِصَّتُکَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ ابْتُلِیتَ بِهَذَا فَقَالَ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ مَسْأَلَةٍ مَا سَأَلَنِی أَحَدٌ عَنْهَا قَبْلَکَ إِنَّکَ أَکْیَسُ النَّاسِ وَ إِنَّکَ لَأَحْمَقُ النَّاسِ (4).

«26»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ إِنَّکَ لَأَحْمَقُ النَّاسِ أَوْ أَکْیَسُ النَّاسِ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ قَالَ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ یُعَذَّبُ فِی الْآخِرَةِ قَالَ فَقَالَ وَ یَجْمَعُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَذَابَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(5).

بیان

کونه أکیس الناس لأنه سأل عما لم یسأل عنه أحد و کونه أحمق الناس لأنه سأل ذلک رجلا لم یؤمر ببیانه و علی ما فی البصائر المراد أن السؤال عن غرائب الأمور قد یکون لغایة الکیاسة و قد یکون لنهایة الحمق.

«28»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ مَعاً عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ هَابِیلُ رَاعِیَ الْغَنَمِ وَ کَانَ قَابِیلُ حَرَّاثاً فَلَمَّا بَلَغَا قَالَ لَهُمَا آدَمُ علیه السلام إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُقَرِّبَا إِلَی اللَّهِ قُرْبَاناً لَعَلَّ اللَّهَ یَتَقَبَّلُ مِنْکُمَا فَانْطَلَقَ هَابِیلُ إِلَی أَفْضَلِ کَبْشٍ فِی غَنَمِهِ فَقَرَّبَهُ الْتِمَاساً لِوَجْهِ اللَّهِ وَ مَرْضَاةِ أَبِیهِ فَأَمَّا قَابِیلُ فَإِنَّهُ قَرَّبَ

ص: 239


1- فی الخبر السابع.
2- ذکرنا هناک توجیها آخر له. راجع.
3- فی نسخة: صبوا.
4- مخطوط.
5- بصائر الدرجات: 116. م.

و با تشدید به همان معنا که گذشت باشد. و یا بدون تشدید و از مصدر وجدان باشد یعنی من مردم را این­گونه می­بینیم که خون­خواهی خواهند کرد. سخن حوا: واحراه ندبه برای پسرش است و در بعضی نسخه­ها: واحرة خطاب به ماده الاغ آمده است، ولی اولی آشکارتر است.

روایت16.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می­فرماید: هنگامی که قابیل دید که آتش، قربانی­ هابیل را قبول کرده ابلیس به او گفت: هابیل آن آتش را می­پرستید. قابیل گفت: من آتشی را که هابیل پرستیده نمی­پرستم ولی آتش دیگری را می­پرستم و قربانی برای او می­آورم و آن قربانی­ام را می­پذیرد. پس آتشکده­ها را بنا کرد و قربانی آورد و هیچ علمی به خداوند عزوجل نداشت و فرزندانش از او غیر از آتش پرستی چیز دیگری به ارث نبردند.(1)

روایت17.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می­فرماید: وحوش و پرندگان و درندگان و هر چیزی که خداوند عزوجل خلق کرده است همه با هم زندگی می­کردند و هنگامی که فرزند آدم، برادرش را کشت همه آن­ها رمیدند و ترسیدند، پس هر یک به نوع خود پیوست.(2)

قصص الانبیاء: با اسناد از صدوق مثل همین روایت را ذکر کرده است.(3)

روایت18.

علل الشرایع: امام باقر علیه السلام می­فرماید: خداوند عزوجل یک حوری از بهشت بر آدم فرو فرستاد که آدم او را به نکاح یکی از پسرانش درآورد و دیگری با جن ازدواج کرد و هر دو فرزندانی به دنیا آوردند و هر کدام از مرم که زیبایی و خوش خلقی در او است از حوری است و هرچه بدخلقی است از دختر جن است و آدم کراهت داشت از اینکه دخترانش را به عقد پسرانش درآورد.(4)

ص: 236


1- . علل الشرائع: 13
2- . علل الشرائع: 13
3- . نسخه خطی
4- . علل الشرائع: 45

الزُّوَانَ الَّذِی یَبْقَی فِی الْبَیْدَرِ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ الْبَقَرُ أَنْ تَدُوسَهُ فَقَرَّبَ ضِغْثاً مِنْهُ لَا یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَا رِضَی أَبِیهِ فَقَبِلَ اللَّهُ قُرْبَانَ هَابِیلَ وَ رَدَّ عَلَی قَابِیلَ قُرْبَانَهُ فَقَالَ إِبْلِیسُ لِقَابِیلَ إِنَّهُ یَکُونُ لِهَذَا عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ بِأَنْ قُبِلَ قُرْبَانُ أَبِیهِمْ فَاقْتُلْهُ حَتَّی لَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ فَقَتَلَهُ فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ فَأَجَنَّهُ (1)فَقَالَ قَابِیلُ یا وَیْلَتی أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ یَعْنِی بِهِ مِثْلَ هَذَا الْغَرِیبِ الَّذِی لَا أَعْرِفُهُ جَاءَ وَ دَفَنَ أَخِی وَ لَمْ أَهْتَدِ لِذَلِکَ وَ نُودِیَ قَابِیلُ مِنَ السَّمَاءِ لُعِنْتَ لِمَا قَتَلْتَ أَخَاکَ وَ بَکَی آدَمُ عَلَی هَابِیلَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً (2).

بیان

قال الجوهری الزوان حب یخالط البر انتهی و الخبر یدل علی أن الغراب یطلق بمعنی الغریب و لم نظفر علیه فیما عندنا من کتب اللغة.

قال الشیخ الطبرسی قدس الله روحه قالوا کان هابیل أول میت من الناس فلذلک لم یدر قابیل کیف یواریه و کیف یدفنه حتی بعث الله غرابین أحدهما حی و الآخر میت و قیل کانا حیین فقتل أحدهما صاحبه ثم بحث الأرض و دفنه فیه ففعل قابیل مثل ذلک عن ابن عباس و ابن مسعود و جماعة و قیل معناه بعث الله غرابا یبحث التراب علی القتیل فلما رأی قابیل ما أکرم الله به هابیل و أن بعث طیرا لیواریه و تقبل قربانه قال یا وَیْلَتی عن الأصم و قیل کان ملکا فی صورة الغراب (3).

«29»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا أَوْصَی آدَمُ علیه السلام إِلَی هَابِیلَ حَسَدَهُ قَابِیلُ فَقَتَلَهُ فَوَهَبَ اللَّهُ تَعَالَی لآِدَمَ هِبَةَ اللَّهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُوصِیَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْتُمَ ذَلِکَ قَالَ فَجَرَتِ السُّنَّةُ بِالْکِتْمَانِ فِی الْوَصِیَّةِ فَقَالَ قَابِیلُ لِهِبَةِ اللَّهِ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَبَاکَ قَدْ أَوْصَی إِلَیْکَ فَإِنْ أَظْهَرْتَ ذَلِکَ أَوْ نَطَقْتَ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ لَأَقْتُلَنَّکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ (4).

«30»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ

ص: 240


1- أی دفنه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- مجمع البیان 3: 185. م.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

توضیح

شاید برای جمع بین این روایت و مطالب پیشین بتوان گفت با تجوز - مجازگویی - در روایت قبل، منظور از حوری فردی به زیبایی حوری باشد یا اینکه در این روایت منظور از جن، شبیه آنان در خلقت باشد. و می­توان قایل به جمع بین آن دو در مورد یکی از پسرانش شد. در ادامه روایتی می­آید که وجه آخر را تائید می­کنند.

روایت19.

علل الشرایع: علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می­کند که فرمود: هنگامی که خداوند عز و­جل به آدم امر کرد که به زمین فرود آید آدم و همسرش هبوط کردند و ابلیس نیز فرود آمد و همسری نداشت. مار نیز آمد و همسری نداشت. اولین کسی که با خود لواط کرد ابلیس بود و نسل او از خودش بودند و مار نیز چنین بود، نسل آدم از همسرش بود و خداوند به آدم و حوا خبر داد که ابلیس و مار هر دو دشمن آن­ها هستند.(1)

توضیح

و با جمع بین این روایت و روایت قبل ممکن است بتوان گفت: که شیطان تخم­گذاری کرده و جوجه می­کند؛ به این ترتیب که لواط او با خود باعث ­شد که تخم بگذارد و جوجه کند. یا این که او از هر دو طریق صاحب فرزند شده است.

روایت20.

علل الشرایع: ابوخالد نقل می­کند که از امام صادق علیه السلام پرسیدند: مردم بیشترند یا بنی آدم؟ فرمود: مردم. گفته شد: چه طور؟ فرمود چون وقتی می­گوییم «مردم» آدم نیز در آن­ها داخل می­شود وقتی می­گوییم «بنی آدم»، آدم را رها کرده و او را در میان فرزندانش داخل نکرده­ایم و به همین دلیل مردم –درحالی که آدم را در میان آنان داخل می­کنی- از بنی آدم بیشترند و وقتی می­گویی بنی آدم، آدم را از مردم کم کرده­ای.(2)

روایت21.

تفسیر القمی: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: ای مردم اولین کسی که روی زمین بر خداوند عزوجل ظلم کرد عناق دختر آدم بود. خداوند برای او بیست انگشت خلق کرده بود که در هر انگشت دو ناخن

ص: 237


1- . علل الشرائع: 183
2- . علل الشرائع: 37-38

عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَرَّبَ ابْنَا آدَمَ علیه السلام الْقُرْبَانَ فَتُقُبِّلَ مِنْ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنْ قَابِیلَ دَخَلَ قَابِیلَ مِنْ ذَلِکَ حَسَدٌ شَدِیدٌ وَ بَغَی قَابِیلُ عَلَی هَابِیلَ فَلَمْ یَزَلْ یَرْصُدُهُ وَ یَتْبَعُ خَلَوَاتِهِ حَتَّی خَلَا بِهِ مُتَنَحِّیاً عَنْ آدَمَ علیه السلام فَوَثَبَ عَلَیْهِ فَقَتَلَهُ وَ کَانَ مِنْ قِصَّتِهِمَا مَا قَدْ بَیَّنَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِنَ الْمُحَاوَرَةِ قَبْلَ أَنْ یَقْتُلَهُ (1).

«31»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَابِیلَ أَتَی هِبَةَ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ أَبِی قَدْ أَعْطَاکَ الْعِلْمَ الَّذِی کَانَ عِنْدَهُ وَ أَنَا کُنْتُ أَکْبَرَ مِنْکَ وَ أَحَقَّ بِهِ مِنْکَ وَ لَکِنْ قَتَلْتُ ابْنَهُ فَغَضِبَ عَلَیَّ فَآثَرَکَ بِذَلِکَ الْعِلْمِ عَلَیَّ وَ إِنَّکَ وَ اللَّهِ إِنْ ذَکَرْتَ شَیْئاً مِمَّا عِنْدَکَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی وَرَّثَکَ أَبُوکَ لِتَتَکَبَّرَ بِهِ عَلَیَّ وَ تَفْتَخِرَ عَلَیَّ لَأَقْتُلَنَّکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ وَ اسْتَخْفَی هِبَةُ اللَّهِ بِمَا عِنْدَهُ مِنَ الْعِلْمِ لِیَنْقَضِیَ دَوْلَةُ قَابِیلَ وَ لِذَلِکَ یَسَعُنَا فِی قَوْمِنَا التَّقِیَّةُ لِأَنَّ لَنَا فِی ابْنِ آدَمَ أُسْوَةً قَالَ فَحَدَّثَ هِبَةُ اللَّهِ وُلْدَهُ بِالْمِیثَاقِ سِرّاً فَجَرَتْ وَ اللَّهِ السُّنَّةُ بِالْوَصِیَّةِ مِنْ هِبَةِ اللَّهِ فِی وُلْدِهِ یَتَوَارَثُونَهَا عَالِمٌ بَعْدَ عَالِمٌ فَکَانُوا یَفْتَحُونَ الْوَصِیَّةَ کُلَّ سَنَةٍ یَوْماً فَیُحَدِّثُونَ أَنَّ أَبَاهُمْ قَدْ بَشَّرَهُمْ بِنُوحٍ علیه السلام قَالَ وَ إِنَّ قَابِیلَ لَمَّا رَأَی النَّارَ الَّتِی قَبِلَتْ قُرْبَانَ هَابِیلَ ظَنَّ قَابِیلُ أَنَّ هَابِیلَ کَانَ یَعْبُدُ تِلْکَ النَّارَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عِلْمٌ بِرَبِّهِ فَقَالَ قَابِیلُ لَا أَعْبُدُ النَّارَ الَّتِی عَبَدَهَا هَابِیلُ وَ لَکِنْ أَعْبُدُ نَاراً وَ أُقَرِّبُ قُرْبَاناً لَهَا فَبَنَی بُیُوتَ النِّیرَانِ (2).

«32»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ جَالِساً فِی الْحَرَمِ وَ حَوْلَهُ عِصَابَةٌ مِنْ أَوْلِیَائِهِ إِذْ أَقْبَلَ طَاوُسٌ الْیَمَانِیُّ فِی جَمَاعَةٍ فَقَالَ مَنْ صَاحِبُ الْحَلْقَةِ قِیلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ إِیَّاهُ أَرَدْتُ فَوَقَفَ بِحِیَالِهِ وَ سَلَّمَ وَ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ أَ تَأْذَنُ لِی فِی السُّؤَالِ فَقَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام قَدْ آذَنَّاکَ فَسَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی بِیَوْمٍ هَلَکَ ثُلُثُ النَّاسِ فَقَالَ وَهِمْتَ

ص: 241


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.

بلند مثل دو داس بزرگ داشت و جایی که بر آن می­نشست به اندازه یک جریب بود و وقتی فساد کرد خداوند شیری مانند فیل و گرگی به اندازه شتر و عقابی مانند الاغ بر او فرستاد و آن در زمان خلقت اول بود. پس خداوند آن­ها را بر او مسلط کرد و آن­ها او را کشتند.(1)

توضیح

یعنی جثه این درندگان در همان خلقت اولیه به همین اندازه درشت بود.

روایت22.

معانی الاخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­فرماید: زنان را به عنوان امانت الهی گرفته و با کلمات الهی آن­ها را بر خود حلال کردید و اما امانت همان امانتی است که خداوند هنگامی که حوا را به نکاح آدم درآورد از او گرفت و اما کلمات همان کلماتی است که خداوند عزو جل بر آدم شرط کرد که او را بپرستد و چیزی را شریک او قرار ندهد و زنا نکند و غیر از او ولی و سرپرستی نگزیند.(2)

روایت23.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام می­فرماید: هنگامی که پسر آدم برادرش را کشت نمی­دانست که او را چگونه به قتل رساند تا اینکه ابلیس آمد و به او یاد داد و گفت: سرش را بین دو سنگ قرار بده و سپس سرش را از تن جدا کن.(3)

روایت24.

قصص الانبیاء: مردی از علی بن حسین علیه السلام نقل می­کند که ایشان فرمود: طاووس در مسجد­الحرام گفت: اولین خونی که بر زمین ریخت خون هابیل بود که قابیل او را کشت و او در آن روز یک چهارم مردم را کشت. امام زین العابدین علیه السلام به او گفت: آن­گونه که طاووس گفت نیست. این خونی که برزمین ریخت خون حیض حوا بود و در آن روز یک ششم مردم کشته شدند در آن روز آدم و حوا و قابیل و هابیل و دو خواهر آن­ها وجود داشتند و سپس امام علیه السلام فرمود: آیا می­دانی که چه بر سر قابیل آمد؟ قوم گفتند: نمی­دانیم. فرمود: خداوند دو فرشته را بر او گمارد که وقتی خورشید طلوع کرد بر او وارد شده و وقتی خورشید غروب کرد بر او غروب کنند. و همواره تا روز قیامت با حرارت خورشید آبی داغ بر او بریزند.(4)

ص: 238


1- . این روایت را نیافتیم.
2- . این روایت را نیافتیم.
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی

یَا شَیْخُ أَرَدْتَ أَنْ تَقُولَ رُبُعُ النَّاسِ (1)وَ ذَلِکَ یَوْمَ قُتِلَ هَابِیلُ کَانُوا أَرْبَعَةً- قَابِیلَ وَ هَابِیلَ وَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ علیهما السلام فَهَلَکَ رُبُعُهُمْ فَقَالَ أَصَبْتَ وَ وَهِمْتُ أَنَا فَأَیُّهُمَا کَانَ الْأَبَ لِلنَّاسِ الْقَاتِلُ أَوِ الْمَقْتُولُ قَالَ لَا وَاحِدٌ مِنْهُمَا بَلْ أَبُوهُمْ شَیْثُ بْنُ آدَمَ علیهما السلام (2).

بیان

لعل المراد الناس الموجودون فی ذلک الزمان لئلا ینافی ما مر فی خبر ابن أبی الدیلم (3)أنه لم یرث منه ولده إلا عبادة النیران بأن تکون أولاده قد انقرضوا فی زمن نوح علیه السلام أو قبله لکن الجمع بین ذلک الخبر و الخبر الثانی من الباب لا یخلو من إشکال إلا أن یتجوز فی الأولاد أو یقال لعله وقع له أیضا تزویج من جنیة أو غیرها أو یقال یمکن أن یکون أولاده من الزنا و یؤید الأوسط ما مر من کتاب المحتضر و ما سیأتی من خبر الحضرمی و خبر سلیمان بن خالد و قال ابن الأثیر فی الکامل ثم انقرض ولد قابیل و لم یترکوا عقبا إلا قلیلا و ذریة آدم کلهم جهلت أنسابهم و انقطع نسلهم إلا ما کان من شیث فمنه کان النسل و أنساب الناس الیوم کلهم إلیه دون أبیه آدم علیه السلام (4).

«33»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ قَابِیلُ أَنْ یَقْتُلَ أَخَاهُ وَ لَمْ یَدْرِ کَیْفَ یَصْنَعُ عَمَدَ إِبْلِیسُ إِلَی طَائِرٍ فَرَضَحَ رَأْسَهُ بِحَجَرٍ (5)فَقَتَلَهُ فَتَعَلَّمَ قَابِیلُ فَسَاعَةَ قَتْلِهِ أُرْعِشَ جَسَدُهُ وَ لَمْ یَعْلَمْ مَا یَصْنَعُ أَقْبَلَ غُرَابٌ یَهْوِی عَلَی الْحَجَرِ الَّذِی دَمَغَ أَخَاهُ (6)فَجَعَلَ یَمْسَحُ الدَّمَ بِمِنْقَارِهِ وَ أَقْبَلَ غُرَابٌ آخَرُ حَتَّی وَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَوَثَبَ الْأَوَّلُ عَلَی الثَّانِی فَقَتَلَهُ ثُمَّ هَزَّ بِمِنْقَارِهِ فَوَارَاهُ فَتَعَلَّمَ قَابِیلُ (7).

«34»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمْ یُوَارِ سَوْأَهَ أَخِیهِ وَ انْطَلَقَ هَارِباً حَتَّی أَتَی وَادِیاً مِنْ أَوْدِیَةِ الْیَمَنِ فِی شَرْقِیِّ عَدَنَ فَکَمَنَ فِیهِ زَمَاناً وَ بَلَغَ آدَمَ علیه السلام مَا صَنَعَ قَابِیلُ بِهَابِیلَ فَأَقْبَلَ فَوَجَدَهُ قَتِیلًا ثُمَّ دَفَنَهُ وَ فِیهِ وَ فِی إِبْلِیسَ نَزَلَتْ- رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما

ص: 242


1- راجع ما تقدم بعد الخبر السابع و ذیله.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- المتقدم تحت رقم 16.
4- کامل التواریخ ج 1: 23. م.
5- أی دق رأسه. و فی نسخة: و رضخ بالخاء المعجمة و معناهما واحد.
6- دمغه: شجه حتّی بلغت الشجّة دماغه فهلکه.
7- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

توضیح

از این روایت چنین برمی­آید که پاسخی که امام پیش از این(1)

در تفسیر «ربع» داد، مبتنی بر گمان سؤال کننده بوده است.(2)

روایت25.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: در مدینه مردی است که به مکانی که پسر آدم در آن است رفته و او را در غل و زنجیر دیده است. در حالی که ده نفر بر او گماشته شده­اند و در تابستان صورت او را به سمتی می­گردانند که خورشید می­گردد و پیرامون او آتش روشن می­کنند و در زمستان بر روی او آب سرد می­ریزند و هربار که فردی از آن ده نفر می­میرد اهل روستا مردی دیگر را می­گمارند. مردی به او گفت: ای بنده خدا قصه تو چیست؟ برای چه به این روز افتاده­ای؟ پس گفت: تو درباره مساله­ای از من پرسیدی که پیش از تو هیچ کس از من نپرسیده بود. تو باهوش­ترین مردم هستی و تو یقینا احمق­ترین مردم هستی.(3)

روایت26.

بصائر الدرجات: احمد بن محمد از امام باقر علیه السلام مثل همین روایت را نقل کرده است و در آن روایت آمده است: که تو احمق­ترین یا باهوش­ترین مردم هستی و در آخرش افزوده است: گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا در آخرت عذاب می­شود؟ گفت: پس فرمود: خداوند عذاب دنیا و آخرت را برای او جمع خواهد کرد.(4)

توضیح

باهوش­ترین مردم بود چون از چیزی که احدی درباره آن نپرسیده بود سؤال کرد و احمق­ترین مردم بود چون سؤال را از مردی پرسید که به توضیح و بیان آن امر نشده بود و براساس آنچه که در البصائر آمده منظور این است که سؤال کردن درباره امور عجیب و غریب گاهی به خاطر نهایت باهوشی و گاهی به خاطر نهایت حماقت است.

روایت28.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هابیل چوپان و قابیل کشاورز بود و هنگامی که به سن رشد و بلوغ رسیدند آدم علیه السلام به آن­ها گفت: من دوست دارم که قربانی­ای برای خداوند پیش آورید. باشد که خداوند از شما قبول کند. هابیل به سراغ بهترین قوچ در گله­اش رفت و به خاطر رسیدن به خشنودی خدا و خشنودی پدرش آن را پیش آورد. اما قابیل گندم

ص: 239


1- . در حدیث هفتم
2- . در آنجا (حدیث هفتم) توجیه دیگری برای آن کردیم. به آن مراجعه کنید.
3- . نسخه خطی
4- . بصائر الدرجات: 116

تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ لِأَنَّ قَابِیلَ أَوَّلُ مَنْ سَنَّ الْقَتْلَ وَ لَا یُقْتَلُ مَقْتُولٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَّا کَانَ فِیهِ لَهُ شِرْکَةٌ (1).

«35»

وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ قَالَ هُمَا هُمَا (2).

«36»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ (3)قَالَ: إِنَّ عَوْجَ بْنَ عَنَاقَ کَانَ جَبَّاراً عَدُوّاً لِلَّهِ وَ لِلْإِسْلَامِ وَ لَهُ بَسْطَةٌ فِی الْجِسْمِ وَ الْخَلْقِ وَ کَانَ یَضْرِبُ یَدَهُ فَیَأْخُذُ الْحُوتَ مِنْ أَسْفَلِ الْبَحْرِ ثُمَّ یَرْفَعُ إِلَی السَّمَاءِ فَیَشْوِیهِ فِی حَرِّ الشَّمْسِ فَیَأْکُلُهُ وَ کَانَ عُمُرُهُ ثَلَاثَةَ آلَافٍ وَ سِتَّمِائَةِ سَنَةٍ (4).

«37»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا أَرَادَ نُوحٌ علیه السلام أَنْ یَرْکَبَ السَّفِینَةَ جَاءَ إِلَیْهِ عَوْجٌ فَقَالَ لَهُ احْمِلْنِی مَعَکَ فَقَالَ نُوحٌ إِنِّی لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ فَبَلَغَ الْمَاءُ إِلَیْهِ وَ مَا جَاوَزَ رُکْبَتَیْهِ وَ بَقِیَ إِلَی أَیَّامِ مُوسَی علیه السلام فَقَتَلَهُ مُوسَی علیه السلام (5).

«38»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنِّی لَأَعْرِفُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ أَخَذَ قَبْلَ انْطِبَاقِ الْأَرْضِ إِلَی الْفِئَةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ- وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ لِمُشَاجَرَةٍ کَانَتْ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ أَصْلَحَ بَیْنَهُمْ وَ رَجَعَ وَ لَمْ یَقْعُدْ فَمَرَّ بِنُطَفِکُمْ (6)فَشَرِبَ مِنْهَا یَعْنِی الْفُرَاتَ ثُمَّ مَرَّ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْفَضْلِ یَقْرَعُ عَلَیْکَ بَابَکَ وَ مَرَّ بِرَجُلٍ عَلَیْهِ مُسُوحٌ مُعَقَّلٍ بِهِ عَشَرَةٌ مُوَکَّلُونَ یُسْتَقْبَلُ (بِهِ) فِی الصَّیْفِ عَیْنَ الشَّمْسِ وَ یُوقَدُ حَوْلَهُ النِّیرَانُ وَ یَدُورُونَ بِهِ حِذَاءَ الشَّمْسِ حَیْثُ دَارَتْ کُلَّمَا مَاتَ مِنَ الْعَشْرَةِ وَاحِدٌ أَضَافَ إِلَیْهِ أَهْلُ الْقَرْیَةِ وَاحِداً النَّاسُ یَمُوتُونَ وَ الْعَشَرَةُ لَا یَنْقُصُونَ فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَقَالَ مَا قِصَّتُکَ

ص: 243


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- هو وهب بن منبه بن کامل الیمانیّ أبو عبد اللّه الابناوی الصنعانی الاخباری من رجال العامّة و قصاصهم، له کتاب قصص الأنبیاء جمع فیه من الغث و السمین و ما یخالف مذهب الإمامیّة فی الأنبیاء، و العامّة و ان وثقوه و اعتمدوا علیه الا أن أصحابنا لم یعتمدوا علی منقولاته و استثناه القمیون من رجال نوادر الحکمة. راجع فهرستی النجاشیّ و الشیخ فی ترجمة محمّد بن أحمد بن یحیی الأشعریّ القمّیّ.
4- مخطوط.
5- مخطوط.
6- النطفة: الماء الصافی قل أو کثر.

ته مانده­ای را که در خرمن کوب باقی می­ماند و گاو نمی­تواند آن را لگد کند پیش آورد. چون خسیس بود و نه رضوان خداوند متعال را می­خواست و نه خشنودی پدرش را. پس خداوند قربانی هابیل را پذیرفت و قربانی قابیل نپذیرفته و به او بازگرداند. ابلیس به قابیل گفت: قطعاً هابیل عقبه و ذریه­ای خواهد داشت که بر عقبه و فرزندان تو فخر می­فروشد که قربانی پدرشان پذیرفته شده است. پس او را بکش تا عقبه­ای نداشته باشد. پس قابیل او را کشت و خداوند تبارک و تعالی جبرئیل را فرستاد که جسد هابیل را دفن کند. قابیل گفت: وای بر من! آیا عاجزم که مثل این غراب (کلاغ) باشم. منظورش این بود که مثل این غریبه که او را نمی­شناسم و آمد و برادرم را دفن کرد ولی من نتوانستم این کار را انجام دهد. قابیل از آسمان ندا داده شد: که به خاطر قتل برادرت لعنت بر تو باد! و آدم علیه السلام چهل روز و شب بر هابیل گریست.(1)

توضیح

جوهری می­گوید: (الزوان) دانه­ای است که با گندم می­آمیزد. پایان. و این روایت دلالت بر آن می­کند که غراب به معنای غریب اطلاق شده است اما ما در کتاب­های لغتی که در دست داریم به آن دست نیافته­ایم.

شیخ طبرسی قدس الله روحه می­گوید: می­­گویند، هابیل اولین انسانی بود که مرد و به همین دلیل قابیل نمی­دانست که چگونه او را پنهان کند و چگونه دفن کند تا اینکه خداوند دو زاغ را فرستاد که یکی مرده و دیگری زنده بود و گفته شده: که هر دو زنده بودند. یکی دیگری را کشت. سپس زمین را شکافت و دیگری را در آن دفن کرد. قابیل نیز همین کار را انجام داد و ابن عباس و ابن مسعود و گروهی دیگر چنین روایتی را نقل کرده­اند و گفته شده معنایش این است که: خداوند کلاغی را فرستاد که خاک را بر روی جسد هابیل بریزد و هنگامی که قابیل دید خداوند چگونه هابیل را مورد کرامت قرار داده و پرنده­ای را فرستاده­ که او را بپوشاند و قربانی او قبول شده گفت: وای بر من. و این روایت از اصم است و گفته شده: فرشته­ای به شکل کلاغ بوده است.(2)

روایت29.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم علیه السلام هابیل را وصی خود قرار داد قابیل به او حسادت کرد و او را کشت و خداوند تبارک و تعالی به آدم هبة الله را بخشید و به آدم دستور داد که وصیتش را به او داده و او را امر کرد که آن وصیت را پنهان کند. گفت: پس سنت شد که وصیت پنهان بماند. قابیل به هبة الله گفت: می­دانم که پدرت تو را وصی خود قرار داده است اگر آن را اظهار کنی یا چیزی از آن بگویی یقینا تو را نیز همانند برادرت خواهم کشت.(3)

روایت30.

قصص الانبیاء:

ص: 240


1- . قصص الانبیا، نسخه خطی
2- . مجمع البیان 3: 185
3- . قصص الانبیا، نسخه خطی

قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنْ کُنْتَ عَالِماً فَمَا أَعْرَفَکَ بِأَمْرِی وَ یُقَالُ إِنَّهُ ابْنُ آدَمَ الْقَاتِلُ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ کَانَ الرَّجُلُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام (1).

توضیح

قبل انطباق أی عند انطباق بعض طبقات الأرض و أجزائها علی بعض لیسرع السیر أو نحو ذلک أو بذلک السبب.

«39»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ وُلِدَ لَهُ أَرْبَعَةُ ذُکُورٍ فَأَهْبَطَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ أَرْبَعَةً مِنَ الْحُورِ الْعِیْنِ فَزَوَّجَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِدَةً فَتَوَالَدُوا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ رَفَعَهُنَّ وَ زَوَّجَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ أَرْبَعَةً مِنَ الْجِنِّ فَصَارَ النَّسْلُ فِیهِمْ فَمَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ آدَمَ وَ مَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ فَمِنْ قِبَلِ الْحُورِ الْعِینِ وَ مَا کَانَ مِنْ قُبْحٍ أَوْ سُوءِ خُلُقٍ فَمِنَ الْجِنِّ (2).

«40»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی تَزْوِیجِ آدَمَ وُلْدَهُ قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّ حَوَّاءَ کَانَتْ تَلِدُ لآِدَمَ فِی کُلِّ بَطْنٍ غُلَاماً وَ جَارِیَةً فَتَزَوَّجَ الْغُلَامُ الْجَارِیَةَ الَّتِی مِنَ الْبَطْنِ الْآخَرِ الثَّانِی وَ تَزَوَّجَ الْجَارِیَةَ الْغُلَامُ الَّذِی مِنَ الْبَطْنِ الْآخَرِ الثَّانِی حَتَّی تَوَالَدُوا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَیْسَ هَذَا کَذَاکَ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا وَلَدَ آدَمُ هِبَةَ اللَّهِ وَ کَبُرَ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُزَوِّجَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لَهُ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ فَزَوَّجَهَا إِیَّاهُ فَوُلِدَ لَهُ أَرْبَعَةُ بَنِینَ ثُمَّ وُلِدَ لآِدَمَ ابْنٌ آخَرُ (3)فَلَمَّا کَبُرَ أَمَرَهُ فَتَزَوَّجَ إِلَی الْجَانِّ فَوُلِدَ لَهُ أَرْبَعُ بَنَاتٍ فَتَزَوَّجَ بَنُو هَذَا بَنَاتِ هَذَا فَمَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ فَمِنْ قِبَلِ الْحَوْرَاءِ وَ مَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ قِبَلِ آدَمَ وَ مَا کَانَ مِنْ خِفَّةٍ فَمِنْ قِبَلِ الْجَانِّ فَلَمَّا تَوَالَدُوا صَعِدَتِ الْحَوْرَاءُ إِلَی السَّمَاءِ (4).

«41»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَابِیلَ بْنَ آدَمَ مُعَلَّقٌ بِقُرُونِهِ فِی عَیْنِ الشَّمْسِ تَدُورُ بِهِ حَیْثُ دَارَتْ فِی زَمْهَرِیرِهَا وَ حَمِیمِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ صَیَّرَهُ اللَّهُ إِلَی النَّارِ (5).

ص: 244


1- بصائر الدرجات: 117. م.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تقدم فی الخبر الثانی أن اسمه یافث.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که دو پسر آدم قربانی را پیش آوردند و از هابیل پذیرفته شد و از قابیل پذیرفته نشد، به خاطر این امر حسادت شدیدی قابیل را فراگرفت و قابیل بر هابیل ظلم کرد و پیوسته او را زیرنظر داشت و خلوت­هایش را دنبال می­کرد تا اینکه در جائی دور از آدم علیه السلام او را به تنهایی یافت و به سوی او حمله برد و او را کشت و خداوند قصه آن­ها و محاوره آن دو قبل از اینکه او را بکشد را در کتاب خود آورده است.(1)

روایت31.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: قابیل به سوی هبة الله آمد و گفت: پدرم علمی را که در نزدش بود به تو بخشیده درحالی که من از تو بزرگتر و نسبت به آن شایسته­تر بودم ولی چون پسرش را کشتم او بر من خشم گرفت و در آن علم تو را بر من ترجیح داد. به خدا قسم اگر چیزی از آن علمی را که از پدرت به ارث برده­ای را بازگو کنی تا با آن بر من فخر بفروشی تو را خواهم کشت همان طور که برادرت را کشتم. و هبة الله آن علم را که در نزدش بود پنهان داشت تا عمر قابیل به سر آمد و به دلیل این کار هبة الله تقیه در قوم ما وجود دارد چون پسر آدم الگوی ماست. ایشان فرمود: هبة الله به صورت پنهانی با فرزندانش درباره آن عهد و پیمان صحبت کرد و به خدا قسم سنت وصیت از هبة الله به فرزندانش جاری شد و عالمی بعد از عالم دیگر آن را به ارث می­برد و هر سال در یک روز آن وصیت را می­گشودند و نقل می­کردند که پدرشان آن­ها را به نوح علیه السلام بشارت داده و فرمود: قابیل هنگامی که آتشی را که قربانی قابیل را قبول کرد دید گمان کرد که هابیل آن آتش را می­پرستیده است و علمی به پروردگارش نداشته. قابیل گفت: من آتشی را که هابیل پرستیده نمی­پرستم بلکه آتش دیگری را می­پرستم و قربانی برای آن می­برم و بدین ترتیب آتش­کده­ها را بنیان نهاد.(2)

روایت32.

قصص الانبیاء: ابوبصیر نقل می­کند: امام باقر باقر علیه السلام در حرم نشسته بودند و پیرامون ایشان گروهی از اولیایش بودند که ناگهان طاووس یمانی با گروهی جلو آمد و گفت: صاحب این حلقه کیست؟ گفته شد: محمدبن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب –بر آنان سلام و صلوات باد-؛ طاووس گفت: می­خواهم با او صحبت کنم. پس در مقابل او ایستاد و سلام داد و در کنار او نشست و گفت: آیا به من اجازه سؤال می­دهید؟ امام باقر علیه السلام فرمودند: ما به تو اجازه دادیم پس سؤال کن. طاووس گفت: مرا از روزی که یک سوم مردم هلاک شدند باخبر ساز؟ امام باقر علیه السلام فرمود اشتباه می­کنی

ص: 241


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
«42»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ ابْنُ آدَمَ الْقَاتِلُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ مَا حَالُهُ أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ هُوَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ اللَّهُ أَعْدَلُ مِنْ ذَلِکَ أَنْ یَجْمَعَ عَلَیْهِ عُقُوبَةَ الدُّنْیَا وَ عُقُوبَةَ الْآخِرَةِ (1).

بیان

هذا الخبر مناف لما مر من خبر جابر و الأخبار الدالة علی سوء حاله فی القیامة و علی کفره و لظاهر خبر زرارة الذی تقدم حیث قال فیه و یجمع الله علیه عذاب الدنیا و الآخرة و إن أمکن أن یکون استفهاما إنکاریا و یمکن أن یؤول هذا الخبر بأن المراد أن عذاب الدنیا یصیر سببا لتخفیف عذابه فی الآخرة أو أن عذاب الدنیا لشی ء و عذاب الآخرة لشی ء آخر فلا یجتمعان علی فعل واحد بأن یکون عذاب الدنیا للقتل و الآخرة للکفر فالمراد أنه لا یجمعهما الله علیه فی القتل.

«43»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ ابْنَ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ کَانَ الْقَابِیلَ الَّذِی وُلِدَ فِی الْجَنَّةِ (2).

بیان

هذا موافق لما ذکره بعض العامة من کون ولادة قابیل و أخته فی الجنة و ظاهر بعض الأخبار أنه لم یولد له إلا فی الدنیا.

«44»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ آدَمَ زَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنِ ابْنِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَدْ قَالَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ یَا سُلَیْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ آدَمَ زَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنِ ابْنِهِ لَزَوَّجْتُ زَیْنَبَ مِنَ الْقَاسِمِ وَ مَا کُنْتُ لِأَرْغَبَ عَنْ دِیْنِ آدَمَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ قَابِیلَ إِنَّمَا قَتَلَ هَابِیلَ لِأَنَّهُمَا تَغَایَرَا عَلَی أُخْتِهِمَا فَقَالَ لَهُ یَا سُلَیْمَانُ تَقُولُ هَذَا أَ مَا تَسْتَحْیِی أَنْ تَرْوِیَ هَذَا عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ آدَمَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَفِیمَ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ فَقَالَ فِی الْوَصِیَّةِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی آدَمَ أَنْ یَدْفَعَ الْوَصِیَّةَ وَ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ إِلَی هَابِیلَ وَ کَانَ قَابِیلُ أَکْبَرَ مِنْهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ قَابِیلَ فَغَضِبَ فَقَالَ أَنَا أَوْلَی بِالْکَرَامَةِ وَ الْوَصِیَّةِ فَأَمَرَهُمَا أَنْ یُقَرِّبَا قُرْبَاناً بِوَحْیٍ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِ فَفَعَلَا فَقَبِلَ اللَّهُ قُرْبَانَ هَابِیلَ فَحَسَدَهُ قَابِیلُ فَقَتَلَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمِمَّنْ تَنَاسَلَ وُلْدُ آدَمَ

ص: 245


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.

شیخ! خواستی بگویی یک چهارم (1)

[گفتی یک سوم] و آن روز روزی بود که قابیل هابیل را کشت و در آن روزچهار نفر وجود داشتند: قابیل، هابیل، آدم و حوا –بر آنان سلام باد- و یک چهارم آن­ها کشته شد. طاووس گفت: بله شما درست می­گویید و من اشتباه کردم. و کدام یک از آن دو پدر انسان­ها هستند، قاتل یا مقتول؟ امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ کدام از آن­ها بلکه شیث بن آدم علیه السلام پدر انسان­هاست.(2)

توضیح

شاید منظور او کسانی باشند که در آن زمان وجود داشته­اند تا منافاتی با آنچه در روایت ابن ابی الدیلم(3) آمد نداشته باشد. در این روایت آمده است که فرزندان او فقط آتش­پرستی را از وی به ارث بردند به این معنی که فرزندان او در زمان نوح علیه السلام یا قبل از آن منقرض شدند. ولی جمع کردن بین آن روایت و روایت دوم از این باب خالی از اشکال نیست مگر اینکه در مورد واژه فرزندان مجازگویی کرده باشد یا اینکه گفته شود: شاید او نیز با جن یا غیر از آن ازدواج کرده یا اینکه بگوییم فرزندان او از زنا به وجود آمده­اند. نظر وسط (دوم) را آنچه در کتاب المحتضر آمده و به آن اشاره کردیم و روایت حضرمی و روایت سلیمان بن خالد که بعدا ذکر خواهیم کرد، تأیید می­کند. و ابن اثیر در الکامل می­گوید: سپس فرزندان قابیل منقرض شدند و عقبه­ای باقی نگذاشتند مگر اندکی. و همه نسل آدم نسبشان ناشناخته مانده و نسلشان منقطع شده مگر آنان که از شیث بوده­اند. چون نسل انسان از شیث بوده و نسب همه مردم امروز به شیث بازمی­گردد نه به پدرش آدم علیه السلام.(4)

روایت33.

قصص الانبیاء: با اسناد به صدوق و او به نقل از وهب می­گوید: هنگامی که قابیل خواست برادرش هابیل را به قتل برساند نمی­دانست چگونه این کار را انجام دهد. ابلیس به سوی پرنده­ای رفت و سرش را با سنگی نشانه گرفت و آن را کشت و قابیل این کار را از او آموخت و لحظه کشتنش جسمش لرزید و قابیل نمی­دانست که چه کار کند. کلاغی آمد و بر سنگی که آن را بر سر برادرش زده بود نشست و شروع کرد خون را با منقارش پاک کردن و کلاغی دیگر سر رسید و دربرابر آن قرار گرفت. کلاغ اول بر دومی پرید و او را به قتل رساند و سپس با منقارش او را حرکت داد و پنهانش کرد و قابیل این کار را آموخت.(5)

روایت34.

. روایت شده است که قابیل زشتی - جسد - برادرش را پنهان نکرد بلکه گریخت تا اینکه به یک وادی از وادیهای یمن در شرق عدن وارد شد و مدتی در آن پنهان شد و خبر آنچه قابیل با هابیل کرده بود به آدم علیه السلام رسید. آدم آمد و او را کشته یافت سپس او را دفن کرد. درباره قابیل و ابلیس این آیه نازل شد: «پروردگارا آن دو [گمراه گری] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا

ص: 242


1- . به حدیث هفتم مراجعه شود.
2- . قصص الانبیا، نسخه خطی
3- . روایتی که پیش از این در حدیث شماره 16 آمده است.
4- . کامل التواریخ 1: 23
5- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

هَلْ کَانَتْ أُنْثَی غَیْرُ حَوَّاءَ وَ هَلْ کَانَ ذَکَرٌ غَیْرَ آدَمَ فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَزَقَ آدَمَ مِنْ حَوَّاءَ قَابِیلَ وَ کَانَ ذَکَرُ وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ هَابِیلَ فَلَمَّا أَدْرَکَ قَابِیلُ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ أَظْهَرَ اللَّهُ لَهُ جِنِّیَّةً وَ أَوْحَی إِلَی آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَهَا قَابِیلَ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ وَ رَضِیَ بِهَا قَابِیلُ وَ قَنِعَ فَلَمَّا أَدْرَکَ هَابِیلُ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ أَظْهَرَ اللَّهُ لَهُ حَوْرَاءَ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ هَابِیلَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَقُتِلَ هَابِیلُ وَ الْحَوْرَاءُ حَامِلٌ فَوَلَدَتْ حَوْرَاءُ غُلَاماً فَسَمَّاهُ آدَمُ هِبَةَ اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنِ ادْفَعْ إِلَیْهِ الْوَصِیَّةَ وَ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ وَ وَلَدَتْ حَوَّاءُ غُلَاماً فَسَمَّاهُ آدَمُ شَیْثَ بْنَ آدَمَ فَلَمَّا أَدْرَکَ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ أَهْبَطَ اللَّهُ لَهُ حَوْرَاءَ وَ أَوْحَی إِلَی آدَمَ أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ شَیْثِ بْنِ آدَمَ فَفَعَلَ فَوَلَدَتِ الْحَوْرَاءُ جَارِیَةً فَسَمَّاهَا آدَمُ حُورَةَ فَلَمَّا أَدْرَکَتِ الْجَارِیَةُ زَوَّجَ آدَمُ حُورَةَ بِنْتَ شَیْثٍ مِنْ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ هَابِیلَ فَنَسْلُ آدَمَ مِنْهُمَا فَمَاتَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ هَابِیلَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنِ ادْفَعِ الْوَصِیَّةَ وَ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ وَ مَا أَظْهَرْتُکَ عَلَیْهِ مِنْ عِلْمِ النُّبُوَّةِ وَ مَا عَلَّمْتُکَ مِنَ الْأَسْمَاءِ إِلَی شَیْثِ بْنِ آدَمَ فَهَذَا حَدِیثُهُمْ یَا سُلَیْمَانُ (1).

بیان

لا ینافی کون ولد هابیل مسمی بهبة الله کون شیث ملقبا بها کما مر و قال المسعودی فی کتاب مروج الذهب لما قتل هابیل جزع آدم فأوحی الله إلیه أنی مخرج منک نوری الذی أرید به السلوک فی القنوات الظاهرة و الأرومات (2)الشریفة و أباهی فیه بالأنوار و أجعله خاتم الأنبیاء (3)و أجعل له خیار الأئمة الخلفاء حتی أختم الزمان بمدتهم و أغص الأرض بدعوتهم (4)و أنیرها بشیعتهم (5)فشمر و تطهر و قدس و سبح ثم اغش زوجتک علی طهارة منها فإن ودیعتی تنتقل منکما إلی الولد الکائن بینکما فواقع آدم حواء فحملت لوقتها و أشرقت حسنها و تلألأ النور فی مخایلها و لمع من محاجرها حتی انتهی حملها و وضعت شیثا و کان کأسوی (6)ما یکون من الذکران

ص: 246


1- مخطوط. م.
2- الارومة: أصل الشجرة.
3- فی نسخة: خاتم النبیین.
4- أی أمتلئ الأرض بدعوتهم.
5- فی المصدر: و أنشرها بشیعتهم. م.
6- فی المصدر: وضعت نسمة کأسر ما یکون اه. م.

آن­ها را زیر قدم هایمان بگذاریم تا زبون شوند.» چون قابیل اولین کسی بود که قتل را سنت نهاد تا روز قیامت هیچ مقتولی به قتل نخواهد رسید مگر اینکه قابیل در قتل او شریک است.(1)

روایت35.

و از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند تبارک و تعالی«و کسانی که کفر ورزیدند گفتند پروردگارا آن دو شخص از جن و انس را که ما را گمراه کردند به ما نشان بده» سؤال شد. ایشان فرمودند: آن دو، آن دو (قابیل و ابلیس) هستند.(2)

روایت36.

قصص الانبیاء: از وهب نقل شده است: عوج بن عناق ظالم و دشمن خدا و اسلام بود. او جسمی قوی­ و سترگ داشت. دستش را در دریا فرو برده و ماهی را از ته دریا به بیرون می­کشید و آن را به سمت خورشید می­برد و کباب کرده و می­خورد و عمر او 3600 سال بود.(3)

روایت37.

و روایت شده است که وقتی حضرت نوح علیه السلام سوار بر کشتی شد عوج به سمت او آمد و به او گفت: مرا با خودت ببر. نوح علیه السلام گفت: من به این کار امر نشده­ام. آب به او رسید و از دو زانویش فراتر نرفت و تا ایام موسی علیه السلام زنده بود تا اینکه موسی علیه السلام او را به قتل رساند.(4)

روایت38.

بصائر الدرجات: سدیرالصیرفی نقل می­کند که از امام باقر علیه السلام شنیدم که ­فرمود: من مردی از اهل مدینه را می­شناسم که قبل از شکل­گیری زمین به سوی گروهی رفت که خداوند در کتاب خود درباره آن­ها می­گوید: «و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حق راهنمایی می­کنند و به حق داوری می­نمایند.» برای مشاجره­ای که بین آن­ها بوده و بین آن­ها آشتی داده و بر گشته و نایستاده و به آب­های شما عبور کرده و از آن نوشیده -یعنی از فرات- و سپس ای ابوالفضل در تو را کوبید و بر مردی عبور کرده که در غل و زنجیر بوده و ده نفر بر او گماشته شده است. در تابستان رویش را به سوی خورشید گردانده و پیرامونش آتش برپا می­شود و آن­ها او را به هر سمت که خورشید می­چرخد به همان سمت می­چرخانند و هرکدام از آن ده نفر که می­میرند اهل روستا یک نفر از مردم را به جای او اضافه می­کنند. مردم می­میرند و آن ده نفر کم نمی­شوند. روزی مردی از کنارش عبور کرد و از او پرسید: قصه تو چیست؟

ص: 243


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی

و أتمهم وقارا و أحسنهم صورة و أکملهم هیبة و أعدلهم خلقا مجللا بالنور و الهیبة موشحا بالجلال و السکینة فانتقل النور من حواء إلیه حتی لمع فی أساریر (1)جبینه و سبق (2)فی غرة طلعته فسماه آدم شیثا و قیل إنه إنما سماه هبة الله حتی إذا ترعرع و أنیع و کمل (3)و استبصر أذاع إلیه (4)آدم وصیته و عرفه بمحل ما استودعه و أعلمه أنه حجة الله بعده و الخلیفة فی الأرض و المؤدی حق الله إلی أوصیائه و أنه ثانی انتقال الذریة الطاهرة و الجرثومة الظاهرة (5)و إن آدم حین أدی الوصیة إلی شیث علیه السلام اجتنبها (6)و احتفظ بمکنونها و أتت وفاة آدم و قرب انتقاله فتوفی یوم الجمعة لست خلون من نیسان فی الساعة التی کان فیها خلقه و کان عمر آدم علیه السلام تسع مائة و ثلاثین سنة و کان شیث وصی أبیه علی ولده و یقال إن آدم مات عن أربعین ألفا من ولده و ولد ولده فتنازع الناس فی قبره فمنهم من قال إن قبره بمنی (7)فی مسجد الخیف و منهم من رأی أنه فی کهف فی جبل أبی قبیس و قیل غیر ذلک و الله أعلم بحقیقة الأمر و إن شیثا حکم فی الناس و استشرع فی صحف أبیه و ما أنزل علیه فی خاصة من الأسفار و الأشراع و إن شیثا واقع امرأته فحملت بأنوش فانتقل النور إلیها حتی إذا وضعته ساخ النور علیه (8)فلما بلغ الوصایة أوعز إلیه شیث شأن الودیعة و عرفه شأنها و أنها شرفهم و أوعز إلیه أن ینبه ولده علی حقیقة هذا الشرف و کبر محله و أن ینبهوا أولادهم علیه و یجعل ذلک وصیة فیهم منتقلة ما دام النسل فکانت الوصیة جاریة تنتقل من قرن إلی قرن إلی أن أدی الله النور إلی عبد المطلب و ولده عبد الله إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و إن

ص: 247


1- الاساریر: خطوط فی الجبهة، واحدها السر، و الجمع أسرار، و جمع الجمع أساریر.
2- فی المصدر: و بسق. م.
3- فی المصدر: ترعرع و یفع و کهل. ترعرع الصبی: نشأ و شب. و أنیع لعله من ناع الغصن أی مال. أو مصحف «أینع» بتقدیم الیاء من اینع الشجر أی أدرک و طاب و حان قطافه؛ أو «یفع» کما فی المصدر أی ترعرع و ناهض البلوغ.
4- فی المصدر: و عزّ إلیه. م.
5- فی المصدر: الزاهرة. م.
6- فی المصدر: احتقبها. و فی نسخة: اختبیها.
7- فی المصدر: ان قبره بنی اه. م.
8- و استظهر فی الهامش أن الصحیح: لاح النور علیه.

مرد به او گفت: اگر عالم بودی حتماً داستان مرا می­دانستی. گفته می­شود او پسر آدم، همان قاتل است و محمدبن مسلم می­گوید آن مردی که به او عبور کرده است محمدبن علی علیه السلام بوده است.(1)

توضیح

قبل از انطباق یعنی در زمان انطباق بعضی از طبقات و اجزای زمین به بعضی دیگر تا حرکت در آن سریع­تر شود؛ یا به دلیل دیگری مثل این یا به همان سبب.

روایت39.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: آدم علیه السلام صاحب چهار فرزند پسر شد و خداوند عزوجل چهار حور العین(سیاه چشم) را بر آن­ها نازل کرد. هرکدام از آن­ها یکی از آن حوریان را به نکاح خود درآورد و صاحب فرزند شدند و سپس خداوند آن­ها را بالا برد و آن چهار پسر با چهار نفر از جنیان ازدواج کردند و نسل در میان آنان قرار گرفت. هر آنچه از حلم و بردباری است ازآدم است و هر آنچه زیبایی است از حور العین است و آنچه که از زشتی و بدخلقی است از جن است.(2)

روایت40.

تفسیر عیاشی: ابوبکر حضرمی از امام باقر علیه السلام نقل می­کند که ایشان فرمود مردم درباره ازدواج فرزندان آدم چه می­گویند؟ گفتم: می­گویند حوا در هر زایمان یک پسر و یک دختر به دنیا می­آورد و آن پسر با دختری که در شکم دیگر و در زایمان دوم به دنیا آمده بود ازدواج ­کرد و آن دختر با پسری که در شکم دیگر و در زایمان دوم به دنیا آمده بود ازدواج ­کرد و زاد و ولد کردند. امام باقر علیه السلام فرمود: این آن­گونه نیست چون هنگامی که آدم صاحب هبة الله شد و هبة الله بزرگ شد آدم از خدا خواست که برای او همسری در نظر بگیرد و خداوند حوری­ای را از بهشت فرو فرستاد که با او ازدواج کرد و صاحب چهار پسر شد. سپس آدم صاحب پسر دیگری شد و هنگامی که بزرگ شد به او دستور داد که با جن ازدواج کند و او صاحب چهار دختر شد و پسران هبة الله با دختران آن پسر ازدواج کردند و هرچه از زیبایی است از جانب این حوری است و هرچه حلم است از جانب آدم و هرچه از پستی است از جانب جن است و هنگامی که نسلشان گسترش پیدا کرد حوری به آسمان بالا رفت.(3)

روایت41.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: قابیل پسر آدم از موهایش به خورشید آویزان است و تا روز قیامت خورشید به هر طرف که برگردد سر او نیز به سمت گرما و داغی آن می­گردد و وقتی قیامت فرا برسد خداوند او را روانه آتش خواهد کرد.(4)

ص: 244


1- . بصائر الدرجات: 117
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
4- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

أنوش لبث فی الأرض یعمرها و قد قیل و الله أعلم إن شیثا أصل النسل من آدم دون سائر ولده و قیل غیر ذلک (1)و فی زمن أنوش قتل قاین بن آدم قاتل أخیه هابیل و لمقتله خبر عجیب قد أوردناه فی کتاب أخبار الزمان و فی الکتاب الأوسط و کانت وفاة أنوش لثلاث خلون من تشرین الأول (2)فکانت مدته تسعمائة سنة و ستین سنة و کان قد ولد له قینان و لاح النور فی وجهه و أخذ علیه العهد فعمر البلاد حتی مات و کانت مدته تسعمائة سنة و عشرین سنة و قد قیل إن موته کان فی تموز بعد ما ولد له مهلائیل فکانت مدة مهلائیل ثمان مائة سنة (3)و قد ولد له لود (4)و النور متوارث و العهد مأخوذ و الحق قائم.

و یقال إن کثیرا من الملاهی أحدثت فی زمانه أحدثها ولد قاین قاتل أخیه و لولد قاین و لولد لود حروب و أقاصیص قد أتینا علی ذکرها فی کتابنا أخبار الزمان و وقع التحرب بین ولد شیث و بین ولد غیرهم من ولد قاین فنوع من الهند ممن یقر بآدم ینسبون إلی هذا الشعب من ولد قاین و أرض هذا النوع بأرض قمار من أرض الهند إلی بلدهم یضاف العود القماری فکانت حیاة لود تسعمائة و اثنتین و ستین سنة و کانت وفاته فی آذار و قام بعده ولده أخنوخ و هو إدریس النبی صلی الله علیه و آله و الصابئة تزعم أنه هرمس و معنی هرمس عطارد و هو الذی أخبر الله فی کتابه أنه رفعه مَکاناً عَلِیًّا (5)و قام بعده ابنه متوشلخ بن أخنوخ یعمر البلاد و النور فی جبینه و ولد له أولاد و قد تکلم الناس فی کثیر من ولده و إن البربر و الروس و الصقالبة من ولده

ص: 248


1- قال الیعقوبی: و توفی شیث یوم الثلثاء لسبع و عشر من لیلة خلت من آب علی ثلاث ساعات من النهار و کانت حیاته تسعمائة و اثنتا عشرة سنة.
2- زاد الیعقوبی: حین غابت الشمس.
3- قال الیعقوبی: و کانت حیاته ثمانمائة سنة و خمسا و تسعین سنة.
4- هکذا فی النسخ و الظاهر أنّه مصحف یرد. راجع تاریخ الیعقوبی 1: 5.
5- قال الیعقوبی: رفعه اللّه إلیه بعد أن أتت له ثلاثمائة سنة.

روایت42.

تفسیر عیاشی: زراره از امام باقر علیه السلام نقل می­کند و می­گوید: صحبت از پسر آدم قابیل به میان آمد گفت: به او گفتم: حال او چگونه است؟ او ازاهل آتش است؟ فرمود: سبحان الله(پاک و منزه است خدا) خداوند عادل­تر از آن است که عقوبت دنیا و عقوبت آخرت را برای او جمع کند.(1)

توضیح

این روایت با آنچه در روایت جابر و سایر روایاتی که دلالت بر کفر و وضعیت و شرایط بد قابیل در روز قیامت می­کند و همچنین با ظاهر روایت قبلی زراره منافات دارد که گفت «خداوند عذاب دنیا و آخرت را برای او جمع می­کند» اگرچه ممکن است استفهام انکاری باشد و یا می­توان این روایت را این­گونه تأویل کرد که عذاب دنیا سبب تخفیف عذاب آخرت او می­شود. یا می­توان گفت عذاب دنیا برای چیزی است و عذاب آخرت برای چیز دیگری است و این دو برای یک کار واحد با هم جمع نمی­شوند بدین گونه که عذاب دنیا به جرم قتل باشد و عذاب آخرت به خاطر کفر او. و منظور اینست که خداوند عذاب دنیا و آخرت هر دو را به جرم قتل برای او در یک جا جمع نمی­کند.

روایت43.

تفسیر عیاشی: علی علیه السلام می­فرماید: پسر آدم که برادرش را کشت قابیل بود و در بهشت به دنیا آمد.(2)

توضیح

این موافق با چیزی است که بعضی از اهل تسنن ذکر می­کنند و می­گویند قابیل و خواهرش در بهشت به دنیا آمده­اند ولی ظاهر بعضی از روایات نشان می­دهد که او تنها در دنیا صاحب فرزند شده است.

روایت44.

تفسیر عیاشی: سلیمان بن خالد نقل می­کند: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت شوم مردم می­گویند آدم دخترش را به نکاح پسرش درآورد. امام صادق علیه السلام فرمود: مردم این را می­گویند ولی ای سلیمان آیا نشنیدی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر می­دانستم که آدم دخترش را به نکاح پسرش درآورده است زینب را به نکاح قاسم درمی­آوردم و از دین آدم دوری نمی­جستم. گفتم: فدایت شوم آن­ها می­پندارند قابیل هابیل را کشت چون آن­ها بر سر خواهرانشان با هم اختلاف داشتند. امام صادق فرمود: ای سلیمان این­گونه فکر می­کنی؟ آیا از اینکه این را درباره پیامبر خدا آدم علیه السلام روایت کنی حیا نمی­کنی؟

گفتم: فدایت شوم پس چرا قابیل هابیل را به قتل رساند؟ فرمود: به خاطر وصیت. سپس به من فرمود: ای سلیمان همانا خداوند تبارک و تعالی به آدم وحی کرد که وصیت و اسم اعظم خدا را به هابیل بسپارد درحالی که قابیل از او بزرگتر بود و این خبر به قابیل رسید و قابیل خشم گرفت و گفت من به این کرامت و وصیت سزاوارترم. آدم با وحیی که از جانب خدا به او شده بود به آن دو دستور داد که قربانی بیاورند پس چنین کردند و خداوند قربانی هابیل را پذیرفت و قابیل به او حسد ورزید و او را به قتل رساند. به او گفتم: فدایت شوم پس نسل آدم از چه کسی به وجود آمد؟

ص: 245


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

و کانت حیاته تسعمائة و ستین سنة و مات فی أیلول (1)و قام بعده ملک و کانت فی أیامه کوائن و اختلاط فی النسل و توفی (2)و کانت حیاته تسعمائة و تسع و تسعون سنة (3).

بیان

القنوات جمع قناة و قناة الظهر هی التی تنتظم الفقار و مخایلها مواضع الخال منها أو ما یتخیل فیه الحسن منها و محجر العین ما یبدأ من النقاب.

باب 6 تأویل قوله تعالی جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما

آیات

قال الله تعالی فی سورة الأعراف هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها فَلَمَّا تَغَشَّاها حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفاً فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ

تفسیر

قال البیضاوی مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ هو آدم وَ جَعَلَ مِنْها أی من جسدها أو من جنسها زَوْجَها حواء لِیَسْکُنَ إِلَیْها لیأنس بها فَلَمَّا تَغَشَّاها أی جامعها حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفاً خف علیها و لم تلق منه ما تلقی الحوامل غالبا من الأذی أو محمولا خفیفا هو النطفة فَمَرَّتْ بِهِ فاستمرت به أو قامت و قعدت فَلَمَّا أَثْقَلَتْ صارت ذا ثقل بکبر الولد صالِحاً أی ولدا سویا قد صلح بدنه جَعَلا لَهُ أی جعل أولادهما شُرَکاءَ فیما آتی أولادهما فسموه عبد العزی و عبد مناف علی حذف المضاف و إقامة المضاف إلیه مقامه و یدل علیه قوله تعالی فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (4)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِ

ص: 249


1- قال الیعقوبی: توفی متوشلخ فی احدی و عشرین من ایلول یوم الخمیس، و کانت حیاته 960 سنة.
2- قال الیعقوبی: توفی لسبع عشرة لیلة خلت من آذار یوم الاحد علی تسع ساعات من النهار، و کانت حیاته 777 سنة راجع ما أوردنا من اثبات الوصیة ذیل الخبر الخامس.
3- مروج الذهب ج 1: 17- 18 و بین المتن و المصدر اختلافات جزئیة آخر لم نرمز إلیها. م.
4- أنوار التنزیل ج 1: 178. م.

آیا زن دیگری غیر از حوا و مرد دیگری غیر از آدم علیه السلام وجود داشت؟ فرمود: ای سلیمان همانا خداوند تبارک و تعالی از حوا قابیل را به آدم داد و بعد از وی فرزند ذکورش هابیل بود. و هنگامی که قابیل به سن بلوغ رسید خداوند دختری از جنیان ظاهر کرد و به آدم دستور داد او را به نکاح قابیل درآورد و آدم این کار را انجام داد و قابیل بدان راضی و قانع شد و هنگامی که هابیل به سن بلوغ رسید خداوند حوری را برای او از بهشت فرستاد و به آدم دستور داد که او را به نکاح هابیل درآورد و آدم این کار را انجام داد وقتی هابیل کشته شد آن حوری باردار بود و پسری به به دنیا آورد که آدم او را هبة الله نام نهاد. خداوند به آدم وحی کرد که وصیت و اسم اعظم مرا به او بسپار. حوا پسری به دنیا آورد و آدم او را شیث بن آدم نام نهاد. وقتی شیث به سن بلوغ رسید خداوند حوری­ای برای او از بهشت فرود آورد و به آدم دستور داد که او را به نکاح شیث بن آدم درآورد پس آدم چنین کرد. سپس این حوری دختری به دنیا آورد که آدم نام او را حوره گذاشت. وقتی این دختر به سن بلوغ رسید آدم حوره دختر شیث را به نکاح هبة الله پسر هابیل درآورد. پس نسل آدم از آن­ها به وجود آمد و هبة الله پسر هابیل مرد و خداوند به آدم وحی کرد که وصیت و اسم اعظم مرا و آنچه از علم نبوت به تو آموخته­ام و آن اسمائی که به تو یاد دادم به شیث بن آدم بسپار و این است داستان آن­ها ای سلیمان!(1)

توضیح

همان­طور که گذشت اینکه اسم پسر هابیل هبة الله باشد منافاتی با این ندارد که شیث ملقب به هبة الله باشد و مسعودی در کتاب مروج الذهب می­گوید: هنگامی که هابیل کشته شد آدم علیه السلام بسیار اندوهگین شد و خداوند به او وحی کرد که: من نور خود را که هدف از آن سلوک (حرکت) در راهها (صلب­ها) روشن و ریشه­های شریف است از تو خارج خواهم کرد و در او به نورها مباهات کرده و او را خاتم پیغمبران قرار خواهم داد و از آن بهترین امامان و جانشینان را قرار خواهم داد که زمان را با مدت آن­ها پایان داده و زمین را با دعوت آن­ها پر کرده و با شیعیان آن­ها نورانی خواهم کرد. پس آماده شو و خود را پاک کن و خداوند را تسبیح و تقدیس کن و سپس با همسرت درحالی که پاک است بیامیز چرا که ودیعه من از شما به فرزند شما منتقل خواهد شد پس آدم با حوا آمیزش کرد و همان لحظه حوا باردار شد و زیبایی­اش نمایان گشت و نور در مخایل - چهره­ - او و از چشمان او درخشید تا اینکه دوران بارداری او سپری گشت و شیث را به دنیا آورد

ص: 246


1- . نسخه خطی

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عَلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ وَ تَحَرَّکَ وَلَدُهَا فِی بَطْنِهَا قَالَتْ لآِدَمَ إِنَّ فِی بَطْنِی شَیْئَاً یَتَحَرَّکُ فَقَالَ لَهَا آدَمُ الَّذِی فِی بَطْنِکِ نُطْفَةٌ مِنِّی اسْتَقَرَّتْ فِی رَحِمِکِ یَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهَا خَلْقاً لِیَبْلُوَنَا فِیهِ فَأَتَاهَا إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهَا کَیْفَ أَنْتِ- (1)فَقَالَتْ لَهُ أَمَا إِنِّی عَلِقْتُ (2)وَ فِی بَطْنِی مِنْ آدَمَ وَلَدٌ قَدْ تَحَرَّکَ فَقَالَ لَهَا إِبْلِیسُ أَمَا إِنَّکِ إِنْ نَوَیْتِ أَنْ تُسَمِّیهِ عَبْدَ الْحَارِثِ وَلَدْتِیهِ غُلَاماً وَ بَقِیَ وَ عَاشَ وَ إِنْ لَمْ تَنْوِ أَنْ تُسَمِّیهِ عَبْدَ الْحَارِثِ مَاتَ بَعْدَ مَا تَلِدِینَهُ بِسِتَّةِ أَیَّامٍ فَوَقَعَ فِی نَفْسِهَا مِمَّا قَالَ لَهَا شَیْ ءٌ فَأَخْبَرَتْ آدَمَ بِمَا قَالَ لَهَا إِبْلِیسُ (3)فَقَالَ لَهَا آدَمُ قَدْ جَاءَکِ الْخَبِیثُ لَا تَقْبَلِینَ مِنْهُ (4)فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ یَبْقَی لَنَا وَ یَکُونَ بِخِلَافِ مَا قَالَ لَکِ وَ وَقَعَ فِی نَفْسِ آدَمَ مِثْلُ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِ حَوَّاءَ مِنْ مَقَالَةِ الْخَبِیثِ فَلَمَّا وَضَعَتْهُ غُلَاماً لَمْ یَعِشْ إِلَّا سِتَّةَ أَیَّامٍ حَتَّی مَاتَ فَقَالَتْ لآِدَمَ قَدْ جَاءَکَ الَّذِی قَالَ لَنَا الْحَارِثُ فِیهِ وَ دَخَلَهُمَا مِنْ قَوْلِ الْخَبِیثِ مَا شَکَّکَهُمَا فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ عَلِقَتْ مِنْ آدَمَ حَمْلًا آخَرَ فَأَتَاهَا إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهَا کَیْفَ أَنْتِ- (5)فَقَالَتْ لَهُ قَدْ وَلَدْتُ غُلَاماً وَ لَکِنَّهُ مَاتَ یَوْمَ السَّادِسِ فَقَالَ لَهَا الْخَبِیثُ أَمَا إِنَّکِ لَوْ کُنْتِ نَوَیْتِ أَنْ تُسَمِّیهِ عَبْدَ الْحَارِثِ لَعَاشَ وَ بَقِیَ وَ إِنَّ مَا هُوَ فِی بَطْنَکِ (6)کَبَعْضِ مَا فِی بُطُونِ هَذِهِ الْأَنْعَامِ الَّتِی بِحَضْرَتِکُمْ إِمَّا نَاقَةٌ وَ إِمَّا بَقَرَةٌ وَ إِمَّا ضَأْنٌ وَ إِمَّا مَعْزٌ فَدَخَلَهَا مِنْ قَوْلِ الْخَبِیثِ مَا اسْتَمَالَهَا إِلَی تَصْدِیقِهِ وَ الرُّکُونِ إِلَی مَا أَخْبَرَهَا لِلَّذِی کَانَ تَقَدَّمَ إِلَیْهَا فِی الْحَمْلِ الْأَوَّلِ فَأَخْبَرَتْ بِمَقَالَتِهِ آدَمَ فَوَقَعَ فِی قَلْبِهِ مِنْ قَوْلِ الْخَبِیثِ مِثْلُ مَا وَقَعَ فِی قَلْبِ حَوَّاءَ- فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً أَیْ لَمْ یَلِدْ نَاقَةً أَوْ بَقَرَةً أَوْ ضَأْناً أَوْ مَعْزاً فَأَتَاهَا الْخَبِیثُ فَقَالَ لَهَا کَیْفَ أَنْتُمْ فَقَالَتْ لَهُ قَدْ أَثْقَلْتُ وَ قَرُبَتْ وِلَادَتِی فَقَالَ أَمَا إِنَّکِ سَتَنْدَمِینَ وَ تَرَیْنَ مِنَ الَّذِی فِی بَطْنِکِ مَا تَکْرَهِینَ وَ یَدْخُلُ آدَمَ مِنْکِ وَ مِنْ وَلَدِکِ شَیْ ءٌ لَوْ قَدْ وَلَدْتِیهِ نَاقَةً أَوْ بَقَرَةً أَوْ ضَأْناً أَوْ مَعْزاً فَاسْتَمَالَهَا إِلَی طَاعَتِهِ وَ الْقَبُولِ لِقَوْلِهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا اعْلَمِی إِنْ أَنْتِ

ص: 250


1- فی نسخة: کیف أنتم.
2- أی قد حبلت.
3- فی نسخة: فأخبرت بما قال آدم.
4- فی المصدر: فلا تقبلی منه. م.
5- فی نسخة: کیف أنتم.
6- فی نسخة: و ان هذا الذی فی بطنک. و فی المصدر: و انما هو الذی فی بطنک.

و در وقار، زیبایی، هیبت، نورانیت، جلال و آرامش از هر پسر دیگری برتر بود و نور از حوا به او منتقل شد تا این که در خطوط پیشانی او نمایان گشت و در جبین طلعت او درخشید. آدم او را شیث نام نهاد و گفته شده است که او را هبة الله نام نهاد تا اینکه رشد کرد، بزرگ شد، به کمال رسید و بصیرت یافت. آدم وصیتش را به او گفت و به او گفت که آن را در کجا به ودیعه گذاشته و او را آگاه کرد که بعد از خودش اوست که حجت خداوند و جانشین او بر روی زمین است که حق الله را به اوصیایش خواهد رساند و این دومین انتقال ذریه پاک و بنیانی درخشان است و آدم هنگامی که وصیت را به شیث علیه السلام انتقال داد، شیث از آن دوری جست و محتوای آن را پنهان داشت تا اینکه مرگ آدم فرا رسید و زمان انتقالش نزدیک شد. او در روز جمعه شش روز از ماه نیسان باقیمانده در ساعتی که در آن خلق شده بود فوت شد و عمر آدم علیه السلام نهصد و سی سال بود و شیث وصی پدرش بر فرزندانش بود. گفته شده آدم هنگام مرگ چهل هزار فرزند و نواده داشت و مردم در اینکه قبر او کجاست با هم اختلاف دارند. بعضی می­گویند قبرش در منی در مسجد خیف است و بعضی معتقدند در غاری در کوه ابوقبیس و بعضی غیر این را می­گویند و خدا به حقیقت امر آگاه است. شیث در بین مردم حکم کرد و با کتاب­های پدرش و آنچه در خواص کتابها و قوانین برایش نازل شده بود قانون­گذاری کرد. و شیث با همسرش آمیزش کرد و همسرش به انوش باردار شد و نور به همسرش منتقل و پس از وضع حمل از او به انوش منتقل شد و هنگامی که به جایگاه وصایت رسید شیث به شأن آن امانت اشاره کرده و برایش توضیح داد. به او گفت که این امانت شرف آنان بوده و به وی توصیه کرد که فرزندانش را از حقیقت این شرف و از بزرگی و عظمت جایگاه آن آگاه کرده و این وصیت را به آن­ها منتقل کند. این وصیت در نسل آدم علیه السلام جاری بود و از قرنی به قرنی منتقل شد تا اینکه خداوند این نور را به عبدالمطلب و فرزندش عبدالله و سپس به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انتقال داد.

ص: 247

نَوَیْتِ أَنْ تُسَمِّیهِ عَبْدَ الْحَارِثِ وَ جَعَلْتُمْ لِی فِیهِ نَصِیباً وَلَدْتِیهِ غُلَاماً سَوِیّاً وَ عَاشَ وَ بَقِیَ لَکُمْ فَقَالَتْ إِنِّی قَدْ نَوَیْتُ أَنْ أَجْعَلَ لَکَ فِیهِ نَصِیباً فَقَالَ لَهَا الْخَبِیثُ لَا تَدَعِینَ (1)آدَمَ حَتَّی یَنْوِیَ مِثْلَ مَا نَوَیْتِ وَ یَجْعَلَ لِی فِیهِ نَصِیباً وَ یُسَمِّیَهُ عَبْدَ الْحَارِثِ فَقَالَتْ لَهُ نَعَمْ فَأَقْبَلَتْ عَلَی آدَمَ فَأَخْبَرَتْهُ بِمَقَالَةِ الْحَارِثِ (2)وَ بِمَا قَالَ لَهَا فَوَقَعَ فِی قَلْبِ آدَمَ مِنْ مَقَالَةِ إِبْلِیسَ مَا خَافَهُ فَرَکَنَ إِلَی مَقَالَةِ إِبْلِیسَ وَ قَالَتْ حَوَّاءُ لآِدَمَ لَئِنْ أَنْتَ لَمْ تَنْوِ أَنْ تُسَمِّیَهُ عَبْدَ الْحَارِثِ وَ تَجْعَلَ لِلْحَارِثِ فِیهِ نَصِیباً لَمْ أَدَعْکَ تَقْرَبُنِی وَ لَا تَغْشَانِی وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مَوَدَّةٌ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهَا آدَمُ قَالَ لَهَا أَمَا إِنَّکِ سَبَبُ الْمَعْصِیَةِ الْأُولَی (3)وَ سَیُدَلِّیکِ بِغَرُورٍ قَدْ تَابَعْتُکِ وَ أَجَبْتُ إِلَی أَنْ أَجْعَلَ لِلْحَارِثِ فِیهِ نَصِیباً أَوْ أَنْ أُسَمِّیَهُ عَبْدَ الْحَارِثِ فَأَسَرَّا النِّیَّةَ بَیْنَهُمَا بِذَلِکَ- (4)فَلَمَّا وَضَعَتْهُ سَوِیّاً فَرِحَا بِذَلِکَ وَ أَمِنَا مَا کَانَا خَافَا مِنْ أَنْ یَکُونَ نَاقَةً أَوْ بَقَرَةً أَوْ ضَأْناً أَوْ مَعْزاً وَ أَمَّلَا أَنْ یَعِیشَ لَهُمَا وَ یَبْقَی وَ لَا یَمُوتَ یَوْمَ السَّادِسِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ السَّابِعِ سَمَّیَاهُ عَبْدَ الْحَارِثِ (5).

«2»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ- فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَقَالَ هُوَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ إِنَّمَا کَانَ شِرْکُهُمَا شِرْکَ طَاعَةٍ وَ لَمْ یَکُنْ شِرْکَ عِبَادَةٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله- هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ إِلَی قَوْلِهِ فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ قَالَ جَعَلَا لِلْحَارِثِ نَصِیباً فِی خَلْقِ اللَّهِ وَ لَمْ یَکُونَا أَشْرَکَا إِبْلِیسَ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ (6).

ص: 251


1- فی المصدر: لا تدعی. م.
2- فی نسخة: فأخبرته بمقالة الخبیث الحارث.
3- فی نسخة: أما انه سبب المعصیة الأولی.
4- أن المعروف بیننا قدیما و حدیثا من مذهب أئمتنا علیهم السلام أنهم کانوا یبالغون فی عصمة الأنبیاء، و ینزهونهم عن سمات المعاصی و ما ینسب إلیهم العامّة من اثبات ما یشین ساحتهم من الهفوات و الزلات، فبعد ذلک لا یرتاب العارف الواقف بمذهبهم ذلک أن ما روی عنهم من خلاف ذلک- بعد فرض صحة صدوره عنهم- صدر موافقا للقائلین بذلک تقیة و حقنا لدماء شیعتهم و تحفظا عن مخالفة الاکثرین.
5- تفسیر القمّیّ: 232- 233. م.
6- تفسیر القمّیّ: 233- 234. م.

انوش در زمین باقی بود و به آبادانی آن پرداخت و گفته شده -والله اعلم- که: اصل نسل آدم علیه السلام از شیث است نه از سایر فرزندانش و غیر از این نیز گفته شده است. و در زمان انوش، قاین بن آدم، قاتل برادرش هابیل کشته شد و درباره کشته شدن او روایت عجیبی وارد شده است که در کتاب اخبار الزمان و کتاب الاوسط آن را ذکر کرده­ایم. وفات انوش در بیست و هفتم تشرین الاول بود و تا آن زمان نهصد و شصت سال عمر کرده بود و او صاحب فرزندی به نام قینان شد و آن نور در چهره­اش درخشید و انوش از او تعهد گرفت و او نیز به آبادانی زمین پرداخت سپس مرد و مدت عمر او نهصد و بیست سال بود. گفته شده: وفات او در ماه تموز و بعد از تولد مهلائیل بود و عمر مهلائیل هشتصد سال بود تا اینکه فرزندش لود به دنیا آمد و آن نور همواره به ارث می­رسد و عهد و پیمان و حق پابرجاست.

و گویند: بسیاری از گناهان در زمان او به وجود آمد. فرزندان قاین، قاتل برادرش آن گناهان را ایجاد کردند و جنگ­هایی بین فرزندان قابیل و فرزندان لود شکل گرفت و قصه­هایی از آنان را در کتابمان اخبار الزمان آورده­ایم. و بین فرزندان شیث و فرزندان قاین جنگ­هایی در­گرفت و گروهی در هند هستند که به آدم علیه السلام اقرار دارند و نسب آنان به این مردم از فرزندان قاین می­رسد و زمین این­ها در سرزمین قمار است که در هند قرار دارد و عود قماری به سرزمین اینان منسوب است. عمر لود 962 سال و وفات او در ماه آذار بود و بعد از او پسرش اخنوخ که همان ادریس پیغمبر است برانگیخته شد. صابئی­ها می­گویند او هرمس است و معنی هرمس، عطارد است. او همان کسی است که خداوند در کتابش فرمود او را به جایگاه والایی بالا برد و بعد از او پسرش متوشلخ بن اخنوخ برانگیخته شد و سرزمین­ها را آباد کرد و آن نور در پیشانی­اش درخشید و صاحب فرزندانی شد و مردم درباه بسیاری از فرزندانش سخن­ها گفته­اند، و بربر و روس و صقالبه از فرزندان او هستند

ص: 248

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام قَدْ مَرَّ فِی خَبَرِ ابْنِ الْجَهْمِ أَنَّهُ سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ حَوَّاءَ وَلَدَتْ لآِدَمَ خَمْسَمِائَةِ بَطْنٍ فِی کُلِّ بَطْنِ ذَکَراً وَ أُنْثَی وَ إِنَّ آدَمَ وَ حَوَّاءَ عَاهَدَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَوَاهُ وَ قَالا لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً مِنَ النَّسْلِ خَلْقاً سَوِیّاً بَرِیئاً مِنَ الزَّمَانَةِ وَ الْعَاهَةِ (1)کَانَ مَا آتَاهُمَا صِنْفَیْنِ صِنْفاً ذُکْرَاناً وَ صِنْفاً إِنَاثاً فَجَعَلَ الصِّنْفَانِ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما وَ لَمْ یَشْکُرَاهُ کَشُکْرِ أَبَوَیْهِمَا لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (2).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما قَالَ هُوَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِنَّهُ کَانَ شِرْکُهُمَا شِرْکَ طَاعَةٍ وَ لَیْسَ شِرْکَ عِبَادَةٍ (3).

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ لَمْ یَکُنْ شِرْکَ عِبَادَةٍ.

تحقیق مقام لرفع إبهام (4)اعلم أن الخبر الأول لعله صدر علی وجه التقیة لاشتهار تلک القصة بین المخالفین و کذا الخبر الثانی و الرابع و إن أمکن توجیههما بوجه و الخبر الثالث هو المعول علیه و اختاره أکثر المفسرین من الفریقین.

قال الرازی المروی عن ابن عباس هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ و هی نفس آدم وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها أی حواء خلقها الله من ضلع آدم من غیر أذی فَلَمَّا تَغَشَّاها آدم حَمَلَتْ حَمْلًا (5)فَلَمَّا أَثْقَلَتْ أی ثقل الولد فی بطنها أتاها إبلیس فی صورة رجل و قال ما هذا یا حواء إنی أخاف أن یکون کلبا أو بهیمة و ما یدریک من أین یخرج أ من دبرک فیقتلک أو ینشق بطنک فخافت حواء و ذکرت ذلک لآدم علیه السلام فلم یزالا من هم (6)

ص: 252


1- فی المصدر: و کان ما آتاهما. م.
2- العیون: 109. م.
3- مخطوط. م.
4- فی نسخة: لرفع ایهام. م.
5- فی المصدر: «حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفاً». م.
6- فی المصدر: فی هم. م.

و عمر او 960 سال بود. او در ماه ایلول فوت شد و پس از وی لمک برانگیخته شد و در زمان او حوادث و اختلاط در نسل وجود داشت. و او در سن 999 سالگی فوت شد.(1)

توضیح

قنوات جمع قناة، و قناة والظهر، ستون پشت است که ستون مهره­ها را منظم نگه می­دارد و (مخایلها) یعنی جاهای خال در بدن او یا آنچه که باعث زیبایی او می­شود. محجر العین: جایی که نقاب از آنجا شروع می­شود.

باب ششم : تاویل این سخن خداوند تبارک و تعالی: «در آنچه ]خدا[ به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند»

آیات

- هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِیفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَیْتَنَا صَالِحاً لَّنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ * فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً جَعَلاَ لَهُ شُرَکَاء فِیمَا آتَاهُمَا فَتَعَالَی اللّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ.(2)

{اوست آن کس که شما را از نفس واحدی آفرید، و جفت وی را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد. پس چون [آدم] با او [حوا] درآمیخت باردار شد باری سبک [چیزی] با آن [بار سبک] گذرانید و چون سنگین بار شد خدا، پروردگار خود را خواندند که اگر به ما [فرزندی] شایسته عطا کنی قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود* و چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد، در آنچه [خدا] به ایشان داده بود، برای او شریکانی قرار دادند و خدا از آنچه [با او] شریک می­گرداند برتر است.}

تفسیر

بیضاوی می­گوید: «از نفس واحد» او آدم است و «از او قرار داد» یعنی از جسم یا جنس او قرار داد «همسرش» حوا «تا با او آرامش یابد» یعنی با او انس بگیرد «پس هنگامی که با او آمیزش کرد» یعنی با او جماع کرد «باردار شد باری سبک» یعنی سبک بود و آن اذیت و فشاری که معمولاً زنان باردار متحمل می­شوند متحمل نشد. یا بار سبکی که همان نطفه است را حمل کرد و آن را نگه داشت. یا بلند شد و نشست. «وقتی سنگین شد» با بزرگ شدن فرزندش سنگین شد«صالح» فرزندی سالم که بدنش بی عیب و نقص بود «برای او قرار دادند» فرزندانشان را شریک قرار دادند در آنچه به فرزندانشان داده شد پس او را عبد العزی و عبدمناف نام گذاردند و مضاف را حذف کرده و مضاف الیه را به جای آن گذاشتند و این سخن خداوند تبارک و تعالی که فرمود: «خداوند از آنچه آنان شرک می­ورزند برتر است» بر آن دلالت می­کند.(3)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی:

ص: 249


1- . مروج الذهب 1: 17-18
2- . اعراف/ 189-190
3- . انوار التنزیل 1: 178

من ذلک ثم أتاها و قال إن سألت الله أن یجعله صالحا سویا مثلک و یسهل خروجه من بطنک و تسمیه (1)عبد الحارث و کان إبلیس فی الملائکة الحارث فذلک قوله فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما أی لما آتاهما الله ولدا سویا صالحا جعلا له شریکا أی جعل آدم و حواء له شریکا و المراد به عبد الحارث (2)هذا تمام القصة و اعلم أن هذا التأویل فاسد و یدل علیه وجوه.

الأول أنه تعالی قال فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ و ذلک یدل علی أن الذین أتوا بالشرک جماعة.

الثانی أنه تعالی قال بعده أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ و هذا یدل علی أن المقصود من هذه الآیة الرد علی من جعل الأصنام شرکاء لله تعالی و ما جری لإبلیس اللعین فی هذه الآیة ذکر.

الثالث لو کان المراد إبلیس لقال أ تشرکون من لا یخلق شیئا و لم یقل ما لا یخلق شیئا لأن العاقل إنما یذکر بصیغة من.

الرابع أن آدم علیه السلام کان من أشد الناس معرفة بإبلیس و کان عالما بجمیع الأسماء کما قال تعالی وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها فکان لا بد و أن یکون قد علم أن اسم إبلیس هو الحارث فمع العداوة الشدیدة التی بینه و بین آدم و مع علمه بأن اسمه هو الحارث کیف سمی ولد نفسه بعبد الحارث و کیف ضاقت علیه الأسماء حتی أنه لم یجد سوی هذا الاسم.

الخامس أن الواحد منا لو حصل له ولد یرجو منه الخیر و الصلاح فجاء إنسان و دعاه إلی أن یسمیه بمثل هذه الأسماء لزجره و أنکر علیه أشد الإنکار فآدم علیه السلام مع نبوته و علمه الکثیر الذی حصل من قوله وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها و تجاربه الکثیرة التی حصلت له بسبب الزلة التی وقع فیها لأجل وسوسة إبلیس کیف لم یتنبه لهذا الغدر و کیف لم یعرف أن ذلک من الأفعال المنکرة التی یجب علی العاقل الاحتراز منها.

ص: 253


1- فی المصدر: تسمیه- بدون الواو-. م.
2- فی المصدر: و المراد به الحارث. م.

امام باقر علیه السلام می­فرماید: هنگامی که حوا از آدم علیه السلام باردار شد و فرزندشان در شکم حوا تکان خورد حوا به آدم گفت: چیزی در شکم من تکان می­خورد. آدم به او گفت: آنچه در شکم توست نطفه­ای از من است که در رحم تو استقرار یافته و خداوند از آن خلقی را می­آفریند که ما را با آن بیازماید. ابلیس به سوی او آمد و به او گفت: ای حوا حالت چه طور است؟ حوا به او گفت: من باردار هستم و در شکمم فرزندی از آدم است که گاهی تکان می­خورد. ابلیس به او گفت: اگر تو نیت کنی که نام او را عبدالحارث بگذاری پسر به دنیا می­آوری و زنده می­ماند و زندگی می­کند. اما اگر نیت نکنی که نام او را عبدالحارث بگذاری بعد از 6 روز که او را به دنیا آوردی او خواهد مرد. از آنچه ابلیس گفت در درون حوا حسی به وجود آمد. آنچه ابلیس به او گفته بود را به آدم خبر داد. آدم گفت: آن خبیث به سوی تو آمده حرفش را نپذیر من امیدوارم که این فرزند باقی بماند و خلاف آنچه ابلیس به تو گفته اتفاق افتد. از سخن آن خبیث در درون آدم نیز همان حسی پدید آمد که در درون حوا به وجود آمده بود. هنگامی که حوا او را به دنیا آورد آن فرزند فقط شش روز زنده ماند و سپس مُرد. حوا به آدم گفت: همان اتفاقی افتاد که حارث (شیطان) در مورد او به ما گفته بود. و از سخن آن خبیث در وجود آن­ها چیزی راه پیدا کرد که آنان را به شک انداخت. طولی نکشید که حوا بار دیگر باردار شد. ابلیس به سوی او آمد و به او گفت: ای حوا حالت چه طور است؟ حوا به او گفت: پسری به دنیا آوردم ولی او در روز ششم فوت شد. آن خبیث به او گفت: اگر تو نیت می­کردی که نام او را عبدالحارث بگذاری او زنده و باقی می­ماند وآن­که الان در شکم توست مثل آن چیزی است که در شکم چارپایانی است که در نزد شما هستند؛ یعنی یا شتر است یا گاو و یا گوسفند و یا بز. از این سخن ابلیس در دل او حسی پدید آمد که او را به تصدیق حرفش سوق داد و به خبری که پیش از این در مورد بارداری اول به او داده بود اطمینان پیدا کرد. او آدم را از سخن ابلیس باخبر ساخت. در قلب آدم از سخن آن خبیث همان حسی پدید آمد که در قلب حوا بود. «چون سنگین بار شد، آن دو پروردگار خود را خواندند که اگر به ما [فرزندی] شایسته عطا کنی قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود* و چون به آن دو فرزندی شایسته داد» یعنی حوا شتر و گاو و گوسفند نزایید. ابلیس به سوی او آمد و گفت: حالت چه طور است؟ حوا گفت: من سنگین شده­ام و زمان زایمان فرا رسیده است. ابلیس گفت: ولی تو حتماً پشیمان خواهی شد و از آنکه در شکم توست چیزی را می­بینی که خوشایند تو نیست و آدم به خاطر تو و آنچه زاییده­ای آرزو می­کند که ای کاش آن شتر و یا گوسفند و بز بود. او حوا را به اطاعت از خود و قبول کردن صحبتش تحریک کرد سپس به او گفت: ای حوا بدان اگر تو

ص: 250

السادس أن بتقدیر أن آدم علیه السلام سماه بعبد الحارث فلا یخلو إما أن یقال إنه جعل هذا اللفظ اسم علم له أو جعله صفة له بمعنی أنه أخبر بهذا اللفظ أنه عبد الحارث و مخلوق من قبله فإن کان الأول لم یکن هذا شرکا بالله لأن أسماء الأعلام و الألقاب لا یفید فی المسمیات فائدة فلم یلزم من التسمیة بهذا اللفظ حصول الإشراک و إن کان الثانی کان هذا قولا بأن آدم علیه السلام اعتقد أن لله شریکا فی الخلق و الإیجاد و التکوین و ذلک یوجب الجزم بتکفیر آدم علیه السلام و ذلک لا یقوله عاقل فثبت بهذه الوجوه أن هذا القول فاسد و یجب علی المسلم العاقل أن لا یلتفت إلیه.

إذا عرفت هذا فنقول فی تأویل الآیة وجوه صحیحة سلیمة خالیة عن هذه المفاسد.

التأویل الأول ما ذکره القفال فقال إنه تعالی ذکر هذه القصة علی سبیل ضرب المثل و بیان أن هذه الحالة صورة حالة هؤلاء المشرکین فی جهلهم و قولهم بالشرک و تقدیر هذا الکلام کأنه تعالی یقول هو الذی خلق کل واحد منکم من نفس واحدة و جعل من جنسها زوجها إنسانا یساویه فی الإنسانیة فلما تغشی الزوج الزوجة و ظهر الحمل دعا الزوج و الزوجة أنهما إن آتیتنا (1)ولدا صالحا سویا لنکونن من الشاکرین لآلائک و نعمائک فلما آتاهما الله ولدا صالحا سویا جعل الزوج و الزوجة لله شرکاء فیما آتاهما لأنهم تارة ینسبون هذا الولد إلی الطبائع کما هو قول الطبائعیین و تارة إلی الکواکب کما هو قول المنجمین و تارة إلی الأصنام و الأوثان کما هو قول عبدة الأصنام ثم قال فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ أی تبرأ الله (2)عن ذلک الشرک و هذا جواب فی غایة الصحة و السداد. التأویل الثانی أن یکون الخطاب لقریش الذین کانوا فی عهد رسول الله و هم القصی (3)و المراد من قوله هو الذی خلقکم من نفس قصی و جعل من جنسها زوجها عربیة

ص: 254


1- فی المصدر: دعا الزوج و الزوجة ربهما ان اتیتنا اه. م.
2- فی المصدر: تنزّه اللّه. م.
3- فی المصدر: آل قصی. م.

نیت کنی که اسم او را عبدالحارث بگذاری و برای من نیز در آن نصیب و بهره­ای در نظر بگیرید پسر صحیح و سالم به دنیا خواهی آورد که برای شما باقی مانده و زندگی می­کند. حوا گفت: من نیت کرده­ام که در فرزندم برای تو نصیب و بهره­ای قرار دهم. آن خبیث به حوا گفت: آیا از آدم نمی­خواهی که همان نیت تو را بکند و برای من نصیب و بهره­ای در فرزندتان قرار دهد و او را عبدالحارث نام نهد؟ حوا گفت: بله! و به سوی آدم روی آورد و او را از گفته حارث و آنچه به او گفته بود آگاه کرد و از گفته ابلیس در قلب آدم علیه السلام ترسی افتاد که باعث شد به حرف ابلیس اعتماد کند و حوا به آدم گفت: اگر تو قصد نکنی که نام او را عبدالحارث بگذاری و نصیب و بهره­ای در او برای ابلیس قرار دهی نمی­گذارم که به من نزدیک شوی و با من بیامیزی و بین من و تو مودتی نخواهد بود. وقتی آدم این را از او شنید گفت: باعث آن گناه و معصیت اول نیز تو بودی و او تو را به غرور می­کشاند. من از تو تبعیت می­کنم و می­گویم که برای ابلیس در فرزندمان نصیبی قرار می­دهیم یا اینکه اسم او را عبدالحارث می­گذارم و بین خودشان مخفیانه این­گونه نیت کردند. هنگامی که حوا فرزندش را صحیح و سالم به دنیا آورد هر دو از این امر خوشحال شدند و از اینکه می­ترسیدند فرزند آن­ها به شکل شتر و گاو و گوسفند و بز باشد ایمن گشتند و آرزو کردند که آن فرزند برایشان زنده بماند و در روز ششم نمیرد و هنگامی که روز هفتم فرا­رسید او را عبدالحارث نام نهادند.(1)

روایت2.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام درباره آیه «چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد، در آنچه [خدا] به ایشان داده بود، برای او شریکانی قرار دادند» فرمود: این دو آدم و حوا هستند و شرک آن­ها شرک در اطاعت بود نه شرک در عبادت. پس خداوند به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اوست که شما را از نفسی واحد آفرید» تا جایی که می­گوید: «خدا برتر [و بزرگتر] است از آنچه [با او] شریک می گردانند» گفت: آدم و حوا در خلق خداوند سهم و نصیبی برای شیطان قرار دادند ولی ابلیس را در عبادت خداوند شریک قرار ندادند.(2)

ص: 251


1- . تفسیر قمی:232-233
2- . تفیسر قمی: 233-234

قرشیة لیسکن إلیها فلما آتاهما ما طالبا (1)من الولد الصالح السوی جعلا له شرکاء فیما آتاهما حیث سمیا أولادهما الأربعة بعبد مناف و عبد العزی و عبد قصی و عبد اللات و جعل الضمیر فی یشرکون لهما و لأعقابهما الذین اقتدوا بهما فی الشرک.

التأویل الثالث أن نسلم أن هذه الآیة وردت فی شرح قصة آدم علیه السلام و علی هذا التقدیر ففی دفع هذا الإشکال وجوه.

الأول أن المشرکین کانوا یقولون إن آدم علیه السلام کان یعبد الأصنام و یرجع فی طلب الخیر و الشر إلیها فذکر تعالی قصة آدم و حواء و حکی عنهما أنهما قالا لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ أی ذکرا أنه تعالی لو آتاهما ولدا صالحا سویا لاشتغلوا بشکر تلک النعمة ثم قال فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فقوله جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ ورد بمعنی الاستفهام علی سبیل الإنکار و التبعید و التقدیر فلما آتاهما صالحا جعلا له شرکاء فیما آتاهما ثم قال فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ أی تعالی الله عن شرک هؤلاء المشرکین الذین یقولون بالشرک و ینسبونه إلی آدم علیه السلام و نظیره أن ینعم رجل علی رجل بوجوه کثیرة من الإنعام ثم یقال لذلک المنعم أن ذلک المنعم علیه یقصد إساءتک و إیصال الشر إلیک فیقول ذلک المنعم فعلت فی حق فلان کذا و أحسنت إلیه بکذا و کذا ثم إنه یقابلنی بالشر و الإساءة علی سبیل النفی و التبعید فکذا هاهنا.

الوجه الثانی فی الجواب أن نقول إن هذه القصة من أولها إلی آخرها فی حق آدم و حواء و لا إشکال فی شی ء من ألفاظها إلا قوله فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فنقول التقدیر فلما آتاهما ولدا صالحا سویا جعلا له شرکاء أی جعل أولادهما له شرکاء علی حذف المضاف و إقامة المضاف إلیه مقامه و کذا فیما آتاهما أولادهما و نظیره قوله وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ أی و اسأل أهل القریة.

فإن قیل فعلی هذا التأویل ما الفائدة فی التثنیة فی قوله جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ قلنا لأن ولده قسمان ذکر و أنثی فقوله جعلا المراد الذکر و الأنثی مرة عبر عنهما

ص: 255


1- فی المصدر: طلبا. م.

روایت3.

عیون اخبار الرضا: در حدیث ابن جهم آمده است که مأمون از امام رضا علیه السلام پرسید: معنی آیه «و چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه خداوند به ایشان داده بود، برای او شریکانی قرار دادند» چیست؟ امام رضا فرمودند: حوا پانصد شکم زایید و در هر بار زایمان یک پسر و یک دختر به دنیا آورد و آدم و حوا با خداوند عز و جل پیمان بستند و او را فراخوانده و گفتند: «اگر به ما [فرزند] شایسته عطا کنی قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود* و چون به آن دو [فرزندی] شایسته عطا کرد» صالح از نظر نسل که سالم و بی عیب و بری از زشتی و نقص بود. این فرزندان به دو دسته تقسیم شدند: دسته ای پسر و دسته ای دختر و این فرزندان در آنچه [خدا] به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند و خداوند را مثل پدر و مادرانشان سپاس نگفتند و خداوند عز و جل فرمود: «و خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است.»(1)

روایت4.

تفسیر عیاشی: زراره از امام باقر علیه السلام نقل می­کند: شنیدم که حضرت می فرمود در آیه «و چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه خداوند به ایشان داده بود، برای او شریکانی قرار دادند» منظور از آن دو آدم و حوا هستند و شرک آن­ها شرک در اطاعت بود نه شرک در عبادت.

در روایتی دیگر به جای «لیس شرک عبادة» «لم یکن شرک عبادة» آمده است.(2)

تحقیق مقام برای رفع ابهام:

بدان که چه بسا روایت اول و دوم به خاطر اینکه این قصه در بین مخالفان معروف است برای تقیه وارد شده است. روایت دوم و چهارم نیز چنین است. گرچه می توان این دو روایت را به گونه ای توجیه کرد. اما روایت سوم که بیشتر مفسران هر دو گروه آن را برگزیده اند روایتی است که مبنا و اصل است.

رازی به روایت از ابن عباس می گوید: در آیه «اوست آن کس که شما را از نفس واحدی آفرید» آن نفس، نفس آدم است و «جفت وی را از آن پدید آورد» یعنی حوا که او را بدون اذیتی از پهلوی آدم آفرید و «چون با او [حوا] در آمیخت» آدم «باردار شد»«و چون سنگین بار شد» یعنی فرزند در شکم حوا سنگین شد ابلیس به شکل یک مرد بر حوا ظاهر شد و گفت: این چیست ای حوا؟ من می ترسم که سگ و یا حیوان دیگری باشد و تو نمی دانی که آن از کجا خارج خواهد شد. آیا از پشتت که تو را بکشد و یا شکمت را می­شکافد؟ پس حوا ترسید و این مسأله را با آدم در میان گذاشت و پیوسته از این مسأله نگران بودند.

ص: 252


1- . العیون: 109
2- . نسخه خطی

بلفظ التثنیة لکونهما صنفین و نوعین و مرة عبر عنهم بلفظ الجمع و هو قوله فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (1)الوجه الثالث فی الجواب سلمنا أن الضمیر فی قوله جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما عائد إلی آدم و حواء إلا أنه تعالی لما آتاهما ذلک الولد الصالح عزما علی أن یجعلاه وقفا علی خدمة الله و طاعته و عبودیته علی الإطلاق ثم بدا لهما فی ذلک فتارة کانوا ینتفعون به فی مصالح الدنیا و منافعها و تارة کانوا یأمرونه بخدمة الله و طاعته و هذا العمل و إن کان منا قربة و طاعة إلا أن حسنات الأبرار سیئات المقربین فلهذا قال الله تعالی فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ و المراد من هذه الآیة ما نقل عنه علیه السلام أنه قال حاکیا عن الله سبحانه أنا أغنی الأغنیاء عن الشرک من عمل عملا أشرک فیه غیری ترکته و شرکته و علی هذا التقدیر فالإشکال زائل.

الوجه الرابع فی التأویل (2)أن نقول سلمنا صحة تلک القصة المذکورة إلا أنا نقول أنهم سموا بعبد الحارث لأجل أنهم اعتقدوا أنه إنما سلم من الآفة و المرض بسبب دعاء ذلک الشخص المسمی بالحارث و قد سمی المنعم علیه عبیدا للمنعم یقال فی المثل أنا عبد من تعلمت منه حرفا فآدم و حواء سمیا ذلک الولد تنبیها علی أنه إنما سلم عن الآفات ببرکة دعائه و هذا لا یقدح فی کونه عبدا لله من جهة أنه مملوکه و مخلوقه إلا أنا قد ذکرنا أن حسنات الأبرار سیئات المقربین فلما حصل الاشتراک فی لفظ العبد لا جرم صار آدم علیه السلام معاتبا فی هذا العمل انتهی (3).

و قد ذکر الشیخ الطبرسی رحمه الله فی تفسیره (4)و السید المرتضی قدس الله روحه فی کتاب الغرر و الدرر (5)و کتاب تنزیه الأنبیاء (6)وجوها أخر و فیما ذکرناه کفایة.

ص: 256


1- و هذا التأویل هو الذی تقدم فی الخبر الثالث.
2- و هو أبعد الوجوه، فکیف اعتقد آدم علیه السلام أن ابنه سلم من الآفة بدعاء إبلیس و هو مطرود عن رحمة اللّه؟ هذا إن کان المراد بالحارث الشیطان، و ان کان غیره فمن هو؟ و أیضا فکیف لم یدع اللّه آدم و هو خلیفته فی الأرض، و استدعی من غیره ذلک حتّی ابتلی بعتابه تعالی.
3- مفاتیح الغیب ج 4: 341- 343.
4- ج 4 ص 508- 510. م.
5- ص 137- 143. م.
6- ص 14- 18. م.

سپس ابلیس به سراغ حوا آمد و گفت: از خدا بخواه فرزندت را سالم و نیکو مثل خودت قرار دهد و خروج او از شکمت را آسان کند و نام او را عبدالحارث بگذار -و در بین فرشتگان اسم ابلیس حارث بود- و این مطلب در این آیه است: «چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه خدا به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند» یعنی وقتی خداوند فرزندی سالم و نیک به آن­ها داد، برای او شریک قرار دادند یعنی آدم و حوا برای او شریک قرار دادند و مراد از آن عبد الحارث است. تمام قصه این است.

و بدان که این تأویل به چند دلیل نادرست است:

اول: به دلیل اینکه خداوند فرمود «و خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است» و این نشان می دهد که کسانی که شرک ورزیدند یک گروه هستند.

دوم: به دلیل اینکه خداوند بعد از این آیه می فرماید: «آیا موجوداتی را [با او] شریک می گردانند که چیزی را نمی آفرینند و خودشان مخلوقند» و این نشان می دهد که مقصود از این آیه پاسخ به کسانی است که بت ها را شریک خدا قرار داده اند و در این آیه نامی از ابلیس به میان نیامده است.

سوم: اگر منظور از شریک، ابلیس بود خداوند به جای «ما لا یخلق شیئاً = موجوداتی که چیزی را نمی آفرینند» می فرمود: «من لا یخلق شیئاً = کسی که چیزی را نمی آفریند» چون برای عاقل، اسم موصول «من» استعمال می شود.

چهارم: آدم علیه السلام بیشتر از هر کسی ابلیس را می شناخت و همان­طور که خداوند می فرماید: «و [خدا] هم [معانی] نام ها را به آدم آموخت» آدم علیه السلام به همه اسماء علم داشت و حتماً می دانست که اسم ابلیس حارث است و با وجود دشمنی سختی که بین او و آدم علیه السلام وجود داشت و آدم نیز می دانست که اسم ابلیس، حارث است چگونه ممکن است اسم فرزند خود را عبد الحارث بگذارد؟ و چگونه ممکن است که سایر اسم ها برای او تنگ آمده باشد و غیر از این، اسم دیگری برای فرزندش نیابد؟!.

دلیل پنجم: اینکه اگر یکی از ما صاحب فرزندی شویم که از او خیر و صلاح انتظار داریم و کسی بیاید و بخواهد که نام فرزندمان یک چنین اسمی بگذاریم این امر برای ما ناخوشایند بوده و آن فرد در نزد ما منفور خواهد بود پس چه­طور ممکن است آدم علیه السلام با وجود نبوت و علم فراوانی که از آیه «و [خدا] همه [معانی] نام ها را به آدم آموخت» برمی آید و همچنین با وجود تجارب فراوانی که بسبب لغزشی که به خاطر وسوسه ابلیس برای او به وجود آمد ،به این نیرنگ پی نبرد؟ و نفهمد که این از کارهای زشتی است که انسان عاقل باید از آن دوری جوید؟

ص: 253

باب 7 ما أوحی إلی آدم علیه السلام

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنِ الْکُمَیْدَانِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی آدَمَ علیه السلام یَا آدَمُ إِنِّی أَجْمَعُ لَکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ فِی أَرْبَعِ کَلِمَاتٍ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ لِی وَ وَاحِدَةٌ لَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَأَمَّا الَّتِی لِی فَتَعْبُدُنِی وَ لَا تُشْرِکُ بِی شَیْئاً وَ أَمَّا الَّتِی لَکَ فَأُجَازِیکَ بِعَمَلِکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَعَلَیْکَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ وَ أَمَّا الَّتِی فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَتَرْضَی لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ (1).

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ مِیثَمٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنِّی سَأَجْمَعُ لَکَ الْکَلَامَ فِی أَرْبَعِ کَلِمَاتٍ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مَا هُنَّ قَالَ وَاحِدَةٌ لِی وَ وَاحِدَةٌ لَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا رَبِّ بَیِّنْهُنَّ لِی حَتَّی أَعْلَمَهُنَّ فَقَالَ أَمَّا الَّتِی لِی فَتَعْبُدُنِی وَ لَا تُشْرِکُ بِی شَیْئاً وَ أَمَّا الَّتِی لَکَ فَأَجْزِیکَ (2)بِعَمَلِکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَعَلَیْکَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَتَرْضَی لِلنَّاسِ مَا تَرْضَاهُ لِنَفْسِکَ (3).

«3»

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ فِی سَعْدِ السُّعُودِ وَجَدْتُ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام عِنْدَ ذِکْرِ أَحْوَالِ آدَمَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا هَذَا لَفْظُهُ حَتَّی إِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لِسَبْعٍ وَ عِشْرِینَ خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ کِتَاباً بِالسُّرْیَانِیَّةِ وَ قَطْعِ الْحُرُوفِ فِی إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَرَقَةً وَ هُوَ أَوَّلُ کِتَابٍ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْأَلْسُنَ کُلَّهَا فَکَانَ فِیهِ أَلْفُ أَلْفِ لِسَانٍ لَا یَفْهَمُ فِیهِ أَهْلُ لِسَانٍ عَنْ أَهْلِ لِسَانٍ حَرْفاً وَاحِداً بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ فِیهِ دَلَائِلُ اللَّهِ وَ فُرُوضُهُ وَ أَحْکَامُهُ وَ شَرَائِعُهُ وَ سُنَنُهُ وَ حُدُودُهُ (4).

ص: 257


1- أمالی الصدوق: 362. م.
2- فی نسخة: فاجازیک.
3- الخصال ج 1: 116. م.
4- سعد السعود: 37. و فیه انزله اللّه علیه اه. م.

ششم: با فرض اینکه آدم علیه السلام فرزند خود را عبدالحارث نامید از دو حالت خارج نیست. یا او این لفظ را به عنوان اسم علم قرار داده است و یا به عنوان صفت یعنی با این لفظ خبر از این می دهد که آن فرزند عبدالحارث و مخلوق کسی قبل از خود است. اگر به عنوان اسم علم باشد این شرک به خداوند نیست چون اسم های علم و لقب ها در مسمی مفید فایده نیستند و از تسمیه به این لفظ حصول شرک لازم نمی آید. اما اگر به عنوان صفت باشد بیانگر این است که آدم علیه السلام اعتقاد به این داشته که خداوند در خلق و ایجاد و تکوین شریک دارد و به این ترتیب باید به کفر آدم علیه السلام اطمینان حاصل شود و هیچ عاقلی این را نمی گوید. با این دلایل ثابت می شود که این سخن نادرست و فاسد است و بر مسلمان عاقل شایسته است که به آن توجه نکند.

حال که متوجه این امور شدیم می­گوییم: در تأویل این آیه وجوه صحیح و درستی وجود دارد که از این نادرستی ها خالی است:

تأویل اول: که از قفال وارد شده است می­گوید: خداوند تبارک و تعالی این قصه را به عنوان ضرب المثل بیان کرده است و بیان می­کند که این حالت تصویری از حالت این مشرکین در جهلشان و سخن های شرک آلودشان است. و تقدیر این کلام این است که گویی خداوند تبارک و تعالی می فرماید: اوست کسی که هرکدام از شما را از یک نفس واحدی آفرید و همسرش را از جنس خود او که در انسانیت با او برابر بود قرار داد و وقتی که مرد با همسرش درآمیخت و بارداری آشکار شد آن مرد و زن از خداوند خواستند که فرزند صالح و سالم به ما عطا کنی از شکرگزاران نعمت­هایت خواهیم بود. هنگامی که خداوند به آن­ها فرزند صالح و سالم عطا کرد مرد و زن در آنچه که خداوند به آن­ها داده بود برای او شریک قرار دادند چون آن­ها گاهی این فرزند را مانند اعتقاد اصحاب طبائع به سرشت و طبیعت نسبت می­دادند و گاهی مانند اعتقاد منجمان او را به ستارگان نسبت می­دادند و براساس آنچه بت پرستان می گویند گاهی او را به بت ها نسبت دادند. سپس خداوند فرمود: «و [خدا] از آنچه با او شریک می گردانند برتر است» یعنی خداوند از آن شرک برائت جست و این جواب جوابی است در نهایت صحت و قوّت.

تأویل دوم: اینکه ممکن است این آیه خطاب به قریش باشد که در عهد رسول الله بودند و همان آل قصی هستند. منظور خداوند این است که: او کسی است که شما را از نفس قصی پدید آورد وهمسرش را نیز عرب

ص: 254

باب 8 عمر آدم و وفاته و وصیته إلی شیث و قصصه ع

الأخبار

«1»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی أَبِی الْعَبَّاسِ وَ هُوَ بِالْحِیرَةِ خَرَجَ یَوْماً یُرِیدُ عِیسَی بْنَ مُوسَی فَاسْتَقْبَلَهُ بَیْنَ الْحِیرَةِ وَ الْکُوفَةِ وَ مَعَهُ ابْنُ شُبْرُمَةَ الْقَاضِی فَقَالَ أَیْنَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ أَرَدْتُکَ فَقَالَ قَصَّرَ اللَّهُ خَطْوَکَ قَالَ فَمَضَی مَعَهُ فَقَالَ لَهُ ابْنُ شُبْرُمَةَ مَا تَقُولُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ سَأَلَنِی عَنْهُ الْأَمِیرُ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدِی فِیهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ سَأَلَنِی عَنْ أَوَّلِ کِتَابٍ کُتِبَ فِی الْأَرْضِ قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَ عَلَی آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ عَرْضَ الْعَیْنِ فِی صُوَرِ الذَّرِّ نَبِیّاً فَنَبِیّاً وَ مَلِکاً فَمَلِکاً وَ مُؤْمِناً فَمُؤْمِناً وَ کَافِراً فَکَافِراً فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام قَالَ مَنْ هَذَا الَّذِی نَبَّأْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَصَّرْتَ عُمُرَهُ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ هَذَا ابْنُکَ دَاوُدُ عُمُرُهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ أَنِّی قَدْ کَتَبْتُ الْآجَالَ وَ قَسَمْتُ الْأَرْزَاقَ وَ أَنَا أَمْحُو مَا أَشَاءُ وَ أُثْبِتُ وَ عِنْدِی أُمُّ الْکِتَابِ فَإِنْ جَعَلْتَ لَهُ شَیْئاً مِنْ عُمُرِکَ أَلْحَقْتُهُ لَهُ قَالَ یَا رَبِّ قَدْ جَعَلْتُ لَهُ مِنْ عُمُرِی سِتِّینَ سَنَةً تَمَامَ الْمِائَةِ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ مَلَکِ الْمَوْتِ اکْتُبُوا عَلَیْهِ کِتَاباً فَإِنَّهُ سَیَنْسَی قَالَ فَکَتَبُوا عَلَیْهِ کِتَاباً وَ خَتَمُوهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قَالَ فَلَمَّا حَضَرَتْ آدَمَ علیه السلام الْوَفَاةُ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ آدَمُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ مَا جَاءَ بِکَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ قَالَ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی سِتُّونَ سَنَةً فَقَالَ إِنَّکَ جَعَلْتَهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ قَالَ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ أَخْرَجَ لَهُ الْکِتَابَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ إِذَا أُخْرِجَ الصَّکُّ (1)عَلَی الْمَدْیُونِ ذَلَّ الْمَدْیُونُ فَقَبَضَ رُوحَهُ (2).

«2»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَ عَلَی

ص: 258


1- الصک: کتاب الإقرار بالمال أو غیر ذلک.
2- فروع الکافی 2: 348. م.

قرشی از جنس او قرار داد تا بدان آرام گیرد. پس هنگامی که خداوند آنچه خواسته بودند یعنی فرزند صالح و سالمی را به آن­ها عطا کرد برای او در آنچه به آن­ها عطا کرد شریک قرار دادند؛ به گونه ای که اسم چهار فرزند خود را عبد مناف و عبدالعزی و عبدقصی و عبداللات گذاشتند و ضمیر جمع (واو) در «یشرکون» اشاره به آن دو (مرد و زن) و فرزندان آن­هاست که در شرک پیرو آن­دو بودند.

تأویل سوم: اگر قبول کنیم که این آیه در شرح قصه آدم علیه السلام است پس دلایلی برای رفع این اشکال وجود دارد:

اول: مشرکین می گفتند آدم علیه السلام بت­ها را می­پرستید و در طلب خیر و شر به بت ها روی می آورد. خداوند تبارک و تعالی قصه آدم و حوا را ذکر کرد و از زبان آن دو حکایت کرد که گفتند: «اگر به ما [فرزندی] شایسته عطا کنی از شکرگزاران خواهیم بود» یعنی گفتند: اگر خداوند متعالی فرزند صالح و سالمی به آن دو بدهد به شکر آن نعمت مشغول خواهند شد. سپس خداوند می فرماید: «وقتی به آن دو [فرزندی] شایسته داد برای او شریکانی قرار دادند» پس جمله «برای او شریکانی قرار دادند» در معنی استفهام انکاری و برای بیان تبعید - بعید دانستن - آورده شده است و تقدیر آن این است که چون خداوند به آن دو فرزندی شایسته داد برای او شریکانی قرار دادند و سپس می فرماید: «خدا از آنچه با او شریک می گردانند برتر است» یعنی خداوند از شرک این مشرکینی که سخن شرک آمیز می گویند و آن را به آدم علیه السلام نسبت می دهند برتر است. نظیر آن اینکه: اگر فردی، دیگری را از هر جنبه ای و به هر شکل ممکن مورد لطف و نعمت خود قرار دهد سپس به این فرد گفته شود که کسی که او را مورد لطف قراردادی نسبت به تو قصد سوء دارد آن فرد به شیوه نفی و بیان بعید دانستن خواهد گفت: در حق فلانی چنین کردم و با فلان و فلان به او خوبی کردم سپس او با بدی جواب مرا می دهد؟ این جا نیز این­گونه است.

وجه دوم: اینکه بگوییم این قصه از اول تا آخر در مورد آدم و حواست و هیچ اشکالی در هیچ کدام از الفاظ آن وجود ندارد. فقط آنجا که می فرماید: «چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه [خدا] به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند» می گوییم تقدیر این سخن این است که وقتی خداوند فرزند صالح و سالمی به آن دو عطا کرد برای او شریکانی قرار دادند. یعنی فرزندانشان برای او شریک قرار دادند. یعنی بگوییم مضاف حذف شده و مضاف الیه به جای آن نشسته و در آتاهما اولادهما نیز چنین است. مثل آیه«و اسئل القریة» که به معنی از مردم قریه بپرس می باشد.

و اگر گفته شود: با وجود این تأویل پس در «جعلا له شرکاء: برای شریکانی قرار دادند» چرا فعل به صیغه مثنی آمده است؟ می گوییم چون فرزندان او دو دسته اند. یک دسته پسر و دسته دیگر دختر و «جعلا: قرار دادند» منظور پسر و دختر است. یک بار از آن­ها

ص: 255

آدَمَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَعْمَارَهُمْ قَالَ فَمَرَّ بِآدَمَ اسْمُ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام فَإِذَا عُمُرُهُ فِی الْعَالَمِ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ مَا أَقَلَّ عُمُرَ دَاوُدَ وَ مَا أَکْثَرَ عُمُرِی یَا رَبِّ إِنْ أَنَا زِدْتُ دَاوُدَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً أَ تُثْبِتُ لَهُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ یَا آدَمُ قَالَ فَإِنِّی قَدْ زِدْتُهُ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً فَأَنْفِذْ ذَلِکَ لَهُ وَ أَثْبِتْهَا لَهُ عِنْدَکَ وَ اطْرَحْهَا مِنْ عُمُرِی قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَثْبَتَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ فِی عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مُثْبَتَةً فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ قَالَ فَمَحَا اللَّهُ مَا کَانَ عِنْدَهُ مُثْبَتاً لِآدَمَ وَ أَثْبَتَ لِدَاوُدَ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مُثْبَتاً قَالَ فَمَضَی عُمُرُ آدَمَ علیه السلام فَهَبَطَ مَلَکُ الْمَوْتِ لِقَبْضِ رُوحِهِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ إِنَّهُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثُونَ سَنَةً فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا آدَمُ أَ لَمْ تَجْعَلْهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام وَ طَرَحْتَهَا مِنْ عُمُرِکَ حِینَ عُرِضَ عَلَیْکَ أَسْمَاءُ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ عُرِضَتْ عَلَیْکَ أَعْمَارُهُمْ وَ أَنْتَ یَوْمَئِذٍ بِوَادِی الدَّخْیَاءِ (1)قَالَ فَقَالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام مَا أَذْکُرُ هَذَا قَالَ فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا آدَمُ لَا تَجْحَدْ أَ لَمْ تَسْأَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُثْبِتَهَا لِدَاوُدَ وَ یَمْحُوَهَا مِنْ عُمُرِکَ فَأَثْبَتَهَا لِدَاوُدَ فِی الزَّبُورِ وَ مَحَاهَا مِنْ عُمُرِکَ فِی الذِّکْرِ قَالَ آدَمُ علیه السلام حَتَّی أَعْلَمُ ذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ کَانَ آدَمُ صَادِقاً لَمْ یَذْکُرْ وَ لَمْ یَجْحَدْ فَمِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْعِبَادَ أَنْ یَکْتُبُوا بَیْنَهُمْ إِذَا تَدَایَنُوا وَ تَعَامَلُوا إِلَی أَجَلٍ مُسَمَّی لِنِسْیَانِ آدَمَ وَ جُحُودِهِ مَا جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ (2).

بیان

هذان الخبران مع اختلافهما مخالفان لما هو المشهور عند متکلمی الإمامیة من نفی السهو عنهم علیهم السلام مطلقا بل أجمعوا علیه و المخالف کالصدوق رحمه الله حیث جوز الإسهاء معروف کما عرفت و لا یبعد حملهما علی التقیة (3)لأنهم رووه بطرق متعددة.

ص: 259


1- و فی نسخة من الکتاب و المصدر: الدجناء. و فی أخری الدحیا، و لعلّ الکل مصحف دحنا، قال یاقوت فی المعجم ج 2 ص 444: دحنا بفتح اوله و سکون ثانیه و نون و الفه یروی فیها القصر و المد، و هی أرض خلق اللّه تعالی منها آدم، قال ابن إسحاق: ثم خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم حین انصرف عن الطائف الی دحنا حتّی نزل الجعرانة فیمن معه من الناس فقسم الفی ء و اعتمر ثمّ رجع إلی المدینة و هی من مخالیف الطائف اه و فی النهایة: و فی روایة ابن عبّاس: خلق اللّه آدم من دحناء و مسح ظهره بنعمان السحاب، دحناء اسم أرض، و یروی بالجیم.
2- علل الشرائع: 185. م.
3- و أمارات التقیة فی الخبر الأوّل لائحة، مع أنهما یتعارضان حیث إن الخبر الأوّل یدل علی ان آدم أعطی من عمره ستین، و الثانی ینافیه و یثبت ذلک ثلاثین، هذا لو لم نقل بأن الثانی مصحف.

با لفظ مثنی یاد کرده چون دو گروه و دو نوع هستند و بار دیگر در عبارت «تعالی الله عما یشرکون: خدا از آنچه شریک او قرار می­دهند برتر است» با لفظ جمع از آن­ها یاد کرده است.

وجه سوم در جواب: این است که قبول کنیم که ضمیر در «در آنچه به آنان داده بود برای او شریکانی قرار دادند» به آدم و حوا برمی گردد ولی وقتی خداوند آن فرزند صالح را به آن­ها داد آن­ها تصمیم و عزم بر این داشتند که او را به طور مطلق وقف خدمت و طاعت و عبودیت خدا کنند اما بعدا در این عمل آن­ها تفاوتی اتفاق افتاد یعنی گاهی فرزندان شان را برای مصالح و منافع دنیا به کار می گرفتند و گاهی او را به خدمت خدا و طاعت او امر می­کردند. و این عمل (یعنی اینکه فرزند گاهی برای منافع دنیا وگاهی برای خدا باشد) گرچه از ما قربت و طاعت است اما کارهای نیک انسان های نیکوکار برای مقربین سیئه به حساب می آید و به همین دلیل خداوند تبارک و تعالی فرمود: «و خداوند از آنچه شریک قرار می دهند برتر است» و منظور از این آیه همان چیزی است که از حضرت علیه السلام از زبان خداوند تبارک و تعالی حکایت می کند که فرمود: «من غنی ترین اغنیاء از شرک هستم و هرکس کاری بکند و دیگری را با من در آن شریک گرداند او را ترک کرده و مشرک می­دانم» و بدین ترتیب اشکال از بین می رود.

وجه چهارم در تأویل: بگوییم: می پذیریم که این قصه، قصه آدم و حواست ولی می گوییم: آن­ها فرزندشان را بدین دلیل عبدالحارث نامیدند چون اعتقاد داشتند که بسبب دعای آن شخصی که اسمش حارث است، فرزندشان از آفت و مرض در امان مانده است. پس کسی که مورد نعمت و لطف قرار گرفته بنده و عبد شخص لطف­کننده نامیده شده است. در مثل هست که: «أنا عبد من تعلمت منه حرفاً: من بنده کسی هستم که از او یک حرف آموخته ام» و آدم و حوا نیز فرزندشان را برای اشاره به این که او به برکت دعای حارث از آفات سالم مانده بود او را عبدالحارث نام نهادند و این امر با اینکه آن فرزند عبد و بنده خدا از آن جهت باشد که او مملوک و مخلوق خداست منافاتی ندارد. ولی ما در پیش گفتیم که حسنات و خوبی­های نیکوکاران برای مقربین سیئه است و چون در لفظ عبد اشتراک حاصل شد به ناچار آدم علیه السلام در این عمل مورد عتاب واقع شده است. پایان.(1)

شیخ طبرسی -رحمه الله- در تفسیرش(2) و سید مرتضی -قدس الله روحه- در کتاب الغرور و الدرر(3) و کتاب تنزیه الانبیاء(4)

وجوه دیگری نیز آورده­اند ولی همین چیزی که ذکر کردیم کفایت می کند.

ص: 256


1- . مفاتیح الغیب 4: 341-143
2- . ج 4 ص 508-510
3- . ص 137- 143
4- . ص 14-18
«3»

یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَ آدَمُ علیه السلام فَبَلَغَ إِلَی الصَّلَاةِ عَلَیْهِ قَالَ هِبَةُ اللَّهِ لِجَبْرَئِیلَ تَقَدَّمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَصَلِّ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنَا بِالسُّجُودِ لِأَبِیکَ فَلَسْنَا نَتَقَدَّمُ أَبْرَارَ وُلْدِهِ وَ أَنْتَ مِنْ أَبَرِّهِمْ فَتَقَدَّمَ فَکَبَّرَ عَلَیْهِ خَمْساً عِدَّةَ الصَّلَوَاتِ الَّتِی فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ السُّنَّةُ الْجَارِیَةُ فِی وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

«4»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مَا بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ لَمَشْحُونٌ مِنْ قُبُورِ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّ آدَمَ لَفِی حَرَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).

«5»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی وَ الْبَرْقِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ السِّمْطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام اشْتَکَی فَاشْتَهَی فَاکِهَةً فَانْطَلَقَ هِبَةُ اللَّهِ یَطْلُبُ لَهُ فَاکِهَةً فَاسْتَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ أَیْنَ تَذْهَبُ یَا هِبَةَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ آدَمَ یَشْتَکِی وَ إِنَّهُ اشْتَهَی فَاکِهَةً قَالَ لَهُ فَارْجِعْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبَضَ رُوحَهُ قَالَ فَرَجَعَ فَوَجَدَهُ قَدْ قَبَضَهُ اللَّهُ فَغَسَّلَتْهُ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ وُضِعَ وَ أُمِرَ هِبَةُ اللَّهِ أَنْ یَتَقَدَّمَ وَ یُصَلِّیَ عَلَیْهِ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی عَلَیْهِ وَ الْمَلَائِکَةُ خَلْفَهُ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنْ یُکَبِّرَ عَلَیْهِ خَمْساً وَ أَنْ یَسُلَّهُ (3)وَ أَنْ یُسَوِّیَ قَبْرَهُ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا فَاصْنَعُوا بِمَوْتَاکُمْ (4).

«6»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا مَاتَ آدَمُ وَ شَمِتَ بِهِ (5)إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ فَاجْتَمَعَا فِی الْأَرْضِ فَجَعَلَ إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ الْمَعَازِفَ وَ الْمَلَاهِیَ شَمَاتَةً بِآدَمَ علیه السلام

ص: 260


1- التهذیب 1: 214. و فیه: فقال هبة اللّه لجبرئیل. م.
2- فروع الکافی 1: 224. و فی صدره: صلی فی مسجد الخیف سبعمائة نبی، ان اه. م.
3- سل الشی من الشی ء: انتزعه و أخرجه برفق.
4- الخصال ج 1: 135. م.
5- فی المصدر: «شمت به» بدون الواو. م.

باب هفتم : آنچه به آدم علیه السلام وحی شد

روایات

روایت1.

الامالی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: خداوند تبارک و تعالی به آدم علیه السلام وحی کرد: که ای آدم من همه خیر را در چهار کلمه برای تو جمع می کنم: یکی از آن­ها برای من، یکی برای تو، یکی درباره آنچه بین من و توست و یکی درباره آنچه بین تو و بین مردم است. اما آنچه برای من است این است که مرا عبادت کنی و چیزی را شریک من قرار ندهی.. اما آنچه برای توست این است که به خاطر اعمالت چیزهایی را که به آن­ محتاج­تر هستی به تو بدهم. و اما آنچه بین من و توست این است که تو دعا کنی و من اجابت کنم. و اما آنچه بین تو و بین مردم است این است که آنچه را برای خودت می پسندی برای مردم نیز بپسندی.(1)

روایت2.

الخصال: از امام صادق علیه السلام که فرمود: خداوند عزوجل به آدم علیه السلام وحی کرد: که من کلام را در چهار کلمه برای تو جمع خواهم کرد. آدم گفت: خدایا آن چهار کلمه چیست؟ خداوند فرمود: یکی برای من، یکی برای تو، یکی درباره آنچه بین تو و بین من است و یکی درباره آنچه بین تو و مردم است. آدم گفت: خدایا آن­ها را برای من بیان کن تا بدانم. خداوند فرمود: اما آنچه برای من است اینکه مرا عبادت کنی و چیزی را شریک من قرار ندهی. اما آنچه برای توست این است که به خاطر اعمالت آنچه را که بدان محتاج­تری به تو عطا کنم. و اما آنچه بین تو و بین من است این است که تو دعا کنی و من اجابت کنم. و اما آنچه بین تو و بین مردم است این است که آنچه را که برای خود می پسندی برای مردم نیز بپسندی.(2)

روایت3.

می گویم: سید در سعدالسعود می گوید: در صحف ادریس نبی علیه السلام در باب ذکر احوال آدم -بر پیامبر که بر او و خاندانش و بر ادریس علیه السلام صلوات باد- روایتی را یافتم که لفظ آن این است: در ثلث آخر شب جمعه بیست و هفتم ماه رمضان خداوند کتابی را به زبان سریانی و قطع حروف در بیست و یک ورقه به ادریس علیه السلام نازل کرد و آن اولین کتابی بود که خداوند در دنیا نازل کرد و تمام زبان ها را در آن کتاب نازل کرد و در آن هزار هزار زبان بود که بدون تعلیم اهل هیچ زبانی از اهل زبان دیگر حتی یک حرف نیز نمی فهمیدند و نشانه های خدا و احکام و قوانین و شرایع و سنن و حدود او در آن کتاب بود.(3)

ص: 257


1- . امالی الصدوق: 362
2- . الخصال 1: 116
3- . سعد السعود: 37

فَکُلُّ مَا کَانَ فِی الْأَرْضِ مِنْ هَذَا الضَّرْبِ الَّذِی یَتَلَذَّذُ بِهِ النَّاسُ فَإِنَّمَا هُوَ مِنْ ذَاکَ (1).

«7»

یب، تهذیب الأحکام سَمِعْتُ مُرْسَلًا مِنَ الشُّیُوخِ وَ مُذَاکَرَةً وَ لَمْ یَحْضُرْنِی الْآنَ إِسْنَادُهُ أَنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أَهْبَطَهُ اللَّهُ مِنْ جَنَّةِ الْمَأْوَی (2)إِلَی الْأَرْضِ اسْتَوْحَشَ فَسَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُؤْنِسَهُ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ النَّخْلَةَ فَکَانَ یَأْنَسُ بِهَا فِی حَیَاتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ لِوُلْدِهِ إِنِّی کُنْتُ آنَسُ بِهَا فِی حَیَاتِی وَ أَرْجُو الْأُنْسَ بِهَا بَعْدَ وَفَاتِی فَإِذَا مِتُّ فَخُذُوا مِنْهَا جَرِیداً وَ شُقُّوهُ بِنِصْفَیْنِ وَ ضَعُوهُمَا مَعِی فِی أَکْفَانِی فَفَعَلَ وُلْدُهُ ذَلِکَ وَ فَعَلَتْهُ الْأَنْبِیَاءُ بَعْدَهُ ثُمَّ انْدَرَسَ ذَلِکَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَأَحْیَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ فَعَلَهُ فَصَارَتْ سُنَّةً مُتَّبَعَةً (3).

«8»

ل، الخصال سَیَجِی ءُ فِی أَخْبَارِ فَضْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ عَنْ أَبِی لُبَابَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ آدَمَ علیه السلام تُوُفِّیَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ (4).

«9»

فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ السُّکَیْنِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ (5)

أَنَّهُ عَرَضَ مَلِکُ الرُّومِ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام صُوَرَ الْأَنْبِیَاءِ فَعَرَضَ عَلَیْهِ صَنَماً فِی صِفَةٍ حَسَنَةٍ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام هَذِهِ صِفَةُ شَیْثِ بْنِ آدَمَ علیه السلام وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ بُعِثَ وَ بَلَغَ عُمُرُهُ فِی الدُّنْیَا أَلْفَ سَنَةٍ وَ أَرْبَعِینَ یَوْماً (6)

بیان

أول من بعث أی بعد آدم علیه السلام أو من ذریته قال فی الکامل قیل إن شیثا کان لم یزل مقیما بمکة یحج و یعتمر إلی أن مات و إنه کان قد جمع ما أنزل علیه و علی أبیه آدم من الصحف و عمل بما فیها و إنه بنی الکعبة بالحجارة و الطین و قیل

ص: 261


1- فروع الکافی 2: 200. م.
2- هذا الحدیث أیضا یدلّ علی أن الجنة التی أخرجت عنه آدم علیه السلام هو جنة الخلد.
3- التهذیب 1: 93. م.
4- الخصال 1: 152. م.
5- تقدم فی کتاب الاحتجاجات فی باب احتجاج الحسن بن علیّ علیه السلام.
6- تفسیر القمّیّ: 597 و فیه: و بلغ عمره الف سنة و أربعین عاما. و سنده یغایر ما فی المتن. م

باب هشتم : عمر آدم و وفات او و وصیت او به شیث و قصه های او علیه السلام

روایات

روایت1.

کافی: عبدالله بن سنان می­گوید: زمانی که امام صادق علیه السلام نزد ابی العباس در حیره رفته بود، روزی آن حضرت در پی عیسی بن موسی به راه افتاد و او را بین حیره و کوفه یافت در حالی که ابن شبرمه قاضی نیز با او بود. عیسی بن موسی گفت: کجا ای اباعبدالله؟ حضرت فرمود: در پی تو می گشتم. او گفت: خداوند گام های تو را کوتاه کند. [عبدالله بن­سنان] می گوید: امام صادق علیه السلام با او به راه افتاد. ابن شرمه به او گفت: ای اباعبدالله درباره مسأله ای که امیر از من سؤال کرد و پاسخی برای آن نداشتم چه می گویی؟ حضرت فرمود: آن مسأله چیست؟ ابن شرمه گفت: از من درباره اولین کتابی که در زمین نوشته شده سؤال کرد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: بله! خداوند عزوجل ذریه حضرت آدم علیه السلام را جلوی چشمش در عالم ذر به او نشان داد. پیامبری بعد از پیامبری، پادشاهی بعد از پادشاهی و مؤمنی بعد از مؤمن دیگر و کافری بعد از کافری دیگر. وقتی به داوود علیه السلام رسید آدم گفت: این کسی که او را آگاه ساختی و او را بزرگ داشتی و عمر او را کوتاه قرار دادی کیست؟ امام صادق فرمود: خداوند عزوجل به آدم علیه السلام وحی کرد: این شخص پسر تو داوود است که عمر او چهل سال است و من اجل ها را نوشته ام و روزی ها را تقسیم کرده ام و من هرچه را بخواهم محو می کنم و ثابت می کنم و ام الکتاب در نزد من است. اگر مقداری از عمرت را به او می دهی آن مقدار را به او عطا می کنم. آدم گفت: ای خدا شصت سال از عمرم را به او می دهم تا صد سال تمام [عمر کند] و فرمود: خداوند عز و جل به جبرئیل و میکائیل و ملک الموت گفت: برای آدم نوشته ای بنویسید چون او فراموش خواهد کرد. فرمود: فرشتگان برای آدم علیه السلام نوشته ای نوشتند و آن را با بال های خود از گل و خاک علّیّین مهر کردند. فرمود: هنگامی که زمان مرگ آدم علیه السلام فرا رسید ملک الموت به سوی او آمد. آدم گفت: ای ملک الموت چه چیز تو را به این جا آورد ؟ ملک الموت گفت: آمده ام که روح تو را از بدنت خارج کنم. آدم گفت: شصت سال از زندگی من باقی مانده است. پس گفت: تو آن را برای پسرت داوود قرار دادی. فرمود: جبرئیل بر او نازل شد و آن کتاب (نوشته) را برایش بیرون آورد. امام صادق علیه السلام فرمود: و به همین دلیل وقتی برگه (بدهی) برای فرد بدهکار خارج می شود او ذلیل و خوار می­شود. سپس روحش را قبض کرد.(1)

روایت2.

علل الشرایع: امام باقر علیه السلام می­فرماید: خداوند عزوجل

ص: 258


1- . فروع کافی 2: 348

إنه لما مرض أوصی إلی ابنه أنوش و مات فدفن مع أبویه بغار أبی قیس و کان مولده لمضی مائتی سنة و خمس و ثلاثین سنة من عمر آدم و قیل غیر ذلک و کانت وفاته و قد أتت له تسعمائة سنة و اثنتا عشرة سنة (1).

«10»

مع، معانی الأخبار ل، الخصال فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ (2)عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَرْبَعَةً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ- آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَنْزَلَ عَلَی شَیْثٍ خَمْسِینَ صَحِیفَةً (3).

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ دَاوُدَ الْیَعْقُوبِیِّ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ مُقَاتِلٍ عَمَّنْ سَمِعَ زُرَارَةَ یَقُولُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام- عَنْ بَدْءِ النَّسْلِ مِنْ آدَمَ علیه السلام کَیْفَ کَانَ وَ عَنْ بَدْءِ النَّسْلِ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا أَوْرَدْنَا فِی بَابِ تَزْوِیجِ آدَمَ ثُمَّ قَالَ فَلَمْ یَلْبَثْ آدَمُ علیه السلام بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَرِضَ فَدَعَا شَیْثاً وَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَجَلِی قَدْ حَضَرَ وَ أَنَا مَرِیضٌ وَ إِنَّ رَبِّی قَدْ أَنْزَلَ مِنْ سُلْطَانِهِ مَا قَدْ تَرَی وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ فِیمَا قَدْ عَهِدَ أَنْ أَجْعَلَکَ وَصِیِّی وَ خَازِنَ مَا اسْتَوْدَعَنِی وَ هَذَا کِتَابُ الْوَصِیَّةِ تَحْتَ رَأْسِی وَ فِیهِ أَثَرُ الْعِلْمِ وَ اسْمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَخُذِ الصَّحِیفَةَ وَ إِیَّاکَ أَنْ یَطَّلِعَ عَلَیْهَا أَحَدٌ وَ أَنْ تَنْظُرَ فِیهَا إِلَی قَابِلٍ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی یَصِیرُ إِلَیْکَ فِیهِ وَ فِیهَا جَمِیعُ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ أُمُورِ دِینِکَ وَ دُنْیَاکَ وَ کَانَ آدَمُ علیه السلام نَزَلَ بِالصَّحِیفَةِ الَّتِی فِیهَا الْوَصِیَّةُ مِنَ الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ آدَمُ علیه السلام لِشَیْثٍ یَا بُنَیَّ إِنِّی قَدِ اشْتَهَیْتُ ثَمَرَةً مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ فَاصْعَدْ إِلَی جَبَلِ الْحَدِیدِ فَانْظُرْ مَنْ لَقِیتَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ أَبِی مَرِیضٌ وَ هُوَ یَسْتَهْدِیکُمْ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ قَالَ فَمَضَی حَتَّی صَعِدَ إِلَی الْجَبَلِ فَإِذَا هُوَ بِجَبْرَئِیلَ فِی قَبَائِلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَبَدَأَهُ جَبْرَئِیلُ بِالسَّلَامِ ثُمَّ قَالَ إِلَی أَیْنَ یَا شَیْثُ فَقَالَ لَهُ شَیْثٌ وَ مَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ أَنَا الرُّوحُ الْأَمِینُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ إِنَّ أَبِی مَرِیضٌ وَ قَدْ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَ هُوَ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ وَ یَسْتَهْدِیکُمْ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ عَلَی

ص: 262


1- کامل التواریخ 1: 22. و به قال الیعقوبی و قد تقدم قبل ذلک.
2- تقدم فی الباب الأوّل.
3- معانی الأخبار. 95، الخصال 2: 104. م.

اسم و عمر پیامبران را بر آدم علیه السلام عرضه کرد. گفت: اسم داوود نبی علیه السلام به گوش آدم خورد ناگهان متوجه شد که عمر او در دنیا چهل سال است. آدم علیه السلام گفت: ای خدا چقدر عمر داوود کم است و عمر من زیاد؟ ای خدا من سی سال از عمرم را به عمر داوود می افزایم. آیا این مقدار را برای او ثابت می کنی؟ خداوند فرمود: بله! ای آدم. آدم گفت: من سی سال از عمرم را به او افزودم پس این را انجام بده و برای او در نزد خودت ثبت کن و از عمر من کم کن. امام باقر علیه السلام فرمود: پس خداوند عزوجل سی سال از عمر آدم را به عمر او افزود و این در نزد خدا ثبت شده بود. و آن همین فرموده خداوند عزوجل است: «خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می کند و ام­الکتاب نزد اوست» حضرت فرمود: و خداوند آن سی سال را که در نزدش برای آدم اثبات کرده بود محو کرد و برای داوود که ثبت نشده بود ثبت کرد. گفت: عمر آدم علیه السلام سپری شد و ملک الموت برای قبض روح کردن آدم فرود آمد. آدم به او گفت: ای ملک الموت سی سال از عمر من باقی مانده است. ملک الموت به او گفت: ای آدم آیا آن هنگام که اسماء پیامبران از ذریه ات و عمر آنان بر تو عرضه شد و تو در وادی دخیاء بودی تو این سی سال را به پسرت داوود نبی علیه السلام نیفزودی و از عمر خود نکاستی؟ گفت: آدم علیه السلام به او گفت: من به یاد نمی آورم. گفت: ملک الموت به او گفت: ای آدم انکار نکن مگر تو از خداوند عزوجل نخواستی که این مقدار را برای داوود اثبات کند و از عمر تو محو کند؟ پس آن را در زبور برای داوود ثبت کرد و در ذکر از عمر تو محو کرد. آدم علیه السلام گفت: تا آن را بدانم. امام باقر علیه السلام فرمود: آدم علیه السلام راست می گفت و بیاد نمی آورد و انکار نمی کرد و از آن روز خداوند تبارک و تعالی به بندگان دستور داد که هنگامی که تا سررسید معین معامله ای می کنند و یا وامی داد و ستد کردند آن را در بین خود بنویسند. چون آدم آنچه را که علیه خود قرار گذاشته بود فراموش کرد و انکار کرد.(1)

توضیح

این دو روایت با وجود اختلافات با هم با آن روایتی که در نزد متکلمین امامیه درباره نفی سهو از پیامبران علیه السلام به طور مطلق وجود دارد اختلاف دارند و همگی بر این موضوع اجماع دارند. مخالف مانند صدوق رحمه الله که اسهاء یعنی فراموشاندن را جایز می­داند مشهور است چنان که دانستی و حمل این دو روایت بر تقیه نیز بعید نیست چون آن­ها (راویان) به شیوه های مختلفی آن را روایت کرده اند.

ص: 259


1- . علل الشرائع : 185

أَبِیکَ السَّلَامُ یَا شَیْثُ أَمَا إِنَّهُ قَدْ قُبِضَ وَ إِنَّمَا نَزَلْتُ لِشَأْنِهِ فَعَظَّمَ اللَّهُ عَلَی مُصِیبَتِکَ فِیهِ أَجْرَکَ وَ أَحْسَنَ عَلَی الْعَزَاءِ مِنْهُ صَبْرَکَ وَ آنَسَ بِمَکَانِهِ مِنْکَ عَظِیمَ وَحْشَتِکَ ارْجِعْ فَرَجَعَ مَعَهُمْ وَ مَعَهُمْ کُلُّ مَا یَصْلُحُ بِهِ أَمْرُ آدَمَ علیه السلام قَدْ جَاءُوا بِهِ مِنَ الْجَنَّةِ فَلَمَّا صَارُوا إِلَی آدَمَ علیه السلام کَانَ أَوَّلَ مَا صَنَعَ شَیْثٌ أَنْ أَخَذَ صَحِیفَةَ الْوَصِیَّةِ مِنْ تَحْتِ رَأْسِ آدَمَ علیه السلام فَشَدَّهَا عَلَی بَطْنِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مَنْ مِثْلُکَ یَا شَیْثُ قَدْ أَعْطَاکَ اللَّهُ سُرُورَ کَرَامَتِهِ وَ أَلْبَسَکَ لِبَاسَ عَافِیَتِهِ فَلَعَمْرِی لَقَدْ خَصَّکَ اللَّهُ مِنْهُ بِأَمْرٍ جَلِیلٍ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ شَیْثاً أَخَذَا فِی غُسْلِهِ وَ أَرَاهُ جَبْرَئِیلُ کَیْفَ یُغَسِّلُهُ حَتَّی فَرَغَ ثُمَّ أَرَاهُ کَیْفَ یُکَفِّنُهُ وَ یُحَنِّطُهُ حَتَّی فَرَغَ ثُمَّ أَرَاهُ کَیْفَ یَحْفِرُ لَهُ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخَذَ بِیَدِ شَیْثٍ فَأَقَامَهُ لِلصَّلَاةِ عَلَیْهِ کَمَا نَقُومُ الْیَوْمَ نَحْنُ ثُمَّ قَالَ کَبِّرْ عَلَی أَبِیکَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً وَ عَلَّمَهُ کَیْفَ یَصْنَعُ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَصْطَفُّوا قِیَاماً خَلْفَ شَیْثٍ کَمَا یُصْطَفُّ الْیَوْمَ خَلْفَ الْمُصَلِّی عَلَی الْمَیِّتِ فَقَالَ شَیْثٌ علیه السلام یَا جَبْرَئِیلُ وَ یَسْتَقِیمُ هَذَا لِی وَ أَنْتَ مِنَ اللَّهِ بِالْمَکَانِ الَّذِی أَنْتَ وَ مَعَکَ عُظَمَاءُ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا شَیْثُ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ أَبَاکَ آدَمَ أَوْقَفَهُ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَمَرَنَا بِالسُّجُودِ لَهُ فَکَانَ إِمَامَنَا لِیَکُونَ ذَلِکَ سُنَّةً فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ قَدْ قَبَضَهُ الْیَوْمَ وَ أَنْتَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَنْتَ تَقُومُ مَقَامَهُ فَکَیْفَ نَتَقَدَّمُکَ وَ أَنْتَ إِمَامُنَا فَصَلَّی بِهِمْ عَلَیْهِ کَمَا أَمَرَهُ ثُمَّ أَرَاهُ کَیْفَ یَدْفِنُهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ دَفْنِهِ وَ ذَهَبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ لِیَصْعَدُوا مِنْ حَیْثُ جَاءُوا بَکَی شَیْثٌ وَ نَادَی یَا وَحْشَتَاهْ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ لَا وَحْشَةَ عَلَیْکَ مَعَ اللَّهِ تَعَالَی یَا شَیْثُ بَلْ نَحْنُ نَازِلُونَ عَلَیْکَ بِأَمْرِ رَبِّکَ وَ هُوَ یُؤْنِسُکَ فَلَا تَحْزَنْ وَ أَحْسِنْ ظَنَّکَ بِرَبِّکَ فَإِنَّهُ بِکَ لَطِیفٌ وَ عَلَیْکَ شَفِیقٌ ثُمَّ صَعِدَ جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ مَعَهُ وَ هَبَطَ قَابِیلُ مِنَ الْجَبَلِ وَ کَانَ عَلَی الْجَبَلِ هَارِباً مِنْ أَبِیهِ آدَمَ علیه السلام أَیَّامَ حَیَاتِهِ لَا یَقْدِرُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ فَلَقِیَ شَیْثاً فَقَالَ یَا شَیْثُ إِنِّی إِنَّمَا قَتَلْتُ هَابِیلَ أَخِی لِأَنَّ قُرْبَانَهُ تُقُبِّلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانِی وَ خِفْتُ أَنْ یَصِیرَ بِالْمَکَانِ الَّذِی قَدْ صِرْتَ أَنْتَ الْیَوْمَ فِیهِ وَ قَدْ صِرْتَ بِحَیْثُ أَکْرَهُ وَ إِنْ تَکَلَّمْتَ بِشَیْ ءٍ مِمَّا عَهِدَ إِلَیْکَ بِهِ أَبِی لَأَقْتُلَنَّکَ کَمَا قَتَلْتُ هَابِیلَ قَالَ زُرَارَةُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِیَدِهِ إِلَی فَمِهِ فَأَمْسَکَهُ یُعَلِّمُنَا أَیْ هَکَذَا أَنَا سَاکِتٌ فَلَا تُلْقُوْا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ مَعْشَرَ شِیعَتِنَا فَتُمَکِّنُوا عَدُوَّکُمْ مِنْ رِقَابِکُمْ-

ص: 263

روایت3.

تهذیب الاحکام: امام صادق علیه السلام می­فرماید: هنگامی که آدم علیه السلام فوت شد و نوبت به نماز خواندن بر او رسید هبة­الله به جبرئیل گفت: ای رسول خدا پیش آی و بر پیامبر خدا نماز گزار. جبرئیل علیه السلام گفت: خداوند به ما دستور داد تا به پدرت سجده کنیم و ما بر بهترین فرزندان پیشی نمی گیریم. و تو از برترین آنان هستی. هبة الله پیش آمد و بر آدم علیه السلام پنج بار تکبیر گفت و این پنج بار همان تعداد نماز هایی است که خداوند بر امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نیز واجب کرد و این، سنت جاری در بین فرزندان آدم تا روز قیامت خواهد بود.(1)

روایت4.

کافی: امام باقر علیه السلام می­فرماید: بین رکن و مقام پر از قبر پیامبران است و آدم در حرم خداوند عزوجل است.(2)

روایت5.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: آدم علیه السلام شکایت کرد و میوه ای خواست. هبة الله در طلب آن میوه بیرون شد. جبرئیل پیش آمد و به هبة الله گفت: ای هبة الله کجا می روی؟ هبة الله گفت: آدم علیه السلام شکایت کرده و می­گوید میوه ای هوس کرده است. به او گفت: بازگرد چون خداوند عزوجل پدرت را قبض روح کرد. گفت: هبة الله بازگشت و دید آدم علیه السلام قبض روح شده است. پس ملائکه او را غسل دادند و سپس وضع شد و به هبة الله امر شد که پیش آید و بر آدم علیه السلام نماز گزارد. او پیش آمد و بر او نماز گزارد در حالی که ملائکه در پشت سر او بودند و خداوند عزوجل به هبة الله وحی کرد: که پنج بار بر او تکبیر گوید، او را بیرون آورد و قبر او را آماده کند. سپس فرمود: پس با مردگانتان این­گونه رفتار کنید.(3)

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که آدم علیه السلام وفات یافت و ابلیس و قابیل از مردنش شاد شدند آن دو در زمین گرد آمده و از انواع سازها و وسایل لهو و لعب هر آنچه در زمین از این نوع که مردم با آن لذت می­برند را برای سرزنش و شماتت آدم علیه السلام گرد آوردند،

ص: 260


1- . التهذیب 1 : 214
2- . فروع الکافی1: 224. در ابتدای حدیث اضافه کرده است که هفتصد پیامبر در مسجد خیف نماز خوانده­اند.
3- . الخصال ج 1: 135

فَتَکُونُوا عَبِیداً لَهُمْ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ أَرْبَابُهُمْ وَ سَادَاتُهُمْ فَإِنَّ فِی التَّقِیَّةِ مِنْهُمْ لَکُمْ رَدّاً عَمَّا قَدْ أَصْبَحُوا فِیهِ مِنَ الْفَضَائِحِ بِأَعْمَالِهِمُ الْخَبِیثَةِ عَلَانِیَةً وَ مَا یَرَوْنَ مِنْکُمْ مِنْ تَوَرُّعِکُمْ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ تَنَزُّهِکُمْ عَنِ الْأَشْرِبَةِ السَّوْءِ وَ الْمَعَاصِی وَ کَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الصَّلَاةِ وَ تَرْکِ کَلَامِهِمْ (1).

«12»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ ابْنَ آدَمَ حِینَ قَتَلَ أَخَاهُ قَتَلَ شَرُّهُمَا خَیْرَهُمَا فَوَهَبَ اللَّهُ لآِدَمَ وَلَداً فَسَمَّاهُ هِبَةَ اللَّهِ وَ کَانَ وَصِیَّهُ فَلَمَّا حَضَرَ آدَمَ علیه السلام وَفَاتُهُ قَالَ یَا هِبَةَ اللَّهِ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ انْطَلِقْ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقُلْ إِنَّ أَبِی آدَمَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَسْتَطْعِمُکَ مِنْ طَعَامِ الْجَنَّةِ وَ قَدِ اشْتَاقَ إِلَی ذَلِکَ فَخَرَجَ هِبَةُ اللَّهِ فَاسْتَقْبَلَهُ جَبْرَئِیلُ فَأَبْلَغَهُ مَا أَرْسَلَهُ بِهِ أَبُوهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ رَحِمَ اللَّهُ أَبَاکَ فَرَجَعَ هِبَةُ اللَّهِ وَ قَدْ قَبَضَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام فَخَرَجَ بِهِ هِبَةُ اللَّهِ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ خَمْساً وَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً سَبْعِینَ لآِدَمَ وَ خَمْسَةً لِأَوْلَادِهِ مِنْ بَعْدِهِ (2).

بیان

یمکن الجمع بین تلک الأخبار بأنه أمر بالتکبیر علیه خمسا و سبعین خمسا وجوبا لیجری فی أولاده و سبعین استحبابا لخصوصه علیه السلام فخبر ابن السمط محمول علی ما أمر به وجوبا و خبر زرارة علی ما خص آدم علیه السلام به.

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَتِّیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ کَرَّامِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنَّ قَابِیلَ عَدُوَّ اللَّهِ قَتَلَ أَخَاهُ وَ أَنِّی أُعْقِبُکَ مِنْهُ غُلَاماً یَکُونُ خَلِیفَتَکَ وَ یَرِثُ عِلْمَکَ وَ یَکُونُ عَالِمَ الْأَرْضِ وَ رَبَّانِیَّهَا بَعْدَکَ وَ هُوَ الَّذِی یُدْعَی فِی الْکُتُبِ شَیْثاً وَ سَمَّاهُ أَبَا مُحَمَّدٍ هِبَةَ اللَّهِ وَ هُوَ اسْمُهُ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ کَانَ آدَمُ بَشَّرَ بِنُوحٍ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّهُ سَیَأْتِی نَبِیٌّ مِنْ بَعْدِیَ اسْمُهُ نُوحٌ فَمَنْ بَلَغَهُ مِنْکُمْ فَلْیُسَلِّمْ لَهُ فَإِنَّ قَوْمَهُ یَهْلِکُونَ بِالْغَرَقِ إِلَّا مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ فِیمَا قِیلَ لَهُمْ وَ مَا أُمِرُوا بِهِ (3).

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عَلِمَ آدَمُ علیه السلام بِقَتْلِ هَابِیلَ جَزِعَ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ

ص: 264


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- مخطوط.

پس هر چه از این نوع وسایل در زمین است و مایه لذت مردم است از آنجاست.(1)

روایت7.

تهذیب الاحکام: از بزرگان و راویان حدیث شنیده­ام ولی اکنون سند آن در خاطرم نیست که هنگامی که خداوند آدم علیه السلام را از جنة­المأوی به زمین فرود آورد، آدم احساس تنهایی کرد و از خداوند خواست که او را با یکی از درختان بهشت آرامش دهد. خداوند تبارک و تعالی نیز نخل را برای او نازل کرد و آدم در طول زندگی اش با آن انس داشت. وقتی زمان مرگش فرا رسید به فرزندانش گفت: من در طول زندگی ام با این درخت انس داشتم و می خواهم که بعد از مرگم نیز با آن مأنوس باشم. اگر مردم شاخه ای از آن را برگیرید و آن را به دو نیم کنید و با من در کفنم قرار دهید. فرزندان او این کار را انجام دادند و پیامبران پس از او نیز این کار را کردند. اما این صفت در جاهلیت فراموش شده بود تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را انجام داد و دوباره سنتی شد که دیگران نیز از آن پیروی کردند.(2)

روایت8.

الخصال: در روایات فضیلت روز جمعه از ابی لبابه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که آدم علیه السلام روز جمعه وفات یافت.(3)

روایت9.

تفسیر قمی: امام صادق به نقل از پدرانش علیهم السلام در روایتی طولانی(4)

فرمود: که پادشاه روم تصاویر پیامبران را به حسن بن علی علیه السلام عرضه کرد و مجسمه­ای زیبا را به او نشان داد. حسن بن علی علیه­السلام فرمود: این شبیه شیث بن آدم علیه السلام است. او اولین کسی بود که مبعوث شد و عمرش در دنیا به هزار سال و چهل روز رسید. (5)

توضیح

(اولین کسی که مبعوث شد) منظور بعد از آدم علیه السلام یا از ذریه او بوده است. در الکامل آمده است: که شیث پیوسته در مکه مقیم بود و به حج و عمره مشغول بود تا اینکه وفات یافت و او تمام صحفی را که بر پدرش و بر خودش نازل شده بود جمع کرد و به آنچه در آن­ها آمده بود عمل کرد. کعبه را با سنگ و گل بنا کرد و گفته شده است

ص: 261


1- . فروع کافی 2: 200
2- . التهذیب 1: 93
3- . الخصال 1: 152
4- . این حدیث پیش از این در کتاب احتجاجات در باب احتجاج حسن بن علی علیه السلام آمده است.
5- . تفسیر قمی: 597 و در این کتاب آمده است که عمر وی به هزار و چهل سال می­رسید.

أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً یَکُونُ خَلَفاً مِنْ هَابِیلَ فَوَلَدَتْهُ حَوَّاءُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ السَّابِعِ سَمَّاهُ آدَمُ علیه السلام شَیْثاً فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا آدَمُ إِنَّمَا هَذَا الْغُلَامُ هِبَةٌ مِنِّی إِلَیْکَ فَسَمِّهِ هِبَةَ اللَّهِ فَسَمَّاهُ آدَمُ بِهِ فَلَمَّا جَاءَ وَقْتُ وَفَاةِ آدَمَ علیه السلام أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِّی مُتَوَفِّیکَ فَأَوْصِ إِلَی خَیْرِ وُلْدِکَ وَ هُوَ هِبَتِیَ الَّذِی وَهَبْتُهُ لَکَ فَأَوْصِ إِلَیْهِ وَ سَلِّمْ إِلَیْهِ مَا عَلَّمْتُکَ مِنَ الْأَسْمَاءِ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ لَا یَخْلُوَ الْأَرْضُ مِنْ عَالِمٍ یَعْلَمُ عِلْمِی وَ یَقْضِی بِحُکْمِی أَجْعَلُهُ حُجَّةً لِی عَلَی خَلْقِی فَجَمَعَ آدَمُ علیه السلام وُلْدَهُ جَمِیعاً مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ یَا وُلْدِی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِیَ إِلَی خَیْرِ وُلْدِی وَ إِنَّهُ هِبَةُ اللَّهِ وَ إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَهُ لِی وَ لَکُمْ مِنْ بَعْدِی فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا أَمْرَهُ فَإِنَّهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ فَقَالُوا جَمِیعاً نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِیعُ أَمْرَهُ وَ لَا نُخَالِفُهُ قَالَ وَ أَمَرَ آدَمُ علیه السلام بِتَابُوتٍ ثُمَّ جَعَلَ فِیهِ عِلْمَهُ وَ الْأَسْمَاءَ وَ الْوَصِیَّةَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ انْظُرْ إِذَا أَنَا مِتُّ یَا هِبَةَ اللَّهِ فَاغْسِلْنِی وَ کَفِّنِّی وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ أَدْخِلْنِی حُفْرَتِی وَ إِذَا حَضَرَتْ وَفَاتُکَ وَ أَحْسَسْتَ بِذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ فَالْتَمِسْ خَیْرَ وُلْدِکَ وَ أَکْثَرَهُمْ لَکَ صُحْبَةً وَ أَفْضَلَهُمْ فَأَوْصِ إِلَیْهِ بِمَا أَوْصَیْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ لَا تَدَعِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَهْبَطَنِی إِلَی الْأَرْضِ وَ جَعَلَنِی خَلِیفَةً فِیهَا وَ حُجَّةً لَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ جَعَلْتُکَ حُجَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ مِنْ بَعْدِی فَلَا تَخْرُجَنَّ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی تَجْعَلَ لِلَّهِ حُجَّةً عَلَی خَلْقِهِ وَ وَصِیّاً مِنْ بَعْدِکَ وَ سَلِّمْ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ کَمَا سَلَّمْتُ إِلَیْکَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّهُ سَیَکُونُ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَجُلٌ نَبِیٌّ اسْمُهُ نُوحٌ یَکُونُ فِی نُبُوَّتِهِ الطُّوفَانُ وَ الْغَرَقُ فَأَوْصِ وَصِیَّکَ أَنْ یَحْتَفِظَ بِالتَّابُوتِ وَ بِمَا فِیهِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ وَفَاتُهُ فَمُرْهُ أَنْ یُوصِیَ إِلَی خَیْرِ وُلْدِهِ وَ لْیَضَعْ کُلُّ وَصِیٍّ وَصِیَّتَهُ فِی التَّابُوتِ وَ لْیُوصِ بِذَلِکَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَمَنْ أَدْرَکَ مِنْهُمْ نُبُوَّةَ نُوحٍ فَلْیَرْکَبْ مَعَهُ وَ لْیَحْمِلِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ إِلَی فُلْکِهِ وَ لَا یَتَخَلَّفْ عَنْهُ وَاحِدٌ وَ احْذَرْ یَا هِبَةَ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ یَا وُلْدِیَ الْمَلْعُونَ قَابِیلَ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخْبَرَهُ اللَّهُ أَنَّهُ مُتَوَفِّیهِ تَهَیَّأَ آدَمُ علیه السلام لِلْمَوْتِ وَ أَذْعَنَ بِهِ فَهَبَطَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ آدَمُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أَرْضِهِ ابْتَدَأَنِی بِإِحْسَانِهِ وَ أَسْجَدَ لِی مَلَائِکَتَهُ وَ عَلَّمَنِی الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ أَسْکَنَنِی جَنَّتَهُ وَ لَمْ یَکُنْ جَعَلَهَا لِی دَارَ قَرَارٍ وَ لَا مَنْزِلَ اسْتِیطَانٍ وَ إِنَّمَا خَلَقَنِی لِأَسْکُنَ الْأَرْضَ لِلَّذِی أَرَادَ مِنَ التَّقْدِیرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ قَدْ کَانَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِکَفَنِ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحَنُوطِ وَ الْمِسْحَاةِ مَعَهُ قَالَ

ص: 265

که وقتی او مریض شد وصیت را به پسرش انوش سپرد و وفات یافت و با پدر و مادرش در غار ابوقیس خاک شد و تولد او در دویست و سی و پنج سالگی آدم بود. غیر این نیز گفته شده است. وی در سن نهصد و دوازده سالگی وفات یافت.(1)

روایت10.

معانی الاخبار، الخصال: در روایتی از ابوذر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است: چهار نفر از پیامبران سریانی هستند. آدم، شیث، ادریس و نوح و خداوند تبارک و تعالی بر شیث پنجاه صحیفه نازل کرده است.(2)

روایت11.

قصص الانبیاء: از زراره نقل شده است که از امام صادق علیه السلام درباره آغاز نسل آدم علیه السلام سؤال شد که چگونه بوده است و سپس از آغاز نسل از ذریه آدم علیه السلام - ما این حدیث را تا آخر در باب ازدواج آدم علیه السلام آوردیم- سؤال شد. سپس فرمود: آدم علیه السلام بعد از آن مدت کمی زنده بود تا اینکه بیمار شد و شیث را فرا خواند و گفت: ای پسرم اجل من فرا رسیده است و من بیمارم و خداوند عزوجل از روی قدرتش آنچه را که می بینی بر من نازل کرده است و با من عهد بسته است آنچه عهد کرده است که تو را وصی خود و نگهبان آن چیزی قرار دهم که نزد من به امانت گذاشته است. و این کتاب وصیت(وصیت­نامه) که زیر سر من است اثر علم و اسم اعظم خداوند در آن است. اگر من از دنیا رفتم این صحیفه را بردار و بر حذر باش از اینکه کسی از وجود آن مطلع شود و نباید در آن نظر کنی تا سال آینده در چنین روزی گیرنده­ای بیاید و آن را از تو بگیرد. و همه آن چیزی که درباره امور دین و دنیایت به آن نیاز داری در آن است و آدم علیه السلام صحیفه ای را که وصیت در آن بود از بهشت با خود آورده بود.

سپس آدم به شیث گفت: پسرم! من میوه ای از میوه های بهشتی را هوس کرده ام. به کوه آهن برو و بنگر هرکدام از فرشتگان را که دیدی، سلام مرا به او برسان و به او بگو پدرم مریض است و از شما میوه ای از میوه های بهشت طلب کرده است. گفت: شیث رفت تا به بالای کوه رسید. ناگهان جبرئیل را همراه گروهی از ملائکه دید و جبرئیل ابتدا به او سلام کرد سپس گفت: ای شیث! به کجا می روی؟ شیث به او گفت: ای بنده خدا تو کیستی؟ گفت: من روح الامین جبرئیل هستم. شیث گفت: پدرم مریض است و مرا به سوی شما فرستاده و به شما سلام رسانده، که میوه ای از میوه های بهشت را از شما خواسته است. جبرئیل علیه السلام به او گفت: بر

ص: 262


1- . کامل التواریخ 1: 22. یعقوبی نیز این حدیث را آورده است که پیش از این ذکر شد.
2- . معانی الاخبار : 95، الخصال 2: 104

وَ نَزَلَ مَعَ جَبْرَئِیلَ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لِیَحْضُرُوا جِنَازَةَ آدَمَ فَغَسَّلَهُ هِبَةُ اللَّهِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ کَفَّنَهُ وَ حَنَّطَهُ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ لِهِبَةِ اللَّهِ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی أَبِیکَ وَ کَبِّرْ عَلَیْهِ خَمْساً وَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً فَحَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ أَدْخَلُوهُ حُفْرَتَهُ فَقَامَ هِبَةُ اللَّهِ فِی وُلْدِ أَبِیهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا حَضَرَتْهُ وَفَاتُهُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ قَیْنَانَ (1)وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ فَقَامَ قَیْنَانُ فِی إِخْوَتِهِ وَ وُلْدِ أَبِیهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَقَدَّسَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ- یَرْدَ (2)وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِ فِی نُبُوَّةِ نُوحٍ علیه السلام فَلَمَّا حَضَرَتْ وَفَاةُ یَرْدَ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ فَقَامَ أَخْنُوخُ بِهِ فَلَمَّا قَرُبَ أَجَلُهُ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِّی رَافِعُکَ إِلَی السَّمَاءِ فَأَوْصِ إِلَی ابْنِکَ خَرْقَاسِیلَ (3)فَفَعَلَ فَقَامَ خَرْقَاسِیلُ بِوَصِیَّةِ أَخْنُوخَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ نُوحٍ علیه السلام وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ فَلَمْ یَزَلِ التَّابُوتُ عِنْدَ نُوحٍ حَتَّی حَمَلَهُ مَعَهُ فِی سَفِینَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ سَامٍ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ (4).

: شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامٍ عَنْ حَبِیبٍ مِثْلَهُ مَعَ زِیَادَاتٍ أَوْرَدْنَاهَا فِی بَابِ ذِکْرِ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ(5).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُمَرَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَرْسَلَ آدَمُ ابْنَهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ قُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَبِی أَطْعِمْنِی مِنْ زَیْتِ الزَّیْتُونِ الَّتِی فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الْجَنَّةِ فَلَقَّاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ ارْجِعْ إِلَی أَبِیکَ

ص: 266


1- الظاهر أن هاهنا سقطا او اختصارا من النسّاخ أو الراوی، لان الوصی بعد هبة اللّه ابنه أنوش، فبعده قینان بن أنوش.
2- الصحیح کما فی روایة العیّاشیّ: فلما حضرت قینان الوفاة أوصی إلی مهلائیل و سلم إلیه التابوت و ما فیه و الوصیة فقام مهلائیل بوصیة قینان و سار بسیرته، فلما حضرت مهلائیل الوفاة أوصی إلی ابنه یرد.
3- قد صرّح الیعقوبی فی تاریخه و المسعودیّ فی اثبات الوصیة و غیرهما أن وصی اخنوخ ابنه متوشلخ و وصی متوشلخ ابنه لمک و هو ارفخشد، و وصیه ابنه نوح، فعلیه وقع هنا أیضا سقط، و لعل خرقاسیل اسم آخر للمک، و سیأتی فی کتاب الإمامة فی باب الأوصیاء من لدن آدم روایة فیها ذکر أوصیاء آدم بأسامی أخر.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.

پدر تو نیز سلام باد ای شیث ولی او وفات یافته است و من به خاطر او فرود آمده ام. خداوند به خاطر این مصیبت اجر تو را بزرگ گرداند و به خاطر عزای تو بر او صبرت را افزون کند و تنهایی بزرگ تو را به خاطر نبودن او سرشاز از انس کند؛ باز گرد. پس شیث با آن­ها بازگشت. در حالی که آن­ها هر آنچه که برای آدم علیه­السلام نیاز بود با خود از بهشت به همراه داشتند. هنگامی که به سوی آدم علیه­السلام رفتند شیث اولین کاری که انجام داد وصیت­نامه را از زیر سر آدم علیه السلام برداشت و آن را به شکم خود بست. جبرئیل علیه السلام گفت: ای شیث! چه کسی مثل توست؟- مقام تو بس عالی است - خداوند سرور کرامتش را به تو اعطا کرد و لباس عافیتش را به تو پوشاند. و به جانم سوگند که خداوند تو را به کار عظیمی برگزید. سپس جبرئیل و شیث شروع به غسل دادن آدم کردند و جبرئیل به شیث نشان می داد که چگونه او را غسل دهد تا اینکه از این کار فارغ شدند. سپس به او نشان داد که چگونه او را کفن کند و بر او کافور بمالد و سپس به او نشان داد چگونه قبر او را حفر کند و سپس جبرئیل دست شیث را گرفت واو را برای نمازگزاردن بر آدم علیه السلام -همانطور که امروز ما نماز می گزاریم- بلند کرد. سپس گفت: هفتاد بار بر پدرت تکبیر بگو و به او یاد داد که چگونه انجام دهد. سپس جبرئیل علیه السلام به ملائکه فرمان داد که پشت سر شیث به صف بایستند. همان­طور که امروز پشت سر نمازگزار بر میت صف کشیده می­شود. شیث علیه السلام گفت: ای جبرئیل! آیا این کار من صحیح است در حالی که تو در نزد خداوند از جایگاه والایی برخوردار هستی و بزرگان ملائکه همراه تو هستند ؟ جبرئیل گفت: ای شیث آیا نمی دانی که خداوند تبارک و تعالی هنگامی که پدرت آدم علیه السلام را خلق کرد او را بین ملائکه نگه داشت و به ما دستور داد که بر او سجده کنیم؟ و او امام و پیشوای ما بود تا این در ذریه او سنت باشد و امروز خداوند روح او را از بدنش خارج کرد در حالی که تو وصی و وارث او هستی و چگونه ممکن است که بر تو پیشی جوئیم در حالی که تو امام ما هستی؛ پس شیث همان­طور که به او امر کرد به همراه ملائکه بر آدم علیه السلام نماز گزارد و سپس جبرئیل به شیث نشان داد که چگونه آدم را دفن کند وقتی از دفن آدم فارغ شد جبرئیل علیه السلام و فرشتگانی که با او بودند رفتند که از مکانی که آمده بودند بالا روند که شیث گریست و فریاد زد وای از این وحشت و تنهایی! جبرئیل به او گفت: ای شیث با وجود خداوند تو تنها نیستی بلکه ما به دستور پروردگارت بر تو فرود می آییم و او مونس توست. پس نگران نباش و ظن و گمان خود را به پروردگارت نیکو کن. چون او نسبت به تو لطیف و شفیق است. سپس جبرئیل و سایر ملائکه بالا رفتند و قابیل از کوه فرود آمد و در زمان حیات آدم علیه السلام از او به کوه فرار کرده بود و نمی توانست به صورت او نگاه کند. قابیل شیث را دید و گفت: ای شیث من برادرم هابیل را کشتم. چون قربانی او قبول شد و قربانی من قبول نشد و چون می ترسیدم به جایگاهی که تو امروز به آن رسیدی برسد و من از اینکه به اینجا رسیده ای ناراحتم. اگر از عهد و پیمانی که پدر به تو سپرده است چیزی بگویی همان­طور که هابیل را کشتم تو را نیز خواهم کشت.

زراره گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: دستش را به طرف دهانش برد و آن را گرفت در حالی که به ما تعلیم می­داد یعنی اینگونه باشید؛ من سکوت می­کنم، پس ای گروه شیعیان ما؛ خود را با دست خود به هلاکت میفکنید و آن­ها را بر خود چیره نسازید که

ص: 263

فَقَدْ قُبِضَ وَ أُمِرْنَا بِإِجْهَازِهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ قَالَ فَلَمَّا جَهَّزُوهُ قَالَ جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا هِبَةَ اللَّهِ فَصَلِّ عَلَی أَبِیکَ فَتَقَدَّمَ وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ خَمْساً وَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً سَبْعِینَ تَفْضِیلًا لِآدَمَ علیه السلام وَ خَمْساً لِلسُّنَّةِ قَالَ وَ آدَمُ علیه السلام لَمْ یَزَلْ یَعْبُدُ اللَّهَ بِمَکَّةَ حَتَّی إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقْبِضَهُ بَعَثَ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةَ مَعَهُمْ سَرِیرٌ وَ حَنُوطٌ وَ کَفَنٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَلَمَّا رَأَتْ حَوَّاءُ علیها السلام الْمَلَائِکَةَ ذَهَبَتْ لِتَدْخُلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهَا آدَمُ خَلِّی بَیْنِی وَ بَیْنَ رُسُلِ رَبِّی فَقُبِضَ فَغَسَّلُوهُ بِالسِّدْرِ وَ الْمَاءِ ثُمَّ لَحَدُوا قَبْرَهُ وَ قَالَ هَذَا سُنَّةُ وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَکَانَ عُمُرُهُ مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ تِسْعَمِائَةٍ وَ سِتّاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ دُفِنَ بِمَکَّةَ وَ کَانَ بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ علیهما السلام أَلْفٌ وَ خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ (1).

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُبِضَ آدَمُ علیه السلام وَ کُبِّرَ عَلَیْهِ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً فَرُفِعَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ بَقِیَ السُّنَّةُ عَلَیْنَا خَمْساً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یُکَبِّرُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ سَبْعاً وَ تِسْعاً (2).

بیان

لعل ذکر الثلاثین فی هذا الخبر للتقیة لأنهم رووا ذلک عن ابن عباس کما ذکره صاحب الکامل و غیره (3).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ آدَمَ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی شَیْثٍ وَ حَفَرَ لآِدَمَ فِی غَارٍ فِی أَبِی قَیْسٍ یُقَالُ لَهُ غَارُ الْکَنْزِ فَلَمْ یَزَلْ آدَمُ علیه السلام فِی ذَلِکَ الْغَارِ حَتَّی کَانَ زَمَنُ الْغَرَقِ اسْتَخْرَجَهُ نُوحٌ علیه السلام فِی تَابُوتٍ وَ جَعَلَهُ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ (4).

ص: 267


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.
3- کامل التواریخ ج 1: 22. م.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. قال الیعقوبی فی تاریخه 1: 8 فلما فرغ نوح من عمل السفینة صعد هو و ولده إلی مغارة الکنز فاحتملوا جسد آدم فوضعوه فی وسط البیت الأعلی من السفینة یوم الجمعة لسبع عشرة لیلة خلت من آذار، ثمّ ذکر أن ساما و ملکیزدق بن لمک بن سام دفنا بمسجد منی عند المنارة، قال و یقول: أهل الکتاب: بالشام فی الأرض المقدّسة انتهی. قلت: المشهور انه دفن فی الغریّ کما یدلّ علیه خبر المفضل. و قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: دفن بمکّة فی جبل ابی قبیس ثمّ ان نوحا حمل بعد الطوفان عظامه فدفنه فی ظاهر الکوفة.

بعد از اینکه بزرگان و رؤسای آن­ها هستید برده و زیردست آن­ها شوید پس تقیه از سوی شما در مقابل آن­ها، پاسخی است به زشتی هایی که با کارهای بد خود آشکارا در آن هستند و - به وسیله تقیه - آن­ها از شما تقوی از محرّمات و پرهیز از نوشیدنی های بد و گناهان و کثرت حج و نماز و ترک صحبت با آن­ها را نمی بینند.(1)

روایت12.

قصص الانبیاء: علی بن­الحسین علیه­السلام می­فرماید: وقتی پسر آدم برادرش را کشت بدترین آن دو، خوب­ترینشان را کشت و خداوند به آدم علیه السلام پسری داد. پس نامش را هبة الله گذاشت که وصی او بود و وقتی زمان مرگ آدم علیه السلام فرا رسید گفت: ای هبة الله. گفت: لبیک. گفت: به سوی جبرئیل برو و بگو پدرم آدم علیه السلام به تو سلام می رساند و از تو غذای بهشتی طلب دارد و بسیار به آن مشتاق شده است. هبة الله خارج شد و جبرئیل از او استقبال کرد. هبة الله آنچه را که پدرش به خاطر آن او را نزد جبرئیل فرستاده بود به وی گفت. جبرئیل به او گفت: خدا پدرت را رحمت کند. هبة الله بازگشت و دید که خداوند متعال جان آدم علیه السلام را گرفته است. هبة الله بر او نماز گزارد و هفتاد و پنج بار بر او تکبیر گفت. هفتاد تکبیر برای آدم و پنج تکبیر برای فرزندان پس از او.(2)

توضیح

می­توان بین این دو روایت را جمع کرد. به این معنی که شیث امر شده است که هفتاد و پنج بار تکبیر بگوید. پنج بار به طور واجب که در فرزندانش جاری شود و هفتاد بار مستحبی که اختصاص به آدم علیه السلام داشته باشد. پس روایت ابن السمط محمول بر آن چیزی است که وجوباً به آن امر شده و روایت زراره محمول بر آن چیزی که آدم علیه السلام به آن اختصاص یافت.

روایت13.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند به آدم علیه السلام وحی کرد که قابیل، دشمن خدا، برادرش قابیل را کشت و من به جای هابیل به تو پسری خواهم داد که جانشین تو باشد و علم تو را به ارث برد و پس از تو عالم و ربانی زمین باشد و او همان است که در کتاب ها به نام شیث آمده است و ابا محمد او را هبة الله که اسم عربی اوست خواند. آدم علیه السلام به آمدن نوح بشارت داد و گفت: بعد از من پیامبری خواهد آمد که اسم او نوح است. پس هرکدام از شما به زمان او رسید باید به او ایمان بیاورد و قوم او غرق و هلاک می شوند مگر کسانی که به او ایمان بیاورند و او را در آنچه به آن­ها گفته شده و به آن امر شده اند تصدیق کنند.(3)

روایت14.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام می­فرماید: هنگامی که آدم علیه السلام فهمید که هابیل کشته شده است بسیار گریست و به خداوند متعال شکایت برد. خداوند تبارک و تعالی بر او وحی کرد که

ص: 264


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی

أقول: سیأتی خبر طویل فی کتاب الإمامة فی باب اتصال الوصیة من لدن آدم علیه السلام.

«18»

مل، کامل الزیارات مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی نُوحٍ علیه السلام وَ هُوَ فِی السَّفِینَةِ أَنْ یَطُوفَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً فَطَافَ (1)بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً کَمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ثُمَّ نَزَلَ فِی الْمَاءِ إِلَی رُکْبَتَیْهِ فَاسْتَخْرَجَ تَابُوتاً فِیهِ عِظَامُ آدَمَ علیه السلام فَحَمَلَ التَّابُوتَ فِی جَوْفِ السَّفِینَةِ حَتَّی طَافَ بِالْبَیْتِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَطُوفَ ثُمَّ وَرَدَ إِلَی بَابِ الْکُوفَةِ فِی وَسَطِ مَسْجِدِهَا فَفِیهَا قَالَ اللَّهُ لِلْأَرْضِ ابْلَعِی ماءَکِ فَبَلَعَتْ مَاءَهَا مِنْ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ کَمَا بَدَأَ الْمَاءُ مِنْ مَسْجِدِهَا وَ تَفَرَّقَ الْجَمْعُ (2)الَّذِی کَانَ مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ فَأَخَذَ نُوحٌ التَّابُوتَ فَدَفَنَهُ فِی الْغَرِیِّ (3).

«19»

مل، کامل الزیارات أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَاشَ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ تِسْعَمِائَةٍ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً (4).

بیان

اعلم أن الناس اختلفوا فی عمر آدم علیه السلام

فَرَوَی الْعَامَّةُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ کَانَ کُتِبَ لَهُ أَلْفُ سَنَةٍ فَوَهَبَ سِتِّینَ لِدَاوُدَ علیه السلام ثُمَّ رَجَعَ.

و رووا عن ابن عباس أنه وهب من الألف أربعین فجحد فأکمل الله لآدم ألف سنة و لداود علیه السلام مائة سنة و رووا مثل ذلک عن جماعة منهم سعید بن جبیر و رووا أنه قال ابن عباس کان عمره تسعمائة و ستا و ثلاثین سنة.

و أهل التوراة یزعمون أن عمره تسعمائة و ثلاثون سنة و قال ابن الأثیر فی الکامل علی روایة أبی هریرة لم یکن کثیر اختلاف بین الحدیثین و ما فی التوراة فلعل الله ذکر عمره فی التوراة سوی ما وهبه لداود انتهی. (5)

ص: 268


1- فی المصدر: فطاف کما أوحی اللّه إلیه. م.
2- فی نسخة: و تفرق الجمیع.
3- کامل الزیارة ص 38- 39.
4- لم نجده فیما عندنا من نسخة المصدر. م.
5- کامل التواریخ ج 1: 21. م.

من به تو پسری خواهم داد که جانشین هابیل شود و حوا آن پسر را به دنیا آورد و وقتی به روز هفتم رسید آدم نام او را شیث نهاد و خداوند به او وحی کرد که: ای آدم این پسر هدیه ای از جانب من است. پس نام او را هبة الله بگذار. آدم نام او را هبة الله نهاد و وقتی زمان وفات آدم علیه السلام فرا رسید خداوند به او وحی کرد: من می خواهم جان تو را برگیرم. پس به بهترین فرزندت که همان هدیه ای است که من به تو اهدا کردم وصیت کن و اسمائی را که به تو آموختم به او بسپار. من می خواهم که زمین از عالمی که علم مرا می داند و به حکم من عمل می کند خالی نباشد و او را حجت خود بر مردم قرار می­دهم. آدم علیه السلام فرزندانش را از مرد و زن جمع کرد و سپس به آن ها گفت: ای فرزندان من، خداوند به من وحی کرده است که می خواهد جان مرا بگیرد و به من دستور داده است که به بهترین فرزندم که هبة الله است و خداوند بعد از من او را برای من و شما برگزیده است وصیت کنم. پس به او گوش فرا دهید و او را اطاعت کنید. چون او وصی و جانشین من است. پس همگی بگویید: به او گوش می سپاریم و فرمانش را اطاعت کرده و با او مخالفت نمی کنیم. گفت: آدم دستور داد که تابوتی بیاورند. علم و اسماء و وصیتش را در آن نهاد و آن را به هبة الله سپرد و به او گفت: ای هبة الله وقتی من مردم مرا غسل و کفن کن و بر من نماز بگزار و مرا در قبرم بگذار و وقتی مرگ تو فرا رسید و این را در خود احساس کردی بهترین و برترین فرزندانت و آن کسی که مصاحبت بیشتری با تو داشته را فرا بخوان و آنچه را به تو وصیت کردم به او وصیت کن و زمین را از عالمی از ما اهل بیت خالی مگذار. ای پسرم خداوند مرا به زمین آورده و مرا در آن جانشین خود و حجت بر مردم قرار داد و من تو را بعد از خودم حجت خدا بر زمینش قرار می­دهم. پس تو از دنیا نرو مگر اینکه حجتی برای خدا و وصیی پس از خود در میان مردم گذاشته باشی و تابوت و آنچه در آن است را همان طور که من به تو سپردم، به او بسپار و به او بگو که مردی از نسل من خواهد آمد که پیامبر خداست و اسم او نوح است. در زمان نبوت او طوفان و غرق وجود دارد. به وصی خود بگو که تابوت و آنچه در آنست را نگه دارد و وقتی مرگش فرا رسید به او دستور بده که به بهترین فرزندانش وصیت کند و هرکدام از اوصیاء وصیتش را در تابوت بگذارد و هرکدام از این­ها نبوت نوح را درک کرد با او سوار کشتی شود و تابوت و آنچه در آن است را به کشتی او ببرد و کسی از آن سرپیچی نکند. و ای هبة الله و شما ای فرزندان من از قابیل ملعون بر حذر باشید.

و آدم علیه السلام در آن روزی که خداوند به او گفته بود جان او را برمی گیرد آماده مرگ شد و خود را به آن تسلیم کرد. پس ملک­الموت آمد و آدم گفت: گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست. هیچ شریکی ندارد و گواهی می دهم که من بنده خدا و جانشین او بر روی زمین هستم. مرا با احسان خود آفرید و به ملائکه دستور داد که بر من سجده کنند و تمامی اسماء را به من یاد داد. سپس مرا در بهشتش اسکان داد و آنجا را دار قرار و منزل سکونت من قرار نداد. مرا خلق کرد که تا برای تقدیر و تدبیری که اراده کرده است، در زمین زندگی کنم و جبرئیل علیه السلام از بهشت با خود کفن آدم و کافور و بیل آورد. گفت:

ص: 265

و قال المسعودی توفی یوم الجمعة لست خلون من نیسان فی الساعة التی کان فیها خلقه و کان عمره تسعمائة و ثلاثین سنة انتهی (1).

و ذکر السید فی سعد السعود من صحف إدریس علیه السلام مرضه عشرة أیام بالحمی و وفاته (2)یوم الجمعة لأحد عشر یوما خلت من المحرم و دفنه فی غار فی جبل أبی قبیس و وجهه إلی الکعبة و إن عمره علیه السلام من وقت نفخ فیه الروح إلی وفاته ألف سنة و ثلاثین و إن حواء علیها السلام ما بقیت بعده إلا سنة ثم مرضت خمسة عشر یوما ثم توفیت و دفنت إلی جنب آدم علیه السلام ثم قال و نبأ الله شیثا و أنزل علیه خمسین صحیفة فیها دلائل الله و فرائضه و أحکامه و سننه و شرائعه و حدوده فأقام بمکة یتلو تلک الصحف علی بنی آدم و یعلمها و یعبد الله و یعمر الکعبة فیعتمر فی کل شهر و یحج فی أوان الحج حتی تم له تسعمائة سنة و اثنتا عشرة سنة فمرض فدعا ابنه أیوس (3)فأوصی به إلیه و أمره بتقوی الله ثم توفی فغسله أیوس ابنه و قینان بن أیوس و مهلائیل بن قینان فتقدم أیوس فصلی علیه و دفنوه عن یمین آدم فی غار أبی قبیس. (4)ثم قال السید رضی الله عنه وجدت فی السفر الثالث من التوراة أن حیاة آدم کانت تسعمائة و ثلاثین سنة

و قال محمد بن خالد البرقی رحمه الله إن عمر آدم علیه السلام کان تسع مائة و ستا و ثلاثین سنة ذکر ذلک فی کتاب البداء عن الصادق علیه السلام.(5).

أقول: یمکن رفع التنافی بین خبری الفضیل و التمیمی بأن یکون علیه السلام أسقط النیف فی الخبر الأخیر بأن یکون الغرض ذکر أصل العقود سوی الکسور علی أنه یحتمل أن یکون الإسقاط من الرواة.

ص: 269


1- مروج الذهب ج 1: 17. و به قال الیعقوبی فی التاریخ، و قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: و کان عمره الف سنة وهب لداود منها سبعین سنة فصار عمره بعد ذلک تسعمائة و ثلاثین سنة.
2- فی المصدر: و صفة غسله و تکفینه و دفنه. م.
3- هکذا فی النسخ و الصحیح: أنوش کما فی المصدر، و کذا الکلام فیما بعده.
4- سعد السعود: 37- 38. م.
5- سعد السعود: 40. و فیه: تسعمائة و ست و ثلاثون. م.

هفتاد هزار فرشته با جبرئیل فرود آمدند تا بر سر جنازه آدم علیه السلام حاضر شوند. جبرئیل و هبة الله آدم را غسل داده و کفن کرده و کافور بر جسد وی مالیدند و جبرئیل به هبة الله گفت: برخیز و بر پدرت نماز بگذار و هفتاد و پنج بار بر وی تکبیر بگو و ملائکه قبر او را آماده کردند و او را در قبر گذاشتند. هبة الله در میان فرزندان پدرش به اطاعت خدا مشغول بود و وقتی مرگ او فرا­رسید به پسرش قینان وصیت کرد و تابوت را به او سپرد و قینان در میان برادران و فرزندان پدرش به اطاعت خدا مشغول شد و وقتی مرگ او فرا رسید به پسرش یرد وصیت کرد و تابوت و هر آنچه در آن بود را به او سپرد و وقتی مرگ یرد فرا رسید به فرزندش اخنوخ که همان ادریس است وصیت کرد و تابوت و هرآنچه در آن بود و وصیت را به او سپرد. اخنوخ بدان عمل کرد و وقتی اجلش نزدیک شد خداوند به او وحی کرد: من تو را به سوی آسمان بالا می آورم. به پسرت خرقاسیل وصیت کن او این کار را انجام داد و خرقاسیل به وصیت اخنوخ عمل کرد. هنگامی که مرگ او فرا رسید به پسرش نوح علیه السلام وصیت کرد و تابوت را به او سپرد و تابوت همواره نزد نوح بود تا اینکه آن را درکشتی خود حمل کرد و چون مرگش فرارسید به پسرش سام وصیت کرد و تابوت و تمام آنچه در آن بود را به او سپرد.(1)

تفسیر عیاشی: حبیب مثل این روایت را با برخی اضافات نقل کرده است که ما آن را در کتاب الامامة در باب ذکر اوصیای آدم آوردیم.(2)

روایت15.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام می­فرماید: آدم پسرش را به سوی جبرئیل علیه السلام فرستاد. پس گفت: به جبرئیل بگو: پدرم به تو می گوید: از روغن زیتونی که در فلان جا از بهشت است به من بده. جبرئیل پسر را دید و به او گفت: به سوی پدرت بازگرد که قبض روح شد و ما به آماده کردن و او و نماز بر او امر شده­ایم. گفت: هنگامی که او را آماده کردند جبرئیل گفت: ای هبة الله بر پدرت نماز بگزار. پس او پیش آمد و هفتاد و پنج بار تکبیر گفت. هفتاد تکبیر به خاطر مقام آدم علیه السلام و پنج مرتبه برای سنت. گفت: آدم علیه السلام پیوسته خداوند را در مکه عبادت می کرد تا اینکه خداوند خواست که او را قبض روح کند. ملائکه را به سوی او فرستاد و به همراه آنان تخت و کافور و کفن از بهشت بود. وقتی حوا علیها السلام فرشتگان را دید رفت که بین او و ملائکه قرار گیرد. آدم به او گفت: مرا با فرستادگان پروردگارم تنها بگذار. قبض روح شد و او را با سدر و آب غسل دادند و بر قبر او سنگ لحد گذاشتند. گفت: این سنت فرزندان آدم بعد از اوست و عمر او از زمانی که خداوند او را خلق کرد تا زمانی که جان او را برگرفت 936 سال بود و در مکه دفن شد و بین آدم و نوح علیه السلام 1500 سال فاصله بود.(3)

روایت16.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام می­فرماید: جان آدم علیه السلام گرفته شد و سی تکبیر بر او گفته شد. بیست و پنج تکبیر از آن برداشته شده و پنج تکبیر به عنوان سنت برای ما باقی ماند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر اهل بدر 7 و 9 بار تکبیر گفتند.(4)

توضیح

شاید آوردن سی بار تکبیر در این روایت برای تقیه است چون همان طور که صاحب الکامل و دیگران می گویند راویان آن را از ابن عباس نقل کرده اند.(5)

روایت17.

قصص الانبیاء: به نقل از صدوق و وهب آمده است: وقتی مرگ آدم فرا رسید به شیث وصیت کرد و او در غاری به نام غار کنز در ابوقبیس برای آدم قبر حفر کرد و آدم پیوسته در آن غار بود تا اینکه زمان غرق فرا­رسید و نوح علیه السلام او را خارج کرد، در تابوت گذاشت و او را با خود به داخل کشتی برد.

ص: 267


1- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی
5- . کامل التواریخ 1: 22

باب 9 قصص إدریس

الآیات

مریم: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِدْرِیسَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیًّا* وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا»(56-57)

الأنبیاء: «وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ* وَ أَدْخَلْناهُمْ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ»(85-86)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ أی القرآن إِدْرِیسَ هو جد أب نوح علیه السلام و اسمه فی التوراة أخنوخ و قیل إنه سمی إدریس لکثرة درسه الکتب و هو أول من خط بالقلم و کان خیاطا و أول من خاط الثیاب و قیل إن الله سبحانه علمه النجوم و الحساب و علم الهیئة و کان ذلک معجزة له إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً أی کثیر التصدیق فی أمور الدین و قیل صادقا مبالغا فی الصدق فیما یخبر عن الله تعالی نَبِیًّا أی علیا رفیع الشأن برسالات الله تعالی وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا أی عالیا رفیعا و قیل إنه رفع إلی السماء السادسة عن ابن عباس و الضحاک و قال مجاهد رفع إدریس کما رفع عیسی و هو حی لم یمت

و قال آخرون إنه قبض روحه بین السماء الرابعة و الخامسة و روی ذلک عن أبی جعفر علیه السلام.

و قیل إن معناه و رفعناه محله و مرتبته بالرسالة و لم یرد رفعة المکان (1).

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ أَنَّ إِدْرِیسَ علیه السلام کَانَ رَجُلًا ضَخْمَ الْبَطْنِ عَرِیضَ الصَّدْرِ قَلِیلًا شَعْرُ الْجَسَدِ کَثِیراً شَعْرُ الرَّأْسِ وَ کَانَتْ إِحْدَی أُذُنَیْهِ أَعْظَمَ مِنَ الْأُخْرَی وَ کَانَ دَقِیقَ الصَّدْرِ دَقِیقَ الْمَنْطِقِ قَرِیبَ الْخِطَاءِ إِذَا مَشَی وَ إِنَّمَا سُمِّیَ إِدْرِیسَ لِکَثْرَةِ مَا کَانَ یَدْرُسُ مِنْ حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَنِ الْإِسْلَامِ وَ هُوَ بَیْنَ أَظْهُرِ قَوْمِهِ ثُمَّ إِنَّهُ فَکَّرَ فِی عَظَمَةِ اللَّهِ وَ جَلَالِهِ فَقَالَ إِنَّ لِهَذِهِ السَّمَاوَاتِ وَ لِهَذِهِ الْأَرَضِینَ وَ لِهَذَا الْخَلْقِ الْعَظِیمِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النُّجُومِ وَ السَّحَابِ وَ الْمَطَرِ وَ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ الَّتِی تَکُونُ لَرَبّاً یُدَبِّرُهَا وَ یُصْلِحُهَا بِقُدْرَتِهِ

ص: 270


1- مجمع البیان 6: 519.

می گویم: روایتی طولانی در کتاب امامت در باب اتصال وصیت از جانب آدم علیه السلام خواهد آمد.

روایت18.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند تبارک و تعالی به نوح علیه السلام در حالی که در کشتی بود وحی کرد که یک هفته به دور خانه طواف کند و او همان طور که خدا به او وحی کرده بود، یک هفته بر گرد خانه طواف کرد و سپس تا زانو به درون آب رفت و تابوتی را بیرون آورد که استخوان های آدم علیه السلام در آن بود و تابوت را در میان کشتی حمل کرد و همان مقدار که خدا خواسته بود خانه را طواف کند، در اطراف خانه به طواف برخاست و سپس به باب کوفه در وسط مسجد آن وارد شد و در آنجا بود که خداوند به زمین گفت: «آب خود را فرو بر» و زمین آبش را از مسجد کوفه که از همان جا نیز آغاز شده بود بلعید و گروهی که به همراه نوح در کشتی بودند متفرق شدند و نوح تابوت را برگرفت و آن را در غریّ دفن کرد.(1)

روایت19.

کامل الزیارات: امام صادق به نقل از پدرانشان می فرمایند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آدم ابوالبشر 930 سال عمر کرد.

توضیح

بدان که مردم در مورد عمر آدم علیه السلام اختلاف نظر دارند. اهل تسنن از ابوهریره و او از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که هزار سال عمر برای آدم علیه السلام نوشته شده بود که شصت سال را به داوود علیه السلام بخشید سپس بازگردانده شد. و از ابن عباس نقل می کنند که آدم چهل سال از هزار سال عمرش را به داوود بخشید و سپس انکار کرد پس خداوند هزار سال را برای آدم علیه السلام کامل کرد و صد سال برای داوود و روایات دیگری نظیر این را از گروهی از جمله سعیدبن جبیر نقل می کنند و روایت می کنند که ابن عباس گفت عمر او (آدم) 936 سال بود. اهل تورات گمان می کنند که عمر او 930 سال بوده و ابن اثیر در الکامل آورده است: طبق روایت ابوهریره اختلاف زیادی بین این دو حدیث و بین آنچه در تورات آمده است وجود ندارد و شاید خداوند تبارک و تعالی در تورات عمر او را بدون در نظر گرفتن آن مقداری که به داوود علیه السلام بخشیده بیان کرده است. پایان.(2)

ص: 268


1- . کامل الزیارات : 38-39
2- . کامل التواریخ : 21

فَکَیْفَ لِی بِهَذَا الرَّبِّ فَأَعْبُدَهُ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَجَلَا بِطَائِفَةٍ مِنْ قَوْمِهِ (1)فَجَعَلَ یَعِظُهُمْ وَ یُذَکِّرُهُمْ وَ یُخَوِّفُهُمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ خَالِقِ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ فَلَا یَزَالُ یُجِیبُهُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی صَارُوا سَبْعَةً ثُمَّ سَبْعِینَ إِلَی أَنْ صَارُوا سَبْعَمِائَةٍ ثُمَّ بَلَغُوا أَلْفاً فَلَمَّا بَلَغُوا أَلْفاً قَالَ لَهُمْ تَعَالَوْا نَخْتَرْ مِنْ خِیَارِنَا (2)مِائَةَ رَجُلٍ فَاخْتَارُوا مِنْ خِیَارِهِمْ مِائَةَ رَجُلٍ وَ اخْتَارُوا مِنَ الْمِائَةِ سَبْعِینَ رَجُلًا ثُمَّ اخْتَارُوا مِنَ السَّبْعِینَ عَشْرَةً ثُمَّ اخْتَارُوا مِنَ الْعَشْرَةِ سَبْعَةً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ تَعَالَوْا فَلْیَدْعُ هَؤُلَاءِ السَّبْعَةُ وَ لْیُؤَمِّنْ بَقِیَّتُنَا فَلَعَلَّ هَذَا الرَّبَّ جَلَّ جَلَالُهُ یَدُلُّنَا عَلَی عِبَادَتِهِ فَوَضَعُوا أَیْدِیَهُمْ عَلَی الْأَرْضِ وَ دَعَوْا طَوِیلًا فَلَمْ یَتَبَیَّنْ لَهُمْ شَیْ ءٌ ثُمَّ رَفَعُوا أَیْدِیَهُمْ إِلَی السَّمَاءِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی إِدْرِیسَ علیه السلام وَ نَبَّأَهُ وَ دَلَّهُ عَلَی عِبَادَتِهِ وَ مَنْ آمَنَ مَعَهُ فَلَمْ یَزَالُوا یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُشْرِکُونَ بِهِ شَیْئاً حَتَّی رَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْرِیسَ إِلَی السَّمَاءِ وَ انْقَرَضَ مَنْ تَابَعَهُ عَلَی دِینِهِ إِلَّا قَلِیلًا ثُمَّ إِنَّهُمُ اخْتَلَفُوا بَعْدَ ذَلِکَ وَ أَحْدَثُوا الْأَحْدَاثَ وَ أَبْدَعُوا الْبِدَعَ حَتَّی کَانَ زَمَانُ نُوحٍ علیه السلام (3).

«2»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ هَاشِمٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ بَدْءُ نُبُوَّةِ إِدْرِیسَ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ فِی زَمَانِهِ مَلِکٌ جَبَّارٌ (4)وَ أَنَّهُ رَکِبَ ذَاتَ یَوْمٍ فِی بَعْضِ نُزَهِهِ فَمَرَّ بِأَرْضٍ خَضِرَةٍ نَضِرَةٍ لِعَبْدٍ مُؤْمِنٍ مِنَ الرَّافِضَةِ (5)فَأَعْجَبَتْهُ فَسَأَلَ وُزَرَاءَهُ لِمَنْ هَذِهِ الْأَرْضُ قَالُوا لِعَبْدٍ مِنْ عَبِیْدِ الْمَلِکِ فُلَانٍ الرَّافِضِیِّ فَدَعَا بِهِ فَقَالَ لَهُ أَمْتِعْنِی بِأَرْضِکَ هَذِهِ- (6)فَقَالَ لَهُ عِیَالِی أَحْوَجُ إِلَیْهَا مِنْکَ قَالَ فَسُمْنِی بِهَا

ص: 271


1- فی نسخة: فخلا بطائفة من قومه.
2- فی نسخة: تعالوا نختار من خیارنا.
3- علل الشرائع: 21. م.
4- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: إنّه «بیوراسب».
5- أی من الذین رفضوا الشرک و المعاصی و ترکوا مذهب السلطان، و عبر علیه السلام بذلک لئلا یهتم أصحابه ممّا ینابزهم العامّة بهذا اللقب و یعلموا أن ذلک کان دیدن أهل الدنیا سلفا و خلفا و عادتهم، رواه المسعودیّ فی اثبات الوصیة و قال: فقیل: إنّها لرجل من الرافضة کان لا یتبعه علی کفره و یرفضه یسمی رافضیا فدعی به.
6- أی صیرنی انتفع و ألتذ به.

مسعودی می گوید: او در روز جمعه شش روز از ماه نیسان رفته در همان ساعتی که در آن خلق شده بود از دنیا رفت و عمر او 930 سال بود. پایان.(1)

و سید در سعدالسعود به نقل از صحف ادریس علیه السلام ذکر کرده است که بیماری او ده روز همراه با تب بود و وفات او روز جمعه یازدهم محرم بود و او را در غاری در کوه ابوقبیس دفن کرد در حالی که صورت او به سمت کعبه بود و عمر او علیه السلام از وقتی که روح در او دمیده شد تا زمان وفاتش 1030 سال بود. حوا علیها السلام بعد از او فقط یک سال زیست و سپس پانزده روز بیمار شد و وفات یافت و در کنار آدم علیه السلام دفن شد. سپس گفت: و خداوند به شیث خبر داد و پنجاه صحیفه برای او نازل کرد که دلایل، احکام، فرائض، سنن، شرایع و قوانین خدا در آن بود و شیث در مکه اقامت گزید و آن صحیفه ها را بر فرزندان آدم می­خواند و به آن­ها یاد می­داد و به پرستش خدا می­پرداخت و هر ماه یک بار به حج عمره می رفت و در زمان حج به حج می شتافت تا اینکه به سن 912 سالگی رسید. بیمار شد و پسرش ایوس را صدا زد و به او وصیت کرد و او را به تقوای الهی فرا خواند و سپس شیث وفات یافت. ایوس و قینان­بن ایوس و مهلائیل بن قینان او را غسل دادند و ایوس جلو آمد و بر او نماز گزارد و او را در سمت راست آدم در غار ابوقبیس به خاک سپردند.(2)

سپس سید رضی الله عنه گفت: در سفر سوم از تورات یافتم که زندگانی آدم 930 سال بود.

محمدبن خالد البرقی –خدا رحمتش کند- می­گوید: در کتاب البداء از امام صادق علیه السلام نقل شده است که عمر آدم علیه السلام 936 سال بود.(3)

می گویم: می توان اختلافی را که بین دو روایت فضیل و تمیمی وجود دارد این گونه رفع کرد که: ایشان علیه السلام در روایت اخیر عدد خرد را ذکر نکرده و خواسته که عدد عقود را بدون در نظر گرفتن عدد خرد آن ذکر کند و ممکن است که راویان خرده آن عدد را انداخته باشند.

ص: 269


1- . مروج الذهب 1: 17. در تاریخ مسعودی نیز آمده است. مسعودی در اثبات الوصیه می­گوید: او هزار سال داشت که هفتاد سال آن را به داوود داد و پس از آن عمرش به 930 سال کاهش یافت.
2- . سعد السعود: 37-38
3- . سعد السعود: 40

أُثْمِنْ لَکَ قَالَ لَا أُمْتِعُکَ وَ لَا أَسُومُکَ دَعْ عَنْکَ ذِکْرَهَا فَغَضِبَ الْمَلِکُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ أَسِفَ وَ انْصَرَفَ إِلَی أَهْلِهِ وَ هُوَ مَغْمُومٌ مُفَکِّرٌ فِی أَمْرِهِ وَ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَزَارِقَةِ (1)وَ کَانَ بِهَا مُعْجَباً یُشَاوِرُهَا فِی الْأَمْرِ إِذَا نَزَلَ بِهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ فِی مَجْلِسِهِ بَعَثَ إِلَیْهَا لِیُشَاوِرَهَا فِی أَمْرِ صَاحِبِ الْأَرْضِ فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ فَرَأَتْ فِی وَجْهِهِ الْغَضَبَ فَقَالَتْ لَهُ أَیُّهَا الْمَلِکُ مَا الَّذِی دَهَاکَ- (2)حَتَّی بَدَا الْغَضَبُ فِی وَجْهِکَ قَبْلَ فِعْلِکَ- (3)فَأَخْبَرَهَا بِخَبَرِ الْأَرْضِ وَ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِهِ لِصَاحِبِهَا وَ مِنْ قَوْلِ صَاحِبِهَا لَهُ فَقَالَتْ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّمَا یَغْتَمُّ وَ یَأْسَفُ (4) مَنْ لَا یَقْدِرُ عَلَی التَّغْیِیرِ وَ الِانْتِقَامِ وَ إِنْ کُنْتَ تَکْرَهُ أَنْ تَقْتُلَهُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ فَأَنَا أَکْفِیکَ أَمْرَهُ وَ أُصَیِّرُ أَرْضَهُ بِیَدِکَ بِحُجَّةٍ لَکَ فِیهَا الْعُذْرُ عِنْدَ أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَتْ أَبْعَثُ إِلَیْهِ أَقْوَاماً مِنْ أَصْحَابِی أَزَارِقَةَ حَتَّی یَأْتُوکَ بِهِ فَیَشْهَدُوا عَلَیْهِ عِنْدَکَ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ دِینِکَ فَیَجُوزُ لَکَ قَتْلُهُ وَ أَخْذُ أَرْضِهِ قَالَ فَافْعَلِی ذَلِکِ قَالَ فَکَانَ لَهَا أَصْحَابٌ مِنَ الْأَزَارِقَةِ عَلَی دِینِهَا یَرَوْنَ قَتْلَ الرَّافِضَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَبَعَثَتْ إِلَی قَوْمٍ مِنْهُمْ فَأَتَوْهُمْ فَأَمَرَتْهُمْ أَنْ یَشْهَدُوا عَلَی فُلَانٍ الرَّافِضِیِّ عِنْدَ الْمَلِکِ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ دِینِ الْمَلِکِ فَشَهِدُوا عَلَیْهِ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ دِینِ الْمَلِکِ فَقَتَلَهُ وَ اسْتَخْلَصَ أَرْضَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِ عِنْدَ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی إِدْرِیسَ علیه السلام أَنِ ائْتِ عَبْدِی هَذَا الْجَبَّارَ فَقُلْ لَهُ أَ مَا رَضِیتَ أَنْ قَتَلْتَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ ظُلْماً حَتَّی اسْتَخْلَصْتَ أَرْضَهُ خَالِصَةً لَکَ فَأَحْوَجْتَ عِیَالَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَجَعْتَهُمْ أَمَا وَ عِزَّتِی لَأَنْتَقِمَنَّ لَهُ مِنْکَ فِی الْآجِلِ وَ لَأَسْلُبَنَّکَ مُلْکَکَ فِی الْعَاجِلِ وَ لَأُخَرِّبَنَّ مَدِینَتَکَ وَ لَأُذِلَّنَّ عِزَّکَ وَ لَأُطْعِمَنَّ الْکِلَابَ لَحْمَ امْرَأَتِکَ فَقَدْ غَرَّکَ یَا مُبْتَلَی حِلْمِی عَنْکَ فَأَتَاهُ إِدْرِیسُ علیه السلام بِرِسَالَةِ رَبِّهِ وَ هُوَ فِی مَجْلِسِهِ وَ حَوْلَهُ أَصْحَابُهُ فَقَالَ أَیُّهَا الْجَبَّارُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ- (5)وَ هُوَ یَقُولُ لَکَ أَ مَا رَضِیتَ أَنْ قَتَلْتَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ ظُلْماً حَتَّی اسْتَخْلَصْتَ أَرْضَهُ خَالِصَةً لَکَ وَ أَحْوَجْتَ عِیَالَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَجَعْتَهُمْ أَمَا وَ عِزَّتِی لَأَنْتَقِمَنَّ لَهُ مِنْکَ فِی الْآجِلِ وَ لَأَسْلُبَنَّکَ مُلْکَکَ فِی الْعَاجِلِ وَ لَأُخَرِّبَنَّ مَدِینَتَکَ وَ لَأُذِلَّنَّ عِزَّکَ وَ لَأُطْعِمَنَ

ص: 272


1- أی کانت بصفة الازارقة، فکما أن الازارقة یرون غیر أهل نحلتهم مشرکا و یستحلون دمه و أمواله فکذلک هذه المرأة، و الازارقة فرقة من الخوارج.
2- دهی فلانا: أصابه بداهیة. و الداهیة: الامر العظیم.
3- فی نسخة: قبل ایقاعک.
4- فی المصدر : یغتم ویهتم به « ویأسف خ ). م
5- فی نسخة: انی رسول اللّه إلیک.

باب نهم : قصه های ادریس

آیات

- وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِدْرِیسَ إِنَّهُ کَانَ صِدِّیقاً نَّبِیّاً * وَرَفَعْنَاهُ مَکَاناً عَلِیّاً.(1)

{و در این کتاب از ادریس یاد کن که او راستگویی پیامبر بود* و [ما] او را به مقامی بلند ارتقا دادیم.}

- وَإِسْمَاعِیلَ وَإِدْرِیسَ وَذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِّنَ الصَّابِرِینَ * وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِینَ.(2)

{و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند* و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم چرا که ایشان از شایستگان بودند.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله می گوید: «در کتاب یاد کن» یعنی در قرآن «ادریس» همان جد پدر نوح علیه السلام بود که اسم او در تورات اخنوخ است و گفته شده که او به خاطر این که بسیار کتاب می خواند ادریس نامیده شده است. او اولین کسی است که با قلم نگاشت و خیاط بود و اولین کسی بود که لباس دوخت. و گفته شده است که خداوند سبحان به او نجوم و حساب و علم هیأت آموخت و آن معجزه او بود «همانا او صادق بود» یعنی در امور دین بسیار تصدیق کننده و راست­گو بود. و گفته شده در آنچه از خداوند خبر می داد بسیار صادق بود «پیامبر» یعنی به واسطه رسالات خداوند بسیار عالی مرتبه بود «او را به مقامی بلند ارتقا دادیم» یعنی به مکانی عالی و رفیع. ابن عباس و ضحاک گفته اند که او تا آسمان ششم بالا برده شد و مجاهد می گوید: ادریس همانند عیسی در حالی که زنده بود و نمرده بود به بالا برده شد و دیگران گفته اند: روح او بین آسمان چهارم و پنجم گرفته شد. این روایت از امام باقر علیه السلام نقل شده است. و گفته شده: معنی «او را به مقامی بلند ارتقا دادیم» این است که محل و مرتبه او را به واسطه رسالت بالا بردیم و منظور از این عبارت رفعت مکان نیست.(3)

روایات

روایت1.

علل الشرایع: با اسناد به وهب می گوید: ادریس مردی بود که شکم او بزرگ و سینه او گشاده و موی بدن او کم و موی سر او زیاد و یکی از گوش هایش از دیگری بزرگتر بود و سینه­اش نازک و سخنانش دقیق و گام های او هنگام راه رفتن به هم نزدیک بود و به این علت ادریس نامیده شد که حکم خداوند عزوجل و سنت های اسلام را بسیار مطالعه می­کرد در حالی که در میان قومش بود. در عظمت خدا و جلال او به فکر فرو رفت و سپس گفت: باید این آسمان ها و این زمین ها و این خلقت عظیم و خورشید و ماه و ستارگان و ابرها و باران و همه این چیز­هایی که هست، یقینا خدایی داشته باشند که آن­ها را تدبیر کند و آن­ها را با قدرت خود اصلاح کند.

ص: 270


1- . مریم/ 56-57
2- . انبیاء/ 85-86
3- . مجمع البیان 6: 519

الْکِلَابَ لَحْمَ امْرَأَتِکَ فَقَالَ الْجَبَّارُ اخْرُجْ عَنِّی یَا إِدْرِیسُ فَلَنْ تَسْبِقَنِی بِنَفْسِکَ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی امْرَأَتِهِ فَأَخْبَرَهَا بِمَا جَاءَ بِهِ إِدْرِیسُ فَقَالَتْ لَا یَهُولَنَّکَ رِسَالَةُ إِلَهِ إِدْرِیسَ- أَنَا أُرْسِلُ إِلَیْهِ مَنْ یَقْتُلُهُ فَتَبْطُلُ رِسَالَةُ إِلَهِهِ وَ کُلُّ مَا جَاءَکَ بِهِ قَالَ فَافْعَلِی وَ کَانَ لِإِدْرِیسَ أَصْحَابٌ مِنَ الرَّافِضَةِ مُؤْمِنُونَ یَجْتَمِعُونَ إِلَیْهِ فِی مَجْلِسٍ لَهُ فَیَأْنَسُونَ بِهِ وَ یَأْنَسُ بِهِمْ فَأَخْبَرَهُمْ إِدْرِیسُ بِمَا کَانَ مِنْ وَحْیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ وَ رِسَالَتِهِ إِلَی الْجَبَّارِ وَ مَا کَانَ مِنْ تَبْلِیغِ رِسَالَةِ اللَّهِ إِلَی الْجَبَّارِ فَأَشْفَقُوا عَلَی إِدْرِیسَ وَ أَصْحَابِهِ وَ خَافُوا عَلَیْهِ الْقَتْلَ وَ بَعَثَتْ امْرَأَةُ الْجَبَّارِ إِلَی إِدْرِیسَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنَ الْأَزَارِقَةِ لِیَقْتُلُوهُ فَأَتَوْهُ فِی مَجْلِسِهِ الَّذِی کَانَ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ فِیهِ أَصْحَابُهُ فَلَمْ یَجِدُوهُ فَانْصَرَفُوا وَ قَدْ رَآهُمْ أَصْحَابُ إِدْرِیسَ فَحَسُّوا أَنَّهُمْ أَتَوْا إِدْرِیسَ لِیَقْتُلُوهُ فَتَفَرَّقُوا فِی طَلَبِهِ فلقوا (فَلَقُوهُ) فَقَالُوا لَهُ خُذْ حِذْرَکَ یَا إِدْرِیسُ فَإِنَّ الْجَبَّارَ قَاتِلُکَ قَدْ بَعَثَ الْیَوْمَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنَ الْأَزَارِقَةِ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ فَتَنَحَّی إِدْرِیسُ عَنِ الْقَرْیَةِ مِنْ یَوْمِهِ ذَلِکَ وَ مَعَهُ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا کَانَ فِی السَّحَرِ نَاجَی إِدْرِیسُ رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ بَعَثْتَنِی إِلَی جَبَّارٍ فَبَلَّغْتُ رِسَالَتَکَ وَ قَدْ تَوَعَّدَنِی هَذَا الْجَبَّارُ بِالْقَتْلِ بَلْ هُوَ قَاتِلِی إِنْ ظَفِرَ بِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ تَنَحَّ عَنْهُ وَ اخْرُجْ مِنْ قَرْیَتِهِ وَ خَلِّنِی وَ إِیَّاهُ فَوَ عِزَّتِی لَأُنْفِذَنَّ فِیهِ أَمْرِی وَ لَأُصَدِّقَنَّ قَوْلَکَ فِیهِ وَ مَا أَرْسَلْتُکَ بِهِ إِلَیْهِ فَقَالَ إِدْرِیسُ یَا رَبِّ إِنْ لِی حَاجَةً قَالَ اللَّهُ سَلْهَا تُعْطَهَا قَالَ أَسْأَلُکَ أَنْ لَا تُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَی أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ وَ مَا حَوْلَهَا وَ مَا حَوَتْ عَلَیْهِ حَتَّی أَسْأَلَکَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا إِدْرِیسُ إِذاً تَخْرَبُ الْقَرْیَةُ وَ یَشْتَدُّ جَهْدُ أَهْلِهَا وَ یَجُوعُونَ فَقَالَ إِدْرِیسُ وَ إِنْ خَرِبَتْ وَ جَهَدُوا وَ جَاعُوا قَالَ اللَّهُ فَإِنِّی قَدْ أَعْطَیْتُکَ مَا سَأَلْتَ وَ لَنْ أُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ حَتَّی تَسْأَلَنِی ذَلِکَ وَ أَنَا أَحَقُّ مَنْ وَفَی بِعَهْدِهِ فَأَخْبَرَ إِدْرِیسُ أَصْحَابَهُ بِمَا سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَبْسِ الْمَطَرِ عَنْهُمْ وَ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ وَعَدَهُ أَنْ لَا یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ حَتَّی أَسْأَلَهُ ذَلِکَ فَاخْرُجُوا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِلَی غَیْرِهَا مِنَ الْقُرَی فَخَرَجُوا مِنْهَا وَ عِدَّتُهُمْ یَوْمَئِذٍ عِشْرُونَ رَجُلًا فَتَفَرَّقُوا فِی الْقُرَی وَ شَاعَ خَبَرُ إِدْرِیسَ فِی الْقُرَی بِمَا سَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی وَ تَنَحَّی إِدْرِیسُ إِلَی کَهْفٍ فِی الْجَبَلِ شَاهِقٍ فَلَجَأَ إِلَیْهِ وَ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَکاً یَأْتِیهِ بِطَعَامِهِ عِنْدَ کُلِّ مَسَاءٍ وَ کَانَ یَصُومُ النَّهَارَ فَیَأْتِیهِ الْمَلَکُ بِطَعَامِهِ عِنْدَ کُلِّ مَسَاءٍ وَ سَلَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ذَلِکَ مُلْکَ

ص: 273

پس من چگونه می توانم این پروردگار را آن­طور که شایسته عبادت اوست، عبادت کنم. سپس به سوی گروهی از قوم خود روی آورد و شروع به موعظه آن­ها کرد و به آنان یادآوری می­کرد و آن­ها را بر حذر می­داشت و به عبادت خالق این اشیاء فرا می خواند، پیوسته یکی پس از دیگری دعوت او را اجابت می کردند تا اینکه کم کم هفت نفر سپس هفتاد نفر سپس هفتصد نفر و بعد از آن هزار نفر شدند. وقتی به هزار نفر رسیدند به آنان گفت: بیایید از بین برگزیدگان خود صد نفر را برگزینیم. پس از میان برترین­های خود صد نفر را برگزیدند و از آن صد نفر، هفتاد نفر و سپس از هفتاد نفر ده نفر و از ده نفر هفت نفر را برگزیدند. سپس به آن­ها گفت: بیایید این هفت نفر دعا کنند و بقیه آمین بگویند. باشد که خداوند جلّ جلاله ما را به عبادت خود راهنمایی کند. پس دست خود را بر زمین گذاشتند و زمانی طولانی دعا کردند ولی چیزی بر آنان آشکار نشد. سپس دستانشان را به سوی آسمان بالا گرفتند و خداوند عزوجل به ادریس وحی کرد و او و کسانی که به همراه او ایمان آورده بودند را آگاه ساخته و به عبادت خود راهنمایی کرد. پس پیوسته خدا را عبادت می کردند و برای او شریکی قایل نبودند تا اینکه خداوند عزوجل ادریس را به سوی آسمان بالا برد و کسانی که در دین ادریس از او پیروی می کردند جز عده کمی منقرض شدند. پس از آن، آن­ها پراکنده شدند و اقوام مختلفی شدند و چیزهای جدید ایجاد کرده و بدعت هایی به وجود آوردند تا اینکه زمان نوح علیه السلام فرا رسید.(1)

روایت2.

اکمال الدین: امام باقر علیه السلام می­فرماید: در آغاز نبوت ادریس علیه­السلام پادشاهی ستمگر(2) حکومت می کرد که روزی به گردش درآمد و از زمین سرسبز و تازه ای عبور کرد که متعلق به یک رافضی(3)

مؤمن بود. پس این زمین را بسیار پسندید. از وزرایش پرسید: این زمین متعلق به کیست؟ گفتند: متعلق به بنده ای از بندگان شما، فلانی رافضی است. پس آن رافضی را فرا خواند و به او گفت: این زمینت را به من بده تا برای تفریح و لذت از آن بهره­مند شوم. آن مرد گفت: زن و فرزندانم به آن نیازمندترند. [پادشاه] گفت: آن را به نام من کن،

ص: 271


1- . علل الشرائع : 21
2- . مسعودی در اثبات الوصیه گفته که نام وی بیوراسب بوده است.
3- . منظور از رافضی کسانی هستند که شرک و گناهان و مذهب پادشاه را ترک کرده­اند. امام علیه السلام از این لفظ استفاده کرده­اند تا اصحاب ایشان به این لقبی که اهل سنت به آنان داده­اند توجه نکنند و بدانند که عادت اهل دنیا در گذشته و حال چنین بوده است. مسعودی این روایت را در اثبات الوصیه آورده و می­گوید: نقل شده است که آن زمین متعلق به مردی از رافضی­ها بود که چون از کفر پادشاه تبعیت نمی­کرد او را رافضی به معنای مخالفت کننده نامیدند و پس از آن به همین نام خوانده می­شد.

الْجَبَّارِ وَ قَتَلَهُ وَ أَخْرَبَ مَدِینَتَهُ وَ أَطْعَمَ الْکِلَابَ لَحْمَ امْرَأَتِهِ غَضَباً لِلْمُؤْمِنِ وَ ظَهَرَ فِی الْمَدِینَةِ جَبَّارٌ آخَرُ عَاصٍ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ بَعْدَ خُرُوجِ إِدْرِیسَ مِنَ الْقَرْیَةِ عِشْرِینَ سَنَةً لَمْ تُمْطِرِ السَّمَاءُ قَطْرَةً مِنْ مَائِهَا عَلَیْهِمْ فَجَهَدَ الْقَوْمُ وَ اشْتَدَّتْ حَالُهُمْ وَ صَارُوا یَمْتَارُونَ الْأَطْعِمَةَ (1)مِنَ الْقُرَی مِنْ بَعْدُ فَلَمَّا جَهَدُوا مَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَقَالُوا إِنَّ الَّذِی نَزَلَ بِنَا مِمَّا تَرَوْنَ بِسُؤَالِ إِدْرِیسَ رَبَّهُ أَنْ لَا یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْنَا حَتَّی یَسْأَلَهُ هُوَ وَ قَدْ خَفِیَ إِدْرِیسُ عَنَّا وَ لَا عِلْمَ لَنَا بِمَوْضِعِهِ وَ اللَّهُ أَرْحَمُ بِنَا مِنْهُ فَأَجْمَعَ أَمْرُهُمْ عَلَی أَنْ یَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ وَ یَدْعُوهُ وَ یَفْزَعُوا إِلَیْهِ وَ یَسْأَلُوهُ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی مَا حَوَتْ قَرْیَتُهُمْ فَقَامُوا عَلَی الرَّمَادِ وَ لَبِسُوا الْمُسُوحَ وَ حَثَوْا عَلَی رُءُوسِهِمُ التُّرَابَ- (2)وَ رَجَعُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالتَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ الْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَیْهِ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا إِدْرِیسُ أَهْلُ قَرْیَتِکَ (3)قَدْ عَجُّوا إِلَیَّ بِالتَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ الْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ السَّیِّئَةِ وَ قَدْ رَحِمْتُهُمْ وَ لَمْ یَمْنَعْنِی إِجَابَتَهُمْ إِلَی مَا سَأَلُونِی مِنَ الْمَطَرِ إِلَّا مُنَاظَرَتُکَ فِیمَا سَأَلْتَنِی أَنْ لَا أُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ حَتَّی تَسْأَلَنِی فَاسْأَلْنِی یَا إِدْرِیسُ حَتَّی أُغِیثَهُمْ وَ أُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ قَالَ إِدْرِیسُ اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَسْأَلُکَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَسْأَلْنِی یَا إِدْرِیسُ فَسَلْنِی (4)قَالَ إِدْرِیسُ اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَسْأَلُکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْمَلَکِ الَّذِی أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِی إِدْرِیسَ بِطَعَامِهِ کُلَّ مَسَاءٍ أَنِ احْبِسْ عَنْ إِدْرِیسَ طَعَامَهُ وَ لَا تَأْتِهِ بِهِ فَلَمَّا أَمْسَی إِدْرِیسُ فِی لَیْلَةِ ذَلِکَ الْیَوْمِ فَلَمْ یُؤْتَ بِطَعَامِهِ حَزِنَ وَ جَاعَ فَصَبَرَ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَلَمْ یُؤْتَ بِطَعَامِهِ اشْتَدَّ حُزْنُهُ وَ جُوعُهُ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ مِنَ الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَلَمْ یُؤْتَ بِطَعَامِهِ اشْتَدَّ جُهْدُهُ وَ جُوعُهُ وَ حُزْنُهُ وَ قَلَّ صَبْرُهُ فَنَادَی رَبَّهُ یَا رَبِّ حَبَسْتَ عَنِّی رِزْقِی مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْبِضَ رُوحِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا إِدْرِیسُ جَزِعْتَ أَنْ حَبَسْتُ عَنْکَ طَعَامَکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا وَ لَمْ تَجْزَعْ وَ لَمْ تُنْکِرْ جُوعَ أَهْلِ قَرْیَتِکَ وَ جُهْدَهُمْ مُنْذُ عِشْرِینَ سَنَةً ثُمَّ سَأَلْتُکَ عَنْ جُهْدِهِمْ

ص: 274


1- أی یجمعون الاطعمة.
2- حثا التراب: صبه.
3- فی المصدر: فاوحی اللّه عزّ و جلّ الی إدریس ان أهل قریتک اه. م.
4- فی المصدر: أ لم تسألنی یا إدریس فاجبتک الی ما سألت، و انا اسألک ان لم تسألنی فلم لا تجیب مسألتی. قال إدریس اه. م.

پول آن را به تو می پردازم. آن مرد گفت: آن را به تو نمی­دهم و نمی­فروشم. دیگر حرف آن را نزن - دست از آن بکش -. پادشاه از این حرف خشمگین و ناراحت شد. به سوی خانه اش رفت در حالی که غمگین بود و در این مسأله به فکر فرو رفته بود. او زنی از ازارقه(1)

داشت که شیفته او بود و وقتی دچار مشکل می شد با او مشورت می کرد. وقتی در جایگاه خود نشست کسی را به سوی زن فرستاد تا درباره مسأله صاحب زمین با او مشورت کند. آن زن آمد و خشم را در چهره او دید. پس به او گفت: ای پادشاه چه مشکلی برایت پیش آمده است که قبل از انجام کار، خشم بر چهره­ات آشکار شده است؟ پادشاه داستان زمین و سخنانی که او به صاحب زمین گفته بود و سخن صاحب زمین به او را برای آن زن تعریف کرد. آن زن گفت: ای پادشاه فقط کسی باید تأسف بخورد و غمگین باشد که نمی تواند چیزی را تغییر داده و انتقام بگیرد و اگر دوست نداری که بی دلیل او را به قتل برسانی من این کار را انجام می دهم و زمین او را با دلیلی که با آن دلیل در نزد اهل مملکتت عذر داشته باشی به دستت می رسانم. پادشاه گفت: آن حجت و دلیل چیست؟ زن گفت: گروهی از ازارقه قومم را به سمت او می فرستم که او را به نزد تو بیاورند و در نزد تو شهادت بدهند که او از دین تو بیزار است و در این صورت تو می توانی او را به قتل برسانی و زمینش را بگیری. پادشاه گفت: پس این کار را انجام بده! گفت: آن زن یارانی از ازارقه داشت که هم کیش او بوده و اعتقاد داشتند رافضیان را باید کشت. پس به سوی عده ای از آن­ها پیک فرستاد. آن­ها نزد او آمدند و او به آن­ها دستور داد که در نزد پادشاه بر علیه فلان رافضی شهادت دهند و بگویند که او از دین پادشاه بیزار است. آن­ها نیز شهادت دادند که او از دین پادشاه بیزار است. پس پادشاه او را به قتل رسانید و زمین او را گرفت. خداوند به خاطر آن مرد مؤمن خشم گرفت و به ادریس علیه السلام وحی کرد که: به نزد این بنده ستمگرم برو و به او بگو: چگونه راضی شدی که بنده مؤمن مرا با ظلم به قتل برسانی و زمین او را به طور کامل به خود اختصاص دهی؟ و خانواده اش را بعد از او محتاج و گرسنه کنی؟ قسم به عزتم که در آینده انتقام او را خواهم گرفت و به زودی ملک تو را از تو می­گیرم، شهر تو را به نابودی می کشانم، عزت تو را به ذلت تبدیل خواهم کرد، گوشت زنت را به سگ ها می خورانم. حلم و بردباری من نسبت به تو، تو را مغرور ساخته است. ادریس علیه السلام با رسالت پروردگارش به سوی او که در جایگاهش نشسته بود و اصحابش در اطرافش بودند آمد و گفت: ای ستمگر! من فرستاده خدا به سوی شما هستم. او خطاب به تو فرمود: چگونه راضی شدی که بنده مؤمن مرا از روی ظلم به قتل برسانی؟ و زمین او را تصاحب کنی و خانواده اش را محتاج کنی و آن­ها را گرسنه بداری؟ به عزتم قسم که در آینده انتقام او را از تو خواهم گرفت و به زودی ملک تو را از تو خواهم گرفت و شهر تو را ویران می کنم و عزت تو را به ذلت بدل می کنم

ص: 272


1- . یعنی زنی که ویژگی­های ازارقه را داشت. ازارقه کسانی بودند که افراد غیر از نحله خود را مشرک و خون و اموالشان را حلال می­دانستند. این زن نیز این گونه بود. ازارقه گروهی از خوارج هستند.

وَ رَحْمَتِی إِیَّاهُمْ أَنْ تَسْأَلَنِی أَنْ أُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ فَلَمْ تَسْأَلْنِی وَ بَخِلْتَ عَلَیْهِمْ بِمَسْأَلَتِکَ إِیَّایَ فَأَذَقْتُکَ الْجُوعَ (1)فَقَلَّ عِنْدَ ذَلِکَ صَبْرُکَ وَ ظَهَرَ جَزَعُکَ فَاهْبِطْ مِنْ مَوْضِعِکَ فَاطْلُبِ الْمَعَاشَ لِنَفْسِکَ فَقَدْ وَکَلْتُکَ فِی طَلَبِهِ إِلَی حِیَلِکَ فَهَبَطَ إِدْرِیسُ مِنْ مَوْضِعِهِ إِلَی غَیْرِهِ یَطْلُبُ أُکْلَةً مِنْ جُوعٍ فَلَمَّا دَخَلَ الْقَرْیَةَ نَظَرَ إِلَی دُخَانٍ فِی بَعْضِ مَنَازِلِهَا فَأَقْبَلَ نَحْوَهُ فَهَجَمَ عَلَی عَجُوزٍ کَبِیرَةٍ وَ هِیَ تُرَقِّقُ قُرْصَتَیْنِ لَهَا عَلَی مِقْلَاةٍ (2)فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ أَطْعِمِینِی فَإِنِّی مَجْهُودٌ مِنَ الْجُوعِ فَقَالَتْ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَرَکَتْ لَنَا دَعْوَةُ إِدْرِیسَ فَضْلًا نُطْعِمُهُ أَحَداً وَ حَلَفَتْ أَنَّهَا مَا تَمْلِکُ شَیْئاً غَیْرَهُ فَاطْلُبِ الْمَعَاشَ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ قَالَ لَهَا أَطْعِمِینِی مَا أُمْسِکُ بِهِ رُوحِی وَ تَحْمِلُنِی بِهِ رِجْلِی إِلَی أَنْ أَطْلُبَ قَالَتْ إِنَّهُمَا قُرْصَتَانِ وَاحِدَةٌ لِی وَ الْأُخْرَی لِابْنِی فَإِنْ أَطْعَمْتُکَ قُوتِی مِتُّ وَ إِنْ أَطْعَمْتُکَ قُوتَ ابْنِی مَاتَ وَ مَا هُنَا فَضْلٌ أُطْعِمُکَاهُ فَقَالَ لَهَا إِنَّ ابْنَکِ صَغِیرٌ یُجْزِیهِ نِصْفُ قُرْصَةٍ فَیَحْیَا بِهَا وَ یُجْزِینِی النِّصْفُ الْآخَرُ فَأَحْیَا بِهِ وَ فِی ذَلِکِ بُلْغَةٌ لِی وَ لَهُ فَأَکَلَتِ الْمَرْأَةُ قُرْصَهَا وَ کَسَرَتِ الْقُرْصَ الْآخَرَ بَیْنَ إِدْرِیسَ وَ بَیْنَ ابْنِهَا فَلَمَّا رَأَی ابْنُهَا إِدْرِیسَ یَأْکُلُ مِنْ قُرْصِهِ اضْطَرَبَ حَتَّی مَاتَ قَالَتْ أُمُّهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَتَلْتَ عَلَیَّ ابْنِی جَزَعاً عَلَی قُوتِهِ قَالَ إِدْرِیسُ فَأَنَا أُحْیِیهِ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَا تَجْزَعِی ثُمَّ أَخَذَ إِدْرِیسُ بِعَضُدَیِ الصَّبِیِّ ثُمَّ قَالَ أَیَّتُهَا الرُّوحُ الْخَارِجَةُ مِنْ بَدَنِ هَذَا الْغُلَامِ بِإِذْنِ اللَّهِ ارْجِعِی إِلَی بَدَنِهِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَنَا إِدْرِیسُ النَّبِیُّ فَرَجَعَتْ رُوحُ الْغُلَامِ إِلَیْهِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعَتِ الْمَرْأَةُ کَلَامَ إِدْرِیسَ وَ قَوْلَهُ أَنَا إِدْرِیسُ وَ نَظَرَتْ إِلَی ابْنِهَا قَدْ عَاشَ بَعْدَ الْمَوْتِ قَالَتْ أَشْهَدُ أَنَّکَ إِدْرِیسُ النَّبِیُّ وَ خَرَجَتْ تُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهَا فِی الْقَرْیَةِ أَبْشِرُوا بِالْفَرَجِ فَقَدْ دَخَلَ إِدْرِیسُ قَرْیَتَکُمْ وَ مَضَی إِدْرِیسُ حَتَّی جَلَسَ عَلَی مَوْضِعِ مَدِینَةِ الْجَبَّارِ الْأَوَّلِ وَ هِیَ عَلَی تَلٍّ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ قَرْیَتِهِ فَقَالُوا لَهُ یَا إِدْرِیسُ أَ مَا رَحِمْتَنَا فِی هَذِهِ الْعِشْرِینَ سَنَةً الَّتِی جُهِدْنَا فِیهَا وَ مَسَّنَا الْجُوعُ وَ الْجُهْدُ فِیهَا فَادْعُ اللَّهَ لَنَا أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْنَا قَالَ لَا حَتَّی یَأْتِیَنِی جَبَّارُکُمْ هَذَا وَ جَمِیعُ أَهْلِ قَرْیَتِکُمْ مُشَاةً حُفَاةً فَیَسْأَلُونِی ذَلِکَ فَبَلَغَ الْجَبَّارَ قَوْلُهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ أَرْبَعِینَ رَجُلًا یَأْتُوهُ بِإِدْرِیسَ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّ الْجَبَّارَ بَعَثَ إِلَیْکَ

ص: 275


1- فی المصدر: فادبتک بالجوع. م.
2- المقلاة: وعاء یقلی فیه الطعام.

و گوشت زنت را خوراک سگان خواهم کرد. پادشاه ستمگر گفت: ای ادریس از من دور شو و خودت را برتر از من ندان. سپس پیکی به سوی همسرش فرستاد و آنچه را که ادریس گفته بود به او خبر داد. زن گفت: پیام خدای ادریس تو را نترساند. من کسی را به سوی او می فرستم که او را بکشد و پیام خداوندش و تمام آنچه به تو گفت باطل شود. پادشاه گفت: این کار را انجام بده و ادریس یارانی از رافضیان مؤمن داشت که در مجلس او گرد او جمع می شدند و با ادریس مأنوس بودند و ادریس نیز با آن­ها انس داشت. ادریس از آنچه خدا عزوجل به او وحی کرده بود و پیامی که به پادشاه ستمگر برده بود آن­ها را باخبر ساخت. دلشان به حال ادریس و یارانش سوخت و بر جان او بیم پیدا کردند و می ترسیدند که او به قتل برسد. زن پادشاه ستمگر چهل مرد از ازارقه را به سوی او فرستاد که او را به قتل برسانند. آن­ها به همان مجلسی که ادریس و یارانش در آن جمع می شدند آمدند و او را نیافتند. بازگشتند و یاران ادریس آن ازارقه را دیدند و فهمیدند که آن­ها به سراغ ادریس آمده اند که او را به قتل برسانند. پس در جستجوی ادریس متفرق شدند. پس او را یافتند و به او گفتند: ای ادریس مراقب باش چون پادشاه قصد کشتن تو را دارد. امروز چهل مرد از ازارقه را فرستاده بود که تو را به قتل برسانند. پس از این روستا خارج شو. ادریس همان روز به همراه چند تن از یارانش از روستا دور شد. وقتی سحرگاهان فرا رسید ادریس با پروردگارش مناجات کرد و گفت: خدایا تو مرا به سوی ستمگری فرستادی و من رسالت تو را به او ابلاغ کردم. این ستمگر مرا تهدید به قتل کرده است و اگر به من دست پیدا کند مرا به قتل می رساند. خداوند به او وحی کرد که از او دور شو و از قریه او خارج شو و مرا با او واگذار. به عزتم قسم که امر خویش را درباره او به انجام می رسانم و سخن تو را درباره او و آنچه تو را با آن به سوی او فرستادم محقق خواهم ساخت.

ادریس گفت: خدایا! من حاجتی دارم. خدا گفت: بخواه تا به تو بدهم. گفت: از تو می خواهم که آسمان بر اهل این روستا و اطراف آن و بر هر چه در آن است نبارد مگر زمانی که من بخواهم. خداوند عزوجل گفت: ای ادریس پس در این صورت شهر ویران خواهد شد و تلاش و سختی اهالی آن شدت گرفته و گرسنه می­شوند. ادریس گفت: حتی اگر خراب شود و آن­ها به سختی بیفتند و گرسنگی بکشند. خداوند فرمود: آنچه را خواستی به تو دادم و آسمان بر آن­ها نخواهد بارید مگر وقتی که تو از من بخواهی و من بهترین کسی هستم که به عهدش وفا می کند. ادریس آنچه را که از خدا مبنی بر قطع باران از آنان، طلب کرده بود و آنچه را که خدا به او وحی کرده بود را به یارانش گفت و به آنان گفت که خداوندبه او وعده داده است که آسمان بر آنان نبارد مگر زمانی که او از خدا بخواهد. و گفت: ای مؤمنان از این شهر به شهرهای اطراف بروید. آن­ها که در آن روز بیست نفر بودند از آن مکان خارج شده و در شهرهای دیگر پراکنده شدند. خبر ادریس در مورد آنچه از خداوند متعال خواسته بود، در شهرها پیچید و ادریس به سمت غاری در کوه بلندی خارج شد و به آن پناه برد و خداوند فرشته ای را بر او گماشت که هر شام­گاه غذای ادریس را برای او می­آورد. ادریس هر روز روزه می گرفت و آن فرشته هر شام غذایش را می آورد و خداوند عزوجل به خاطر خشم در مورد آن مرد مؤمن در این زمان مُلک

ص: 273

لِتَذْهَبَ إِلَیْهِ فَدَعَا عَلَیْهِمْ فَمَاتُوا فَبَلَغَ الْجَبَّارَ ذَلِکَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ خَمْسَمِائَةِ رَجُلٍ لِیَأْتُوهُ بِهِ فَقَالُوا لَهُ یَا إِدْرِیسُ إِنَّ الْجَبَّارَ بَعَثَنَا إِلَیْکَ لِنَذْهَبَ بِکَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ إِدْرِیسُ انْظُرُوا إِلَی مَصَارِعِ أَصْحَابِکُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا إِدْرِیسُ قَتَلْتَنَا بِالْجُوعِ مُنْذُ عِشْرِینَ سَنَةً ثُمَّ تُرِیدُ أَنْ تَدْعُوَ عَلَیْنَا بِالْمَوْتِ أَ مَا لَکَ رَحْمَةٌ فَقَالَ مَا أَنَا بِذَاهِبٍ إِلَیْهِ وَ لَا أَنَا بِسَائِلٍ اللَّهَ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ حَتَّی یَأْتِیَنِی جَبَّارُکُمْ مَاشِیاً حَافِیاً وَ أَهْلُ قَرْیَتِکُمْ فَانْطَلَقُوا إِلَی الْجَبَّارِ فَأَخْبَرُوهُ بِقَوْلِ إِدْرِیسَ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَمْضِیَ مَعَهُمْ وَ جَمِیعَ أَهْلِ قَرْیَتِهِمْ إِلَی إِدْرِیسَ حُفَاةً مُشَاةً فَأَتَوْهُ حَتَّی وَقَفُوا بَیْنَ یَدَیْهِ خَاضِعِینَ لَهُ طَالِبِینَ إِلَیْهِ أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ لَهُمْ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِدْرِیسُ أَمَّا الْآنَ فَنَعَمْ فَسَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی إِدْرِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی قَرْیَتِهِمْ وَ نَوَاحِیهَا فَأَظَلَّتْهُمْ سَحَابَةٌ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَرْعَدَتْ وَ أَبْرَقَتْ وَ هَطَلَتْ (1)عَلَیْهِمْ مِنْ سَاعَتِهِمْ حَتَّی ظَنُّوا أَنَّهَا الْغَرَقُ فَمَا رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ حَتَّی أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ مِنَ الْمَاءِ (2).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بإسناده إلی الصدوق مثله (3).

بیان

فسمنی أی بعنی أثمن لک أعطیک الثمن قبل فعلک أی إتیانک بما غضبت له فلن تسبقنی بنفسک هو تهدید بالقتل أی لا یمکنک الفرار بنفسک و التقدم بحیث لا یمکننی اللحوق بک لإهلاکها أو لا تغلبنی فی أمر نفسک بأن تتخلصها منی و یحتمل أن یکون المراد لا تغلبنی متفردا بنفسک من غیر معاون فلم تتعرض لی حتی أهمتهم أنفسهم أی خوف أنفسهم أوقعهم فی الهموم أو لم یهتمهم إلا هم أنفسهم و طلب خلاصها.

ثم اعلم أن الظاهر أن أمره تعالی إدریس علیه السلام بالدعاء لهم لم یکن علی سبیل الحتم و الوجوب بل علی الندب و الاستحباب و کان غرضه علیه السلام فی التأخیر و فی طلب القوم أن یأتوه متذللین تنبیههم و زجرهم عن الطغیان و الفساد و لئلا یخالفوا ربهم بعد دخوله بینهم (4)و أن أولیاء الله یغضبون لربهم أکثر من سخطه تعالی لنفسه لسعة رحمته و عظم حلمه تعالی شأنه.

ص: 276


1- هطل المطر: نزل متتابعا متفرقا عظیم القطر.
2- کمال الدین: 76- 78. م.
3- مخطوط. م.
4- و لیکون ذلک تنبیها للملک الجبار و أتباعه و رجوعهم إلی اللّه مسلمین، و لو کان یدعو قبل أن یسلموا و یتوبوا لکانوا یجبرون الناس علی الضلال بعد أن رفهوا.

پادشاه ستمگر را از او سلب کرد، او را کشت، شهرش را ویران کرد و گوشت زنش را خوراک سگان کرد. در شهر ستم­گر و عصیان­گر دیگری روی کار آمد. اهالی آن بعد از خروج ادریس بیست سال با این وضعیت سپری کردند و آسمان حتی یک قطره از آبش را بر آنان نبارید. مردم شهر به سختی و مشقت افتادند و اوضاعشان سخت شد. از آن پس، از شهرهای دیگر طعام جمع می کردند و وقتی به مشقت افتادند به سمت یکدیگر رفته و می گفتند:

این بلایی که می­بینید بر ما نازل شده است به خاطر درخواست ادریس از خداوند است که از او خواسته تا زمانی که او از خداوند بخواهد آسمان بر ما نبارد. ادریس از دیدگان ما مخفی شده و در مورد مکان او هیچ اطلاعی نداریم؛ ولی خداوند نسبت به ما از او مهربان تر است. پس همگی به این اتفاق نظر رسیدند که به سوی خدا توبه کنند و خداوند را صدا زده، به او متوسل شوند و از او بخواهند که بر آن­ها و هر آنچه در قریه آنان است باران ببارد. پس بر خاکستر ایستادند و لباس پشمینه پوشیدند و بر سر و روی خود خاک ریختند و با توبه و استغفار، گریه و التماس به سوی خدا بازگشتند. و خداوند به ادریس وحی کرد: ای ادریس اهالی شهر تو با توبه و استغفار و گریه و زاری به سوی من روی آورده­اند و من خداوند رحمان و رحیم هستم که توبه را قبول کرده و از زشتی ها درمی گذرم. آن­ها را بخشیدم و فقط شکایت تو که از من خواستی تا تو نگفته­ای آسمان را بر آنان نبارانم، مرا از اجابت آن­ها در درخواستشان برای باران منع می کند. پس ای ادریس از من بخواه که باران را فرو بفرستم و آسمان را بر آن­ها ببارانم.

ادریس گفت: خدایا! من این را از تو نمی خواهم. خداوند عزوجل فرمود: آیا نمی خواهی ادریس! از من بخواه. ادریس گفت: خدایا من از تو نمی خواهم. خداوند عزوجل به فرشته ای که هر شب برای او غذا می برد وحی کرد که غذای ادریس را نگه دار و به او غذا نده. وقتی آن روز شب شد برای ادریس غذا نیامد. غمگین شد و گرسنه ماند و صبر کرد. وقتی روز دوم شد باز برای او غذا نیامد و اندوه و گرسنگی او بیشتر شد. وقتی شب سوم فرا رسید و برای او غذا نیامد سختی، گرسنگی و اندوه او بیشتر و صبر او کم شد. پروردگارش را ندا داد: ای پروردگار من! قبل از اینکه جان مرا بگیری روزی­ام را از من قطع کردی ؟! خداوند فرمود: ای ادریس شکایت می کنی که سه شبانه روز غذایت را قطع کردم ولی دلت برای گرسنگی و درماندگی اهالی شهر خود که بیست سال طول کشیده است نسوخت و آن را ناپسند ندانستی. سپس به خاطر مشقت و سختی آنان

ص: 274

«3»

فس أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی غَضِبَ عَلَی مَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَطَعَ جَنَاحَهُ وَ أَلْقَاهُ فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَبَقِیَ مَا شَاءَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ الْبَحْرِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ إِدْرِیسَ علیه السلام جَاءَ ذَلِکَ الْمَلَکُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَرْضَی عَنِّی وَ یَرُدَّ عَلَیَّ جَنَاحِی (1)قَالَ نَعَمْ فَدَعَا إِدْرِیسُ رَبَّهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ جَنَاحَهُ (2)وَ رَضِیَ عَنْهُ قَالَ الْمَلَکُ لِإِدْرِیسَ أَ لَکَ إِلَیَّ حَاجَةٌ قَالَ نَعَمْ أُحِبُّ أَنْ تَرْفَعَنِی إِلَی السَّمَاءِ حَتَّی أَنْظُرَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ لَا تَعَیُّشَ لِی مَعَ ذِکْرِهِ فَأَخَذَهُ الْمَلَکُ إِلَی جَنَاحِهِ حَتَّی انْتَهَی بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَإِذَا مَلَکُ الْمَوْتِ جَالِسٌ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ تَعَجُّباً فَسَلَّمَ إِدْرِیسُ عَلَی مَلَکِ الْمَوْتِ وَ قَالَ لَهُ مَا لَکَ تُحَرِّکُ رَأْسَکَ قَالَ إِنَّ رَبَّ الْعِزَّةِ أَمَرَنِی أَنْ أَقْبِضَ رُوحَکَ بَیْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ فَقُلْتُ رَبِّ (3)کَیْفَ یَکُونُ هَذَا وَ غِلَظُ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ إِلَی الثَّانِیَةِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ کُلُّ سَمَاءٍ وَ مَا بَیْنَهُمَا کَذَلِکَ فَکَیْفَ یَکُونُ هَذَا ثُمَّ قَبَضَ رُوحَهُ بَیْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا قَالَ وَ سُمِّیَ إِدْرِیسَ لِکَثْرَةِ دِرَاسَةِ الْکُتُبِ (4).

«4»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی إِدْرِیسَ أَنَّهُ کَانَ یُکْثِرُ الدَّرْسَ بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَنِ الْإِسْلَامِ(5).

«5»

ل، الخصال مع، معانی الأخبار فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً (6).

«6»

ج، الإحتجاج فِیمَا احْتَجَّ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی یَهُودِیِّ الشَّامِ أَنَّ إِدْرِیسَ علیه السلام رَفَعَهُ اللَّهُ مَکاناً عَلِیًّا وَ أُطْعِمَ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ (7).

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ

ص: 277


1- فی نسخة: و یرد لی جناحی.
2- فی المصدر: علی جناحه. م.
3- فی المصدر: یا ربّ. م.
4- تفسیر القمّیّ: 411- 412. و فی نسخة: لکثرة دراسته للکتب.
5- معانی الأخبار: 18. م.
6- الخصال ج 2: 104، معانی الأخبار: 95. م.
7- الاحتجاج: 111. م.

و رحمت خویش بر ایشان از تو خواستم که از من بخواهی که باران را بر آن­ها ببارم ولی از من نخواستی و در درخواست از من بر آنان بخل ورزیدی. پس گرسنگی را به تو چشاندم پس در آن هنگام صبرت کم شد و صدای شکایتت آشکار شد. پس از جایگاهت پایین برو و برای خودت به دنبال غذا باش. پس من تو را در طلب رزق به چاره­جویی­های خودت واگذاردم. ادریس از مکانش پایین آمد و به جای دیگری رفت تا لقمه نانی بیابد. وقتی وارد شهر شد دودی - آتشی - در یکی از خانه ها دید. به آن سوی رفت.

پس به سوی پیرزنی که دو قرص نان را در دیگی نرم می­کرد هجوم برد و به او گفت: ای زن! به من غذا بده که من از گرسنگی هلاک شدم. زن گفت: ای بنده خدا دعای ادریس غذای اضافی برای ما باقی نگذاشته است که آن را به کسی بدهیم -و قسم خورد که غیر از آن دو قرص نان چیزی دیگر ندارد- برو از اهالی شهر دیگری جز این شهر غذا بخواه. ادریس گفت: کمی از آن به من بده که جان در بدن نگه دارم و با آن پایم مرا تحمل کنم تا به دنبال غذا بروم. گفت: این فقط دو قرص نان است: یکی برای من و دیگری برای پسرم. اگر غذایم را به تو بدهم می میرم و اگر غذای پسرم را به تو بدهم می میرد. و چیزی باقی نمی­ماند که آن را به تو بدهیم. ادریس به او گفت: پسرت کوچک است و نصف نان نیز او را کافی است و با آن زنده می ماند. نصف دیگر را به من بده که زنده بمانم. این مقدار برای من و پسرت کافی است. زن نان خود را خورد و قرص دیگر نان را نصف کرد و بین ادریس و پسرش تقسیم کرد. هنگامی که پسرک دید ادریس نیمی از نان او را می خورد مضطرب شد و مُرد. مادرش گفت: پسرم را با ترس بر غذایش کشتی ای بنده خدا. ادریس گفت: به فرمان خدا من او را زنده می کنم. نگران مباش. ادریس دو بازوی پسرک را گرفت سپس گفت: ای روحی که از بدن این پسرک به اذن خدا خارج شدی، به اذن خدا به بدن او بازگرد. من ادریس پیامبر هستم. روح پسر به اذن خدا به بدنش بازگشت. وقتی زن سخن ادریس را شنید که گفت: من ادریس هستم و پسرش را دید که پس از مرگ زنده شد گفت: گواهی می دهم که تو ادریس پیامبر هستی و بیرون پرید و با صدای بلند در شهر فریاد زد: به فرج و گشایش بشارت دهید که ادریس وارد شهر شده است. ادریس رفت و در جایگاه پادشاه ستمگر در شهر که بر روی تلی از خاک قرار داشت نشست. گروهی از اهل شهرش دور او جمع شدند و به او گفتند: ای ادریس آیا در این 20 سال که سختی کشیدیم و گرسنگی و مشقت به ما رسید، بر ما رحم نیاوردی؟ به خاطر ما از خدا بخواه تا آسمان را بر ما ببراند. ادریس گفت: نه این کار را نمی کنم مگر این که پادشاه ستمگرتان به همراه همه اهل شهر پابرهنه و پیاده به سوی من بیایند و این را از من بخواهند. سخن او به گوش پادشاه ستمگر رسید. 40 مرد را به سوی او فرستاد که ادریس را نزد او بیاورند. آن­ها نزد ادریس آمده و به او گفتند: پادشاه ما را به سوی تو فرستاده که

ص: 275

أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ کَانَتْ لَهُ مَنْزِلَةٌ فَأَهْبَطَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ فَأَتَی إِدْرِیسَ النَّبِیَّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ اشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ فَصَلَّی ثَلَاثَ لَیَالٍ لَا یَفْتُرُ وَ صَامَ أَیَّامَهَا لَا یُفْطِرُ ثُمَّ طَلَبَ إِلَی اللَّهِ فِی السَّحَرِ لِلْمَلَکِ فَأَذِنَ لَهُ فِی الصُّعُودِ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ أُحِبُّ أَنْ أُکَافِیَکَ فَاطْلُبْ إِلَیَّ حَاجَةً فَقَالَ تُرِینِی مَلَکَ الْمَوْتِ لَعَلِّی آنَسُ بِهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ یَهْنَؤُنِی مَعَ ذِکْرِهِ شَیْ ءٌ فَبَسَطَ جَنَاحَیْهِ ثُمَّ قَالَ ارْکَبْ فَصَعِدَ بِهِ فَطَلَبَ مَلَکَ الْمَوْتِ فِی سَمَاءِ الدُّنْیَا فَقِیلَ إِنَّهُ قَدْ صَعِدَ فَاسْتَقْبَلَهُ بَیْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ فَقَالَ الْمَلَکُ لِمَلَکِ الْمَوْتِ مَا لِی أَرَاکَ قَاطِباً (1)قَالَ أَتَعَجَّبُ أَنِّی کُنْتُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ حَتَّی أُمِرْتُ أَنْ أَقْبِضَ رُوحَ إِدْرِیسَ بَیْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ فَسَمِعَ إِدْرِیسُ ذَلِکَ فَانْتَفَضَ مِنْ جَنَاحِ الْمَلَکِ (2)وَ قَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ مَکَانَهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِدْرِیسَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیًّا وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا (3)

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ إِدْرِیسُ النَّبِیُّ علیه السلام یَسِیحُ النَّهَارَ (4)وَ یَصُومُهُ وَ یَبِیتُ حَیْثُ مَا جَنَّهُ اللَّیْلُ وَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ حَیْثُ مَا أَفْطَرَ وَ کَانَ یَصْعَدُ لَهُ مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِثْلُ مَا یَصْعَدُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ کُلِّهِمْ فَسَأَلَ مَلَکُ الْمَوْتِ رَبَّهُ فِی زِیَارَةِ إِدْرِیسَ علیه السلام وَ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَنَزَلَ وَ أَتَاهُ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَصْحَبَکَ فَأَکُونَ مَعَکَ فَصَحِبَهُ وَ کَانَا یَسِیحَانِ النَّهَارَ وَ یَصُومَانِهِ فَإِذَا جَنَّهُمَا اللَّیْلُ أُتِیَ إِدْرِیسُ فِطْرَهُ فَیَأْکُلُ وَ یَدْعُو مَلَکَ الْمَوْتِ إِلَیْهِ فَیَقُولُ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ ثُمَّ یَقُومَانِ یُصَلِّیَانِ وَ إِدْرِیسُ یُصَلِّی وَ یَفْتُرُ وَ یَنَامُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ یُصَلِّی وَ لَا یَنَامُ وَ لَا یَفْتُرُ فَمَکَثَا بِذَلِکَ أَیَّاماً ثُمَّ إِنَّهُمَا مَرَّا بِقَطِیعِ غَنَمٍ وَ کَرْمٍ قَدْ أَیْنَعَ فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ هَلْ لَکَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ ذَلِکَ حَمَلًا أَوْ مِنْ هَذَا عَنَاقِیدَ فَنُفْطِرَ عَلَیْهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَدْعُوکَ إِلَی مَالِی فَتَأْبَی فَکَیْفَ تَدْعُونِی إِلَی مَالِ الْغَیْرِ ثُمَّ قَالَ إِدْرِیسُ علیه السلام قَدْ صَحِبْتَنِی وَ أَحْسَنْتَ

ص: 278


1- قطب الرجل: جمع ما بین عینیه و کلح.
2- فی نسخة: فانتقض من جناح الملک.
3- مخطوط. م.
4- أی یذهب فی الأرض للعبادة و الترهب.

تو را ببریم. ادریس آن­ها را نفرین کرد. پس مردند. این ماجرا به گوش پادشاه رسید. 500 مرد را فرستاد که او را نزد وی بیاورند. به او گفتند: ای ادریس پادشاه ما را فرستاده که تو را نزد او ببریم. ادریس گفت: به جسد دوستانتان نگاه کنید. به او گفتند: ای ادریس از 20 سال پیش تاکنون ما را با گرسنگی کشتی و اکنون برای ما آرزوی مرگ می­کنی؟ آیا رحم نداری؟ ادریس گفت: من به سوی او نمی روم و تا وقتی پادشاه و اهالی شهر شما با پای پیاده و برهنه به سوی من نیایند از خدا نمی خواهم که آسمان را بر شما بباراند. آنان به سمت پادشاه ستم­گر رفته و او را از گفته ابلیس آگاه ساختند و از او خواستنند تا به همراه آنان و تمام اهل شهر با پای برهنه و پیاده به نزد ادریس بروند. پس [همگی] نزد ادریس آمدند و متواضعانه در برابر او ایستادند و از او خواستند که از خداوند طلب کند که آسمان بر آنان باران ببارد. ادریس به آنان گفت: اما الآن! بله و در آن هنگام ادریس از خداوند متعالی خواست که آسمان بر آن­ها و شهرشان و حوالی آن شهر ببارد. پس ابری از آسمان بر آن­ها سایه افکند و رعد و برق زد و در همان ساعت به شدت بر آنان باریدن گرفت. تا جائی که گمان کردند غرق می­شوند و به محض اینکه به خانه هایشان باز گشتند، به خاطر آب باران بر جان خود بیمناک شدند.(1)

قصص الانبیاء: با استناد به صدوق همین روایت را آورده است.(2)

توضیح

فسمنی یعنی به من بفروش. اثمن لک: قیمت آن را به تو می­پردازم. قبل از کارت یعنی انجام دادن کاری که مرا عصبانی کرد. مرا بر جان خود پیش نینداز: تهدید به قتل است یعنی تو نمی توانی فرار کنی و به گونه­ای پیش بیفتی که دست من به تو نرسد و تو را هلاک نکنم. یا اینکه در مورد جانت نمی­توانی بر من چیره شوی و جان خود را از دست من خلاص کنی. و ممکن است منظور این باشد که: تو به تنهایی و بدون هیچ کمکی نمی توانی بر من غلبه کنی پس چرا متعرض من می­شوی. حتی أهمّتهم انفسهم: یعنی ترسیدن بر جانشان، آن­ها را در اندوه فرو برد یا اینکه فقط غم و اندوه جانشان و طلب خلاص و رهایی آن برای آن­ها مهم بود.

سپس بدان که ظاهراً دستور خداوند متعال به ادریس که گفت بر اهالی شهر دعا کن، به منظور حتم و وجوب نبوده بلکه مستحب بوده است و هدف ادریس علیه السلام از تأخیر در دعا و اینکه از قوم خواست خاضعانه به سوی او بیایند، تنبیه آنان بود و اینکه آن­ها را از طغیان و فساد به دور دارد و اینکه پس از بازگشت وی به میان آنان با پروردگارشان مخالفت نکنند(3) و اولیای خدا به خاطر خداوند بیشتر از خود خداوند خشمگین می شوند چرا که خداوند بلند مرتبه رحمتش وسیع و حلم و بردباری­اش بسیار است.

ص: 276


1- . اکمال الدین: 76-78
2- . نسخه خطی.
3- . و برای اینکه هشداری باشد برای پادشاه ستمگر و پیروانش تا به تسلیم و مطیع به سوی خداوند بازگردند. اگر قبل از تسلیم و توبه آن­ها دعا می­کرد یقینا آنان پس از رسیدن به رفاه و آسایش مردم را به گمراهی و جهالت مجبور می­­کردند.

فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ إِدْرِیسُ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ فَقَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ تَصْعَدُ بِی إِلَی السَّمَاءِ فَاسْتَأْذَنَ مَلَکُ الْمَوْتِ رَبَّهُ فِی ذَلِکَ فَأَذِنَ لَهُ فَحَمَلَهُ عَلَی جَنَاحِهِ فَصَعِدَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِدْرِیسُ علیه السلام إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً أُخْرَی قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ بَلَغَنِی مِنَ الْمَوْتِ شِدَّةٌ فَأُحِبُّ أَنْ تُذِیقَنِی مِنْهُ طَرَفاً فَأَنْظُرَ هُوَ کَمَا بَلَغَنِی فَاسْتَأْذَنَ رَبَّهُ لَهُ فَأَذِنَ فَأَخَذَ بِنَفْسِهِ سَاعَةً ثُمَّ خَلَّی عَنْهُ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ رَأَیْتَ قَالَ بَلَغَنِی عَنْهُ شِدَّةٌ وَ إِنَّهُ لَأَشَدُّ مِمَّا بَلَغَنِی وَ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ أُخْرَی تُرِینِیَ النَّارَ فَاسْتَأْذَنَ مَلَکُ الْمَوْتِ صَاحِبَ النَّارِ فَفَتَحَ لَهُ فَلَمَّا رَآهَا إِدْرِیسُ علیه السلام سَقَطَ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ أُخْرَی تُرِینِیَ الْجَنَّةَ فَاسْتَأْذَنَ مَلَکُ الْمَوْتِ خَازِنَ الْجَنَّةِ فَدَخَلَهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ مَا کُنْتُ لِأَخْرُجَ مِنْهَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ قَدْ ذُقْتُهُ وَ یَقُولُ وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها وَ قَدْ وَرَدْتُهَا وَ یَقُولُ فِی الْجَنَّةِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها (1)

بیان

الخبران السابقان أقوی و أصح سندا کما لا یخفی فالمعول علیهما و هذا أوفق بروایات العامة.

«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبِ بْنِ الْمُنَبِّهِ قَالَ: إِنَّ إِدْرِیسَ کَانَ رَجُلًا طَوِیلًا ضَخْمَ الْبَطْنِ عَظِیمَ الصَّدْرِ قَلِیلَ الصَّوْتِ رَقِیقَ الْمَنْطِقِ قَرِیبَ الْخُطَی إِذَا مَشَی وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی صَدْرِ الْبَابِ ثُمَّ قَالَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی إِدْرِیسَ علیه السلام ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ أَوَّلُ مَنْ خَاطَ الثِّیَابَ وَ لَبِسَهَا وَ کَانَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ یَلْبَسُونَ الْجُلُودَ وَ کَانَ کُلَّمَا خَاطَ سَبَّحَ اللَّهَ وَ هَلَّلَهُ وَ کَبَّرَهُ وَ وَحَّدَهُ وَ مَجَّدَهُ وَ کَانَ یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ مِنْ عَمَلِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِثْلُ أَعْمَالِ أَهْلِ زَمَانِهِ کُلِّهِمْ قَالَ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ فِی زَمَانِ إِدْرِیسَ علیه السلام یُصَافِحُونَ النَّاسَ وَ یُسَلِّمُونَ عَلَیْهِمْ وَ یُکَلِّمُونَهُمْ وَ یُجَالِسُونَهُمْ وَ ذَلِکَ لِصَلَاحِ الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَلَمْ یَزَلِ النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی کَانَ زَمَنُ نُوحٍ علیه السلام وَ قَوْمِهِ ثُمَّ انْقَطَعَ ذَلِکَ وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَعَ مَلَکِ الْمَوْتِ مَا کَانَ حَتَّی دَخَلَ الْجَنَّةَ فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ إِنَّ إِدْرِیسَ إِنَّمَا حَاجَّکَ فَحَجَّکَ بِوَحْیِی وَ أَنَا الَّذِی هَیَّأْتُ لَهُ تَعْجِیلَ دُخُولِ

ص: 279


1- مخطوط. م.

روایت3.

امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند تبارک و تعالی بر فرشته ای از فرشتگان خشم گرفته و بال او را قطع کرد و او را در جزیره ای از جزایر دریا افکند و تا زمانی که خداوند می خواست در آنجا باقی ماند. وقتی که خداوند ادریس علیه السلام را مبعوث کرد، آن فرشته به سوی او آمد و گفت: ای پیامبر خدا! از خدا بخواه که از من راضی باشد و بالم را به من برگرداند. ادریس گفت: بله و از خدا خواست. خدا نیز از آن فرشته در گذشت و بال و پرش را به او برگرداند. فرشته به ادریس گفت: آیا تو از من درخواستی داری؟ گفت: بله. دوست دارم که مرا به آسمان ببری تا ملک الموت را ببینم. چون با وجود فکر او نمی­توانم روزگار بگذرانم. فرشته او را بر بال خود گرفت و او را به آسمان چهارم برد. ناگهان دید ملک الموت نشسته و سرش را با تعجب تکان می دهد. ادریس به ملک الموت سلام داد و به او گفت: چرا سرت را تکان می دهی؟ ملک الموت گفت: پروردگار عزت و بزرگی به من دستور داده که روح تو را بین آسمان چهارم و پنجم از بدنت خارج کنم. پس من به او گفتم: خدا این کار چگونه ممکن است و فاصله آسمان چهارم پانصد سال و آسمان چهارم با سوم پانصد سال است (و از آسمان سوم تا دوم پانصد سال است) و هر آسمانی و آنچه میان آن دو است، این­چنین است. پس این چگونه است؟ سپس روح او را بین دو آسمان چهارم و پنجم از بدنش خارج کرد و این همان سخن خداوند است که فرمود: «و [ما] او را به مقامی بلند ارتقاء دادیم» حضرت فرمود: او به خاطر اینکه بسیار مشغول درس و مطالعه کتاب ها بود ادریس نامیده شده است.(1)

روایت4.

معانی الاخبار: معنی ادریس این است که او بسیار به حکم خداوند عزوجل و سنت های اسلام می پرداخت و در آن پژوهش می­کرد.(2)

روایت5.

الخصال، معانی الاخبار: در روایت ابوذر آمده است که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند بر ادریس سی صحیفه نازل فرمود.(3)

روایت6.

الاحتجاج: در احتجاجات امیرالمؤمنین بر یهودی شام آمده است که خداوند تبارک و تعالی ادریس علیه السلام را به مقامی بلند ارتقا داد و بعد از وفاتش او را از خوراک بهشت بهره مند گردانید.(4)

روایت7.

قصص الانبیاء:

ص: 277


1- . تفسیر قمی: 411-412
2- . معانی الاخبار: 18
3- . الخصال 2: 104، معانی الاخبار: 95
4- . الاحتجاج: 111

الْجَنَّةِ فَإِنَّهُ کَانَ یُنْصِبُ نَفْسَهُ (1)وَ جَسَدَهُ یُتْعِبُهُمَا لِی فَکَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُعَوِّضَهُ مِنْ ذَلِکَ الرَّاحَةَ وَ الطُّمَأْنِینَةَ وَ أَنْ أُبَوِّئَهُ بِتَوَاضُعِهِ لِی وَ بِصَالِحِ عِبَادَتِی مِنَ الْجَنَّةِ مَقْعَداً وَ مَکَاناً عَلِیّاً (2).

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ الصَّائِغِ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْکُوفَةَ فَأْتِ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ فَصَلِّ فِیهِ وَ اسْأَلِ اللَّهَ حَاجَتَکَ لِدِینِکَ وَ دُنْیَاکَ فَإِنَّ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ بَیْتُ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ یُصَلِّی فِیهِ وَ مَنْ دَعَا اللَّهَ فِیهِ بِمَا أَحَبَّ قَضَی لَهُ حَوَائِجَهُ وَ رَفَعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَکَاناً عَلِیّاً إِلَی دَرَجَةِ إِدْرِیسَ علیه السلام وَ أُجِیرَ مِنْ مَکْرُوهِ الدُّنْیَا وَ مَکَایِدِ أَعْدَائِهِ (3).

أقول: قد أوردنا مثله بأسانید فی باب مسجد السهلة و قال المسعودی أخنوخ هو إدریس النبی علیه السلام و الصابئة تزعم أنه هرمس و معنی هرمس عطارد و هو الذی أخبر الله فی کتابه أنه رفعه مَکاناً عَلِیًّا و کان عالما بالنجوم و کانت حیاته فی الأرض ثلاثمائة سنة (4)و قیل أکثر من ذلک (5)و هو أول من طرز الطرز (6)و خاط بالإبرة و أنزل علیه ثلاثون صحیفة و کان نزل قبل ذلک علی آدم إحدی و عشرون صحیفة و نزل علی شیث تسع و عشرون صحیفة فیها تهلیل و تسبیح (7).

و قال الطبرسی رحمه الله و الرازی إنه جد أبی نوح علیه السلام و اسمه أخنوخ و هو أول من خاط الثیاب و لبسها و کانوا یلبسون الجلود (8).

و قال ابن الأثیر فی الکامل قام أنوش بن شیث بعد موت أبیه بسیاسة الملک و تدبیر

ص: 280


1- أی یتعبه و یزجره، و فی نسخة: کان ینصب نفسه و جسده بتعبهما.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- و به قال الیعقوبی فی تاریخه.
5- لیس فی المصدر بین قوله: «مَکاناً عَلِیًّا» و قوله: «و هو اول» شی ء. م.
6- فی المصدر: من درز الدروز. م.
7- مروج الذهب ج 1: 18. و قد فصل ترجمته فی اثبات الوصیة: ص 11 و قال: و فی أیامه ملک بیوراسب من ولد قابیل ألف سنة، ثمّ ذکر ما تقدم فی الخبر الثانی، و قال: کان منزله مسجد السهلة بظاهر الکوفة، و قال: و کانت سنه فی الوقت الذی رفع فیه ثلاث مائة و ستا و خمسین سنة.
8- مجمع البیان 6: 519، مفاتیح الغیب 5: 566. م.

امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی­الله­علیه­و­آله­و­سلم فرمود: فرشته ای از فرشتگان منزلتی داشت و خداوند او را از آسمان به زمین فرود آورد و او به سوی ادریس پیامبر علیه السلام آمد و به او گفت: در نزد پروردگارت مرا شفاعت کن. ادریس سه شب بدون وقفه نماز گزارد و سه روز بدون افطار روزه گرفت و سپس از خداوند در سحرگاه برای آن فرشته دعا کرد. خداوند به آن فرشته اجازه داد که به آسمان بالا رود. فرشته به ادریس گفت: دوست دارم برایت جبران کنم پس خواسته­ای از من طلب کن. ادریس گفت: ملک الموت را به من نشان بده باشد که با او مأنوس شوم چون با وجود ذکر و یاد او چیزی برایم گوارا نیست. فرشته دو بالش را گشود سپس گفت: سوار شو! ادریس را بالا برد و در آسمان دنیا به دنبال ملک الموت گشت. گفته شد: او بالاتر رفته و بین آسمان چهارم و پنجم او را یافت. فرشته به ملک­الموت گفت: ای ملک الموت چه شده که تو

را ابرو درهم­کشیده می بینم؟ گفت: تعجب می کنم من زیر سایه عرش بودم که به من دستور داده شد که جان ادریس را بین آسمان چهارم و پنجم بگیرم. ادریس این را شنید و ناگهان از بال فرشته فرو­جست و ملک الموت در همان جا جان او را گرفت. این است معنی این سخن خداوند تبارک و تعالی که می­فرماید: «و در این کتاب از ادریس یاد کن که او راستگویی پیامبر بود* و ما او را به مقامی بلند ارتقا دادیم»(1)

روایت8.

قصص الأنبیاء: ابن عباس می­گوید: ادریس پیامبر در طول روز به عبادت مشغول بود و روزه می گرفت و هر جا که شب فرامی­رسید همان جا بیتوته می کرد و روزی اش فرامی رسید و افطار می کرد. میزان عمل صالح او که بالا می رفت برابر با همه اعمال اهل زمین بود. ملک الموت از پروردگار خواست که اجازه دهد به دیدار ادریس علیه­السلام برود و به او عرض سلام کند. پس خداوند به او اجازه داد و او فرود آمد و به سوی او رفت و گفت: من می خواهم که با تو همنشینی کرده و با تو باشم. با ادریس همراه شد و در طول روز به عبادت مشغول بودند و روزه می گرفتند و وقتی شب فرا می رسید غذای ادریس برای او آورده می شد و او می خورد و ملک الموت را نیز صدا­می زد. و ملک الموت می گفت: من نیازی به طعام ندارم. سپس به نماز می ایستادند و ادریس نماز می خواند و خسته می شد و می خوابید ولی ملک الموت پیوسته نماز می خواند و خسته نمی شد و نمی خوابید. چند روزی به این منوال گذراندند سپس آن دو از گله ای از گوسفند و درخت انگوری که به بار نشسته بود عبور کردند. ملک الموت گفت: آیا می خواهی که از این گله، گوسفندی یا از این درخت مو خوشه ای انگور برگیری و با آن افطار کنیم؟ ادریس گفت: سبحان الله من به تو می گویم با مال من افطار کن و تو ابا می کنی پس چگونه مرا به مال دیگران فرامی­خوانی؟ سپس ادریس علیه­السلام گفت: تو با من همراه بودی

ص: 278


1- . نسخه خطی

من تحت یدیه من رعیته مقام أبیه لا یوقف منه علی تغییر و لا تبدیل و کان جمیع عمر أنوش سبعمائة و خمس سنین (1)و کان مولده بعد أن مضی من عمر أبیه شیث ستمائة و خمس سنین هذا قول أهل التوراة و قال ابن عباس ولد شیث أنوش و معه نفرا کثیرا و إلیه أوصی شیث ثم ولد لأنوش ابنه قینان بعد مضی تسعین سنة من عمر أنوش (2)و ولد معه نفرا کثیرا و إلیه الوصیة و ولد قینان مهلائیل و ولدا کثیرا معه و إلیه الوصیة و ولد مهلائیل یرد (3)و قیل یارد و نفرا معه و إلیه الوصیة فولد یرد أخنوخ و هو إدریس النبی علیه السلام و نفرا معه و إلیه الوصیة. (4)

ص: 281


1- قال الیعقوبی: و توفی لثلاث خلون من تشرین الأول حین غابت الشمس، و کانت حیاته تسعمائة و خمسا و ستین سنة انتهی. و قال ابن حبیب فی المحبر: و عمر انوش تسعمائة و خمس سنین، و قال ابن الکلبی: و سبعا و خمسین سنة.
2- و به قال الیعقوبی أیضا فی تاریخه، و قال: و مات قینان و کانت حیاته تسعمائة سنة و عشرین سنة.
3- قال الیعقوبی: و قد کان قد ولد لمهلائیل یرد بعد أن أتت علیه خمس و ستون سنة، ثم توفی مهلائیل للیلتین خلتا من نیسان یوم الاحد علی ثلاث ساعات من النهار، و کانت حیاته ثمانمائة سنة و خمسا و تسعین سنة قلت: فی المحبر: مهلالیل ثم قال: ثم قام بعد مهلائیل یرد، و کان رجلا مؤمنا کامل العمل للّه سبحانه و العبادة له کثیر الصلاة باللیل و النهار فزاد اللّه فی حیاته، و کان قد ولد له اخنوخ بعد أن أتت علیه اثنتان و ستون سنة، و فی الأربعین لیرد تمّ الالف الأول. و فصل ترجمته إلی أن قال: ثم توفی یوم الجمعة للیلة خلت من آذار حین غابت الشمس، و کانت حیاته تسعمائة سنة و اثنین و ستین سنة. ثمّ قام من بعد یرد اخنوخ بن یرد، فقام بعبادة اللّه سبحانه، و لما اتت له خمس و ستون سنة ولد متوشلح، و کان اخنوخ أول من خطّ بالقلم و هو إدریس النبیّ ثمّ رفعه اللّه بعد أن أتت له ثلاثمائة سنة. ثمّ قام من بعده متوشلخ بعبادة اللّه تعالی و طاعته، و کان لما اتت علیه مائة و سبعون و ثمانون سنة ولد له لمک، و توفی متوشلح فی احدی و عشرین من أیلول یوم الخمیس، و کانت حیاته تسعمائة و ستین سنة. قلت: و فی المحبر: تسعا و ستین، و قال ابن الکلبی: ألفا و مائة و سبعین انتهی فقام لمک بعد أبیه بعبادة اللّه و طاعته، و کان قد ولد له بعد أن أتت علیه مائة و اثنتان و ثمانون سنة، و توفی لمک لسبع عشرة لیلة خلت من آذار یوم الاحد علی تسع ساعات من النهار، و کانت حیاته سبعمائة و سبعا و سبعین سنة. انتهی. و فی اثبات الوصیة: اسم لمک ارفخشد. و فصل ترجمتهم الیعقوبی فی التاریخ و المسعودیّ فی اثبات الوصیة، و فیهما فوائد کثیرة ترکناها رعایة لعدم الإکثار و الملال فمن شاء فلیراجعهما.
4- کامل التواریخ ج 1: 22. م.

و مصاحبت خوبی بود، [حال بگو:] تو کیستی؟ گفت: من ملک الموت هستم. ادریس گفت: من خواسته ای از تو دارم. ملک الموت گفت: آن چیست؟ گفت: مرا به آسمان ببری. ملک الموت در این زمینه از خدای خود اجازه خواست و خدا به او اجازه داد و ادریس را بر بال خود سوار کرد و او را به آسمان برد سپس ادریس علیه­السلام به او گفت: من خواسته دیگری از تو دارم. گفت: خواسته است چیست؟ گفت: شنیده ام مرگ سخت است می خواهم کمی از آن به من بچشانی ببینم آیا همان گونه ایست که شنیده ام؟ پس در این زمینه از خداوند اجازه خواست و خدا به او اجازه داد. ملک الموت یک ساعت جان ادریس را گرفت و سپس او را رها کرد. پس به او گفت: [آن را] چگونه دیدی؟ گفت: شنیده بودم که سخت است اما مرگ از آنچه شنیده بودم سخت­تر بود. من یک خواسته دیگر از تو دارم؛ آتش را به من نشان ده. ملک الموت از صاحب آتش اجازه خواست و در آتش را به روی ادریس گشود. وقتی ادریس علیه­السلام آن را دید افتاد و غش کرد و سپس به ملک الموت گفت: خواسته ای دیگر دارم، بهشت را به من نشان بده. ملک الموت از نگهبان بهشت اجازه گرفت و ادریس وارد بهشت شد وقتی به آن نگاه کرد گفت: ای ملک الموت نمی خواهم از آن خارج شوم، خداوند می فرماید: «هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است» و من آنرا چشیدم و می گوید: «و هیچ کس از شما نیست مگر [اینکه] در آن وارد می گردد» و من به آن وارد شد و در بهشت نیز می فرماید: «و آن­ها از آن بیرون آمدنی نیستند»(1)

توضیح

همان طور که مشخص است دو روایت پیشین از نظر سند قوی تر و صحیح تر هستند و به این دو روایت تکیه می­شود. ولی این روایت با روایات اهل تسنن موافق تر است.

روایت9.

قصص الأنبیاء: صدوق با استناد به وهب بن منبه می­گوید: ادریس مردی بلندقد با شکم بزرگ و سینه ای وسیع و صدایی آرام و کلامی روان بود و وقتی راه می رفت گام­هایش بسیار به هم نزدیک بودند -و حدیث را تا پایان آنچه در ابتدای این باب آمده ادامه می دهد- و سپس می گوید: خداوند سی صحیفه بر ادریس علیه السلام نازل کرد و او اولین کسی بود که با قلم نگاشت و اولین کسی بود که لباس دوخت و آن را پوشید. کسانی که پیش از او بودند پوستین می پوشیدند و هرچه­قدرکه می دوخت تسبیح و لا اله الا الله و تکبیر می گفت و خدا را تمجید می کرد و یگانه می­داشت. در هر روز اعمال صالح او به اندازه اعمال صالح تمام اهل زمین بالا می رفت. گفت: در زمان ادریس علیه­السلام فرشتگان با انسان­ها دست داده و به آن­ها سلام داده و با آن­ها صحبت و هم­نشینی می کردند و این به صلاح زمان و اهل زمانه بود. و تا زمان نوح علیه السلام مردم بر این بودند و سپس این ارتباط قطع شد. از دیگر ماجراهای ادریس با ملک الموت این بود که وارد بهشت شد و پروردگارش به او فرمود: همانا ادریس با تو محاجّه کرد و با وحی من برای تو استدلال آورد و من کسی هستم که تعجیل در دخول به

ص: 279


1- . نسخه خطی

ثم قال و الحکماء الیونانیون یسمونه هرمس الحکیم فعاش یرد بعد مولد إدریس ثمانمائة سنة و ولد له بنون و بنات فکان عمره تسعمائة سنة و اثنتین و ستین سنة و توفی آدم علیه السلام بعد أن مضی من عمر إدریس ثلاثمائة سنة و ثمان و ستون قال و فی التوراة أن الله رفع إدریس بعد ثلاثمائة سنة و خمس و ستین سنة من عمره و بعد أن مضی من عمر أبیه خمسمائة سنة و سبع و عشرون سنة فعاش أبوه بعد ارتفاعه أربعمائة و خمسا و ثلاثین سنة تمام تسعمائة و اثنتین و ستین سنة (1).

ثم قال ولد لأخنوخ متوشلخ فعاش بعد ما ولد متوشلخ ثلاثمائة سنة ثم رفع و استخلفه أخنوخ علی أمر ولده فعاش تسعمائة و تسع عشرة سنة (2)ثم مات و أوصی إلی ابنه لمک و هو أبو نوح علیه السلام (3).

و قال السید بن طاوس فی کتاب سعد السعود وجدت فی صحف إدریس علیه السلام فکأنک بالموت قد نزل فاشتد أنینک و عرق جبینک و تقلصت شفتاک و انکسر لسانک و یبس ریقک و علا سواد عینیک بیاض و أزبد فوک و اهتز جمیع بدنک و عالجت غصة الموت و سکرته و مرارته و زعقته (4)و نودیت فلم تسمع ثم خرجت نفسک و صرت جیفة بین أهلک إن فیک لعبرة لغیرک فاعتبر فی معانی الموت إن الذی نزل نازل بک لا محالة و کل عمر و إن طال فعن قلیل یفنی (5)لأن کل ما هو آت قریب لوقت معلوم فاعتبر بالموت یا من یموت (6)و اعلم أیها الإنسان أن أشد الموت ما قبله و الموت أهون مما بعده من شدة أهوال یوم القیامة ثم ذکر من أحوال الصیحة و الفناء و یوم القیامة و مواقف الحساب و الجزاء ما یعجز (7)عن سماعه قوة الأقویاء(8).

ص: 282


1- کامل التواریخ 1: 24. م.
2- فی المصدر: تسعمائة سنة و سبع و عشرین سنة. م.
3- کامل التواریخ 1: 25. م.
4- تقلص: انضم و انزوی. أزبد الفم: أخرج الزبد و قذف به. و الزبد: ما یعلو الماء و نحوه من الرغوة. الزعقة: الصیحة.
5- فی المصدر: و إن طال العمر فعن قلیل یفنی. م.
6- فی المصدر: بالموت یا ابن آدم. م.
7- فی المصدر: الحساب و الخوف ما یعجز اه. م.
8- سعد السعود: 38. م.

بهشت را برای او مهیا گردانیدم. او جان و جسم خود را وقف من کرده و آن­ها را به خاطر من خسته می کرد و حق او برگردن من این است که در برابر آن اعمال به او آرامش و راحتی بدهم و به خاطر تواضع و عبادت صالحش برای من، جایگاه و مکان والایی از بهشت به او اعطاء کنم.(1)

روایت10.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه­السلام می­فرماید: وقتی وارد کوفه شدی به مسجد سهله برو و در آن جا نماز بگذار و هر چه برای دین و دنیایت می خواهی از خدا طلب کن چون مسجد سهله خانه ادریس پیامبر علیه­السلام است که در آن خیاطی می­کرد و نماز می گزارد و هر کس از خداوند در آن جا چیزی را که دوست دارد طلب کند، خداوند حوائج او را برآورده کرده و روز قیامت به منزلتی عالی و به درجه ادریس علیه السلام می رساند و از بدی های دنیا و نیرنگ­های دشمنانش او را ایمن می کند.(2)

می گویم: مثل این روایت را با سندهایی در باب مسجد سهله آورده ایم. مسعودی می گوید: اُخنوخ همان ادریس پیامبر علیه­السلام است وصابئی ها معتقدند که ادریس همان هرمس است و معنی هرمس، عطارد است. او همان کسی است که خداوند در کتابش می فرماید: او را به مقامی بلند ارتقاء داده است. او علم نجومی می دانست و سیصد سال در زمین زیست. گفته شده: بیشتر از این نیز بوده است. او اولین کسی است که پارچه بافت و با سوزن خیاطی کرد و سی صحیفه بر او نازل شد و قبل از او بر آدم علیه السلام بیست و یک صحیفه و بر شیث بیست و نه صحیفه نازل شده بود که حاوی لا اله الا الله و سبحان الله بود.(3)

طبرسی رحمه الله و رازی می گویند: او همان جد پدر نوح علیه السلام است که اسم او اخنوخ است و اولین کسی است که لباس دوخت و آن را پوشید. قبل از او پوست می پوشیدند.(4)

و ابن اثیر در الکامل می گوید: انوش بن شیث بعد از مرگ پدرش در سیاست حکومت و تدبیر

ص: 280


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . مروج الذهب 1 : 18. شرح و تفصیل آن در اثبات الوصیه ص 7 آمده و گفته شده است: در زمان وی بیوراسب از فرزندان قابیل هزار سال پادشاهی کرد. و سپس مطالب حدیث دوم را آورده است. همچنین آمده است که: منزل وی در مسجد سهله در کوفه بوده و سنش در زمان مرگ به سیصد و پنجاه و شش می­رسیده است.
4- . مجمع البیان 6: 519، مفاتیح الغیب 5: 566
«11»

أَقُولُ ثُمَّ نَقَلَ السَّیِّدُ عَنِ الصُّحُفِ مَا یُخَاطِبُ اللَّهُ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ سَیَأْتِی فِی بَابِ الْبَشَائِرِ مِنْ کِتَابِ أَحْوَالِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَجَدْتُ فِی کِتَابٍ مُفْرَدٍ فِی وَقْفِ الْمَشْهَدِ الْمُسَمَّی بِالطَّاهِرِ بِالْکُوفَةِ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ سُنَنُ إِدْرِیسَ علیه السلام وَ هُوَ بِخَطِّ عِیسَی نَقَلَهُ مِنَ السُّرْیَانِیِّ إِلَی الْعَرَبِیِّ- عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هِلَالٍ الصَّابِئِ الْکَاتِبِ وَ کَانَ فِیهِ اعْلَمُوا وَ اسْتَیْقِنُوا أَنَّ تَقْوَی اللَّهِ هِیَ الْحِکْمَةُ الْکُبْرَی وَ النِّعْمَةُ الْعُظْمَی وَ السَّبَبُ الدَّاعِی إِلَی الْخَیْرِ وَ الْفَاتِحُ لِأَبْوَابِ الْخَیْرِ وَ الْفَهْمِ وَ الْعَقْلِ لِأَنَّ اللَّهَ لَمَّا أَحَبَّ عِبَادَهُ وَهَبَ لَهُمُ الْعَقْلَ وَ اخْتَصَّ أَنْبِیَاءَهُ وَ أَوْلِیَاءَهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَکَشَفُوا لَهُمْ عَنْ سَرَائِرِ الدِّیَانَةِ وَ حَقَائِقِ الْحِکْمَةِ لِیَنْتَهُوا عَنِ الضَّلَالِ وَ یَتَّبِعُوا الرَّشَادَ لِیَتَقَرَّرَ فِی نُفُوسِهِمْ أَنَّ اللَّهَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ تُحِیطَ بِهِ الْأَفْکَارُ أَوْ تُدْرِکَهُ الْأَبْصَارُ أَوْ تُحَصِّلَهُ الْأَوْهَامُ أَوْ تَحُدَّهُ الْأَحْوَالُ وَ أَنَّهُ الْمُحِیطُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْمُدَبِّرُ لَهُ کَمَا شَاءَ لَا یُتَعَقَّبُ أَفْعَالُهُ وَ لَا تُدْرَکُ غَایَاتُهُ وَ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ تَحْدِیدٌ وَ لَا تَحْصِیلٌ وَ لَا مُشَارٌ وَ لَا اعْتِبَارٌ وَ لَا فَطْنٌ وَ لَا تَفْسِیرٌ وَ لَا تَنْتَهِی اسْتِطَاعَةُ الْمَخْلُوقِینَ إِلَی مَعْرِفَةِ ذَاتِهِ وَ لَا عِلْمِ کُنْهِهِ وَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ ادْعُوا اللَّهَ فِی أَکْثَرِ أَوْقَاتِکُمْ مُتَعَاضِدِینَ مُتَأَلِّهِینَ فِی دُعَائِکُمْ فَإِنَّهُ إِنْ یَعْلَمْ مِنْکُمُ التَّظَافُرَ وَ التَّوَازُرَ یُجِبْ دُعَاءَکُمْ وَ یَقْضِ حَاجَاتِکُمْ وَ یُبَلِّغْکُمْ آمَالَکُمْ وَ یُفِضْ عَطَایَاهُ عَلَیْکُمْ مِنْ خَزَائِنِهِ الَّتِی لَا تَفْنَی وَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ إِذَا دَخَلْتُمْ فِی الصِّیَامِ فَطَهِّرُوا نُفُوسَکُمْ مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ نَجَسٍ وَ صُومُوا لِلَّهِ بِقُلُوبٍ خَالِصَةٍ صَافِیَةٍ مُنَزَّهَةٍ عَنِ الْأَفْکَارِ السَّیِّئَةِ وَ الْهَوَاجِسِ الْمُنْکَرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَحْبِسُ الْقُلُوبَ اللَّطِخَةَ وَ النِّیَّاتِ الْمَدْخُولَةَ (1)وَ مَعَ صِیَامِ أَفْوَاهِکُمْ مِنَ الْمَآکِلِ فَلْتَصُمْ جَوَارِحُکُمْ مِنَ الْمَآثِمِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَرْضَی مِنْکُمْ أَنْ تَصُومُوا مِنَ الْمَطَاعِمِ فَقَطْ لَکِنْ مِنَ الْمَنَاکِیرِ کُلِّهَا وَ الْفَوَاحِشِ بِأَسْرِهَا وَ إِذَا دَخَلْتُمْ فِی الصَّلَاةِ فَاصْرِفُوا لَهَا خَوَاطِرَکُمْ وَ أَفْکَارَکُمْ وَ ادْعُوا اللَّهَ دُعَاءً طَاهِراً مُتَفَرِّغاً وَ سَلُوهُ مَصَالِحَکُمْ وَ مَنَافِعَکُمْ بِخُضُوعٍ وَ خُشُوعٍ وَ طَاعَةٍ وَ اسْتِکَانَةٍ وَ إِذَا بَرَکْتُمْ (2)وَ سَجَدْتُمْ فَأَبْعِدُوا عَنْ نُفُوسِکُمْ أَفْکَارَ الدُّنْیَا وَ هَوَاجِسَ السُّوءِ (3)وَ أَفْعَالَ

ص: 283


1- أی و النیات التی دخلتها الفساد من الریاء و العجب و غیرهما.
2- برک البعیر: استناخ و هو أن یلصق صدره بالارض.
3- الهواجس جمع الهاجس: ما وقع فی خلدک.

رعیتی که زیردست او بودند به جای پدر نشست بی آنکه هیچ تغییر و تبدیلی در آن ایجاد کند و عمر انوش هفتصد و پنج سال بود و تولد او در زمان ششصد و پنج سالگی پدرش شیث بود. این سخن اهل تورات است. ابن عباس می گوید: شیث صاحب فرزندی به نام انوش شد و به همراه او فرزندان زیاد دیگری نیز داشت. شیث به او وصیت کرد. سپس انوش بعد از نود سال صاحب فرزندی به نام قینان شد و با او افراد زیادی متولد شدند و وصیت به او منتقل شد و قینان صاحب فرزندی به نام مهلائیل شد و فرزندان زیادی با او بودند و وصیت به او منتقل شد و مهلائیل صاحب فرزندی به نام یرد(1) -و گفته شده: یارد- شد و فرزندان کمی به همراه او به دنیا آمدند. وصیت به او منتقل شد. یرد صاحب فرزندی به نام اخنوخ شد که همان ادریس پیامبر علیه­السلام بود و با او نیز فرزندان کمی متولد شدند و وصیت به او منتقل شد.(2)

ص: 281


1- . یعقوبی می­گوید: مهلائیل 65 ساله بود که یرد متولد شد. سپس مهلائیل در روز یک شنبه دوم نیسان ساعت سه نیمه شب در سن 895 سالگی درگذشت.(گفتم: در المحبر: مهلالیل آمده است.) بعد از مهلائیل یرد به روی کار آمد و مرد مؤمنی بود که تمام کار­ها و عباداتش برای خداوند سبحان بوده و شب و روز بسیار نماز می­خواند به همین علت خداوند عمر او را طولانی کرد.وی در سن 62 سالگی صاحب فرزندی به نام اخنوخ شد. در سن چهل سالگی یرد، هزاره اول به پایان رسید. زندگی­نامه یرد در این کتاب ادامه داده می­شود تا آن جا که می گوید: در روز جمعه اول ماه آذار به هنگام غروب و در سن 962 سالگی در­گذشت. بعد از یرد اخنوخ به روی کار آمد و وی نیز به عبادت خداوند پرداخت. وقتی 65 ساله شد فزندش متوشلح به دنیا آمد. اخنوخ اولین کسی بود که با قلم نوشت و همان ادریس پیامبر است که در سن 300 سالگی در گذشت. بعد از اخنوخ متوشلح به عبادت و اطاعت از خداوند پرداخت.او نیز در سن 187 سالگی صاحب فرزندی به نام لمک شد. متوشلح در روز پنج شنبه یازدهم ماه ایلول در سن 960 سالگی در­گذشت.( پیشتر ذکر شد: در محبر آمده است: 69. ابن کلبی می­گوید: 1170.) لمک بعد از پدرش به عبادت و اطاعت خداوند پرداخت و در سن 182 سالگی صاحب فرزند شد. لمک در روز یک شنبه ساعت نه صبح هفدهم آذار در سن 777 سالگی در­گذشت. در اثبات الوصیه آمده است: اسم لمک ارفخشد بوده است. زندگی­نامه آن­ها را به طور مفصل یعقوبی در تاریخش و مسعودی در اثبات الوصیه آورده­اند که فواید بسیاری دارد اما ما در اینجا برای جلوگیری از زیاده­گویی از ذکر آن صرف نظر کردیم؛ علاقه­مندان می­توانند به این دو کتاب مراجعه کنند.
2- . کامل التواریخ 1: 22

الشَّرِّ وَ اعْتِقَادَ الْمَکْرِ وَ مَآکِلَ السُّحْتِ وَ الْعُدْوَانَ وَ الْأَحْقَادَ وَ اطْرَحُوا بَیْنَکُمْ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ أَدُّوا فَرَائِضَ صَلَوَاتِ کُلِّ یَوْمٍ وَ هِیَ ثَلَاثٌ الْغَدَاةُ وَ عَدَدُهَا ثَمَانُ سُوَرٍ وَ کُلُّ سُورَتَیْنِ ثَلَاثُ سَجَدَاتٍ بِثَلَاثِ تَسْبِیحَاتٍ وَ عِنْدَ انْتِصَافِ النَّهَارِ خَمْسُ سُوَرٍ وَ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ خَمْسُ سُوَرٍ بِسُجُودِهِنَّ هَذِهِ الْمَکْتُوبَةُ عَلَیْکُمْ وَ مَنْ زَادَ عَلَیْهَا مُتَنَفِّلًا فَلَهُ عَلَی اللَّهِ الْمَزِیدُ فِی الثَّوَابِ (1).

«12»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ السَّهْلَةِ مَوْضِعُ بَیْتِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ (2).

«13»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (3).

ص: 284


1- سعد السعود ص 39- 40. م.
2- فروع الکافی 1: 139. م.
3- فروع الکافی 1: 139. م.

سپس می­گوید: حکمای یونانی او را هرمس حکیم می نامند و یرد بعد از تولد ادریس 800 سال زیست و صاحب پسران و دختران شد. عمر او 962 سال بود و آدم علیه السلام بعد از اینکه 368 سال از عمر ادریس گذشت وفات یافت. گفت: در تورات آمده است: ادریس پس از گذشت 365 سال از عمرش و بعد از اینکه 527 سال از سن پدرش می گذشت به سوی آسمان بالا برده شد و پدرش بعد از بالارفتن او 435 سال، و در مجموع 962 سال تمام زیست.(1)

سپس می­گوید: اخنوح صاحب متوشلخ شد و بعد از تولد متوشلخ 300 سال زیست. سپس بالا برده شد و خنوخ در امور فرزندانش جانشین وی شد. او 919 سال زیست و سپس وفات یافت و به پسرش لمک که همان پدر نوح علیه­السلام است وصیت کرد.(2)

سیدبن طاووس در کتاب سعدالسعود می­گوید: در صحیفه های ادریس علیه­السلام یافتم: گویی که مرگ به سراغت آمده، ناله ات برآمده، عرق بر پیشانی ات نشسته، لبهایت خشک شده و زبانت ترک برداشته، آب دهانت خشک شده، سیاهی چشمت به سفیدی گراییده، دهانت کف برآورده، همه بدنت به لرزه درآوده، با غصه، سکرات، تلخی و صدای هولناک مرگ روبه­رو شده ای. به تو ندا می دهند و نمی شنوی. سپس جانت از بدن خارج می شود و تبدیل به مرداری بین خانواده ات می شوی و یقینا در تو عبرتی برای دیگران وجود دارد. پس در معنای مرگ بیندیش. آنچه باید نازل شود به ناچار بر تو نازل می شود و هر عمری هرچقدر هم طولانی شود به زودی به پایان می رسد؛ چون هرچه باید بیاید در وقت معینی از راه می رسد. پس از مرگ عبرت گیر ای کسی که می میری و ای انسان بدان که سختی مرگ پیش از آن است و مرگ از شدت ترس و هراس­های روز قیامت که پس از مرگ فرامی­رسد آسان­تر است. سپس درباره فریاد، نابودی و روز قیامت و حساب و کتاب و جزاء چیزهایی گفته است که قوی­ترین قدرتمندان از شنیدنش عاجزند.(3)

ص: 282


1- . کامل التواریخ 1: 24
2- . کامل التواریخ 1: 25
3- . سعد السعود : 38

أبواب قصص نوح علی نبینا و آله و علیه السلام

باب 1 مدة عمره و ولادته و وفاته و علل تسمیته و نقش خاتمه و جمل أحواله ع

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی الْعُقْبَةِ- (الْعَقِبِ خ) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُوحاً علیه السلام لَمَّا رَکِبَ السَّفِینَةَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ إِنْ خِفْتَ الْغَرَقَ فَهَلِّلْنِی أَلْفاً ثُمَّ سَلْنِی النَّجَاةَ أُنْجِکَ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ آمَنَ مَعَکَ قَالَ فَلَمَّا اسْتَوَی نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ وَ رَفَعَ الْقَلْسَ (1)عَصَفَتِ الرِّیحُ عَلَیْهِمْ فَلَمْ یَأْمَنْ نُوحٌ الْغَرَقَ فَأَعْجَلَتْهُ الرِّیحُ فَلَمْ یُدْرِکْ أَنْ یُهَلِّلَ أَلْفَ مَرَّةٍ فَقَالَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ هلولیا أَلْفاً أَلْفاً یَا ماریا أتقن قَالَ فَاسْتَوَی الْقَلْسُ وَ اسْتَمَرَّتِ السَّفِینَةُ فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام إِنَّ کَلَاماً نَجَّانِیَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْغَرَقِ لَحَقِیقٌ أَنْ لَا یُفَارِقَنِی قَالَ فَنَقَشَ فِی خَاتَمِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَلْفَ مَرَّةٍ یَا رَبِّ أَصْلِحْنِی الْخَبَرَ (2).

ل، الخصال أبی عن أحمد بن إدریس عن الأشعری عن عبد الله بن الحکم عن محمد بن علی الصیرفی عن الحسین بن خالد مثله (3)

«2»

لی، الأمالی للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: عَاشَ نُوحٌ علیه السلام أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ مِنْهَا ثَمَانُمِائَةِ سَنَةٍ وَ خَمْسُونَ سَنَةً قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ وَ أَلْفُ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً وَ هُوَ فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ وَ مِائَتَا عَامٍ فِی عَمَلِ السَّفِینَةِ وَ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ بَعْدَ مَا نَزَلَ مِنَ السَّفِینَةِ وَ نَضَبَ الْمَاءُ فَمَصَّرَ الْأَمْصَارَ (4)

ص: 285


1- القلس: حبل للسفینة ضخم.
2- العیون: 217، أمالی الصدوق: 274. م.
3- الخصال ج 1: 162. م.
4- نضب الماء: غار فی الأرض. مصروا المکان: جعلوه مصرا.

روایت11.

می­گویم: سپس سید از آن صحیفه ها آنچه را که خداوند خطاب به پیامبر ما صلی­الله­علیه­و­آله­و­سلم می فرماید، بیان می کند که در باب البشائر(بشارت­ها) از کتاب احوال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواهد آمد.

سپس می­گوید: در وقف زیارت­گاهی به نام الطاهر در کوفه، تک کتابی یافتم که بر آن نوشته شده بود: سنن ادریس علیه السلام. این کتاب به خط عیسی بود که آن را از سریانی به عربی ترجمه کرده بود. کتاب متعلق به ابراهیم بن هلال الصابی کاتب بود و در آن آمده بود: بدانید و مطمئن باشید که تقوای الهی حکمت بزرگ و نعمت عظیم و سببی است که به سوی خیر می کشاند و گشاینده درهای خیر و فهم و عقل است چون خداوند تبارک و تعالی وقتی دوستدار بندگانش شد، به آن­ها عقل داد و پیامبران و اولیایش را به روح القدس مختص گردانید و اسرار دیانت و حقایق حکمت را برای آن­ها آشکار ساخت تا از گمراهی دور شده و از هدایت پیروی کنند و در جانشان بنشیند که خداوند بزرگ­تر از آن است که افکار او را احاطه کند، دیدگان او را درک کنند، اوهام او را دریابند و احوال او را محدود گرداند. او بر همه چیز احاطه دارد و آن­ها را هرگونه که بخواهد تدبیر می کند. کارهایش پیگیری نمی­شود و اهداف او درک نمی شود و هیچ محدودیت، دست­یابی، اشاره،گمان، زیرکی بر او واقع نمی­شود و هیچ تفسیری در او راه ندارد و استطاعت مخلوقات به معرفت ذات او و شناخت کنه او منتهی نمی شود.

در جای دیگری از کتاب مذکور می گوید: در بیشتر اوقاتتان خدا را فرا خوانید در حالی که از او در دعایتان کمک می خواهید و زاری و ناله می کنید؛ چرا که اگر او در دعایتان همراهی و همکاری ببیند دعایتان را مستجاب می کند و حاجاتتان را برآورده ساخته و شما را به آرزوهایتان می رساند و عطاهایش را از خزائنش در حالی که تمام شدنی نیست بر شما سرازیر می­کند.

در جای دیگر می گوید: هر وقت روزه گرفتید خود را از هر ناپاکی و نجاست پاک کنید و با قلب هایی خالص و صاف و منزه از افکار پلید و وسوسه های ناپسند برای خداوند روزه بگیرید. چون خداوند قلب های ناپاک و نیات سوء را محبوس می­کند. درحالی که دهانتان از خوراکی ها بسته است باید جوارحتان نیز از گناه باز­داشته شود. خداوند با اینکه شما فقط غذا نخورید راضی نمی­شود بلکه باید از همه زشتی ها و پلیدی ها چشم بپوشید. وقتی در نماز وارد شدید تمام افکار و ذهنتان را به آن مشغول دارید و خداوند را در حالی که پاک و فارغ­البال هستید فرا­بخوانید. مصالح خود و منافعتان را با خضوع و خشوع و اطاعت و استکانت، از او بخواهید و هر وقت بر زمین سجده زدید افکار دنیا را و وسوسه های شوم و کارهای

ص: 283

وَ أَسْکَنَ وُلْدَهُ الْبُلْدَانَ ثُمَّ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ جَاءَهُ وَ هُوَ فِی الشَّمْسِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ فَرَدَّ عَلَیْهِ نُوحٌ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ مَا حَاجَتُکَ (1) یَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَقَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ فَقَالَ لَهُ تَدَعُنِی أَدْخُلُ مِنَ الشَّمْسِ إِلَی الظِّلِّ (2)فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَتَحَوَّلَ نُوحٌ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَکَأَنَّ مَا مَرَّ بِی فِی الدُّنْیَا مِثْلُ تَحَوُّلِی مِنَ الشَّمْسِ إِلَی الظِّلِّ فَامْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ قَالَ فَقَبَضَ رُوحَهُ علیه السلام (3)

ص: 287

«3»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ اسْمِ نُوحٍ علیه السلام مَا کَانَ فَقَالَ اسْمُهُ السَّکَنُ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً (4).

«4»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ اسْمُ نُوحٍ علیه السلام عَبْدَ الْغَفَّارِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ کَانَ یَنُوحُ عَلَی نَفْسِهِ (5).

فس، تفسیر القمی مرسلا مثله (6).

«5»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ

ص: 286


1- فی نسخة : ما جاءبک.
2- فی نسخة: تدعنی اتحول من الشمس إلی الظل؟.
3- أمالی الصدوق: 306. م.
4- علل الشرائع: 198، العیون: 135. و فیه: فقال: کان اه. م.
5- علل الشرائع: 21. م.
6- تفسیر القمّیّ: 304. م.

شر و فکر حیله و نیرنگ و خوراکی های ناپاک و دشمنی ها و کینه ها را دور کرده و تمامی آن­ها را از میان خود به دور افکنید.

در جای دیگر آمده است: نمازهای واجب یومیه را به جای آورید. این نماز­ها سه تاست. وعده صبح که تعداد آن هشت سوره است؛ هر دو سوره سه سجده با سه تسبیح دارد. وعده نیم روز که پنج سوره است و هنگام غروب خورشید که پنج سوره است با سجده هایش. این چیزی است که بر شما واجب شده و هرکس نافله ای بدان بیفزاید خداوند ثواب بیشتری برای او در نظر می گیرد.(1)

روایت12.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مسجد سهله خانه ادریس نبی علیه السلام بوده که در آن خیاطی می کرده است.(2)

روایت13.

الکافی: عبدالرحمن بن سعید از امام صادق علیه السلام مثل آن را نقل می کند.(3)

ص: 284


1- . سعد السعود: 39-40
2- . فروع الکافی 1: 139
3- . فروع الکافی 1: 139

جَنَاحٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ اسْمُ نُوحٍ عَبْدَ الْمَلِکِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ بَکَی خَمْسَ مِائَةِ سَنَةٍ (1).

«6»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ اسْمُ نُوحٍ عَبْدَ الْأَعْلَی وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ بَکَی خَمْسَمِائَةِ عَامٍ.

قال الصدوق رحمه الله الأخبار فی اسم نوح کلها متفقة غیر مختلفة تثبت له التسمیة بالعبودیة و هو عبد الغفار و الملک و الأعلی(2).

«7»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی نُوحٍ أَنَّهُ کَانَ یَنُوحُ عَلَی نَفْسِهِ وَ بَکَی خَمْسَمِائَةِ عَامٍ وَ نَحَّی نَفْسَهُ عَمَّا کَانَ فِیهِ قَوْمُهُ مِنَ الضَّلَالَةِ (3).

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام کَانَ نُوحٌ ابْنَ لَمَکِ بْنِ مَتُوشَلَخَ بْنِ أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ بْنُ یَرْدَ (4)بْنِ مَهْلَائِیلَ بْنِ قینان بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثِ بْنِ آدَمَ علیه السلام (5).

«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: إِنَّ نُوحاً علیه السلام کَانَ نَجَّاراً وَ کَانَ إِلَی الْأُدْمَةِ مَا هُوَ دَقِیقَ الْوَجْهِ فِی رَأْسِهِ طُولٌ عَظِیمَ الْعَیْنَیْنِ دَقِیقَ السَّاقَیْنِ کَثِیراً لَحْمُ الْفَخِذَیْنِ ضَخْمَ السُّرَّةِ طَوِیلَ اللِّحْیَةِ عَرِیضاً طَوِیلًا جَسِیماً وَ کَانَ فِی غَضَبِهِ وَ انْتِهَارِهِ شِدَّةٌ فَبَعَثَهُ اللَّهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً- فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَلَا یَزْدَادُونَ إِلَّا طُغْیَاناً وَ مَضَی ثَلَاثَةُ قُرُونٍ مِنْ قَوْمِهِ وَ کَانَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَأْتِی بِابْنِهِ وَ هُوَ صَغِیرٌ فَیَقِفُهُ عَلَی رَأْسِ نُوحٍ علیه السلام فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ إِنْ بَقِیتَ بَعْدِی فَلَا تُطِیعَنَّ هَذَا الْمَجْنُونَ (6).

بیان

إلی الأدمة ما هو أی کان مائلا إلی الأدمة و ما هو بآدم.

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیَّ علیهما السلام یَقُولُ عَاشَ نُوحٌ علیه السلام

ص: 287


1- علل الشرائع: ص 21. م.
2- علل الشرائع: ص 21. م.
3- معانی الأخبار: 18. م.
4- الصواب: یرد بالیاء.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.

باب های قصه های نوح که بر پیامبر ما و بر خاندانش و بر او درود باد

باب یکم : مدت عمر، ولادت، وفات، علت نامگذاری و نقش انگشتری نوح علیه­السلام و اجمال احوال وی

روایات

روایت1.

عیون اخبارالرضا، الامالی: حسین بن خالد از امام رضا علیه­السلام نقل می­کند: هنگامی که نوح علیه­السلام بر کشتی سوار شد خداوند عزوجل به او وحی کرد: ای نوح اگر از غرق شدن ترسیدی پس هزار بار بگو لا اله الا الله و از من نجات بخواه تا تو را و کسانی که همراه تو ایمان آورده اند را از غرق شدن نجات دهم. گفت: هنگامی که نوح و کسانی که با او بودند بر کشتی سوار شدند و او طناب را بالا برد باد بر آنان وزید و نوح در شرف غرق شدن بود و باد به او مهلت نداد و نتوانست هزار بار لا اله الا الله بگوید. پس به زبان سریانی گفت: «هلولیا هزار هزار بار ای ماریا محکم کن» گفت: در آن هنگام طناب صاف ایستاد و کشتی به راهش ادامه داد. نوح علیه­السلام گفت: شایسته است کلامی که خدا با آن مرا از غرق شدن نجات داد همیشه همراه من باشد و از من جدا نشود. گفت: به همین علت روی انگشتری خود حک کرد: «لا اله الا الله- هزار مرتبه- پروردگارا مرا صالح گردان». حدیث. (1)

الخصال: محمدبن­علی صیرفی مثل همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت2.

امالی الصدوق: جعفربن محمد علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام دوهزار و پانصد سال زندگی کرد. هشتصد و پنجاه سال از آن قبل از بعثت و نهصد و پنجاه سال بین قوم خود بود و آن­ها را - به سوی خدا- دعوت می کرد، دویست سال درحال ساختن کشتی بود و پانصد سال پس از این که از کشتی فرود آمد و آب در زمین فرورفت

ص: 285


1- . العیون : 217، امالی الصدوق: 274
2- . الخصال 1: 162

أَلْفَیْنِ وَ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ یَوْماً فِی السَّفِینَةِ نَائِماً فَهَبَّتْ رِیحٌ فَکَشَفَتْ عَوْرَتَهُ فَضَحِکَ حَامٌ وَ یَافِثُ فَزَجَرَهُمَا سَامٌ وَ نَهَاهُمَا عَنِ الضَّحِکِ فَانْتَبَهَ نُوحٌ علیه السلام وَ قَالَ لَهُمَا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذُرِّیَّتَکُمَا خَوَلًا (1)لِذُرِّیَةِ سَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّهُ بَرَّ بِی وَ عَقَقْتُمَانِی فَلَا زَالَتْ سِمَةُ عُقُوقِکُمَا فِی ذُرِّیَّتِکُمَا ظَاهِرَةً وَ سِمَةُ الْبِرِّ فِی ذُرِّیَّةِ سَامٍ ظَاهِرَةً مَا بَقِیَتِ الدُّنْیَا فَجَمِیعُ السُّودَانِ حَیْثُ کَانُوا مِنْ وُلْدِ حَامٍ وَ جَمِیعُ التُّرْکِ وَ الصَّقَالِبَةِ وَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ الصِّینِ مِنْ یَافِثَ حَیْثُ کَانُوا وَ جَمِیعُ الْبِیضِ سِوَاهُمْ مِنْ وُلْدِ سَامٍ وَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی نُوحٍ علیه السلام أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ قَوْسِی أَمَاناً لِعِبَادِیَ وَ بِلَادِی وَ مَوْثِقاً مِنِّی بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی یَأْمَنُونَ بِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنِّی فَفَرِحَ نُوحٌ علیه السلام وَ تَبَاشَرَ وَ کَانَ الْقَوْسُ فِیهَا وَتَرٌ وَ سَهْمٌ فَنَزَعَ مِنْهَا السَّهْمَ وَ الْوَتَرَ وَ جُعِلَتْ أَمَاناً مِنَ الْغَرَقِ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ إِلَی نُوحٍ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ لَکَ عِنْدِی یَداً عَظِیمَةً فَانْتَصِحْنِی فَإِنِّی لَا أَخُونُکَ فَتَأَثَّمَ نُوحٌ علیه السلام بِکَلَامِهِ وَ مُسَاءَلَتِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ کَلِّمْهُ وَ سَلْهُ فَإِنِّی سَأُنْطِقُهُ بِحُجَّةٍ عَلَیْهِ فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام تَکَلَّمْ فَقَالَ إِبْلِیسُ إِذَا وَجَدْنَا ابْنَ آدَمَ شَحِیحاً أَوْ حَرِیصاً أَوْ حَسُوداً أَوْ جَبَّاراً أَوْ عَجُولًا تَلَقَّفْنَاهُ (2)تَلَقُّفَ الْکُرَةِ فَإِنِ اجْتَمَعَتْ لَنَا هَذِهِ الْأَخْلَاقُ سَمَّیْنَاهُ شَیْطَاناً مَرِیداً فَقَالَ نُوحٌ مَا الْیَدُ الْعَظِیمَةُ الَّتِی صَنَعْتُ قَالَ إِنَّکَ دَعَوْتَ اللَّهَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَلْحَقْتَهُمْ فِی سَاعَةٍ بِالنَّارِ فَصِرْتُ فَارِغاً وَ لَوْ لَا دَعْوَتُکَ لَشُغِلْتُ بِهِمْ دَهْراً طَوِیلًا (3).

«11»

ک، إکمال الدین مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْعَطَّارُ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو مَعاً عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَاشَ نُوحٌ علیه السلام بَعْدَ النُّزُولِ مِنَ السَّفِینَةِ خَمْسِینَ سَنَةً ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَانْظُرِ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ الَّتِی مَعَکَ فَادْفَعْهَا إِلَی ابْنِکَ سَامٍ فَإِنِّی لَا أَتْرُکُ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاةً فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ

ص: 288


1- الخول بالتحریک: العبید و الإماء.
2- تلقف الشی ء: تناوله بسرعة.
3- مخطوط. م.

و شهرها بر­پا­شدند و فرزندانش در شهرها ساکن گردیدند. سپس ملک الموت در حالی که او زیر نور خورشید بود، به سویش آمد و گفت: سلام بر تو. نوح علیه­السلام جواب سلام او را داد و به او گفت: ای ملک الموت خواسته­ات چیست؟ گفت: آمده ام که تو را قبض روح کنم. پس به او گفت: آیا اجازه می دهی که از نور خورشید به سایه بروم؟ ملک الموت گفت: بله. و نوح علیه­السلام منتقل شد و سپس گفت: ای ملک الموت گویی آنچه در این دنیا بر من گذشت به اندازه این زمانی بود که از نور خورشید به سایه رفتم. پس کاری که به آن امر شده ای پیش آی. گفت: پس نوح علیه­السلام را قبض روح کرد.(1)

قصص الانبیاء: برخی اصحاب ما از جعفر بن محمد علیه السلام مثل همین روایت را نقل کرده­اند.(2)

اکمال الدین: ابن عیسی مثل همین روایت را نقل کرده است.(3)

می گویم: طبرسی در مجمع البیان از امام صادق علیه­السلام مثل همین روایت را نقل کرده است.(4)

روایت3.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا علیه­السلام: فرد شامی از امیرالمؤمنین علیه­السلام درباره اسم نوح علیه­السلام سؤال کرد که چه بوده است؟ ایشان پاسخ دادند: اسم او سکن بوده ولی از آن­جا که نهصد و پنجاه سال بر قوم خود نوحه سر­داده نوح نامیده شده است.(5)

روایت4.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمودند: اسم نوح علیه­السلام عبدالغفار بوده است اما از آن­جا که او بر خود نوحه سر­داده است نوح نامیده شده است. (6)

تفسیر القمی: مثل این روایت را نقل می کند.(7)

روایت5.

علل الشرایع: سعید بن

ص: 286


1- . امالی الصدوق: 306
2- . نسخه خطی
3- . اکمال الدین: 288
4- . مجمع البیان 4: 435
5- . علل الشرائع: 198، العیون: 135
6- . علل الشرائع: 21
7- . تفسیر القمی: 304

النَّبِیِّ وَ بَعْثِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ لَمْ أَکُنْ أَتْرُکُ النَّاسَ (1)بِغَیْرِ حُجَّةٍ وَ دَاعٍ إِلَیَّ وَ هَادٍ إِلَی سَبِیلِی وَ عَارِفٍ بِأَمْرِی فَإِنِّی قَدْ قَضَیْتُ أَنْ أَجْعَلَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادِیاً أَهْدِی بِهِ السُّعَدَاءَ وَ یَکُونُ حَجَّةً عَلَی الْأَشْقِیَاءِ قَالَ فَدَفَعَ نُوحٌ علیه السلام الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ إِلَی ابْنِهِ سَامٍ فَأَمَّا حَامٌ وَ یَافِثُ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمَا عِلْمٌ یَنْتَفِعَانِ بِهِ قَالَ وَ بَشَّرَهُمْ نُوحٌ بِهُودٍ علیه السلام وَ أَمَرَهُمْ بِاتِّبَاعِهِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَفْتَحُوا (2)الْوَصِیَّةَ کُلَّ عَامٍ فَیَنْظُرُوا فِیهَا فَیَکُونَ ذَلِکَ عِیداً لَهُمْ کَمَا أَمَرَهُمْ آدَمُ علیه السلام قَالَ وَ ظَهَرَتِ الْجَبَرِیَّةُ فِی وُلْدِ حَامٍ (3)وَ یَافِثَ وَ اسْتَخْفَی وُلْدُ سَامٍ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ جَرَتْ عَلَی سَامٍ بَعْدَ نُوحٍ الدَّوْلَةُ لِحَامٍ وَ یَافِثَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ یَقُولُ تَرَکْتُ عَلَی نُوحٍ دَوْلَةَ الْجَبَّارِینَ وَ یُعَزِّی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ وَ وُلْدُ الْحَامِ السِّنْدُ وَ الْهِنْدُ وَ الْحَبَشُ وَ وُلْدُ السَّامِ الْعَرَبُ وَ الْعَجَمُ وَ جَرَتْ عَلَیْهِمُ الدَّوْلَةُ وَ کَانُوا یَتَوَارَثُونَ الْوَصِیَّةَ عَالِمٌ بَعْدَ عَالِمٍ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هُوداً (4).

أقول: ذکر فی صلی الله علیه و آله بهذا الإسناد إلی قوله کما أمرهم آدم علیه السلام إلا أن فیه خمسمائة سنة بدل خمسین سنة و هو الصواب کما یدل علیه ما مر من الأخبار و

رواه فی الکافی أیضا عن محمد بن أبی عبد الله عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان و فیه أیضا خمسمائة سنة (5)

«12»

ک، إکمال الدین مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ أَعْمَارُ قَوْمِ نُوحٍ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ (6).

«13»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 289


1- فی نسخة: و لن أکن أترک الأرض.
2- فی المصدر: ان یقیموا. م.
3- فی المصدر: من ولد حام. م.
4- کمال الدین: 80- 81. م.
5- الروضة: 285. م.
6- کمال الدین: 289. و لم یتکرر فیه «ثلاثمائة سنة». م.

جناح از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمودند: اسم نوح عبدالملک بوده است و چون او پانصد سال گریست نوح نامیده شد.(1)

روایت6.

. علل الشرایع: در روایت دیگری امام صادق علیه السلام می­فرماید: اسم نوح عبدالاعلی بوده است و چون پانصد سال گریست نوح نامیده شد.

صدوق -خدا رحمتش کند- می گوید: تمام روایت­ها درباره اسم نوح متفق بوده و نامیده شدن به عبودیت را برای او تثبیت می کند و آن اسامی عبدالغفار، عبدالملک، عبدالاعلی است.(2)

روایت7.

معانی الاخبار: معنی نوح این است که او بر خود نوحه سرداده و پانصد سال گریسته و خود را از آن گمراهی که قومش در آن بوده اند دور کرده است.(3)

روایت8.

قصص الانبیاء: نوح پسر لمک پسر متوشلخ پسر اخنوخ که همان ادریس پسر یرد پسر مهلائیل پسر قنیان پسر انوش پسر شیث پسر آدم علیه السلام است.(4)

روایت9.

قصص الانبیاء: صدوق به نقل از وهب می گوید: نوح علیه­السلام نجار بوده و مایل به گندمگونی بود ولی گندمگون نبود، چهره ای نازک داشت. سر او کشیده و چشم هایش بزرگ و ساق پای او ظریف و گوشت ران او فراوان بود. نافی بزرگ داشت، ریش او بلند و هیکلی پهن، بلند و بزرگ داشت. در غضب و خشمش، تندی و شدت بود. خداوند او را در 850 سالگی مبعوث کرد. پس در میان مردم 950 سال زندگی کرد و آن­ها را به سوی خدا فرا خواند ولی طغیان آن­ها روز­به­روز افزوده می­شد. سه قرن بر قوم او گذشت و هرکدام از آن­ها فرزند کوچکش رامی آورد و بر سر نوح علیه­السلام می ایستاد و می گفت: ای فرزندم اگر بعد از من ماندی از این دیوانه اطاعت مکن.(5)

توضیح

«الی الأدمة ما هو» یعنی مایل به گندمگونی بود ولی گندمگون نبود.

روایت10.

قصص الانبیاء: علی بن محمد عسکری علیه­السلام می­فرماید: نوح علیه­السلام

ص: 287


1- . علل الشرائع: ص 21
2- . علل الشرائع: ص 21
3- . معانی الاخبار: 18
4- . نسخه خطی
5- . نسخه خطی

یُوسُفَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَاشَ نُوحٌ أَلْفَیْ سَنَةٍ (1)وَ أَرْبَعَمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً (2).

بیان

اعلم أن أرباب السیر اختلفوا فی عمره علیه السلام فقیل کان ألف سنة و قیل کان ألفا و أربعمائة و خمسین سنة و قیل کان ألفا و أربعمائة و سبعین سنة و قیل ألفا و ثلاثمائة سنة و أخبارنا المعتبرة تدل علی أنه عاش ألفین و خمسمائة سنة (3)و هذا الخبر لا یعتمد علیه لمخالفته لأقوال الفریقین و أخبارهم و لعله لم یحسب فیه بعض زمن حیاته علیه السلام لعله کالزمان السابق علی البعثة أو زمان عمل السفینة أو أواخر عمره علیه السلام.

باب 2 مکارم أخلاقه و ما جری بینه و بین إبلیس و أحوال أولاده و ما أوحی إلیه و صدر عنه من الحکم و الأدعیة و غیرها

الآیات

الإسراء: «ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً»(3)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً معناه أن نوحا کان عبدا لله کثیر الشکر و کان إذا لبس ثوبا أو أکل طعاما أو شرب ماء شکر الله تعالی و قال الحمد لله و قیل إنه کان یقول فی ابتداء الأکل و الشرب بسم الله و فی انتهائه الحمد لله

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ نُوحاً کَانَ إِذَا أَصْبَحَ وَ أَمْسَی قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنَّ مَا أَصْبَحَ أَوْ أَمْسَی بِی مِنْ نِعْمَةٍ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَمِنْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الشُّکْرُ بِهَا عَلَیَّ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَی فَهَذَا کَانَ شُکْرَهُ (4)

ص: 290


1- فی هامش المطبوع و فی بعض النسخ: «ألف سنة» فیکون محمولا علی التقیة لموافقته لبعض مذاهبهم. منه دام ظله العالی. قلت: و لعله الحدیث الذی أشار المسعودیّ إلیه فی اثبات الوصیة بقوله: روی الف و أربعمائة و خمسین سنة.
2- کمال الدین: 289. م.
3- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: 17: و قبض و کان فیما روی ألف و أربعمائة و خمسین سنة. و فی خبر آخر: إنّه کان سنه حین بعث ثمانمائة و خمسین سنة، و لبث فی قومه تسعمائة و خمسین سنة، و عاش بعد خروجه من السفینة خمسمائة سنة فکان عمره ألفی سنة و ثلاثمائة سنة، و روی أیضا انه عاش الفی و ثمانمائة سنة.
4- مجمع البیان 6: 396. م.

2500 سال زیست. روزی در کشتی خواب بود که بادی وزید و عورت او پیدا شد. حام و یافث بر او خندیدند ولی سام آن­ها را توبیخ کرده و از خنده نهی کرد. نوح علیه­السلام متوجه شد و به آن دو گفت: خداوند تا قیامت نسل شما را از بردگان و زیردستان نسل سام قرار می­دهد؛ چون او به من نیکی کرد ولی شما به من بی­حرمتی کردید. پیوسته و تا زمانی که دنیا پابرجا است نشانه بی احترامی شما به من در نسل شما باقی خواهد ماند و نشانه نیکی در نسل سام باقی خواهد ماند. و همه سیاهان هر جا که باشند از نسل حام و همه ترک ها و صقالبه و یأجوج و مأجوج و چین، هر جا که باشند، از یافث و همه سفیدپوستان -غیر از آنان که گفتیم- از فرزندان سام هستند. خداوند تبارک و تعالی به نوح علیه­السلام وحی کرد که من موسی را برای بندگان و سرزمینم امان قرار دادم و بین خود و بندگانم او را مورد وثوق قرار دادم که تا روز قیامت با او از غرق شدن ایمن باشند و چه کسی از من به عهد خود وفاکننده­تر است؟ پس نوح علیه­السلام خوشحال شده و بشارت یافت. در کمان، زه و تیری بود. زه و تیر را از آن برکشید و امان از غرق قرار داده شد. ابلیس به سوی نوح علیه­السلام آمد و گفت: من به تو مدیون هستم. با من خالص باش که من به تو خیانت نخواهم کرد. نوح علیه­السلام از صحبت او و خواسته اش احساس گناه کرد. خداوند به او وحی کرد که: با او صحبت کن و از او بپرس. من او را با حجتی علیه خودش به سخن می آورم. نوح علیه­السلام گفت: صحبت کن. ابلیس گفت: هرگاه پسر آدم را آزمند، حریص، حسود، ستمگر و عجول بیابیم او را مانند توپ برمی گیریم و اگر همه این اخلاقیات برای ما جمع شود او را شیطان سرکش می نامیم. نوح گفت: چیست آن کار بزرگی که انجام داده ام؟ ابلیس گفت: تو خداوند را علیه اهل زمین فراخواندی - مردم را نفرین کردی - و در یک ساعت آن­ها را به آتش داخل کردی و من آسوده­خاطر شدم و اگر این نفرین تو نبود من باید زمانی طولانی به آن­ها مشغول می شدم.(1)

روایت11.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام می­فرماید: نوح علیه­السلام بعد از پیاده شدن از کشتی پنجاه سال زیست و سپس جبرئیل علیه­السلام به سراغ او آمد و گفت: ای نوح پیامبری تو سپری شد و ایامت کامل گشته است. پس به اسم اعظم و میراث علم و آثار علم نبوتی که با توست بنگر و آن را به پسرت سام بسپار و من زمین را از عالمی که به وسیله او اطاعتم شناخته می شود خالی نخواهم گذاشت و او راه نجات مردم در دوره مرگ

ص: 288


1- . نسخه خطی

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: أَخَذَ النَّاسُ ثَلَاثَةً مِنْ ثَلَاثَةٍ أَخَذُوا الصَّبْرَ عَنْ أَیُّوبَ وَ الشُّکْرَ عَنْ نُوحٍ وَ الْحَسَدَ عَنْ بَنِی یَعْقُوبَ(1).

«2»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُوحاً إِنَّمَا سُمِّیَ عَبْداً شَکُوراً لِأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ وَ أَمْسَی اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ (2)أَنَّهُ مَا أَمْسَی وَ أَصْبَحَ بِی مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عَافِیَةٍ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَمِنْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْحَمْدُ وَ الشُّکْرُ بِهَا عَلَیَّ حَتَّی تَرْضَی إِلَهَنَا (3).

«3»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شَمِرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ نُوحٌ إِذَا أَمْسَی وَ أَصْبَحَ یَقُولُ أَمْسَیْتُ أَشْهَدُ أَنَّهُ مَا أَمْسَی بِی مِنْ نِعْمَةٍ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَإِنَّهَا مِنَ اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْحَمْدُ بِهَا عَلَیَّ وَ الشُّکْرُ کَثِیراً- فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً فَهَذَا کَانَ شُکْرَهُ (4).

«4»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیَّ علیهما السلام یَقُولُ عَاشَ نُوحٌ علیه السلام أَلْفَیْنِ وَ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ یَوْماً فِی السَّفِینَةِ نَائِماً فَهَبَّتْ رِیحٌ فَکَشَفَتْ عَوْرَتَهُ فَضَحِکَ حَامٌ وَ یَافِثُ فَزَجَرَهُمَا سَامٌ وَ نَهَاهُمَا عَنِ الضَّحِکِ وَ کَانَ کُلَّمَا غَطَّی سَامٌ شَیْئاً تَکْشِفُهُ الرِّیحُ کَشَفَهُ حَامٌ وَ یَافِثُ فَانْتَبَهَ نُوحٌ علیه السلام فَرَآهُمْ وَ هُمْ یَضْحَکُونَ فَقَالَ مَا هَذَا فَأَخْبَرَهُ سَامٌ بِمَا کَانَ فَرَفَعَ نُوحٌ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَدْعُو وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ غَیِّرْ مَاءَ صُلْبِ حَامٍ حَتَّی لَا یُولَدَ لَهُ إِلَّا السُّودَانُ اللَّهُمَّ غَیِّرْ مَاءَ صُلْبِ یَافِثَ فَغَیَّرَ اللَّهُ مَاءَ صُلْبَیْهِمَا فَجَمِیعُ السُّودَانِ حَیْثُ کَانُوا مِنْ حَامٍ وَ جَمِیعُ التُّرْکِ وَ الصَّقَالِبَةِ وَ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ الصِّینُ مِنْ یَافِثَ حَیْثُ کَانُوا وَ جَمِیعُ الْبِیضِ سِوَاهُمْ مِنْ سَامٍ وَ قَالَ نُوحٌ علیه السلام لِحَامٍ وَ یَافِثَ جَعَلَ ذُرِّیَّتَکُمَا خَوَلًا لِذُرِّیَةِ سَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّهُ

ص: 291


1- عیون الأخبار: 209. م.
2- فی نسخة: اشهدک، و فیها: و لک الشکر بها.
3- علل الشرائع: 21. م.
4- تفسیر القمّیّ 377. و فیه: له الحمد علی بها کثیرا و الشکر کثیرا. م.

یک پیامبر تا مبعوث شدن پیامبر دیگر است. من مردم را بدون حجت و دعوت کننده ای به سوی خودم و هدایت کننده ای به راه خودم و کسی که عارف به امر من باشد رها نخواهم کرد. من این­گونه خواسته ام که برای هر قومی هدایت کننده ای بگذارم که سعادتمندان را به وسیله او هدایت کنم و او حجتی بر نگون بختان باشد. گفت: نوح علیه­السلام اسم اعظم و میراث علم و آثار علم نبوت را به پسرش سام بخشید. اما حام و یافث علمی نداشتند که از آن بهره مند گردند. گفت: نوح آن­ها را به هود علیه­السلام بشارت داد و به آن­ها دستور داد که از او تبعیت کنند و گفت هر سال وصیت را بگشایید و در آن بنگرید و این روز، همان­طور که آدم علیه­السلام به آنان امر کرده بود، روز عید آن­ها بود. گفت: جبریه از فرزندان حام و یافث ظهور پیدا کردند و فرزندان سام آن علمی را که در نزد آن­ها بود پنهان داشتند و بعد از نوح، دولت بر علیه سام، به حام و یافث رسید. و این همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که فرمود: «و در میان آیندگان [آوازه نیک] او را بر جای گذاشتیم.» می گوید: دولت جباران را برای نوح گذاشتم و خداوند محمد صلی­الله­علیه­و­آله­و­سلم را با این امر آرام می کند و سند و هند و حبش فرزندان حام و عرب و عجم از سام هستند که دولت به آن­ها رسید و عالمی بعد از عالمی دیگر در بین آن­ها وصیت را به ارث می برد تا اینکه خداوند عزوجل هود را مبعوث کرد.(1)

می گویم: در قصص الانبیاء این روایت تا جایی که می­گوید: «همان­طور که آدم علیه السلام به آنان دستور داده بود» آمده است فقط به جای پنجاه سال، پانصد سال آمده که مطابق با احادیث ذکر شده پیشین همان صحیح است. در کافی نیز از محمدبن سنان این روایت وارد شده و در آن نیز پانصد سال آمده است.(2)

روایت12.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: عمر قوم نوح سیصد سال، سیصد سال بود.(3)

روایت13.

اکمال الدین:

ص: 289


1- . اکمال الدین: 80-81
2- . الروضه: 285
3- . اکمال الدین: 289

بَرَّ بِی وَ عَقَقْتُمَانِی فَلَا زَالَتْ سِمَةُ عُقُوقِکُمَا لِی فِی ذُرِّیَّتِکُمَا ظَاهِرَةً وَ سِمَةُ الْبِرِّ بِی فِی ذُرِّیَّةِ سَامٍ ظَاهِرَةً مَا بَقِیَتِ الدُّنْیَا (1).

بیان

خولا أی خدما و ممالیک.

أقول: روی الشیخ الطبرسی رحمه الله هذا الخبر من کتاب النبوة بهذا الإسناد ثم قال قال الشیخ أبو جعفر بن بابویه رحمه الله ذکر یافث فی هذا الخبر غریب لم أروه إلا من هذا الطریق و جمیع الأخبار التی رویتها فی هذا المعنی فیها ذکر حام وحده و إنه ضحک لما انکشف عورة أبیه و إن ساما و یافثا کانا فی ناحیة فبلغهما ما صنع فأقبلا و معهما ثوب و هما معرضان و ألقیا علیه الثوب و هو نائم فلما استیقظ أوحی الله عز و جل إلیه ما صنع حام فلعن حام و دعا علیه (2).

«5»

ع، علل الشرائع الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ إِنَّ نُوحاً علیه السلام حِینَ أُمِرَ بِالْغَرْسِ کَانَ إِبْلِیسُ إِلَی جَانِبِهِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَغْرِسَ الْعِنَبَ قَالَ هَذِهِ الشَّجَرَةُ لِی فَقَالَ لَهُ نُوحٌ علیه السلام کَذَبْتَ فَقَالَ إِبْلِیسُ فَمَا لِی مِنْهَا فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام لَکَ الثُّلُثَانِ فَمِنْ هُنَاکَ طَابَ الطِّلَاءُ عَلَی الثُّلُثِ (3).

«6»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ نُوحٌ علیه السلام مِنَ السَّفِینَةِ غَرَسَ قُضْبَاناً کَانَتْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ مِنَ النَّخْلِ وَ الْأَعْنَابِ وَ سَائِرِ الثِّمَارِ فَأَطْعَمَتْ مِنْ سَاعَتِهَا وَ کَانَتْ مَعَهُ حَبَلَةُ الْعِنَبِ (4)وَ کَانَتْ آخِرَ شَیْ ءٍ أُخْرِجَ حَبَلَةُ الْعِنَبِ فَلَمْ یَجِدْهَا نُوحٌ علیه السلام وَ کَانَ إِبْلِیسُ قَدْ أَخَذَهَا فَخَبَأَهَا فَنَهَضَ نُوحٌ علیه السلام لِیَدْخُلَ السَّفِینَةَ فَیَلْتَمِسَهَا فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ الَّذِی مَعَهُ اجْلِسْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ سَتُؤْتَی بِهَا فَجَلَسَ نُوحٌ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ إِنَّ لَکَ فِیهَا شَرِیکاً فِی عَصِیرِهَا فَأَحْسِنْ مُشَارَکَتَهُ قَالَ نَعَمْ لَهُ السُّبُعُ وَ لِی سِتَّةُ أَسْبَاعٍ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَحْسِنْ

ص: 292


1- علل الشرائع: 22. م.
2- مجمع البیان 4: 435. م.
3- علل الشرائع: 163. و الطلاء ککساء: ما طبخ من عصیر العنب حتّی ذهب ثلثاه، و قد یکنی به عن الخمر.
4- حبلة العنب: شجر العنب أو قضبانه.

صادق علیه السلام از پدرانش به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: نوح 2450 سال زیست.(1)

توضیح

بدان که سیره نویسان درباره عمر نوح اختلاف نظر دارند. گفته شده هزار سال بوده و گفته شده 1450 سال و یا 1470 سال و یا هزار و سیصد سال و روایات معتبر ما دلالت بر این دارد که 2500 سال عمر کرده است. به این روایت نیز نمی توان اعتماد کرد چون با گفته­ها و روایت­های هر دو گروه تفاوت دارد و چه بسا مقداری از زمان حیات او در آن به حساب نیامده باشد. آن مقدار از عمر نوح که به حساب نیامده است یا زمان قبل از بعثت او بوده یا زمان ساختن کشتی یا اواخر عمر وی علیه­السلام.

باب دوم : مکارم اخلاق نوح و آنچه بین او و ابلیس گذشته و احوال فرزندان او و آنچه به او وحی شده و حکم و دعاها و سایر چیزهایی که از او وارد شده است

آیات

- ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کَانَ عَبْدًا شَکُورًا.(2)

{[ای] فرزندان کسانی که [آنان را در کشتی] با نوح برداشتیم. راستی که او بنده ای سپاس­گزار بود.}

تفسیر

طبرسی می گوید: «راستی که او بنده ای سپاس­گزار بود» به این معنی است که نوح بنده بسیار سپاس­گزار خدا بود و وقتی لباسی می پوشید یا طعامی می خورد یا آبی می نوشید خداوند متعال را سپاس گفته می گفت: الحمدلله. گفته شده: که او در ابتدای خوردن و نوشیدن بسم الله می گفت و در انتهای آن الحمدلله. از امام صادق و امام باقر علیهما­السلام روایت شده است که نوح وقتی به صبح و شام وارد می شد می گفت: «خدایا من گواهی می دهم که هیچ نعمتی از نعمت های دین و دنیا برای من نیست مگر آن که همه آن از جانب توست، تویی که یکتایی و هیچ شریکی نداری. و تو را آن­قدر سپاس و شکر می گویم تا از ما خشنود باشی و بعد از خشنودی­ات» و این نحوه تشکر او بود.(3)

ص: 290


1- . اکمال الدین: 289
2- . اسراء/ 3
3- . مجمع البیان 6 : 396

فَأَنْتَ مُحْسِنٌ قَالَ نُوحٌ علیه السلام لَهُ السُّدُسُ وَ لِی خَمْسَةُ أَسْدَاسٍ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَحْسِنْ فَأَنْتَ مُحْسِنٌ قَالَ نُوحٌ علیه السلام لَهُ الْخُمُسُ وَ لِیَ الْأَرْبَعَةُ الْأَخْمَاسِ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَحْسِنْ فَأَنْتَ مُحْسِنٌ قَالَ نُوحٌ علیه السلام لَهُ الرُّبُعُ وَ لِی ثَلَاثَةُ أَرْبَاعٍ قَالَ الْمَلَکُ أَحْسِنْ فَأَنْتَ مُحْسِنٌ قَالَ فَلَهُ النِّصْفُ وَ لِیَ النِّصْفُ وَ لِیَ التَّصَرُّفُ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَحْسِنْ فَأَنْتَ مُحْسِنٌ قَالَ علیه السلام لِیَ الثُّلُثُ وَ لَهُ الثُّلُثَانِ فَرَضِیَ فَمَا کَانَ فَوْقَ الثُّلُثِ مِنْ طَبْخِهَا فَلِإِبْلِیسَ وَ هُوَ حَظُّهُ وَ مَا کَانَ مِنَ الثُّلُثِ فَمَا دُونَهُ فَهُوَ لِنُوحٍ علیه السلام وَ هُوَ حَظُّهُ وَ ذَلِکَ الْحَلَالُ الطَّیِّبُ لِیُشْرَبَ مِنْهُ (1)

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْهَیْثَمِ عَنِ الْمُسَیِّبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (2)قَالَ: قَالَ إِبْلِیسُ لِنُوحٍ علیه السلام لَکَ عِنْدِی یَدٌ سَأُعَلِّمُکَ خِصَالًا قَالَ نُوحٌ وَ مَا یَدِی عِنْدَکَ قَالَ دَعْوَتُکَ عَلَی قَوْمِکَ حَتَّی أَهْلَکَهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَإِیَّاکَ وَ الْکِبْرَ وَ إِیَّاکَ وَ الْحِرْصَ وَ إِیَّاکَ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّ الْکِبْرَ هُوَ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَی أَنْ تَرَکْتُ السُّجُودَ لآِدَمَ فَأَکْفَرَنِی وَ جَعَلَنِی شَیْطَاناً رَجِیماً وَ إِیَّاکَ وَ الْحِرْصَ فَإِنَّ آدَمَ أُبِیحَ لَهُ الْجَنَّةُ وَ نُهِیَ عَنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ فَحَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَی أَنْ أَکَلَ مِنْهَا وَ إِیَّاکَ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّ ابْنَ آدَمَ حَسَدَ أَخَاهُ فَقَتَلَهُ فَقَالَ نُوحٌ فَأَخْبِرْنِی مَتَی تَکُونُ أَقْدَرَ عَلَی ابْنِ آدَمَ قَالَ عِنْدَ الْغَضَبِ (3).

«8»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا هَبَطَ نُوحٌ علیه السلام مِنَ السَّفِینَةِ غَرَسَ غَرْساً فَکَانَ فِیمَا غَرَسَ النَّخْلَةُ (4)ثُمَّ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ فَجَاءَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَلَعَهَا ثُمَّ إِنَّ نُوحاً علیه السلام عَادَ إِلَی غَرْسِهِ فَوَجَدَهُ عَلَی حَالِهِ وَ وَجَدَ النَّخْلَةَ قَدْ قُلِعَتْ وَ وَجَدَ إِبْلِیسَ عِنْدَهَا فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ قَلَعَهَا فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام لِإِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ مَا دَعَاکَ إِلَی قَلْعِهَا فَوَ اللَّهِ مَا غَرَسْتُ غَرْساً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْهَا وَ وَ اللَّهِ لَا أَدَعُهَا حَتَّی أَغْرِسَهَا وَ قَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أَنَا وَ اللَّهِ لَا أَدَعُهَا حَتَّی

ص: 293


1- علل الشرائع: 163. م.
2- اسناد الحدیث عامی.
3- مخطوط. م.
4- فی المصدر: «الجبلة» فی الموضعین. م.

روایات

روایت1.

عیون اخبارالرضا علیه­السلام: با سندهای سه گانه از امام رضا از علی بن­الحسین علیهما­السلام نقل شده است: مردم سه چیز را از سه شخص گرفتند: صبر را از ایوب، شکر را از نوح و حسد را از فرزندان یعقوب.(1)

روایت2.

علل الشرایع: امام باقر علیه­السلام فرمود: نوح عبد شکور نامیده شد چون وقتی وارد صبح و شام می شد می گفت: خدایا من شهادت می دهم که من از هیچ نعمتی از عافیت دین و دنیا برخوردار نیستم مگر اینکه فقط از جانب توست. تو یگانه­ای و هیچ شریکی نداری و تو را آن­قدر سپاس و شکر می گویم تا از ما راضی باشی ای پروردگار ما!(2)

روایت3.

تفسیر قمی: امام باقر علیه­السلام فرمود: هنگامی که نوح وارد صبح و شام می شد می گفت: «وارد شام شدم و قسم می خورم هیچ نعمتی از نعمت های دین و دنیا نیست مگر این که ازجانب خداوند یکتاست که شریکی ندارد. حمد و سپاس فراوان به خاطر آن نعمت بر من، از آن اوست» و خداوند فرمود: «او بنده شکرگزار بود» و سپاس او این­گونه بود.(3)

روایت4.

علل الشرایع: علی بن محمد­عسکری علیه­السلام می فرماید: نوح علیه السلام دوهزار و پانصد سال زندگی کرد روزی در کشتی خواب بود که بادی وزید و عورت او پیدا شد. حام و یافث خندیدند ولی سام آن­ها را سرزنش کرد و از خنده بازداشت و هرچه سام آن چیزی را که باد آن را افشا می­کرد می پوشاند، حام و یافث آن را افشا می­کردند تا اینکه نوح متوجه شد و آن­ها را در حال خنده دید و گفت: چه شده؟ سام اتفاقی را که افتاده بود برای او بازگو کرد. نوح دستش را به سوی آسمان بالا برد در حالی که دعا می­کرد و می گفت: «خدایا آب صلب حام را تغییر بده تا فرزندان او فقط سیاهان باشند. خدایا آب صلب یافث را نیز تغییر بده» و خداوند آب صلب آن­ها را تغییر داد و همه سیاهیان هر جا که باشند از فرزندان حام و همه ترک ها و صقالبه و یأجوج و مأجوج و چینی ها هر جا که باشند از فرزندان یافث هستند و همه سفیدپوستان از فرزندان سام هستند و نوح علیه­السلام به حام و یافث گفت: نسل شما را تا روز قیامت زیردستان سام قرار داد چون

ص: 291


1- . عیون الاخبار: 209
2- . علل الشرائع: 21
3- . تفسیر قمی 377

أَقْلَعَهَا فَقَالَ لَهُ اجْعَلْ لِی مِنْهَا نَصِیباً قَالَ فَجَعَلَ لَهُ مِنْهَا الثُّلُثَ فَأَبَی أَنْ یَرْضَی فَجَعَلَ لَهُ النِّصْفَ فَأَبَی أَنْ یَرْضَی وَ أَبَی نُوحٌ علیه السلام أَنْ یَزِیدَهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لِنُوحٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَحْسِنْ فَإِنَّ مِنْکَ الْإِحْسَانَ فَعَلِمَ نُوحٌ علیه السلام أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ عَلَیْهَا سُلْطَاناً فَجَعَلَ نُوحٌ لَهُ الثُّلُثَیْنِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَإِذَا أَخَذْتَ عَصِیراً فَاطْبَخْهُ حَتَّی یَذْهَبَ الثُّلُثَانِ نَصِیبُ الشَّیْطَانِ (1)فَکُلْ وَ اشْرَبْ حِینَئِذٍ (2).

«9»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ إِبْلِیسَ نَازَعَ نُوحاً فِی الْکَرْمِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنَّ لَهُ حَقّاً فَأَعْطِهِ فَأَعْطَاهُ الثُّلُثَ فَلَمْ یَرْضَ إِبْلِیسُ ثُمَّ أَعْطَاهُ النِّصْفَ فَلَمْ یَرْضَ فَطَرَحَ جَبْرَئِیلُ نَاراً فَأَحْرَقَتِ الثُّلُثَیْنِ وَ بَقِیَ الثُّلُثُ فَقَالَ مَا أَحْرَقَتِ النَّارُ فَهُوَ نَصِیبُهُ وَ مَا بَقِیَ فَهُوَ لَکَ یَا نُوحُ (3).

باب 3 بعثته علیه السلام علی قومه و قصة الطوفان

الآیات

الأعراف: «لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ *قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلالَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ* أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ* فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ»(59-64)

یونس: «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ* فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ أُمِرْتُ

ص: 294


1- فی المصدر: فذاک نصیب الشیطان. م.
2- فروع الکافی 2: 189. م.
3- فروع الکافی 2: 189. م.

او به من نیکی کرد ولی شما بی­حرمتی کردید و پیوسته تا دنیا باقی است نشانه این بدی شما به من در نسل شما و نشانه خوبی سام به من در نسل او باقی خواهد ماند.(1)

توضیح

خول یعنی خادم و مملوک و زیر دست.

می گویم: شیخ طبرسی رحمه الله این روایت را از کتاب النبوه با همین سند آورده و سپس می گوید: شیخ امام باقر ابن بابویه رحمه الله گفته است: ذکر یافث در این روایت عجیب است و من آن را فقط با همین سلسله راویان روایت کرده ام و همه روایت هایی که در این معنی آورده ام فقط نام حام برده شده که وقتی عورت پدر پیدا شده خندیده است و سام و یافث در گوشه دیگری بوده اند و به آن­ها خبر رسیده که حام چنین کاری کرده و سام و یافث آمده اند و لباسی با خود آورده اند و در حالی که نوح خواب بوده است بر روی او انداخته اند. وقتی نوح بیدار شد خداوند عزوجل به او وحی کرد که حام این کار را انجام داده است و نوح حام را لعن و نفرین کرد.(2)

روایت5.

علل الشرایع: محمد پسر امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم گفت: وقتی نوح علیه السلام دستور داده شد که درخت بکار، ابلیس کنار او بود. وقتی نوح خواست انگور را بکارد ابلیس گفت: این درخت متعلق به من است. نوح علیه­السلام به او گفت: تو دروغ می گویی. ابلیس گفت: چقدر از آن برای من باشد؟ نوح علیه­­السلام گفت: دو سوم. و از این جاست که آب انگوری که دو سوم آن تبخیر شده است شراب نامیده می­شود.(3)

روایت6.

علل الشرایع: با اسناد به وهب نقل می­شود: هنگامی که نوح علیه السلام از کشتی خارج شد شاخه های درختانی مثل نخل و انگور و سایر میوه ها که با او در کشتی بود را کاشت و در همان لحظه میوه دادند. با او شاخه انگوری بود. شاخه انگور آخرین چیزی بود که آن را بیرون آورد ولی نوح علیه­السلام آن را نیافت چون ابلیس آن را برداشته و پنهان کرده بود. نوح علیه­السلام برخاست که وارد کشتی شود و به دنبال آن بگردد که فرشته ای که با او بود به او گفت: ای نبی خدا بنشین الان آن آورده می شود. پس نوح علیه­السلام نشست. فرشته به او گفت: تو در آب آن با یکی دیگر شریک هستی پس حق شراکت را به جای آور. نوح گفت: بله. یک هفتم برای او شش هفتم آن برای من. فرشته به او گفت: تو بخشنده ای.

ص: 292


1- . علل الشرائع : 22
2- . مجمع البیان 4 : 435
3- . علل الشرائع: 163

أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ* فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ* ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ»(71-74)

هود: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ* أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ* فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراکَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا وَ ما نَراکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ وَ ما نَری لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّکُمْ کاذِبِینَ *قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ* وَ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالًا إِنْ أَجرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ* وَ یا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *وَ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ إِنِّی مَلَکٌ وَ لا أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللَّهُ خَیْراً اللَّهُ أَعْلَمُ بِما فِی أَنْفُسِهِمْ إِنِّی إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ* قالُوا یا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَکْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* قالَ إِنَّما یَأْتِیکُمْ بِهِ اللَّهُ إِنْ شاءَ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ* وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَعَلَیَّ إِجْرامِی وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ* وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ* وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ* وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ* فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ* حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ* وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ *وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرِینَ* قالَ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ

ص: 295

ببخش! نوح گفت: یک ششم برای او و پنج ششم برای من. فرشته به او گفت: تو بخشنده ای. ببخش. نوح علیه­السلام گفت: یک پنجم آن برای او و چهار پنجم برای من. فرشته به او گفت: ببخش که تو بخشنده ای. نوح علیه­السلام گفت: یک چهارم برای او و سه چهارم برای من. فرشته گفت: تو بخشنده ای. ببخش. نوح گفت: نصف برای او و نصف برای من و حق تصرف نیز برای من باشد. فرشته به او گفت: ببخش که تو بخشنده ای. نوح گفت: یک سوم برای من و دو سوم برای او. فرشته راضی شد و پس وقتی انگور پخته می شود آنچه بیشتر از یک سوم آن باشد برای ابلیس و سهم اوست ولی یک سوم و کمتر از آن برای نوح علیه­السلام و سهم اوست که حلال و طیب است تا از آن بنوشد.(1)

روایت7.

قصص الانبیاء: ابن عباس می­گوید: ابلیس به نوح علیه­السلام گفت: تو به گردن من حق داری و من باید خصلت هایی را به تو آموزش دهم. نوح گفت: من چه حقی به گردن تو دارم؟ ابلیس گفت: اینکه تو قوم خود را نفرین کردی و خداوند همه آن­ها را نابود کرد. از کبر و حرص و حسد بر حذر باش. چون کبر بود که باعث شد که من بر آدم سجده کنم و مرا به کفر کشاند و من را شیطان رجیم قرار داد. از حرص بر حذر باش چون آدم بهشت مباح بود و تنها از یک درخت منع شد ولی این حرص بود که او را واداشت که از آن بخورد. از حسد بر حذر باش چون پسر آدم به برادرش حسادت ورزید و او را کشت. نوح گفت: به من بگو در چه زمانی بر فرزندان آدم تواناتری؟ ابلیس گفت: زمان خشم.(2)

روایت8.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی نوح علیه­السلام از کشتی پیاده شد درختانی را کاشت که در بین آن­ها درخت نخل نیز وجود داشت. سپس به سوی خانواده اش برگشت. ابلیس –خدا لعنتش کند- آمد و آن درخت را از جای کند. سپس وقتی نوح علیه­السلام برای کاشت درختان بازگشت آن­ها را به حال خود یافت ولی دید درخت نخل از جای کنده شده است و ابلیس را در آنجا یافت. جبرئیل علیه­السلام به سوی نوح آمد و به او خبر داد که ابلیس لعنه الله آن را کنده است. نوح علیه­السلام به ابلیس –خدا لعنتش کند- گفت: چه چیزی باعث شد که آن را از جا درآوری؟ به خدا قسم هیچ یک از درختانی که کاشتم در نزد من از آن محبوب تر نبود و به خدا قسم تا زمانی که آن را نکارم دست از آن نمی­کشم و آن را رها نمی­کنم. ابلیس –خدا لعنتش کند- گفت: به خدا قسم من نیز آن را رها نمی­کنم مگر اینکه

ص: 293


1- . علل الشرائع: 163
2- . نسخه خطی.

رَحِمَ وَ حالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ* وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ نادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ* قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ* قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ* قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ»(25-48)

الأنبیاء: «وَ نُوحاً إِذْ نادی مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ* وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ»(76-77)

المؤمنون: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ *فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ* إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ* قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ* فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا فَإِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ *فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ وَ إِنْ کُنَّا لَمُبْتَلِینَ»(23-30)

الشعراء: «کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ *إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُونَ* إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلی رَبِّ الْعالَمِینَ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ *قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ*قالَ وَ ما عِلْمِی بِما کانُوا یَعْمَلُونَ* إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ* وَ ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ* إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ* قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ* قالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ* فَافْتَحْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِی وَ مَنْ مَعِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ *فَأَنْجَیْناهُ وَ مَنْ

ص: 296

دوباره آن را از جای در بیاورم. ابلیس به او گفت: در آن برای من سهمی قایل شو. امام باقر فرمود: نوح یک سوم را سهم او قرار داد ولی او از پذیرفتن سر باز زد. نصف را سهم او قرار داد و او نپذیرفت و نوح علیه­السلام نیز نپذیرفت که برای او بیافزاید. جبرئیل علیه­السلام به نوح گفت: ای رسول الله ببخش که بخشندگی و احسان از توست. نوح علیه­السلام فهمید که خداوند بخش زیادی از آن را به ابلیس اختصاص داده و نوح دو سوم آن را به ابلیس داد. امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی آب - خرما - را گرفتی آن را بپز تا دو سوم آن برود چون آن سهم شیطان است و سپس از آن بخور و بیاشام.(1)

روایت9.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ابلیس با نوح علیه السلام بر سر انگور نزاع داشتند تا این که جبرئیل علیه السلام به سوی نوح آمد و به او گفت: ابلیس نیز در این انگور سهم دارد پس سهم او را بده. نوح یک سوم را به او داد و ابلیس راضی نشد. سپس نصف را به او داد و راضی نشد. سپس جبرئیل آتشی را به سوی او پرتاب کرد و دو سوم آن بسوخت و یک سوم باقی ماند. جبرئیل گفت: آنچه را که آتش سوزاند سهم او (ابلیس) شد و آن قسمتی که باقی ماند سهم توست ای نوح.(2)

باب سوم : مبعوث شدن نوح به سوی قومش و قصه طوفان

آیات

- لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَ-هٍ غَیْرُهُ إِنِّیَ أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ * قَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاکَ فِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ * قَالَ یَا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلاَلَةٌ وَلَکِنِّی رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ * أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَأَنصَحُ لَکُمْ وَأَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ * أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءکُمْ ذِکْرٌ مِّن رَّبِّکُمْ عَلَی رَجُلٍ مِّنکُمْ لِیُنذِرَکُمْ وَلِتَتَّقُواْ وَلَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ * فَکَذَّبُوهُ فَأَنجَیْنَاهُ وَالَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا إِنَّهُمْ کَانُواْ قَوْماً عَمِینَ.(3)

{همانا نوح را به سوی قومش فرستادیم. پس گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، من از عذاب روزی سترگ بر شما بیمناکم* سران قومش گفتند: واقعاً ما تو را در گمراهی آشکار می بینیم* گفت: ای قوم من، هیچ گونه گمراهی در من نیست، بلکه من فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیانم. پیام های پروردگارم را به شما می رسانم و اندرزتان می دهم و چیزهایی از خدا می دانم که [شما] نمی دانید* آیا تعجب کردید که بر مردی از خودتان، پندی از جانب پروردگارتان برای شما آمده تا شما را بیم دهد و تا شما پرهیزکاری کنید و باشد که مورد رحمت قرار گیرید* پس او را تکذیب کردند و ما او و کسانی را که با وی در کشتی بودند نجات دادیم و کسانی را که آیات ما را دروغ پنداشتند غرق کردیم. زیرا آنان گروهی کور [دل] بودند.}

- وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِن کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُم مَّقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللّهِ فَعَلَی اللّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُواْ أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءکُمْ ثُمَّ لاَ یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُواْ إِلَیَّ وَلاَ تُنظِرُونِ * فَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ * فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَن مَّعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلاَئِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنذَرِینَ * ثُمَّ بَعَثْنَا مِن بَعْدِهِ رُسُلاً إِلَی قَوْمِهِمْ فَجَآؤُوهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ بِهِ مِن قَبْلُ کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَی قُلوبِ الْمُعْتَدِینَ.(4)

{و جز نوح را بر آنان بخوان، آنگاه که به قوم خود گفت: ای قوم من، اگر ماندن من [در میان شما] و اندرز دادن من به آیات خدا، بر شما گران آمده است [بدانید که من] بر خدا توکل کرده ام پس [در] کارتان با شریکان خود همداستان شوید تا کارتان بر شما ملتبس ننماید. سپس درباره من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید* و اگر روی گردانید، من مزدی از شما نمی طلبم، پاداش من جز بر عهده خدا نیست و من مامورم

ص: 294


1- . فروع الکافی 2: 189
2- . فروع الکافی 2: 189
3- . اعراف/ 59-64
4- . یونس/ 71-74

مَعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ* ثُمَّ أَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقِینَ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(105-132)

العنکبوت: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ *فَأَنْجَیْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفِینَةِ وَ جَعَلْناها آیَةً لِلْعالَمِینَ»(14-15)

الصافات: «وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ* وَ نَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ* وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ* وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ* سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ* إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ *إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ* ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ»(75-82)

الذاریات: «وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ»(46)

القمر: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ* فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ* فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ* وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ* وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ* تَجْرِی بِأَعْیُنِنا جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ* وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ* فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ *وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ* فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(9-17)

التحریم: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ»(10)

الحاقة: «إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ* لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً»(11-12)

نوح: «إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *قالَ یا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ* أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ* یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً* فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً* وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً *ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً* ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً* فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً* یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً *وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ

ص: 297

که از گردن نهندگان باشم* پس او را تکذیب کردند. آنگاه وی را با کسانی که در کشتی همراه او بودند نجات دادیم و آنان را جانشین [تبه­کاران] ساختیم و کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند غرق کردیم. پس بنگر که فرجام بیم داده شدگان چگونه بود* آنگاه پس از وی رسولانی را به سوی قومشان برانگیختیم، و آنان دلایل آشکار برایشان آوردند ولی ایشان بر آن نبودند که به چیزی که قبلاً آن را دروغ شمرده بودند ایمان بیاورند. این گونه ما بر دل های تجاوزکاران مهر می نهیم.}

- مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأَعْمَی وَالأَصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ * وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَن لاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ اللّهَ إِنِّیَ أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ * فَقَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قِوْمِهِ مَا نَرَاکَ إِلاَّ بَشَرًا مِّثْلَنَا وَمَا نَرَاکَ اتَّبَعَکَ إِلاَّ الَّذِینَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ وَمَا نَرَی لَکُمْ عَلَیْنَا مِن فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّکُمْ کَاذِبِینَ * قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن کُنتُ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّیَ وَآتَانِی رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا کَارِهُونَ * وَیَا قَوْمِ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مَالاً إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللّهِ وَمَآ أَنَاْ بِطَارِدِ الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّهُم مُّلاَقُو رَبِّهِمْ وَلَ-کِنِّیَ أَرَاکُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ * وَیَا قَوْمِ مَن یَنصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِن طَرَدتُّهُمْ أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ * وَلاَ أَقُولُ لَکُمْ عِندِی خَزَآئِنُ اللّهِ وَلاَ أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَلاَ أَقُولُ إِنِّی مَلَکٌ وَلاَ أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ لَن یُؤْتِیَهُمُ اللّهُ خَیْرًا اللّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِی أَنفُسِهِمْ إِنِّی إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِینَ * قَالُواْ یَا نُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَأَکْثَرْتَ جِدَالَنَا فَأْتَنِا بِمَا تَعِدُنَا إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * قَالَ إِنَّمَا یَأْتِیکُم بِهِ اللّهُ إِن شَاء وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ * وَلاَ یَنفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدتُّ أَنْ أَنصَحَ لَکُمْ إِن کَانَ اللّهُ یُرِیدُ أَن یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ * أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَعَلَیَّ إِجْرَامِی وَأَنَاْ بَرِیءٌ مِّمَّا تُجْرَمُونَ * وَأُوحِیَ إِلَی نُوحٍ أَنَّهُ لَن یُؤْمِنَ مِن قَوْمِکَ إِلاَّ مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُواْ یَفْعَلُونَ * وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا وَلاَ تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُواْ إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ * وَیَصْنَعُ الْفُلْکَ وَکُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُواْ مِنْهُ قَالَ إِن تَسْخَرُواْ مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ * فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذَابٌ مُّقِیمٌ * حَتَّی إِذَا جَاء أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِیهَا مِن کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلاَّ مَن سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلِیلٌ * وَقَالَ ارْکَبُواْ فِیهَا بِسْمِ اللّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ * وَهِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبَالِ وَنَادَی نُوحٌ ابْنَهُ وَکَانَ فِی مَعْزِلٍ یَا بُنَیَّ ارْکَب مَّعَنَا وَلاَ تَکُن مَّعَ الْکَافِرِینَ * قَالَ سَآوِی إِلَی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمَاء قَالَ لاَ عَاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاَّ مَن رَّحِمَ وَحَالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکَانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ* وَقِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءکِ وَیَا سَمَاء أَقْلِعِی وَغِیضَ الْمَاء وَقُضِیَ الأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَقِیلَ بُعْداً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَنَادَی نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ* قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَن تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ * قَالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْأَلَکَ مَا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَإِلاَّ تَغْفِرْ لِی وَتَرْحَمْنِی أَکُن مِّنَ الْخَاسِرِینَ * قِیلَ یَا نُوحُ اهْبِطْ

بِسَلاَمٍ مِّنَّا وَبَرکَاتٍ عَلَیْکَ وَعَلَی أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَکَ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِیمٌ .(1)

{و به راستی نوح را به سوی قومش فرستادیم [گفت] من برای شما هشداردهنده ای آشکارم* که جز خدا را نپرستید زیرا من از عذاب روزی سهمگین بر شما بیمناکم* پس سران قومش که کافر بودند گفتند ما تو را جز بشری مثل خود نمی بینیم و جز [جماعتی از] فرومایگان ما آن هم نسنجیده نمی بینیم کسی تو را پیروی کرده باشد و شما را بر ما امتیازی نیست بلکه شما را دروغگو می دانیم* گفت ای قوم من به من بگویید اگر از طرف پروردگارم حجتی روشن داشته باشم و مرا از نزد خود رحمتی بخشیده باشد که بر شما پوشیده است آیا ما [باید] شما را در حالی که بدان اکراه دارید به آن وادار کنیم* و ای قوم من بر این [رسالت] مالی از شما درخواست نمی کنم مزد من جز بر عهده خدا نیست و کسانی را که ایمان آورده اند طرد نمی کنم قطعا آنان پروردگارشان را دیدار خواهند کرد ولی شما را قومی می بینم که نادانی می کنید* و ای قوم من اگر آنان را برانم چه کسی مرا در برابر خدا یاری خواهد کرد آیا عبرت نمی گیرید* و به شما نمی گویم که گنجینه های خدا پیش من است و غیب نمی دانم و نمی گویم که من فرشته ام و در باره کسانی که دیدگان شما به خواری در آنان می نگرد نمی گویم خدا هرگز خیرشان نمی دهد خدا به آنچه در دل آنان است آگاه تر است [اگر جز این بگویم] من در آن صورت از ستمکاران خواهم بود* گفتند ای نوح واقعا با ما جدال کردی و بسیار [هم] جدال کردی پس اگر از راستگویانی آنچه را [از عذاب خدا] به ما وعده می دهی برای ما بیاور* گفت تنها خداست که اگر بخواهد آن را برای شما می آورد و شما عاجز کننده [او] نخواهید بود* و اگر بخواهم شما را اندرز دهم در صورتی که خدا بخواهد شما را بیراه گذارد اندرز من شما را سودی نمی بخشد او پروردگار شماست و به سوی او باز گردانیده می شوید* یا [درباره قرآن] می گویند آن را بربافته است بگو اگر آن را به دروغ سر هم کرده ام گناه من بر عهده خود من است و[لی] من از جرمی که به من نسبت می دهید برکنارم* و به نوح وحی شد که از قوم تو جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد پس از آنچه می کردند غمگین مباش* و زیر نظر ما و [به] وحی ما کشتی را بساز و در باره کسانی که ستم کرده اند با من سخن مگوی چرا که آنان غرق شدنی اند* و [نوح] کشتی را می ساخت و هر بار که اشرافی از قومش بر او می گذشتند او را مسخره می کردند می گفت اگر ما را مسخره می کنید ما [نیز] شما را همان گونه که مسخره می کنید مسخره خواهیم کرد* به زودی خواهید دانست چه کسی را عذابی خوارکننده درمی رسد و بر او عذابی پایدار فرود می آید* تا آنگاه که فرمان ما دررسید و تنور فوران کرد فرمودیم در آن [کشتی] از هر حیوانی یک جفت با کسانت مگر کسی که قبلا در باره او سخن رفته است و کسانی که ایمان آورده اند حمل کن و با او جز [عده] اندکی ایمان نیاورده بودند* و [نوح] گفت در آن سوار شوید به نام خداست روان شدنش و لنگرانداختنش بی گمان پروردگار من آمرزنده مهربان است* و آن [کشتی] ایشان را در میان موجی کوه آسا می برد و نوح پسرش را که در کناری بود بانگ درداد ای پسرک من با ما سوار شو و با کافران مباش* گفت به زودی به کوهی پناه می جویم که مرا از آب در امان نگاه می دارد گفت امروز در برابر فرمان خدا هیچ نگاهدارنده ای نیست مگر کسی که

ص: 295


1- . هود/ 25-48

جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً* ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً* وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً *أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً *وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً* وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً* وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً *ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً* وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً* لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً* قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً* وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً* وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً* وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا* مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً *وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً *إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً* رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً»(1-28)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً هو نوح بن ملک (1)بن متوشلخ بن أخنوخ و هو إدریس علیه السلام و هو أول نبی بعد إدریس علیه السلام و قیل إنه کان نجارا و ولد فی العام الذی مات فیه آدم علیه السلام قبل موت آدم فی الألف الأولی و بعث فی الألف الثانیة و هو ابن أربعمائة (2)و قیل بعث و هو ابن خمسین سنة و لبث فی قومه أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً و کان فی تلک الألف ثلاثة قرون عایشهم و عمر فیهم و کان یدعوهم لیلا و نهارا فلا یزیدهم دعاؤه إلا فرارا و کان یضربه قومه حتی یغشی علیه فإذا أفاق قال اللهم اهد قومی فإنهم لا یعلمون ثم شکاهم إلی الله تعالی فغرقت له الدنیا و عاش بعده تسعین سنة (3)و روی أکثر من ذلک أیضا إِنِّی أَخافُ إنما لم یقطع لأنه جوز أن یؤمنوا قالَ الْمَلَأُ أی الجماعة مِنْ قَوْمِهِ أو الأشراف و الرؤساء منهم إِنَّا لَنَراکَ أی بالقلب أو البصر أو من الرأی بمعنی الظن وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ أی من صفاته و توحیده و عدله و حکمته

ص: 298


1- هکذا فی الکتاب و مصدره و الصحیح «لمک» بتقدیم اللام علی المیم.
2- قال الیعقوبی: و لما کانت لنوح ثلاثمائة سنة و أربعة و أربعون سنة تمّ الالف الثانی. و قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: روی بین آدم و نوح عشرة أیام، بینهما من السنین الفی سنة و مائتی و اثنا و أربعین سنة.
3- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: و عاش بعد خروجه من السفینة خمسمائة سنة. قلت: قد تقدم فی الباب الأوّل ما یوافق القولین، و استصوب المصنّف هناک القول الثانی.

[خدا بر او] رحم کند و موج میان آن دو حایل شد و [پسر] از غرق شدگان گردید* و گفته شد ای زمین آب خود را فرو بر و ای آسمان [از باران] خودداری کن و آب فرو کاست و فرمان گزارده شده و [کشتی] بر جودی قرار گرفت و گفته شد مرگ بر قوم ستمکار* و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت پروردگارا پسرم از کسان من است و قطعا وعده تو راست است و تو بهترین داورانی* فرمود ای نوح او در حقیقت از کسان تو نیست او [دارای] کرداری ناشایسته است پس چیزی را که بدان علم نداری از من مخواه من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی* گفت پروردگارا من به تو پناه می برم که از تو چیزی بخواهم که بدان علم ندارم و اگر مرا نیامرزی و به من رحم نکنی از زیانکاران باشم* گفته شد ای نوح با درودی از ما و برکت­هایی بر تو و بر گروه­هایی که با تواند فرود آی و گروه­هایی هستند که به زودی برخوردارشان می کنیم سپس از جانب ما عذابی دردناک به آنان می رسد}

- وَنُوحًا إِذْ نَادَی مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ * وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِینَ.(1)

{و نوح را یاد کن آنگاه که پیش از [سایر پیامبران] ندا داد، پس ما او را اجابت کردیم، و وی را با خانواده اش از بلای بزرگ رهانیدیم* و او را در برابر مردی که نشانه های ما را به دروغ گرفته بودند پیروزی بخشیدیم، چرا که آنان مردم بدی بودند، پس همه ایشان را غرق کردیم.}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ * فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُرِیدُ أَن یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً مَّا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ * إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ * قَالَ رَبِّ انصُرْنِی بِمَا کَذَّبُونِ * فَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا فَإِذَا جَاء أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فِیهَا مِن کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلَّا مَن سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَلَا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ * فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنتَ وَمَن مَّعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِی مُنزَلًا مُّبَارَکًا وَأَنتَ خَیْرُ الْمُنزِلِینَ * إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ وَإِن کُنَّا لَمُبْتَلِینَ.(2)

{ و به یقین نوح را به سوی قومش فرستادیم پس [به آنان] گفت ای قوم من خدا را بپرستید شما را جز او خدایی نیست مگر پروا ندارید* و اشراف قومش که کافر بودند گفتند این [مرد] جز بشری چون شما نیست می خواهد بر شما برتری جوید و اگر خدا می خواست قطعا فرشتگانی می فرستاد [ما]در میان پدران نخستین خود چنین [چیزی] نشنیده ایم* او نیست جز مردی که در وی [حال] جنون است پس تا چندی در باره اش دست نگاه دارید* [نوح] گفت پروردگارا از آن روی که دروغزنم خواندند مرا یاری کن* پس به او وحی کردیم که زیر نظر ما و [به] وحی ما کشتی را بساز و چون فرمان ما دررسید و تنور به فوران آمد پس در آن از هر نوع [حیوانی] دو تا [یکی نر و دیگری ماده] با خانواده ات بجز کسی از آنان که حکم [عذاب ] بر او پیشی گرفته است وارد کن در باره کسانی که ظلم کرده اند با من سخن مگوی زیرا آنها غرق خواهند شد* و چون تو با آنان که همراه تواند بر کشتی نشستی بگو ستایش خدایی را که ما را از [چنگ] گروه ظالمان رهانید* و بگو پروردگارا مرا در جایی پربرکت فرود آور [که] تو نیکترین مهمان نوازانی* در حقیقت در این [ماجرا] عبرتهایی است و قطعا ما آزمایش کننده بودیم.}

- کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ * قَالَ وَمَا عِلْمِی بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ * إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَی رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ * وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِینَ * إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُّبِینٌ * قَالُوا لَئِن لَّمْ تَنتَهِ یَا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ * قَالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ * فَافْتَحْ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ فَتْحًا وَنَجِّنِی وَمَن مَّعِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ * فَأَنجَیْنَاهُ وَمَن مَّعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ * ثُمَّ أَغْرَقْنَا بَعْدُ الْبَاقِینَ * إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ * وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ.(3)

{ قوم نوح پیامبران را تکذیب کردند * چون برادرشان نوح به آنان گفت آیا پروا ندارید * من برای شما فرستاده ای در خور اعتمادم * از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید * و بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم اجر من جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست * پس از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید * گفتند آیا به تو ایمان بیاوریم و حال آنکه فرومایگان از تو پیروی کرده اند * [نوح] گفت به [جزئیات] آنچه می کرده اند چه آگاهی دارم * حسابشان اگر درمی یابید جز با پروردگارم نیست * و من طردکننده مؤمنان نیستم* من جز هشداردهنده ای آشکار [بیش] نیستم * گفتند ای نوح اگر دست برنداری قطعا از [جمله] سنگسارشدگان خواهی بود * گفت پروردگارا قوم من مرا تکذیب کردند * میان من و آنان فیصله ده و من و هر کس از مؤمنان را که با من است نجات بخش * پس او و هر که را

ص: 296


1- . انبیاء/ 76-77
2- . مؤمنون/ 23- 30
3- . شعراء/ 105- 122

أو من دینه أو من قدرته و سلطانه و شدة عقابه أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ أی بیان أو نبوة و رسالة إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ عن الحق أی ذاهبین عنه جاهلین به یقال رجل عم إذا کان أعمی القلب و رجل أعمی فی البصر (1).

-فی حدیث وهب بن منبه (2)أن نوحا علیه السلام کان أول نبی نبأه الله بعد إدریس و کان إلی الأدمة ما هو دقیق الوجه فی رأسه طول عظیم العینین دقیق الساقین طویلا جسیما دعا قومه إلی الله حتی انقرضت ثلاثة قرون منهم کل قرن ثلاث مائة سنة یدعوهم سرا و جهرا فلا یزدادون إلا طغیانا و لا یأتی منهم قرن إلا کان أعتی علی الله من الذین قبلهم و کان الرجل منهم یأتی بابنه و هو صغیر فیقیمه علی رأس نوح فیقول یا بنی إن بقیت بعدی فلا تطیعن هذا المجنون و کانوا یثورون إلی نوح فیضربونه حتی یسیل مسامعه دما و حتی لا یعقل شیئا مما یصنع به فیحمل فیرمی فی بیت أو علی باب داره مغشیا علیه فأوحی الله تعالی إلیه أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فعندها أقبل علی الدعاء علیهم و لم یکن دعا علیهم قبل ذلک فقال رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ إلی آخر السورة فأعقم الله أصلاب الرجال و أرحام النساء فلبثوا أربعین سنة لا یولد لهم ولد و قحطوا فی تلک الأربعین سنة حتی هلکت أموالهم و أصابهم الجهد و البلاء ثم قال لهم نوح اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً الآیات فأعذر إلیهم و أنذر فلم یزدادوا إلا کفرا فلما یئس منهم أقصر عن کلامهم و دعائهم فلم یؤمنوا وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا الآیة یعنون آلهتهم حتی غرقهم الله و آلهتهم التی کان یعبدونها فلما کان بعد خروج نوح من السفینة و عبد الناس الأصنام سموا أصنامهم بأسماء أصنام قوم نوح فاتخذ أهل الیمن یغوث و یعوق و أهل دومة الجندل صنما سموه ودا و اتخذت حمیر صنما سمته نسرا و هذیل صنما سموه سواعا فلم یزل یعبدونها حتی جاء الإسلام. (3)

ص: 299


1- مجمع البیان 4: 433- 434.
2- تقدم الحدیث فی الباب السابق مفصلا.
3- مجمع البیان 4: 435. م.

در آن کشتی آکنده با او بود رهانیدیم * آنگاه باقی ماندگان را غرق کردیم * قطعا در این [ماجرا درس] عبرتی بود و[لی] بیشترشان ایمان آورنده نبودند * و در حقیقت پروردگار تو همان شکست ناپذیر مهربان است.}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ * فَأَنجَیْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَجَعَلْنَاهَا آیَةً لِّلْعَالَمِینَ.(1)

{و به راستی، نوح را به سوی قومش فرستادیم. پس در میان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ کرد تا طوفان آن­ها را در حالی که ستمکار بودند فرا گرفت* و او را با کشتی نشینان برهاندیم و آن [سفینه] را برای جهانیان عبرتی گردانیدیم.}

- وَلَقَدْ نَادَانَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ * وَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ * وَجَعَلْنَا ذُرِّیَّتَهُ هُمْ الْبَاقِینَ * وَتَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ * سَلَامٌ عَلَی نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ * إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ * ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ.(2)

{و نوح ما را ندا داد، و چه نیک اجابت کننده بودیم!* و او و کسانش را از اندوه بزرگ رهانیدیم* و [تنها] نسل او را باقی گذاشتیم* و در میان آیندگان [آوازه نیک] او را به جای گذاشتیم* درود بر نوح در میان جهانیان* ما این­گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم* به راستی او از بندگان مؤمن ما بود* سپس دیگران را غرق کردیم.}

- وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ.(3)

{و قوم نوح [نیز] پیش از آن [اقوام نامبرده همین گونه هلاک شدند]، زیرا آن­ها مردمانی نافرمان بودند.}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ * فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ * فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ * وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُونًا فَالْتَقَی الْمَاء عَلَی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ * وَحَمَلْنَاهُ عَلَی ذَاتِ أَلْوَاحٍ وَدُسُرٍ * تَجْرِی بِأَعْیُنِنَا جَزَاء لِّمَن کَانَ کُفِرَ * وَلَقَد تَّرَکْنَاهَا آیَةً فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ * وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ.(4)

{پیش از آنان قوم نوح [نیز] به تکذیب پرداختند و بنده ما را دروغزن خواندند و گفتند دیوانه ای است و [بسی] آزار کشید* تا پروردگارش را خواند که من مغلوب شدم به داد من برس* پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم* و از زمین چشمه ها جوشانیدیم تا آب [زمین و آسمان] برای امری که مقدر شده بود به هم پیوستند* و او را بر [کشتی] تخته دار و میخ آجین سوار کردیم* [کشتی] زیر نظر ما روان بود [این] پاداش کسی بود که مورد انکار واقع شده بود* و به راستی آن [سفینه] را بر جای نهادیم [تا] عبرتی [باشد] پس آیا پندگیرنده ای هست* پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ی من]* و قطعا قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم پس آیا پندگیرنده ای هست.}

- ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَاِمْرَأَةَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ.(5)

{خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند، آن نوح و آن لوط را مثل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از شایسته ما بودند و به آن­ها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آن­ها در برابر خدا ساخته نبود، و گفته شد: با داخل شوندگان داخل آتش شوید.}

- إِنَّا لَمَّا طَغَی الْمَاء حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ * لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً.(6)

{ما چون آب طغیان کرد شما را بر کشتی سوار نمودیم* تا آن را برای شما [مایه] تذکری گردانیم.}

- إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ أَنْ أَنذِرْ قَوْمَکَ مِن قَبْلِ أَن یَأْتِیَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ * یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاء لَا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ * قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَنَهَارًا * فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلَّا فِرَارًا * وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا * ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا * ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا * فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَل لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَارًا * مَّا لَکُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا * وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا * أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا * وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا * وَاللَّهُ أَنبَتَکُم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا * ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا * وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا * لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجًا * قَالَ نُوحٌ رَّبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَاتَّبَعُوا مَن لَّمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلَّا خَسَارًا * وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا * وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا * وَقَدْ أَضَلُّوا کَثِیرًا وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلَالًا * مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یَجِدُوا لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَارًا * وَقَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا * إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلَا یَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا * رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَبَارًا.(7)

{ما نوح را به سوی قومش فرستادیم که قومت را پیش از آنکه عذابی دردناک به آنان رسد هشدار ده* [نوح] گفت ای قوم من من شما را هشدار دهنده ای آشکارم* که خدا را بپرستید و از او پروا دارید و مرا فرمان برید* [تا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و [اجل] شما را تا وقتی معین به تاخیر اندازد اگر بدانید چون وقت مقرر خدا برسد تاخیر بر نخواهد داشت* [نوح] گفت پروردگارا من قوم خود را شب و روز دعوت کردم* و دعوت من جز بر گریزشان نیفزود* و من هر بار که آنان را دعوت کردم تا ایشان را بیامرزی انگشتانشان را در گوشهایشان کردند و ردای خویشتن بر سر کشیدند و اصرار ورزیدند و هر چه بیشتر بر کبر خود افزودند* سپس من آشکارا آنان را دعوت کردم* باز من به آنان اعلام نمودم و در خلوت [و] پوشیده نیز به ایشان گفتم* و گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است* [تا] بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد* و شما را به اموال و پسران یاری کند و برایتان باغ­ها قرار دهد

ص: 297


1- . عنکبوت/ 14-15
2- . صافات/ 75- 82
3- . ذاریات/ 46
4- . قمر/ 9-17
5- . تحریم/ 10
6- . حاقه/ 11-12
7- . نوح/ 1-28

إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی أی شق و عظم علیکم إقامتی بین أظهرکم وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ أی بحججه و بیناته علی صحة التوحید و العدل و بطلان ما تدینون به و فی الکلام حذف هو قوله و عزمتم علی قتلی و طردی من بین أظهرکم فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ أی فاعزموا علی أمرکم مع شرکائکم و اتفقوا علی أمر واحد من قتلی و طردی و هذا تهدید فی صورة الأمر و قیل معناه اعزموا علی أمرکم و ادعوا شرکاءکم فبیّن علیه السلام أنه لا یرتدع عن دعائهم و عیب آلهتهم مستعینا بالله علیهم واثقا بأنه سبحانه یعصمه منهم و قیل أراد بالشرکاء الأوثان و قیل من شارکهم فی دینهم ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً أی غما و حزنا بأن تترددوا فیه و قیل معناه لیکن أمرکم ظاهرا مکشوفا و لا یکون مغطی مبهما من غممت الشی ء إذا سترته و قیل أی لا تأتوه من غیر أن تشاوروا و من غیر أن یجتمع رأیکم علیه لأن من حاول أمرا من غیر أن یعلم کیف یتأتی ذلک کان أمره غمة علیه ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ أی انهضوا إلی فاقتلونی إن وجدتم إلیه سبیلا و لا تمهلونی و قیل اقْضُوا إِلَیَّ افعلوا ما تریدون و ادخلوا إلی لأنه بمعنی افرغوا من جمیع حیلکم کما یقال خرجت إلیه من العهدة و قیل معناه توجهوا إلی (1)و هذا کان من معجزات نوح علیه السلام لأنه کان وحیدا مع نفر یسیر و قد أخبر بأنهم لا یقدرون علی قتله و علی أن ینزلوا به سوءا لأن الله ناصره.

فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ أی ذهبتم عن الحق و لم تقبلوه فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ أی لا أطلب منکم أجرا علی ما أؤدیه إلیکم من الله فیثقل ذلک علیکم أو لم یضرنی لأنی لم أطمع فی مالکم فیفوتنی ذلک بتولیکم عنی و إنما یعود الضرر علیکم وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ أی خلفا لمن هلک بالغرق و قیل إنهم کانوا ثمانین و قیل أی جعلناهم رؤساء فی الأرض فَانْظُرْ أیها السامع کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ أی المخوفین بالله و عذابه (2)

ما نَراکَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا ظنا منهم أن الرسول إنما یکون من غیر جنس المرسل إلیه و لم یعلموا أن البعثة من الجنس قد یکون أصلح و من الشبهة أبعد بادِیَ الرَّأْیِ

ص: 300


1- و روی عن بعضهم أنّه قرأ «ثم افضوا الی» أی اسرعوا الی من الفضاء لانه إذا صار الی الفضاء تمکن من الاسراع و هذا کان من معجزات نوح علیه السلام إلخ. م.
2- مجمع البیان 5: 123 و 124. م.

و نهرها برای شما پدید آورد* شما را چه شده است که از شکوه خدا بیم ندارید* و حال آنکه شما را مرحله به مرحله خلق کرده است* مگر ملاحظه نکرده اید که چگونه خدا هفت آسمان را توبرتو آفریده است* و ماه را در میان آن­ها روشنایی بخش گردانید و خورشید را [چون] چراغی قرار داد* و خدا[ست که] شما را [مانند] گیاهی از زمین رویانید* سپس شما را در آن بازمی گرداند و بیرون می آورد بیرون آوردنی [عجیب]* و خدا زمین را برای شما فرشی [گسترده] ساخت* تا در راه­های فراخ آن بروید* نوح گفت پروردگارا آنان نافرمانی من کردند و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زیان وی نیفزود* و دست به نیرنگی بس بزرگ زدند* و گفتند زنهار خدایان خود را رها مکنید و نه و د را واگذارید و نه سواع و نه غوث و نه عوق و نه نسر را* و بسیاری را گمراه کرده اند [بار خدایا] جز بر گمراهی ستمکاران میفزای* [تا] به سبب گناهانشان غرقه گشتند و [پس از مرگ] در آتشی درآورده شدند و برای خود در برابر خدا یارانی نیافتند* و نوح گفت پروردگارا هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار* چرا که اگر تو آنان را باقی گذاری بندگانت را گمراه می کنند و جز پلیدکار ناسپاس نزایند* پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید و بر مردان و زنان با ایمان ببخشای و جز بر هلاکت ستمگران میفزای.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله می گوید: در آیه «همانا نوح را فرستادیم» او نوح پسر ملک(1)

پسر متوشلخ پسر اخنوخ که همان ادریس علیه السلام است می­باشد و نوح اولین پیامبر پس از ادریس علیه السلام است. گفته شده: که او نجار بوده و در همان سالی که آدم علیه السلام از دنیا رفت و پیش از مرگ آدم، به دنیا آمد و آن هزاره اول بود. در هزاره دوم عمرش، در سن چهارصد سالگی به پیامبری برگزیده شد و گفته شده: در سن پنجاه سالگی مبعوث شد و حدود نهصد و پنجاه سال در میان قومش زیست. در آن هزار سال نیز سه قرن با آن­ها زیست و شب و روز آن­ها را فرا­خواند. ولی فراخواندن او فقط به فرار آن­ها افزود. قوم، او را کتک می زدند تا جایی که از حال می رفت و وقتی بر­می خاست می گفت: خدایا قوم مرا هدایت کن چون آن­ها نمی دانند و سپس از دست آن­ها به خدا شکایت برد و دنیا به خاطر آن غرق شد و او نود سال پس از آن زیست. بیش از این نیز روایت شده است. عبارت «همانا من می­ترسم» در این آیه به این معنی است که او یقین نداشت که آن­ها ایمان نمی آورند، ممکن بود ایمان آورند. «ملأ گفتند» یعنی گروهی «از قومش» یعنی اشراف و بزرگان قوم او «همانا ما تو را می­بینیم» یعنی تو را با قلب و چشم می بینم و ممکن است از (رأی) بمعنی ظنّ و گمان باشد «از خدا آگاهم» یعنی از صفاتش، توحید، عدل، حکمت،

ص: 298


1- . در این کتاب و مرجع آن ملک آمده است اما در اصل لمک صحیح است.

أی فی ظاهر الأمر و الرأی لم یتدبروا ما قلت و لم یتفکروا فیه و قیل أی اتبعوک فی الظاهر و باطنهم علی خلاف ذلک وَ ما نَری لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ لتوهمهم أن الفضل إنما یکون بکثرة المال و الشرف فی النسب عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی أی علی برهان و حجة تشهد بصحة النبوة و هی المعجزة أو علی یقین و بصیرة من ربوبیة ربی و عظمته وَ آتانِی رَحْمَةً و هی هنا النبوة فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أی خفیت علیکم لقلة تدبرکم فیها أَ نُلْزِمُکُمُوها أی أ تریدون أن أکرهکم علی المعرفة و ألجئکم إلیها علی کره منکم هذا غیر مقدور لی وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا قیل إنهم کانوا سألوه طردهم لیؤمنوا له أنفة من أن یکونوا معهم علی سواء إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ فیجازی من ظلمهم و طردهم أو ملاقو ثوابه فکیف یکونون أراذل و کیف یجوز طردهم مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ أی یمنعنی من عذابه (1).

وَ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ قال البیضاوی أی خزائن رزقه و فضله حتی جحدتم فضلی وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ أی و لا أقول أنا أعلم الغیب حتی تکذبونی استبعادا و حتی أعلم أن هؤلاء اتبعونی بادی الرأی من غیر بصیرة و عقد قلب وَ لا أَقُولُ إِنِّی مَلَکٌ حتی تقولوا ما أنت إلا بشر مثلنا وَ لا أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ و لا أقول فی شأن من استرذلتموهم لفقرهم لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللَّهُ خَیْراً فإن ما أعد الله لهم فی الآخرة خیر مما آتاکم فی الدنیا إِنِّی إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ إن قلت شیئا من ذلک و الازدراء افتعال من زرأه إذا عابه و إسناده إلی الأعین للمبالغة و التنبیه علی أنهم استرذلوهم بما عاینوا من رثاثة حالهم دون تأمل فی کمالاتهم قَدْ جادَلْتَنا خاصمتنا فَأَکْثَرْتَ جِدالَنا فأطلته أو أتیت بأنواعه فَأْتِنا بِما تَعِدُنا من العذاب إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فی الدعوی و الوعید فإن مناظرتک لا تؤثر فینا إِنَّما یَأْتِیکُمْ بِهِ اللَّهُ إِنْ شاءَ عاجلا و آجلا وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ بدفع العذاب أو الهرب منه وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ شرط و دلیل جواب و الجملة دلیل جواب قوله إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ و تقریر الکلام إن کان الله یرید أن یغویکم فإن أردت أن أنصح لکم لا ینفعکم نصحی (2)

ص: 301


1- مجمع البیان 5: 155- 158. م.
2- أنوار التنزیل 1: 219. م.

دین، قدرت، سلطنت و شدت عقوبتش آگاهم. «إن جاءکم ذکر: اگر برای شما ذکری بیاید» یعنی توضیح، نبوت، رسالت «همانا آن­ها قومی نابینا بودند» یعنی از دیدن حق کور بودند: یعنی از آن دور می شدند و آن را نمی شناختند. می گویند: رجل عم: وقتی قلب او کور باشد و رجل اعمی، هنگامی که چشم او کور باشد.(1)

در حدیث وهب بن منبه(2) آمده است که نوح علیه­السلام اولین نبی بعد از ادریس بود که خدا را او را به نبوت رسانید و مانند آدم گندم گون بود. چهره ای ریز داشت و سر او کشیده بود. چشمانی بزرگ، ساق های پای او لاغر و قدبلند و هیکلی بود. قومش را به سوی خدا دعوت کرد تا اینکه سه نسل از آن­ها که هر نسل سیصد سال بود منقرض شدند. او آن­ها را در نهان و آشکارا دعوت کرد و با این دعوت فقط به طغیان آن­ها افزوده شد و هیچ نسلی از آن­ها برنخواست مگر اینکه از پیشینیان خود سرکش تر بود و هرکدام از آن­ها پسر کوچکش را می آورد و بر سر نوح می ایستاد و می گفت: ای پسرم اگر بعد از من باقی ماندی از این دیوانه اطاعت مکن. آنان به نوح حمله ور شده و او را آنقدر می زدند تا از گوش های او خون می آمد و چیزی از آنچه بر سرش می­آوردند نمی فهمید و او را حمل کرده و بیهوش در خانه ای یا بر در خانه خودش می افکندند. پس خداوند به او وحی کرد: «از قوم تو، جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد». وقتی این وحی به او رسید نوح به نفرین آنان روی آورد در حالی که قبل از این آن­ها را نفرین نکرده بود و گفت: «خدایا بر روی زمین مگذار» تا آخر سوره. پس خداوند صلب مردان و رحم زنان را عقیم کرد. 40 سال هیچ فرزندی از آن­ها متولد نشد و در آن 40 سال دچار قحطی شدند. اموال آن­ها از بین رفت و بلا و بدبختی آن­ها را فرا گرفت. سپس نوح به آن­ها گفت: «از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است.» آیات، برایشان عذر و دلیل آورد به آن­ها هشدار داد ولی این هشدار فقط به کفر آن­ها افزود و وقتی از آن­ها مأیوس شد از صحبت با آن­ها و دعوت آن­ها دست بر­داشت و ایمان نیاورند. و گفتند: «زنهار، خدایان خود را رها مکنید، و نه ودّ را واگذارید» منظورشان خدایانشان بود؛ تا اینکه خدا آن­ها را به همراه خدایانی که می پرستیدند غرق کرد و وقتی نوح از کشتی خارج شد و بعد از آن مردم به پرستش بت ها روی آوردند اسم بت هایشان را همان اسم بت های قوم نوح گذاشتند. قوم یمن اسم بت ها را یغوث و یعوق گذاشتند. اهل دومة­الجندل بتی را ود نامیدند. حمیر بتی به نام نسر و هذیل بتی به نام سواع برگرفت که پیوسته تا زمان ظهور اسلام به پرستش آن­ها مشغول بودند.(3)

ص: 299


1- . مجمع البیان 4: 433-434
2- . این حدیث در باب پیشین به طور مفصل ذکر شد.
3- . مجمع البیان 4: 435

و قال الطبرسی قدس سره ذکر فی تأویله وجوه.

أحدها أن أراد الله أن یخیبکم من رحمته بأن یحرمکم من ثوابه و یعاقبکم لکفرکم به فلا ینفعکم نصحی و قد سمی الله العقاب غیا بقوله فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا (1)و لما خیب الله قوم نوح من رحمته و أعلم نوحا بذلک فی قوله لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ قال لهم لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی مع إیثارکم ما یوجب خیبتکم و العذاب الذی جره إلیکم قبیح أفعالکم.

و ثانیها أن المعنی إن کان الله یرید عقوبة إغوائکم الخلق و من عادة العرب أن یسمی العقوبة باسم الشی ء المعاقب علیه کما فی قوله سبحانه وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها (2)و أمثاله.

و ثالثها أن معناه إن کان الله یرید أن یهلککم فلا ینفعکم نصحی عند نزول العذاب بکم و إن قبلتم قولی و آمنتم لأن الله حکم بأن لا یقبل الإیمان عند نزول العذاب و قد حکی عن العرب أنهم قالوا أغویت فلانا بمعنی أهلکته.

و رابعها أن قوم نوح کانوا یعتقدون أن الله یضل عباده فقال لهم نوح علی وجه التعجب و الإنکار أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قیل یعنی بذلک محمدا صلی الله علیه و آله یقول الکفار افتری محمد صلی الله علیه و آله ما أخبر به من نبأ نوح فَعَلَیَّ إِجْرامِی أی عقوبة جرمی وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ أی لا أؤاخذ بجرمکم و قیل یعنی به نوحا علیه السلام (3)فَلا تَبْتَئِسْ أی لا تغتم و لا تحزن بِأَعْیُنِنا أی بمرأی منا و التأویل بحفظنا إیاک حفظ الرائی لغیره إذا کان یدفع الضرر عنه و قیل بأعین الملائکة الموکلین و إنما أضاف إلی نفسه إکراما لهم وَ وَحْیِنا أی و علی ما أوحینا إلیک من صفتها و حالها وَ لا تُخاطِبْنِی أی لا تسألنی العفو عن هؤلاء و لا تشفع لهم ف إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ عن قریب و قیل إنه عنی به امرأته و ابنه وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ أی و جعل نوح یصنع الفلک کما أمره الله و قیل أخذ نوح فی صنعة السفینة بیده فجعل ینحتها و یسویها و أعرض عن قومه کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ أی کلما اجتاز به جماعة من أشراف قومه یهزءوا من فعله قیل

ص: 302


1- مریم: 59.
2- الشوری: 40.
3- مجمع البیان 5: 157- 158. م.

«اگر ماندن من بر شما گران آمده است» یعنی دشوار و بزرگ است بر شما ماندن من در میانتان «و اندرز دادن من به آیات خدا» یعنی به حجت ها و دلایل روشن او بر راستی توحید و عدالت و باطل بودن آنچه شما بدان گرویده اید، و در کلام، حذفی است و آن این جمله است که: و قصد کشتن من و بیرون راندنم از میان خویش را دارید. «پس در کارتان با شریکان خود هم­داستان شوید» یعنی بر کار خود با شریکانتان اراده کنید، و بر امر واحدی که کشتن و بیرون راندن من است، اتفاق نظر کنید، و این تهدیدی در ظاهر امر است؛ و گفته شده است که: معنایش این است: بر امر خود تصمیم گیرید و شریکانتان را فرا خوانید، پس حضرت نوح علیه السلام به روشنی بیان کرده است که با یاری گرفتن از خداوند در برابر آنان، از فراخواندن آنان و عیب جویی از خدایانشان دست برنمی دارد، چرا که با اطمینان می داند که خدای سبحان او را از (شر) آنان حفظ می کند؛ و گفته شده است که: منظور از شریکان، بت ها است؛ و گفته شده: شریکان دین آنان. «تا کارتان بر شما ملتبس ننماید» یعنی غم و اندوه تردید کردن در آن؛ و گفته اند: معنایش این است: تا کارتان ظاهر و آشکار بوده و پوشیده و مبهم نباشد، از فعل غمت الشیء یعنی آن چیز را پوشاندی؛ و گفته اند: یعنی تا بدون مشورت کردن و بدون آنکه نظر واحدی درباره آن پیدا کنید، به آن کار نپردازید. زیرا کسی که در کاری تلاش کند، بدون آنکه راه آماده و آسان شدن آن کار را بداند، کارش بر او اندوهی می شود. «سپس درباره من تصمیم بگیرید. مهلتم ندهید» یعنی به سوی من هجوم اورده و اگر راهی بر کشتن من می یابید، بدون آنکه مهلتم دهید، مرا بکشید؛ و گفته اند: «درباره من تصمیم بگیرید» یعنی هرچه می خواهید انجام داده و بر من وارد شوید، چون (عبارت) به این معنا است که از تمامی حیله هایتان خالی شوید. چنان­که می گویند: خرجتُ الیه من العهده؛ و گفته اند: معنایش این است که: قصد (جان) مرا کنید، و این از معجزات نوح علیه السلام بوده است چرا که او با تعداد اندکی تنها بود و خبر داد که آنان نمی توانند او را به قتل رسانده و بر او شری وارد کنند چرا که خداوند یاور اوست.

«و اگر روی گردانیدید» یعنی از حق گذشته و آن را نپذیرفتید «من فردی از شما نمی طلبم» یعنی در برابر آنچه از جانب خداوند به شما ادا می کنم، از شما مزدی نمی طلبم که این امر بر شما دشوار آید، یا به من زیانی نمی رسد چرا که من به دارایی شما چشم طمع ندارم که با روی گرداندنتان از من، آن را از دست بدهم، و زیان تنها به شما باز می گردد. «و آنان را جانشین [تبهکاران] ساختیم یعنی جانشین کسانی که با غرق شدن هلاک شدند؛ و گفته اند: آنان هشتاد نفر بوده اند؛ و گفته شده: یعنی آنان را رئیسان در زمین قرار دادیم. «پس بنگر» ای شنونده «که فرجام بیم داده شدگان چگونه بود» یعنی بیم داده شدگان به خدا و عذاب او.(1)

«ما تو را جز بشری مانند خود نمی بینیم» به خاطر گمان آنان که رسول هرگز نباید از جنس مرسل الیه (مردم) باشد، درحالی که نمی دانستند که فرستادن (از همان جنس) شایسته تر و از ایجاد شبهه دورتر است. «نسنجیده»

ص: 300


1- . مجمع البیان 5: 123-124

إنهم کانوا یقولون له یا نوح صرت نجارا بعد النبوة علی طریق الاستهزاء و قیل إنما کانوا یسخرون من عمل السفینة لأنه کان یعملها فی البر علی صفة من الطول و العرض و لا ماء هناک یحمل مثلها فکانوا یتضاحکون و یتعجبون من عمله إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا أی إن تستجهلونا فی هذا الفعل فإنا نستجهلکم عند نزول العذاب بکم کما تستجهلونا أو نجازیکم علی سخریتکم عند الغرق و أراد به تعذیب الله إیاهم فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ أینا أحق بالسخریة أو عاقبة سخریتکم مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ ابتداء کلام و الأظهر أنه متصل بما قبله أی فسوف تعلمون أینا یأتیه عذاب یهینه و یفضحه فی الدنیا وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ أی دائم فی الآخرة قال الحسن کان طول السفینة ألف ذراع و مائتی ذراع و عرضها ستمائة ذراع و قال قتادة کان طولها ثلاث مائة ذراع و عرضها خمسین ذراعا و ارتفاعها ثلاثین ذراعا و بابها فی عرضها و قال ابن عباس کانت ثلاث طبقات طبقة للناس و طبقة للأنعام و طبقة للهوام و الوحش و جعل أسفلها الوحوش و السباع و الهوام و أوسطها للدواب و الأنعام و رکب هو و من معه فی الأعلی مع ما یحتاج إلیه من الزاد و کانت من خشب الساج (1).

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا فَارَ التَّنُّورُ وَ کَثُرَ الْمَاءُ فِی السِّکَکِ خَشِیَتْ أُمُّ صَبِیٍّ عَلَیْهِ وَ کَانَتْ تُحِبُّهُ حُبّاً شَدِیداً فَخَرَجَتْ إِلَی الْجَبَلِ حَتَّی بَلَغَتْ ثُلُثَهُ فَلَمَّا بَلَغَهَا الْمَاءُ عَرَجَتْ بِهِ حَتَّی بَلَغَتْ ثُلُثَیْهِ فَلَمَّا بَلَغَهَا الْمَاءُ عَرَجَتْ بِهِ حَتَّی اسْتَوَتْ عَلَی الْجَبَلِ فَلَمَّا بَلَغَ الْمَاءُ رَقَبَتَهَا رَفَعَتْهُ بِیَدَیْهَا حَتَّی ذَهَبَ بِهَا الْمَاءُ فَلَوْ رَحِمَ اللَّهُ مِنْهُمْ أَحَداً لَرَحِمَ أُمَّ الصَّبِیِّ.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ هَلَاکَ قَوْمِ نُوحٍ علیه السلام عَقَّمَ أَرْحَامَ النِّسَاءِ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَلَمْ یُولَدْ لَهُمْ مَوْلُودٌ فَلَمَّا فَرَغَ نُوحٌ مِنِ اتِّخَاذِ السَّفِینَةِ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُنَادِی بِالسُّرْیَانِیَّةِ أَنْ یَجْتَمِعَ إِلَیْهِ جَمِیعُ الْحَیَوَانِ فَلَمْ یَبْقَ حَیَوَانٌ إِلَّا وَ قَدْ حَضَرَ فَأَدْخَلَ مِنْ کُلِّ جِنْسٍ مِنْ أَجْنَاسِ الْحَیَوَانِ زَوْجَیْنِ مَا خَلَا الْفَأْرَةَ وَ السِّنَّوْرَ وَ إِنَّهُمْ لَمَّا شَکَوْا إِلَیْهِ سِرْقِینَ الدَّوَابِّ وَ الْقَذَرَ دَعَا بِالْخِنْزِیرِ فَمَسَحَ جَبِینَهُ فَعَطَسَ فَسَقَطَ مِنْ أَنْفِهِ زَوْجُ فَأْرَةٍ فَتَنَاسَلَ فَلَمَّا کَثُرُوا وَ شَکَوْا إِلَیْهِ مِنْهُمْ

ص: 303


1- الساج: شجر عظیم صلب الخشب لا تکاد الأرض تبلیه، تنبت ببلاد الهند.

یعنی در ظاهر امر و اندیشه، و در آنچه گفتنی تفکر و اندیشه نکردند؛ و گفته اند: یعنی در ظاهر از تو پیروی کردند و باطنشان برخلاف آن است «و شما را بر ما امتیازی نیست» به خاطر خیال باطل آنان که برتری، تنها به مال فراوان و نسب شریف است «بر حجتی روشن از جانب پروردگارم» یعنی بر دلیل و حجتی که به صحت نبوت گواهی دهد که همان معجزه است، یا بر یقین و بصیرتی از ربوبیت و عظمت پروردگارم «و مرا رحمتی بخشیده باشد» که همان نبوت است «که بر شما پوشیده است» یعنی به خاطر اندک بودن تدبر شما در آن، بر شما پوشیده است «آیا ما شما را به آن وادار کنیم» یعنی آیا می خواهید که شما را بر شناخت وادار کنم و با وجود بیزاری شما از آن، به سوی آن پناهتان دهم؟ این برای من ممکن نیست. «و کسانی را که ایمان آورده اند طرد نمی کنم» گفته اند: آنان از او خواسته بودند که آنان را (مؤمنان را) طرد کند تا به او ایمان آورند، به خاطر برتر دیدن خود از اینکه با آنان یکسان باشند «قطعاً آنان پروردگارشان را دیدار خواهند کرد» پس کسانی را که آنان را ظلم و طرد کردند مجازات می کند، یا ثواب او را ملاقات می کنند، پس چگونه ازاذل خواهند بود؟ و چگونه طرد کردنشان جایز است؟ «چه کسی مرا در برابر خدا یاری خواهد کرد» یا مانع عذاب او خواهد شد.(1)

«و به شما نمی گویم که گنجینه های خدا پیش من است» بیضاوی گفته است: یعنی گنجینه های رزق و فضل او، که فضل مرا انکار می کنید «و غیب نمی دانم» یعنی و نمی گویم: من غیب می دانم تا از سرشگفتی تکذیبم کنید و بدانم اینان که مرا پیروی کرده اند نسنجیده و بی بصیرت و بدون پیمان قبلی اند «و نمی گویم که من فرشته ام» که شما بگویید: تو تنها بشری همچون مایی «و درباره کسانی که دیدگان شما به خواری در آنان می نگرد، نمی گویم» و درباره کسانی که به خاطر فقرشان آنان را خوار می پندارید نمی گویم «که خدا هرگز خیرشان نمی دهد» که قطعاً آنچه خداوند برای آنان در آخرت مهیا کرده است، بهتر از آن است که در دنیا به شما داده است «[اگر جز این بگویم]» من در آن صورت از ستمکاران خواهم بود» اگر چیزی از آن را بگویم و ازدراء باب افتعال از زرأه به معنای او را سرزنش کرد است. و اسناد آن به اعین برای مبالغه است و توجه دادن به اینکه این­ها بدون تأمل در کمالات آنان، با دیدن حال زارشان، آنان را بی ارزش می شمرند. «واقعاً با ما جدال کردی» با ما ستیز کردی «و بسیار [هم] جدال کردی» پس جدال را طولانی ساختی یا به انواع جدال پرداختی «پس آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور» از عذاب «اگر از راستگویانی» در دعوی و تهدید، که مجادله تو در ما اثر نمی کند «تنها خداست که اگر بخواهد، آن را برای شما می آورد» به زودی یا با تأخیر «و شما عاجزکننده او نخواهید بود» با دفع کردن عذاب یا فرار از آن «و اگر بخواهم شما را اندرز دهم، اندرز من شما را سودی نمی دهد» شرط و دلیل جواب و جمله دلیل جواب این سخن است که «در صورتی که خداوند بخواهد شما را بیراه گذارد» و تقریر کلام این است که: در صورتی که خداوند بخواهد شما را بیراه گذارد، پس اگر بخواهم شما را اندرز دهم، اندرز من شما را سودی نمی دهد.(2)

ص: 301


1- . مجمع البیان 5: 155-158
2- . انوار التنزیل1: 219

دَعَا علیه السلام بِالْأَسَدِ فَمَسَحَ جَبِینَهُ فَعَطَسَ فَسَقَطَ مِنْ أَنْفِهِ زَوْجُ سِنَّوْرٍ وَ کَانَ الَّذِینَ آمَنُوا بِهِ مِنْ جَمِیعِ الدُّنْیَا ثَمَانِینَ رَجُلًا وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ أَنَّهُمْ شَکَوْا إِلَیْهِ الْعَذِرَةَ فَأَمَرَ الْفِیلَ فَعَطَسَ فَسَقَطَ الْخِنْزِیرُ (1).

حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا أی فذلک حاله و حالهم حتی إذا جاء قضاؤنا بنزول العذاب وَ فارَ التَّنُّورُ بالماء أی ارتفع الماء بشدة اندفاع قُلْنَا احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ أی من کل جنس من الحیوان زوجین أی ذکر و أنثی وَ أَهْلَکَ أی و احمل أهلک و ولدک إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ أی من سبق الوعد بإهلاکه و الإخبار بأنه لا یؤمن و هی امرأته الخائنة و اسمها واغلة و ابنه کنعان وَ مَنْ آمَنَ أی و احمل فیها من آمن بالله من غیر أهلک وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ أی إلا نفر قلیل و کان فیمن أدخل السفینة بنوه الثلاثة سام و حام و یافث و ثلاث کنائن له (2)فالعرب و الروم و فارس و أصناف العجم ولد سام و السودان من الحبش و الزنج و غیرهم ولد حام و الترک و الصین و الصقالبة و یأجوج و مأجوج ولد یافث بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها أی متبرکین باسم الله أو قائلین بسم الله وقت إجرائها و إرسائها أی إثباتها و حبسها و قیل بسم الله إجراؤها و إرساؤها و قال الضحاک کانوا إذا أرادوا أن تجری السفینة قالوا بسم الله مجریها فجرت و إذا أرادوا أن تقف السفینة قالوا بسم الله مرسیها فوقفت فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ دل تشبیهها بالجبال علی أن ذلک لم یکن موجا واحدا بل کان کثیرا و روی عن الحسن أن الماء ارتفع فوق کل شی ء و فوق کل جبل ثلاثین ذراعا و قال غیره خمسة عشر ذراعا

وَ رَوَی أَصْحَابُنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْ نُوحاً رَکِبَ السَّفِینَةَ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ فَصَامَ وَ أَمَرَ مَنْ مَعَهُ أَنْ یَصُومُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ.

وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ و اسمه کنعان و قیل یام وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ أی فی قطعة من الأرض غیر القطعة التی کان نوح فیها حین ناداه أو کان فی ناحیة من دین أبیه و کان نوح علیه السلام یظن أنه مسلم فلذلک دعاه و قیل کان فی معزل من السفینة یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا قال الحسن کان ینافق أباه فلذلک دعاه و قال مسلم (3)

ص: 304


1- مجمع البیان 5: 159 و 160. م.
2- الکنائن جمع الکن بالفتح و هی امرأة الابن؛ منه رحمه اللّه.
3- فی المصدر: «ابو مسلم» و هو الصحیح. م.

طبرسی قدس سره نیز گفته است: در تأویل آن چند وجه ذکر شده است:

یکی اینکه: اگر خداوند بخواهد شما را از رحمت خویش ناامید کند به این ترتیب که شما از پاداش خویش محروم کند و به سبب کفر ورزیدن به او مجازات کند، پس اندرز من به شما سودی نمی دهد و خداوند مجازات را گمراهی نامیده است با این سخن که: «به زودی گمراهی را خواهند دید»(1) و زمانی که خداوند قوم نوح را از رحمت خویش ناامید ساخت و با این سخن که: «از قوم تو ایمان نخواهند آورد»، نوح را از آن امر آگاه ساخت، به آنها گفت: «اندرز من به شما سودی نمی دهد» وقتی که شما چیزی را برگزیده اید که موجب ناامیدی شما و عذابی می شود که کارهای ناپسندتان آن را برایتان به بار آورده است.

و دوم: آنکه معنی این است: اگر خداوند بخواهد به سبب آنکه خلق را فریب داده اید، شما را مجازات کند، و از جمله عادت های عرب این است که مجازات را به نام سبب و دلیل آن می نامد چنانچه در کلام خداوند سبحان آمده است: «و جزای بدی، مانند آن بدی است»(2)

و مثال هایی مانند آن.

و سوم آنکه معنایش این است: اگرخداوند بخواهد شما را هلاک کند، پس اندرز من در زمان نزول عذاب بر شما، سودی نخواهد داشت، هرچند سخنم را پذیرفته و ایمان آورید، زیرا حکم خداوند این است که ایمان هنگام نزول عذاب را نپذیرد، و از عرب ها حکایت شده است که گفته اند: اغویت فلانا بمعنای: او را هلاک کردی است.

و چهارم: این که قوم حضرت نوح معتقد بودند که خداوند بندگانش را گمراه می کند، پس نوح علیه السلام با حالت تعجب و انکار گفت: «یا می گویند: آن را به دروغ ساخته است؟» گفته اند: منظور از آن حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که کافران می گفتند: محمد آنچه از خبر نوح به او رسیده است را به دروغ ساخته است. «گناه من برعهده خود من است» یعنی عقوبت گناه من «و من از جرمی که به من نسبت می دهید برکنارم» یعنی به خاطر جرم شما مجازات نمی شوم.

و گفته شده است: منظور از آن نوح علیه السلام است.(3)

«پس غمگین مباش» یعنی غم مخور و اندوهگین مباش «زیر نظر ما» یعنی در دیدرس ما، و تأویل عبارت این است: با محافظت ما از نو همچون محافظت کردن شخص بیننده از دیگران، وقتی ضرر را از آنان دور کند؛ وگفته اند؛ زیرنظر فرشتگان موکل و اینکه خداوند، آن را (اعین را) به خودش اضافه کرده است، تنها به دلیل اکرام فرشتگان است. «و[به] وحی ما» یعنی و براساس ویژگی و حالتی که از آن به تو وحی کردیم. «و با من سخن مگوی» یعنی برای آنان از من طلب بخشش مکن و آنان را شفاعت ننما که آنان به زودی غرق می شوند؛ و گفته شده است: منظور از آن زن و فرزند او هستند «و کشتی را می ساخت» یعنی نوح علیه السلام طبق دستور خداوند شروع به ساختن کشتی کرد؛ وگفته اند: نوح شروع به ساخن کشتی با دست خود کرد پس آن را می تراشید و صاف می کرد و از قوم خود روی گرداند. «هربار که اشرافی از قومش بر او می گذشتند، او را مسخره می کردند» یعنی هرگاه گروهی از اشراف قومش بر او گذر می کردند، کار او را به مسخره می گرفتند، گ

ص: 302


1- . مریم/ 59
2- . شورا/ 40
3- . مجمع البیان 5: 157-158

دعاه بشرط الإیمان لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ أی من عذابه إِلَّا مَنْ رَحِمَ أی رحمه الله بإیمانه فآمن بالله یرحمک الله فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ أی فصار منهم (1).

وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ أی قال الله للأرض انشفی ماءک الذی نبعت به العیون و اشربی ماءک حتی لا یبقی علی وجهک شی ء منه و هذا إخبار عن ذهاب الماء عن وجه الأرض بأوجز مدة فجری مجری أن قیل لها فبلعت وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی أی أمسکی عن المطر وَ غِیضَ الْماءُ أی ذهب عن وجه الأرض إلی باطنه و یقال إن الأرض ابتلعت جمیع مائها و ماء السماء لقوله وَ غِیضَ الْماءُ و یقال لم تبتلع ماء السماء لقوله ابْلَعِی ماءَکِ و إن ماء السماء صار بخارا و أنهارا و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام وَ قُضِیَ الْأَمْرُ أی وقع هلاک الکفار علی التمام أو الأمر بنجاة نوح و من معه وَ اسْتَوَتْ أی استقرت السفینة عَلَی الْجُودِیِّ قیل رست السفینة علی الجودی شهرا وَ قِیلَ بُعْداً أی قال الله تعالی ذلک و معناه أبعد الله الظالمین (2)إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ

رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَالَ لِنُوحٍ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ مُخَالِفاً لَهُ وَ جَعَلَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ أَهْلِهِ.

إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ قال المرتضی قدس الله روحه التقدیر أنه ذو عمل غیر صالح کما فی قول الخنساء فإنما هی إقبال و إدبار قال و من قال إن المعنی أن سؤالک إیای ما لیس لک به علم غیر صالح فإن من امتنع من أن یقع علی الأنبیاء شی ء من القبائح یدفع ذلک فإذا قیل له فلم قال فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ و کیف قال نوح رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ قال لا یمتنع أن یکون نهی عن سؤال ما لیس له به علم و إن لم یقع منه و أن یعوذ من ذلک و إن لم یوقعه

ص: 305


1- مجمع البیان 5: 164. م.
2- مجمع البیان 5: 164- 165. و فیه: ابعد اللّه الظالمین من رحمته. و قد ذکر الطبرسیّ أن فی هذه الآیة من بدائع الفصاحة و عجائب البلاغة ما لا یقاربه کلام البشر و لا یدانیه منها و یروی ان کفّار قریش أرادوا ان یتعاطوا معارضة القرآن فعکفوا علی لباب البر و لحوم الضأن و سلاف الخمر أربعین یوما لتصفو أذهانهم فلما اخذوا فیما أرادوا سمعوا هذه الآیة فقال بعضهم لبعض: هذا کلام لا یشبهه شی ء من الکلام و لا یشبه کلام المخلوقین و ترکوا ما اخذوا فیه و افترقوا. م.

فته اند. از سر استهزاء به او می گفتند ای نوح، بعد از پیامبری، نجاری پیشه کرده ای؛ و گفته شده است که: آنان کار ساخت کشتی را مسخره می کردند چرا که نوح آن را با طول و عرض زیادی در خشکی می ساخت و آبی آنجا نبود که کشتی ای آنچنان را حمل کند، پس می خندیدند و از کار او تعجب می کردند. «اگر ما را مسخره می کنید» یعنی اگر در این کار ما را نادان می پندارید، پس ما نیز همچنان که شما ما را نادان می پندارید، در هنگام نزول عذاب بر شما، شما را نادان می شمریم، یا در هنگام غرق شدنتان، به استهزاء شما پاسخ می دهیم، و منظور وی از پاسخ دادن این است که خداوند آن­ها را عذاب می کند. «به زودی خواهید دانست» که کدام یک از ما مستحق استهزاء هستیم، یا عاقبت استهزاء خود را «خواهید دانست» «چه کس را عذابی خوار کننده در می رسد» این جمله ابتدای کلام است، و واضح تر آن است که متصل به ماقبل خود است یعنی به زودی خواهید دانست به کدام یک از ما عذابی خوار کننده در می رسد و او را در دنیا رسوا می کند «و بر او غذابی پایدار فرود می آید» یعنی پایدار در آخرت، حسن گفته است: طول کشتی هزار و دویست ذراع و عرض آن ششصد ذراع بوده است و قتاده گفته است: طول آن سیصد ذراع و عرض آن پنجاه ذراع و ارتفاعش سی ذراع بوده و درب آن در عرضش قرار داشته است. این عباس گفته است: (کشتی) دارای سه طبقه بود: طبقه ای برای مردم، طبقه ای برای حیوانات و طبقه ای برای اسب ها و حیوانات وحشی، و در پایین آن حیوانات وحشی و درندگان و اسب ها را قرار داد و در وسط چهارپایان و حیوانات را و خود او و همراهانش به همراه زاد و توشه موردنیاز در بالا سوار شدند. و (جنس) کشتی از چوب ساج بود.

از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: وقتی تنور فوران کرد و آب در راه ها زیاد شد، مادر کودکی که بسیار او را دوست می داشت، بر جان او بیمناک شد، پس به سوی کوه رفت تا به یک سوم آن رسید، وقتی آب او را درگرفت، کودک را تا دوسوم کوه بالا برد، وقتی آب به گردنش رسید، کودک را با دو دست بالا برد تا اینکه آب او را با خود برد، اگر خداوند در میان آنان به یک نفر رحم می کرد، قطعاً به مادر این کودک رحم می کرد.

امام صادق علیه السلام می­فرماید: وقتی خداوند خواست قوم نوح را هلاک کند، چهل سال زنان را عقیم کرد، پس فرزندی برایشان متولد نشد، وقتی حضرت نوح ساخت کشتی را تمام کرد خداوند متعال به او فرمان داد که به (زبان) سریانی ندا دهد که همه حیوانات نزد او جمع شوند، پس همه حیوانات حاضر شدند، پس از هر جنس حیوان دو جفت را وارد (کشتی) کرد، به جز موش و گربه و وقتی آنان از سرگین چارپایان و آلودگی بدو شکایت کردند، خوک را صدا زده، پیشانی او را لمس کرد، پس خوک عطسه کرد و از بینی اش جفت موش بیرون آمد، پس تولید مثل کردند و وقتی زیاد شدند و (دیگران) از بسیاری آنان نزد نوح شکایت کردند،

ص: 303

کما نهی الله سبحانه نبیه عن الشرک و إن لم یجز وقوع ذلک منه و إنما سأل نوح علیه السلام نجاة ابنه بشرط المصلحة لا علی سبیل القطع فلما بین سبحانه له أن المصلحة فی غیر نجاته لم یکن ذلک خارجا عما تضمنه السؤال و قوله إِنِّی أَعِظُکَ أی أحذرک و الوعظ الدعاء إلی الحسن و الزجر عن القبیح علی وجه الترغیب و الترهیب أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ معناه لا تکن منهم و قال الجبائی یعنی أعظک لئلا تکون من الجاهلین و لا شک أن وعظه سبحانه یصرف عن الجهل و ینزه عن القبیح قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ معنی العیاذ بالله الاعتصام طلبا للنجاة و معناه هاهنا الخضوع و التذلل لله سبحانه لیوفقه و لا یکله إلی نفسه وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِی إنما قال علی سبیل التخشع و الاستکانة لله تعالی و إن لم یسبق منه ذنب قِیلَ أی قال الله یا نُوحُ اهْبِطْ أی انزل من الجبل أو من السفینة بِسَلامٍ مِنَّا أی بسلامة منا و نجاة و قیل بتحیة و تسلیم منا علیک وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ أی و نعم دائمة و خیرات نامیة ثابتة حالا بعد حال علیک وَ عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ أی المؤمنین الذین کانوا معه فی السفینة و قیل معناه و علی أمم من ذریة من معک و قیل یعنی بالأمم سائر الحیوان الذین کانوا معه لأن الله تعالی جعل فیها البرکة وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ أی یکون من نسلهم أمم سنمتعهم فی الدنیا بضروب من النعم فیکفرون فنهلکهم ثُمَّ یَمَسُّهُمْ بعد ذلک الهلاک عذاب مولم (1).

إِذْ نادی مِنْ قَبْلُ أی من قبل إبراهیم و لوط مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ أی من الغم الذی یصل حره إلی القلب و هو ما کان یلقاه من الأذی طول تلک المدة وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ أی منعناه منهم بالنصرة و قیل من بمعنی علی (2)وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً قیل إنه سمی نوحا لکثرة نوحه علی نفسه عن ابن عباس و قیل فی سبب نوحه أنه کان یدعو علی قومه بالهلاک و قیل هو مراجعته ربه فی شأن ابنه أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ بأن یصیر متبوعا و أنتم له تبع وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ أن لا یعبد سواه لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً و لم ینزل بشرا آدمیا ما سَمِعْنا بِهذا الذی یدعونا إلیه نوح من التوحید فَتَرَبَّصُوا بِهِ أی

ص: 306


1- مجمع البیان 5: 167- 168. م.
2- مجمع البیان 7: 57. م.

شیر را فراخوانده پیشانی اش را لمس کرد، پس عطسه کرد و از بینی او جفت گربه بیرون افتاد. و کسانی که از همه دنیا به او ایمان آورده بودند، هشتاد مرد بودند. و در حدیث دیگری است که: آنان از مدفوع به نوح شکایت کردند پس به فیل دستور داد، او نیز عطسه کرد و خوک بیرون افتاد. (1)

«تا آنگاه که فرمان ما در رسید» یعنی حال او و آنان این­گونه بود تا اینکه حکم ما درباره نزول عذاب آمد «و تنور فوران کرد» به آب، یعنی آب با شدت برخورد با هم بالا آمد «فرمودیم: در آن [کشتی] از هر حیوانی یک جفت حمل کن» یعنی از هر جنس حیوان، دو زوج نر و ماده «و کسانت» یعنی و کسان و فرزندانت را حمل کن «مگر کسانی که قبلاً درباره او سخن رفته است» یعنی کسی که وعده هلاک او وخبر ایمان نیاوردنش گذشته است، که این شخص، همسر خیانت­کار او به نام واغله و پسرش کنعان است «و کسانی که ایمان آورده اند» یعنی و حمل کن در آن هرکس را که به خدا ایمان اورد از غیر کسانت «و با او جز اندکی ایمان نیاورده بودند» یعنی جز تعداد اندکی. و در میان کسانی که وارد کشتی شدند سه پسر او یعنی سام، حام و یافث بودند. و نوح سه عروس داشت. عرب ها و رومی ها و ایرانی ها و گروه های عجم، فرزندان سام و سورانی های حبشه و زنگی ها و دیگران فرزندان حام، و ترک ها، چینی ها و صقالبه و یأجوج و مأجوج فرزندان یافث هستند. «به نام خداست روان شدنش و لنگر انداختنش» یعنی این دو متبرک به نام خدایند. ضحاک گفته است: وقتی می خواستند که کشتی حرکت کند گفتند: «به نام خداست روان شدنش» پس راه افتاد و وقتی می خواستند کشتی از حرکت باز ایستد، گفتند: «لنگر انداختنش به نام خداست» پس از حرکت باز ایستاد. «در میان موجی کوه آسا» تشبیه موج به کوه ها نشانگر آن است که یک موج نبوده بلکه موج های فراوانی بوده است، و از حسن روایت شده است که آب از فراز همه چیز و همه کوه ها سی ذراع بالا آمد و دیگران گفته اند: پانزده ذراع.

اصحاب ما از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که نوح در اولین روز از ماه رجب بر کشتی سوار شد پس روزه گرفت و به همراهانش نیز فرمان داد که آن روز را روزه بگیرند «و نوح پسرش را بانگ در داد» که نامش کنعان بود با یام «که در کناری بود» یعنی در قسمتی از زمین غیر از قسمتی که نوح هنگام ندا دادنش در آن بود، قرار داشت؛ یا در کناری از دین پدرش بود، و نوح علیه السلام گمان می کرد که او مسلمان است و به همین دلیل او را فرا خواند.

گفته اند در فاصله ای از کشتی بود. «ای پسرک من، با ما سوار شو» حسن گوید: با پدرش منافقانه رفتار می کرد، به همین دلیل، پدر او را خواند، و مسلم گوید:

ص: 304


1- . مجمع البیان 5: 159-160

انتظروا موته فتستریحوا منه و قیل فانتظروا إفاقته من جنونه فیرجع عما هو علیه و قیل احبسوه مدة لیرجع عن قوله بِما کَذَّبُونِ أی بتکذیبهم إیای مُنْزَلًا مُبارَکاً أی إنزالا مبارکا بعد الخروج من السفینة و قیل أی مکانا مبارکا بالماء و الشجر و قیل المنزل المبارک هو السفینة وَ إِنْ کُنَّا لَمُبْتَلِینَ أی و إن کنا مختبرین إیاهم بإرسال نوح و وعظه و تذکیره و متعبدین عبادنا بالاستدلال بتلک الآیات علی قدرتنا و معرفتنا (1).

الْمُرْسَلِینَ لأن من کذب رسولا واحدا فقد کذب الجماعة لأن کل رسول یأمر بتصدیق جمیع الرسل و قال أبو جعفر علیه السلام یعنی بالمرسلین نوحا و الأنبیاء الذین کانوا بینه و بین آدم أَخُوهُمْ أی فی النسب إِنْ أَجْرِیَ أی ما ثوابی و جزائی إِلَّا عَلی رَبِّ الْعالَمِینَ و لا أسألکم علیه أجرا فتخافوا تلف أموالکم وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ أی السفلة أو المساکین و قیل یعنون الحاکة و الأساکفة لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ بالحجارة أو بالشتم فَافْتَحْ أی فاقض بینی و بینهم قضاء بالعذاب فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ أی فی السفینة المملوءة من الناس و غیرهم من الحیوانات (2)فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ نحن لنوح فی دعائه أو لکل من دعانا وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ بعد الغرق و الناس کلهم بعد نوح من ولد نوح قال الکلبی لما خرج نوح من السفینة مات من کان من الرجال و النساء إلا ولده و نساءهم وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ أی ترکنا علیه ذکرا جمیلا و أثنینا علیه فی أمة محمد صلی الله علیه و آله و ذلک الذکر قوله سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ (3)وَ ازْدُجِرَ أی و زجر بالشتم و الرمی بالقبیح أو بالوعید فَانْتَصِرْ أی فانتقم لی منهم (4).

فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ أی أجرینا الماء من السماء کجریانه إذا فتح عنه بابا کان

ص: 307


1- مجمع البیان 7: 103- 104. م.
2- مجمع البیان 7: 196. م.
3- مجمع البیان 8: 447. م.
4- مجمع البیان 9: 187. م.

او را با شرط ایمان آوردن فرا خواند «امروز در برابر فرمان خدا هیچ نگاهدارنده ای نیست» یعنی از عذاب او «مگر کسی که (خدا بر او) رحم کند» با ایمان آوردنش، پس به خدا ایمان بیاور تا خدا به تو رحم کند «و از غرق شدگان گردید» یعنی از آنان شد.(1)

«و گفته شد: ای زمین، آب خود را فرو بر» یعنی خداوند به زمین فرمود: آب خود را که با آن چشمه ها جوشیده است؛ فرو بر و آب خود را بخور تا چیزی از آن بر تو باقی نماند و این خبر درباره رفتن آب از روی زمین در کوتاه ترین مدت است پس کار به نحوی انجام شد که به زمین گفته شد فرو بردی «و ای آسمان، خودداری کن» یعنی از باران باز ایست «و آب فروکاست» یعنی از روی زمین به درون آن رفت. و گفته اند: زمین همه آب خود و آب آسمان را بلعید چون فرموده است: «و آب فرو کاست» و گفته اند «آب آسمان را نبلعید به خاط فرموده خداوند که: «آب خود را فرو بر» و آب آسمان به بخار و نهرهایی تبدیل شد. که این روایت از ائمه ما علیه السلام است. «و فرمان گزارده شد» یعنی ملاک کافران به تمامی انجام شد، با فرمان نجات نوح و همراهانش «و قرار گرفت» یعنی کشتی آرام گرفت «بر جودی» گفته اند: گشتی یک ماه بر (کوه جودی لنگر انداخت «و گفته شد: مرگ» یعنی خدای متعال آن را فرمود و معنایش این است که: خداوند ظالمان را دور کند. (2)

«او درحقیقت از کسان تو نیست» از امام رضا علیه السلام روایت شده است که ابوعبدالله علیه السلام فرمود: خداوند به نوح فرمود: «او در حقیقت از سان تو نیست» چرا که او مخالف نوح بود، و پیروانش را از کسان او دانست «او (دارای) کرداری ناشایسته است» مرتضی (قدس الله روحه) گوید: تقریر این است که او عمل ناشایستی دارد. چنانچه در کلام خساء نیز آمده است: آن تنها اقبال و ادباری است، گفته است: و هرکس بگوید: معنی این است که درخواست تو از من درباره چیزی که به آن علم نداری، ناشایست است، قطعاً آن که نمی پذیرد ذره بدی بر پیامبران واقع شود، این را رد می کند، پس اگر به او بگویند، چرا فرمود: «پس چیزی را که بدان علم نداری از من مخواه» و چرا نوح گفت: «پروردگارا من به تو پناه می برم که از تو چیزی بخواهم که بدان علم ندارم» گوید: مانعی نیست که نهی از درخواست کردن چیزی که بدان علم ندارد باشد، هرچند از او سرنزده باشد، و اینکه از این کار (به خدا) پناه برد هرچند انجامش نداده باشد.

ص: 305


1- . مجمع البیان 5: 164
2- . مجمع البیان 5: 164-165

مانعا له بِماءٍ مُنْهَمِرٍ أی منصب انصبابا شدیدا لا ینقطع وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً أی شققنا الأرض بالماء عیونا حتی جری الماء علی وجه الأرض فَالْتَقَی الْماءُ أی ماء السماء و ماء الأرض و إنما لم یثن لأنه اسم جنس یقع علی القلیل و الکثیر عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ فیه هلاک القوم أی قدره الله و قیل علی أمر قدره الله تعالی و عرف مقداره فلا زیادة فیه و لا نقصان و قیل إنه کان قدر ماء السماء مثل قدر ماء الأرض و قیل علی أمر قدره الله علیهم فی اللوح المحفوظ وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ أی علی سفینة ذات ألواح مرکبة جمع بعضها إلی بعض و ألواحها أخشابها التی منها جمعت وَ دُسُرٍ أی مسامیر شدت بها السفینة و قیل هو صدر السفینة یدسر به الماء و قیل هی أضلاع السفینة و قیل الدسر طرفاها و أصلها و الألواح جانباها بِأَعْیُنِنا أی بحفظنا و حراستنا جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ أی فعلنا به و بهم ما فعلنا من إنجائه و إغراقهم ثوابا لمن کان کفر و جحد أمره و هو نوح علیه السلام و التقدیر لمن جحد نبوته و کفر بالله فیه وَ لَقَدْ تَرَکْناها أی هذه الفعلة آیَةً أی علامة یعتبر بها أو ترکنا السفینة و نجاة من فیها و إهلاک الباقین دلالة باهرة علی وحدانیته تعالی و عبرة لمن اتعظ بها و کانت السفینة باقیة حتی رآها أوائل هذه الأمة و قیل فی کونها آیة إنها کانت تجری بین ماء السماء و ماء الأرض و قد کان غطاها علی ما أمر الله تعالی به فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ أی متذکر یعتبر فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ هذا استفهام و معناه التعظیم أی کیف رأیتم انتقامی منهم و إنذاری إیاهم وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ أی سهلناه للحفظ و القراءة (1).

فَخانَتاهُما قال ابن عباس کانت امرأة نوح کافرة تقول للناس إنه مجنون و إذا آمن بنوح أحد أخبرت الجبابرة من قوم نوح به و کانت امرأة لوط تدل علی أضیافه و کان ذلک خیانتهما لهما و ما بغت امرأة نبی قط و إنما کانت خیانتهما فی الدین و قال السدی کانت خیانتهما أنهما کانتا کافرتین و قیل کانتا منافقتین و قال الضحاک خیانتهما النمیمة إذا أوحی الله إلیهما أفشتاه إلی المشرکین فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أی فلم یغن نوح و لوط مع نبوتهما عن امرأتیهما من عذاب الله شیئا وَ قِیلَ أی و یقال لهما یوم القیامة

ص: 308


1- مجمع البیان 9: 189. م.

چنانچه خداوند سبحان، پیامبر خود را از شرک تهی کرد، هرچند وقوع شرک از پیامبر جایز نیست. و نوح علیه السلام نجات پسرش را تنها به شرط مصلحت بودن درخواست کرد نه به صورت قطعی. پس زمانی که خدای سبحان برای او به روشنی بیان کرد که مصلحت در نجات نیافتن اوست، این مسأله از آنچه درخواست، آن را دربر گرفته خارج نیست. و این کلام خداوند که: «من به تو اندرز می دهم» یعنی تو را برحذرمی دارم. و وعظ: دعوت به نیکی و برحذر داشتن از کار ناشایست به صورت ترغیب و ترهیب است «که مبادا از نادانان باشی» معنایش این است: از آنان مباش. جبّائی گوید: معنایش این است که تو را اندرز می دهم تا از جاهلان نباشی. و بدون تردید اندرز خداوند سبحان،از جهالت از داشته و از کار ناشایست پاک می کند. «گفت: پروردگارا، من به تو پناه می برم» معنای پناه بردن به خدا، در محافظت او قرار گرفتن برای طلب نجات است. در اینجا معنایش خضوع و فروتنی در برابر خداوند است که او را موفق داشته و به خویش واگذارش نکند. «و اگر مرا نیامرزی» این کلام را تنها بر سبیل خشوع و ذلت در برابر خدای متعال آورده است، هرچند پیش از آن گناهی مرتکب نشده است «گفته شد» یعنی خداوند فرمود: «ای نوح، فرود آی» یعنی از کوه یا از کشتی فرود آی «با درودی از ما» یعنی با سلامتی از جانب ما و نجاتی. گفته اند، یعنی با تحیت و سلامی از جانب ما بر تو «و برکت هایی بر تو» یعنی و نعمت هایی دائمی و نیکی هایی بالنده و ثابت، در همه بر تو «و بر گروه هایی که با تواند» یعنی مؤمنانی که با او در کشتی بودند گفته اند: یعنی بر امت هایی از نسل آنان که با تواند؛ و گفته اند: منظور از امت ها، سایر حیواناتی است که با وی بودند چرا که خداوند متعال در آن برکت نهاد. «و گروه هایی هستند که به زودی برخوردارشان می کنیم» یعنی از نسل آنان امت هایی خواهند بود که آنان را در دنیا به انواع نعمت ها بهره مند می سازیم پس آنان کفر می ورزند و ما هلاکشان می سازیم «سپس به آنان می رسد» بعد از آن هلاکت، «عذاب» دردناک(1)

«آنگاه که پیش از (سایر پیامبران) ندا داد» یعنی قبل از ابراهیم و لوط «از بلای بزرگ» یعنی از اندوهی که حرارت آن به قلب می رسد و این همان آزادی بود که در طول آن مدت با آن مواجه بود «و او را در برابر مردم پیروزی بخشیدیم» یعنی با یاری کردن، او را از آنان حفظ کردیم؛ و گفته اند: «من» به معنای «علی» است.(2) «و به یقین نوح را فرستادیم» گفته اند: وی به سبب ناله فراوان بر نفس خویش، نوح نامیده شد، از ابن عباس، و درباره دلیل ناله اش گفته اند: او بر قوم خود نفرین به هلاکت می کرد و گفته اند: مراجعه به پروردگاش درباره امر فرزندش بوده است «که بر شما برتری جوید» که فرمان دهنده شود و شما پیرو او باشید «و اگر خدا می خواست» که غیر او عبادت نشود، قطعاً فرشتگان نازل می کرد و بشر آدمی را نازل نمی کرد «چنین [چیزی] نشنیده ایم» از توحیدی که نوح ما را به آن فرا می خواند «پس درباره اش دست نگاه دارید»(3)

یعنی

ص: 306


1- . مجمع البیان 5: 167-168
2- . مجمع البیان 7: 57
3- . مجمع البیان 7: 57

ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ قیل إن اسم امرأة نوح واغلة و اسم امرأة لوط واهلة و قال مقاتل والغة و والهة (1)

لَمَّا طَغَی الْماءُ أی جاوز الحد حتی غرقت الأرض بمن علیها حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ أی حملنا آباءکم فی السفینة لِنَجْعَلَها أی تلک الفعلة (2)

عَذابٌ أَلِیمٌ قال البیضاوی عذاب الآخرة أو الطوفان مِنْ ذُنُوبِکُمْ بعضها و هو ما سبق إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی هو أقصی ما قدر لکم بشرط الإیمان و الطاعة فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إسناد الزیادة إلی الدعاء علی السببیة إِلَّا فِراراً عن الإیمان و الطاعة جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ لئلا یسمعوا الدعوة وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ تغطوا بها لئلا یرونی وَ أَصَرُّوا أکبوا علی الکفر و المعاصی ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ إلی قوله إِسْراراً أی دعوتهم مرة بعد أخری علی أی وجه أمکننی و ثم لتفاوت الوجوه أو لتراخی بعضها عن بعض یُرْسِلِ السَّماءَ أی المظلة أو السحاب عَلَیْکُمْ مِدْراراً أی کثیر المدر جَنَّاتٍ أی بساتین ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً لا تأملون له توقیرا أی تعظیما لمن عبده و أطاعه أو لا تعتقدون له عظمة وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً أی تارات إذ خلقهم أولا عناصر ثم مرکبات تغذی الإنسان ثم أخلاطا ثم نطفا و هکذا فإنه یدل علی أنه یمکنه أن یعیدهم تارة أخری وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ أی أنشأکم ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فیها مقبورین وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً بالحشر فِجاجاً واسعة وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً أی اتبعوا رؤساهم البطرین بأموالهم المغترین بأولادهم بحیث صار ذلک سببا لزیادة خسارهم فی الآخرة وَ مَکَرُوا عطف علی لم یزده و الضمیر لمن و جمعه للمعنی مَکْراً کُبَّاراً کبیرا فی الغایة وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا قیل هی أسماء رجال صالحین کانوا بین آدم و نوح فلما ماتوا صوروا تبرکا بهم فلما طال الزمان عبدوا و قد انتقلت إلی العرب وَ قَدْ أَضَلُّوا أی الرؤساء أو الأصنام وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا عطف علی الرب إِنَّهُمْ عَصَوْنِی و لعل المطلوب هو الضلال فی ترویج مکرهم و مصالح دنیاهم لا فی أمر دینهم أو الضیاع و الهلاک کقوله إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ

ص: 309


1- مجمع البیان 10: 319. م.
2- مجمع البیان: 10: 345. م.

منتظر مرگ او باشید تا از دستش رها شوید. و گفته اند: منتظر باشید که از جنونش هشیاری یابد و از حالتی که اکنون در آن است باز گردد. گفته اند: یعنی مدتی او را حبس کنید تا از گفته اش باز گردد «از آن روی که دروغ زنم خواندند» یعنی به این سبب که مرا تکذیب کردند «در جایی بر برکت» یعنی فرود آمدن مبارکی پس از خارج شدن از کشتی؛ و گفته اند: یعنی مکان مبارکی با آب و درخت. گفته اند جایگاه مبارک همان کشتی است «و قطعاً ما آزمایش کننده بودیم» یعنی با فرستادن نوح و اندرز و یادآوری او، آنان را آزمودیم و بندگان خود را با استدلال به آن نشانه ها بر قدرت و شناخت خویش متعبد ساختیم. (1)

«پیامبران را» زیرا کسی که یک پیامبر را تکذیب کند، گروه پیامبران را تکذیب کرده است، زیرا هر پیامبری به تصدیق تمامی پیامبران فرمان می دهد. امام باقر علیه السلام می­فرماید: منظور از پیامبران، نوح و پیامبرانی است که مابین او و حضرت آدم بوده اند. «برادرشان» یعنی در نسب «اجر من نیست» یعنی پاداش و جزای من نیست «جز برعهده پروردگار جهانیان» و به خاطر آن از شما مزدی نمی طلبم که از تلف شدن اموالتان بترسید «و حال آنکه فرومایگان از تو پیروی کرده اند» یعنی فرومایگان و فقرا و گفته اند: منظور آنان بافندگان و کفاشان بوده است «قطعاً از سنگسار شدگان خواهی بود» با سنگ زدن یا ناسزا گفتن. «فیصله ده» یعنی میان من و آنان به وسیله عذاب کردن قضاوت کن «در آن کشتی آکنده» یعنی در آن کشتی پر از انسان ها و دیگر حیوانات. (2)

«و چه نیک اجابت کننده بودیم» ما برای نوح در دعایش یا برای هرکس که ما را خواند «و [تنها] نسل او را باقی گذاشتیم» بعد ازغرق، و همه مردم پس از نوح از فرزندان نوح هستند. کلبی گوید: زمانی که نوح از کشتی خارج شد، همه مردان و زنان مردند به جز پسران نوح و همسرانشان «و در میان آیندگان [آوازه نیک] او را برجای گذاشتیم» یعنی از او ذکر جمیل - نام نیک - باقی گذاشته و او را در میان امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ستودیم و آن ذکر این کلام است که «درود بر نوح در میان جهانیان»(3)

«و آزار کشید» یعنی با ناسزاگفتن و عیب جویی یا تهدید «به داد من برس» یعنی برای من از آنان انتقام بگیر.(4)

«پس درهای آسمان را گشودیم» یعنی آب را از آسمان جاری ساختیم، جریان یافتنی مانند وقتی که دری مانع داشته باشد و آن در باز شود. «به آبی ریزان» یعنی به شدت فرو ریزنده و دائمی «و از زمین چشمه ها جوشانیدیم» یعنی چشمه های زمین را با آب شکافتیم تا اینکه آب بر روی زمین جاری شد

ص: 307


1- . مجمع البیان 7: 103-104
2- . مجمع البیان 7: 196
3- . مجمع البیان 8: 447
4- . مجمع البیان 9: 187

مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ من أجلها و ما مزیدة للتأکید و التفخیم فَأُدْخِلُوا ناراً المراد عذاب القبر أو عذاب الآخرة دَیَّاراً أی أحدا وَ لِوالِدَیَّ لَمَکُ بن مَتُوشَلَخَ و شمخا بنت أَنُوشَ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ منزلی أو مسجدی أو سفینتی إِلَّا تَباراً أی هلاکا (1)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی نَبَأَ نُوحٍ أَیْ خَبَرَ نُوحٍ- ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً أَیْ لَا تَغْتَمُّوا ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ أَیْ ادْعُوا عَلَیَّ (2)

«2»

فس، تفسیر القمی وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ قَالَ الْفُقَرَاءُ (3)

«3»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ یَقُولُ الْحَقُّ وَ النُّبُوَّةُ وَ الْکِتَابُ وَ الْإِیمَانُ فِی عَقِبِهِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ وُلْدِ نُوحٍ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ وَ قَالَ أَیْضاً ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ (4)

«4»

فس، تفسیر القمی کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما قَالَ وَ اللَّهِ مَا عَنَی بِقَوْلِهِ فَخانَتاهُما إِلَّا الْفَاحِشَةَ (5).

«5»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَقِیَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ ثَلَاثَ مِائَةِ سَنَةٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ فَهَمَّ أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْهِمْ فَوَافَاهُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبِیلٍ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِکَةِ سَمَاءِ الدُّنْیَا وَ هُمُ الْعُظَمَاءُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ لَهُمْ نُوحٌ مَا أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبِیلٍ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ إِنَّ غِلَظَ مَسِیرَةِ سَمَاءِ الدُّنْیَا (6)خَمْسُمِائَةِ عَامٍ وَ مِنْ سَمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی الدُّنْیَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ خَرَجْنَا عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ وَافَیْنَاکَ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَنَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَدْعُوَ عَلَی قَوْمِکَ

ص: 310


1- أنوار التنزیل ج 2: 238- 239. م.
2- تفسیر القمّیّ: 290. م.
3- تفسیر القمّیّ: 473. م.
4- تفسیر القمّیّ: 557. م.
5- تفسیر القمّیّ: 688. م.
6- فی هامش النسخة: السماء خ فی المواضع.

«تا آب به هم پیوست» یعنی آب آسمان و آب زمین، و دلیل مثنی نکردن آب این است که این کلمه اسم جنس است و برای مقدار کم و زیاد استفاده می شود. «برای امری که مقدر شده بود» در آن هلاکت قوم، یعنی خداوند آن را مقدر کرد و گفته اند: بر امری که خداوند متعال آن را مقدر کرد و مقدار آن را می دانست به گونه ای که در آن نه زیادتی است و نه کمبودی و گفته اند: میزان آب آسمان مانند میزان آب زمین بوده است. گفته شده است: برای امری که خداوند برای آنان در لوح محفوظ مقدر کرده بود «و او را بر [کشتی] تخته دار سوار کردیم» یعنی بر کشتی ای دارای تخته هایی مرکب که با یکدیگر جمع شده اند، و الواح همان چوب های ان است که از آنها جمع شده است «و میخ آجین» یعنی میخ هایی که کشتی با آن محکم می شود و گفته اند: همان وسط کشتی است که به وسیله آن، آب بدسر. و گفته اند: دسر دو طرف و اصل کشتی است و الواح دو سوی آن است «زیر نظر ما» یعنی با حفاظت و نگهبانی ما «پاداش کسی بود که مورد انکار واقع شده بود» یعنی در مورد او و آنان امر نجات دادن و غرق کردن را انجام دادیم تا پاداشی باشد برای کسی که مورد انکار واقع شد و با فرمانش مخالفت شد و او نوح علیه السلام است و تقدیر این است: برای کسی که پیامبری اش انکار شد و در برابر او به خداوند کفر ورزیده شد «و براستی آن را برجای نهادیم» یعنی این اقدام را «عبرتی» یعنی علامتی که بدان عبرت گیرند، یا کشتی و نجات هر که در آن بود و هلاکت باقی ماندگان را دلیلی روشن بر وحدانیت خدای متعال و عبرتی برای هر که بدان پند گیرد، قرار دادیم و کشتی موجود بود به طوری که گذشتگان این امت، آن را دیدند، و درباره نشانه بودن آن گفته اند: میان آب آسمان و آب زمین روان بود و آب، آن را براساس فرمان خدای متعال پوشانده بود «پس آیا پند گیرنده ای هست؟» یعنی کسی که متذکر شده و عبرت گیرد؟ «پس چگونه بود عذاب من و هشدارهای من؟» این استفهامی در معنای بزرگداشت است، یعنی انتقام من از آنان و هشدار دادنم به آنان را چگونه یافتید؟ و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم» یعنی آن را برای حفظ و قرائت آسان نمودیم.(1)

«و به آن­ها خیانت کردند» ابن عباس گوید: زن نوح کافر بود و به مردم می گفت: او دیوانه است و هرگاه شخصی به نوح ایمان می آورد، ظالمان قوم نوح را از آن آگاه می کرد، و زن لوط میهمانان او را به دیگران می شناساند و خیانت این دو به پیامبران همین بود، و هیچ­گاه همسر هیچ پیامبری مرتکب زنا نشده است و خیانت آن­ها تنها در دین بوده است، و سدی گوید: خیانت آن دو این بوده است که کافر بودند. و ضحاک گوید: خیانت آنان سخن چینی بوده است که هرگاه خداوند به آنان وحی می فرستاد، آن را برای مشرکان افشا می کردند «و کاری از دست آن­ها در برابر خدا ساخته نبود» یعنی نوح و لوط با وجود نبوتشان چیزی از عذاب خدا را از زنانشان دفع نکردند، «و گفته شد» یعنی و روز قیامت به آن دو

ص: 308


1- . مجمع البیان 9: 189

قَالَ نُوحٌ أَجَّلْتُهُمْ (1)ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ فَلَمَّا أَتَی عَلَیْهِمْ سِتُّمِائَةِ سَنَةٍ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا هَمَّ أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْهِمْ فَوَافَاهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبِیلٍ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِکَةِ سَمَاءِ الثَّانِیَةِ فَقَالَ نُوحٌ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبِیلٍ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِکَةِ سَمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ غِلَظُ سَمَاءِ الثَّانِیَةِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنْ سَمَاءِ الثَّانِیَةِ إِلَی سَمَاءِ الدُّنْیَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ غِلَظُ سَمَاءِ الدُّنْیَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی الدُّنْیَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ خَرَجْنَا عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ وَافَیْنَاکَ ضَحْوَةً نَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَدْعُوَ عَلَی قَوْمِکَ فَقَالَ نُوحٌ قَدْ أَجَّلْتُهُمْ (2)ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ فَلَمَّا أَتَی عَلَیْهِمْ تِسْعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا (3)هَمَّ أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ فَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً فَأَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَغْرِسَ النَّخْلَ فَأَقْبَلَ یَغْرِسُ النَّخْلَ فَکَانَ قَوْمُهُ (4)یَمُرُّونَ بِهِ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُ وَ یَسْتَهْزِءُونَ بِهِ وَ یَقُولُونَ شَیْخٌ قَدْ أَتَی لَهُ تِسْعُمِائَةِ سَنَةٍ یَغْرِسُ النَّخْلَ وَ کَانُوا یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ فَلَمَّا أَتَی لِذَلِکَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ بَلَغَ النَّخْلُ وَ اسْتَحْکَمَ أُمِرَ بِقَطْعِهِ فَسَخِرُوا مِنْهُ وَ قَالُوا بَلَغَ النَّخْلُ مَبْلَغَهُ قَطَعَهُ إِنَّ هَذَا الشَّیْخَ قَدْ خَرِفَ وَ بَلَغَ مِنْهُ الْکِبَرُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ فَأَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ (5)السَّفِینَةَ وَ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِ وَ یُعَلِّمَهُ کَیْفَ یَتَّخِذُهَا فَقَدَّرَ طُولَهَا فِی الْأَرْضِ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ ذِرَاعٍ (6)وَ عَرْضَهَا ثَمَانَ مِائَةِ ذِرَاعٍ وَ طُولُهَا فِی السَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً (7)فَقَالَ یَا رَبِّ مَنْ یُعِینُنِی عَلَی اتِّخَاذِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ نَادِ فِی قَوْمِکَ مَنْ أَعَانَنِی عَلَیْهَا وَ نَجَرَ مِنْهَا شَیْئاً صَارَ مَا یَنْجُرُهُ ذَهَباً وَ فِضَّةً فَنَادَی نُوحٌ فِیهِمْ بِذَلِکَ فَأَعَانُوهُ عَلَیْهِمْ (8)وَ کَانُوا یَسْخَرُونَ مِنْهُ وَ یَقُولُونَ یَتَّخِذُ سَفِینَةً فِی الْبَرِّ.

ص: 311


1- فی المصدر: احتملتهم. م.
2- فی المصدر: احتملتهم. م.
3- فی نسخة: فلم یؤمنوا.
4- فی نسخة: فکان قوم.
5- فی نسخة: أن ینحت.
6- فی نسخة: فقدر طولها فی الأرض ألف و مائتی ذراع.
7- فی نسخة: ثمانین.
8- فی نسخة: فأعانوه علیها.

گفته می شود: «با داخل شوندگان داخل آتش شوید» گفته اند: نام همسر نوح واغله و همسر لوط واهله بوده است و مقاتل گفته است: والغه و والهه. (1)

«چون آب طغیان کرد» یعنی از حد گذشت تا اینکه زمین را با هرچه بر آن بود غرق کرد، «شما را بر کشتی سوار نمدیم» یعنی پدرانتان را در کشتی حمل کردیم» تا قرار دهیم آن را یعنی آن کار را. (2)

«عذابی دردناک» بیضاوی گوید: عذاب آخرت یا طوفان. «برخی از گناهانتان را» بعضی از آن­ها را که در گذشته بوده است. «تا وقتی معین» آن دورترین زمان مقدر است به شرط ایمان و فرمانبرداری «دعوت من بر آنان نیفزود» اسناد افزودن به دعوت براساس سببیت است. «جز گریز» از ایمان و فرمانبرداری. انگشتانشان را قرار دادند. تا دعوت را نشنوند و ردای خویش بر سر کشیدند خود را بدان پوشاندند تا مرا نبینند «و اصرار ورزیدند» بر کفر و گناهان درغلتیدند. «سپس من آنان را دعوت کردم» تا آنجا که می فرماید: «در خلوت» یعنی هر بار به هر صورت ممکن آنان را دعوت کردم و کلمه «سپس» برای تفاوت صورت ها یا تأخیر بعضی از بعضی دیگر است «می فرستد از آسمان» یعنی سایبان یا ابر «بر شما پی در پی» یعنی بسیار فروریزنده «باغ ها» یعنی بستان ها «شما را چه شده که از شکوه خدا بیم ندارید؟» از سر بزرگی و حشمت بدو امید ندارید، یعنی بزرگداشت کسی که او را پرستیده و اطاعت کرده است، آیا برای او بزرگی قائل نیستید؟ و حال آنکه شما را مرحله به مرحله خلق کرده است. یعنی مرتبه هایی، چرا که ابتدا آنان را به صورت جسم هایی ساده آفرید، سپس ترکیب هایی که ایشان را تغذیه می کند، سپس مخلوط­هایی، پس از آن نطفه هایی و این­چنین، پس این امر نشان دهنده آن است که او می تواند دیگر بار آنان را بازگرداند «و خدا شما را رویانید» یعنی ایجاد کرد «سپس شما را باز می گرداند» و در آن به صورت خاک شده و بیرون می آورد، بیرون آوردنی [عجیب]» بوسیلة محشور کردن «فراخ» گسترده و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زبان وی نیفزود» یعنی از رئیسانشان پیروی کردند که به اموالشان غرّه و به فرزندانشان مغرور بودند، به گونه ای که این مسأله سبب افزایش خسارت آنان در آخرت شد «و دست به نیرنگ زدند» عطف بر جمله «لم یزده» و ضمیر متعلق به «من» و جمع آمدنش باتوجه به معنا است «نیرنگی بس بزرگ» بی نهایت بزرگ «و ود را وامگذارید» گفته اند: این­ها نام های مردان نیکی است که میان آدم و نوح بودند، وقتی از دنیا رفتند، به خاطر تبرک جستن به آنان، نقش و تصویر آنان را کشیدند، پس از گذشت زمانی طولانی، آنان را پرستش کردند و (این امر) به عرب ها انتقال یافت «و گمراه کرده اند» یعنی رئیسان یا بت ها «جز بر گمراهی ستمکاران میفزای» عطف بر جمله «پروردگارا آنان نافرمانی من کردند» شده است و چه بسا معنای مطلوب، گمراهی را رواح مکرشان و مصالح دنیایشان باشد نه در مسأله دینشان یا از دست رفتن و هلاکت مانند گفته خداوند (متعال) که: «قطعاً مجرمان در گمراهی و شعله هایند»

ص: 309


1- . مجمع البیان 10: 319
2- . مجمع البیان 10: 345
«6»

قَالَ فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَلَاکَ قَوْمِ نُوحٍ عَقَّمَ أَرْحَامَ النِّسَاءِ أَرْبَعِینَ سَنَةً (1)فَلَمْ یلد (یُولَدْ) فِیهِمْ مَوْلُودٌ فَلَمَّا فَرَغَ نُوحٌ مِنِ اتِّخَاذِ السَّفِینَةِ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یُنَادِیَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ لَا یَبْقَی بَهِیمَةٌ وَ لَا حَیَوَانٌ إِلَّا حَضَرَ فَأَدْخَلَ مِنْ کُلِّ جِنْسٍ مِنْ أَجْنَاسِ الْحَیَوَانِ زَوْجَیْنِ فِی السَّفِینَةِ وَ کَانَ الَّذِینَ آمَنُوا بِهِ مِنْ جَمِیعِ الدُّنْیَا ثَمَانِینَ رَجُلًا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ وَ کَانَ نَجَرَ السَّفِینَةَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی أَرَادَ اللَّهُ هَلَاکَهُمْ کَانَتِ امْرَأَةُ نُوحٍ تَخْبِزُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی یُعْرَفُ بِفَارَ التَّنُّورُ (2)فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ قَدْ کَانَ نُوحٌ اتَّخَذَ لِکُلِّ ضَرْبٍ مِنْ أَجْنَاسِ الْحَیَوَانِ مَوْضِعاً فِی السَّفِینَةِ وَ جَمَعَ لَهُمْ فِیهَا مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنَ الْغِذَاءِ فَصَاحَتِ (3)امْرَأَتُهُ لَمَّا فَارَ التَّنُّورُ فَجَاءَ نُوحٌ إِلَی التَّنُّورِ فَوَضَعَ عَلَیْهَا طِیناً وَ خَتَمَهُ حَتَّی أَدْخَلَ جَمِیعَ الْحَیَوَانِ السَّفِینَةَ ثُمَّ جَاءَ إِلَی التَّنُّورِ فَفَضَّ الْخَاتَمَ وَ رَفَعَ الطِّینَ وَ انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ جَاءَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءٌ مُنْهَمِرٌ صَبٌّ بِلَا قَطْرٍ وَ تَفَجَّرَتِ الْأَرْضُ عُیُوناً وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها یَقُولُ مَجْرَاهَا أَیْ مَسِیرُهَا وَ مُرْسَاهَا أَیْ مَوْقِفُهَا فَدَارَتِ السَّفِینَةُ وَ نَظَرَ نُوحٌ إِلَی ابْنِهِ یَقَعُ وَ یَقُومُ فَقَالَ لَهُ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرِینَ فَقَالَ ابْنُهُ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ فَقَالَ نُوحٌ لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ ثُمَّ قَالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ فَقَالَ اللَّهُ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ فَقَالَ نُوحٌ کَمَا حَکَی اللَّهُ تَعَالَی- رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ فَکَانَ کَمَا حَکَی اللَّهُ وَ حالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَارَتِ السَّفِینَةُ وَ ضَرَبَتْهَا

ص: 312


1- فی نسخة: أربعین عاما.
2- فی نسخة: بنار التنّور.
3- فی نسخة: و صاحت.

«به سبب گناهانشان» به خاطر آن­ها،و (ما) زائده و برای تأکید و تفخیم است «و در آتشی درآورده شدند» منظور عذاب قبر یا عذاب آخرت است «هیچ کس» یعنی یک نفر «و پدر و مادرم» لمک بن متوشلخ و شمخا دختر انوش «و هرکه در سرایم درآید» به منزل من یا مسجد من یا کشتی ام «جز هلاکت» یعنی نابودی.(1)

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «نبأ نوح» یعنی خبر نوح «تا کارتان بر شما ملتبس ننماید» یعنی اندوهگین نشوید. «سپس درباره من تصمیم بگیرید» یعنی مرا نفرین کنید.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و حال آنکه فرومایگان از تو پیروی کرده اند» گفته است: فقیران.(3)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: در روایت ابی جارود، درباره این فرموده خداوند که: «و [تنها] نسل او را باقی گذاشتیم» از امام باقر علیه السلام نقل شده است که می فرماید: حق، نبوت، کتاب و ایمان در نسل او (قرار داد)، و همه فرزندان آدم که روی زمین زندگی می کنند، از فرزندان نوح نیستند. خداوند در قرآنش می فرماید: «در آن از هر حیوانی یک جفت، با کسانت مگر کسی که قبلاً درباره او سخن رفته است و کسانی که ایمان آورده اند، حمل کن، و با او جز عده اندکی ایمان نیاورده بود» و نیز فرموده است: «[ای] فرزندان کسانی که [آنان را در کشتی] با نوح برداشتیم».(4)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آن­ها خیانت کردند» گفته است: به خدا سوگند مقصود وی از جمله «و به آن­ها خیانت کردند» چیزی نیست جز گناه بسیار زشت.

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از ابن ابی عمیر، از ابن سنان،از ابی عبدالله علیه السلام روایت کرد که فرمود: نوح سیصد سال در میان قوم خود بود و آنان را به سوی خدا دعوت می کرد، اما او را اجابت نکردند، پس خواست آنان را نفرین کند. پس در هنگام طلوع خورشد دوازده هزار گروه از گروههای فرشتگان آسمان دنیا که از بزرگان ملائکه هستند، نزد او آمدند. نوح به آنان گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما دوازده هزار گروه از گروه­های فرشتگان آسمان دنیا هستیم و سختی مسیر آسمان دنیا پانصد سال، و از آسمان دنیا به سوی دنیا نیز مسیری پانصد ساله است. ما هنگام طلوع خورشید بیرون آمده ایم و اکنون تو را دیدار کرده ایم. از تو درخواست می کنیم که قومت را نفرین نکنی. نوح گفت: به آنان سیصد سال مهلت دادم؛ پس زمانی که بر آنان ششصد سال گذشت و ایمان نیاوردند، خواست آنان را نفرین کند، دوازده هزار گروه از گروه­های فرشتگان آسمان دوم بر او وارد شدند. نوح گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما دوازده هزارگروه از گروههای فرشتگان آسمان دوم هستیم و سختی آسمان دوم به اندازه مسیر پانصد سال است و از آسمان دوم به آسمان دنیا به قدر پانصد سال، و سختی آسمان دنیا به قدر پانصد سال و از آسمان دنیا به دنیا به اندازة پانصد سال. هنگام طلوع آفتاب بیرون آمده و در وقت چاشت به نزد تو آمده ایم. از تو می خواهیم که قومت را نفرین نکنی.

ص: 310


1- . انوار التنزیل ج 2: 238- 239
2- . تفسیر قمی: 290
3- . تفسیر قمی: 473
4- . تفسیر قمی: 557

الْأَمْوَاجُ حَتَّی وَافَتْ مَکَّةَ وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ وَ غَرِقَ جَمِیعُ الدُّنْیَا إِلَّا مَوْضِعَ الْبَیْتِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْبَیْتُ الْعَتِیقَ لِأَنَّهُ أُعْتِقَ مِنَ الْغَرَقِ فَبَقِیَ الْمَاءُ یَنْصَبُّ مِنَ السَّمَاءِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ مِنَ الْأَرْضِ الْعُیُونُ حَتَّی ارْتَفَعَتِ السَّفِینَةُ فَمَسَحَتِ السَّمَاءَ قَالَ فَرَفَعَ نُوحٌ یَدَهُ ثُمَّ قَالَ یا رهمان أتقن وَ تَفْسِیرُهَا رَبِّ أَحْسِنْ (1)فَأَمَرَ اللَّهُ الْأَرْضَ أَنْ تَبْلَعَ مَاءَهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی أَیْ أَمْسِکِی- وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ فَبَلَعَتِ الْأَرْضُ مَاءَهَا فَأَرَادَ مَاءُ السَّمَاءِ أَنْ یَدْخُلَ فِی الْأَرْضِ فَامْتَنَعَتِ الْأَرْضُ مِنْ قَبُولِهَا وَ قَالَتْ إِنَّمَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَبْلَعَ مَائِی فَبَقِیَ مَاءُ السَّمَاءِ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ اسْتَوَتِ السَّفِینَةُ عَلَی جَبَلِ الْجُودِیِّ وَ هُوَ بِالْمَوْصِلِ جَبَلٌ عَظِیمٌ فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَسَاقَ الْمَاءَ إِلَی الْبِحَارِ حَوْلَ الدُّنْیَا وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نُوحٍ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ فَنَزَلَ نُوحٌ بِالْمَوْصِلِ مِنَ السَّفِینَةِ مَعَ الثَّمَانِینَ وَ بَنَوْا مَدِینَةَ الثَّمَانِینَ وَ کَانَتْ لِنُوحٍ بِنْتٌ رَکِبَتْ مَعَهُ السَّفِینَةَ فَتَنَاسَلَ النَّاسُ مِنْهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نُوحٌ أَحَدُ الْأَبَوَیْنِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ (2)

بیان

قال الشیخ الطبرسی قدس الله روحه قد قیل فی معنی قوله سبحانه إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ أقوال.

أحدها أنه کان ابنه لصلبه و المعنی أنه لیس من أهلک الذین وعدتک بنجاتهم معک لأن الله تعالی قد استثنی من أهله الذین وعده أن ینجیهم من أراد إهلاکهم بالغرق فقال إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ عن ابن عباس و سعید بن جبیر و الضحاک و عکرمة و اختاره الجبائی.

و ثانیها أن المراد من قوله لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ أنه لیس علی دینک فکان کفره أخرجه عن أن یکون له أحکام أهله عن جماعة من المفسرین و هذا کما قال النبی صلی الله علیه و آله: سلمان

ص: 313


1- فی نسخة من المصدر: احبس، و حکاها فی البرهان هکذا: یا دهمان ایقن و تفسیرها: رب احبس
2- تفسیر القمّیّ: 301- 304. م.

نوح گفت: به آنان سیصد سال مهلت دادم. وقتی نهصد سال بر آنان گذشت و ایمان نیاوردند خواست آنان را نفرین کند.

پس خدای عزوجل این آیه را نازل فرمود: «از قوم تو جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند، هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد. پس از آنچه می کردند غمگین مباش» پس نوح گفت: «پروردگارا، هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار» چرا که اگر تو آنان را باقی گذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز پلید کار ناسپاس نزایند «پس خداوند عزوجل به او امر فرمود که نخل بکارد. پس اقوام به کاشت نخل کرد. قومش بر او می گذشتند پس مسخره اش کرده، او را به استهزاء می گرفتند و می گفتند: پیرمردی که نهصد سال بر او گذشته است، نخل می کارد و او را با سنگ می زدند. زمانی که پنجاه سال بر این کار گذشت و نخل ها رسیده و محکم شد، به قطع کردن آن فرمان داد. پس او را مسخره کرده و گفتند: نخل که به حد رشد خود رسید آن را قطع کرد، این پیرمرد خرفت و سالخورده شده و این در (بخشی) از سخن خداوند است که می فرماید: «و هربار که اشرافی از قومش بر او می گذشتند، او را مسخره می کردند. می گفت: اگر ما را مسخره می کنید، ما [نیز] شما را همان گونه که مسخره می کنید، مسخره خواهیم کرد. به زودی خواهید دانست» پس خداوند به او فرمان داد ساخت کشتی را آغاز کند. و جبرئیل را نیز امر فرمود که بر او وارد شده وچگونه ساختن کشتی را بدو بیاموزد، پس طول آن را در زمین هزار و دویست ذراع، و عرض آن را هشتصد ذراع قرار داد و طول کشتی در آسمان هشتاد ذراع بود، پس گفت: پروردگارا، چه کسی در ساخت آن مرا یاری می دهد؟ خداوند به او وحی کرد: در میان قومت نداده که: هرکه در (ساخت) آن یاری ام کند و چیزی از آن را نجاری کند، در ازای هرچه نجاری کرده است، طلا و نقره خواهد بود. پس نوح این مطلب را در میان قومش ندا داد آنان نیز او را در آن کار یاری رساندند و(لی) و او را مسخره کرده و می گفتند: در خشکی کشتی می سازد.

ص: 311

منا أهل البیت.

و إنما أراد علی دیننا و یؤید هذا التأویل أن الله سبحانه قال علی طریق التعلیل إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فبین أنه إنما أخرج عن أحکام أهله لکفره و شر عمله

و روی عن عکرمة أنه قال کان ابنه و لکنه کان مخالفا له فی العمل و النیة فمن ثم قیل إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ

و ثالثها أنه لم یکن ابنه علی الحقیقة و إنما ولد علی فراشه فقال علیه السلام إنه ابنی علی ظاهر الأمر فأعلمه الله أن الأمر بخلاف الظاهر و نبهه علی خیانة امرأته عن الحسن و مجاهد و هذا الوجه بعید من حیث إن فیه منافاة للقرآن لأنه تعالی قال وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ و لأن الأنبیاء یجب أن ینزهوا عن مثل هذه الحال لأنها تعیر و تشین (1)و قد نزه الله أنبیاءه عما دون ذلک توقیرا و تعظیما عما ینفر من القبول منهم

و روی عن ابن عباس أنه قال ما زنت امرأة نبی قط و کانت الخیانة من امرأة نوح أنها کانت تنسبه إلی الجنون و الخیانة و من امرأة لوط أنها کانت تدله علی أضیافه.

و رابعها أنه کان ابن امرأته و کان ربیبه و یعضده قراءة من قرأ ابنه بفتح الهاء أو ابنها و المعتمد المعول علیه فی تأویل الآیة القولان الأولان انتهی (2).

«7»

فس، تفسیر القمی وَ ازْدُجِرَ أَیْ آذَوْهُ وَ أَرَادُوا رَجْمَهُ قَوْلُهُ فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ قَالَ صَبٌّ بِلَا قَطْرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً فَالْتَقَی الْماءُ قَالَ مَاءُ السَّمَاءِ وَ مَاءُ الْأَرْضِ- عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ وَ حَمَلْناهُ یَعْنِی نُوحاً- عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ قَالَ الْأَلْوَاحُ السَّفِینَةُ وَ الدُّسُرُ الْمَسَامِیرُ وَ قِیلَ الدُّسُرُ ضَرْبٌ مِنَ الْحَشِیشِ شُدَّ بِهِ السَّفِینَةُ (3)- تَجْرِی بِأَعْیُنِنا أَیْ بِأَمْرِنَا وَ حِفْظِنَا (4).

«8»

فس، تفسیر القمی وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ قَالَ اسْتَتَرُوا بِهَا- وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً أَیْ عَزَمُوا عَلَی أَنْ لَا یَسْمَعُوا شَیْئاً- ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً قَالَ دَعَوْتُهُمْ

ص: 314


1- عیره: نسبه إلی العار و قبح علیه فعله. و فی نسخة: «تعر» من عرّه: ساءه. عرّه بشر: لطخه بشر. و التشیین هو النسبة إلی الشین و هو خلاف الزین.
2- مجمع البیان 5: 167. م.
3- فی المصدر: «تشد». م.
4- تفسیر القمّیّ: 657. م.

روایت6.

گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خدای عزوجل در پی هلاکت قوم نوح برآمد، چهل سال زنان را عقیم کرد. پس فرزندی در میان آنان به دنیا نیامد، زمانی که حضرت نوح کار ساخت کشتی را به پایان برد، خداوند به او فرمان داد که به زبان سریانی چنین ندا دهد که: همه چارپایان و حیوانات حاضر شوند، پس از هر جنس حیوان، یک جفت را وارد کشتی کرد، و تمام کسانی که از همه دنیا به او ایمان آوردند، هشتاد مرد بودند. خداوند فرمود: «در آن از هر حیوانی یک جفت با کسانت – مگر کسی که قبلاً درباره او سخن رفته است – و کسانی که ایمان آورده اند، حمل کن، و با او جز عده اندکی ایمان نیاورده بودند.» نوح کشتی را در مسجد کوفته ساخته بود، در همان روزی که اراده خداوند بر هلاکت قوم نوح قرار گرفت، زن نوح در جایگاهی در مسجد کوفه، معروف به فارالتنور به پخت نان مشغول بود. نوح برای هر نمونه از گروه های حیوانات جایگاهی در کشتی قرار داده بود و غذای موردنیاز آنان را برایشان جمع کرده بود. زمانی که تنور فوران کرد، زن نوح فریاد زد. پس نوح به سوی تنور آمد و بر آن گل قرار داده و آن را مهر کرد تا اینکه همه حیوانات را وارد کشتی کرد. سپس تنور آمده مهر آن را گشود و گل را برداشت، خورشید کسوف کرد و از آسمان آبی ریزان که نه قطره قره بلکه با شدت بود، باریدن گرفت، و چشمه های زمین شکافته شد. و این همان کلام خدای عزوجل است که فرمود: «پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم. و از زمین چشمه ها جوشانیدیم تا آب [زمین و اسمان] برای امری که مقدر شده بود، به هم پیوستند و او را بر [کشتی] تخته دار و میخ آجین سوار کردیم» خدای عزوجل فرمود «در آن سوار شوید، به نام خداست روان شدنش و لنگر انداختنش گوید «روان شدنش یعنی رفتنش و لنگر انداختنش یعنی ایستادنش. پس کشتی حرکت کرد و نوح به پسرش که می افتاد و به پا می خاست نگاه کرد و به او گفت: «ای پسرک من، با ما سوار شود و با کافران مباش» پسر نوح چنانچه خداوند حکایت کرده است، گفت: «به زودی به کوهی پناه می جویم که مرا از آب در امان نگاه می دارد» نوح گفت: «امروز در برابر فرمان خدا هیچ نگاهدارنده ای نیست مگرکسی که [خدا بر او] رحم کندن» سپس نوح گفت: «پروردگارا، پسرم از کسان من است و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترین داورانی». پس خداوند فرمود: «ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست. او [دارای] کرداری ناشایسته است. پس چیزی را که بدان علم نداری از من مخواه، من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی» نوح چنانچه خداوند حکایت کرده است گفت: پروردگارا، من به تو پناه می برم که از تو چیزی بخواهم که بدان علم ندارم، و اگر مرا نیامرزی و به من رحم نکنی از زیان­کاران باشم» طبق حکایت خداوند، چنین بود: «و موج میان آن دو حایل شد و [پسر] از غرق شدگان گردید. امام صادق علیه السلام گوید: پس کشتی به راه افتاد

ص: 312

سِرّاً وَ عَلَانِیَةً.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً قَالَ لَا تَخَافُونَ اللَّهَ عَظَمَةً (1).

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً قَالَ عَلَی اخْتِلَافِ الْأَهْوَاءِ وَ الْإِرَادَاتِ وَ الْمَشِیَّاتِ قَوْلُهُ وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً أَیْ عَلَی الْأَرْضِ (2)نَبَاتاً قَوْلُهُ وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ قَالَ تَبِعُوا (3)الْأَغْنِیَاءَ قَوْلُهُ کُبَّاراً أَیْ کَبِیراً قَوْلُهُ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً قَالَ کَانَ قَوْمٌ مُؤْمِنُونَ قَبْلَ نُوحٍ فَمَاتُوا فَحَزِنَ عَلَیْهِمُ النَّاسُ فَجَاءَ إِبْلِیسُ فَاتَّخَذَ لَهُمْ صُوَرَهُمْ لِیَأْنَسُوا بِهَا فَأَنِسُوا بِهَا فَلَمَّا جَاءَهُمُ الشِّتَاءُ أَدْخَلُوهُمُ الْبُیُوتَ فَمَضَی ذَلِکَ الْقَرْنُ وَ جَاءَ الْقَرْنُ الْآخَرُ فَجَاءَهُمْ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ هَؤُلَاءِ آلِهَةٌ کَانُوا آبَاؤُکُمْ یَعْبُدُونَهَا فَعَبَدُوهُمْ وَ ضَلَّ مِنْهُمْ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَدَعَا عَلَیْهِمْ نُوحٌ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً یَقُولُ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضِ قَوْلُهُ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا الْآیَةِ قَالَ کَانَتْ وَدٌّ صَنَماً لِکَلْبٍ- وَ کَانَتْ سُوَاعٌ لِهُذَیْلٍ وَ یَغُوثُ لِمُرَادٍ وَ یَعُوقُ لِهَمْدَانَ وَ نَسْرٌ لِحُصَیْنٍ (4)- وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا قَالَ هَلَاکاً وَ تَدْمِیراً (5).

«9»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا کَانَ عِلْمُ نُوحٍ حِینَ دَعَا عَلَی قَوْمِهِ أَنَّهُمْ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ لِنُوحٍ- أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ (6).

«10»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ

ص: 315


1- فی المصدر: لا تخافون للّه عظمة. م.
2- فی المصدر: ای علی وجه الأرض. م.
3- فی المصدر: اتبعوا. م.
4- هکذا فی النسخ و المصدر: و الظاهر أنّه مصحف حمیر، قال الفیروزآبادی: النسر: صنم کان لذی الکلاع بأرض حمیر.
5- تفسیر القمّیّ: 697. م.
6- تفسیر القمّیّ: 698. م.

و موج ها به آن ضربه زدند تا اینکه به مکه رسید، برگرد کعبه طواف کرد و تمامی دنیا غرق شد بجز جایگاه خانه خدا تنها به این دلیل، بیت عتیق نامیده شده است که از غرق شدن نجات یافته است. چهل صبح آب به فراوانی از آسمان فرو می ریخت و از زمین چشمه ها (می جوشید) تا اینکه کشتی بالا رفته آسمان را لمس کرد. گوید: پس نوح دستش را بالا برد و گفت: (ای باران خفیف، اتقن) و تفسیرش این است که: پروردگارا، احسان کن، پس خداوند به زمین فرمان داد که آب خود را ببلعد و آن سمتی است که می فرماید: «و گفته شد: ای زمین آب خود را فرو بر و ای آسمان، [از باران] خوددای کن» یعنی بایست «و آب فروکاست و فرمان گذار شد و [کشتی] بر جودی قرار گرفت» پس زمین آب خویش را بلعید، پس آب آسمان خواست که در زمین وارد شود، زمین از پذیرش آن امتناع کرد و گفت: خداوند عزوجل به من فرمان داده است که تنها آب خویش را فرو برم، پس آب آسمان بر روی زمین باقی ماند و کشتی بر کوه جودی که کوه بزرگی در موصل است، قرار گرفت. پس خداوند جبرئیل را فرستاد و او به را به دریاهای اطراف دنیا هدایت کرد. و خداوند (این آیه را) بر نوح نازل کرد: «ای نوح، با درودی از ما و برکت هایی بر تو و بر گروه هایی که باتواند، فرودآی. و گروه هایی هستند که به زودی برخوردارشان می کنیم سپس از جانب ما عذابی دردناک به آنان می رسد.» پس نوح با هشتاد تن در موصل از کشتی پیاده شدند و شهر ثمانین را بنا کردند. نوح دختری داشت که با وی در کشتی سوار شد. مردم از او توالد و تناسل کردند. و این همان کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که: نوح یکی از دو پدر است، سپس خداوند عزوجل به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می کنیم. پیش از این نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو. پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آن تقواپیشگان است»(1)

توضیح

شیخ طبرسی (قدس) می­گوید: در معنای این گفته خداوند سبحان که: «او در حقیقت از کسان تو نیست» اقوالی آمده است: یکی آنکه: پسر صلب او بوده است و معنا این است که او ا کسان تو که وعده نجاتشان را به همراه تو داده ام، نیست، چرا که خداوند متعال از کسان نوح که به او وعده نجاتشان را داده بود، افرادی را که اراده کرده بود با غرق کردن هلاک کند، استثنا کرد و فرمود: «مگر کسی که قبلاً درباره او سخن رفته است». از ابن عباس و سعید بن جبیر و ضحاک و مکرمه، و جبائی آن را برگزیده است.

و دوم: آنکه منظور از سخن خداوند که: «از کسان تو نیست» این است که او بر دین تو نیست. گویا کفرش، او را از اینکه احکام کسان نوح بر او قرار گیرد،خارج کرد. از گروهی از مفسران، و این مطلب مانند آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سلمان

ص: 313


1- . تفسیر قمی: 301-304

الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً إِنَّمَا هِیَ یَعْنِی الْوَلَایَةَ مَنْ دَخَلَ فِیهَا دَخَلَ بُیُوتَ الْأَنْبِیَاءِ(1).

«11»

فس، تفسیر القمی وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً أَیْ خَسَاراً(2).

«12»

ب، قرب الإسناد ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ نَادَی نُوحٌ ابْنَهُ أَیْ ابْنَهَا وَ هِیَ لُغَةُ طَیِّئٍ (3)

بیان

لعله علیه السلام قرأ ابْنَهَ بفتح الهاء

و قد روی العیاشی عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام وَ نَادَی نُوحٌ ابْنَهَ بنصب الهاء یعنی ابن امرأته.

و قال الشیخ الطبرسی رحمه الله روی عن علی و أبی جعفر محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام و عروة بن الزبیر وَ نَادَی نُوحٌ ابْنَهَ بفتح الهاء فحذف الألف تخفیفا.

و روی عن عکرمة ابْنَهَا (4).

و قال الرازی فیه أقوال فالأول أنه ابنه فی الحقیقة و الثانی أنه کان ابن امرأته و هو قول محمد بن علی الباقر و الحسن البصری و یروی أن علیا قرأ وَ نَادَی نُوحٌ ابْنَهَا و الضمیر لامرأته و قرأ محمد بن علی و عروة بن الزبیر بفتح الهاء یریدان ابنها إلا أنهما اکتفیا بالفتحة عن الألف و الثالث أنه ولد علی فراشه لغیر رشدة (5)و هذا قول خبیث یجب صون منصب النبوة عن هذه الفضیحة انتهی ملخص کلامه (6).

أقول: الأخبار فی ذلک مختلفة و یظهر من بعض الأخبار أن روایات النفی محمولة علی التقیة و الله یعلم.

«13»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ

ص: 316


1- تفسیر القمّیّ: 698 و فیه: انما یعنی الولایة من دخل فیها دخل فی بیوت الأنبیاء. م.
2- تفسیر القمّیّ: 698. و فیه: التبار: الخسار. م.
3- قرب الإسناد: 25. م.
4- مجمع البیان 5: 160- 161. م
5- الرشدة بکسر الراء و فتحه: ضد الزنیة.
6- مفاتیح الغیب 5: 62. م.

از ما اهل بیت است» و مقصود آن حضرت این بود که: او بر دین ما است و مؤید این تأویل آن است که خدای سبحان بر وجه تعلیل فرمود: «او [دارای] عملی ناشایست است» پس به روشنی بیان کرد که او تنها به دلیل کفر ورزیدن و عمل ناصالح، از احکام کسان نوح خارج شد. از مکرمه روایت شده که گفت: پسرش بود، اما در عمل و نیت مخالف او بود، و بدین جهت فرمود: «او در حقیقت از کسان تو نیست»

و سوم آنکه: فرزند واقعی او نبوده و تنها در خانه او متولد شده است. پس فرمود: او در ظاهر امر، فرزند من است، پس خداوند او را آگاه کرد که مطلب برخلاف این است و او را از خیانت همسرش خبر داد. (روایت) از حسن و مجاهد و این وجه بعید است. از آنجایی که با قرآن منافات دارد، چرا که خدای متعال فرمود: «و نوح پسرش را بانگ در داد» و نیز از آن جهت که پیامبران باید از مانند چنین حالتی مبرا باشند چرا که این حالت ننگ و عار است. خداوند نیز به جهت اکرام و بزرگداشت پیامبرانش از آنچه پذیرشش درباره آنان سخت است، آنان را از پایین ترین از این حد (ننگ) نیز پاک کرده است. از ابن عباس روایت شده است که گفت: هیچگاه زن هیچ پیامبری مرتکب زنا نشده است، خیانت زن نوح این بوده است که به او نسبت جنون و خیانت می داد و خیانت زن لوط آن بوده است که میهمانانش را به دیگران نشان می داد.

چهارم اینکه: او پسر همسر نوح و پسر­خوانده اش بوده است. و قرائت کسانی که «ابنه» و ابنها» را با فتح هاء خوانده اند، این روایت را تقویت می کند و آنچه در تأویل آیه به آن اعتماد و تکیه می شود دو نظر اول است. تمام شد. (1)

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «[بسی] آزادر کشید» یعنی او را آزار دادند و خواستند به او سنگ زنند، این سخن خدا که «پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم» گفته است: ریزش فراوان بدون قطره. و از زمین چشمه ها جوشانیدیم تا آب به هم بپیوندد. گوید: «آب آسمان و آب زمین. «برای امری که مقدر شده بود و او را سوار کردیم» یعنی نوح را. «بر [کشتی] تخته دار و میخ آجین» گوید «الواح کشتی است و میخ آجین: میخ ها. و گویند، میخ آجین نوعی گیاه است که کشتی را با آن محکم کرد. «زیر نظر ما روان بود» یعنی با فرمان و محافظت ما.(2)

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و ردای خویش بر سر کشیدند» گوید: خود را با آن پنهان کردند «و اصرار ورزیدند و هرچه بیشتر بر کبر خود افزودند» یعنی عزم کردند که چیزی نشنوند «باز من به آنان اعلام نمودم و در خلوت [و] پوشیده نیز به ایشان گفتم گوید:

ص: 314


1- . مجمع البیان 5: 167
2- . تفسیر قمی: 657

سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُوحاً لَمَّا کَانَ أَیَّامُ الطُّوفَانِ دَعَا مِیَاهَ الْأَرْضِ فَأَجَابَتْهُ إِلَّا الْمَاءَ الْمُرَّ وَ الْکِبْرِیتَ (1).

«14»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُمَرَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا هَبَطَ نُوحٌ مِنَ السَّفِینَةِ أَتَاهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ مَا فِی الْأَرْضِ رَجُلٌ أَعْظَمَ مِنَّةً عَلَیَّ مِنْکَ دَعَوْتَ اللَّهَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْفُسَّاقِ فَأَرَحْتَنِی مِنْهُمْ أَ لَا أُعَلِّمُکَ خَصْلَتَیْنِ إِیَّاکَ وَ الْحَسَدَ فَهُوَ الَّذِی عَمِلَ بِی مَا عَمِلَ وَ إِیَّاکَ وَ الْحِرْصَ فَهُوَ الَّذِی عَمِلَ بِآدَمَ مَا عَمِلَ (2).

«15»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع ل، الخصال سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ مَنْ هُمْ فَقَالَ علیه السلام قَابِیلُ یَفِرُّ مِنْ هَابِیلَ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أُمِّهِ مُوسَی وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمُ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ صَاحِبَتِهِ لُوطٌ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ نُوحٌ یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ کَنْعَانَ(3).

بیان

هذا هو المشهور فی اسم ابنه علیه السلام و قیل اسمه یام.

أقول: قد مرت الأخبار فی نقش خاتمه علیه السلام فارجع إلیها فإنها تتضمن قصة الطوفان.

«16»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِنَّ نُوحاً علیه السلام لَمَّا کَانَ أَیَّامُ الطُّوفَانِ دَعَا الْمِیَاهَ کُلَّهَا فَأَجَابَتْهُ إِلَّا مَاءَ الْکِبْرِیتِ وَ مَاءَ الْمُرِّ فَلَعَنَهُمَا (4).

کا، الکافی عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن محمد بن سنان عمن ذکره عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (5)

«17»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ

ص: 317


1- الخصال 1: 28. م.
2- الخصال 1: 27. م.
3- العیون: 136، علل الشرائع: 198، الخصال ج 1: 154. م.
4- فروع الکافی 2: 188. م.
5- فروع الکافی 2: 188. م.

آنان را مخفیانه و آشکارا دعوت نمودم، و در روایت ابی جارود از (امام) امام باقر علیه السلام درباره این آیه که: «که از شکوه خدا بیم ندارید» نقل شده است: از عظمت خداوند نمی ترسید.

علی بن ابراهیم درباره این آیه که «و حال آنکه شما را مرحله به مرحله خلق کرده است» گوید: با اختلاف علاقه ها و خواسته ها و اراده ها، این آیه که: «و خدا شما را [مانند] گیاهی از زمین رویانید» یعنی بر روی زمین چون گیاه. این سخن که: «و کسی را پیروی نمودند که او را نیفزود» گوید: از اغنیا پیروی کردند. این که: «بس بزرگ» یعنی بزرگ. این سخن که: «و نه ود را واگذارید و نه «سواع» را گوید: قبل از نوح مردمان مؤمنی بودند که مردند و مردم بر آنان اندوهگین شدند. پس شیطان آمده و چهره های آنان را برای آن مردم قرار داد تا بدان انس گیرند، پس آن­ها به آن تصاویر مأنوس شدند. وقتی زمستان فرا رسید، آن چهره ها را وارد خانه ها کردند. آن قرن گذشت و قرن دیگر آمد. ابلیس به سوی آنان آمد و گفت: اینان خدایانی هستند که پدرانتان آنان را عبادت می کردند، پس آن چهره ها را عبادت کرده و تعداد زیادی از آنان گمراه شدند. پس نوح آنان را نفرین کرد و خداوند هلاکشان ساخت.

و در روایت ابی جارود، از امام باقر علیه السلام درباره این آیه که: «هفت آسمان را تو بر تو» گوید« بعضی بر فراز بعضی دیگر. این سخن که: «و نه ود را واگذارید« (تا آخر) آیه،گوید: ود بت قبیلة کلب، و سواع متعلق به هذیل و یغوث متعلق به مراد و یعوق متعلق به همدان و نسر متعلق به حصین بود. علی بن ابراهیم درباره این سخن: «جز بر گمراهی ستمکاران میفزای» گفته است: هلاکت و نابودی.(1)

روایت9.

تفسیر علی بن ابراهیم: صالح بن میثم می­گوید: به امام باقر علیه السلام گفتیم: زمانی که نوح بر قوم خود نفرین کرد که آنان جز پلیدکار ناسپاس نزایند، چه علمی داشت؟ فرمود: آیا سخن خداوند به نوح را نشنیده ای که: «از قوم تو جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند، هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد.(2)

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم:

ص: 315


1- . تفسیر قمی: 697
2- . تفسیر قمی: 698

زَکَرِیَّا وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا قَالا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا آسَفَهُ (1)قَوْمُ نُوحٍ فَتَحَ السَّمَاءَ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ وَ أَوْحَی إِلَی الْأَرْضِ فاسْتَعْصَتْ عَلَیْهِ عُیُونٌ فَلَعَنَهَا وَ جَعَلَهَا مِلْحاً أُجَاجاً (2).

«18»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُوحاً علیه السلام رَکِبَ السَّفِینَةَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ فَأَمَرَ مَنْ کَانَ مَعَهُ أَنْ یَصُومُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ الْخَبَرَ (3).

ما، الأمالی للشیخ الطوسی المفید عن ابن قولویه عن محمد بن الحسن بن متّ الجوهری عن الأشعری عن ابن عیسی مثله (4)

«19»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ الْمُهْتَدِی عَنْ سَیْفِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مِثْلَهُ (5)

«20»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا دَعَا نُوحٌ علیه السلام رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی قَوْمِهِ أَتَاهُ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ یَا نُوحُ إِنَّ لَکَ عِنْدِی یَداً أُرِیدُ أَنْ أُکَافِیَکَ عَلَیْهَا فَقَالَ لَهُ نُوحٌ علیه السلام إِنَّهُ لَیُبْغَضُ إِلَیَّ أَنْ یَکُونَ لَکَ عِنْدِی یَدٌ فَمَا هِیَ قَالَ بَلَی دَعَوْتَ اللَّهَ عَلَی قَوْمِکَ فَأَغْرَقْتَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ أُغْوِیَهُ فَأَنَا مُسْتَرِیحٌ حَتَّی یُنْسَقَ قَرْنٌ آخَرُ وَ أُغْوِیَهُمْ فَقَالَ لَهُ نُوحٌ علیه السلام مَا الَّذِی تُرِیدُ أَنْ تُکَافِیَنِی بِهِ قَالَ اذْکُرْنِی فِی ثَلَاثِ مَوَاطِنَ فَإِنِّی أَقْرَبُ مَا أَکُونُ إِلَی الْعَبْدِ إِذَا کَانَ فِی إِحْدَاهُنَّ اذْکُرْنِی إِذَا غَضِبْتَ وَ اذْکُرْنِی إِذَا حَکَمْتَ بَیْنَ اثْنَیْنِ وَ اذْکُرْنِی إِذَا کُنْتَ مَعَ امْرَأَةٍ خَالِیاً لَیْسَ مَعَکُمَا أَحَدٌ (6).

ص: 318


1- آسفه: أغضبه و أحزنه، و اطلاقه علی اللّه مجاز.
2- فروع الکافی 2: 188. و فیه فاستصعبت فاستعصت خ علیه عیون منها. م.
3- الخصال 2: 92- 93. م.
4- لم نجده فی المصدر. م.
5- الخصال 2: 93. م.
6- الخصال 1: 65. م.

ابی عبدالله علیه السلام درباره این آیه که: «بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید، ببخشای» می­فرماید: منظور از آن تنها ولایت است که هرکس در آن وارد شود به خانه های پیامبران وارد شده است.(1)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: در روایت ابی جارود از امام باقر علیه السلام درباره این آیه: «و جز بر هلاکت ستمکاران میفزای» آمده است: یعنی خسارت ستمکاران.(2)

روایت12.

قرب الاسناد: ابن سعد، از ازدی نقل کرده است: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید: «و نوح، پسرش را بانگ درداد» یعنی پسر زنش را. و آن زبان قبیله طی است.(3)

توضیح

شاید امام صادق علیه السلام «ابنه» را با فتح هاء خوانده باشد، و عیاشی از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السلام آورده است : «و نادی نوح ابنهَ» با نصب هاء، یعنی پسر زنش را. شیخ طبری رحمت خدا بر او باد گوید: از علی و امام باقر محمد بن علی و جعفربن محمد علیهم السلام و عروه بن زبیر روایت شده است که: «و نوح، پسرش را بانگ در داد» ابنه با فتح هاء است که الف را به جهت تخفیف حذف کرده است. از مکرمه نیز ابنها روایت شده است.(4)

رازی گوید: درباره آن اقوالی است: اول آنکه در حقیقت پسرش بوده است. و دوم آنکه پسر زنش بوده است و این گفته محمد بن علی الباقر و حسن بصری است. و روایت کرده اند که علی اینگونه خواند: و نوح پسرش را بانگ در داد، و ضمیر متعلق به زن اوست. و محمد بن علی و عروه بن زبیر، ابنه با فتحه هاء خوانده اند و مقصودشان: ابنها است، جز اینکه به جای الف به فتحه اکتفا کرده اند و سوم آنکه او در خانه نوح (اما) از طریقی ناشایست متولد شد. این سخن پلیدی است و لازم است که مقام نبوت از این کلام ناشایست مصون بماند. خلاصه کلام او به پایان رسید.(5)

می­گویم: اخبار در این باره متفاوت است و از بعضی از روایت ها به نظر می رسد که روایت های نفی و انکار برحسب تقیه اند. خدا می داند.

روایت13.

الخصال:

ص: 316


1- . تفسیر قمی: 698
2- . تفسیر قمی: 698
3- . قرب الاسناد: 25
4- . مجمع البیان 5: 160-161
5- . مفاتیح الغیب 5: 62
«21»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: أَهْلُ الْکِتَابَیْنِ یَقُولُونَ إِنَّ إِبْلِیسَ عُمِّرَ زَمَانَ الْغَرَقِ کُلَّهُ فِی الْجَوِّ الْأَعْلَی یَطِیرُ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ بِالَّذِی أَعْطَاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنَ الْقُوَّةِ وَ الْحِیلَةِ وَ عُمِّرَتْ جُنُودُهُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فَطَفَوْا فَوْقَ الْمَاءِ وَ تَحَوَّلَتِ الْجِنُّ أَرْوَاحاً تَهُبُّ فَوْقَ الْمَاءِ وَ بِذَلِکَ تُوصَفُ خِلْقَتُهَا أَنَّهَا تَهْوِی هُوِیَّ الرِّیحِ إِنَّمَا سُمِّیَ الطُّوفَانُ طُوفَاناً لِأَنَّ الْمَاءَ طَفَا فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ فَلَمَّا هَبَطَ نُوحٌ مِنَ السَّفِینَةِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ إِنَّنِی خَلَقْتُ خَلْقِی لِعِبَادَتِی وَ أَمَرْتُهُمْ بِطَاعَتِی فَقَدْ عَصَوْنِی (1)وَ عَبَدُوا غَیْرِی وَ اسْتَوْجَبُوا بِذَلِکَ غَضَبِی فَغَرَّقْتُهُمْ وَ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ قَوْسِی (2)أَمَاناً لِعِبَادِیَ وَ بِلَادِی وَ مَوْثِقاً مِنِّی بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی یَأْمَنُونَ بِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنِّی فَفَرِحَ نُوحٌ علیه السلام بِذَلِکَ وَ تَبَاشَرَ وَ کَانَتِ الْقَوْسُ فِیهَا سَهْمٌ وَ وَتَرٌ فَنَزَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّهْمَ وَ الْوَتَرَ مِنَ الْقَوْسِ وَ جَعَلَهَا أَمَاناً لِعِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ مِنَ الْغَرَقِ (3).

«22»

ل، الخصال ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْجَبَلِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ نَصْرٍ الْخَزَّارِ عَنْ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِیمَا سَأَلَ- الْیَهُودِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فَمَا الْخَمْسُونَ قَالَ لَبِثَ نُوحٌ علیه السلام فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً قَالَ فَمَا الثَّمَانُونَ قَالَ قَرْیَةٌ بِالْجَزِیرَةِ یُقَالُ لَهَا ثَمَانُونَ مِنْهَا قَعَدَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ أَغَرَقَ اللَّهُ الْقَوْمَ قَالَ فَمَا التِّسْعُونَ قَالَ الْفُلْکُ الْمَشْحُونُ اتَّخَذَ نُوحٌ علیه السلام فِیهِ تِسْعِینَ بَیْتاً لِلْبَهَائِمِ (4).

«23»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ سَفِینَةِ نُوحٍ مَا کَانَ عَرْضُهَا وَ طُولُهَا فَقَالَ کَانَ طُولُهَا ثَمَانَ مِائَةِ ذِرَاعٍ وَ عَرْضُهَا خَمْسَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ ارْتِفَاعُهَا فِی السَّمَاءِ ثَمَانِینَ ذِرَاعاً (5).

ص: 319


1- فی نسخة: و قد عصونی.
2- فی نسخة: قوسا.
3- علل الشرائع: 22. م.
4- الخصال: 2: 148. م.
5- علل الشرائع: 198، العیون: 135. م.

امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که ایام طوفان بود، حضرت نوح آب های زمین را فرا خواند، پس همه آن­ها به جز آب تلخ و گوگرد او را اجابت کردند.(1)

روایت14.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: زمانی که نوح علیه السلام از کشتی پیاده شد، ابلیس نزد او آمد و به او گفت: بر روی زمین هیچ مردی نیست که بیش از تو بر من منت داشته باشد، به درگاه خداوند بر این فاسقان نفرین کردی و مرا از دست آنان آسوده کردی، آیا دو ویژگی به تو بیاموزم؟ از حسد برحذر باش، چون حسد بود که با من کاری کرد که کرد، و از حرص برحذر باش، که با آدم همان را کرد که کرد.(2)

روایت15.

عیون اخبار الرضا، علل الشرائع، الخصال: شخص شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل که می فرماید: «روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدر و از همسرش و پسرانش می گریزد» پرسید که اینان چه کسانی هستند؟ آن حضرت علیه السلام پاسخ دادند: قابیل از هابیل می گریزد، و کسی که از مادرش می گریزد، موسی است و کسی که از پدرش می گریزد ابراهیم است و کسی که از همسرش می گریزد لوط و آنکه از پسرش می گریزد، نوح است که از پسرش کنعان فرار می کند.(3)

توضیح

مشهور در اسم پسر نوح علیه السلام این - کنعان - است و گفته اند: نامش یام است.

می گویم: احادیث درباره نقش خاتم آن حضرت علیه السلام ذکر شده است. به آن مراجعه کن که قصه طوفان را دربردارد.

روایت16.

.کافی: امام صادق علیه السلام فرمودند: نوح علیه السلام در روزهای طوفان، همه آب­ها را فرا­خواند، همگی او را اجابت کردند به جز آب گوگرد و آب تلخ که آن دو را لعنت کرد.(4)

کافی: در روایت دیگری نیز از امام صادق علیه السلام مانند همین روایت آورده شده است.(5)

روایت17.

.کافی:

ص: 317


1- . الخصال 1: 28
2- . الخصال 1: 27
3- . العیون: 136، علل الشرائع: 198، الخصال ج 1: 154
4- . فروع الکافی 2: 188
5- . فروع الکافی 2: 188
«24»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی الْفَیْضِ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی کَیْفَ تَقْرَءُونَ قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمِلَ غَیْرَ صَالِحٍ فَقُلْتُ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقْرَأُ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ نَفَاهُ عَنْ أَبِیهِ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا لَقَدْ کَانَ ابْنَهُ وَ لَکِنْ لَمَّا عَصَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَاهُ عَنْ أَبِیهِ الْخَبَرَ (1).

«25»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِأَیِّ عِلَّةٍ أَغْرَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الدُّنْیَا کُلَّهَا فِی زَمَنِ نُوحٍ علیه السلام وَ فِیهِمُ الْأَطْفَالُ وَ فِیهِمْ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ (2)فَقَالَ علیه السلام مَا کَانَ فِیهِمُ الْأَطْفَالُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْقَمَ أَصْلَابَ قَوْمِ نُوحٍ علیه السلام وَ أَرْحَامَ نِسَائِهِمْ أَرْبَعِینَ عَاماً فَانْقَطَعَ نَسْلُهُمْ فَغَرِقُوا وَ لَا طِفْلَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیُهْلِکَ بِعَذَابِهِ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ وَ أَمَّا الْبَاقُونَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ علیه السلام فَأُغْرِقُوا لِتَکْذِیبِهِمْ لِنَبِیِّ اللَّهِ نُوحٍ علیه السلام وَ سَائِرُهُمْ أُغْرِقُوا بِرِضَاهُمْ بِتَکْذِیبِ الْمُکَذِّبِینَ وَ مَنْ غَابَ عَنْ أَمْرٍ (3)فَرَضِیَ بِهِ کَانَ کَمَنْ شَهِدَهُ وَ أَتَاهُ (4).

«26»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ أَبِی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یا نُوحُ (5)إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ مُخَالِفاً لَهُ وَ جَعَلَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ أَهْلِهِ قَالَ وَ سَأَلَنِی کَیْفَ یَقْرَءُونَ هَذِهِ الْآیَةَ فِی ابْنِ نُوحٍ فَقُلْتُ یَقْرَؤُهَا النَّاسُ عَلَی وَجْهَیْنِ- إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ وَ إِنَّهُ عَمِلَ غَیْرَ صَالِحٍ فَقَالَ کَذَبُوا هُوَ ابْنُهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَاهُ عَنْهُ حِینَ خَالَفَهُ فِی دِینِهِ (6).

بیان

ذکر المفسرون فیها قراءتین فعن الکسائی و یعقوب و سهل عَمِلَ غَیْرَ صَالِحٍ علی الفعل و نصب غیر و قرأ الباقون عَمَلٌ اسما مرفوعا منونا غَیْرُ بالرفع و علی الأخیر

ص: 320


1- العیون: 346 و فیه بعد قوله «انه عمل غیر صالح»: و منهم من یقرأ: «انه عمل غیر صالح» فمن قرأ انه عمل غیر صالح اه. م.
2- فی نسخة: و منهم من لا ذنب له.
3- فی نسخة: و من غاب من امر.
4- علل الشرائع: 22، العیون: 231. م.
5- فی نسخة: قال لنوح: انه. اه.
6- علل الشرائع: 22، العیون: 231. م.

امام حسن و امام حسین صلوات الله علیهما فرمودند: وقتی قوم نوح، خدای تبارک و تعالی را به خشم آوردند، خداوند (درهای) آسمان را به آبی ریزان گشود، و به زمین وحی کرد. پس برخی چشمه ها از او نافرمانی کردند، خداوند آن­ها را لعنت کرده و شور و تلخ قرارشان داد.(1)

روایت18.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام در اولین روز از ماه رجب بر کشتی سوار شد، پس به همراهانش فرمان داد که آن روز را روزه بگیرند. حدیث.(2)

امالی الطوسی: ابن عیسی مانند این روایت را آورده است.(3)

روایت19.

الخصال: ابوالحسن علیه السلام نیز مانند این روایت را آورده است.(4)

روایت20.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی که نوح علیه السلام پروردگار عزوجل را به نفرین بر قوم خود خواند، ابلیس - که لعنت خدا بر او باد - نزدش آمد و گفت: ای نوح، تو را بر من نعمتی است، می خواهم آن را برای تو جبران کنم. نوح علیه السلام به او گفت: برای من ناخوشایند است که تو را نزد من نعمتی باشد، آن نعمت چیست؟ گفت: آری، خدا را به نفرین بر قومت خواندی پس آنان را غرق کردی. و هیچ کس باقی نماند که او را فریب دهم، و لذا تا وقتی که قرن دیگری بیاید که آنان را فریب دهم، آسوده هستم. نوح علیه السلام به او گفت: با چه چیز می خواهی به من پاسخ دهی؟ گفت: در سه جا مرا به یاد آور، که هرگاه بنده در یکی از آن سه جایگاه باشد، من در نزدیک­ترین حالت به او قرار دارم: مرا یاد کن هرگاه خشمگین شدی و مرا یاد کن هرگاه میان دو نفر قضاوت می کنی، و مرا یاد کن هرگاه با زنی تنها بودی و هیچ کس با شما نبود.(5)

ص: 318


1- . فروع الکافی 2: 188
2- . الخصال 2: 92-93
3- . آن را در منبع ندیدیم.
4- . الخصال2: 93
5- . الخصال1: 65

فالأکثر علی أن الضمیر راجع إلی الابن إما علی المبالغة أو بتقدیر مضاف أی ذو عمل و قیل بإرجاع الضمیر إلی السؤال و الظاهر أن ما فی الخبر هو هاتان القراءتان لکن کانوا یفسرون القراءة بکونه معمولا غیر صالح أی ولد زنا فنفی علیه السلام أصل القراءة أو تأویلهم و یحتمل أن یکون أحدهما عَمَلُ غَیْرِ صَالِحٍ بالإضافة و إن لم ینقل فی القراءات فنفاه علیه السلام لکونه موضوعا فاسدا.

«27»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَا بَالُ الْمَاعِزَةِ مَرْفُوعَةُ الذَّنَبِ (1)بَادِیَةُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ فَقَالَ لِأَنَّ الْمَاعِزَةَ عَصَتْ نُوحاً لَمَّا أَدْخَلَهَا السَّفِینَةَ فَدَفَعَهَا فَکُسِرَ ذَنَبُهَا وَ النَّعْجَةُ مَسْتُورَةُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ لِأَنَّ النَّعْجَةَ بَادَرَتْ بِالدُّخُولِ إِلَی السَّفِینَةِ فَمَسَحَ نُوحٌ علیه السلام یَدَهُ عَلَی حَیَاهَا وَ ذَنَبِهَا فَاسْتَوَتِ الْأَلْیَةُ (2).

بیان

مرفوعة الذنب فی بعض النسخ مفرقعة قال الفیروزآبادی الافرنقاع عن الشی ء الانکشاف عنه و التنحی و قال الحیاء بالمد الفرج من ذوات الخف و الظلف و السباع و قد یقصر.

«28»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْهَمْدَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُوحاً قَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَهْلِهِ بِمَعْصِیَتِهِ (3).

«29»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّجَفَ کَانَ جَبَلًا وَ هُوَ الَّذِی قَالَ ابْنُ نُوحٍ- سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ جَبَلٌ أَعْظَمَ مِنْهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا جَبَلُ أَ یَعْتَصِمُ بِکَ مِنِّی فَتَقَطَّعَ قِطَعاً قِطَعاً إِلَی بِلَادِ الشَّامِ وَ صَارَ رَمْلًا دَقِیقاً وَ صَارَ بَعْدَ ذَلِکَ بَحْراً عَظِیماً وَ کَانَ یُسَمَّی ذَلِکَ الْبَحْرُ بَحْرَ نَیْ ثُمَّ جَفَّ بَعْدَ ذَلِکَ فَقِیلَ نَیْ جَفَّ فَسُمِّیَ

ص: 321


1- فی نسخة: مفرقعة الذنب. و فی العلل و نسخة من العیون: معرقبة الذنب.
2- علل الشرائع: 199، العیون: 136. و أورده بسند آخر فی العلل: 168. و فی نسخة: فتسترت بالالیة. و قد تقدم الحدیث مفصلا، و تمامه فی کتاب الاحتجاجات راجع.
3- العیون: 348. م.

روایت21.

علل الشرایع: با اسناد به وهب گوید: اهل دو کتاب (یهود و نصاری) گویند: ابلیس در تمام طول مدت غرق شدن (نافرمانان)، با قدرت و راه چاره ای که خداوند تبارک و تعالی به او عطا کرد، در جو و میان آسمان و زمین پرواز می کرد. و سپاهیانش نیز در آن زمان، نگاه داشته شدند و روی آب شناور بودند. جن ها نیز به روح هایی تبدیل شده، بر فراز آب به سرعت حرکت می کردند و به این دلیل آفرینش آنان چنین توصیف می شود که: چون وزش باد حرکت می کنند. طوفان، تنها به این دلیل طوفان نامیده شد که آب بر روی همه چیز ایستاد. زمانی که نوح از کشتی پایین آمد، خدای عزوجل به او وحی فرمود: ای نوح، من خلقم را برای عبادت خویش خلق کردم و آنان را به اطاعت خویش فرمان دادم. آنان نافرمانی کرده و غیر مرا عبادت کردند و با این کار مستوجب خشم من شدند، پس آنان را غرق کردم. من کمان

خویش را امانی برای بندگان و شهرها و عهدی از جانب خویش میان خود و خلق قرار دادم تا به وسیله آن تا روز قیامت از غرق شدن در امان باشند، و چه کسی بر عهد خویش از من وفادارتر است؟ نوح علیه السلام از این سخن خشنود شد و (به خویش) بشارت داد. و در آن کمان یک تیر و زه کمانی بود. خدای عزوجل، تیر و زه را از کمان برکند و آن را امانی از غرق شدن، بر بندگان و شهرهایش قرار داد.(1)

روایت22.

الخصال: ابن عباس می­گوید: یک یهودی از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: پس پنجاه (سال) چیست؟ فرمود: نوح علیه السلام در میان قوم خود هزار سال ماند، به جز پنجاه سال. گفت: پس ثمانون چیست؟ فرمود: شهری است در جزیره که به آن ثمانون گویند، از آنجا نوح در کشتی سوار شد و کشتی بر جودی قرار گرفت و خداوند آن قوم را غرق کرد. گفت: پس تسعون (نود) چیست؟ فرمود: نوح علیه السلام در کشتی آکنده، نود خانه برای چارپایان اختیار کرد.(2)

روایت23.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: شخص شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره عرض و طول کشتی نوح پرسید. فرمود: طول آن هشتصد ذراع و عرض آن پانصد ذراع و ارتفاع آن در آسمان هشتاد ذراع بوده است.(3)

ص: 319


1- . علل الشرائع: 22
2- . الخصال2: 148
3- . علل الشرائع: 198، العیون: 135

بِنَیْ جَفَّ ثُمَّ صَارَ بَعْدَ ذَلِکَ یُسَمُّونَهُ نَجَفَ لِأَنَّهُ کَانَ أَخَفَّ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ (1).

«30»

ع، علل الشرائع الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا هَبَطَ نُوحٌ علیه السلام إِلَی الْأَرْضِ کَانَ هُوَ وَ وُلْدُهُ وَ مَنْ تَبِعَهُ ثَمَانِینَ نَفْساً فَبَنَی حَیْثُ نَزَلَ قَرْیَةً فَسَمَّاهَا قَرْیَةَ الثَّمَانِینَ لِأَنَّهُمْ کَانُوا ثَمَانِینَ (2).

«31»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ نُوحاً علیه السلام حِینَ دَعَا عَلَی قَوْمِهِ فَقَالَ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً قَالَ علیه السلام عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَنْجُبُ مِنْ بَیْنِهِمْ أَحَدٌ قَالَ قُلْتُ وَ کَیْفَ عَلِمَ ذَلِکَ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَعِنْدَ هَذَا دَعَا عَلَیْهِمْ (3)بِهَذَا الدُّعَاءِ (4).

«32»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا رَکِبَ نُوحٌ علیه السلام فِی السَّفِینَةِ أَلْقَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّکِینَةَ عَلَی مَا فِیهَا مِنَ الدَّوَابِّ وَ الطَّیْرِ وَ الْوَحْشِ فَلَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ فِیهَا یَضُرُّ شَیْئاً کَانَتِ الشَّاةُ تَحْتَکُّ بِالذِّئْبِ (5)وَ الْبَقَرَةُ تَحْتَکُّ بِالْأَسَدِ وَ الْعُصْفُورُ یَقَعُ عَلَی الْحَیَّةِ فَلَا یَضُرُّ شَیْ ءٌ شَیْئاً وَ لَا یُهَیِّجُهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا ضَجَرٌ (6)وَ لَا صَخَبٌ وَ لَا سَبَّةٌ وَ لَا لَعْنٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ وَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حُمَةَ کُلِّ ذِی حُمَةٍ فَلَمْ یَزَالُوا کَذَلِکَ فِی السَّفِینَةِ حَتَّی خَرَجُوا مِنْهَا وَ کَانَ الْفَأْرُ قَدْ کَثُرَ فِی السَّفِینَةِ وَ الْعَذِرَةُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نُوحٍ علیه السلام أَنْ یَمْسَحَ الْأَسَدَ فَمَسَحَهُ فَعَطَسَ فَخَرَجَ مِنْ مَنْخِرَیْهِ هِرَّانِ ذَکَرٌ وَ أُنْثَی فَخَفَّ الْفَأْرُ وَ مَسَحَ وَجْهَ الْفِیلِ فَعَطَسَ فَخَرَجَ مِنْ مَنْخِرَیْهِ خِنْزِیرَانِ ذَکَرٌ وَ أُنْثَی فَخَفَّتِ الْعَذِرَةُ (7).

بیان

الصخب محرکة شدة الصوت و الحمة بالتخفیف السم.

«33»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی الطُّوفَانِ أَنَّهُ طَفَا الْمَاءُ فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ(8).

ص: 322


1- علل الشرائع: 22. م.
2- علل الشرائع: 22. م.
3- فی نسخة: فعندها دعا علیهم.
4- علل الشرائع: 169. م.
5- احتک بالشی ء: حک و دلک نفسه علیه.
6- فی نسخة: و لم یکن لها ضجر.
7- علل الشرائع: 169. م.
8- معانی الأخبار: 18. م.

روایت24.

عیون اخبار الرضا: حسین بن موسی الوشاء می­گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود: این آیه را چگونه می خوانید؟ «فرمود: ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست» او [دارای] کرداری ناشایست است» پس پاسخ دادم: بعضی از مردم این­گونه می خوانند که «او کرداری ناشایسته است» یعنی پسر را از پدرش نمی داند. پس امام علیه السلام فرمود: هرگز، قطعاً پسر او بوده است، اما وقتی خدای عزوجل را نافرمانی کرد، او را از پدرش جدا کرد. حدیث.(1)

روایت25.

علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: هروی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: به چه دلیل خدای عزوجل در زمان نوح دنیا را غرق کرد، درحالی که در میان آنان کودکانی بودند و در میانشان بی گناهانی؟ امام علیه السلام فرمود: در میان آنان کودکانی نبودند، چرا که خداوند عزوجل صلب قوم نوح علیه السلام و رحم زنان آنان را چهل سال عقیم کرده و نسلشان را قطع کرد، پس درحالی آنان را غرق کرد که هیچ کودکی در میان آنان نبود. و خداوند را نسزد که بی گناهان را با عذاب خود هلاک کند، و باقی ماندگان از قوم نوح علیه السلام به خاطر تکذیب پیامبر خدا، نوح علیه السلام غرق شدند و سایر آنان به دلیل رضایت از تکذیب تکذیب کنندگان غرق شدند. و کسانی که از این مسأله غایب بودند ولی به آن راضی شدند همچون کسانی هستند که شاهد آن بوده و به آن دست زدند.(2)

روایت26.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: وشاء گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزوجل فرمود: «ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست» چرا که مخالف او بود، و پیروانش را از کسانش قرار داد، گوید: و از من پرسید که این آیه را درباره پسر نوح چگونه می خوانید؟ عرض کردم: مردم آن را بر دو وجه می خوانند: «او کرداری ناشایسته است» و «او کار ناشایستی انجام داده است» پس فرمود: دروغ گفته اند، او پسرش بود، اما زمانی که در دین نوح با وی مخالفت ورزید، خدای عزوجل، او را از نوح جدا دانست. (3)

توضیح

مفسران درباره این آیه دو قرائت را ذکر کرده اند: کسائی و یعقوب و سهل (عملَ غیر صالح) را به صورت فعل و نصب غیر، و سایرین (عملٌ) اسم تنوین دار مرفوع و (غیرُ) با رفع خوانده اند. و براساس نظر اخیر،

ص: 320


1- . العیون: 346
2- . علل الشرائع: 22، العیون: 231
3- . علل الشرائع: 22، العیون: 231
«34»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَعَا نُوحٌ علیه السلام قَوْمَهُ عَلَانِیَةً فَلَمَّا سَمِعَ عَقِبُ هِبَةِ اللَّهِ مِنْ نُوحٍ تَصْدِیقَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنَ الْعِلْمِ صَدَّقُوهُ فَأَمَّا وُلْدُ قَابِیلَ فَإِنَّهُمْ کَذَّبُوهُ وَ قَالُوا ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ وَ قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ یَعْنُونَ عَقِبَ هِبَةِ اللَّهِ (1).

«35»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَکَثَ نُوحٌ علیه السلام فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً فَلَمَّا عَتَوْا وَ أَبَوْا قَالَ رَبِّ إِنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ وَ أَمَرَهُ بِغَرْسِ النَّوَی فَمَرَّ عَلَیْهِ قَوْمٌ فَجَعَلُوا یَضْحَکُونَ وَ یَسْخَرُونَ وَ یَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ غَرَّاساً حَتَّی إِذَا طَالَ وَ صَارَ طُوَالًا قَطَعَهُ وَ نَجَرَهُ فَقَالُوا قَدْ قَعَدَ نَجَّاراً ثُمَّ أَلَّفَهُ فَجَعَلَهُ سَفِینَةً فَمَرُّوا عَلَیْهِ فَجَعَلُوا یَضْحَکُونَ وَ یَسْخَرُونَ وَ یَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ مَلَّاحاً فِی أَرْضِ فَلَاةٍ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا (2).

«36»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ یَزِیدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ نُوحٌ علیه السلام إِلَی الْحِمَارِ لِیَدْخُلَ السَّفِینَةَ فَامْتَنَعَ عَلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ بَیْنَ أَرْجُلِ الْحِمَارِ فَقَالَ یَا شَیْطَانُ ادْخُلْ فَدَخَلَ الْحِمَارُ وَ دَخَلَ الشَّیْطَانُ (3)فَقَالَ إِبْلِیسُ أُعَلِّمُکَ خَصْلَتَیْنِ فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام لَا حَاجَةَ لِی فِی کَلَامِکَ فَقَالَ إِبْلِیسُ إِیَّاکَ وَ الْحِرْصَ فَإِنَّهُ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِیَّاکَ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ أَخْرَجَنِی مِنَ الْجَنَّةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ اقْبَلْهُمَا وَ إِنْ کَانَ مَلْعُوناً (4).

«37»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْمَ نُوحٍ شَکَوْا إِلَی نُوحٍ علیه السلام الْفَأْرَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْفَهْدَ فَعَطَسَ فَطَرَحَ السِّنَّوْرَ فَأَکَلَ الْفَأْرَ وَ شَکَوْا إِلَیْهِ الْعَذِرَةَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْفِیلَ أَنْ یَعْطِسَ فَسَقَطَ الْخِنْزِیرُ(5).

«38»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ارْتَفَعَ الْمَاءُ زَمَانَ نُوحٍ علیه السلام عَلَی کُلِّ جَبَلٍ وَ عَلَی

ص: 323


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.
3- و قد تقدم ما یخالف ذلک فی روایة 21 عن وهب الا انها عامی.
4- مخطوط. م.
5- مخطوط. م.

اکثریت برآنند که ضمیر به ابن باز می گردد، یا بر وجه مبالغه یا به تقدیر گرفتن مضاف یعنی ذو عمل - دارای عملی -. و گفته شده: ضمیر به سؤال برمی­گردد، و ظاهر آن است که آنچه در حدیث آمده، همین دو قرائت است، اما قرائت را به معمول غیر صالح یعنی فرزند زنا نیز تفسیر کرده اند. امام علیه السلام اصل این قرائت یا تأویل آنان را نفی کرد. ممکن است که یکی از آن دو (قرائت) (عمل و غیر صالح) به اضافه باشد، هرچند در قرائت ها نقل نشده است. امام علیه السلام به دلیل آنکه موضوع فاسدی است، آن را نیز رد کرد.

روایت27.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: شخص شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: چرا بز این­گونه است که دمش بالا و حیا و عورتش آشکار است؟ فرمود: چرا که بز وقتی نوح، آن را در کشتی وارد می کرد، سرکشی کرد، پس نوح او را راند و دمش شکست. اما میش حیا و عورتش پوشیده است، چرا که میش به سرعت اقدام به وارد شدن به کشتی کرد، پس نوح علیه السلام دست خود را بر حیا و دمش کشید و دنبه اش راست و متعادل شد.(1)

بیان

مرفوعة الذنب (دمش بالا است) در بعضی از نسخه ها مفرقعة الذنب آمده است، فیروزبادی گوید: افرنقاع از چیزی یعنی: آشکار شدن و کنار رفتن. و گوید: حیاء با مد بمعنای عورت سم داران و چنگال داران و درندگان است. و گاهی مقصور نیز می­شود.

روایت28.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: نوح گفت: «پروردگارا، پسرم از کسان من است و قطعاً وعدة تو راست است و تو بهترین داورانی» پس خدای عزوجل فرمود: «ای نوح،او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است» پس خدای عزوجل به خاطر گناهانش، او را از اینکه از کسان نوح باشد، خارج کرد. (2)

روایت29.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: نجف کوهی بود، همان کوهی که پسر نوح گفت: «به زودی به کوهی پناه می جویم که مرا از آب در امان نگاه می دارد» و بر روی زمین کوهی بزرگتر از آن وجود نداشت. پس خداوند عزوجل به او وحی کرد که: ای کوه، آیا از من به تو پناه می آورد؟ پس کوه تا بلاد شام قطعه قطعه شد و به ماسه هایی نرم و پس از آن به دریایی عظیم تبدیل شد. آن دریا را دریای نی می نامیدند و پس از آن خشک شد(جف). پس گفته شد: «نی جف:

ص: 321


1- . علل الشرائع: 199، العیون: 136
2- . العیون: 348

کُلِّ سَهْلٍ خَمْسَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً (1).

بیان

أی لم یکن أقل من ذلک و إن زاد فی بعض المواضع و یحتمل أن یکون سطح الماء غیر مستو کالأرض بإعجازه علیه السلام.

«39»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا صلوات الله علیهما قَالَ: لَمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ قَالَتِ الْأَرْضُ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَبْلَعَ مَائِی فَقَطْ وَ لَمْ أُومَرْ أَنْ أَبْلَعَ مَاءَ السَّمَاءِ فَبَلَعَتِ الْأَرْضُ مَاءَهَا وَ بَقِیَ مَاءُ السَّمَاءِ فَصُیِّرَ بَحْراً حَوْلَ السَّمَاءِ وَ حَوْلَ الدُّنْیَا- وَ الْأَمْرُ وَ الْجَوَابُ یَکُونَانِ مَعَ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَرْضِ وَ بِالسَّمَاءِ (2)

بیان

قوله و الأمر من کلام الراوندی ذکره لتأویل الخطاب المتوجه ظاهرا إلی الجمادات و یحتمل أن یکون علی الاستعارة التمثیلیة لبیان سرعة نفاذ إرادته و حکمه فی کل شی ء و یحتمل أن یکون أمرا تکوینیا کما فی قوله تعالی کُنْ فَیَکُونُ

«40»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَنَعَهَا فِی ثَلَاثِینَ سَنَةً ثُمَّ أُمِرَ أَنْ یَحْمِلَ فِیهَا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ الْأَزْوَاجَ الثَّمَانِیَةَ الَّتِی خَرَجَ بِهَا آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ لِیَکُونَ مَعِیشَةً لِعَقِبِ نُوحٍ علیه السلام فِی الْأَرْضِ کَمَا عَاشَ عَقِبُ آدَمَ علیه السلام فَإِنَّ الْأَرْضَ تَغْرَقُ بِمَا فِیهَا إِلَّا مَا کَانَ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ (3)

«41»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی رَزِینٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا فَرَغَ نُوحٌ مِنَ السَّفِینَةِ فَکَانَ مِیعَادُهُ علیه السلام فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَبِّهِ تَعَالَی فِی إِهْلَاکِ قَوْمِهِ أَنْ یَفُورَ التَّنُّورُ فَفَارَ فَقَالَتِ امْرَأَتُهُ لَهُ إِنَّ التَّنُّورَ قَدْ فَارَ فَقَامَ إِلَیْهِ فَخَتَمَهُ فَقَامَ الْمَاءُ فَأَدْخَلَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یُدْخِلَ ثُمَّ أَتَی إِلَی خَاتَمِهِ فَنَزَعَهُ وَ قَالَ تَعَالَی فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً (4)

«42»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یُحَدِّثُ عَطَا قَالَ: کَانَ طُولُ سَفِینَةِ نُوحٍ

ص: 324


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- مخطوط.
4- مخطوط.

نی خشک شد» پس نی جف نامیده شد. و پس از آن، از آنجایی که بر زبانشان سبک تر بود، آن را نجف نامیدند.(1)

روایت30.

علل الشرائع: امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی نوح علیه السلام به زمین فرود آمد، او و فرزندان و پیروانش هشتاد نفر بودند، پس در جایی که فرود آمد، شهری بنا کرد و به دلیل هشتاد نفر بودنشان آن را قریه الثمانین نام نهاد. (2)

روایت31.

علل الشرائع: ابن سدیر از پدرش نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا دیدی که نوح علیه السلام بر قوم خود نفرین کرد و گفت: «پروردگارا، هیچ یک از کافران را بر روی زمین مگذار چرا که اگر تو آنان را باقی گذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز پلیدکار ناسپاس نزایند» امام علیه السلام فرمود: دانست که کسی در میانشان متولد نخواهد شد، گفت: عرض کردم: چگونه این را دانست؟ فرمود: خداوند به او وحی فرستاد: «از قوم تو، جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند، هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد» در این هنگام بود که با این دعا آنان را نفرین کرد. (3)

روایت32.

علل الشرائع: با اسناد به وهب گوید: زمانی که نوح علیه السلام بر کشتی سوار شد، خداوند عزوجل آرامشی بر چارپایان و پرندگان و درندگان که در آن بودند، حاکم کرد، به گونه ای که هیچ یک به دیگری آسیبی نمی رساند، گوسفند با گرگ تماس داشت، و گاو با شیر. گنجشک بر روی مار قرار می گرفت و کسی به دیگری ضرری نمی زد و او را برنمی انگیخت. در آنجا نه پریشانی ای بود نه سر و صدایی و نه دشنام و لعنی، تنها به خودشان مشغول بودند، و خداوند عزوجل سختی و شدت هر صاحب­غمی را از او برداشت و پیوسته بدین حالت در کشتی بودند تا اینکه از آن خارج شدند. موش در کشتی زیاد شده بود و فضولات نیز همین طور. پس خداوند عزوجل به نوح علیه السلام وحی کرد که شیر را لمس کند. شیر را لمس کرد. شیر عطسه کرد و از سوراخ های بینی اش دو گربه نر و ماده بیرون آمد پس موش­ها کاهش یافتند. صورت فیل را لمس کرد، فیل عطسه کرد و از سوراخ های بینی اش دو خوک نر و ماده بیرون آمد و فضولات کاهش یافت.(4)

شرح

صَخَب، با حرکت حروف: بلندی صدا و حمه بدون تشدید: به معنای سم است.

روایت33.

معانی الاخبار: معنای طوفان این است که آب بالای هر چیزی قرار گرفت.(5).

ص: 322


1- . علل الشرائع: 22
2- . علل الشرائع: 22
3- . علل الشرائع: 169
4- . عل الشرائع: 169
5- . معانی الاخبار: 18

علیه السلام أَلْفاً وَ مِائَتَیْ ذِرَاعٍ وَ کَانَ عَرْضُهَا ثَمَانَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ عُمْقُهَا ثَمَانِینَ ذِرَاعاً فَطَافَتْ بِالْبَیْتِ وَ سَعَتْ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ (1)

شی، تفسیر العیاشی عن الحسن بن صالح مثله (2).

بیان

قال صاحب الکامل أمر أن یجعل طوله ثمانین ذراعا و عرضه خمسین ذراعا و طوله فی السماء ثلاثین ذراعا.

و قال قتادة کان طولها ثلاثمائة ذراع و عرضها خمسین ذراعا و طولها فی السماء ثلاثین ذراعا (3)و قال الحسن کان طولها ألف ذراع و مائتی ذراع و عرضها ستمائة ذراع انتهی (4)و ما ورد فی الخبر هو المعتمد(5).

«43»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَغْرَقَ الْأَرْضَ کُلَّهَا یَوْمَ نُوحٍ علیه السلام إِلَّا الْبَیْتَ فَمِنْ یَوْمِئِذٍ سُمِّیَ الْعَتِیقَ لِأَنَّهُ أُعْتِقَ مِنَ الْغَرَقِ فَقُلْتُ لَهُ صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ لَمْ یَصِلِ الْمَاءُ إِلَیْهِ وَ إِنَّمَا رُفِعَ عَنْهُ (6).

ع، علل الشرائع أبی عن سعد عن أحمد بن محمد عن علی بن الحسن الطویل عن ابن المغیرة عن ذریح مثله (7)

«44»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ

ص: 325


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
3- و به قال الیعقوبی فی تاریخه الا انه قال: بذراع نوح. و قال الثعلبی فی العرائس: فجعل طولها ثلاثمائة ذراع، و عرضها ثلاثمائة و ثلاثون ذراعا، و طولها فی السماء ثلاثة و ثلاثون ذراعا، هذا قول ابن عبّاس. قلت: و لعلّ الصحیح: فجعل طولها ثمانمائة ذراع، و انه تصحیف من النسّاخ.
4- کامل التواریخ 2: 28. م.
5- و تقدم فی خبر ابن سنان ما یوافق ذلک، و رواه المسعودیّ فی اثبات الوصیة الا انه قال و عرضها مائة ذراع و الظاهر أنّه تصحیف، و تقدم فی خبر الشامیّ أن طولها ثمانمائة ذراع و عرضها خمسمائة، و ارتفاعها فی السماء ثمانین ذراعا.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
7- علل الشرائع: 139. م.

روایت34.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام آشکارا قومش را دعوت کرد، وقتی فرزندان هبة الله شنیدند که نوح علم نزد آنان را تصدیق می کند، او را تصدیق کردند. اما فرزندان قابیل او را تکذیب کرده و گفتند: «ما چنین چیزی در میان پدران نخستین خود نشنیده ایم» و گفتند: «آیا به تو ایمان بیاوریم و حال آنکه فرومایگان از تو پیروی کرده اند؟» و منظورشان فرزندان هبة الله بود. (1)

روایت35.

قصص الانبیا: امام باقر علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام در میان قوم خود درنگ کرده و آنان را پنهان و آشکار دعوت کرد، هنگامی که نافرمانی کرده و سرباز زدند، گفت: «پروردگارا، من مغلوب شده ام، به داد من برس» پس خدای متعال به او وحی کرد که: کشتی را بساز، و او را به کاشتن هسته فرمان داد، قومش بر او گذشته بنا را بر خنده و تمسخر گذاشته و می گفتند: به درختکاری نشسته است. تا اینکه درخت قد کشید و بلند شد، آن را قطع کرده و نجاری کرد. پس گفتند: به نجاری نشسته است، سپس آن­ها را به هم پیوند داد و تبدیل به کشتی کرد. پس بر او می گذشتند و شروع به خنده و تمسخر کرده و می گفتند: در زمین خشک به دریانوردی نشسته است. تا آن را به پایان برد.(2)

روایت36.

قصص الانبیا: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام نزد الاغ آمد تا به کشتی وارد شود. الاغ نپذیرفت. گوید: شیطان در میان پاهای الاغ بود. پس گفت: ای شیطان، وارد شو، پس الاغ و شیطان هر دو وارد شدند. پس شیطان گفت: دو ویژگی به تو می آموزم، نوح گفت: مرا به سخن تو نیازی نیست، ابلیس گفت: از حرص برحذر باش که حرص آدم را از بهشت بیرون کرد. از حسد بپرهیز که حسد مرا از بهشت بیروان راند. پس خداوند به او وحی فرستاد که: این دو موعظه را بپذیر اگرچه او ملعون است.(3)

روایت37.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: قوم نوح از دست موش به نزد او شکایت بردند. خدای متعال یوزپلنگ را امر کرد که عطسه کند، پس گربه را بیرون انداخت، پس موش را خورد. و از فضولات در نزد او شکایت کردند، پس خداوند به فیل دستور داد که عطسه کند، پس خوک بیرون آمد.(4)

روایت38.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: در زمان نوح علیه السلام آب بر هر کوه

ص: 323


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی

مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: آمَنَ بِنُوحٍ علیه السلام مِنْ قَوْمِهِ ثَمَانِیَةُ نَفَرٍ وَ کَانَ اسْمُهُ عَبْدَ الْجَبَّارِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ کَانَ یَنُوحُ عَلَی نَفْسِهِ (1).

«45»

وَ فِی رِوَایَةٍ لِأَنَّهُ بَکَی خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ اسْمُهُ عَبْدَ الْأَعْلَی (2).

«46»

وَ فِی رِوَایَةٍ عَبْدَ الْمَلِکِ وَ کَانَ یُسَمَّی بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ کُلِّهَا (3).

«47»

یه، من لا یحضر الفقیه قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام إِنَّ الْحَیْضَ لِلنِّسَاءِ نَجَاسَةٌ رَمَاهُنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَ قَدْ کُنَّ النِّسَاءُ فِی زَمَنِ نُوحٍ علیه السلام إِنَّمَا تَحِیضُ الْمَرْأَةُ فِی کُلِّ سَنَةٍ حَیْضَةً حَتَّی خَرَجَ نِسْوَةٌ مِنْ مَجَانِّهِنَّ (4)وَ کُنَّ سَبْعَمِائَةِ امْرَأَةٍ فَانْطَلَقْنَ فَلَبِسْنَ الْمُعَصْفَرَاتِ مِنَ الثِّیَابِ وَ تَحَلَّیْنَ وَ تَعَطَّرْنَ ثُمَّ خَرَجْنَ فَتَعَرَّفْنَ (5)فِی الْبِلَادِ فَجَلَسْنَ مَعَ الرِّجَالِ وَ شَهِدْنَ الْأَعْیَادَ مَعَهُمْ وَ جَلَسْنَ فِی صُفُوفِهِمْ فَرَمَاهُنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْحَیْضِ عِنْدَ ذَلِکَ فِی کُلِّ شَهْرٍ یَعْنِی أُولَئِکَ النِّسْوَةَ بِأَعْیَانِهِنَّ فَسَالَتْ دِمَاؤُهُنَّ فَأُخْرِجْنَ مِنْ بَیْنِ الرِّجَالِ فَکُنَّ یَحِضْنَ فِی کُلِّ شَهْرٍ حَیْضَةً فَشَغَلَهُنَّ اللَّهُ تَعَالَی بِالْحَیْضِ وَ کَسَرَ شَهْوَتَهُنَّ قَالَ وَ کَانَ غَیْرُهُنَّ مِنَ النِّسَاءِ اللَّوَاتِی لَمْ یَفْعَلْنَ مِثْلَ مَا فَعَلْنَ یَحِضْنَ فِی کُلِّ سَنَةٍ حَیْضَةً قَالَ فَتَزَوَّجَ بَنُو اللَّاتِی یَحِضْنَ فِی کُلِّ شَهْرٍ حَیْضَةً بَنَاتِ اللَّاتِی یَحِضْنَ فِی کُلِّ سَنَةٍ حَیْضَةً فَامْتَزَجَ الْقَوْمُ فَحِضْنَ بَنَاتُ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ فِی کُلِّ شَهْرٍ حَیْضَةً وَ کَثُرَ أَوْلَادُ اللَّاتِی یَحِضْنَ فِی کُلِّ شَهْرٍ حَیْضَةً لِاسْتِقَامَةِ الْحَیْضِ وَ قَلَّ أَوْلَادُ اللَّاتِی یَحِضْنَ فِی السَّنَةِ حَیْضَةً لِفَسَادِ الدَّمِ قَالَ فَکَثُرَ نَسْلُ هَؤُلَاءِ وَ قَلَّ نَسْلُ أُولَئِکَ (6).

«48»

ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام لَمَّا أَظْهَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نُبُوَّةَ نُوحٍ علیه السلام وَ أَیْقَنَ الشِّیعَةُ بِالْفَرَجِ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی وَ عَظُمَتِ الْفِرْیَةُ إِلَی أَنْ آلَ الْأَمْرُ إِلَی شِدَّةٍ شَدِیدَةٍ نَالَتِ الشِّیعَةَ وَ الْوُثُوبِ إِلَی نُوحٍ بِالضَّرْبِ الْمُبَرِّحِ (7)حَتَّی مَکَثَ علیه السلام فِی بَعْضِ الْأَوْقَاتِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ یَجْرِی الدَّمُ مِنْ أُذُنِهِ ثُمَّ أَفَاقَ وَ ذَلِکَ بَعْدَ سَنَةِ ثَلَاثِمِائَةٍ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ هُوَ فِی خِلَالِ ذَلِکَ یَدْعُوهُمْ

ص: 326


1- قصص الأنبیاء. مخطوط. م.
2- قصص الأنبیاء. مخطوط. م.
3- قصص الأنبیاء. مخطوط. م.
4- جمع المجنة: الموضع الذی یستتر فیه.
5- فی نسخة: فتفرقن.
6- من لا یحضره الفقیه: 20. م.
7- أی الضرب الشدید.

و هر دشتی پانزده ذراع بالا آمد.(1)

شرح

یعنی کم­تر از آن نبوده است، هرچند در بعضی جاها بیشتر بوده است، و ممکن است به اعجاز حضرت نوح علیه السلام سطح آب مانند زمین نامساوی بوده باشد.

روایت39.

قصص الانبیا: از یکی از معصومین علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی خدای متعال فرمود: «ای زمین، آب خود را فرو بر» زمین گفت: تنها امر شده ام که آب خود را فرو برم و به فرو بردن آب آسمان امر نشده ام، پس آب خود را فرو برد و آب آسمان باقی ماند و دریایی در اطراف آسمان و اطراف دنیا تشکیل داد.(2)

و فرمان دادن و جواب دادن خطاب به فرشته موکل آسمان و زمین است.(3)

شرح

راوندی جمله (و فرمان دادن) را آورده تا خطابی را که ظاهراً متوجه جمادات است، تأویل کند، و ممکن است براساس استعارة تمثیلیه باشد تا سرعت انجام اراده و حکم خداوند را در همه چیز بیان کند. و ممکن است امری تکوینی باشد چنانچه خدای متعال می فرماید: «باش، پس وجود یافت».

روایت40.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: در مدت سی سال کشتی را ساخت، سپس امر شد که از هر موجودی، دو جفت را در آن حمل کند. جفت های هشتگانه ای که آدم از بهشت آورد تا وسیله معاش فرزندان نوح علیه السلام در زمین باشد، همان­گونه که ذریه آدم علیه السلام با آن زندگی کردند. چرا که زمین و هر آنچه بر روی آن است، جز آنچه با نوح در کشتی باشد غرق می شود.(4)

روایت41.

قصص الانبیا: امام علی علیه السلام فرمود: زمانی که نوح علیه السلام ساخت کشتی را به پایان برد، وعده میان او و پروردگارش در هلاک کردن قومش آن بود که تنور فوران کند. پس فوران کرد. زن نوح به او گفت: تنور فوران کرده است. نوح به سوی تنور رفته و آن را مهر کرد. پس آب ایستاد، نوح هر که را خواست، وارد کشتی کرد، سپس قصد مهر تنور را کرده و آن را برکند. خدای متعال فرمود: «پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم و از زمین چشمه ها جوشانیدیم».(5)

روایت42.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: از پدرم شنیدم که با عطا سخن می گفت فرمود: طول کشتی نوح

ص: 324


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی
5- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

لَیْلًا وَ نَهَاراً فَیَهْرُبُونَ وَ یَدْعُوهُمْ سِرّاً فَلَا یُجِیبُونَ وَ یَدْعُوهُمْ عَلَانِیَةً فَیُوَلُّونَ فَهُمْ بَعْدَ ثَلَاثِ مِائَةِ سَنَةٍ بِالدُّعَاءِ عَلَیْهِمْ وَ جَلَسَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ لِلدُّعَاءِ فَهَبَطَ إِلَیْهِ وَفْدٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ هُوَ ثَلَاثَةُ أَمْلَاکٍ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ قَالُوا لَهُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَنَا حَاجَةٌ قَالَ وَ مَا هِیَ قَالُوا تُؤَخِّرُ الدُّعَاءَ عَلَی قَوْمِکَ فَإِنَّهَا أَوَّلُ سَطْوَةٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَرْضِ قَالَ قَدْ أَخَّرْتُ الدُّعَاءَ عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مِائَةِ سَنَةٍ أُخْرَی وَ عَادَ إِلَیْهِمْ فَصَنَعَ مَا کَانَ یَصْنَعُ وَ یَفْعَلُونَ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ حَتَّی إِذَا انْقَضَتْ ثَلَاثُ مِائَةِ سَنَةٍ أُخْرَی وَ یَئِسَ مِنْ إِیمَانِهِمْ جَلَسَ فِی وَقْتِ ضُحَی النَّهَارِ لِلدُّعَاءِ فَهَبَطَ عَلَیْهِ (1)وَفْدٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا خَرَجْنَا (2)بُکْرَةً وَ جِئْنَاکَ ضَحْوَةً ثُمَّ سَأَلُوهُ مِثْلَ مَا سَأَلَهُ وَفْدُ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَأَجَابَهُمْ إِلَی مِثْلِ مَا أَجَابَ أُولَئِکَ إِلَیْهِ وَ عَادَ علیه السلام إِلَی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ فَلَا یَزِیدُهُمْ دُعَاؤُهُ إِلَّا فِرَاراً حَتَّی انْقَضَتْ ثَلَاثُمِائَةِ سَنَةٍ تَتِمَّةُ تِسْعِمِائَةِ سَنَةٍ فَصَارَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ شَکَوْا مَا یَنَالُهُمْ مِنَ الْعَامَّةِ وَ الطَّوَاغِیتِ وَ سَأَلُوا الدُّعَاءَ بِالْفَرَجِ فَأَجَابَهُمْ إِلَی ذَلِکَ وَ صَلَّی وَ دَعَا فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَجَابَ دَعْوَتَکَ فَقُلْ لِلشِّیعَةِ یَأْکُلُوا التَّمْرَ وَ یَغْرِسُوا النَّوَی وَ یُرَاعُوهُ (3)حَتَّی یُثْمِرَ فَإِذَا أَثْمَرَ فَرَّجْتُ عَنْهُمْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ عَرَّفَهُمْ ذَلِکَ فَاسْتَبْشَرُوا فَأَخْبَرَهُمْ نُوحٌ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ فَفَعَلُوا ذَلِکَ وَ رَاعُوهُ حَتَّی أَثْمَرَ ثُمَّ صَارُوا بِالثَّمَرِ إِلَی نُوحٍ علیه السلام وَ سَأَلُوهُ أَنْ یُنْجِزَ لَهُمُ الْوَعْدَ فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ (4)فَأَوْحَی إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ کُلُوا هَذَا التَّمْرَ وَ اغْرِسُوا النَّوَی فَإِذَا أَثْمَرَتْ فَرَّجْتُ عَنْکُمْ فَلَمَّا ظَنُّوا أَنَّ الْخُلْفَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِمُ ارْتَدَّ مِنْهُمُ الثُّلُثُ وَ ثَبَتَ الثُّلُثَانِ (5)فَأَکَلُوا التَّمْرَ وَ غَرَسُوا النَّوَی حَتَّی إِذَا أَثْمَرَ أَتَوْا بِهِ نُوحاً علیه السلام فَأَخْبَرُوهُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یُنْجِزَ لَهُمُ الْوَعْدَ فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ کُلُوا هَذَا التَّمْرَ (6)وَ اغْرِسُوا النَّوَی فَارْتَدَّ الثُّلُثُ الْآخَرُ وَ بَقِیَ الثُّلُثُ فَأَکَلُوا التَّمْرَ (7)

ص: 327


1- فی المصدر: الیه. م.
2- فی المصدر: فقالوا نحن وفد من السماء السادسة خرجنا اه. م.
3- فی المصدر: یأکلون التمر و یغرسون النوی و یراهونه. م.
4- فی نسخة: فسأل اللّه عزّ و جلّ فی ذلک.
5- فی المصدر: و بقی الثلثان.
6- فی المصدر: الثمر. م.
7- فی المصدر: الثمر. م.

علیه السلام هزار و دویست ذراع و عرض آن هشتصد ذراع و عمق آن هشتاد ذراع بود، پس برگرد کعبه طواف کرد و هفت بار سعی صفا و مروه کرد، سپس بر جودی آرام گرفت.(1)

تفسیر عیاشی: از حسن بن صالح روایتی همانند آن آورده شده است.

شرح

صاحب کامل گوید: امر شد که طول آن را هشتاد ذراع و عرض آن را پنجاه ذراع و طول آن را در آسمان سی ذراع قرار دهد.

قتاده گوید: طول آن سیصد ذراع، عرض آن پنجاه ذراع، و طول آن در آسمان سی ذراع بوده است و حسن گوید: طول آن هزار و دویست ذراع، عرض آن ششصد ذراع بوده است. تمام.(2)

و تنها آنچه در حدیث آمده است مورد اعتماد است.

روایت43.

قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال در زمان نوح علیه السلام همه زمین را غرق کرد به جز کعبه را، و از آن روز عتیق (آزاد شده) نامیده شد، چرا که از غرق شدن آزاد شد. پس عرض کردم: آیا به آسمان بالا رفت؟ فرمود: آب به آن نرسید بلکه از آن برطرف شد.(3)

علل الشرایع: از ذریح همانند آن روایت شده است.(4)

روایت44.

قصص الانبیا:

ص: 325


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . کامل التواریخ2: 28
3- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
4- . علل الشرائع: 139

وَ غَرَسُوا النَّوَی فَلَمَّا أَثْمَرَ أَتَوْا بِهِ نُوحاً علیه السلام ثُمَّ قَالُوا لَهُ لَمْ یَبْقَ مِنَّا إِلَّا الْقَلِیلُ وَ نَحْنُ نَتَخَوَّفُ عَلَی أَنْفُسِنَا بِتَأَخُّرِ الْفَرَجِ أَنْ نَهْلِکَ فَصَلَّی نُوحٌ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ مِنْ أَصْحَابِی إِلَّا هَذِهِ الْعِصَابَةُ وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْهِمُ الْهَلَاکَ إِنْ تُؤَخِّرِ الْفَرَجَ عَنْهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ قَدْ أَجَبْتُ دَعْوَتَکَ فَاصْنَعِ الْفُلْکَ فَکَانَ بَیْنَ إِجَابَةِ الدُّعَاءِ وَ بَیْنَ الطُّوفَانِ خَمْسُونَ سَنَةً (1).

بیان

قال الجزری یقال برح به إذا شق علیه و منه الحدیث ضربا غیر مبرح أی غیر شاق.

«49»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ تَارِیخِ مُحَمَّدٍ النَّجَّارِ شَیْخِ الْمُحَدِّثِینَ بِالْمَدْرَسَةِ الْمُسْتَنْصِرِیَّةِ بِإِسْنَادٍ مَرْفُوعٍ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُهْلِکَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ شُقَّ أَلْوَاحَ السَّاجِ فَلَمَّا شَقَّهَا لَمْ یَدْرِ مَا یَصْنَعُ بِهَا فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَأَرَاهُ هَیْئَةَ السَّفِینَةِ وَ مَعَهُ تَابُوتٌ بِهَا مِائَةُ أَلْفِ مِسْمَارٍ وَ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ مِسْمَارٍ فَسَمَّرَ بِالْمَسَامِیرِ کُلِّهَا السَّفِینَةَ إِلَی أَنْ بَقِیَتْ خَمْسَةُ مَسَامِیرَ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ فَأَشْرَقَ بِیَدِهِ وَ أَضَاءَ کَمَا یُضِی ءُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ فَتَحَیَّرَ نُوحٌ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الْمِسْمَارَ بِلِسَانٍ طَلْقٍ ذَلْقٍ (2)فَقَالَ أَنَا عَلَی اسْمِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الْمِسْمَارُ الَّذِی مَا رَأَیْتُ مِثْلَهُ فَقَالَ هَذَا بِاسْمِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ اسْمِرْهُ (3)عَلَی أَوَّلِهَا عَلَی جَانِبِ السَّفِینَةِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ ثَانٍ فَأَشْرَقَ وَ أَنَارَ فَقَالَ نُوحٌ وَ مَا هَذَا الْمِسْمَارُ فَقَالَ هَذَا مِسْمَارُ أَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاسْمِرْهُ عَلَی جَانِبِ السَّفِینَةِ الْأَیْسَرِ فِی أَوَّلِهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ ثَالِثٍ فَزَهَرَ وَ أَشْرَقَ وَ أَنَارَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام هَذَا مِسْمَارُ فَاطِمَةَ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ رَابِعٍ فَزَهَرَ وَ أَنَارَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مِسْمَارُ الْحَسَنِ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ خَامِسٍ فَزَهَرَ وَ أَنَارَ وَ أَظْهَرَ النَّدَاوَةَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مِسْمَارُ الْحُسَیْنِ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهِ فَقَالَ نُوحٌ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ النَّدَاوَةُ

ص: 328


1- کمال الدین: 79- 80. م.
2- أی بلسان فصیح ذی الحدة.
3- أی شده بالمسمار.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: از قوم نوح علیه السلام هشت نفر به او ایمان آوردند، نام او عبدالجبار بود و بدین سبب نوح نامیده شد که بر نفس خویش ناله می کرد.(1)

روایت45.

و در روایت دیگری است که: چون پانصد سال گریه کرد، و نامش عبدالاعلی بوده است.(2)

روایت46.

در روایت دیگری است که: عبدالملک، و به همه این نام­ها نامیده می شده است.(3)

روایت47.

من لایحضره الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: حیض برای زنان نجاستی است که خدای عزوجل زنان را بدان مبتلا ساخته است و زنان در زمان نوح علیه السلام در هر سال تنها یک بار حائض می شدند تا اینکه هفتصد نفر از زنان از خانه های خود بیرون آمدند، به راه افتاده، لباس های زردرنگ پوشیدند، خود را زینت داده و معطر ساختند، سپس بیرون شده و در شهر شناخته شدند، با مردان در جشن ها حضور یافتند و در صف های آنان نشستند، پس خدای عزوجل در این هنگام آنان را به حیض در هر ماه مبتلا ساخت، یعنی خود آن زنان را. پس خون از آنان جاری شد و از میان مردان بیرون رانده شدند. پس در هر ماه یک بار حائض می­شدند، پس خداوند متعال آنان را به حیض مشغول کرد و شهوتشان را شکست.

گوید: و دیگر زنانی که مانند کار آنان را انجام نداده بودند، در هر سال یک بار حائض می شدند. گوید: پس پسران زنانی که در هر ماه یک بار حائض می شدند با دختران زنانی که در هر سال یک بار حائض می شدند، ازدواج کردند. پس قوم با هم درآمیختند و دختران اینان و آنان در هر ماه یک بار حائض می شدند. و به سبب استقامت حیض، فرزندان زنانی که در هر ماه یک بار حائض می شدند، زیاد شدند و فرزندان زنانی که در سال یکبار حائض می شدند، به دلیل به فساد کشیده شدن خون، کم

شدند. گوید: پس نسل اینان زیاد و نسل آنان کم شد.(4)

روایت48.

اکمال الدین: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زمانی که خدای تبارک و تعالی نبوت حضرت نوح علیه السلام را آشکار کرد و به پیروان وی یقین به پیروزی داد، آزمون (الهی) شدت یافت و غوغا و جنجال بالا گرفت تا اینکه کار به سختی بیشتری برای پیروان (نوح) رسید. و گاهی نوح را چنان کتک می­زدند که سه روز بی­هوش بر زمین می­افتاد و خون از گوشش جاری می­شد. سپس بعد از سه روز به هوش می­آمد. این اتفاقات مربوط به سیصد سال پس از نبوت نوح است و در طول این مدت نوح.

ص: 326


1- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
3- . قصص الانبیاء، نسخه خطی
4- . من لا یحضره الفقیه، 20

فَقَالَ هَذَا الدَّمُ فَذَکَرَ قِصَّةَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَا تَعْمَلُ الْأُمَّةُ بِهِ فَلَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ ظَالِمَهُ وَ خَاذِلَهُ.

«50»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِبَعْضِ غِلْمَانِهِ فِی شَیْ ءٍ جَرَی لَئِنِ انْتَهَیْتَ وَ إِلَّا ضَرَبْتُکَ ضَرْبَ الْحِمَارِ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا ضَرْبُ الْحِمَارِ قَالَ إِنَّ نُوحاً علیه السلام لَمَّا أَدْخَلَ السَّفِینَةَ مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ جَاءَ إِلَی الْحِمَارِ فَأَبَی أَنْ یَدْخُلَ فَأَخَذَ جَرِیدَةً مِنْ نَخْلٍ فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً وَاحِدَةً وَ قَالَ لَهُ عبسا شاطانا أَیِ ادْخُلْ یَا شَیْطَانُ (1).

«51»

ک، إکمال الدین مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ طَاهِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ سَعْدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْجَوَاشِنِیِّ (2)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْبُدَیْلِیِّ (3)عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اسْتَنْزَلَ نُوحٌ علیه السلام الْعُقُوبَةَ عَلَی قَوْمِهِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ علیه السلام بِسَبْعَةِ نَوَایَاتٍ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ لَکَ إِنَّ هَؤُلَاءِ خَلَائِقِی وَ عِبَادِی وَ لَسْتُ أُبِیدُهُمْ بِصَاعِقَةٍ مِنْ صَوَاعِقِی إِلَّا بَعْدَ تَأْکِیدِ الدَّعْوَةِ وَ إِلْزَامِ الْحُجَّةِ فَعَاوِدِ اجْتِهَادَکَ فِی الدَّعْوَةِ لِقَوْمِکَ فَإِنِّی مُثِیبُکَ عَلَیْهِ وَ اغْرِسْ هَذَا النَّوَی فَإِنَّ لَکَ فِی نَبَاتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِدْرَاکِهَا إِذَا أَثْمَرَتْ الْفَرَجَ وَ الْخَلَاصَ فَبَشِّرْ بِذَلِکَ مَنْ تَبِعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا نَبَتَتِ الْأَشْجَارُ وَ تَأَزَّرَتْ وَ تَسَوَّقَتْ وَ تَغَصَّنَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ زَهَا الثَّمَرُ عَلَیْهَا بَعْدَ زَمَنٍ طَوِیلٍ اسْتَنْجَزَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ الْعِدَةَ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَغْرِسَ مِنْ نَوَی تِلْکَ الْأَشْجَارِ وَ یُعَاوِدَ الصَّبْرَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ یُؤَکِّدَ الْحُجَّةَ عَلَی قَوْمِهِ وَ أَخْبَرَ بِذَلِکَ الطَّوَائِفَ الَّتِی آمَنَتْ بِهِ فَارْتَدَّ مِنْهُمْ ثَلَاثُ مِائَةِ رَجُلٍ وَ قَالُوا لَوْ کَانَ مَا یَدَّعِیهِ نُوحٌ حَقّاً لَمَا وَقَعَ فِی وَعْدِ رَبِّهِ خُلْفٌ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ یَأْمُرُهُ عِنْدَ کُلِّ مَرَّةٍ أَنْ یَغْرِسَهَا تَارَةً بَعْدَ أُخْرَی إِلَی أَنْ غَرَسَهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ

ص: 329


1- بصائر الدرجات: 96. م.
2- الجواشنة علی ما قیل: بطن من الحمیدیین من هلباء سوید من جذام من القحطانیة، کانت مساکنهم الحوف من الشرقیة بالدیار المصریة. و بطن من لبید، من سلیم بن منصور، من العدنانیة، کانت مساکنهم بلاد برقة.
3- بالتصغیر نسبة إلی بدیل.

مخفیانه آنان را دعوت می کرد و آنان اجابتش نمی کردند، آشکارا آنان را دعوت می کرد، روی برمی گرداندند. پس، بعداز سیصد سال تصمیم گرفت آنان را نفرین کند. پس از نماز صبح نشست تا آنان را نفرین کند. از آشمان هفتم گروهی شامل سه فرشته به سوی او پایین آمده، بر او سلام کرده و گفتند: ای پیامبر خدا، درخواستی داریم. گفت: چه درخواستی؟ گفتند: نفرین بر قومت را به تأخیر بینداز، چرا که این، اولین خشم خداوند در زمین است. گفت: نفرین بر آنان را سیصد سال دیگر به تأخیر انداختم. و به سوی آنان بازگشت و به فعالیت گذشته خود پرداخت و آنان نیز کار گذاشته خود را ادامه دادند. وقتی سیصد سال دیگر گذشت و از ایمان آوردن آنان ناامید شد. در وقت چاشت نشست تا آنان را نفرین کند. پس گروهی از آسمان ششم بر او فرود آمده، بر او سلام کردند و گفتند: صبح زود بیرون آمده و در وقت چاشت نزد تو آمده ایم، سپس همان خواسته گروه آسمان هفتم را از او درخواست کردند و او همانند پاسخی که به آنان داد، به اینان نیز داد و آن حضرت برای دعوت کردن قوم خویش به سوی آنان رفت، اما دعوت او جز بر فرار آنان نیفزود، تا اینکه سیصد سال باقی­مانده از نهصد سال نیز گذشت. پس شیعیان نزد او آمدند و از آنچه از سوی عامه و طاغوتیان به آنان می رسید شکایت کردند و درخواست دعا برای رفع گرفتاری کردند. پس درخواست آنان را اجابت کرده نماز خواند و دعا کرد. پس جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد و گفت: همانا خداوند تبارک و تعالی دعایت را اجابت کرده است. به پیروانت بگو: خرما خورده و هسته اش را بکارند و از آن مراقبت کنند آنچهآنچ

تا ثمر دهد. هرگاه ثمر داد، اندوه آنان را می زدایم. پس خدا را حمد و ستایش کرده و آنان را از این کار آگاه کرد. پس به یکدیگر بشارت دادند، نوح نیز آنچه را خداوند به او وحی کرده بود، به آنان خبر داد. پس چنین کردند و از آن مراقبت کردند تا ثمر داد. سپس میوه را نزد نوح علیه السلام برده و از او خواستند وعده را برایشان محقق سازد. پس نوح در این باره از خداوند پرسید. پس به او وحی کرد: به آنان بگو: این خرما را بخورید و هسته را بکارید پس هرگاه ثمر داد، اندوهتان را می زدایم، وقتی گمان کردند که خلف وعده شده است، یک سوم آنان (از دینشان) منحرف شدند و دو سوم باقی ماندند. پس خرما را خورده و هسته اش را کاشتند و زمانی که ثمر داد، میوه اش را نزد نوح علیه السلام آورده و درخواست عملی شدن وعده را کردند. نوح علیه السلام از خداوند این مطلب را درخواست کرد، پس به او وحی فرستاد که: به آنان بگو این خرما را بخورید و هسته را بکارید، پس یک سوم دیگر منحرف شدند و یک سوم باقی ماندند. پس خرما را خورده

ص: 327

فَمَا زَالَتْ تِلْکَ الطَّوَائِفُ (1)تَرْتَدُّ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ بَعْدَ طَائِفَةٍ إِلَی أَنْ عَادَ إِلَی نَیِّفٍ وَ سَبْعِینَ رَجُلًا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ذَلِکَ إِلَیْهِ وَ قَالَ الْآنَ أَسْفَرَ الصُّبْحُ عَنِ اللَّیْلِ لِعَیْنِکَ حِینَ صَرَّحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ صَفَا مِنَ الْکَدَرِ بِارْتِدَادِ مَنْ کَانَتْ طِینَتُهُ خَبِیثَةً فَلَوْ أَنِّی أَهْلَکْتُ الْکُفَّارَ وَ أَبْقَیْتُ مَنْ قَدِ ارْتَدَّ مِنَ الطَّوَائِفِ الَّتِی کَانَتْ آمَنَتْ بِکَ لَمَا کُنْتُ صَدَّقْتُ وَعْدِیَ السَّابِقَ لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَخْلَصُوا التَّوْحِیدَ مِنْ قَوْمِکَ وَ اعْتَصَمُوا بِحَبْلِ نُبُوَّتِکَ بِأَنْ أَسْتَخْلِفَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ أُمَکِّنَ لَهُمْ دِینَهُمْ وَ أُبَدِّلَ خَوْفَهُمْ بِالْأَمْنِ لِکَیْ تَخْلُصَ الْعِبَادَةُ لِی بِذَهَابِ الشَّکِّ مِنْ قُلُوبِهِمْ فَکَیْفَ یَکُونُ الِاسْتِخْلَافُ وَ التَّمْکِینُ وَ تَبَدُّلُ الْخَوْفِ بِالْأَمْنِ مِنِّی لَهُمْ مَعَ مَا کُنْتُ أَعْلَمُ مِنْ ضَعْفِ یَقِینِ الَّذِینَ ارْتَدُّوا وَ خُبْثِ طِینَتِهِمْ وَ سُوءِ سَرَائِرِهِمُ الَّتِی کَانَتْ نَتَائِجَ النِّفَاقِ وَ شُبُوحِ الضَّلَالَةِ (2)فَلَوْ أَنَّهُمْ تَنَسَّمُوا مِنِّی الْمُلْکَ الَّذِی أُوتِی الْمُؤْمِنِینَ وَقْتَ الِاسْتِخْلَافِ إِذَا أَهْلَکْتُ أَعْدَاءَهُمْ لَنَشِقُوا رَوَایِحَ صِفَاتِهِ وَ لَاسْتَحْکَمَتْ سَرَائِرُ نِفَاقِهِمْ وَ تَأَبَّدَ خَبَالُ ضَلَالَةِ قُلُوبِهِمْ وَ کَاشَفُوا إِخْوَانَهُمْ بِالْعَدَاوَةِ وَ حَارَبُوهُمْ عَلَی طَلَبِ الرِّئَاسَةِ وَ التَّفَرُّدِ بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ کَیْفَ یَکُونُ التَّمْکِینُ فِی الدِّینِ وَ انْتِشَارُ الْأَمْرِ فِی الْمُؤْمِنِینَ مَعَ إِثَارَةِ الْفِتَنِ وَ إِیقَاعِ الْحُرُوبِ کَلَّا فَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا (3)

بیان

قال الفیروزآبادی الأزر الإحاطة و القوة و الضعف ضد و التقویة و الموازرة أن یقوی الزرع بعضه بعضا فیلتف و التأزیر التغطیة و التقویة و نصر مؤزر بالغ شدید و قال سوق الشجر تسویقا صار ذا ساق انتهی فالمراد بقوله علیه السلام تأزرت تقوت و التفت و بقوله تسوقت قوی ساقها و بقوله تغصنت کثرت و قویت أغصانها و زهو الثمرة احمرارها و اصفرارها.

قوله علیه السلام حین صرح الحق إما بتخفیف الراء المضمومة أی خلص أو بالتشدید أی بین و المحض الخالص من کل شی ء و علی التقدیرین یضمن معنی الانکشاف أو الکشف و شبوح الضلالة بالباء الموحدة و الحاء المهملة جمع شبح بالتحریک و هو الشخص أو بالسین المهملة و النون بمعنی الظهور أو بالخاء المعجمة جمع سنخ بالکسر بمعنی الأصل

ص: 330


1- فی نسخة: فما زالت تلک الطوائف من المؤمنین.
2- فی نسخة: سنوح الضلالة. و فی أخری: شیوخ الضلالة.
3- کمال الدین: 202- 203 و جملات الروایة مضطربة جدّا فی نسخ الکتاب و المصدر. م.

و هسته را گاشتنند، وقتی ثمر داد، میوه را نزد نوح علیه السلام آورده و به او گفتند: از ما جز تعداد اندکی باقی نمانده است و ما بر خویش بیمناکیم که اگر فرج به تأخیر افتد، هلاک شویم، پس نوح علیه السلام نماز خواند سپس گفت: پروردگارا، از یارانم جز این گروه کسی باقی نمانده است و اگر فرج آنان را به تأخیر اندازی، از هلاکت آنان می ترسم. پس خدای عزوجل به او وحی کرد: دعوتت را اجابت کردم، پس کشتی را بساز، میان اجابت دعا و طوفان پنجاه سال فاصله بود.(1)

توضیح

جزری گوید: می گویند: برّح به: یعنی هرگاه بر او سخت شود. و در حدیث آمده: ضربه ای غیر مبرّح یعنی سبک.

روایت49.

الخرائج: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی خداوند اراده کرد که قوم نوح را هلاک کند، به او وحی فرستاد: که چوب های ساج را بشکن وقتی آن­ها را شکست نمی دانست با آن­ها چه کند، پس جبرئیل فرود آمد و شکل کشتی را به او نشان داد و همراه با او تابوتی بود که در آن یکصد و بیست و نه هزار میخ بود. همه میخ ها را به کشتی زد تا اینکه پنج میخ باقی ماند با دست به یکی از میخ ها زد. پس در دستش درخشید و همچون ستاره ای درخشان در افق آسمان نورافشانی کرد. نوح تعجب کرد. پس خداوند میخ را به زبانی فصیح و بلیغ به سخن آورد. پس میخ گفت: من بر نام بهترین پیامبران محمد بن عبدالله هستم. پس جبرئیل علیه السلام فرود آمد. نوح به او گفت: ای جبرئیل، این چه میخی است که مانند آن را ندیده ام؟ گفت: این میخ به نام سرور پیامبران محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله است، آن را بر ابتدای کشتی و بر سمت راست آن محکم بکوب. سپس با دست به میخ دومی دست زد، پس درخشید و نور داد، نوح گفت: این میخ چیت؟ (جبرئیل) گفت: این میخ برادر و پسرعمویش سید اوصیا علی بن ابیطالب علیه السلام است. آن را در ابتدای کشتی و بر سمت چپ آن محکم بکوب، سپس با دست به میخ سوم زد، پس نور داد و درخشید و روشن شد. جبرئیل گفت: این میخ فاطمه علیها السلام است آن را در کنار میخ پدرش بکوب، سپس با دست به میخ چهارم زد، درخشید و روشنی داد پس جبرئیل گفت: این میخ حسن علیه السلام است، آن را در کنار میخ پدرش بکوب. سپس با دست به میخ پنجم زد که درخشید و روشنی داد و نمناکی ظاهر کرد. جبرئیل گفت: این میخ حسین علیه السلام است. آن را در کنار میخ پدرش بکوب. نوح گفت: ای جبرئیل، این نمناکی چیست؟

ص: 328


1- . کمال الدین: 79-80

أو بمعنی الرسوخ و فی بعض النسخ شیوخ جمع الشیخ و علی التقادیر لا یخلو من تکلف و تنسم النسیم (1)تشممه و نشقه کقرحه شمه و الخبال الجنون و الفساد و الحاصل أن هذه الفتن لتخلیص المؤمنین عن المنافقین و ظهور ما کتموه من الشرک و الفساد لکی لا یفسدوا فی الأرض بعد ظهور دولة الحق باختلاطهم بالمؤمنین.

«52»

سن، المحاسن الْقَاسِمُ الزَّیَّاتُ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُؤْمِنِ بْنِ الْعَلَاءِ (2)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَسَرَ الْمَاءُ عَنْ عِظَامِ الْمَوْتَی فَرَأَی ذَلِکَ نُوحٌ ع- فَجَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ اغْتَمَّ لِذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ کُلِ الْعِنَبَ الْأَسْوَدَ لِیَذْهَبَ غَمُّکَ (3).

«53»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ شَرِیعَةُ نُوحٍ علیه السلام أَنْ یُعْبَدَ اللَّهُ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ هِیَ الْفِطْرَةُ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُ عَلَی نُوحٍ علیه السلام وَ النَّبِیِّینَ أَنْ یَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لَا یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَمَرَهُ بِالصَّلَاةِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الْحَرَامِ وَ الْحَلَالِ وَ لَمْ یَفْرِضْ عَلَیْهِ أَحْکَامَ حُدُودٍ وَ لَا فَرَضَ مَوَارِیثَ فَهَذِهِ شَرِیعَتُهُ- فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً فَلَمَّا أَبَوْا وَ عَتَوْا قَالَ رَبِّ إِنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ فَلِذَلِکَ قَالَ نُوحٌ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ (4)

«54»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْکُوفَةِ أَیَّامَ قَدِمَ عَلَی أَبِی الْعَبَّاسِ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی الْکُنَاسَةِ فَنَظَرَ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مُفَضَّلُ هَاهُنَا صُلِبَ عَمِّی زَیْدٌ رَحِمَهُ اللَّهُ ثُمَّ مَضَی حَتَّی أَتَی طَاقَ الزَّیَّاتِینَ وَ هُوَ آخِرُ السَّرَّاجِینَ فَنَزَلَ فَقَالَ لِی انْزِلْ فَإِنَّ هَذَا الْمَوْضِعَ کَانَ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ الْأَوَّلَ الَّذِی کَانَ خَطَّهُ آدَمُ علیه السلام وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَدْخُلَهُ رَاکِباً فَقُلْتُ لَهُ فَمَنْ غَیَّرَهُ عَنْ خِطَّتِهِ فَقَالَ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَالطُّوفَانُ فِی زَمَنِ نُوحٍ-

ص: 331


1- و یحتمل أن یکون مصحف تسنم أی رکب الملک و علاه.
2- الموجود فی المصدر: موسی بن العلاء، و الظاهر أنّه الصحیح.
3- محاسن البرقی: 548. م.
4- مخطوط. م.

گفت: این خون است، وداستان حسین علیه السلام و آنچه امت او می کنند را شرح داد . پس خداوند قاتل و ستم کنندهه و خوار کننده او را لعنت کرد .

روایت50.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام درباره مسأله ای که پیشامد کرده بود، به یکی از غلامانش فرمود: پایان دادی اگر پایان نمی­دادی چون زدن الاغ، تو را می زدم. عرض کرد، فدایت شوم، زدن الاغ چگونه است؟ فرمود: نوح علیه السلام زمانی که از هر موجودی دو جفت را وارد کشتی کرد، نزد الاغ آمد، الاغ از وارد شدن ابا کرد، پس نوح شاخه بدون برگی از درخت خرما برگرفت و یک بار به او زد و گفت: «عبسا شاطانا» یعنی ای شیطان، وارد شو.(1)

روایت51.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی نوح علیه السلام طلب نزول عذاب بر قومش کرد، خداوند عزوجل، روح الامین علیه السلام را با هفت هسته فرستاد. پس گفت«ای پیامبر خدا، خداوند تبارک و تعالی به تو می فرماید: قطعاً اینان مخلوقات و بندگان من هستند و من آنان را با هیچ صاعقه ای از بین نمی برم مگر بعد از تأکید دعوت و محکم شدن حجت، پس تلاش در دعوت قومت را دوباره آغاز کن که من بر این کار، به تو پاداش خواهم داد. و این هسته را (در زمین) بکار که در رشد کردن، رسیدن و به بار نشستن آن ، فرج و رهایی توست، پس مؤمنانی که از تو پیروی کرده اند را به این امر بشارت ده. زمانی که درخت ها رشد کردند و پوشش برخود گرفتند و ساقه دار و شاخه دار شده و به بار نشستند و پس از زمانی طولانی، میوه بر آن­ها درخشیدن گرفت، نوح از خداوند سبحان خواست که وعده را محقق سازد. پس خدای تبارک و تعالی به او فرمان داد که هسته آن درخت ها را در زمین بکارد و صبر و تلاش را دوباره از سر گیرد و حجت را بر قومش دوباره تمام کند. نوح این مطلب را به گروه هایی که به او ایمان آورده بودند، خبر داد. پس از میان آنان سیصد مرد [از دین خود] بازگشته و گفتند: اگر ادعای نوح حق بود، در وعده پروردگارش خلفی صورت نمی گرفت. سپس خداوند تبارک و تعالی پیوسته در هر بار او را امر می کرد که هسته ها را یکی پس از دیگری بکارد تا اینکه هفت مرتبه هسته ها را کاشت.

ص: 329


1- . بصائر الدرجات: 96

ثُمَّ غَیَّرَهُ بَعْدُ أَصْحَابُ کِسْرَی وَ النُّعْمَانُ بْنُ مُنْذِرٍ ثُمَّ غَیَّرَهُ زِیَادُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَانَتِ الْکُوفَةُ وَ مَسْجِدُهَا فِی زَمَنِ نُوحٍ فَقَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ وَ کَانَ مَنْزِلُ نُوحٍ وَ قَوْمِهِ فِی قَرْیَةٍ عَلَی مَتْنِ الْفُرَاتِ (1)مِمَّا یَلِی غَرْبِیَّ الْکُوفَةِ فَقَالَ وَ کَانَ نُوحٌ رَجُلًا نَجَّاراً فَجَعَلَهُ اللَّهُ نَبِیّاً وَ انْتَجَبَهُ وَ نُوحٌ أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ سَفِینَةً تَجْرِی عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ وَ إِنَّ نُوحاً لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدَی فَیَهْزَءُونَ بِهِ وَ یَسْخَرُونَ مِنْهُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنْهُمْ دَعَا عَلَیْهِمْ فَقَالَ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا نُوحُ اصْنَعِ الْفُلْکَ وَ أَوْسِعْهَا وَ عَجِّلْ عَمَلَهَا بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا فَعَمِلَ نُوحٌ سَفِینَةً فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ بِیَدِهِ یَأْتِی بِالْخَشَبِ مِنْ بُعْدٍ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا قَالَ مُفَضَّلٌ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِیثُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ (2)فَقَامَ فَصَلَّی الظُّهْرَ ثُمَّ الْعَصْرَ ثُمَّ انْصَرَفَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَالْتَفَتَ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی مَوْضِعِ دَارِ الدَّارِیِّینَ وَ هُوَ فِی مَوْضِعِ دَارِ ابْنِ حَکِیمٍ وَ ذَلِکَ فُرَاتٌ الْیَوْمَ وَ قَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ هَاهُنَا نُصِبَتْ أَصْنَامُ قَوْمِ نُوحٍ یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً ثُمَّ مَضَی حَتَّی رَکِبَ دَابَّتَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فِی کَمْ عَمِلَ سَفِینَةً نُوحٌ (3)حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا قَالَ فِی الدَّوْرَیْنِ فَقُلْتُ وَ کَمِ الدَّوْرَانِ قَالَ ثَمَانُونَ سَنَةً قُلْتُ فَإِنَّ الْعَامَّةَ تَقُولُ عَمِلَهَا فِی خَمْسِمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَقَالَ کَلَّا کَیْفَ وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ وَحْیِنا (4)

بیان

یمکن حمل الاختلاف الواقع فی زمان عمل السفینة علی أنه لم یحسب فی بعض الأخبار زمان بعض مقدمات عملها کتحصیل الخشب و نحو ذلک ثم إن الظاهر من الخبر أنه علیه السلام فسر الوحی هنا بالسرعة کما صرح الجوهری بمجیئه بهذا المعنی و حمله المفسرون علی معناه المشهور قال الشیخ الطبرسی معناه و علی ما أوحینا إلیک من صفتها و حالها عن أبی مسلم و قیل المراد بوحینا أن اصنعها (5)

ص: 332


1- فی نسخة: علی منزل من الفرات.
2- فی نسخة: ثم انقطع حدیث أبی عبد اللّه علیه السلام عند ذلک.
3- فی نسخة: فی کم عمل سفینته نوح.
4- مخطوط.
5- مجمع البیان 5: 159.

و پیوسته گروهی پس از گروه دیگر از این طایفه ها مرتد می شدند تا اینکه به هفتاد و اندی مرد رسیدند. در این هنگام خدای عزوجل به او وحی فرستاده و فرمود: هم اکنون برای دیدگان تو، صبح پرده از شب برداشت، آنگاه که با مرتد شدن آنان که باطن خبیثی داشتند، حق محض آشکار شد و پاک از کدر (شناخته شد). پس اگر من کافران را هلاک می کردم و گروه هایی را که به تو ایمان آورده بودند و اکنون مرتد شده اند، باقی می گذاشتم، به وعده گذشته خود در رابطه با مؤمنان عمل نکرده بودم، همان مؤمنان قوم تو که توحید خود را خالص کردند و به ریسمان نبوت تو چنگ زدند. (وعده) اینکه آنان را در زمین جانشین قرار داده و دینشان را برایشان تقویت کنم و ترسشان را به امنیت بدل سازم تا با رفتن تردید از دل­هایشان، عبادت برای من خالصانه شود. پس جانشین ساختن و تقویت کردن و تبدیل ترس به امنیت از جانب من برای آنان، با ضعف یقینی که از مرتد شدگان می دانستم و خباثت و بدی درونشان که نتیجه نفاق و سایه­های گمراهی بود، چگونه امکان داشت؟ و اگر آنان از جانب من، از حکومتی که در زمان جانشینی به مؤمنان داده شد، باخبر می شدند - استشمام می­کردند -، وقتی که دشمنان آنان هلاک کردم، بی­تردید رایحه­های صفات آن را می­بوییدند، و نفاق درونی ایشان محکم می شد و فساد گمراهی قلب هایشان جاودانه می گشت و با برادرانشان آشکارا دشمنی می کردند و بر سر ریاست طلبی و یکه تازی در امر و نهی با آنان به ستیزه می پرداختند،. و چگونه تسلیم در دین و رواج آن در میان مؤمنین با فتنه جویی و جنگ طلبی همراه خواهد بود؟ هرگز، پس کشتی را زیرنظر ما و با وحی ما بساز.(1)

شرح

فیروزآبادی گفته است: أزر: احاطه و قوت و ضعف. از اضداد است و همچنین به معنی تقویت. و (الموازرة) این است که بعضی از قسمت­های کاشته شده، بعضی دیگر را تقویت کرده و به هم پیچیده شود. و تأزیر: پوشاندن و تقویت. نصر مؤزّر: پیروزی کامل و محکم. و گوید: سوق الشجر تسویقاً: درخت دارای ساقه شد، تمام. پس منظور از کلام امام علیه السلام که فرمود: تأزرت، این است که: قوی شد و به هم درپیچید. و منظور از این کلام که فرمود: تسوقت، این است که: ساقه اش قدرتمند شد و از این گفته: (تغصنت) یعنی زیاد شد و شاخه هایش محکم گشت. و زهو الثمرة: قرمز و زرد شدن آن است.

و این سخن امام علیه السلام که: (حین صرح الحق) صرح با تخفیف راء مضموم یعنی: خالص شدن. یا با تشدید یعنی واضح شد. محض: خالص هر چیزی است و براساس هر دو تقدیر معنای روشن شدن یا کشف کردن را دارد. و شبوح الضلاله با باء و حاء، جمع شبح با حروف حرکت دار است به معنای کالبد. یا اگر باسین و نون باشد بمعنای ظاهر شدن است. اگر با خاء باشد، جمع سنخ با کسره است به معنای اصل

ص: 330


1- . اکمال الدین: 202-203
«55»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَتِ السَّفِینَةُ مُطْبَقَةً بِطَبَقٍ وَ کَانَ مَعَهُ خُرْزَتَان (1)تُضِی ءُ إِحْدَاهُمَا بِالنَّهَارِ ضَوْءَ الشَّمْسِ وَ تُضِی ءُ إِحْدَاهُمَا بِاللَّیْلِ ضَوْءَ الْقَمَرِ وَ کَانُوا یَعْرِفُونَ وَقْتَ الصَّلَاةِ وَ کَانَ آدَمُ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ السَّفِینَةِ صَیَّرَ قَبْرَهُ تَحْتَ الْمَنَارَةِ بِمَسْجِدِ مِنًی (2).

بیان

کون السفینة مطبقة مختلف فیه (3)و الخرزتان رواهما العامة أیضا عن ابن عباس و أکثر أخبارنا تدل علی کون قبره علیه السلام فی الغری کما سیأتی فی کتاب المزار إن شاء الله.

«56»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ رَأَیْتَ قَوْلَ اللَّهِ- حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ مَا هَذَا التَّنُّورُ وَ أَنَّی کَانَ مَوْضِعُهُ وَ کَیْفَ کَانَ فَقَالَ کَانَ التَّنُّورُ حَیْثُ وَصَفْتُ لَکَ فَقُلْتُ فَکَانَ بَدْوُ خُرُوجِ الْمَاءِ مِنْ ذَلِکَ التَّنُّورِ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ أَنْ یُرِیَ قَوْمَ نُوحٍ الْآیَةَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ بَعْدُ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ مَطَراً یَفِیضُ فَیْضاً وَ فَاضَ الْفُرَاتُ أَیْضاً وَ الْعُیُونُ کُلُّهُنَّ فَیْضاً فَغَرَّقَهُمُ اللَّهُ وَ أَنْجَی نُوحاً وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ فَقُلْتُ لَهُ فَکَمْ لَبِثَ نُوحٌ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ حَتَّی نَضَبَ الْمَاءُ وَ خَرَجُوا مِنْهَا فَقَالَ لَبِثُوا فِیهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ ثُمَّ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ هُوَ فُرَاتُ الْکُوفَةِ (4)فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ لَقَدِیمٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ هُوَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ وَ لَقَدْ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ انْطَلَقَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْبُرَاقِ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی دَارِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ وَ هُوَ یُرِیدُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَسْجِدُ أَبِیکَ آدَمَ وَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ فَانْزِلْ فَصَلِّ فِیهِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ فَصَلَّی ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَصَلَّی ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ (5).

بیان

فی الکافی فأین کان موضعه و کیف کان فقال کان التنور فی بیت عجوز مؤمنة فی دبر قبلة میمنة المسجد فقلت له فإن ذلک موضع زاویة باب الفیل الیوم فقلت

ص: 333


1- الخرزة: الثقبة.
2- مخطوط. م.
3- قال الیعقوبی ما حاصله: جعلها ثلاث بیوت سفلا و وسطا و علوا. فالأسفل للدواب و الوحش و السباع، و الاوسط للطیر، و الأعلی لنوح و أهل بیته، و یجعل فی الأعلی صهاریج الماء و موضعا للطعام.
4- استظهر فی الهامش أن الصحیح: و هو قرب الکوفة.
5- مخطوط. م.

یا به معنای پایداری و ثبات است. و در بعضی نسخه ها «شیوخ» آمده است، جمع شیخ. و به هر تقدیر، خالی از تکلف نیست. و تنسم النسیم : نسیم را بویید و نشقه مانند قرحه: آن را بویید. خبال: جنون و فساد، و نتیجه آنکه این آزمایش ها برای جداکردن مؤمنان از منافقان و ظهور شرک و فساد پنهان آنان است تا پس از ظهور حکومت حق، با آمیختگی با مؤمنان، در زمین فساد نکنند.

روایت52.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی آب استخوان های مردگان را آشکار کرد و نوح علیه السلام این (صحنه) را دید، بسیار بی تابی نموده و به سبب آن غصه دار شد، پس خداوند به او وحی فرستاد که: انگور سیاه بخور تا اندوهت برطرف شود.(1)

روایت53.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: آیین نوح علیه السلام این بود که خداوند را با توحید و اخلاص عبادت کرده و شریکان را کنار زند و این همان فطرتی است که خداوند مردم را بر اساس آن سرشته است و از نوح و پیامبران پیمان گرفت که خدا را عبادت کرده و چیزی را شریک او قرار ندهند و او را به نماز و امر (به معروف) و نهی (از منکر) و حرام و حلال فرمان داد و احکام حدود و تعیین ترکه میت را بر او واجب نکرد. این شریعت نوح است. پس نهصد و پنجاه سال در میان آنان ماند و در خفا و آشکار آنان را دعوت کرد. وقتی سر باز زده و سرکشی کردند، گفت: پروردگارا، من مغلوب شدم، به دادم برس، پس خداوند به او وحی فرستاد که: «از قوم تو، جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند، هرگز [کسی] ایمان نخواهد آورد، پس از آنچه می کردند، غمگین مباش» و بدین سبب نوح گفت: «و جز پلید کار ناسپاس نزایند» و خداوند به او وحی کرد که: کشتی را بساز.(2)

روایت54.

تفسیر عیاشی: مفضل بن عمر روایت کرده است: با امام صادق علیه السلام در کوفه بودیم، روزگاری که به ابی العباس روی آورد، وقتی به کناسه رسیدیم، به سمت چپ خویش نگاهی کرد و فرمود: ای مفضل، عمویم زید – که خدایش رحمت کند – اینجا به دار آویخته شد. سپس گذشت تا اینکه به طاق الزیاتین که آخرین سراجین است، رسید، پس (از مرکب) پایین آمد و به من فرمود: پایین بیا که اینجا مسجد اول کوفه بوده است که آدم علیه السلام [نقشه] آن را رسم کرده بود و من دوست ندارم که سواره وارد آن شوم. به او عرض کردم: پس چه کسی آن را از نقشه اش تغییر داد؟ فرمود: اولین چیز طوفان زمان نوح بود،

ص: 331


1- . محاسن البرقی: 548
2- . نسخه خطی

له فکان بدو خروج الماء إلی آخر الخبر (1).

قال الشیخ الطبرسی رحمه الله فی التنور أقوال.

أولها أنه تنور الخابزة و أنه تنور کان لآدم علی نبینا و آله و علیه السلام فار الماء عنه علامة لنوح علیه السلام إذ نبع الماء من موضع غیر معهود خروجه منه عن ابن عباس و الحسن و مجاهد ثم اختلف فی ذلک فقال قوم إن التنور کان فی دار نوح علیه السلام بعین وردة من أرض الشام و قال قوم بل کان فی ناحیة الکوفة و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام.

و ثانیهما أن التنور وجه الأرض عن ابن عباس و عکرمة و الزهری و اختاره الزجاج.

و ثالثها أن معنی قوله وَ فارَ التَّنُّورُ طلع الفجر و ظهرت أمارات دخول النهار و تقضی اللیل من قولهم نور الصبح تنویرا روی ذلک عن علی علیه السلام.

و رابعها أن التنور أعلی الأرض و أشرفها و المعنی نبع الماء من الأمکنة المرتفعة فشبهت بالتنانیر لعلوها عن قتادة.

و خامسها أن فار التنور معناه اشتد غضب الله علیهم و وقعت نقمته بهم کما تقول العرب حمی الوطیس إذا اشتد الحرب انتهی (2).

أقول: الأظهر هو الوجه الأول لوروده فی الأخبار المعتبرة و ما سیأتی من خبر الأعمش لا یصلح لمعارضتها (3).

ثم اعلم أنه اختلف فی مدة مکثهم فی السفینة قال الشیخ الطبرسی بعد إیراد هذه الروایة و فی روایة أخری أن السفینة استقلت بما فیها فجرت علی ظهر الماء مائة و خمسین یوما بلیالیها ثم قال و قیل إن سفینة نوح سارت لعشر مضین من رجب فسارت ستة أشهر حتی طافت الأرض کلها لا تستقر فی موضع حتی أتت الحرم فطافت بموضع الکعبة أسبوعا و کان الله سبحانه رفع البیت إلی السماء ثم سارت بهم حتی انتهت إلی الجودی

ص: 334


1- الروضة: 281. م.
2- مجمع البیان 5: 163. م.
3- لارساله و عدم توثیق من الخاصّة للأعمش.

سپس یاران کسری و نعمان بن منذر آن را تغییر دادند و سپس زیادبن ابی سفیان آن را تغییر داد. به او عرض کردم: فدایت شوم آیا کوفه و مسجد آن در زمان نوح وجود داشت؟ فرمود: بله، ای مفضل، و محل فرود آمدن نوح و قومش در روستایی بر بلندای فرات از جایی که به سمت غربی کوفه می رسد، بود. پس فرمود: نوح مرد نجاری بود پس خداوند او را پیامبر قرار داده و او را برگزید، و نوح نخستین کسی است که کشتی ای ساخت که بر روی آب حرکت می کند. نوح نهصد و پنجاه سال در میان قوم خود بود و آنان را به (راه) هدایت دعوت می کرد، اما آنان او را مورد استهزاء قرار داده و به سخره اش می گرفتند، زمانی که این (برخورد) را از آنان دید، بر آنان نفرین کرد و گفت: «پروردگارا، هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار» تا آنجا که گفت: «جز پلید­کار ناسپاس». فرمود: پس خداوند به او وحی کرد که ای نوح، کشتی را بساز و آن را گسترش ده و ساخت آن را با سرعت زیرنظر ما و با وحی ما انجام ده، پس نوح کشتی خود را در مسجد کوفه با دست خویش ساخت، از فاصله دور چوب می آورد تا آن را به پایان برد. مفضل گوید: سخن امام صادق علیه السلام در وقت زوال خورشید(1)

قطع شد. پس برخاسته و نماز ظهر و سپس عصر را به جای آورد. سپس از مسجد بیرون آمد، پس به سمت چپ خویش توجه نموده و با دست به محل دارالداریین اشاره کرد که در محل خانه ابن حکیم- همان فرات کنونی- می باشد و به من فرمود: ای مفضل، بت های قوم نوح: یغوث، یعوق و نسر در اینجا نصب شدند. سپس حرکت کرد تا مرکبش را سوار شد. پس به او عرض کردم: فدایت شوم، کشتی نوح در چند دوره ساخته شد تا کار ساختش به پایان برسد؟ فرمود: در دو دوره (مرتبه). گفتم: این دو دوره چقدر بوده است؟ فرمود: هشتاد سال. گفتم: عامه می گویند که در پانصد سال آن را ساخت، گفت: فرمود: هرگز، چگونه ممکن است در حالی که خداوند می فرماید: «و وحینا».(2)

توضیح

اختلاف موجود در زمان ساخت کشتی را می توان بر این حمل کرد که در بعضی روایت­ها، زمان بعضی از مقدمات ساخت آن مانند جمع آوری چوب و غیره محاسبه نشده است. از سوی دیگر از حدیث به روشنی بر نمی آید که امام علیه السلام در اینجا وحی را چنان که جوهری به آوردن این معنا تصریح کرده است، به معنای سرعت تفسیر کرده باشد. و مفسران آن را بر معنای مشهور در آن حمل کرده اند. شیخ طبرسی از ابی مسلم نقل می­کند: یعنی: براساس آنچه از ویژگی و حالت آن به تو وحی کردیم، ؛ و گفته اند: مقصود از وحی ما این است که: آن را بساز.(3)

ص: 332


1- . سخن امام علیه السلام در همین جا قطع شد.
2- . نسخه خطی
3- . مجمع البیان5: 109

و هو جبل بأرض الموصل فاستقرت علیه الیوم العاشر من المحرم انتهی (1)

و ذکر صاحب الکامل نحوا مما ذکره أخیرا (2).

و قال المسعودی کان رکوبهم فی السفینة یوم الجمعة لتسع عشرة لیلة خلت من آذار (3)ثم أغرق الله جمیع الأرض خمسة أشهر (4).

«57»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةُ نُوحٍ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَعْمَلُ السَّفِینَةَ فَقَالَتْ لَهُ إِنَّ التَّنُّورَ قَدْ خَرَجَ مِنْهُ مَاءٌ فَقَامَ إِلَیْهِ مُسْرِعاً حَتَّی جَعَلَ الطَّبَقَ عَلَیْهِ فَخَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ فَقَامَ الْمَاءُ فَلَمَّا فَرَغَ نُوحٌ مِنَ السَّفِینَةِ جَاءَ إِلَی خَاتَمِهِ فَفَضَّهُ وَ کَشَفَ الطَّبَقَ فَفَارَ الْمَاءُ (5).

«58»

شی، تفسیر العیاشی أَبُو عُبَیْدَةَ الْخُزَاعِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ کُوفَانَ فِیهِ فَارَ التَّنُّورُ وَ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ وَ هُوَ سُرَّةُ بَابِلَ وَ مَجْمَعُ الْأَنْبِیَاءِ (6).

«59»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی حَدِیثٍ لَهُ فِی فَضْلِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فِیهِ نَجَرَ نُوحٌ سَفِینَتَهُ وَ فِیهِ فارَ التَّنُّورُ وَ بِهِ کَانَ بَیْتُ نُوحٍ وَ مَسْجِدُهُ(7).

«60»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْأَعْمَشِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی قَوْلِهِ حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا هُوَ تَنُّورُ الْخُبْزِ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الشَّمْسِ فَقَالَ طُلُوعُهَا (8)

«61»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَنَعَهَا فِی

ص: 335


1- مجمع البیان 5 :164.م
2- کامل التواریخ ج 1: 29. م.
3- قال الیعقوبی: فکان ابتداؤه لسبع عشرة لیلة خلت من أیار الی ثلاث عشرة لیلة خلت من تشرین الأول، و روی بعضهم أن نوحا رکب السفینة أول یوم من رجب و استوت علی الجودی فی المحرم فصار اول الشهور بعده، و أهل الکتاب یخالفون فی هذا، و لما استوت علی الجودی و هو جبل بناحیة الموصل أمر اللّه تعالی ماء السماء فرجع من حیث جاء و أمر الأرض فبلعت ماءها فاقام نوح بعد وقوف السفینة أربعة أشهر ثمّ بعث الغراب لیعرف خبر الماء فوجد الجیف طافیة علی الماء فوقع علیها و لم یرجع، ثمّ أرسل الحمامة فجاءت بورقة زیتون فعلم أن الماء قد ذهب فخرج لسبع و عشرین من أیار، فکان بین دخوله السفینة و خروجه سنة کاملة و عشرة أیام.
4- مروج الذهب ج 1: 18. م.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.
7- مخطوط. م.
8- مخطوط. م.

روایت55.

تفسیر عیاشی: عیسی بن عبدالله علوی می­گوید: کشتی دارای یک سرپوش بود و آن سرپوش دو سوراخ داشت که یکی از آن ها در روز با نور خورشید روشن می شد و دیگری در شب با نور ماه، نورافشانی می کرد، و زمان نماز را می دانستند و آدم با او در کشتی بود، زمانی که از کشتی خارج شد، قبر او را در مسجد منی زیر مناره قرار داد.(1)

توضیح

اینکه کشتی دارای سرپوش بوده باشد، محل اختلاف است. و دو سوراخ را اهل تسنن نیز از ابن عباس روایت کرده اند. و بیشتر اخبار ما بر این دلالت می کند که قبر آدم علیه السلام در غرّی است چنانکه ان شاء الله در کتاب مزار خواهد آمد.

روایت56.

تفسیر عیاشی: از مفضل می­گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: در این سخن خدا که می فرماید: «تا آنگاه که فرمان ما در رسید و تنور فوران کرد» این تنور چیست؟ و جایگاهش در کجا بوده است؟ و چگونه بوده است؟ پس فرمود: تنور همانگونه بوده است که برایت وصف کردم. پس گفتم: آیا آغاز بیرون آمدن آب، از آن تنور بوده است؟ پس فرمود: آری، خداوند دوست داشت که قوم نوح نشانه را ببینند، سپس بر آنان بارانی فرستاد که به شدت جاری شد و فرات و همه چشمه های دیگر از آب پر شدند، پس خداوند آنان را غرق کرد و نوح و کسانی که همراه با او در کشتی بودند را نجات داد. پس عرضه داشتم: پس چه مدت زمانی نوح و همراهانش در کشتی ماندند تا آب خشک شد و از آن خارج شدند؟ فرمود: هفت شبانه روز در آن ماندند و کشتی بر گرد کعبه طواف کرد، سپس بر جودی که همان فرات کوفه است، قرار گرفت. پرسیدم: آیا مسجد کوفه قدمت بسیاری دارد؟ فرمود: آری، آن محل نماز پیامبران بوده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز وقتی جبرئیل، او را به سمت براق می برد، در آن نماز خواند، زمانی که آن حضرت را به دارالسلام که بر بلندی کوفه است، برد و او می خواست به بیت المقدس برود، به او گفت: ای محمد، این مسجد پدرت آدم و محل نماز پیامبران است. پس فرود آی و در آن نماز بگزار، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرود آمد، نماز خواند و سپس او را به بیت المقدس برد پس نماز گزارد. سپس جبرئیل علیه السلام او را به آسمان عروج داد.(2)

شرح

در کافی آمده است: پس جایگاه آن کجا و آن چگونه بوده است؟ پس گفت: تنور در خانه پیرزن مؤمنی در پشت قبله راست مسجد بوده است. پس به او عرض کردم: پس آن جایگاه، زاویه (گوشه) باب الفیل کنونی است، به او گفتم:

ص: 333


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی

مِائَةِ سَنَةٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَحْمِلَ فِیهَا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ الْأَزْوَاجَ الثَّمَانِیَةَ الَّتِی خَرَجَ بِهَا آدَمُ علیه السلام مِنَ الْجَنَّةِ لِیَکُونَ مَعِیشَةً لِعَقِبِ نُوحٍ فِی الْأَرْضِ کَمَا عَاشَ عَقِبُ آدَمَ فَإِنَّ الْأَرْضَ تَغْرَقُ وَ مَا فِیهَا إِلَّا مَا کَانَ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ قَالَ فَحَمَلَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ الْأَزْوَاجَ الثَّمَانِیَةَ الَّتِی قَالَ اللَّهُ- وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ- مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ- وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ فَکَانَ زَوْجَیْنِ مِنَ الضَّأْنِ زَوْجٌ یُرَبِّیهَا النَّاسُ وَ یَقُومُونَ بِأَمْرِهَا وَ زَوْجٌ مِنَ الضَّأْنِ الَّتِی تَکُونُ فِی الْجِبَالِ الْوَحْشِیَّةِ أُحِلَّ لَهُمْ صَیْدُهَا وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ زَوْجٌ یُرَبِّیهَا النَّاسُ وَ زَوْجٌ مِنَ الظِّبَاءِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ زَوْجٌ یُرَبِّیهِ النَّاسُ وَ زَوْجٌ هُوَ الْبَقَرُ الْوَحْشِیُّ وَ مِنَ الْإِبِلِ زَوْجَیْنِ وَ هِیَ الْبَخَاتِیُّ وَ الْعِرَابُ وَ کُلُّ طَیْرٍ وَحْشِیٍّ أَوْ إِنْسِیٍّ ثُمَّ غَرِقَتِ الْأَرْضُ(1).

بیان

قرأ حفص مِنْ کُلٍّ بالتنوین و الباقون أضافوا و فسرهما المفسرون بالذکر و الأنثی و قالوا علی القراءة الثانیة معناه احمل اثنین من کل زوجین أی من کل صنف ذکر و صنف أنثی و لا یخفی أن تفسیره علیه السلام ینطبق علی القراءتین من غیر تکلف.

«62»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ نُوحاً حَمَلَ الْکَلْبَ فِی السَّفِینَةِ وَ لَمْ یَحْمِلْ وَلَدَ الزِّنَا (2).

«63»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لِوَلَدِ الزِّنَا أَنْ لَا تَجُوزَ لَهُ شَهَادَةٌ وَ لَا یَؤُمَّ بِالنَّاسِ لَمْ یَحْمِلْهُ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ وَ قَدْ حَمَلَ فِیهِ الْکَلْبَ وَ الْخِنْزِیرَ (3).

«64»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ قَالَ کَانُوا ثَمَانِیَةً (4).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله هم ثمانون إنسانا فی قول المکثرین و قیل اثنان و سبعون رجلا و امرأة و بنوه الثلاثة و نساؤهم فهم ثمانیة و سبعون نفسا و حمل معه جسد آدم علیه السلام عن مقاتل و قیل عشرة أنفس عن ابن إسحاق و قیل ثمانیة أنفس عن ابن جریح و قتادة و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل سبعة أنفس عن الأعمش انتهی (5).

و قال فی موضع آخر

رَوَی الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ فِی کِتَابِ النُّبُوَّةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ

ص: 336


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.
5- مجمع البیان 5: 164. م.

پس آغاز خروج آب تا آخر. حدیث.(1)

شیخ طبرسی – خدایش رحمت کند – گفته است: درباره تنور اقوالی است:

اول اینکه: آن تنور پخت نان بوده است. و آن تنور متعلق به آدم – بر پیامبر ما و آلش و بر او سلام باد – بوده است. آب از آن به عنوان علامتی برای نوح علیه السلام بیرون آمد، چرا که آب از جایی جوشیدن گرفت که قبلاً سابقه نداشته است. این نظر از ابن عباس و حسن و مجاهد نقل شده است. سپس در این مطلب اختلاف نظر افتاد پس گروهی گفتند: تنور در خانه نوح علیه السلام در منطقه ی عین ورده از سرزمین شام بوده است. و گروهی گفتند: بلکه در ناحیه کوفه بوده است و این روایت از ائمه ما علیه السلام است.

و دوم اینکه: تنور، سطح زمین بوده است. از ابن عباس و عکرمه و زهرّی نقل شده، و زجّاج آن را انتخاب کرده است.

و سوم اینکه: معنای این جمله که فرمود: «تنور فوران کرد» این است که سپیده صبح طلوع کرد و نشانه های وارد شدن روز و پایان یافتن شب ظاهر شد. (این معنا برگرفته) از این سخن است که: صبح را به تمامی روشن کرد. این معنا از علی علیه السلام روایت شده است.

و چهارم اینکه: تنور بالاترین و شریف ترین جای زمین بوده است و معنا این است که: آب از مکان های بلند جوشید و به دلیل بلندی اش به تنورها شباهت داشت، از قتاده نقل شده است.

و پنجم اینکه: تنور فوران کرد، معنایش این است که خشم خداوند بر آنان شدت یافت و عذاب او بر آنان واقع شد. چنانچه عرب ها وقتی جنگ شدت یابد می گویند: حمی الوطیس (تنور داغ شد) . پایان.(2)

می گویم: وجه آشکارتر همان وجه اول است؛ چرا که در روایات معتبر آمده است. و آنچه در خبر اعمش می آید، برای مخالفت با این روایات کافی و مناسب نیست.

و از سوی دیگر بدان که در مدت زمان ماندنشان در کشتی اختلاف است. شیخ طبرسی پس از آوردن این روایت می گوید: در روایت دیگری است که کشتی، آنچه در خود داشت را حمل کرد. پس صد و پنجاه روز و شب بر روی آب جریان داشت. سپس گفت: گفته شده: کشتی نوح روز سیزدهم رجب حرکت کرد و شش ماه در حرکت بود تا اینکه تمام زمین را دور زد و در هیچ جایی توقف نداشت تا به حرم رسید. پس یک هفته بر گرد جایگاه کعبه طواف کرد و خدای سبحان کعبه را به آسمان بالا برده بود. سپس کشتی آنان را حرکت داد تا به جودی

ص: 334


1- . الروضه: 281
2- . مجمع البیان5: 163

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: آمَنَ مَعَ نُوحٍ مِنْ قَوْمِهِ ثَمَانِیَةُ نَفَرٍ (1)

«65»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أُکَیْلٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ فَقَالَ لَیْسَ بِابْنِهِ إِنَّمَا هُوَ ابْنُهُ مِنْ زَوْجَتِهِ عَلَی لُغَةِ طَیٍّ یَقُولُونَ لِابْنِ الْمَرْأَةِ ابْنُهُ (2).

«66»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُوسَی بْنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَةَ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ قَالَ لَیْسَ بِابْنِهِ إِنَّمَا هُوَ ابْنُ امْرَأَتِهِ وَ هُوَ لُغَةُ طَیٍّ یَقُولُونَ لِابْنِ امْرَأَةٍ ابْنُهُ قَالَ نُوحٌ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ إِلَی الْخاسِرِینَ (4)

«67»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ نُوحٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا قَالَ لَیْسَ بِابْنِهِ قَالَ قُلْتُ إِنَّ نُوحاً قَالَ یَا بُنَیَّ قَالَ فَإِنَّ نُوحاً قَالَ ذَلِکَ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ (5).

«68»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْجِبَالَ تَطَاوَلَتْ لِسَفِینَةِ نُوحٍ علیه السلام وَ کَانَ الْجُودِیُّ أَشَدَّ تَوَاضُعاً فَحَطَّ اللَّهُ بِهَا عَلَی الْجُودِیِّ (6).

«69»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: لَمَّا قَالَ اللَّهُ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی قَالَ الْأَرْضُ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَبْلَعَ مَائِی أَنَا فَقَطْ وَ لَمْ أُومَرْ أَنْ أَبْلَعَ مَاءَ السَّمَاءِ قَالَ فَبَلَعَتِ الْأَرْضُ مَاءَهَا وَ بَقِیَ مَاءُ السَّمَاءِ فَصُیِّرَ بَحْراً حَوْلَ الدُّنْیَا (7).

ص: 337


1- مجمع البیان 4: 434. م.
2- تفسیر القمّیّ: 304. م.
3- هکذا فی النسخ، و الظاهر کما فی البرهان و کما تقدم عن القمّیّ انه مصحف موسی، عن العلاء بن سیابة، و هو موسی بن أکیل، و فی البرهان: «أعوذ بک» الی «أن أکون من الخاسرین» و هو لا یخلو عن تصحیف.
4- مخطوط.
5- مخطوط.
6- ین مخطوط. و فی المطبوع: «یر» و لم نجد الروایة فیه. م.
7- مخطوط.

که کوهی در سرزمین موصل است، رسید. پس روز دهم محرم بر آن ایستاد. تمام.(1)

صاحب الکامل نیز مشابه آنچه اخیراً بیان شد را آورده است.(2)

مسعودی گفته است: سوار شدنشان در کشتی روز جمعه، نوزدهم ماه آذار بوده است. سپس خداوند تمام زمین را پنج ماه غرق کرد.(3)

روایت57.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که نوح مشغول ساختن کشتی بود، زنش نزد او آمد و به او گفت: از تنور آب بیرون آمده است. به سرعت به سوی تنور رفت تا این که سرپوشی بر آن قرار داد و آن را با مهر خویش مهر کرد. پس آب ایستاد. زمانی که نوح از ساخت کشتی فارغ شد، به سوی مهر تنور رفته آن را گشود و سرپوش را باز کرد. پس آب فوران کرد.(4)

روایت58.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: در مسجد کوفان تنور فوران کرد و کشتی ساخته شد، و آن مسجد مرکز بابل و محل تجمع پیامبران است.(5)

روایت59.

تفسیر عیاشی: امیرالمؤمنین علیه السلام در سخنی در فضل مسجد کوفه فرمودند: در آنجا نوح کشتی اش را ساخت، و در آنجا تنور فوران کرد و خانه و مسجد نوح درآنجا بود.(6)

روایت60.

تفسیر عیاشی: علی علیه السلام درباره آیه: «تا آنگاه که فرمان ما در رسید و تنور فوران کرد» فرمود: هان، به خدا سوگند که آن، تنور نان نبوده است. سپس با دست به خورشید اشاره کرد و فرمود: منظور طلوع آن بوده است.(7)

روایت61.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: کشتی را

ص: 335


1- . مجمع البیان5: 164
2- . کامل التواریخ1ک 29
3- . مروج الذهب1: 18
4- . نسخه خطی
5- . نسخه خطی
6- . نسخه خطی
7- . نسخه خطی
«70»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ قَالَ نَزَلَتْ بِلُغَةِ الْهِنْدِ اشْرَبِی (1).

«71»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام (2)قَالَ قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی الْجِبَالِ أَنِّی وَاضِعٌ سَفِینَةَ نُوحٍ عَلَی جَبَلٍ مِنْکُنَّ فِی الطُّوفَانِ فَتَطَاوَلَتْ وَ شَمَخَتْ (3)وَ تَوَاضَعَ جَبَلٌ عِنْدَکُمْ ْ بِالْمَوْصِلِ یُقَال لَهُ الْجُودِیُّ فَمَرَّتِ السَّفِینَةُ تَدُورُ فِی الطُّوفَانِ عَلَی الْجِبَالِ کُلِّهَا حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی الْجُودِیِّ فَوَقَعَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ نُوحٌ بارات قنی بارات قنی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا الْکَلَامُ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ (4).

«72»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: کَانَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ فَلَبِثَ فِیهَا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ کَانَتْ مَأْمُورَةً فَخَلَّی سَبِیلَهَا نُوحٌ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْجِبَالِ أَنِّی وَاضِعٌ سَفِینَةَ عَبْدِی نُوحٍ عَلَی جَبَلٍ مِنْکُمْ فَتَطَاوَلَتِ الْجِبَالُ وَ شَمَخَتْ غَیْرَ الْجُودِیِّ وَ هُوَ جَبَلٌ بِالْمَوْصِلِ فَضَرَبَ جُؤْجُؤُ السَّفِینَةِ (5)الْجَبَلَ فَقَالَ نُوحٌ عِنْدَ ذَلِکَ یَا ماریا أتقن وَ هُوَ بِالْعَرَبِیَّةِ (6)رَبِّ أَصْلِحْ(7).

«73»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ نُوحاً علیه السلام کَانَ فِی السَّفِینَةِ وَ کَانَ فِیهَا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ کَانَتِ السَّفِینَةُ مَأْمُورَةً فَطَافَتْ بِالْبَیْتِ وَ هُوَ طَوَافُ النِّسَاءِ فَخَلَّی سَبِیلَهَا نُوحٌ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْجِبَالِ أَنِّی وَاضِعٌ سَفِینَةَ نُوحٍ عَبْدِی عَلَی جَبَلٍ مِنْکُنَّ فَتَطَاوَلَتْ وَ شَمَخَتْ وَ تَوَاضَعَ الْجُودِیُّ وَ هُوَ جَبَلٌ عِنْدَکُمْ فَضَرَبَتِ السَّفِینَةُ بِجُؤْجُؤِهَا الْجَبَلَ قَالَ فَقَالَ نُوحٌ عِنْدَ ذَلِکَ یَا ماری أتقن وَ هُوَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ رَبِّ أَصْلِحْ (8)

ص: 338


1- مخطوط. م.
2- فی نسخة: عن ابی الحسن الرضا. و فی البرهان هکذا: عن ابن أبی نصر ابی بصیر خ عن ابی الحسن الرضا علیه السلام قال: قال: یا أبا النصر یا أبا محمّد خ.
3- أی تکبرت و علت.
4- مخطوط. م.
5- جؤجؤ السفینة: صدرها.
6- فی نسخة: و هو بالعبرانیة.
7- مخطوط. م.
8- لم نجده فی المصدر. م.

در صد سال ساخت سپس (خداوند) به او فرمان داد که در آن از هر موجودی دو زوج حمل کن، زوج های هشتگانه ای که آدم علیه السلام از بهشت بیرون آورد تا وسیله معیشتی برای فرزندان نوح در زمین باشد، چنانچه ذریّه آدم [با آنان] زندگی می کردند. پس زمین و هر چه در آن است، غرق می شود جز آن چه همراه با نوح در کشتی است. گوید: پس نوح زوج های هشتگانه ای را که خداوند فرمود: «و نازل کرد برای شما از حیوانات، هشت فرد: از گوسفند دو تا، و از بز دو تا. و از شتر دو تا و از گاو دو تا» در کشتی حمل کرد. پس دو زوجی که از گوسفند بود، یک زوج را مردم تربیت می کنند و به کار آن می پردازند و زوج دیگر گوسفند، آن است که در کوه های بی آب و علف وجود دارد و شکارش برای مردم حلال شده است. و از بز دو زوج، یک زوج را مردم تربیت می کنند و یک زوج، از آهوان است. و از گاو دو زوج، یک زوج را مردم تربیت می کنند و یک زوج همان گاو وحشی است، و از شتر دو زوج که همان شتران صاحب بخت و طالع و شتران نژاده اند، و هر چند پرنده ای نیز دو نوع وحشی و رام دارد، سپس زمین غرق شد.(1)

توضیح

حفص (من کلٍ) را با تنوین خوانده است و دیگران به اضافه خوانده اند و مفسران آن دو را به نر و ماده تفسیر کرده اند و گفته اند معنای آن با قرائت دوم این است که: از هر دو زوج دو عدد سوار کن، یعنی از هر کدام، نوعی نر و نوعی ماده. و روشن است که تفسیر امام علیه السلام بدون تکلّف با هر دو قرائت سازگاری دارد.

روایت62.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام در کشتی سگ را حمل کرد اما زنازاده را حمل نکرد(2).

روایت63.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زنا زاده سزاوار آن است که نه شهادتی از او پذیرفته شود و نه بر مردم امامت کند، نوح او را در کشتی حمل نکرد، حال آن که سگ و خوک را درآن حمل کرد.(2)

روایت64.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام درباره آیه: «و با او جز عده اندکی ایمان نیاوردند» فرمود: هشت نفر بودند.(3)

بیان

طبرسی که خداوند او را رحمت کند گفته است: به گفته آنان که تعداد را زیاد گفته اند، آنان هشتاد انسان بوده اند و گفته اند: هفتاد و دو مرد و زن و سه پسرش و همسرانشان که همگی هفتاد و هشت نفر می شدند. و جسد آدم علیه السلام را نیز با خود حمل کرد. (روایت) از مقاتل. و گفته شده: ده نفر، از ابن اسحاق و گفته اند: هشت نفر، از این جریح و قتاده، و این روایت از امام صادق علیه السلام روایت شده است. و گفته اند: هفت نفر، از اعمش. تمام.(4) و در جای دیگر گفته است:

ص: 336


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . مجمع البیان 5: 164
«74»

شی، تفسیر العیاشی وَ رَوَی کَثِیرٌ النَّوَّاءُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ سَمِعَ نُوحٌ صَرِیرَ السَّفِینَةِ عَلَی الْجُودِیِّ فَخَافَ عَلَیْهَا فَأَخْرَجَ رَأْسَهُ مِنْ کُوَّةٍ کَانَتْ فِیهَا فَرَفَعَ یَدَهُ وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ وَ هُوَ یَقُولُ رهمان أتقن (1)وَ تَأْوِیلُهُ یَا رَبِّ أَحْسِنْ (2).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله قال الزجاج الجودی جبل بناحیة آمد و قال غیره بقرب جزیرة الموصل و قال أبو مسلم الجودی اسم لکل جبل و أرض صلبة انتهی (3).

أقول: یظهر من بعض الأخبار أنه کان بقرب الکوفة و ربما أشعر بعضها بأنه الغری ثم

روی الطبرسی خبر أبی بصیر من کتاب النبوة ثم قال و فی روایة أخری یا رهمان أتقن و تأویله یا رب أحسن (4)

«75»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا رَکِبَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (5)

«76»

نی، الغیبة للنعمانی سَلَامَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ نُوحٌ علیه السلام رَبَّهُ أَنْ یُنْزِلَ عَلَی قَوْمِهِ الْعَذَابَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَغْرِسَ نَوَاةً مِنَ النَّخْلِ فَإِذَا بَلَغَتْ فَأَثْمَرَتْ وَ أَکَلَ مِنْهَا أَهْلَکَ قَوْمَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ فَغَرَسَ نُوحٌ النَّوَاةَ وَ أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا بَلَغَتِ النَّخْلَةُ وَ أَثْمَرَتْ وَ اجْتَنَی (6)نُوحٌ مِنْهَا وَ أَکَلَ وَ أَطْعَمَ أَصْحَابَهُ قَالُوا لَهُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ الْوَعْدَ الَّذِی وَعَدْتَنَا فَدَعَا نُوحٌ رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ الْوَعْدَ الَّذِی وَعَدَهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یُعِیدَ الْغَرْسَ ثَانِیَةً حَتَّی إِذَا بَلَغَ النَّخْلُ وَ أَثْمَرَ فَأَکَلَ مِنْهُ أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ فَأَخَبَرَ نُوحٌ علیه السلام أَصْحَابَهُ بِذَلِکَ فَصَارُوا ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ ارْتَدَّتْ وَ فِرْقَةٌ نَافَقَتْ وَ فِرْقَةٌ ثَبَتَتْ مَعَ نُوحٍ فَفَعَلَ نُوحٌ ذَلِکَ حَتَّی إِذَا بَلَغَتِ النَّخْلَةُ وَ أَثْمَرَتْ وَ أَکَلَ مِنْهَا نُوحٌ وَ أَطْعَمَ أَصْحَابَهُ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ الْوَعْدَ الَّذِی وَعَدْتَنَا فَدَعَا نُوحٌ رَبَّهُ

ص: 339


1- راجع ما حکیناه عن البرهان ذیل الخبر السادس.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
3- مجمع البیان 5: 165. م.
4- مجمع البیان 5: 165. م.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
6- اجتنی الثمر: تناوله من شجرته.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: از قوم نوح، هشت نفر همراه با او ایمان آوردند.(1)

روایت65.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند: «و نوح پسرش را بانگ در داد» فرمود: پسرش نبوده است بلکه براساس زبان طی، پسر زنش بوده است، چرا که آنان به پسر زن می گویند: (ابنه).(2)

روایت66.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره این آیه: «و نوح پسرش را بانگ در داد» فرمود: پسرش نیست، بلکه او فقط پسر زنش است و این براساس زبان طی است، که به پسر زن، پسر می گویند. نوح گفت: «پروردگارا، من به تو پناه می برم» تا «زیانکاران».(3)

روایت67.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره سخن نوح که گفت: «ای پسرکم، با ما سوار شو». فرمود: پسرش نیست. گفتم: نوح گفته است: ای پسرکم. فرمود: نوح این را گفته در حالی که نمی دانسته است.(4)

روایت68.

دو کتاب حسین بن سعید یا کتاب او و النوادر: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا کوه ها در برابر کشتی نوح گردن­کشی کردند و جودی متواضع تر بود پس خداوند، کشتی را برآن فرود آورد.

روایت69.

تفسیر عیاشی: راوی گوید: وقتی خداوند فرمود: «ای زمین، آب خود را فرو بر و ای آسمان خودداری کن» زمین گفت: من مأمور شده ام که تنها آب خود را فرو برم و به فرو بردن آب آسمان فرمانم نداده اند، فرمود: پس زمین آب خود را فرو برد و آب آسمان باقی ماند و تبدیل به دریایی در اطراف دنیا شد.(5)

ص: 337


1- . مجمع البیان4: 434
2- . تفسیر القمی: 304
3- . نسخه خطی
4- . نسخه خطی
5- . نسخه خطی

فَأَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَغْرِسَ غَرْسَهُ الثَّالِثَةَ فَإِذَا بَلَغَ وَ أَثْمَرَ أَهْلَکَ قَوْمَهُ فَأَخْبَرَ أَصْحَابَهُ فَافْتَرَقُوا ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ ارْتَدَّتْ وَ فِرْقَةٌ نَافَقَتْ وَ فِرْقَةٌ ثَبَتَتْ مَعَهُ حَتَّی فَعَلَ نُوحٌ ذَلِکَ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ بِأَصْحَابِهِ الَّذِینَ یَبْقَوْنَ مَعَهُ فَیَفْتَرِقُونَ کُلُّ فِرْقَةٍ ثَلَاثَ فِرَقٍ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ فِی الْعَاشِرَةِ جَاءَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ الْخَاصِّ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَعَلْتَ بِنَا مَا وَعَدْتَ أَوْ لَمْ تَفْعَلْ فَأَنْتَ صَادِقٌ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ لَا نَشُکُّ فِیکَ وَ لَوْ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِنَا قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِمْ أَهْلَکَهُمُ اللَّهُ لِقَوْلِ نُوحٍ وَ أَدْخَلَ الْخَاصَّ مَعَهُ السَّفِینَةَ فَنَجَّاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی وَ نَجَّی نُوحاً مَعَهُمْ بَعْدَ مَا صَفَوْا وَ ذَهَبَ الْکَدَرُ مِنْهُمْ (1).

«77»

أَقُولُ رَوَی الشَّیْخُ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنْ کِتَابِ النُّبُوَّةِ مَرْفُوعاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ نُوحاً دَعَا قَوْمَهُ عَلَانِیَةً فَلَمَّا سَمِعَ عَقِبُ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ آدَمَ تَصْدِیقَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ عَرَفُوا أَنَّ الْعِلْمَ الَّذِی فِی أَیْدِیهِمْ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی جَاءَ بِهِ نُوحٌ صَدَّقُوهُ وَ سَلَّمُوا لَهُ فَأَمَّا وُلْدُ قَابِیلَ فَإِنَّهُمْ کَذَّبُوهُ وَ قَالُوا إِنَّ الْجِنَّ کَانُوا قَبْلَنَا فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً فَلَوْ أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْنَا لَبَعَثَ إِلَیْنَا مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ (2).

«78»

یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی ذِکْرِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ مِنْهُ سَارَتْ سَفِینَةُ نُوحٍ وَ کَانَ فِیهِ نَسْرٌ وَ یَغُوثُ وَ یَعُوقُ (3).

«79»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سَفِینَةَ نُوحٍ کَانَتْ مَأْمُورَةً فَطَافَتْ بِالْبَیْتِ حَیْثُ غَرِقَتِ الْأَرْضُ ثُمَّ أَتَتْ مِنًی فِی أَیَّامِهَا ثُمَّ رَجَعَتِ السَّفِینَةُ وَ کَانَتْ مَأْمُورَةً وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ طَوَافَ النِّسَاءِ (4).

أقول: قال السید بن طاوس فی سعد السعود وجدت فی التوراة المترجم أن

ص: 340


1- غیبة النعمانیّ: 154- 155 و تقدم فی الخبر 48 أنّه فعل ثلاث مرّات و وقع الهلاک بعدها، و به قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة.
2- مجمع البیان 4: 434. م.
3- التهذیب: 193. م.
4- فروع الکافی 1: 223. م.

روایت70.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره آیه «ای زمین، آب خود را فرو بر» فرمود: به زبان هندی نازل شده است. یعنی: بنوش.(1)

روایت71.

تفسیر عیاشی: ابی الحسن موسی علیه السلام فرمود: گفت: ای ابامحمد، خداوند به کوه ها وحی کرد که من در زمان طوفان، کشتی نوح را بر یکی از شما قرار می دهم، پس کوه ها سرکشی کرده و تکبر ورزیدند، و کوهی در نزد شما در منطقه موصل که به آن جودی گویند، تواضع کرد. پس کشتی در هنگام طوفان از کنار همه کوه ها گذشت تا به جودی رسید و بر آن قرار گرفت. پس نوح گفت: باران قنی باران قنی. گوید: گفتم: فدایت شوم، (معنی) این سخن چیست؟ فرمود: خدایا، اصلاح کن، خدایا، اصلاح کن.(2)

روایت72.

تفسیر عیاشی: ابوالحسن موسی علیه السلام فرمود: نوح در کشتی بود و درآن به مدتی که خواست خداوند بود، ماند. و کشتی امر (به رفتن) شده بود، پس نوح راهش را باز گذاشت. پس خداوند به کوه ها وحی کرد: من کشتی بنده خود، نوح را بر یکی از شما می نهم، پس کوه ها سرکشی کرده و تکبر ورزیدند به جز جودی که کوهی در موصل بود، پس سینه کشتی را بر کوه زد، در این هنگام نوح گفت: یا مار یا اتقن که به زبان عربی یعنی: پروردگارا، اصلاح فرما.(3)

روایت73.

کافی: ابوالحسن موسی علیه السلام فرمود: ای ابامحمد، نوح علیه السلام به قدری که خداوند می خواست، در کشتی بود، و کشتی مأمور (به حرکت) بود، پس بر گرد خانه خدا طواف سناء کرد، پس نوح راهش را باز گذاشت. پس خداوند عزوجل به کوه ها وحی کرد که: من کشتی بنده ام نوح را بر کوهی از شما قرار می دهم، کوه ها سرکشی و طغیان کردند و جودی که کوهی در نزد شماست، تواضع کرد، پس کشتی سینه خود را بر کوه زد. گوید: نوح در این هنگام گفت: یا ماری، اتقن که به زبان سریانی است و یعنی: پروردگارا، اصلاح نما.(4)

ص: 338


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی
4- . در مرجع آن را نیافتیم.

الطوفان بقی علی الأرض مائة و خمسین یوما و إن الذین کانوا معه فی السفینة من الإنس بنوه الثلاثة سام و حام و یافث و نساؤهم و إن جمیع أیام حیاة نوح تسعمائة و خمسین سنة (1)و إن حیاته بعد الطوفان کانت ثلاث مائة و خمسین سنة.

-و روی من کتاب القصص لمحمد بن جریر الطبری أن الله تعالی أکرم نوحا بطاعته و العزلة لعبادته و کان طوله ثلاثمائة و ستین ذراعا بذراع زمانه و کان لباسه الصوف و لباس إدریس قبله الشعر و کان یسکن فی الجبال و یأکل من نبات الأرض فجاءه جبرئیل علیه السلام بالرسالة و قد بلغ عمر نوح أربعمائة سنة و ستین سنة فقال له ما بالک معتزلا قال لأن قومی لا یعرفون الله فاعتزلت عنهم فقال له جبرئیل فجاهدهم فقال نوح لا طاقة لی بهم و لو عرفونی لقتلونی فقال له فإن أعطیت القوة کنت تجاهدهم قال وا شوقاه إلی ذلک فقال له نوح من أنت قال فصاح جبرئیل صیحة واحدة تداعت فأجابته الملائکة بالتلبیة و رجّت الأرض و قالت لبیک لبیک یا رسول رب العالمین قال فبقی نوح مرعوبا فقال له جبرئیل أنا صاحب أبویک آدم و إدریس و الرحمن یقرئک السلام و قد أتیتک بالبشارة و هذا ثوب الصبر و ثوب الیقین و ثوب النصرة و ثوب الرسالة و النبوة و آمرک أن تتزوج بعمورة بنت ضمران بن أخنوخ (2)فإنها أول من تؤمن بک فمضی نوح یوم عاشوراء إلی قومه و فی یده عصا بیضاء و کانت العصا تخبره بما یکنّ به قومه (3)و کان رؤساؤهم سبعین ألف جبار عند أصنامهم فی یوم عیدهم فنادی لا إله إلا الله آدم المصطفی و إدریس الرفیع و إبراهیم الخلیل و موسی الکلیم و عیسی المسیح خلق من روح القدس

ص: 341


1- تقدم الخلاف فی ذلک و أن فیه أقوالا متعدّدة، و ان ذلک کان مدة دعوته قومه، و تقدم عن المسعودیّ انه عاش بعد خروجه من السفینة خمسمائة سنة، و قال الیعقوبی: ثلاثمائة و ستین سنة.
2- قال الیعقوبی: و أوحی اللّه عزّ و جلّ الی نوح فی أیّام جده اخنوخ و هو إدریس النبیّ و قبل أن یرفع اللّه إدریس؛ و أمره أن ینذر قومه و ینهاهم عن المعاصی التی کانوا یرتکبونها و یحذرهم العذاب، فأقام علی عبادة اللّه تعالی و الدعاء لقومه و حبس نفسه علی عبادة اللّه تعالی و الدعاء لقومه لا ینکح النساء خمسمائة عام، ثمّ أوحی اللّه إلیه أن ینکح هیکل بنت ناموسا بن اخنوخ اه.
3- کن الشی ء: ستره فی کنه و غطاه و أخفاه. کن العلم و غیره فی نفسه: أسره.

روایت74.

امام باقر علیه السلام می فرماید: نوح صدای کشتی را بر کوه جودی شنید پس نگران آن شد، پس سر خود را از روزنه ای که در آن بود، بیرون آورد پس دستش را بالا برد و با انگشت اشاره کرد و می گفت: رهمان اتقن(1)

و تأویلش این است: پروردگارا، احسان نما.(2)

شرح

طبرسی – خدایش رحمت کند – گفته است: زجاج گوید: جودی کوهی در ناحیه «آمد» است. و دیگری گفته است: در نزدیکی جزیره موصل است و ابومسلم گوید: جودی: نام هر کوه و زمین سختی است، تمام.(3)

می گویم: از بعضی روایت­ها چنین برمی آید که در نزدیکی کوفه بوده است و بعضی روایت ها آن را غرّی می دانند. طبرسی سپس روایت ابی بصیر از کتاب نبوت را روایت کرده و گفته است: در روایت دیگری است که: یارهمان اتقن، و تأویلش این است: پروردگارا، احسان نما.(4)

روایت75.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که نوح در کشتی سوار شد، گفته شد: دور باد گروه ستمکاران.(5)

روایت76.

غیبة النعمانی: امام صادق علیه السلام فرمود: نوح علیه السلام از خداوند خواست که بر قومش عذاب نازل کند، پس خداوند به او وحی فرستاد که هسته خرمایی را بکارد، پس هرگاه رسید و میوه داد و نوح از میوه اش خورد، قومش را هلاک کرده بر آنان عذاب می فرستد، پس نوح هسته را کاشت و یارانش را از این مسأله خبر داد. وقتی نخل رسید و میوه داد و نوح از آن چید و خورد و به اصحابش نیز داد، به او گفتند: ای پیامبر خدا، وعده ای که به ما دادی، پس نوح پروردگارش را خواند

ص: 339


1- . مراجعه کنید به برهان­های حکایت شده در ذیل حدیث ششم.
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . مجمع البیان5: 165
4- . مجمع البیان5: 165
5- . تفسیر العیاشی، نسخه خطی

و محمد المصطفی آخر الأنبیاء هو شهیدی علیکم إنی قد بلغت الرسالة فارتجت الأصنام و خمدت النیران و أخذهم الخوف و قال الجبارون من هذا فقال نوح أنا عبد الله و ابن عبده بعثنی رسولا إلیکم و رفع صوته بالبکاء و قال إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ قال و سمعت عمورة کلام نوح فآمنت به فعاتبها أبوها و قال أ یؤثر فیک قول نوح فی یوم واحد و أخاف أن یعرف الملک بک فیقتلک فقالت عمورة یا أبت أین عقلک و فضلک و حلمک نوح رجل وحید ضعیف یصیح فیکم تلک الصیحة فیجری علیکم ما یجری فتوعدها فلم ینفع فأشار علیه أهل بیته بحبسها و منعها الطعام فحبسها و بقیت فی الحبس سنة و هم یسمعون کلامها فأخرجها بعد سنة و قد صار علیها نور عظیم و هی فی أحسن حال فتعجبوا من حیاتها بغیر طعام فسألوها فقالت إنها استغاثت برب نوح علیه السلام و إن نوحا علیه السلام کان یحضر عندها بما تحتاج إلیه ثم ذکر تزویجه بها و أنها ولدت له سام بن نوح لأن الروایة فی غیر هذا الکتاب تضمنت أنه کان لنوح علیه السلام امرأتان اسم واحدة رابعا و هی الکافرة فهلکت و حمل نوح معه فی السفینة امرأته المسلمة و قیل إن اسم المسلمة هیکل و قیل ما ذکره الطبری و یمکن أن یکون عمورة اسمها و هیکل صفتها بالزهد (1).

«80»

أَقُولُ، رَوَی الشَّیْخُ أَحْمَدُ بْنُ فَهْدٍ فِی الْمُهَذَّبِ وَ غَیْرُهُ بِأَسَانِیدِهِمْ إِلَی الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ (2)عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَوْمُ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی اسْتَوَتْ فِیهِ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام عَلَی الْجُودِیِّ الْخَبَرَ.

«81»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام صَلَّی نَبِیُّ اللَّهِ نُوحٌ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قُعُوداً لِأَنَّ السَّفِینَةَ کَانَتْ تَنْکَفِئُ بِهِمْ (3).

«82»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ: لَمَّا رَکِبَ نُوحٌ علیه السلام فِی السَّفِینَةِ أَبَی أَنْ یَحْمِلَ الْعَقْرَبَ مَعَهُ فَقَالَ عَاهَدْتُکَ أَنْ لَا أَلْسَعَ أَحَداً یَقُولُ سَلامٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ (4)

ص: 342


1- سعد السعود: 40- 41. م.
2- بالتصغیر.
3- نوادر الراوندیّ: 51. م.
4- دعوات الراوندیّ: مخطوط. م.

و از وعده ای که به او داده بود، پرسید، پس خداوند به او وحی فرستاد که کاشت هسته را دوباره انجام دهد، هرگاه نخل رسیده و میوه داد و از آن خورد، عذاب را بر آنان نازل می کند، نوح علیه السلام یارانش را از مطلب آگاه کرد، پس (یارانش) به سه گروه تبدیل شدند، گروهی مرتد شد، گروهی نفاق ورزید و یک گروه با نوح ثابت قدم ماند. پس نوح چنین کرد تا وقتی که نخل رسید و میوه داد و نوح از آن خورد و به اصحابش نیز داد، گفتند: ای پیامبر خدا، وعده ای که به ما دادی، پس نوح پروردگارش را خواند. پس به او وحی کرد که برای سومین بار بکارد، هرگاه رسید و میوه داد، قومش را هلاک می کند، پس به یارانش خبر داد وآنان سه فرقه شدند: گروهی مرتد شدند، گروهی منافق شدند و گروهی با او ثابت قدم ماندند. تا اینکه نوح این کار را ده مرتبه انجام داد و خداوند با یاران او که با او می ماندند، چنین می کرد. پس هر گروهی با این کار، به سه گروه تقسیم می شدند. در دفعه دهم، مردی از یاران خاص او و مؤمنان نزد او آمده و گفتند: ای پیامبر خدا، اگر آنچه را وعده داده ای انجام دهی یا ندهی، (در هر حال) تو راستگو، پیامبر و فرستاده ای، در تو تردید نمی کنیم هر چند تو با ما چنین کنی، گوید: وقتی سخنان آنان به اینجا رسید، خداوند به خاطر گفته نوح آنان را هلاک کرد و (یاران) خاص را با خود وارد کشتی کرد، پس خداوند متعال پس از آن که خالص شدند و تیرگی از میانشان رفت، آنان را و به همراهشان نوح را نجات داد.(1)

روایت77.

می گویم: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خداوند نوح را مبعوث کرد، آشکارا قوم خویش را دعوت کرد، زمانی که ذریه هبة الله فرزند آدم شنیدند که نوح علمی را که نزد آنان است تصدیق می کند و دانستند که علمی که در دست آنان است همان علمی است که نوح آن را آورده است، او را تصدیق کرده و تسلیم امر او شدند. اما فرزندان قابیل او را تکذیب کرده و گفتند: قبل از ما جن ها بودند و خداوند فرشته ای را به سوی آنان فرستاد، پس اگر می خواست به سوی ما بفرستد، قطعاً یکی از فرشتگان را می فرستاد.(2)

روایت78.

التهذیب: امیرالمؤمنین علیه السلام در یاد مسجد کوفه فرمود: کشتی نوح از آنجا حرکت کرد و نسر و یغوث و یعوق در آنجا بودند.(3)

روایت79.

کافی: ابوالحسن علیه السلام فرمود: و چون زمین غرق شد، کشتی نوح مأمور (به حرکت) بود، پس بر گرد کعبه طواف کرد. سپس در ایام منی بدانجا رفت.

سپس در حالی که مأمور بود، بازگشت و طواف نساء را بر گرد خانه کعبه انجام داد.(4)

می گویم: سیدبن طاوس در سعدالسعود گوید: در تورات ترجمه شده دیدم که

ص: 340


1- . غیبة النعمانی: 154-156. در حدیث شماره 48 ذکر شد که او سه بار این کار را تکرار کرد و پس از آن قوم نوح هلاک شدند. مسعودی نیز در اثبات الوصیه این حدیث را آورده است.
2- . مجمع البیان 4: 434
3- . التهذیب: 193
4- . فروع الکافی1: 223

باب 4 قصة هود علیه السلام و قومه عاد

الآیات

الأعراف: «وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ* قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فِی سَفاهَةٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبِینَ* قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بِی سَفاهَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ *أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ* أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً (1)فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ* قالُوا أَ جِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ* فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ قَطَعْنا دابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ ما کانُوا مُؤْمِنِینَ»(65-72)

هود: «وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ *یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی أَ فَلا تَعْقِلُونَ *وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ *قالُوا یا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَیِّنَةٍ وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ وَ ما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ* إِنْ نَقُولُ إِلَّا اعْتَراکَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوءٍ قالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ* إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّونَهُ شَیْئاً إِنَّ رَبِّی عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفِیظٌ* وَ لَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا هُوداً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ نَجَّیْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ* وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ* وَ أُتْبِعُوا فِی

ص: 343


1- اتفق المصاحف علی کتابة «بصطة» هنا بالصاد، بخلاف ما فی سورة البقرة فانها بالسین، و اختلف القراء فی قراءتها بالسین أو الصاد فی الموضعین.

طوفان صد و پنجاه روز بر روی زمین باقی ماند. و انسان هایی که با او در کشتی بودند، سه پسرش: سام و حام و یافث و همسرانشان بودند. و این که همه روزگار زندگی نوح نهصد و پنجاه سال بوده و پس از طوفان سیصد و پنجاه سال زندگی کرده است.

از کتاب قصص محمدبن جریر طبری روایت شده است که خداوند متعال نوح را به دلیل اطاعت خویش و گوشه گیری برای عبادت خود، اکرام کرد. طول قد نوح به ذراع زمان او سیصد و شصت ذراع بوده است، لباسش پشم بوده و قبل از او لباس ادریس از مو بوده است. در کوه ها سکونت داشت و از گیاهان زمین می خورد. پس جبرئیل علیه السلام با رسالت نزد او آمد در حالی که عمر نوح چهارصد و شصت سال بود. پس به او گفت: چرا گوشه گیری اختیار کرده ای؟ گفت: چون قومم خدا را نمی شناسند، از آنان کناره گیری کرده ام. جبرئیل به او گفت: با آنان مبارزه کن، نوح گفت: در برابر آنان قدرتی ندارم و اگر مرا بشناسند، بی شک به قتلم می رسانند. پس به او گفت: اگر قدرت داشتی با آنان مبارزه می کردی؟ نوح گفت: چقدر بدان مشتاقم، و به او گفت: تو کیستی؟ گوید: پس جبرئیل فریادی زد که (کسانی را) خواند، پس فرشتگان لبیک گویان به او پاسخ دادند و زمین لرزید و گفت: لبیک لبیک ای فرستاده پروردگار جهانیان، گوید: نوح وحشت زده مانده بود. پس جبرئیل به او گفت: من هم نشین پدرانت آدم و ادریس هستم. (خدای) مهربان به تو سلام می رساند، و با بشارت نزد تو آمده ام، و این لباس صبر و لباس پیروزی و لباس رسالت و پیامبری است و به تو فرمان می دهم که با عموره دختر ضمران بن اخنوخ ازدواج کنی که او اول کسی است که به تو ایمان می آورد، پس نوح روز عاشورا نزد قوم خویش رفت در حالی که عصای سفیدی در دست داشت و عصا او را از آنچه قومش درباره او پنهان می کردند، باخبر می کرد. رؤسای آنان هفتاد هزار ستمگر بودند که در روز عیدشان در کنار بت های خود بودند، پس بانگ زد: معبودی جز خداوند نیست، آدم برگزیده و ادریس والا مقام و ابراهیم خلیل و موسای کلیم و عیسی مسیح خلقتی از روح القدس

ص: 341

هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ عاداً کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ»(50-60)

المؤمنون: «ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ *فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ* وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْناهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ* وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ* أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ* هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ *إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ* إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ* قالَ عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ *فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ *ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ* ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ *ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ»(31-44)

أقول: علی بعض التفاسیر تناسب تلک الآیات قصة صالح علیه السلام.

الشعراء: «کَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِینَ* إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ* إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلی رَبِّ الْعالَمِینَ* أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ *وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ *وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* وَ اتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ* أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَ بَنِینَ* وَ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قالُوا سَواءٌ عَلَیْنا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْواعِظِینَ* إِنْ هذا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِینَ* وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ* فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْناهُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(123-140)

السجدة: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ* إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* فَأَمَّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ کانُوا بِآیاتِنا

ص: 344

هستند. و محمد مصطفی آخرین پیامبران گواه من بر شما است که رسالت را ابلاغ کردم، پس بت ها لرزیده اند و آتش ها خاموش شد و ترس آنان را فرا گرفت و ستمگران گفتند: این کیست؟ نوح گفت: من بنده خدا و پسر بنده اویم، مرا به عنوان فرستاده ای به سوی شما مبعوث کرده است، و صدایش را به گریه بلند کرد و گفت: قطعاً من برای شما بیم دهنده ای آشکارم. گوید: و عموره سخن نوح را شنید، پس به او ایمان آورد. پس پدرش او را مؤاخذه کرده و گفت: آیا تنها در یک روز سخن نوح بر تو اثر می گذارد؟ و می ترسم که پادشاه تو را بشناسد و بکشد، پس عموره گفت: ای پدرم، عقل و فضل و صبر تو کجاست؟ نوح یک مرد تنها و ضعیف است آن فریاد را بر سر شما می زند و بر شما می گذرد همان که می گذرد، پس او را تهدید کرد اما سودی نبخشید. خانواده ی پدرش او را راهنمایی کردند که دختر را حبس کرده و به او طعامی ندهد. پس دختر را حبس کرد و او یک سال در حبس بود در حالی که آنان سخنش را می شنیدند، پس پدر پس از یک سال او را بیرون آورد در حالی که نور بسیاری بر او قرار گرفته بود و او در بهترین حالت بود، پس از اینکه او بدون غذا زنده مانده است، تعجب کردند و از او (در این باره) پرسیدند، پس پاسخ داد: او از پروردگار نوح علیه السلام مدد جست و نوح علیه السلام همه چیزهای موردنیاز او را برایش فراهم می کرد. سپس (راوی) داستان ازدواج او با آن دختر را ذکر کرده و گفته است که او برایش سام بن نوح را به دنیا آورد. چرا که این روایت در کتابی دیگر دربردارنده ی این (مطلب) است که نوح علیه السلام دو همسر داشته است، نام یکی رابعا بوده که کافر بود و هلاک شد، و نوح زن مسلمانش را با خود در کشتی حمل کرد و گفته اند، نام زن مسلمان هیکل بوده است و آنچه طبری آورده است گفته شده و ممکن است عموره نام او و هیکل صفت او به زهد باشد.(1)

روایت80.

می گویم: امام صادق علیه السلام فرمود: روز نوروز همان روزی است که کشتی نوح علیه السلام بر کوه جودی قرار گرفت. حدیث.

روایت81.

نوادر راوندی: امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر خدا نوح علیه السلام و همراهانش شش ماه نشسته نماز خواندند چرا که کشتی آنان را پراکنده می کرد.(2)

روایت82.

دعوات راوندی: گوید: وقتی نوح علیه السلام در کشتی سوار شد، خواست که عقرب را با خود حمل نکند، پس عقرب گفت: با تو پیمان می بندم که هر کس را که بگوید: سلام بر محمد و آل محمد و بر نوح در جهانیان، نیش نزنم.(3)

ص: 342


1- . سعد السعود: 40-41
2- . نوادر الراودی : 51
3- . دعوات الراوندی: نسخه خطی

یَجْحَدُونَ* فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ لِنُذِیقَهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ»(13-16)

الأحقاف: «وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ* فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ* تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلَّا مَساکِنُهُمْ کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ* وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِذْ کانُوا یَجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»(21-26)

الذاریات: «وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ* ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ»(41-42)

القمر: «کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ* إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ* تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ* فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ* وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(18-22)

الحاقة: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ* فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ* وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ* سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ* أَیَّامٍ حُسُوماً فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ* فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ»(4-8)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ إِلی عادٍ هو عاد بن عوص بن آدم (1)بن سام بن نوح أَخاهُمْ یعنی فی النسب هُوداً هو هود بن شالح بن (2)أرفخشد بن

ص: 345


1- هکذا فی النسخ. و فی المصدر و تاریخ الیعقوبی: عاد بن عوص بن ارم، و فی العرائس: عاد بن عوض بن ارم.
2- الصحیح کما فی المصدر و إثبات الوصیة و تاریخ الیعقوبی و غیرها: «شالخ» بالخاء المعجمة.

باب چهارم : داستان هود علیه السلام و قوم او، عاد

آیات

- وَإِلَی عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَ-هٍ غَیْرُهُ أَفَلاَ تَتَّقُونَ * قَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاکَ فِی سَفَاهَةٍ وِإِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکَاذِبِینَ * قَالَ یَا قَوْمِ لَیْسَ بِی سَفَاهَةٌ وَلَکِنِّی رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ * أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاتِ رَبِّی وَأَنَاْ لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ * أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءکُمْ ذِکْرٌ مِّن رَّبِّکُمْ عَلَی رَجُلٍ مِّنکُمْ لِیُنذِرَکُمْ وَاذکُرُواْ إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفَاء مِن بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْکُرُواْ آلاء اللّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * قَالُواْ أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللّهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِی فِی أَسْمَاء سَمَّیْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَآؤکُم مَّا نَزَّلَ اللّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ فَانتَظِرُواْ إِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ * فَأَنجَیْنَاهُ وَالَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا وَمَا کَانُواْ مُؤْمِنِینَ.(1)

{و به سوی عاد برادرانشان هود را (فرستادیم) گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، پس آیا پرهیزکاری نمی کنید؟ * سران قومش که کافر بودند گفتند: در حقیقت ما تو را در (نوعی) شفاهت می بینیم و جداً تو را از دروغگویان می پنداریم. * گفت: ای قوم من، در من شفاهتی نیست، ولی من فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیانم. * پیام های پروردگارم را به شما می رسانم و برای شما خیرخواهی امینم.* آیا تعجب کردید که بر مردی از خودتان، پندی از جانب پروردگارتان برای شما آمد، تا شما را هشدار دهد؟ و به خاطر آورید زمانی را که (خداوند) شما را پس از قوم نوح جانشینان (آنان) قرار داد، و در خلقت، بر قوت شما افزود. پس نعمت های خدا را به یاد آورید، باشد که رستگار شوید.* گفتند آیا به سوی ما آمده ای که تنها خدا را بپرستیم و آنچه را که پدرانمان می پرستیدند رها کنیم؟ اگر راست می گویی، آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور.* گفت: راستی که عذاب و خشمی (سخت) از پروردگارتان بر شما مقرر گردیده است. آیا درباره ی نام هایی که خود و پدرانتان (برای بت ها) نامگذاری کرده اید و خدا بر (حقانیت) آنها برهانی فرو نفرستاده با من مجادله می کنید؟ پس منتظر باشید که من (هم) با شما از منتظرانم. پس او و کسانی را که با او بودند به رحمتی از خود رهانیدیم، و کسانی را که آیات ما را دروغ شمردند و مؤمن نبودند ریشه کن کردیم.}

- وَإِلَی عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَ-هٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ مُفْتَرُونَ * یَا قَوْمِ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی أَفَلاَ تَعْقِلُونَ * وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا وَیَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلَی قُوَّتِکُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْاْ مُجْرِمِینَ * قَالُواْ یَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَیِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِکِی آلِهَتِنَا عَن قَوْلِکَ وَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ * إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاکَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوَءٍ قَالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّی بَرِیءٌ مِّمَّا تُشْرِکُونَ * مِن دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ * إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللّهِ رَبِّی وَرَبِّکُم مَّا مِن دَآبَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ * فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقَدْ أَبْلَغْتُکُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَیَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلاَ تَضُرُّونَهُ شَیْئًا إِنَّ رَبِّی عَلَیَ کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ * وَلَمَّا جَاء أَمْرُنَا نَجَّیْنَا هُودًا وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّیْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ * وَتِلْکَ عَادٌ جَحَدُواْ بِآیَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْاْ رُسُلَهُ وَاتَّبَعُواْ أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ * وَأُتْبِعُواْ فِی هَ-ذِهِ الدُّنْیَا لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا کَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّعَادٍ قَوْمِ هُودٍ.(2)

{و به سوی (قوم) عاد، برادرشان هود را فرستادیم. [هود] گفت: ای قوم من، خدا را بپرستی جز او معبودی برای شما نیست. شما فقط دروغ پردازید.* ای قوم من برای این (رسالت) پاداشی از شما درخواست نمی کنم. پاداش من جز بر عهده ی کسی که مرا آفریده است، نیست. پس آیا نمی اندیشید؟* و ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید (تا) از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید، و تبهکارانه روی برمگردانید.* گفتند: ای هود، بر ما دلیل روشنی نیاوردی، و ما برای سخن تو دست از خدایان خود برنمی داریم و تو را باور نداریم.»* [چیزی] جز این نمی گویم که بعضی از خدایان ما به تو آسیبی رسانده اند.» گفت: من خدا را گواه می گیرم، و شاهد باشید که من از آنچه جز او شریک وی می گیرید بیزارم. * پس، همه ی شما در کار من نیرنگ کنید و مرا مهلت مدهید.* در حقیقت، من بر خدا، پروردگار من و پروردگار شما توکل کردم. هیچ جنبنده ای نیست مگر این که او مهار هستی اش را در دست دارد. به راستی پروردگار من بر راه راست است. * پس اگر روی برگردانید، به یقین، آنچه را که به منظور آن به سوی شما فرستاده شده بودم به شما رسانیدم، و پروردگارم قومی جز شما را جانشین (شما) خواهد کرد و به او هیچ زیانی نمی رسانید. در حقیقت، پروردگارم بر هر خیری نگاهبان است،* و چون فرمان ما در رسید، هود و کسانی را که با او گرویده بودند، به رحمتی از جانب خود نجات بخشیدیم و آنان را از عذابی سخت رهانیدیم* و این (قوم) عاد بود که آیات پروردگارشان را انکار کردند، و فرستادگانش را نافرمانی نمودند، و به دنبال فرمان هر زورگوی ستیزه جوی رفتند. * و سرانجام

ص: 343


1- . اعراف/ 65-72
2- . هود/ 50-60

سام بن نوح عن محمد بن إسحاق و قیل هود بن عبد الله بن رباح بن حلوث (1)بن عاد بن عوص بن آدم بن سام بن نوح و کذا هو فی کتاب النبوة (2)فِی سَفاهَةٍ أی جهالة أَمِینٌ أی ثقة مأمون فی تبلیغ الرسالة فلا أکذب و لا أغیر أو کنت مأمونا فیکم فکیف تکذبوننی إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ أی جعلکم سکان الأرض مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ و هلاکهم بالعصیان وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً أی طولا و قوة عن ابن عباس قال الکلبی کان أطولهم مائة ذراع و أقصرهم ستین ذراعا و قیل کان أقصرهم اثنی عشر ذراعا و قال أبو جعفر الباقر علیهما السلام کانوا کأنهم النخل الطوال فکان الرجل منهم ینحو الجبل بیده فیهدم منه قطعة و قیل کانوا أطول من غیرهم بمقدار أن یمد الإنسان یده فوق رأسه باسطا بِما تَعِدُنا أی من العذاب إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فی أنک رسول الله إلینا و فی نزول العذاب بنا لو لم نترک عبادة الأصنام قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ أی وجب علیکم و حل بکم لا محالة فهو کالواقع مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ أی عذاب وَ غَضَبٌ إرادة عقاب أَ تُجادِلُونَنِی أی تخاصموننی فِی أَسْماءٍ أی فی أصنام صنعتموها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ و اخترعتم لها أسماء فسمیتموها آلهة و قیل معناه تسمیتهم لبعضها أنه یسقیهم المطر و الآخر أنه یأتیهم بالرزق و الآخر أنه یشفی المرضی و الآخر أنه یصحبهم فی السفر مِنْ سُلْطانٍ أی حجة و برهان فَانْتَظِرُوا عذاب الله وَ قَطَعْنا أی استأصلناهم فلم یبق لهم نسل و لا ذریة (3).

وَ رَوَی أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَیْتَ رِیحٍ مُقَفَّلٌ عَلَیْهِ لَوْ فُتِحَ لَأَذْرَتْ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ مَا أَرْسَلَ عَلَی قَوْمِ عَادٍ إِلَّا قَدْرَ الْخَاتَمِ.

و کان هود و صالح و شعیب و إسماعیل و نبینا صلی الله علیه و آله یتکلمون بالعربیة (4)یُرْسِلِ السَّماءَ أی المطر عَلَیْکُمْ مِدْراراً أی متتابعا متواترا دارا قیل إنهم کانوا قد أجدبوا فوعدهم هود أنهم إن تابوا أخصبت بلادهم و أمرعت وهادهم (5)و أثمرت أشجارهم و زکت ثمارهم

ص: 346


1- فی المصدر و فیما یأتی عن القصص «الجلوث» بالجیم.
2- و کذا فی تاریخ الیعقوبی الا انه قال: الخلود بن عاد، و سیأتی کلامه فی ذلک.
3- مجمع البیان 4: 436- 438. م.
4- مجمع البیان 4: 439. م.
5- أمرعت أی أخصبت و کثر فیه العشب. و الوهاد جمع الوهدة: الأرض المنخفضة. الهوة فی الأرض.

در این دنیا و روز قیامت، لعنت بدرقه ی (راه) آنان گردید. آگاه باشید که عادیان به پروردگارشان کفر ورزیدند. هان، مرگ بر عادیان، قوم هود.}

- ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِینَ * فَأَرْسَلْنَا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ * وَقَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِلِقَاء الْآخِرَةِ وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ * وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ * أَیَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذَا مِتُّمْ وَکُنتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّکُم مُّخْرَجُونَ * هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ * إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ * إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ * قَالَ رَبِّ انصُرْنِی بِمَا کَذَّبُونِ * قَالَ عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نَادِمِینَ * فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَاء فَبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قُرُونًا آخَرِینَ * مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا یَسْتَأْخِرُونَ * ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا کُلَّ مَا جَاء أُمَّةً رَّسُولُهَا کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُم بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لَّا یُؤْمِنُونَ.(1)

{سپس، بعد از آنان نسل[هایی] دیگر پدید آوردیم.* و در میانشان پیامبری از خودشان روانه کردیم که: خدا را بپرستید. جز او برای شما معبودی نیست. آیا تیر پرهیزکاری ندارید؟* و اشراف قومش که کافر شده و دیدار آخرت را دروغ پنداشته بودند، و در زندگی دنیا آنان را مرفّه ساخته بودیم گفتند: «این [مرد] جز بسته ی چون شما نیست: از آنچه می نوشید، می نوشد.* و اگر بسته ی مثل خودتان را اطاعت کنید و در آن صورت قطعاً زیانکار خواهید بود.* آیا به شما وعده می دهد که وقتی مردید و خاک و استخوان شدید [باز] شما [از گور زنده] بیرون آورده می شوید؟* وه، چه دور است آنچه که وعده داده می شوید.* جز این زندگانی دنیانی یا چیزی نیست. می میریم و زندگی می کنیم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد.* او جز مردی که بر خدا دروغ می بندد نیست، و ما به او اعتقاد نداریم.* گفت: «پروردگارا، من از آن روی که مرا دروغ زن خواندند یاریم کن.* فرمود: «به زودی سخت پشیمان خواهند شد.»* پس فریاد [مرگبار] آنان را به حق فرو گرفت، و آنها را [چون] خاستاکی که بر آب افتد، گردانیدیم. دور باد [از رحمت خدا] گروه ستمکاران.* آنگاه پس از آنان نسل های دیگری پدید آوردیم.* هیچ امتحانی از اجل خود پیشی می گیرد و نه باز پس می ماند.* با فرستادگان خود ؟؟؟ روانه کردیم. هر بار برای [هدایت] امتی پیامبرش آمد، او را تکذیب کردند، پس [ما امت های سرکش را] یکی پس از دیگری آوردیم و آنها را مایه ی عبرت [و زبانزد مردم] گردانیدیم. دور باد [از رحمت خدا] مردمی که ایمان نمی آورند.}

می گویم: بر اساس بعضی از تفاسیر، این آیات با داستان صالح علیه السلام مناسبت دارد.

- کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ * أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ * وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ * وَإِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُم بِمَا تَعْلَمُونَ * أَمَدَّکُم بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ * وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ * قَالُوا سَوَاء عَلَیْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُن مِّنَ الْوَاعِظِینَ * إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِینَ * وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ * فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ * وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ.(2)

{عادیان پیامبران [خدا] را تکذیب کردند.* آنگاه که برادرشان هود به آنان گفت: «آیا پروا ندارید؟* من برای شما فرستاده ای در خور اعتمادم.* از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید.* و بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم. اجر من جز بر عهده ی پروردگار جهانیان نیست.* آیا بر هر تپه ای بنایی می سازید که [در آن] دست به بیهوده کاری زنید؟* و کاخ های استوار می گیرید به امید آنکه جاودانه بمانید؟* و چون حمله ور می شوید [چون] زورگویان حمله ور می شوید؟* پس، از خدا پروا دارید و فرمانم ببرید.* و از آن کس که شما را به آنچه می دانید مدد کرد پروا دارید:* شما را به [دادن] دام ها و یسران مدد کرده،* و به [دادن] باغ ها و چشمه ساران،* من از عذاب روزی هولناک بر شما می ترسم.»* گفتند: «خواه اندرز دهی و خواه از اندرزدهندگان نباشی برای ما یکسان است.* این جز شیوه ی پیشینیان نیست.* و ما عذاب نخواهیم شد.»* پس تکذیبش کردند و هلاکشان کردیم. قطعاً در این [ماجرا درس] عبرتی بود، [ولی] بیشترشان ایمان آورنده نبودند.* و در حقیقت، پروردگار تو همان شکست ناپذیر مهربان است.}

- وَإن أعرَضوا فقُل أنذرتُکُم صَاعقةً مثلَ صاعقةِ عادٍ و ثَمودَ* إذ جَاءتهم الرُّسُلُ مِن بَینِ أیدیهِم و مِن خَلفهم ألّاتَعبُدوا إلا اللهَ قَالوا لو شَاء ربُّنا لأنزلَ مَلائکة فإنّا بما أرسِلتُم به کافِرونَ* فأمّا عادٌ فاستَکبَروا فی الأرضِ بغَیر الحَق و قَالوا مَن أشَد مِنّا قُوةً أولَم یَروا أن الله الَّذی خَلَقهم هُو أشدّ منهم قوة و کانوا بآیاتنا یَجحَدون*فأرسَلنا عَلَیهم ریحا صَرصَر فی أیّام نَحِسات لِنذیقَهم عَذابَ الخِزی فی الحَیاة الدُّنیا و لَعَذابُ الآخِرةِ أخزَی و هم لایُنصرون*.(3)

{پس اگر روی برتافتند بگو: «شما از آذرخشی چون آذرخش عاد و ثمود بر حذر داشتم* چون فرستادگان [ما] از پیش رو و از پشت سرشان بر آنان آمدند [و گفتند:] زنهار، جز خدا را مپرستید، گفتند: پروردگار ما می خواست، قطعاً فرشتگانی فرو می فرستاد، پس ما به آنچه بدان فرستاده شده ایم کافریم * و اما عادیان، به ناحق، در زمین سربرافراشتند و گفتند: از ما نیرومندتر کیست؟ آیا ندانسته اند که آن خدایی که خلقشان کرده خود از ایشان نیرومندتر است؟ و در نتیجه آیات

ص: 344


1- . مؤمنون/ 31-44
2- . شعراء/ 123-140
3- . فصلت/ 13-16

بنزول الغیث وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ فسرت القوة هاهنا بالمال و الولد و الشدة و قیل قوة فی إیمانکم إلی قوة فی أبدانکم وَ لا تَتَوَلَّوْا عما أدعوکم إلیه مُجْرِمِینَ أی کافرین بِبَیِّنَةٍ أی بحجة و معجزة عَنْ قَوْلِکَ أی بقولک و إنما نفوا البینة عنادا و تقلیدا إِنْ نَقُولُ إِلَّا اعْتَراکَ أی لسنا نقول فیک إلا أنه أصابک بعض آلِهَتِنا بِسُوءٍ فخبل عقلک لسبک إیاها فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ أی فاحتالوا و اجتهدوا أنتم و آلهتکم فی إنزال مکروه بی ثم لا تمهلونی و هذا من أعظم الآیات أن یکون الرسول وحده و أمته متعاونة علیه فلا یستطیع واحد منهم ضره إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها کنایة عن القهر و القدرة لأن من أخذ بناصیة غیره فقد قهره و أذله إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ أی علی عدل فیما یعامل به عباده و فی تدبیر عباده علی طریق مستقیم لا عوج فیه وَ یَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْماً غَیْرَکُمْ أی یهلککم ربی بکفرکم و یستبدل بکم قوما غیرکم یوحدونه وَ لا تَضُرُّونَهُ إذا استخلف غیرکم أو لا تضرونه بتولیکم و أعراضکم شَیْئاً و لا ضرر علیه فی إهلاککم لأنه لم یخلقکم لحاجة منه إلیکم وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قیل کانوا أربعة آلاف بِرَحْمَةٍ مِنَّا أی بما أریناهم من الهدی إن تعلق بآمنوا أو بنعمة إن تعلق بأنجینا مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ أی عذاب الآخرة أو الدنیا و الغلیظ الثقیل العظیم وَ اتَّبَعُوا أی بعد إهلاکهم فی الدنیا بالإبعاد عن الرحمة فإن الله أبعدهم من رحمته و تعبد المؤمنین باللعن علیهم (1).

مِنْ بَعْدِهِمْ أی من بعد قوم نوح قَرْناً آخَرِینَ القرن أهل العصر یعنی قوم هود و قیل ثمود لأنهم أهلکوا بالصیحة وَ أَتْرَفْناهُمْ أی نعمناهم بضروب الملاذ عَمَّا قَلِیلٍ أی عن قلیل من الزمان و ما مزیدة أی عند نزول العذاب فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ صاح بهم جبرئیل علیه السلام صیحة واحدة ماتوا عن آخرهم بِالْحَقِّ باستحقاقهم العقاب فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً هو ما جاء به السیل من نبات قد یبس أی فجعلناهم هلکی قد یبسوا کما یبس الغثاء و همدوا (2)فَبُعْداً أی ألزم الله بعدا من الرحمة لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ المشرکین تَتْرا أی متواترة یتبع بعضها بعضا أَحادِیثَ أی یتحدث بهم علی طریق المثل فی الشر (3).

ص: 347


1- مجمع البیان 5: 170- 171. م.
2- همد القوم: ماتوا. همد شجر الأرض: بلی و ذهب.
3- مجمع البیان 7: 106- 108. م.

ما را انکار می کردند.* پس بر آنان تندبادی توفنده در روزهای سوم فرستادیم تا در زندگی دنیا عذاب رسوایی را بر آنان بچشانیم و قطعاً عذاب آخرت رسوا کننده تر است و آنان یاری نخواهند شد.}

- وَاذْکُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ * قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِکَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُکُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَکِنِّی أَرَاکُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ * فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِیحٌ فِیهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ * تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لَا یُرَی إِلَّا مَسَاکِنُهُمْ کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ * وَلَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیمَا إِن مَّکَّنَّاکُمْ فِیهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَیْءٍ إِذْ کَانُوا یَجْحَدُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون.(1)

{و برادر عادیان را به یاد آور، آنگاه که قوم خویش را در ریگستان بیم داد. در حالی که پیش از او ویس از او [نیز] قطعاً هشداردهندگانی گذشته بودند که: جز خدا را مپرستید، واقعاً من بر شما از عذاب روزی هولناک می ترسم.* گفتند: آیا آمده ای که ما را از خدایانمان برگردانی؟ پس اگر راست می گویی، آنچه به ما وعده می دهی [بر سرمان] بیاور.* گفت: آگاهی فقط نزد خداست، و آنچه را بدان فرستاده شده ایم به شما می رسانم، ولی من شما را گروهی می بینم که در جهل اصرار می ورزید.* پس چون آن [عذاب] را [به صورت] ابری روی آورنده به سوی وادی های خود دیدند، گفتند: این ابری است که یاری دهنده ی ماست. [هود گفت: نه] بلکه همان چیزی است که به شتاب خواستارش بودید: بادی است که در آن عذابی پر درد نهفته است.* همه چیز را به دستور پروردگارش بنیان کن می کند، پس چنان شدند که جز پسرهایشان دیده نمی شد. این چنین گروه بدکاران را سزا می دهیم.* و به راستی در چیزهایی به آنان امکانات داده بودیم که به شما در آنها (چنان) امکاناتی نداده ایم و برای آنان گوش و دیده ها و دل هایی (نیرومندتر از شما) قرار داده بودیم. [ولی] چون به نشانه های خدا انکار ورزیدند [نه] گوششان و نه دیدگانشان و نه دل هایشان، به هیچ وجه به دردشان نخورد، و آنچه ریشخندی می کردند به سرشان آمد.}

- وَفِی عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ * مَا تَذَرُ مِن شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ.(2)

{و در [ماجرای] عاد [نیز] چون بر [سر] آنها باد مهلک را فرستادیم* و هر چه می وزید آن را چون خاکستر استخوان مرده می گردانید.}

- کَذَّبَتْ عَادٌ فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا صَرْصَرًا فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ * تَنزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُّنقَعِرٍ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ * وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ.(3)

{عادیان به تکذیب پرداختند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارهای [من]* ما بر [سر] آنان در روز قومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم.* [که] مردم را از جا می کند، گویی تنه های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند.* پس چگونه بود عذاب من و هشدارهای من.* و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم، پس آیا پندگیرنده ای هست.}

- کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ * فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ * وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ * سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَی الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَی کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ * فَهَلْ تَرَی لَهُم مِّن بَاقِیَةٍ.(4)

{ثمود و عاد آن حادثه کوبنده را تکذیب کردند* اما ثمود به [سزای] سرکشی [خود] به هلاکت رسیدند.* و اما عاد به [وسیله ی] تندبادی توفنده ی سرکش هلاک شدند.* [که خدا] آن را هفت شب و هشت روز پیاپی بر آنان بگماشت: در آن [مدت] مردم را فرو افتاده می دیدی، گویی آنها تنه های نخل های میان تهی اند.* آیا از آنان کسی را بر جای می بینی؟}

تفسیر

طبرسی که خدا رحمتش کند در مورد فرموده خدا: «و به سوی عاد» می­گوید: او عادبن عوص­بن آدم بن نوح است. «برادرشان»یعنی در نسب. «هود را» او هود پسر شالح پسر ارفخشد

ص: 345


1- . احقاف/ 21-26
2- . ذاریات/ 41-41
3- . قمر/ 18-22
4- . حاقه/ 4-8

بِکُلِّ رِیعٍ أی بکل مکان مرتفع أو بکل طریق آیَةً تَعْبَثُونَ أی بناء لا تحتاجون إلیه لسکناکم و قیل إنهم کانوا یبنون بالمواضع المرتفعة لیشرفوا علی المارة و السابلة (1)فیسخروا منهم و یعبثوا بهم و قیل إن هذا فی بنیان الحمام أنکر هود علیهم اتخاذهم بروجا للحمام عبثا وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ أی حصونا و قصورا مشیدة و قیل مأخذ الماء تحت الأرض لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ أی کأنکم تخلدون فیها وَ إِذا بَطَشْتُمْ البطش الأخذ بالید أی إذا بطشتم بأحد تریدون إنزال عقوبة به عاقبتموه عقوبة من یرید التجبر بارتکاب العظائم و قیل أی إذا عاقبتم قتلتم أَمَدَّکُمْ الإمداد اتباع الثانی بما قبله شیئا بعد شی ء علی انتظام إِنْ هذا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِینَ أی کذب الأولین الذین ادعوا النبوة أو هذا الذی نحن علیه مما ذکرت عادة الأولین من قبلنا(2).

فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ أی نکدات مشومات (3)و قیل ذوات غبار و تراب حتی لا یکاد یبصر بعضهم بعضا و قیل باردات و العرب یسمی البرد نحسا (4).

لِتَأْفِکَنا أی لتصرفنا إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ أی هو یعلم متی یأتیکم العذاب عارِضاً أی سحابا یعرض فی ناحیة السماء ثم یطبق السماء مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالوا کانت عاد قد حبس عنهم المطر أیاما فساق الله إلیهم سحابة سوداء أخرجت علیهم من واد لهم یقال له المغیث فَلَمَّا رَأَوْهُ استبشروا قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا فقال هود بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ من العذاب تُدَمِّرُ أی تهلک کُلَّ شَیْ ءٍ مرت به من الناس و الدواب و الأموال و اعتزل هود و من معه فی حظیرة لم یصبهم من تلک الریح إلا ما تلین علی الجلود و تلتذ به الأنفس و إنها لتمر علی عاد بالظعن ما بین السماء و الأرض حتی تری الظعینة کأنها جرادة فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ أی فی الذی ما مکناکم فیه من قوة الأبدان و بسطة الأجسام و طول العمر

ص: 348


1- السابلة: الطریق المسلوکة؛ المارون علیها.
2- مجمع البیان 7: 198. م.
3- النحس: نقیض السعد. الغبار فی أقطار السماء. الریح الباردة إذا أوبرت. و یأتی تفسیره بالأول فی الخبر الثامن.
4- مجمع البیان 9: 8. و فیه: هذا قول ابی مسلم. م.

پسر سام پسر نوح است. از محمدبن اسحاق آورده شده است. و گفته اند: هود پسر عبدالله پسر رباح پسر حلوث پسر عاد پسر عوص پسر ارم پسر سام پسر نوح (نام) او در کتاب النبوه نیز چنین است: «در [نوعی] سفاهت» یعنی جهالت «امین» یعنی مورد اعتماد و مورد اطمینان در تبلیغ رسالت به گونه ای که نه دروغ می گویم و نه تغییر می دهم، یا در میان شما مورد اعتماد بودم، پس چگونه تکذیبم می کنید؟ «زمانی که شما را جانشینان قرار داد» یعنی شما را ساکنان زمین قرار داد «پس از قوم نوح» و هلاکت آن­ها به خاطر سرکشی «و در خلقت، بر قوت شما افزود» یعنی بر طول قد و قدرت شما. و این قول از ابن عباس روایت شده است. طلبی گوید: بلندترین آنان صد ذراع و کوتاه ترین آنان شصت ذراع بود. و گفته اند: کوتاه ترین آنان دوازده ذراع بود؛ امام باقر علیه السلام می فرماید: گویی آنان نخل های بلندقامت بودند، به طوری که مردی از آنان با دست قصد کوه را می کرد و قطعه ای از آن را برمی کند؛ و گفته اند: به مقداری که انسان دست خود را باز کرده و بالای سرش بکشد، از دیگران بلندتر بودند. «آنچه را به ما وعده می دهی» یعنی عذاب را «اگر راست می گویی» که تو فرستاده خدا به سوی مایی و اگر پرستش بت ها را رها نکنیم، عذاب بر ما نازل می شود. «راستی که بر شما مقرر گردیده است» یعنی بر شما واجب شد و ناگزیر بر شما واقع شد، پس اکنون مانند واقعیت است. «از پروردگارتان عذاب» رجس یعنی عذاب و «خشم» خواستن عقوبت «آیا با من مجادله می کنید؟» یعنی ستیز می کنید «درباره نام هایی که» یعنی درباره بت هایی که آن ها را ساخته اید «خود و پدرانتان» و برای آن­ها نام هایی اختراع کرده اید و آن­ها را خدا نامیده اید. و گفته شده: معنایش این است که: نامگذاری کردن بعضی از آن­ها به اینکه از باران سیرابشان می کند، و برخی دیگر که به آنان روزی می دهد و دیگری که بیماران را شفا می دهد و دیگری که در مسافرت همراهی شان می کند «از سلطه و قدرت» یعنی حجت و برهان «پس منتظر باشید» عذاب خدا را «و کندیم» یعنی آنان را ریشه کن کردیم به طوری که نه نسلی از آنان باقی ماند و نه ذریه ای.(1)

امام باقر علیه السلام می فرماید: خداوند تبارک و تعالی را خانه ای قفل شده از باد است، اگر باز شود تمامی آنچه بین آسمان و زمین است را پراکنده می کند. بر قوم عاد، تنها به قدر یک انگشتری فرستاد. هود و صالح و شعیب و اسماعیل و پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم به عربی سخن می گفتند.(2)

«از آسمان فرستد» یعنی باران «بر شما بارش فراوان» یعنی پیوسته و پی در پی و شدید، گفته اند: آنان گرفتار قحطی شده بودند، پس خود به آنان وعده داد که اگر توبه کنند با نزول باران شهرهایشان حاصل­خیز می شود و زمین هایشان علف فراوان می رویاند، و درخت هایشان میوه می دهد و میوه هایشان هم فراوان می شود.

ص: 346


1- . مجمع البیان4: 436-438
2- . مجمع البیان4: 439

و کثرة الأموال و قیل معناه فیما مکناکم فیه و إن مزیدة أی من الطاعات و الإیمان وَ حاقَ بِهِمْ أی حل بهم (1).

الرِّیحَ الْعَقِیمَ هی التی عقمت عن أن تأتی بخیر کَالرَّمِیمِ أی کالشی ء الهالک البالی و هو نبات الأرض إذا یبس و دیس و قیل هو العظم البالی السحیق (2).

وَ نُذُرِ أی و إنذاری إیاهم مُسْتَمِرٍّ أی دائم الشؤم استمر علیهم بنحوسته سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حتی أتت علیهم

و قیل إنه کان فی یوم أربعاء فی آخر الشهر لا یدور- رواه العیاشی بالإسناد عن أبی جعفر علیه السلام.

تَنْزِعُ النَّاسَ أی تقتلع هذه الریح الناس ثم ترمی بهم علی رءوسهم فتدق رقابهم فیصیرون کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ أی أسافل نخل منقلع لأن رءوسهم سقطت عن أبدانهم و قیل معناه تنزعهم من حفر حفروها لیمتنعوا بها عن الریح و قیل تنزع أرواح الناس (3).

بِالْقارِعَةِ أی بیوم القیامة عاتِیَةٍ عتت علی خزانها فی شدة الهبوب و روی الزهری عن قبیصة بن ذؤیب أنه قال ما یخرج من الریح شی ء إلا علیها خزان یعلمون قدرها و عددها و کیلها حتی کانت التی أرسلت علی عاد فاندفق منها فهم لا یعلمون قدرها (4)غضبا لله فلذلک سمیت عاتیة سَخَّرَها عَلَیْهِمْ أی سلطها و أرسلها علیهم سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ قال وهب و هی التی تسمیها العرب أیام العجوز ذات برد و ریاح شدیدة و إنما نسبت إلی العجوز لأن عجوزا دخلت سربا فتبعتها الریح فقتلتها الیوم الثامن من نزول العذاب و انقطع العذاب فی الیوم الثامن فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها أی فی تلک الأیام و اللیالی صَرْعی أی مصروعین هلکی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ أی أصول نخل بالیة نخرة و قیل خالیة الأجواف و قیل ساقطة مِنْ باقِیَةٍ أی من نفس باقیة و قیل من بقاء (5)

ص: 349


1- مجمع البیان 9: 90- 91. م.
2- مجمع البیان 9: 159. م.
3- مجمع البیان 9: 189- 190. م.
4- قد تقدم عن ابی جعفر علیه السلام أنّه ما ارسل علی قوم عاد الا قدر الخاتم و یأتی عن القمّیّ عنه علیه السلام مثل ذلک، و یأتی وجه تسمیتها عاتیة.
5- مجمع البیان 10: 343- 344. م.

«و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید». قوت در اینجا به مال و فرزند وقدرت تفسیر می شود؛ و گفته اند: قدرتی در ایمانتان در کنار قدرتی در بدن هایتان «و روی برمگردانید» از آنچه شما را بدان دعوت می کنم «تبهکارانه» یعنی با کفر، «دلیل روشنی» یعنی حجت و معجزه ای «برای سخن تو» یعنی با سخن تو، و دلیل روشن را تنها از سر لجبازی و تقلید نپذیرفتند «جز این نمی گوییم که به تو آسیب رسانده اند» یعنی در مورد تو چیزی نمی گوییم جز این که رسانده اند به تو بعضی «از خدایان ما آسیب» پس عقل تو به دلیل دشنام دادن به خدایان ما فاسد شده است. «پس همه شما در کار من نیرنگ کنید و مرا مهلت مدهید» یعنی پس شما و خدایانتان در رساندن بدی به من چاره اندیشی و تلاش کنید سپس مهلتم ندهید، و این از بزرگترین نشانه ها است که پیامبر تنها باشد و امتش علیه او یاری رسان یکدیگر باشند و هیچ یک از آنان نتواند او را زیانی رساند «مگر اینکه او موی جلوی پیشانی اش را در دست داشته باشد» کنایه از توانایی و قدرت، زیرا هرکس موی پیشانی دیگری را بگیرد، قطعاً او را مغلوب و ذلیل کرده است «به راستی پروردگار من بر راه راست است» یعنی بر طریق عدالت است در برخورد با بندگانش و در رهنمون ساختن بندگانش بر راه راستی که در آن کژی نیست «پروردگارم قومی جز شما را جانشین خواهد کرد» یعنی پروردگارم شما را به سبب کفرتان هلاک می کند و به جای شما قوم دیگری را جایگزین می کند که او را به یکتایی می ستایند «و به او زیان نمی رسانید» اگر غیر شما را جایگزین کند، یا شما با روی گرداندن و پشت کردنتان ضرری به او نمی زنید «هیچ» و در هلاک کردن شما زیانی بر او نیست، زیرا خداوند به خاطر نیازمند بودن به شما، شما را خلق نکرد «و کسانی را که با او گرویده بودند» گفته اند: چهار هزار نفر بودند «به رحمتی از جانب خود» یعنی به هدایتی که به آنان نشان دادیم البته اگر متعلق به فعل آمنوا باشد، یا به نعمتی اگر متعلق به فعل أنجینا باشد «از عذابی سخت» یعنی عذاب آخرت یا دنیا، و غلیظ: سنگین و بزرگ «و بدرقه شدند» یعنی بعد از هلاک کردنشان در دنیا، با دورکردنشان از رحمت، پس خداوند آنان را از رحمت خود دور کرد و مؤمنان را با لعنت بر آنان به بندگی گرفت.(1)

«بعد از آنان» یعنی پس از قوم نوح «نسل [هایی] دیگر» نسل: اهل زمان، یعنی قوم هود، و گفته اند: ثمود، چرا که آنان با صیحه هلاک شدند «آنان را مرفه ساخته بودیم» یعنی به انواع خوشی ها نعمت بخشیدیم «به زودی» یعنی در مدت زمانی اندک، و (ما) زائد است، یعنی هنگام نزول عذاب «پس فریاد [مرگبار] آنان را فرو گرفت» جبرئیل علیه السلام فریادی بر آنان زد که تا آخرشان مردند «به حق» با مستحق عذاب شدنشان «و آنان را [چون] خاشاکی که بر آب افتد، قرار دادیم» غثاء: گیاه خشکیده ای است که سیل آن را بیاورد، یعنی آنان را هلاک شدگانی قرار دادیم که چونان گیاه خشکیده، خشکیدند و مردند «دور باد» یعنی خداوند دوری از رحمت را حتمی کرد «گروه ستمکاران» مشرکان «پیاپی» یعنی پی در پی که یکدیگر را دنبال کنند «مایه ی عبرت» یعنی به عنوان مثال شر (و بدی) از آنان صحبت می شود.(2)

ص: 347


1- . مجمع البیان5: 170- 171
2- . مجمع البیان7: 106-108

الأخبار

«1»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام هو هود بن عبد الله بن رباح بن جلوث (1)بن عاد بن عوص بن إرم بن سام بن نوح (2)

أقول: کذا ذکره صاحب الکامل أیضا ثم قال و من الناس من یزعم أن هود هو عابر بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح (3).

«2»

فس، تفسیر القمی وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی أَ فَلا تَعْقِلُونَ قَالَ إِنَّ عَاداً کَانَتْ بِلَادُهُمْ فِی الْبَادِیَةِ مِنَ الشُّقُوقِ (4)إِلَی الْأَجْفَرِ أَرْبَعَةَ مَنَازِلَ وَ کَانَ لَهُمْ زَرْعٌ وَ نَخْلٌ کَثِیرٌ وَ لَهُمْ أَعْمَارٌ طَوِیلَةٌ وَ أَجْسَامٌ طَوِیلَةٌ فَعَبَدُوا الْأَصْنَامَ وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ هُوداً یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ فَأَبَوْا وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهُودٍ وَ آذَوْهُ فَکَفَّ السَّمَاءُ عَنْهُمْ سَبْعَ سِنِینَ حَتَّی قُحِطُوا وَ کَانَ هُودٌ زَرَّاعاً وَ کَانَ یَسْقِی الزَّرْعَ فَجَاءَ قَوْمٌ إِلَی بَابِهِ یُرِیدُونَهُ فَخَرَجَتْ عَلَیْهِمُ امْرَأَتُهُ شَمْطَاءَ عَوْرَاءَ فَقَالَتْ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ مِنْ بِلَادِ کَذَا وَ کَذَا أَجْدَبَتْ بِلَادُنَا فَجِئْنَا إِلَی هُودٍ نَسْأَلُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ لَنَا حَتَّی تُمْطَرَ وَ تُخْصِبَ بِلَادُنَا فَقَالَتْ لَوِ اسْتُجِیبَ لِهُودٍ لَدَعَا لِنَفْسِهِ فَقَدِ احْتَرَقَ زَرْعُهُ لِقِلَّةِ الْمَاءِ قَالُوا فَأَیْنَ هُوَ قَالَتْ هُوَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَجَاءُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَدْ أَجْدَبَتْ بِلَادُنَا وَ لَمْ نُمْطَرْ فَاسْأَلِ اللَّهَ أَنْ تُخْصِبَ بِلَادُنَا وَ نُمْطَرَ- (5)فَتَهَیَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ صَلَّی وَ دَعَا لَهُمْ فَقَالَ لَهُمُ ارْجِعُوا فَقَدْ أُمْطِرْتُمْ

ص: 350


1- قد عرفت قبل ذلک أن الیعقوبی قال: الخلود بدل جلوث، أورد ذلک فی ترجمة ناحور بن ساروغ جد إبراهیم علیه السلام، قال: و کان ناحور مکان أبیه، فکثرت عبادة الأصنام فی زمانه إلی أن قال: و کانت حیاة ناحور مائة و ثمانی و أربعین سنة، و کانت جبابرة ذلک العصر عاد بن عوص بن ارم بن سام بن نوح، و کانوا قد انتشروا فی البلاد، و کانت منازلهم بین أعالی حضر موت الی أودیة نجران. فلما عاثوا و عتوا بعث اللّه تبارک و تعالی هود بن عبد اللّه بن رباح بن الخلود ابن عاد بن عوص بن ارم بن سام بن نوح فدعاهم الی عبادة اللّه و العمل بطاعته و اجتناب المحارم فکذبوه فقطع اللّه عنهم المطر ثلاث سنین اه.
2- مخطوط. م.
3- کامل التواریخ 1: 33- 34. و فیه: و من الناس من یزعم انه هود، و هو عابر اه. م.
4- فی نسخة: الشقق. و الصحیح الشقوق بضم الشین، قال یاقوت: هو منزل بطریق مکّة بعد واقصة من الکوفة و بعدها تلقاء مکّة بطان و قبر العبادی و هو لبنی سلامة من بنی اسد، و الشقوق ایضا من میاه ضبة بأرض الیمامة.
5- فی نسخة: و تمطر.

«بر هر تپه ای» یعنی بر هر جای مرتفع، یا در هر راهی «دنیایی که [در آن] دست به بیهوده کاری زنید» یعنی بنایی که آن را برای سکونتتان نیاز ندارید و گفته شده: آنان در مکان های مرتفع بنا می ساختند تا بر عابران و رهگذران اشراف داشته و آنان را به سخره گرفته و به آنان بیهوده گویی کنند. و گویند: این مسأله در ساخت حمام بوده است. هود از آنان ایراد گرفت که بیهود برای حمام برج هایی قرار داده اند «و کاخ های استوار می گیرید» یعنی دژها و قصرهایی بلند. و گفته شده: آبگیر و زیرزمین «به امید آن که جاودانه بمانید» یعنی گویا شما در آن­ها جاودانه می شوید «و چون حمله ور می شوید» بطش: گرفتن با دست، یعنی هرگاه به کسی حمله می کنید و می خواهید مجازاتی بر او وارد کنید، چونان کسی مجازات می کنید که به خاطر ارتکاب گناهان بزرگ در پی ستمکاری است، و گفته شده: یعنی اگر عقوبت کنید، می کشید «شما را مدد کرد» یاری رساندن، رفتن دوم از پی ما قبل خود، یکی پس از دیگری براساس نظم «این جز شیوه ی پیشینیان نیست» یعنی دروغ پیشینیان که ادعای نبوت کردند، یا این حالتی که ما برآن هستیم، از (نمونه) چیزی است که روش پیشینیان قبل ازما را گفته اند.(1)

«در روزهای شوم» یعنی سخت نحس و شوم؛ و گفته شده: دارای غبار و خاک به گونه ای که نزدیک بود یکدیگر را نبینند؛ و گفته شده: سرد، و عرب، سرد را نحس می نامد.(2)

«که ما را بر گردانی» یعنی منصرف کنی «آگاهی فقط نزد خداست» یعنی او می داند که عذاب کی به شما می رسد «روی آورنده» یعنی ابری که در بخشی از آسمان ظاهر می شود سپس آسمان را می پوشاند «به سوی وادی های خود» گفته اند: روزگاری باران بر عاد نباریده بود، پس خداوند ابر سیاه رنگی را به سوی آنان فرستاد که از یکی از مناطق آنان که به آن مغیث می گفتند، بر آنان وارد شد. «پس چون آن [عذاب] را دیدند» به یکدیگر بشارت داده و «گفتند: این ابری است که بارش دهنده ی ماست» پس هود گفت: «[نه] بلکه همان چیزی است که به شتاب خواستارش بودید» از عذاب «بنیان کن می کند» یعنی هر چیزی را که برآن بگذرد از مردم و حیوانات و اموال، همه را نابود می کند، و هود و همراهانش نیز در آغلی گوشه گرفتند و از آن باد، تنها در حدّی به آنان اصابت کرد که بر پوست ها نرم و لطیف بود و جان ها از آن لذت می برد و بر عاد به صورتی عبور می کرد که آنان را بین آسمان و زمین می چرخاند تا جایی که ظعینه را چون ملخی می بینی. «در چیزهایی که به شما در آن­ها [چنان] امکاناتی نداده ایم» یعنی در چیزی از قدرت بدن ها و تنومندی جسم ها و طول عمر

ص: 348


1- . مجمع البیان7: 197
2- . مجمع البیان 9: 8

فَأَخْصَبَتْ بِلَادُکُمْ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّا رَأَیْنَا عَجَباً قَالَ وَ مَا رَأَیْتُمْ قَالُوا رَأَیْنَا فِی مَنْزِلِکَ امْرَأَةً شَمْطَاءَ عَوْرَاءَ قَالَتْ لَنَا مَنْ أَنْتُمْ وَ مَنْ تُرِیدُونَ قُلْنَا جِئْنَا إِلَی نَبِیِّ اللَّهِ هُودٍ لِیَدْعُوَ اللَّهَ لَنَا فَنُمْطَرَ فَقَالَتْ لَوْ کَانَ هُودٌ دَاعِیاً لَدَعَا لِنَفْسِهِ فَإِنَّ زَرْعَهُ قَدِ احْتَرَقَ فَقَالَ هُودٌ ذَاکَ امْرَأَتِی (1)وَ أَنَا أَدْعُو اللَّهَ لَهَا بِطُولِ الْبَقَاءِ فَقَالُوا فَکَیْفَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّهُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مُؤْمِناً إِلَّا وَ لَهُ عَدُوٌّ یُؤْذِیهِ وَ هِیَ عَدُوَّتِی فَلَأَنْ یَکُونَ عَدُوِّی مِمَّنْ أَمْلِکُهُ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ عَدُوِّی مِمَّنْ یَمْلِکُنِی فَبَقِیَ هُودٌ فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنْ عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ حَتَّی تُخْصِبَ بِلَادُهُمْ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ (2)الْمَطَرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ فَقَالُوا کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَیِّنَةٍ وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ وَ ما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَلَمَّا لَمْ یُؤْمِنُوا أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الصَّرْصَرَ یَعْنِی الْبَارِدَةَ وَ هُوَ قَوْلُهُ فِی سُورَةِ الْقَمَرِ کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ حَکَی فِی سُورَةِ الْحَاقَّةِ فَقَالَ وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً قَالَ کَانَ الْقَمَرُ مَنْحُوساً بِزُحَلَ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ

فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الرِّیحُ الْعَقِیمُ تَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا خَرَجَ مِنْهَا شَیْ ءٌ قَطُّ إِلَّا عَلَی قَوْمِ عَادٍ حِینَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَأَمَرَ الْخُزَّانَ أَنْ یُخْرِجُوا مِنْهَا مِثْلَ سَعَةِ الْخَاتَمِ فَعَصَتْ عَلَی الْخَزَنَةِ فَخَرَجَ مِنْهَا مِثْلُ مِقْدَارِ مَنْخِرِ الثَّوْرِ تَغَیُّظاً مِنْهَا عَلَی قَوْمِ عَادٍ فَضَجَّ الْخَزَنَةُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَا رَبَّنَا إِنَّهَا قَدْ عَتَتْ (3)عَلَیْنَا وَ نَحْنُ نَخَافُ أَنْ یَهْلِکَ مَنْ لَمْ یَعْصِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ عُمَّارُ بِلَادِکَ فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَرَدَّهَا بِجَنَاحِهِ وَ قَالَ لَهَا اخْرُجِی عَلَی مَا أُمِرْتِ بِهِ فَرَجَعَتْ وَ خَرَجَتْ عَلَی مَا أُمِرَتْ بِهِ فَأَهْلَکَتْ قَوْمَ عَادٍ وَ مَنْ کَانَ بِحَضْرَتِهِمْ (4).

ص: 351


1- فی المصدر: ذلک اهلی. م.
2- فی نسخة: و ینزل اللّه علیهم.
3- فی المصدر: قد عصت. م.
4- تفسیر القمّیّ: 305- 306. م.

و فراوانی اموال که در آن­ها به شما چنین امکاناتی نداده ایم؛ و گفته شده: معنایش این است: درآنچه به شما در آن امکاناتی دادیم، و «إن» زائده است، یعنی از طاعت ها و ایمان رد و به سرشان آمد» یعنی بر آنان واقع شد.(1)

«باد مهلک» آن است که از آوردن هر خیری عقیم است «چون خاکستر استخوان مرده» یعنی مانند چیز از بین رفته و کهنه، که همان گیاه زمین است وقتی خشک و لگدمال شود؛ و گفته اند: آن استخوان کهنه آرد شده است.(2)

«و هشدارها» یعنی و هشدارهای من به آنان «به طور مداوم» یعنی دارای شومی همیشگی که غوست آن برآن ادامه یافت «هفت شب و هشت روز» تا این که بر آنان وارد شد؛ و گفته اند: آن (عذاب) در روز چهارشنبه در آخر ماه لایدور بوده است. این روایت را عیاشی به اسناد از امام باقر علیه السلام نقل کرده است. «مردم را ازجا می کند» یعنی این باد، مردم را از ریشه می کند سپس آنان را بر روی سرهایشان افکنده، گردن هایشان را می شکند، پس این­گونه می شوند که «گویی تنه های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند» یعنی ریشه های نخل ریشه کن شده، چرا که سرهایشان از بدن هایشان فرو افتاده است؛ و گفته اند: معنایش این است که: آنان را از گودال هایی که کنده بودند تا بدان ها از باد جلوگیری کنند، بر کنده و از ریشه در­آورد؛ و گفته اند: روح های مردم را برمی کند.(3)

«آن حادثه کوبنده را» یعنی روز قیامت را «سرکش» در شدت وزیدن، بر مهارکننده های خود سرکشی می کند، قبصیه بن ذؤیب گوید: هیچ چیز از باد خارج نمی شود مگر آن که بر آن نگاهبانانی است که اندازه، تعداد وکیل آن را می دانند تا اینکه نوبت بادی شد که بر عاد فرستاده شد، پس به دلیل خشم خداوند، چیزی از آن بیرون آمد که آنان (نگهبانان) اندازه اش را نمی دانستند، و به همین دلیل عاتیه نامیده شد «آن را بر آنان گماشت» یعنی مسلط کرد و بر آنان فرستاد «هفت شب و هشت روز» وهب گوید: این همان ایامی است که عرب ها آن را ایام پیرزن می نامند، دارای سرما و بادهای شدید و دلیل نسبت دادن آن به پیرزن این است که پیرزنی واردسوراخ زیرزمینی (نخلستانی) [هر دو معنا در فرهنگ لغت آمده و از متن نیز قابل برداشت است] شد، پس باد او را دنبال کرده و در روز هشتم نزول عذاب، او را کشت، و عذاب در روز هشتم قطع شد «در آن [مدت] مردم را می دیدی» یعنی درآن روزها و شب ها «فروافتاده» یعنی افتاده و هلاک شده «گویی آنها تنه های نخل های میان تهی اند» یعنی ریشه های کهنه و پوسیده ی نخل؛ و گفته اند: میان تهی؛ و گفته شده: فرو افتاده «بر جای» یعنی شخصی را بر جای؛ و گفته اند: از ماندگاری.(4)

ص: 349


1- . مجمع البیان9: 90-91
2- . مجمع البیان9: 159
3- . مجمع البیان9: 189-190
4- . مجمع البیان10: 343-344
بیان

الأجفر موضع بین الخزیمة و فید (1).

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی صَرْصَراً أی شدیدة الهبوب عن ابن زید و قیل باردة عن ابن عباس و قتادة من الصر و هو البرد (2).

و قال فی قوله تعالی حُسُوماً أی ولاء متتابعة لیست لها فترة عن ابن عباس و ابن مسعود و الحسن و مجاهد و قتادة کأنه تتابع علیهم الشر حتی استأصلهم و قیل دائمة عن الکلبی و مقاتل و قیل قاطعة قطعتهم قطعا حتی أهلکتهم عن الخلیل و قیل مشائیم نکدا قلیلة الخیر حسمت الخیر عن أهلها عن عطیة انتهی (3).

أقول: لعل الخبر مبنی علی القول الأخیر إن کان تفسیرا لقوله تعالی حُسُوماً کما هو الظاهر.

«3»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ (4)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی رِیَاحَ رَحْمَةٍ وَ رِیَاحَ عَذَابٍ فَإِنْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ الْعَذَابَ مِنَ الرِّیَاحِ رَحْمَةً فَعَلَ قَالَ وَ لَنْ یَجْعَلَ الرَّحْمَةَ مِنَ الرِّیحِ عَذَاباً قَالَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَرْحَمْ قَوْماً قَطُّ أَطَاعُوهُ وَ کَانَتْ طَاعَتُهُمْ إِیَّاهُ وَبَالًا عَلَیْهِمْ إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَحَوُّلِهِمْ مِنْ طَاعَتِهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ فَعَلَ بِقَوْمِ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا رَحِمَهُمُ اللَّهُ بَعْدَ مَا قَدْ کَانَ قَدَّرَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ وَ قَضَاهُ ثُمَّ تَدَارَکَهُمْ بِرَحْمَتِهِ فَجَعَلَ الْعَذَابَ الْمُقَدَّرَ عَلَیْهِمْ رَحْمَةً فَصَرَفَهُ عَنْهُمْ وَ قَدْ أَنْزَلَهُ عَلَیْهِمْ وَ غَشِیَهُمْ وَ ذَلِکَ لَمَّا آمَنُوا بِهِ وَ تَضَرَّعُوا إِلَیْهِ قَالَ وَ أَمَّا الرِّیحُ الْعَقِیمُ فَإِنَّهَا رِیحُ عَذَابٍ لَا تُلْقِحُ شَیْئاً مِنَ الْأَرْحَامِ وَ لَا شَیْئاً مِنَ النَّبَاتِ وَ هِیَ رِیحٌ تَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا خَرَجَتْ مِنْهَا رِیحٌ قَطُّ إِلَّا عَلَی قَوْمِ عَادٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ (5).

ص: 352


1- الاجفر بضم الفاء. و قال یاقوت: الخزیمیة تصغیر خزیمة و هو منزل من منازل الحاجّ بعد الثعلبیة من الکوفة و قبل الاجفر. و قال قوم: بینه و بین الثعلبیة اثنان و ثلاثون میلا، و قیل: إنّه بالحاء. و فید بالفتح ثمّ السکون: منزل بطریق مکّة.
2- مجمع البیان 9: 189- 190. م.
3- مجمع البیان 10: 344. م.
4- بفتح الخاء و تشدید الراء و ضم الباء.
5- الروضة: 92. م.

روایات

روایت1.

قصص الأنبیاء: او هود پسر عبدالله پسر رباح پسر جلوث پسر عاد پسر عوص پسر ارم پسر سام پسر نوح است.(1)

می گویم: صاحب الکامل نیز او را این گونه یاد کرده است سپس گوید: برخی از مردم گمان می کنند که هود همان عابد پسر شالخ پسر ارفخشد پسر سام پسر نوح است.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و به سوی [قوم] عاد، برادرشان هود را [فرستادیم، هود] گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید. جز او هیچ معبودی برای شما نیست. شما فقط دروغ پردازید * ای قوم من برای این (رسالت) پاداشی از شما درخواست نمی کنم. پاداش من جز بر عهده کسی که مرا آفریده است، نیست. پس آیا نمی اندیشید؟» گوید: سرزمین های عاد در بیابان از شقوق تا اجفر، چهار منزل بود. و آنان را قدرت و نخل های بسیار و عمرهای طولانی و جسم های بلند (قد) بود، پس به پرستش بت ها پرداختند و خداوند هود را به سوی آنان فرستاد که آنان را به اسلام دعوت کرده و شریکان را نفی کند، پس سرکشی کرده، به هود ایمان نیاوردند و او را مورد آزار قرار دادند، پس آسمان هفت سال (باران را) از آنان بازداشت تا اینکه دچار قحطی شدند. هود نیز کشاورزی بود که کشت را آبیاری می کرد، پس گروهی در طلب او به در خانه اش آمدند، پس همسر او با موی سیاه و سفید و چشم نابینا نزد آنان آمد و گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما از فلان سرزمین هستیم، منطقه ما دچار قحطی شده نزد هود آمده ایم تا از او بخواهیم نزد خداوند برای ما دعا کند تا باران بیاید و سرزمینمان حاصل­خیز شود، همسر هود گفت: اگر دعای هود اجابت می شد، قطعاً برای خودش دعا می کرد، کشت­زارش به خاطر کمبود آب آتش گرفته است، گفتند: پس او کجاست؟ گفت: در فلان جا، پس نزد او آمده و گفتند: ای پیامبر خدا، سرزمینمان دچار قحطی شده و بی بارانیم، از خداوند بخواه که شهرهایمان حاصل­خیز شود و بر ما باران ببارد، پس برای نماز مهیا شد، نماز خواند و برایشان دعا کرد، پس به آنان گفت: بازگردید که باران بر شما بارید

ص: 350


1- . نسخه خطی
2- . کامل التواریخ1: 33-34
«4»

فس، تفسیر القمی وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ الْأَحْقَافُ مِنْ بِلَادِ عَادٍ مِنَ الشُّقُوقِ إِلَی الْأَجْفَرِ وَ هِیَ أَرْبَعَةُ مَنَازِلَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ أَمَرَ الْمُعْتَصِمُ أَنْ یُحْفَرَ بِالْبَطَایِنَةِ بِئْرٌ فَحَفَرُوا ثَلَاثَ مِائَةِ قَامَةٍ فَلَمْ یَظْهَرِ الْمَاءُ فَتَرَکَهُ وَ لَمْ یَحْفِرْهُ فَلَمَّا وُلِّیَ الْمُتَوَکِّلُ أَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ ذَلِکَ الْبِئْرُ أَبَداً حَتَّی یَبْلُغَ الْمَاءَ فَحَفَرُوا حَتَّی وَضَعُوا فِی کُلِّ مِائَةِ قَامَةٍ بَکَرَةً حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی صَخْرَةٍ فَضَرَبُوهَا بِالْمِعْوَلِ فَانْکَسَرَتْ فَخَرَجَ عَلَیْهِمْ مِنْهَا رِیحٌ بَارِدَةٌ فَمَاتَ مَنْ کَانَ بِقُرْبِهَا فَأَخْبَرُوا الْمُتَوَکِّلَ بِذَلِکَ فَلَمْ یَعْلَمْ مَا ذَاکَ فَقَالُوا سَلِ ابْنَ الرِّضَا عَنْ ذَلِکَ وَ هُوَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیُّ علیهما السلام فَکَتَبَ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ تِلْکَ بِلَادُ الْأَحْقَافِ وَ هُمْ قَوْمُ عَادٍ الَّذِینَ أَهْلَکَهُمُ اللَّهُ بِالرِّیحِ الصَّرْصَرِ ثُمَّ حَکَی اللَّهُ قَوْلَ قَوْمِ عَادٍ- قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا أَیْ تُزِیلَنَا بِکَذِبِکَ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا مِنَ الْعَذَابِ- إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ وَ کَانَ نَبِیُّهُمْ هُوداً وَ کَانَتْ بِلَادُهُمْ کَثِیرَةَ الْخَیْرِ خِصْبَةً فَحَبَسَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْمَطَرَ سَبْعَ سِنِینَ حَتَّی أَجْدَبُوا وَ ذَهَبَ خَیْرُهُمْ مِنْ بِلَادِهِمْ وَ کَانَ هُودٌ یَقُولُ لَهُمْ مَا حَکَی اللَّهُ- اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ فَلَمْ یُؤْمِنُوا وَ عَتَوْا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی هُودٍ أَنَّهُ یَأْتِیهِمُ الْعَذَابُ فِی وَقْتِ کَذَا وَ کَذَا رِیحٌ فِیهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ الْوَقْتُ نَظَرُوا إِلَی سَحَابٍ قَدْ أَقْبَلَتْ فَفَرِحُوا فَقَالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا السَّاعَةَ یُمْطِرُ (1)فَقَالَ لَهُمْ هُودٌ علیه السلام بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ فِی قَوْلِهِ فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ- رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَلَفْظُهُ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ لِأَنَّهَا تَرَکَتْ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً لَمْ تُدَمِّرْهُ وَ إِنَّمَا دَمَّرَتْ مَا لَهُمْ کُلَّهُ فَکَانَ کَمَا قَالَ اللَّهُ فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلَّا مَساکِنُهُمْ وَ کُلُّ هَذِهِ الْأَخْبَارِ مِنْ هَلَاکِ الْأُمَمِ تَخْوِیفٌ وَ تَحْذِیرٌ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2)وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ الْآیَةَ أَیْ قَدْ أَعْطَیْنَاهُمْ فَکَفَرُوا فَنَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ فَاحْذَرُوا أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ مَا نَزَلَ بِهِمْ.

«5»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الرِّیَاحُ خَمْسَةٌ مِنْهَا الْعَقِیمُ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهَا (3).

ص: 353


1- فی المصدر: الساعة نمطر. م.
2- تفسیر القمّیّ: 622- 623. م.
3- لم نجده. م.

و سرزمینتان حاصل­خیز شد. پس گفتند: ای پیامبر خدا، ما چیز عجیبی دیدیم، فرمود: چه دیدید؟ گفتند: در منزل تو زنی با موهای سیاه و سفید و یک چشم نابینا دیدیم. او به ما گفت: شما کیستید؟ و چه کسی را می خواهید؟ گفتیم: نزد پیامبر خدا هود آمده ایم تا برای ما دعا کند تا بر ما باران ببارد، پس آن زن گفت: اگر هود دعاکننده بود، برای خودش دعا می کرد، که زراعتش آتش گرفته است، پس هود گفت: او همسر من است و من برای طول عمر او دعا می کنم. گفتند: چگونه است؟ فرمود: خداوند هیچ مؤمنی را خلق نکرده مگر اینکه او را دشمنی است که آزارش می دهد، و او (آن زن) دشمن من است، پس قطعاً اگر دشمن من از کسانی باشد که من صاحب اختیار او هستم، بهتر از آن است که دشمنم از کسانی باشد که او صاحب اختیار من باشد، پس هود در میان قوم خود ماند و آنان را به سوی خدا دعوت کرده و از پرستش بت ها نهی می کرد تا سرزمین هایشان حاصل­خیز شده و خداوند بر آنان باران بفرستد و این (مطلب) همان کلام خداوند عزوجل است که: «ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید [تا] از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید، و تبهکارانه روی برمگردانید». پس همان گونه که خداوند می فرماید، گفتند: «ای هود، برای ما دلیل روشنی نیاوردی، و ما برای سخن تو دست از خدایان خود بر نمی داریم و تو را باور نداریم» تا آخر آیه، وقتی ایمان نیاوردند، خداوند باد مرمر یعنی سرد را بر آنان فرستاد. و این، کلام خداوند در سوره قمر است: «عادیان به تکذیب پرداختند پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟* ما بر [سر] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم» و در سوره حاقه حکایت کرده و فرموده است: «و اما عاد، به [وسیله] تندبادی توفنده و سرکش هلاک شدند* [که خدا] آن را هفت شب و هشت روز پیاپی بر آنان بگماشت» گوید: ماه با زحل هفت شب و هشت روز به صورت نحس بودند، پس امام باقر علیه السلام می فرماید: باد عقیم از زیرزمین های هفت­گانه بیرون می آید و هیچ گاه چیزی از آنجا بیرون نیامده است جز بر قوم عاد هنگامی که خداوند بر آنان خشم گرفت، پس به خازنان فرمان داد که به اندازه گشادی انگشتر از آن بیرون آورند. پس باد بر خازنان سرکشی کرد و از آن چیزی به مقدار سوراخ بینی گاو بیرون آمد، چرا که باد بر قوم عاد خشمگین بود، پس خازنان از این مسأله به نزد خداوند فریاد بردند و گفتند: ای پروردگار ما، باد بر ما عصیان کرده است و ما بیم آن داریم که خلق معصیت ناکرده تو و آبادگران شهرهایت هلاک شوند، پس خداوند جبرئیل را فرستاد و او با بال خود، باد را بازگرداند و به او گفت: بر (سر) آنچه بدان امر شده ای روانه شو، پس باد بازگشت و بر آنچه بدان امر شده بود، روانه شد، پس قوم عاد و کسانی که در نزدیکی آنان بودند، هلاک شدند.(1)

ص: 351


1- . تفسییر قمی: 305-306

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا خَرَجَتْ رِیحٌ قَطُّ إِلَّا بِمِکْیَالٍ إِلَّا زَمَنَ عَادٍ فَإِنَّهَا عَتَتْ عَلَی خُزَّانِهَا فَخَرَجَتْ فِی مِثْلِ خَرْقِ الْإِبْرَةِ فَأَهْلَکَتْ قَوْمَ عَادٍ (1).

«6»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ وَ هَاشِمِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُوداً مِنَ الرِّیَاحِ یُعَذِّبُ بِهَا مَنْ یَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَ لِکُلِّ رِیحٍ مِنْهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَ قَوْماً بِنَوْعٍ مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَی إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِذَلِکَ النَّوْعِ مِنَ الرِّیحِ الَّتِی یُرِیدُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِهَا قَالَ فَیَأْمُرُ بِهَا الْمَلَکُ فَتَهِیجُ کَمَا یَهِیجُ الْأَسَدُ الْمُغْضَبُ قَالَ وَ لِکُلِّ رِیحٍ مِنْهُنَّ اسْمٌ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ تَعَالَی کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ قَالَ تَعَالَی الرِّیحَ الْعَقِیمَ وَ قَالَ رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ وَ قَالَ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ وَ مَا ذَکَرَ مِنَ الرِّیَاحِ الَّتِی یُعَذِّبُ اللَّهُ بِهَا مَنْ عَصَاهُ الْخَبَرَ (2).

«7»

فس، تفسیر القمی وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ قَالَ تَقْتُلُونَ بِالْغَضَبِ مِنْ غَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ (3).

«8»

فس، تفسیر القمی إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ یَعْنِی نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ النَّبِیُّونَ- وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَنْتَ فَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً لَمْ یَبْعَثْ بَشَراً مِثْلَنَا.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً وَ الصَّرْصَرُ الرِّیحُ الْبَارِدَةُ- فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ أَیَّامٍ مَشَائِیمَ (4).

«9»

فس، تفسیر القمی إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ وَ هِیَ الَّتِی لَا تُلْقِحُ الشَّجَرَ وَ لَا تُنْبِتُ النَّبَاتَ (5).

«10»

فس، تفسیر القمی إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً أَیْ بَارِدَةً (6).

ص: 354


1- لم نجده. م.
2- الروضة: 91. و للخبر صدر لم یذکره المصنّف. م.
3- تفسیر القمّیّ: 473- 474. م.
4- تفسیر القمّیّ: 591. م.
5- تفسیر القمّیّ: 448. م.
6- تفسیر القمّیّ: 657. م.

شرح

أجفر محلی میان خزیمه و فید است.

طبرسی – خدایش رحمت کند – درباره سخن خداوند: «توفنده» گوید: یعنی به شدت وزنده، از ابن زید. و گفته اند: سرد، از ابن عباس و قتاده، از صرّ که همان سرماست.(1)

و درباره سخن خداوند: «پیاپی» گوید: یعنی پی درپی پشت سر هم که فاصله ای نداشته باشد، از قتاده، گویی شر پی در پی بر آنان وارد شد تا آنان را ریشه کن کرد؛ و گویند: دائمی، از کلبی و مقاتل؛ و گویند: برّنده ای که آنان را به سختی قطعه قطعه کرد تا هلاکشان نمود، از خلیل. و گویند: نحس های سخت کم خیری که خیر را از اهل آن برید، از عطیه . تمام.(2)

می گویم: اگر قول اخیر چنان­چه از ظاهر آن برمی آید، تفسیر کلام خداوند: «حسوما» باشد، ممکن است حدیث بر پایه آن باشد.

روایت3.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال بادهای رحمتی دارد و بادهای عذابی، اگر خداوند بخواهد بادهای عذاب را رحمت قرار دهد، می دهد. فرمود: [اما] هرگز باد رحمت را عذاب قرار نمی دهد. فرمود: این بدان سبب است که خداوند هیچ قومی را که از او اطاعت کردند و اطاعت کردنشان از او بر آنان دشوار بوده است، رحم نکرده است مگر پس از این که از طاعت او سرباز زده بودند. فرمود: و با قوم یونس چنین کرد، زمانی که ایمان آوردند، خداوند آنان را مورد رحمت خویش قرار داد، پس از آن که عذاب را بر آنان مقدر و حتمی کرده بود. سپس آنان را به رحمت خود پیوند داد پس عذاب مقدر شده بر آنان را رحمت قرار داد. پس در حالی که (عذاب را) بر آنان نازل کرده و عذاب آنان را در بر گرفته بود، آن را از آنان باز گرداند. و این زمانی بود که به او ایمان آورده و به درگاهش تضرّع کردند. گوید: اما باد عقیم، باد عذابی است که چیزی از رحم ها و گیاهان را بارور نمی کند، و آن بادی است که از زیر زمین هفتم بیرون می آید و هیچ گاه از آنجا بادی بیرون نیامد مگر بر (سر) قوم عاد، و حدیث را تا پایان آنچه گذشت ادامه می دهد.(3)

ص: 352


1- . مجمع البیان9: 189-190
2- . مجمع البیان10: 344
3- . الروضة: 92
«11»

فس، تفسیر القمی بِرِیحٍ صَرْصَرٍ أَیْ بَارِدَةٍ- عاتِیَةٍ قَالَ خَرَجَتْ أَکْثَرَ مِمَّا أُمِرَتْ بِهِ حُسُوماً قَالَ کَانَ الْقَمَرُ مَنْحُوساً بِزُحَلَ سَبْعَ لَیَالٍ وَ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حَتَّی هَلَکُوا(1).

«12»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ عَنْ وَهْبٍ قَالَ: إِنَّ الرِّیحَ الْعَقِیمَ تَحْتَ هَذِهِ الْأَرْضِ الَّتِی نَحْنُ عَلَیْهَا قَدْ زُمَّتْ بِسَبْعِینَ أَلْفَ زِمَامٍ مِنْ حَدِیدٍ قَدْ وُکِّلَ بِکُلِّ زِمَامٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَلَمَّا سَلَّطَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی عَادٍ اسْتَأْذَنَتْ خَزَنَةُ الرِّیحِ رَبَّهَا عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تُخْرِجَ مِنْهَا مِثْلَ مَنْخِرَیِ الثَّوْرِ وَ لَوْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا مَا تَرَکَتْ شَیْئاً عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ إِلَّا أَحْرَقَتْهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی خَزَنَةِ الرِّیحِ أَنْ أَخْرِجُوا مِنْهَا مِثْلَ ثَقْبِ الْخَاتَمِ فَأُهْلِکُوا بِهَا وَ بِهَا یَنْسِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجِبَالَ نَسْفاً وَ التِّلَالَ وَ الْآکَامَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْقُصُورَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً وَ الْقَاعُ الَّذِی لَا نَبَاتَ فِیهِ وَ الصَّفْصَفُ الَّذِی لَا عِوَجَ فِیهِ وَ الْأَمْتُ الْمُرْتَفِعُ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْعَقِیمَ لِأَنَّهَا تَلَقَّحَتْ بِالْعَذَابِ وَ تَعَقَّمَتْ عَنِ الرَّحْمَةِ کَتَعَقُّمِ الرَّجُلِ إِذَا کَانَ عَقِیماً لَا یُولَدُ لَهُ وَ طَحَنَتْ تِلْکَ الْقُصُورَ وَ الْحُصُونَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْمَصَانِعَ حَتَّی عَادَ ذَلِکَ کُلُّهُ رَمْلًا دَقِیقاً تَسْفِیهِ الرِّیحُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ وَ إِنَّمَا کَثُرَ الرَّمْلُ فِی تِلْکَ الْبِلَادِ لِأَنَّ الرِّیحَ طَحَنَتْ تِلْکَ الْبِلَادَ- (وَ) عَصَفَتْ (2)عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ وَ الْحُسُومُ الدَّائِمَةُ وَ یُقَالُ الْمُتَتَابِعَةُ الدَّائِمَةُ وَ کَانَتْ تَرْفَعُ الرِّجَالَ وَ النِّسَاءَ فَتَهُبُّ بِهِمْ صُعُداً ثُمَّ تَرْمِی بِهِمْ مِنَ الْجَوِّ فَیَقَعُونَ عَلَی رُءُوسِهِمْ مُنْکَبِّینَ (3)تَقْلَعُ الرِّجَالَ وَ النِّسَاءَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ثُمَّ تَرْفَعُهُمْ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ وَ النَّزْعُ الْقَلْعُ وَ کَانَتِ الرِّیحُ تَعْصِفُ الْجَبَلَ کَمَا تَعْصِفُ (4)الْمَسَاکِنَ فَتَطْحَنُهَا ثُمَّ تَعُودُ رَمْلًا دَقِیقاً فَمِنْ هُنَاکَ لَا یُرَی فِی الرَّمْلِ جَبَلٌ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ عَادٌ إِرَمَ ذَاتَ الْعِمَادِ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُمْ کَانُوا یَسْلَخُونَ الْعَمَدَ مِنَ الْجِبَالِ فَیَجْعَلُونَ طُولَ الْعَمَدِ مِثْلَ طُولِ الْجَبَلِ الَّذِی یَسْلَخُونَهُ مِنْ أَسْفَلِهِ إِلَی أَعْلَاهُ

ص: 355


1- تفسیر القمّیّ: 694. م.
2- فی المصدر: و عصفت. م.
3- الظاهر أنّه مصحف منکسین کما یأتی فی الخبر 15.
4- فی نسخة: «تقصف» فی الموضعین.

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و برادر عادیان را به یادآور، آنگاه که قوم خویش را در ریگستان بیم داد» و احقاف از بلاد عاد، از شقوق تا اجفر و چهار منزل بوده است. گوید: پدرم با من چنین گفت: معتصم فرمان داد که در بطائنه چاهی حفر شود، پس به قدر سیصد قامت حفر کردند و آب ظاهر نشد، پس معتصم آن را رها کرد و چاه را حفر نکرد، زمانی که متوکل به خلافت رسید، دستور داد که آن چاه را به قدری حفر کنند که به آب برسد، پس حفر کردند تا اینکه در هر صد قامت قرقره ای چوبی قرار دادند تا به تخته سنگی رسیدند، پس آن را با کلنگ ضربه زدند، سنگ شکست و از آن باد سردی بر آنان خارج شد، پس هر که در نزدیکی آن بود مُرد. این قضیه را به متوکل خبر دادند اما ندانست مسأله چیست، پس گفتند: از فرزند رضا در این باره سؤال کنید. فرزند رضا همان ابوالحسن علی بن محمد عسکری علیه السلام بود، پس نامه ای به او نوشته و در این باره از او پرسید، پس ابوالحسن علیه السلام فرمود: آنجا سرزمین احقاف است و آنان قوم عاد بودند که خداوند آنان را بوسیله باد پی درپی هلاک کرد. سپس خداوند سخن قوم عاد را حکایت کرد: «آیا آمده ای که ما را برگردانی؟» یعنی با دروغ خود ما را منحرف کنی «از آنچه پدران ما می پرستیدند پس آنچه به ما وعده می دهی [بر سرمان] بیاور» از عذاب «اگر راست می گویی» و پیامبرشان هود بود و سرزمین هایشان پرخیر و حاصل­خیز بود، پس خداوند هفت سال باران را از آنان برگرفت تا دچار قحطی شدند، و خیر از سرزمینشان رخت بربست و هود آنچه را خداوند حکایت کرده است که : «از پروردگارتان آمرزش بخواهید» تا آنجا که می فرماید: «و تبهکارانه روی برمگردانید» به آنان می گفت. پس ایمان نیاورده و سرکشی کردند، پس خداوند به هود وحی فرستاد که در فلان وقت بر آنان عذاب می رسد، بادی که در آن عذابی دردناک است، پس وقتی آن زمان رسید، به ابری که ظاهر شده بود نگاه کردند پس خوشحال شده و گفتند: «این ابری است که بارش دهنده ماست» اکنون می بارد، پس هود علیه السلام به آنان گفت: «[نه] بلکه همان چیزی است که به شتاب خواستارش بودید» در این آیه: پس اگر راست می گویی، «آنچه به ما وعده می دهی [بر سرمان] بیاور» «بادی است که در آن عذابی پردرد [نهفته] است* همه چیز را به دستور پروردگارش بنیان کن می کند» پس لفظ آن عام و معنایش خاص است. چرا­که آن (باد) چیزهای زیادی را رها کرده و بنیان کن نکرد، بلکه هر چه از آن آنان بود را نابود کرد، پس چنان­که خداوند فرموده است: «چنان شدند که جز سراهایشان دیده نمی شد» و تمامی این روایت­ها از هلاکت امت ها، ترساندن و هشداری برای امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

و اما فرموده خداوند: «و به راستی به آنان امکانات داده بودیم» (کل) آیه، یعنی براستی به آنان عطا کردیم پس کفر ورزیدند پس عذاب بر آنان نازل شد، پس بترسید که آنچه بر آنان نازل شد، بر شما نیز نازل شود.(1)

روایت5.

من لا یحضره الفقیه: امام علی علیه السلام فرمود: بادها پنج دسته اند، یکی از آن­ها عقیم است پس از شر آن به خدا پناه می بریم.

ص: 353


1- . تفسیر القمی: 622- 623

ثُمَّ یَنْقُلُونَ تِلْکَ الْعَمَدَ فَیَنْصِبُونَهَا ثُمَّ یَبْنُونَ الْقُصُورَ عَلَیْهَا فَسُمِّیَتْ ذَاتَ الْعِمَادِ لِذَلِکَ (1).

«13»

ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ أَنَّهُ قَالَ: أَمَرَ أَبُو جَعْفَرٍ الدَّوَانِیقِیُّ یَقْطِینَ أَنْ یَحْفِرَ بِئْراً بِقَصْرِ الْعِبَادِیِّ- فَلَمْ یَزَلْ یَقْطِینٌ فِی حَفْرِهَا حَتَّی مَاتَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ لَمْ یَسْتَنْبِطْ مِنْهَا الْمَاءَ فَأَخْبَرَ الْمَهْدِیَّ بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ احْفِرْ أَبَداً حَتَّی تَسْتَنْبِطَ الْمَاءَ وَ لَوْ أَنْفَقْتَ عَلَیْهَا جَمِیعَ مَا فِی بَیْتِ الْمَالِ قَالَ فَوَجَّهَ یَقْطِینٌ أَخَاهُ أَبَا مُوسَی فِی حَفْرِهَا فَلَمْ یَزَلْ یَحْفِرُ حَتَّی ثَقَبُوا ثَقْباً فِی أَسْفَلِ الْأَرْضِ فَخَرَجَتْ مِنْهُ الرِّیحُ قَالَ فَهَالَهُمْ ذَلِکَ فَأَخْبَرُوا بِهِ أَبَا مُوسَی فَقَالَ أَنْزِلُونِی قَالَ وَ کَانَ رَأْسُ الْبِئْرِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً فِی أَرْبَعِینَ ذراع (ذِرَاعاً) فَأُجْلِسَ فِی شِقِّ مَحْمِلٍ وَ دُلِّیَ فِی الْبِئْرِ فَلَمَّا صَارَ فِی قَعْرِهَا نَظَرَ إِلَی هَوْلٍ وَ سَمِعَ دَوِیَّ الرِّیحِ فِی أَسْفَلِ ذَلِکَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُوَسِّعُوا الْخَرْقَ فَجَعَلُوهُ شِبْهَ الْبَابِ الْعَظِیمِ ثُمَّ دُلِّیَ فِیهِ رَجُلَانِ فِی شِقِّ مَحْمِلٍ فَقَالَ ائْتُونِی بِخَبَرِ هُنَا مَا هُوَ قَالَ فَنَزَلَا فِی شِقِّ مَحْمِلٍ فَمَکَثَا مَلِیّاً ثُمَّ حَرَّکَا الْحَبْلَ فَأُصْعِدَا فَقَالَ لَهُمَا مَا رَأَیْتُمَا قَالا أَمْراً عَظِیماً رِجَالًا وَ نِسَاءً وَ بُیُوتاً وَ آنِیَةً وَ مَتَاعاً کُلُّهُ مُسُوخٌ مِنْ حِجَارَةٍ فَأَمَّا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ فَعَلَیْهِمْ ثِیَابُهُمْ فَمِنْ بَیْنِ قَاعِدٍ وَ مُضْطَجِعٍ وَ مُتَّکِئٍ فَلَمَّا مَسِسْنَاهُمْ إِذَا ثِیَابُهُمْ تَتَفَشَّی شِبْهَ الْهَبَاءِ وَ مَنَازِلُ قَائِمَةٌ قَالَ فَکَتَبَ بِذَلِکَ أَبُو مُوسَی إِلَی الْمَهْدِیِّ فَکَتَبَ الْمَهْدِیُّ إِلَی الْمَدِینَةِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَقْدَمَ عَلَیْهِ فَقَدِمَ عَلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ فَبَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَؤُلَاءِ بَقِیَّةُ قَوْمِ عَادٍ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَسَاخَتْ بِهِمْ مَنَازِلُهُمْ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْأَحْقَافِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْمَهْدِیُّ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ مَا الْأَحْقَافُ قَالَ الرَّمْلُ (2)

بیان

قال الطبرسی قدس سره الأحقاف جمع حقف و هو الرمل المستطیل العظیم لا یبلغ أن یکون جبلا قال المبرد هو الرمل الکثیر المکتنز غیر العظیم و فیه اعوجاج ثم قال هو واد بین عمان و مهرة (3)عن ابن عباس و قیل رمال فیما بین عمان إلی حضرموت

ص: 356


1- علل الشرائع: 23. م.
2- الاحتجاج: 211. م.
3- بالتحریک: بلاد تنسب الی مهرة بن حیدان بن عمرو بن الحاف بن قضاعة، بینه و بین عمان نحو شهر و کذلک بینه و بین حضر موت. و حضر موت بالفتح فالسکون ثمّ الفتح فالضم: ناحیة واسعة فی شرقی عدن بقرب البحر، و حولها رمال کثیرة تعرف بالاحقاف و بها قبر هود، و بقربها بئر برهوت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز فرمودند: هیچ گاه هیچ بادی بیرون نیامد جز به میزان (معین) جز در زمان عاد که باد بر خازنان خود سرکشی کرد و مانند شکافتن سوزن خارج شد و قوم عاد را هلاک کرد.(1)

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند را سپاهیانی از بادها است که بدان هرکس را که از میان گناهکاران بخواهد، عذاب می کند، و هر بادی از آن بادها را فرشته ای است که مأمور آن است. پس اگر خداوند بخواهد قومی را به نوعی از عذاب معذّب سازد، به فرشته ی مأمور آن نوع بادی که می خواهد آنان را بدان عذاب کند، وحی می فرستد، گفت: پس فرشته به آن باد فرمان می دهد پس باد چونان شیر خشمگین برانگیخته می شود، گفت: و هر یک از آن بادها نامی دارد، آیا کلام خداوند متعال را نشنیده ای که فرمود: «عادیان به تکذیب پرداختند، پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟* ما بر [سر] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم» و فرمود: «باد مهلک» و فرمود: «بادی است که در آن عذابی پردرد [نهفته] است» و فرمود: گردبادی آتشین بر آن [باغ] زند و [باغ] یکسر بسوزد» و بادهای (دیگری) که خداوند بدان گناه­کاران را عذاب می کند و آن ها را ذکر کرده است؛ حدیث.(2)

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و چون حمله ور شوید [چون] زورگویان حمله ور می شوید» گفت: با خشم بدون استحقاق می کشید.(3)

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «چون فرستادگان [ما] از پیش رویشان بر آنان آمدند» یعنی نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبران «و از پشت سرشان» تو (پیامبر). «گفتند: اگر پروردگار ما می خواست، قطعاً فرشتگانی فرو می فرستاد» بشری مانند ما نمی فرستاد. امام باقر علیه السلام نیز درباره این گفته خدای متعال: «پس بر آنان تندبادی توفنده فرستادیم» فرمود: مرمر: باد سرد «در روزهای شوم» روزهایی نحس.(4)

روایت9.

تفسیر علی بن ابراهیم: «چون بر [سر] آنها آن باد مهلک را فرستادیم» و آن بادی است که نه درخت را بارور می کند و نه گیاه می رویاند.(5)

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم: «ما بر [سر] آنان تندبادی توفنده فرستادیم» یعنی سرد.(6)

ص: 354


1- . آن را نیافتیم
2- . الروضة: 91. در ابتدای حدیث مطالب دیگری است که مصنف آن را ذکر نکرده است.
3- . تفسیر القمی: 473- 474
4- . تفسیر القمی: 591
5- . تفسیر القمی : 448
6- . تفسیر القمی: 657

عن ابن إسحاق و قیل رمال مشرفة علی البحر بالشجر (1)من الیمن عن قتادة و قیل أرض خلالها رمال عن الحسن (2)

«14»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی هُودٍ أَنَّهُ هُدِیَ إِلَی مَا ضَلَّ عَنْهُ قَوْمُهُ وَ بُعِثَ لِیَهْدِیَهُمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ وَ مَعْنَی الرِّیحِ الْعَقِیمِ الَّتِی أَهْلَکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا عَاداً أَنَّهَا تَلَقَّحَتْ بِالْعَذَابِ وَ تَعَقَّمَتْ عَنِ الرَّحْمَةِ کَتَعَقُّمِ الرَّجُلِ إِذَا کَانَ عَقِیماً لَا یُولَدُ لَهُ فَطَحَنَتْ تِلْکَ الْقُصُورَ وَ الْحُصُونَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْمَصَانِعَ حَتَّی عَادَ ذَلِکَ کُلُّهُ رَمْلًا دَقِیقاً تَسْفِیهِ الرِّیحُ وَ مَعْنَی ذَاتِ الْعِمَادِ أَوْتَاداً (أَنَّ عَاداً) کَانُوا یَسْلَخُونَ الْعَمَدَ مِنَ الْجِبَالِ فَیَجْعَلُونَ طُولَ الْعَمَدِ مِثْلَ طُولِ الْجَبَلِ الَّذِی یَسْلَخُونَهُ مِنَ أَسْفَلِهِ إِلَی أَعْلَاهُ ثُمَّ یَنْقُلُونَ تِلْکَ الْعَمَدَ فَیَنْصِبُونَهَا ثُمَّ یَبْنُونَ فَوْقَهَا الْقُصُورَ فَسُمِّیَتْ ذَاتَ الْعِمَادِ لِذَلِکَ (3)

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: کَانَ مِنْ أَمْرِ عَادٍ أَنَّ کُلَّ رَمْلٍ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ وَضَعَهُ اللَّهُ لِشَیْ ءٍ مِنَ الْبِلَادِ کَانَ مَسَاکِنَ فِی زَمَانِهَا وَ قَدْ کَانَ الرَّمْلُ قَبْلَ ذَلِکَ فِی الْبِلَادِ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ کَثِیراً حَتَّی کَانَ زَمَانُ عَادَ وَ إِنَّ ذَلِکَ الرَّمْلَ کَانَتْ قُصُوراً مُشَیَّدَةً وَ حُصُوناً وَ مَدَائِنَ وَ مَصَانِعَ وَ مَنَازِلَ وَ بَسَاتِینَ وَ کَانَتْ بِلَادُ عَادٍ أَخْصَبَ بِلَادِ الْعَرَبِ وَ أَکْثَرَهَا أَنْهَاراً وَ جِنَاناً فَلَمَّا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ عَتَوْا عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ کَانُوا أَصْحَابَ الْأَوْثَانِ یَعْبُدُونَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْعَقِیمَ لِأَنَّهَا تَلَقَّحَتْ بِالْعَذَابِ وَ عَقِمَتْ عَنِ الرَّحْمَةِ وَ طَحَنَتْ تِلْکَ الْقُصُورَ وَ الْحُصُونَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْمَصَانِعَ حَتَّی عَادَ ذَلِکَ کُلُّهُ رَمْلًا دَقِیقاً تَسْفِیهِ الرِّیحُ وَ کَانَتْ تِلْکَ الرِّیحُ تَرْفَعُ الرِّجَالَ وَ النِّسَاءَ فَتَهُبُّ بِهِمْ صُعُداً ثُمَّ تَرْمِی بِهِمْ مِنَ الْجَوِّ فَیَقَعُونَ عَلَی رُءُوسِهِمْ مُنَکَّسِینَ وَ کَانَتْ عَادٌ ثَلَاثَ عَشْرَةَ قَبِیلَةً وَ کَانَ هُودٌ علیه السلام فِی حَسَبِ عَادٍ وَ ثَرْوَتِهَا وَ کَانَ أَشْبَهَ وُلِدِ آدَمَ بِآدَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ کَانَ رَجُلًا آدَمَ کَثِیرَ الشَّعْرِ حَسَنَ الْوَجْهِ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ أَشْبَهَ بِآدَمَ مِنْهُ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ علیه السلام فَلَبِثَ هُودٌ فِیهِمْ زَمَاناً طَوِیلًا یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الشِّرْکِ

ص: 357


1- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر و معجم البلدان «الشحر» بالحاء، و هو بالکسر ثمّ السکون: صقع علی ساحل بحر الهند من ناحیة الیمن، قال الأصمعی: هو بین عدن و عمان.
2- مجمع البیان 9: 89. م
3- معانی الأخبار: 18 و فیه: ان عادا کانوا یسلخون اه. م.

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: «به [وسیله ی] تندبادی توفنده» یعنی سرد «سرکش» بیش از آن چه به او فرمان داده شد، بیرون آمد «پیاپی» گوید: ماه هفت شب و هشت روز بازحل منحوس - قمر در عقرب - بود تا آنان هلاک شدند.(1)

روایت12.

علل الشرائع: به روایت از وهب گوید: همانا باد مهلک زیر این زمینی که ما بر آن هستیم، با هفتاد هزار افسار آهنی مهار شده است، بر هر افساری هفتاد هزار فرشته مأمورند، زمانی که خداوند عزوجل آن باد را بر عاد مسلط کرد، خازنان باد از پروردگار عزوجلشان اجازه خواستند که ازآن باد به قدر دو سوراخ بینی گاو خارج کنند، و اگر خداوند عزوجل به آنان این اجازه را می داد، تمام آنچه بر روی زمین بود را می سوزاند، پس خدای عزوجل به خازنان باد وحی کرد که از آن باد به اندازه سوراخ انگشتری بیرون آورند، پس با آن هلاک شدند، و به­وسیله آن خداوند عزوجل در روز قیامت کوه ها، تل ها، تپه ها، شهرها و قصرها را ریزریز می کند. این همان کلام خدای عزوجل است که: «و از تو درباره کوه ها می پرسند، بگو: پروردگارم آن­ها را [در قیامت] ریزریز خواهد ساخت* پس آن­ها را پهن و هموار خواهد کرد* نه درآن کژی می بینی و نه ناهمواری». قاع: چیزی که گیاهی در آن نیست. صفصف: چیزی که در آن کژی نیست. أمت: مرتفع، و به این دلیل عقیم نامیده شده است که با عذاب بارور شده و از رحمت عقیم شده است مانند عقیم بودن مرد وقتی که عقیم باشد و فرزنددار نشود، و آن قصرها و دژها و شهرها و کارگاه ها را آرد کرد تا جایی که همه ی آن­ها به شن نرمی تبدیل شدند که باد آن را پراکنده کرد. و این همان کلام خداوند عزوجل است که: «به هر چه می وزید آن را چون خاکستر استخوان مرده می گردانید» و تنها دلیل آن که ماسه در آن شهرها زیاد شده، این است که باد آن شهرها را آرد کرد. برآنان به شدت وزید «هفت شب و هشت روز پیاپی در آن [مدت] مردم را فرو افتاده می دیدی، گویی آن­ها تنه های نخل های میان تهی اند» حسوم: دائمی، و می گویند: پشت سر هم و همیشگی. و مردان و زنان را بلند کرده آنان را بالا می برد سپس آنان را از فضا پرتاب می کند پس با انحراف بر روی سرهایشان قرار می گرفتند. مردان و زنان را از زیر پاهایشان می کند سپس آنان را از بالا می برد و این کلام خداوند عزوجل است: «مردم را از جا می کند، گویی تنه های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند» نزع: کندن. و باد همان گونه که با شدت بر خانه ها می وزید بر کوه ها نیز به شدت می وزید و آن را آرد می کرد. سپس به ماسه ای نرم تبدیل می شد، و به همین دلیل است که در شن­زار کوهی دیده نمی شود، عادیان به این دلیل ارم صاحب عماد نامیده شدند که ستون کوه ها را می کندند و طول ستون را همانند طول کوهی که از پایین تا بالای آن

ص: 355


1- . تفیسر القمی: 694

بِاللَّهِ تَعَالَی وَ ظُلْمِ النَّاسِ وَ یُخَوِّفُهُمْ بِالْعَذَابِ فَلَجُّوا (1)وَ کَانُوا یَسْکُنُونَ أَحْقَافَ الرِّمَالِ وَ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ أُمَّةٌ أَکْثَرَ مِنْ عَادٍ وَ لَا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَلَمَّا رَأَوُا الرِّیحَ قَدْ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِمْ قَالُوا لِهُودٍ أَ تُخَوِّفُنَا بِالرِّیحِ فَجَمَعُوا ذَرَارِیَّهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ فِی شِعْبٍ مِنْ تِلْکَ الشِّعَابِ ثُمَّ قَامُوا عَلَی بَابِ ذَلِکَ الشِّعْبِ یَرُدُّونَ الرِّیحَ عَنْ أَمْوَالِهِمْ وَ أَهَالِیهِمْ فَدَخَلَتِ الرِّیحُ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْأَرْضِ حَتَّی قَلَعَتْهُمْ فَهَبَّتْ بِهِمْ صُعُداً ثُمَّ رَمَتْ بِهِمْ مِنَ الْجَوِّ ثُمَّ رَمَتْ بِهِمُ الرِّیحُ فِی الْبَحْرِ وَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الذَّرَّ فَدَخَلَتْ فِی مَسَامِعِهِمْ وَ جَاءَهُمْ مِنَ الذَّرِّ مَا لَا یُطَاقُ قَبْلَ أَنْ یَأْخُذَهُمُ الرِّیحُ فَسَیَّرَهُمْ مِنْ بِلَادِهِمْ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَوَادِّهِمْ حَتَّی أَتَاهُمُ اللَّهُ فَقَدْ کَانَ سَخَّرَ لَهُمْ مِنْ قَطْعِ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْعَمَدِ وَ الْقُوَّةِ عَلَی ذَلِکَ وَ الْعَمَلِ بِهِ شَیْئاً لَمْ یُسَخِّرْهُ لِأَحَدٍ کَانَ قَبْلَهُمْ وَ لَا بَعْدَهُمْ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ ذَاتَ الْعِمَادِ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُمْ یَسْلَخُونَ الْعَمَدَ مِنَ الْجِبَالِ فَیَجْعَلُونَ طُولَ الْعَمَدِ مِثْلَ طُولِ الْجَبَلِ الَّذِی یَسْلَخُونَهُ مِنْهُ مِنْ أَسْفَلِهِ إِلَی أَعْلَاهُ ثُمَّ یَنْقُلُونَ تِلْکَ الْعَمَدَ فَیَنْصِبُونَهَا ثُمَّ یَبْنُونَ فَوْقَهَا الْقُصُورَ وَ قَدْ کَانُوا یَنْصِبُونَ تِلْکَ الْعَمَدَ أَعْلَاماً فِی الْأَرْضِ عَلَی قَوَارِعِ الطَّرِیقِ وَ کَانَ کَثْرَتُهُمْ بِالدَّهْنَاءِ وَ یَبْرِینَ وَ عَالِجٍ (2)إِلَی الْیَمَنِ إِلَی حَضْرَمَوْتَ وَ سُئِلَ وَهْبٌ عَنْ هُودٍ أَ کَانَ أَبَا الْیَمَنِ الَّذِی وَلَدَهُمْ فَقَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ أَخُو الْیَمَنِ الَّذِی فِی التَّوْرَاةِ تُنْسَبُ إِلَی نُوحٍ علیه السلام فَلَمَّا کَانَتِ الْعَصَبِیَّةُ بَیْنَ الْعَرَبِ وَ فَخَرَتْ مُضَرُ بِأَبِیهَا إِسْمَاعِیلَ ادَّعَتِ الْیَمَنُ هُوداً أَباً لِیَکُونَ لَهُمْ أَبٌ وَ وَالِدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَیْسَ بِأَبِیهِمْ وَ لَکِنَّهُ أَخُوهُمْ وَ لَحِقَ هُودٌ وَ مَنْ آمَنَ مَعَهُ بِمَکَّةَ فَلَمْ یَزَالُوا بِهَا حَتَّی مَاتُوا وَ کَذَلِکَ فَعَلَ صَالِحٌ علیه السلام بَعْدَهُ وَ قَدْ سَلَکَ فَجَّ الرَّوْحَاءِ (3)سَبْعُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ حُجَّاجاً عَلَیْهِمْ ثِیَابُ الصُّوفِ

ص: 358


1- أی تمادوا فی العناد الی الفعل المزجور عنه.
2- دهناء بالفتح ثمّ السکون تمد و تقصر من دیار بنی تمیم معروفة، و قیل: هی سبعة أجبل من الرمل فی عرضها، بین کل جبلین شقیقة، و طولها من حزن ینسوعة إلی رمل یبرین. و یبرین بالفتح فالسکون و کسر الراء قیل: هو رمل لا تدرک أطرافه عن یمین مطلع الشمس من حجر الیمامة. و قیل: یبرین: باعلی بلاد بنی سعد. و قیل فیه غیر ذلک راجع معجم البلدان. و عالج بکسر اللام: رملة بالبادیة. رمال بین فید و القریات و هو متصلة بالثعلبیة علی طریق مکّة و هو مسیر أربع لیال. و قیل: هو متصل بوبار.
3- الروحاء: موضع بین الحرمین علی ثلاثین أو أربعین میلا من المدینة.

را کنده بودند، قرار می دادند. سپس آن ستون ها را منتقل کرده و نصب می کردند، سپس قصرها را بر آن ستون ها بنا می کردند، پس به این دلیل صاحب ستون نامیده شدند.(1)

روایت13.

الاحتجاج: از علی بن یقطین روایت شده است که گفت: امام باقر دوانیقی به یقطین دستور داد که در قصر العبادی چاهی حفر کند، پس یقطین پیوسته در کار حفر آن چاه بود تا اینکه امام باقر مرد و از چاه آبی به دست نیامد، مهدی از این امر باخبر شد، پس به او گفت: آن­قدر حفر کن تا آب به دست آوری، هر چند تمام بیت المال را بر سر آن هزینه کنی، گوید: پس یقطین برادرش ابوموسی را به کار حفر چاه گماشت، پس بی وقفه حفر می کرد تا اینکه سوراخی در پایین زمین ایجاد کردند. پس، از آن باد بیرون آمد، گوید: پس آن (بیرون آمدن باد) خاک بر روی آنان فرو ریخت، ابوموسی را از این حادثه خبردار کردند، پس گفت: مرا پایین (چاه) ببرید. گوید: و سر چاه چهل ذراع در چهل ذراع بود، پس او را در کناره هودجی (کجاوه­ای) نشاندند و در چاه پایین بردند، وقتی در ته چاه قرار گرفت، به آتشی نگاه کرد و در پایین آن صدای باد شنید، پس به آنان فرمان داد که شکاف را گسترش دهند پس آن را به اندازه در بزرگی قرار دادند، پس دو نفر را در نیمه هودجی به پایین آن فرستادند، پس گفت: به من بگویید قضیه این مکان چیست. گفت: پس در نیمه محمل (نشسته) و پایین رفتند، پس زمانی طولانی ماندند. سپس طناب را حرکت دادند، پس آنان را بالا کشیدند. به آن دو گفت: چه دیدید؟ گفتند: چیز بسیار عجیبی، زنان و مردان و خانه ها و ظرف ها و کالاهایی که همه مسخ شده از سنگ بودند. اما مردان و زنان، برخی نشسته و برخی آرمیده و برخی تکیه داده بودند و لباس هایشان بر (تن) آنان بود، پس وقتی آنان را لمس کردیم، ناگهان (دیدیم) که مانند غبار از هم پاشیده شد، و منزل هایی پا برجا. گفت: ابوموسی این مطلب را برای مهدی نوشت، مهدی نیز به موسی بن جعفر علیه السلام در مدینه نامه نوشت و از او خواست که نزدش بیاید، پس نزد او آمد، پس به او خبر داد. امام به شدت گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین، اینان باقی ماندگان قوم عاد هستند. خداوند آنان را غضب کرد پس منازلشان آنان را در خود فرو برد، اینان اصحاب احفاف هستند، گفت: مهدی به او گفت: ای اباالحسن، احفاف چیست؟ فرمود: شن.(2)

توضیح

طبرسی (قدس سره) می گوید: احقاف جمع حقف است به معنای شن طولانی بزرگ که به اندازه کوه نمی رسد؛ مبرد گوید: شن فراوان انباشته است که بزرگ نیست و در آن کژی است. سپس (به نقل) از ابن عباس گوید: آن منطقه ای است میان عمان و مهره؛ و گفته اند: شنزارهایی مابین عمان تا حضرموت است،

ص: 356


1- . علل الشرائع: 23
2- . الاحتجاج: 211

مُخَطِّمِینَ إِبِلَهُمْ بِحِبَالِ الصُّوفِ یُلَبُّونَ اللَّهَ بِتَلْبِیَةٍ شَتَّی مِنْهُمْ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ شُعَیْبٌ وَ یُونُسُ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ هُودٌ رَجُلًا تَاجِراً (1).

«16»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ کَرَّامِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی هُوداً أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنْ وُلْدِ سَامٍ وَ أَمَّا الْآخَرُونَ فَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً فَأُهْلِکُوا بِالرِّیحِ الْعَقِیمِ وَ أَوْصَاهُمْ هُودٌ وَ بَشَّرَهُمْ بِصَالِحٍ ع(2).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ أَعْمَارُ قَوْمِ هُودٍ علیه السلام أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ قَدْ کَانُوا یُعَذَّبُونَ بِالْقَحْطِ ثَلَاثَ سِنِینَ (3)فَلَمْ یَرْجِعُوا عَمَّا هُمْ عَلَیْهِ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ بَعَثُوا وَفْداً لَهُمْ إِلَی جِبَالِ مَکَّةَ وَ کَانُوا لَا یَعْرِفُونَ مَوْضِعَ الْکَعْبَةِ فَمَضَوْا وَ اسْتَسْقَوْا فَرُفِعَتْ لَهُمْ ثَلَاثُ سَحَابَاتٍ فَقَالُوا هَذِهِ حَفاً یَعْنِی الَّتِی لَیْسَ فِیهَا مَاءٌ وَ سَمَّوُا الثَّانِیَةَ فَاجِیاً وَ اخْتَارُوا الثَّالِثَةَ الَّتِی فِیهَا الْعَذَابُ قَالَ وَ الرِّیحُ عَصَفَتْ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ رَئِیسُهُمْ یُقَالُ لَهُ الْخَلْجَانُ فَقَالَ یَا هُودُ مَا تَرَی الرِّیحَ إِذَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَ مَعَهَا خَلْقٌ کَأَمْثَالِ الْأَبَاعِرِ مَعَهَا أَعْمِدَةٌ هُمُ الَّذِینَ یَفْعَلُونَ بِنَا الْأَفَاعِیلَ فَقَالَ أُولَئِکَ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ أَ تَرَی رَبَّکَ إِنْ نَحْنُ آمَنَّا بِهِ أَنْ یُدِیلَنَا (4)مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هُودٌ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُدِیلُ أَهْلَ الْمَعَاصِی مِنْ أَهْلِ الطَّاعَةِ فَقَالَ لَهُ الْخَلْجَانُ وَ کَیْفَ لِی بِالرِّجَالِ الَّذِینَ هَلَکُوا فَقَالَ لَهُ هُودٌ یُبَدِّلُکَ اللَّهُ بِهِمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهُمْ فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی الْحَیَاةِ بَعْدَهُمْ فَاخْتَارَ اللَّحَاقَ بِقَوْمِهِ فَأَهْلَکَهُ اللَّهُ تَعَالَی (5).

بیان

کأن قولهم حفا من الحفو بمعنی المنع.

«18»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی نُخَیْلَةَ فَإِذَا أُنَاسٌ مِنَ الْیَهُودِ مَعَهُمْ مَیِّتٌ لَهُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 359


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- کمال الدین: 81. م.
3- فی المطبوع: ثلاثین سنة. و الظاهر أنّه مصحف، نص علی ما فی المتن الیعقوبی فی تاریخه و المسعودیّ فی اثبات الوصیة.
4- أدال اللّه بنی فلان من عدوهم: جعل الکرة لهم علیه.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

از ابن اسحاق؛ و گفته اند: شنزارهایی در منطقه شجر از سرزمین یمن است که مشرف بر دریاست، از قتاده؛ و گفته اند: زمینی که در میان آن شن باشد.(1)

روایت14.

معانی الاخبار: معنای هود این است که او به چیزی که قومش از آن گمراه شدند، هدایت شد، و مبعوث شد تا آنان را از گمراهی شان هدایت کند. و معنای باد عقیم که خدای عزوجل به وسیله آن عاد را هلاک کرد، این است که آن باد با عذاب بارور شده و از رحمت عقیم است همچون عقیم بودن مرد وقتی برای او فرزندی متولد نشود، پس آن قصرها و قلعه ها و شهرها و کارگاه ها را (چون) آرد کرد تا جایی که همه آن­ها به ماسه های نرمی تبدیل شدند که باد آن را پراکنده می کند؛ و معنای صاحب ستون میخ های خیمه است، آنان پایه هایی از کوه ها را برمی کندند و طول پایه را از پایین تا بالا به اندازه طول کوهی که آن را می کندند، قرار می دادند، سپس آن پایه ها را منتقل کرده و نصب می کردند، سپس قصرها را بر فراز آن بنا می کردند، پس به این دلیل صاحب عماد(ستون­ها) نامیده شدند.(2)

روایت15.

قصص الانبیاء: وهب گوید: از امور عاد این بود که هر شن و ماسه ای بر روی زمین را خداوند برای بخشی از شهرها قرار داده بود که خانه هایی داشتند و پیش از آن نیز شن و ماسه در شهرها وجود داشت اما زیاد نبود تا این که زمان عاد رسید و این ماسه ها قصرهایی بلند و قلعه ها و شهرها و کارگاه ها و خانه ها و باغ هایی بود، و شهرهای عاد حاصل­خیزترین، بلندترین و پرباغ ترین شهرهای عرب بود، زمانی که خداوند بر آنان خشم گرفت و در برابر خداوند سرکشی کردند و بت هایی داشتند که به جای خداوند پرستش می کردند، پس خداوند بر آنان باد عقیم را فرستاد و (تنها) به این دلیل عقیم نامیده شده است که باعذاب بارور شده و از رحمت عقیم شده است، و آن قصرها و قلعه ها و شهرها و کارگاه ها را آرد کرد تا جایی که همه آن­ها را به ماسه های نرمی تبدیل کرد که باد آن را پراکنده می کرد، و آن باد مردان و زنان را بلند کرده و آنان را (با وزش خود) به بالا می برد، سپس آنان را از هوا به پایین می انداخت پس واژگونه بر روی سرهایشان فرود می­آمدند، و عادیان سیزده قبیله بودند و هود علیه السلام در شمار نسب عاد و ثروت آنان بود، و شبیه ترین فرزندان آدم به آدم بود - که درود خداوند بر آن دو باد-. و مردی آدم (گندم­گون)، پر مو و زیبارو بود و هیچ یک از مردم به­جز یوسف پسر یعقوب علیه السلام بیش از او به آدم شبیه نبود. پس هود زمانی طولانی در میان آنان بود، آنان را به سوی خدا فرا می خواند و از شرک به خداوند متعال و ستم

ص: 357


1- . مجمع البیان 9: 89
2- . معانی الاخبار: 18

لِلْحَسَنِ انْظُرْ مَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ فِی هَذَا الْقَبْرِ فَقَالَ یَقُولُونَ هُوَ هُودٌ علیه السلام فَقَالَ کَذَبُوا أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُمْ هَذَا قَبْرُ یَهُودَا بْنِ یَعْقُوبَ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَاهُنَا مِنْ مَهْرَةَ فَقَالَ شَیْخٌ کَبِیرٌ أَنَا مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُمْ أَیْنَ مَنْزِلُکَ فَقَالَ فِی مَهْرَةَ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَقَالَ أَیْنَ هُوَ مِنَ الْجَبَلِ الَّذِی عَلَیْهِ الصَّوْمَعَةُ قَالَ قَرِیبٌ مِنْهُ فَقَالَ مَا یَقُولُ قَوْمُکَ فِیهِ فَقَالَ یَقُولُونَ قَبْرُ سَاحِرٍ فَقَالَ کَذَبُوا أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُمْ ذَلِکَ قَبْرُ هُودٍ علیه السلام وَ هَذَا قَبْرُ یَهُودَا (1)

بیان

اختلف فی موضع قبره علیه السلام (2)فقیل إنه بغار بحضرموت

و روی المؤرخون عن أمیر المؤمنین علیه السلام أن قبره علی تل من رمل أحمر بحضرموت.

و قیل إنه دفن فی مکة فی الحجر و سیأتی خبران فی کتاب المزار یدلان علی أنه علیه السلام دفن قریبا من أمیر المؤمنین علیه السلام فی الغری و یمکن الجمع بحمل هذا الخبر علی الموضع الذی دفن فیه أولا ثم نقل إلی الغری کآدم علیه السلام.

«19»

وَ رَوَی أَبُو الْفَتْحِ الْکَرَاجُکِیُّ فِی کَنْزِ الْفَوَائِدِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ فِی حَدِیثِ رَجُلٍ مِنْ حَضْرَمَوْتَ أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی أَیَّامِ أَبِی بَکْرٍ فَأَسْلَمَ عَلَی یَدِهِ قَالَ فَسَأَلَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْماً وَ نَحْنُ مُجْتَمِعُونَ فَقَالَ أَ عَالِمٌ أَنْتَ بِحَضْرَمَوْتَ فَقَالَ الرَّجُلُ إِنْ جَهِلْتُهَا لَمْ أَعْلَمْ شَیْئاً قَالَ أَ فَتَعْرِفُ مَوْضِعَ الْأَحْقَافِ قَالَ کَأَنَّکَ تَسْأَلُ عَنْ قَبْرِ هُودٍ النَّبِیِّ علیه السلام قَالَ لِلَّهِ دَرُّکَ مَا أَخْطَأْتَ قَالَ نَعَمْ خَرَجْتُ فِی عُنْفُوَانِ شَبَابِی فِی عِلَّةٍ مِنَ الْحَیِّ (3)وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَأْتِیَ قَبْرَهُ لِبُعْدِ صَوْتِهِ فِینَا (4)وَ کَثْرَةِ مَنْ یَذْکُرُهُ فَسِرْنَا فِی بِلَادِ الْأَحْقَافِ أَیَّاماً وَ فِینَا رَجُلٌ قَدْ عَرَفَ الْمَوْضِعَ حَتَّی انْتَهَی بِنَا ذَلِکَ الرَّجُلُ إِلَی کَهْفٍ فَدَخَلْنَا فَأَمْعَنَّا فِیهِ طَوِیلًا (5)فَانْتَهَیْنَا إِلَی حَجَرَیْنِ قَدْ أُطْبِقَ أَحَدُهُمَا فَوْقَ الْآخَرِ وَ بَیْنَهُمَا خَلَلٌ

ص: 360


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة ص 22: و دفن فیما روی علی شاطئ البحر تحت جبل علی صومعته، و روی انه صار الی مکّة هو و شیعته بعد أن أهلک اللّه قومه فاقام بها الی ان مات.
3- هکذا فی نسخ الکتاب، و فی المصدر: «فی غلمة من الحی» و فی المعجم: «فی اغیلمة من الحی».
4- فی المعجم: لبعد صیته فینا.
5- فی المعجم: و معنا رجل قد عرف الموضع، فانتهینا الی کثیب أحمر فیه کهوف کثیرة، فمضی الرجل الی کهف منها فدخلناه فأمعنا فیه طویلا. أمعنا: أی بالغنا فی الاستقصاء.

به مردم نهی می کرد و آنان را به عذاب هشدار می داد، پس لجاجت کردند و آنان در احقاف الرمال - توده های ریگ شنزار - ساکن بودند، و هیچ امتی زورمندتر و غالب تراز عاد نبود، پس زمانی که دیدند باد به آن­ها وزیدن گرفته است، به هود گفتند: آیا ما را از باد می ترسانی؟ پس فرزندان و اموالشان را در یکی از شکاف های کوه جمع کردند، سپس بر در آن شکاف ایستاده و باد را از اموال و خانواده خود دور می کردند، (اما) باد از زیر پاهایشان میان آن­ها و زمین وارد شد تا آن­ها را بر کند و آن­ها را (با وزش خود) بالا برد و آنگاه آنان را از هوا پرتاب کرد. سپس آنان را به دریا انداخت، و خداوند مورچه را برآنان مسلط کرد به گونه ای که وارد گوش های آنان شدند و قبل از آن­که باد آنان را فرا گیرد، بلای غیرقابل تحملی از جانب مورچه ها به آنان رسید، پس آنان را از شهرهایشان بیرون کرد و میان آنان و کالاهایشان جدایی انداخت تا اینکه خداوند قصد آنان را کرد، خداوند از قطعات کوه ها و صخره ها و ستون ها و قدرت بر آن­ها و کار کردن با آن­ها چنان چیزی مسخر آنان کرده بود که مانند آن را به تسخیر هیچ کس قبل و بعد از آنان در نیاورده بود. و به این دلیل صاحب عماد نامیده شدند که ستون های کوه ها را برمی کندند و از پایین تا بالای طول ستون را به اندازه طول کوهی که ستون را از آن جدا می کردند، قرار می دادند. سپس آن ستون ها را جابه جا کرده و نصب می کردند، سپس بر فراز آن، قصرها بنا می کردند و آن ستون ها را به عنوان علامت هایی در زمین در راه های اصلی نصب می کردند و بیشترین تعداد آنان در دهناء و یبرین و عالج تا یمن (و از آنجا) تا حضرموت بوده است.

از وهب درباره هود پرسیدند که آیا هود پدر یمنی ها بوده است که نسلشان از او بوده است؟ پس گفت: نه، بلکه او برادر یمنیان بوده است که در تورات، یمن به نوح علیه السلام منسوب است، پس زمانی که تعصباتی در میان عرب ها وجود داشت و مضر به پدرش اسماعیل افتخار می کرد، یمنی ها ادعا کردند که هود پدر آن­هاست تا پدری از میان پیامبران داشته باشند. در حالی­که هود پدرشان نبود، بلکه برادرشان بود، هود و مؤمنان همراه او به مکه پیوستند و تا زمان مرگ در آنجا بودند، صالح علیه السلام نیز پس از وی چنین کرد، و هفتاد هزار پیامبر در حال به جای آوردن حج و در حالی که لباس هایی از پشم بر تن داشته

ص: 358

یَدْخُلُ مِنْهُ الرَّجُلُ النَّحِیفُ فَتَحَارَفْتُ- (1)فَدَخَلْتُ فَرَأَیْتُ رَجُلًا عَلَی سَرِیرٍ شَدِیدَ الْأُدْمَةِ طَوِیلَ الْوَجْهِ کَثَّ اللِّحْیَةِ قَدْ یَبِسَ (2)فَإِذَا مَسِسْتُ شَیْئاً مِنْ جَسَدِهِ أَصَبْتُهُ صُلْباً لَمْ یَتَغَیَّرْ وَ رَأَیْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ کِتَاباً بِالْعِبْرَانِیَةِ فِیهِ مَکْتُوبٌ أَنَا هُودٌ النَّبِیُّ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ أَشْفَقْتُ عَلَی عَادٍ بِکُفْرِهَا (3)وَ مَا کَانَ لِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ مَرَدٍّ فَقَالَ لَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِی الْقَاسِمِ صلی الله علیه و آله (4).

«20»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا هَاجَتِ الرِّیَاحُ فَجَاءَتْ بِالسَّافِی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَصْفَرِ فَإِنَّهُ رَمِیمُ قَوْمِ عَادٍ (5).

«21»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُعَاذِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْمَاءَ عَنْ جُوَیْرِیَةَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی وَائِلٍ عَنْ وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا تَمَّ لِهُودٍ علیه السلام أَرْبَعُونَ سَنَةً أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِ ائْتِ قَوْمَکَ فَادْعُهُمْ إِلَی عِبَادَتِی وَ تَوْحِیدِی فَإِنْ أَجَابُوکَ زِدْتُهُمْ قُوَّةً وَ أَمْوَالًا فَبَیْنَا هُمْ مُجْتَمِعُونَ إِذْ أَتَاهُمْ هُودٌ فَ قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ فَقَالُوا یَا هُودُ لَقَدْ کُنْتَ عِنْدَنَا ثِقَةً أَمِیناً قَالَ فَإِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ دَعُوا عِبَادَةَ الْأَصْنَامِ فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْهُ بَطَشُوا بِهِ وَ خَنَقُوهُ وَ تَرَکُوهُ کَالْمَیِّتِ فَبَقِیَ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ عَمِلْتُ وَ قَدْ تَرَی مَا فَعَلَ بِی قَوْمِی فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا هُودُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَأْمُرُکَ أَنْ لَا تَفْتُرَ عَنْ دُعَائِهِمْ وَ قَدْ وَعَدَکَ أَنْ یُلْقِیَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَلَا یَقْدِرُونَ عَلَی ضَرْبِکَ بَعْدَهَا فَأَتَاهُمْ هُودٌ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ تَجَبَّرْتُمْ فِی الْأَرْضِ وَ أَکْثَرْتُمُ الْفَسَادَ فَقَالُوا یَا هُودُ اتْرُکْ هَذَا الْقَوْلَ فَإِنَّا إِنْ بَطَشْنَا بِکَ الثَّانِیَةَ نَسِیتَ الْأُولَی

ص: 361


1- فی المعجم: یدخل منه الرجل النحیف متجانفا.
2- فی المعجم: قد یبس علی سریره.
3- فی المعجم: أنا هود النبیّ الذی أسفت علی عاد بکفرها.
4- کنز الفوائد: 179، و قد أورد الحدیث یاقوت فی معجم البلدان فی الاحقاف 1: 116 بإسناده عن أبی المنذر هشام بن محمّد، عن أبی یحیی السجستانیّ، عن مرة بن عمر الابلی، عن الأصبغ بن نباتة و الحدیث طویل راجعه.
5- مخطوط. م.

و شترهای خود را با طناب هایی پشمین در بینی، مهار کرده بودند، راه روحاء(1)

را پیمودند، و با لبیک های گوناگون، خداوند را لبیک می گفتند، از جمله آن پیامبران هود، صالح، ابراهیم، موسی، شعیب و یونس – درود خداوند بر آنان- بودند. و هود مردی تاجر بود.(2)

روایت16.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی­که خداوند متعال هود را مبعوث کرد، فرزندان سام تسلیم امر او شدند اما دیگران گفتند: چه کسی از ما قدرتمندتر است؟ پس به وسیله باد عقیم هلاک شدند و هود آنان را وصیت کرد و به صالح علیه السلام بشارتشان داد.(3)

روایت17.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: اندازه عمرهای قوم هود علیه السلام چهارصد سال بود، و سه سال به­وسیله قحطی عذاب شدند، پس، از آنچه بر آن بودند، بازنگشتند. وقتی چنین دیدند، گروهی از خود را به سوی کوه های مکه فرستادند و محل کعبه را نمی شناختند، پس حرکت کرده طلب آب کردند، سه قطعه ابر برای آنان بالا آمد، پس گفتند: این خالی است، ابری است که باران ندارد، دومی را نیز فاجی نامیدند و سومی را که در آن عذاب بود، برگزیدند. گفت: و باد به شدت بر آنان وزید، رئیس آنان که او را خلجان می خواندند، گفت: ای هود، باد را چگونه می بینی که وقتی به ما روی کند همراه با آن خلقی چون شتران پنج (یا نه) ساله که ستون هایی با آنان است، روی می کنند، آنان همان کسانی هستند که با ما کارها کنند. پس هود گفت: آن­ها فرشتگان اند. پس گفت: آیا این­گونه می پنداری که اگر به پروردگار تو ایمان بیاوریم، او ما را بر آنان غالب می کند؟ هود علیه السلام به آنان گفت: قطعاً خدای متعال گناه­کاران را بر اهل طاعت غالب نمی کند. پس خلجان به او گفت: پس با مردانی که هلاک شدند چه کنم؟ هود به او گفت: خداوند برای تو کسانی را جایگزین آنان می کند که برایت بهتر از آنان هستند، او گفت: پس از آنان خیری در زندگی نیست، و ملحق شدن به قومش را برگزید، پس خداوند متعال او را هلاک کرد.(4)

توضیح

به نظر می رسد که گفته آنان: حفا از حفو به معنای منع کردن است.

روایت18.

قصص الانبیاء: ابن نباته گوید: همراه با امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی درخت خرمایی رفتیم، ناگهان مردمی از یهود را دیدیم که مرده ای از خود را همراه داشتند. پس امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 359


1- . روحاء: مکانی بین حرمین به فاصله سی یا چهل میل از مدینه.
2- . قصص الانبیاء، نسخه خطی.
3- . اکمال الدین: 81
4- . قصص الانبیاء، نسخه خطی

فَقَالَ دَعُوا هَذَا وَ ارْجِعُوا إِلَی اللَّهِ وَ تُوبُوا إِلَیْهِ فَلَمَّا رَأَی الْقَوْمُ مَا لَبِسَهُمْ مِنَ الرُّعْبِ عَلِمُوا أَنَّهُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی ضَرْبِهِ الثَّانِیَةَ فَاجْتَمَعُوا بِقُوَّتِهِمْ فَصَاحَ بِهِمْ هُودٌ علیه السلام صَیْحَةً فَسَقَطُوا لِوُجُوهِهِمْ ثُمَّ قَالَ هُودٌ یَا قَوْمِ قَدْ تَمَادَیْتُمْ فِی الْکُفْرِ کَمَا تَمَادَی قَوْمُ نُوحٍ وَ خَلِیقٌ أَنْ أَدْعُوَ عَلَیْکُمْ کَمَا دَعَا نُوحٌ عَلَی قَوْمِهِ فَقَالُوا یَا هُودُ إِنَّ آلِهَةَ قَوْمِ نُوحٍ کَانُوا ضُعَفَاءَ وَ إِنَّ آلِهَتَنَا أَقْوِیَاءُ وَ قَدْ رَأَیْتَ شِدَّةَ أَجْسَامِنَا وَ کَانَ طُولُ الرَّجُلِ مِنْهُمْ مِائَةً وَ عِشْرِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهِمْ وَ عَرْضُهُ سِتِّینَ ذِرَاعاً وَ کَانَ أَحَدُهُمْ یَضْرِبُ الْجَبَلَ الصَّغِیرَ فَیُقَطِّعُهُ فَمَکَثَ عَلَی هَذَا یَدْعُوهُمْ سَبْعَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی إِهْلَاکَهُمْ حَقَّفَ الْأَحْقَافَ حَتَّی صَارَتْ أَعْظَمَ مِنَ الْجِبَالِ فَقَالَ لَهُمْ هُودٌ یَا قَوْمِ أَ لَا تَرَوْنَ هَذِهِ الرِّمَّالَ کَیْفَ تَحَقَّفَتْ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَکُونَ مَأْمُورَةً فَاغْتَمَّ هُودٌ علیه السلام لِمَا رَأَی مِنْ تَکْذِیبِهِمْ وَ نَادَتْهُ الْأَحْقَافُ قَرِّ یَا هُودُ عَیْناً فَإِنَّ لِعَادٍ مِنَّا یَوْمَ سَوْءٍ فَلَمَّا سَمِعَ هُودٌ ذَلِکَ قَالَ یَا قَوْمِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْبُدُوهُ فَإِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا صَارَتْ هَذِهِ الْأَحْقَافُ عَلَیْکُمْ عَذَاباً وَ نَقِمَةً فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ أَقْبَلُوا عَلَی نَقْلِ الْأَحْقَافِ فَلَا تَزِیدُ إِلَّا کَثْرَةً فَرَجَعُوا صَاغِرِینَ فَقَالَ هُودٌ یَا رَبِّ قَدْ بَلَّغْتُ رِسَالاتِکَ فَلَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا کُفْراً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا هُودُ إِنِّی أُمْسِکُ عَنْهُمُ الْمَطَرَ فَقَالَ هُودٌ علیه السلام یَا قَوْمِ قَدْ وَعَدَنِی رَبِّی أَنْ یُهْلِکَکُمْ وَ مَرَّ صَوْتُهُ فِی الْجِبَالِ وَ یَسْمَعُ الْوَحْشُ صَوْتَهُ وَ السِّبَاعُ وَ الطَّیْرُ فَاجْتَمَعَ کُلُّ جِنْسٍ مَعَهَا یَبْکِی وَ یَقُولُ یَا هُودُ أَ تُهْلِکُنَا مَعَ الْهَالِکِینَ فَدَعَا هُودٌ رَبَّهُ تَعَالَی فِی أَمْرِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِّی لَا أُهْلِکُ مَنْ لَمْ یَعْصِ بِذَنْبِ مَنْ عَصَانِی تَعَالَی اللَّهُ عُلُوّاً کَبِیراً (1).

بیان

قوله بذراعهم أی بذراع أهل زمانهم و قد سبق بعض الوجوه فی أبواب قصص آدم علیه السلام قوله حقّف الأحقاف بالقاف أولا ثم الفاء ثانیا أی جعلها أحقافا بأن جمعها حتی صارت تلولا.

«22»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال فِی أَسْئِلَةِ الشَّامِیِّ (2)عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ فَقَالَ علیه السلام آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّیحَ عَلَی قَوْمِ عَادٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ

ص: 362


1- مخطوط. م.
2- تقدم حدیث الشامیّ بتمامه فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10: 75- 82.

به حسن فرمود: ببین که اینان درباره این قبر چه می گویند، پس گفت: می گویند: او هود علیه السلام است. پس فرمود: دروغ گفتند، من به این قبر آگاه تر از آنانم، این قبر یهودا پسر یعقوب است. سپس فرمود: چه کسی از (اهالی) مهره در این جا است؟ پیرمرد سالخورده ای گفت: من از آنانم. پس به آنان گفت: خانه ات کجاست؟ در مهره در ساحل دریا. پس فرمود: در کجای کوهی است که صومعه بر آن است؟ گفت: نزدیک آن است. پس فرمود: قوم تو درباره آن قبر چه می گویند؟ گفت: می گویند: قبر ساحری است، پس فرمود: دروغ گفته اند من به آن قبر آگاه تر از آنانم، آن قبر هود علیه السلام و این قبر یهودا است.(1)

شرح

درباره محل قبر هود علیه السلام اختلاف است.(2)

گفته اند: در غاری در حضرموت است؛ و مورخان از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده اند که قبر او بر تپه ای از شن سرخ در حضرموت است؛ و گویند: او در مکه در سنگ دفن شد. و به زودی دو حدیث در کتاب مزار خواهد آمد که نشانگر آن است که هود علیه السلام در غرّی نزدیک امیرالمؤمنین علیه السلام به خاک سپرده شده است. و جمع (دو حدیث) نیز ممکن است؛ بدین صورت که این حدیث را بر جایگاهی که ابتدا در آن به خاک سپرده شد حمل کنیم. سپس مانند آدم علیه السلام به غرّی منتقل شد.

روایت19.

ابوالفضل کراجکی در (کتاب) کنزالفوائد از اصبغ بن نباته درباره مردی که از حضرموت بود روایت کرده است که در روزگار (خلافت) ابوبکر نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و به دست ایشان اسلام آورده، می­گوید: روزی که ما نیز جمع بودیم، امیرالمؤمنین علیه السلام از او پرسید: آیا تو حضرت موت را می شناسی؟ مرد گفت: اگر آنجا را نشناسم، دیگر هیچ نمی دانم. فرمود: پس آیا جایگاه احقاف را می شناسی؟ گفت: آیا از قبر هود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می پرسی؟ فرمود: رحمت بر شیری که خورده ای، خطا نکردی. گفت: در آغاز جوانی به دلیلی از قبیله بیرون رفتم و به دلیل شهرت زیاد او (هود) در میان ما و بسیاری افرادی که او را یاد می کردند، قصد رفتن نزد قبر او را کردیم. پس چند روزی در سرزمین های احقاف راه پیمودیم و در میان ما مردی بود که آنجا (قبر) را می شناخت، تا اینکه آن مرد ما را به غاری برد، وارد غار شده و مدتی طولانی در آن سیر و بررسی کردیم. پس به دو سنگ رسیدیم که بر روی یکدیگر قرار گرفته بود و میانشان شکافی قرار داشت

ص: 360


1- . قصص الابیاء، نسخه خطی
2- . مسعودی در اثبات الوصیه ص 22 می­گوید: طبق آنچه روایت شده او در ساحل دریا و زیر کوهی مشرف بر صومعه اش دفن شد. و روایت شده که او به همراه پیروانش پس از آنکه خداوند قومش را هلاک کرد به مکه رفت و تا زمان مرگ در آنجا اقامت کرد.

أَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ (1)

«23»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ (2)

«24»

ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ (3)

«25»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ (4)

و بإسناد آخر عن محمد بن مسلم عنه علیه السلام مثله (5)

«26»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُصِرْتُ بِالصَّبَا وَ أُهْلِکَتْ عَادٌ بِالدَّبُورِ (6).

«27»

ک، إکمال الدین الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ نُوحاً علیه السلام الْوَفَاةُ دَعَا الشِّیعَةَ فَقَالَ لَهُمْ اعْلَمُوا أَنَّهُ سَتَکُونُ بَعْدِی غَیْبَةٌ تَظْهَرُ فِیهَا الطَّوَاغِیتُ وَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُفَرِّجُ عَنْکُمْ بِالْقَائِمِ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ هُودٌ لَهُ سَمْتٌ وَ سَکِینَةٌ وَ وَقَارٌ یُشْبِهُنِی فِی خَلْقِی وَ خُلُقِی وَ سَیُهْلِکُ اللَّهُ أَعْدَاءَکُمْ عِنْدَ ظُهُورِهِ بِالرِّیحِ فَلَمْ یَزَالُوا یَتَرَقَّبُونَ هُوداً علیه السلام وَ یَنْتَظِرُونَ ظُهُورَهُ حَتَّی طَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُ کَثِیرٍ مِنْهُمْ فَأَظْهَرَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ نَبِیَّهُ هُوداً عِنْدَ الْیَأْسِ مِنْهُمْ وَ تَنَاهِی الْبَلَاءِ بِهِمْ وَ أَهْلَکَ الْأَعْدَاءَ بِالرِّیحِ الْعَقِیمِ الَّتِی وَصَفَهَا اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَقَالَ

ص: 363


1- علل الشرائع: 199، العیون ص 136- 137 و فیهما: «و تطیرنا» الخصال ج 2: 28. م.
2- العیون ص 137، و فی ذیله: من احتجم فیه خیف علیه أن تحضر محاجمه، و من تنور فبه خیف علیه البرص. م.
3- الخصال ج 2: 27. و فیه: آخر الاربعاء اه. م.
4- الخصال ج 2: 28. م.
5- الخصال ج 2: 28. م.
6- نوادر الراوندیّ: ص 9 و فی ذیله: و ما هاجت الجنوب الا سقی اللّه بها غیثا و أسال بها وادیا. م.

که یک فرد لاغر از میان آن رد می­شد، پس خم شده و وارد شدم، پس بر تختی مردی را دیدم که بسیار سیه چرده، با صورتی کشیده، و محاسنی انبوه بود و خشک شده بود. وقتی قسمتی از جسمش را لمس کردم، دیدم محکم است و تغییری نکرده است، و در کنار سرش کتابی به زبان عبرانی دیدم که در آن نوشته بود: (من هود پیامبر هستم، به خداوند ایمان آوردم و با وجود کفر عاد بر آنان دلسوزی کردم، و هیچ چیز امر خدا را باز نمی گرداند.) پس امیرالمؤمنین علیه السلام به ما فرمود: از ابوالقاسم صلی الله علیه و آله و سلم نیز همین گونه شنیدم.(1)

روایت20.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه بادها وزیدن گیرند و غبار سفید و سیاه و زرد بیاورند، آن­ها استخوان پوسیده قوم عاد است.(2)

روایت21.

قصص الأنبیاء: وهب گوید: وقتی هود علیه السلام چهل سالش تمام شد، خداوند متعال به او وحی کرد که: به سوی قومت برو و آنان را به عبادت و یکتاپرستی من دعوت کن، اگر تو را اجابت کردند، بر قدرت و اموال آنان می افزایم، پس در حالی که با یکدیگر جمع بودند، ناگهان هود نزد آنان آمد و گفت: ای قوم (من)، خداوند را پرستش کنید، برای شما جز او معبودی نیست، پس آنان گفتند: ای هود، تو در نزد ما مورد اعتماد و امانت­دار بودی، گفت: به راستی من فرستاده خداوند به سوی شما هستم، پرستش بت ها را رها کنید، وقتی این (سخن) را از او شنیدند، او را غافل­گیر کرده، خفه اش کردند و چون مرده رهایش ساختند. پس آن روز و شب بیهوش بود، وقتی به هوش آمد گفت: پروردگارا، من کار (خود) را انجام دادم و می بینی که قومم با من چه کردند، پس جبرئیل علیه السلام آمد و گفت: ای هود، خداوند متعال به تو فرمان می دهد که از دعوت قومت سست نشوی و به تو وعده داده است که در دل های آنان ترس می اندازد به طوری که پس از آن نمی توانند تو را کتک بزنند، پس هود نزد آنان آمد و به آنان گفت: در زمین ستم کرده و بسیار فساد کرده اید، پس گفتند: ای هود، این سخن را رها کن، بی شک اگر برای بار دوم تو را غافل­گیر کنیم، اولی را فراموش خواهی کرد.

ص: 361


1- . کنز الفوائد: 179، و این حدیث را یاقوت در معجم البلدان در خصوص احقاف ج 1: 116 آورده است. این حدیث طولانی است پس به آن مراجعه کنید.
2- . نسخه خطی

ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ ثُمَّ وَقَعَتِ الْغَیْبَةُ بِهِ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی أَنْ ظَهَرَ صَالِحٌ علیه السلام (1)

تذنیب قال الشیخ الطبرسی قدس الله روحه جملة ما ذکره السدی و محمد بن إسحاق و غیرهما من المفسرین فی قصة هود أن عادا کانوا ینزلون الیمن و کانت مساکنهم منها بالشجر (2)و الأحقاف و هو رمال یقال لها رمل عالج و الدهناء و بیرین (یبرین) (3)ما بین عمان إلی حضرموت و کان لهم زرع و نخل و لهم أعمار طویلة و أجساد عظیمة و کانوا أصحاب أصنام یعبدونها فبعث الله إلیهم هودا نبیا و کان من أوسطهم نسبا و أفضلهم حسبا فدعاهم إلی التوحید و خلع الأنداد فأبوا علیه فکذبوه و آذوه فأمسک الله عنهم المطر سبع سنین و قیل ثلاث سنین حتی قحطوا و کان الناس فی ذلک الزمان إذا نزل بهم بلاء أو جهد التجئوا إلی بیت الله الحرام بمکة مسلمهم و کافرهم و أهل مکة یومئذ العمالیق من ولد عملیق بن لاوذ بن سام بن نوح (4)و کان سید العمالیق إذ ذاک بمکة رجلا یقال له معاویة بن بکر و کانت علیه السلام أمّه من عاد (5)فبعث عاد وفدا إلی مکة لیستسقوا لهم (6)فنزلوا علی معاویة بن بکر و هو بظاهر مکة خارجا من الحرم فأکرمهم و أنزلهم و أقاموا عنده شهرا یشربون الخمر فلما رأی معاویة طول مقامهم و قد بعثهم قومهم یتغوثون من البلاء الذی نزل بهم شق ذلک علیه و قال هلک أخوالی و هؤلاء مقیمون عندی و هم ضیفی أستحیی أن آمرهم بالخروج إلی ما بعثوا إلیه و شکاذلک إلی قینتیه (7)اللتین کانتا تغنیانهم و هما الجرادتان (8)فقالتا قل شعرا نغنیهم

ص: 364


1- کمال الدین: 81. م.
2- هکذا فی نسخ الکتاب. و فی المصدر: بالشحر بالحاء و هو الصحیح کما قدمناه.
3- هکذا فی نسخ الکتاب. و فی المصدر: یبرین بتقدیم الیاء علی الباء و هو الصحیح کما أوعزنا الیه قبل ذلک.
4- قال الفیروزآبادی: عملیق- کقندیل أو قرطاس- ابن لاوذ بن ارم بن سام بن نوح.
5- فی العرائس: اسمها یاهدة بنت الخبیری رجل من عاد.
6- فی العرائس: ثم بعثوا أیضا لقمان بن ضد بن عاد الأکبر.
7- القینة: المغنیة.
8- فی العرائس: الجراذتان.

پس گفت: این را رها کنید و به سوی خدا بازگردید و به درگاهش توبه کنید، زمانی که قوم، ترس و وحشتی که آنان را فرا گرفته بود، دیدند، دانستند که قادر به زدن ضربه دوم نیستند. پس با قدرت خود جمع شدند، پس هود علیه السلام بر سر آنان فریادی زد، پس با صورت هایشان (بر زمین) افتادند، سپس هود گفت: ای قوم، در کفر پافشاری کرده اید، همچنان که قوم نوح پافشاری کردند، و شایسته است که شما را نفرین کنم، چنان­چه نوح قوم خود را نفرین کرد، پس گفتند: ای هود، خدایان قوم نوح ضعیف بودند و خدایان ما قدرتمند، قدرت جسم های ما را هم دیده ای، قامت (هر) مرد آنان یکصد و بیست ذراع از ذراع خود آنان و عرض او شصت ذراع بود، و یک نفر آنان بر کوه کوچک می زد و آن را می شکست، پس هود بر این (کار) باقی ماند و هفتصد و شصت سال آنان را دعوت می کرد، پس زمانی که خداوند قصد هلاکت آنان را کرد، شن و ماسه ها را بر هم جمع کرد تا اینکه از کوه ها بزرگتر شد، پس هود به آنان گفت: ای قوم، آیا این ماسه ها را نمی بینید که چگونه بر هم جمع شده اند؟ بیم آن دارم که مأمور باشند، هود علیه السلام تکذیب آنان را که دید، اندوهگین شد، ماسه ها او را ندا دادند که: ای هود، چشمت روشن باد، عاد را از جانب ما روز بدی است، زمانی که هود این را شنید، گفت: ای قوم، از خدا پروا کنید و او را عبادت کنید، اگر ایمان نیاورید، این ماسه ها بر شما عذاب و کیفر خواهند شد، وقتی این را شنیدند، اقدام به جابه جا کردن ماسه ها کردند، پس تنها بر فراوانی شان افزوده شد، پس سرافکنده بازگشتند، پس هود گفت: پروردگارا، رسالت های تو را ابلاغ کردم، پس جز بر کفرشان افزوده نشد، پس خداوند به او وحی فرستاد: ای هود، من باران را از آنان باز می دارم، پس هود علیه السلام گفت: ای قوم، پروردگارم به من وعده داده است که شما را هلاک کند، و صدایش در کوه ها گذشت و حیوانات وحشی و درندگان و پرندگان صدایش را شنیدند، پس هر جنسی با او جمع شده می گریست و می گفت: ای هود، آیا ما را با هلاک شدگان هلاک می کنی؟ پس هود پروردگار متعال را در امر آنان خواند، خدای متعال به او وحی کرد: من بی گناهان را به گناه گناه­کاران هلاک نمی کنم، خداوند بلندمرتبه است، بلندمرتبه ای بزرگ.(1)

شرح

گفته او: (به ذراع آنان) یعنی به ذراع اهل زمانشان و بعضی از وجوه در باب های داستان های آدم علیه السلام پیش­تر آمده است. این گفته: (حقّف الاحقاف) با قاف اول و فاء دوم یعنی با جمع کردن آن ها و ساختن تپه هایی، آن ها را به احقاف (کومه هایی از ماسه) تبدیل کرد.

روایت22.

علل الشرائع، عیون اخبارالرضا، الخصال: درباره پرسش های مرد شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام گوید: درباره روز چهارشنبه و فال بد زدن به آن خبر ده. امام علیه السلام فرمود: آخرین چهارشنبه در ماه که آخر ماه (قمری) باشد – و حدیث ادامه یافت تا اینکه فرمود: - و روز چهارشنبه

ص: 362


1- . نسخه خطی

ألا یا قیل ویحک قم فهینم*** لعل الله یسقینا غماما (1)

فیسقی أرض عاد إن عادا***قد أمسوا ما یبینون الکلاما(2)

و إن الوحش تأتیهم جهارا***و لا تخشی لعادی سهاما

و أنتم هاهنا فیما اشتهیتم*** نهارکم و لیلکم التماما (3)

فقبح وفدکم من وفد قوم***و لا لقوا التحیة و السلاما

فلما غنّتهم الجرادتان بهذا قال بعضهم لبعض إنما بعثکم قوم یتغوثون بکم من هذا البلاء فادخلوا هذا الحرم و استسقوا لهم فقال رجل (4)منهم قد آمن بهود سرا و الله لا تسقون بدعائکم و لکن إن أطعتم نبیکم سقیتم فزجروه و خرجوا إلی مکة یستسقون بها لعاد و کان قیل بن عنز رأس وفد عاد فقال یا إلهنا إن کان هود صادقا فاسقنا فإنا قد هلکنا فأنشأ الله سحابا ثلاثا بیضاء و حمراء و سوداء ثم ناداه مناد من السماء یا قیل اختر لنفسک و لقومک فاختار السحابة السوداء التی فیها العذاب فساق الله سبحانه تلک السحابة بما فیها من النقمة إلی عاد فلما رأوها استبشروا بها قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا یقول الله تعالی بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ فسخرها الله علیهم سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً أی دائمة فلم تدع من عاد أحدا إلا هلک و اعتزل هود و من معه من المؤمنین فی حظیرة ما یصیبه و من معه إلا ما تلین علیه الجلود و تلتذ النفوس (5)

ص: 365


1- الهینم: الکلام الخفی.
2- أضاف العرائس هنا: من العطش الشدید فلیس نرجو*** به الشیخ الکبیر و لا الغلاما و قد کانت نساؤهم بخیر ***فقد أمست نساؤهم عیامی
3- فی العرائس: نهارکمو و لیلکمو تماما.
4- فی العرائس هو مرثد بن سعد بن عفیر.
5- مجمع البیان 4: 438- 439. و ذکره الثعلبی مفصلا مع زیادات فی العرائس و ذکر الیعقوبی فی تاریخه خلاصة ذلک و أضاف: و یقال: نجا لقمان بن عاد و عاش حتّی عمر عمر سبع نسور.

خداوند عزوجل باد را بر قوم عاد فرستاد، و روز چهارشنبه فریاد، آنان را برگرفت.(1)

روایت23.

عیون اخبارالرضا: امام رضاعلیه السلام فرمود: روز چهارشنبه روز نحس پیوسته است.(2)

روایت24.

الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آخرین چهارشنبه در ماه روز نحس پیوسته است.(3)

روایت25.

الخصال: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: روز چهارشنبه روز نحس پیوسته است.(4)

و به سلسله راویان دیگری از محمدبن مسلم از امام علی علیه السلام همان روایت آمده است.(5)

روایت26.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: با (باد) صبا یاری شدم و عاد با (باد) دبور هلاک شدند.(6)

روایت27.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی زمان وفات نوح علیه السلام در رسید، پیروانش را فراخواند و به آنان گفت: بدانید که پس از من غیبتی خواهد بود که در آن طاغوت ها ظهور می کنند و خداوند عزوجل به­وسیله قائم از فرزندان من که نامش هود است، شما را رهایی می بخشد. او را روشی نیکو و آرامش و وقاری است، در ظاهر و خلق و خو شبیه من است و در زمان ظهور او، خداوند دشمنان شما را به وسیله باد هلاک خواهد کرد، پس پیوسته منتظر او بودند و ظهورش را انتظار می کشیدند تا این که زمان (ظهور) بر آنان طولانی شد و لذا قلب های بسیاری از آنان، سنگ شد، پس خداوند متعال وقتی از آنان نومید شد و آزمودن آنان را به پایان برد ذکر خود، پیامبرش هود را ظاهر کرد و دشمنان با باد عقیمی که خدای متعال آن را توصیف کرده بود، هلاک شدند. خداوند (درباره آن) فرمود:

ص: 363


1- . علل الشرائع: 199، العیون: 136-137، الخصال2: 28
2- . العیون: 137
3- . الخصال2: 27
4- . الخصال2: 28
5- . الخصال2: 28
6- . نوادر راوندی: 9

باب 5 قصة شداد و إرم ذات العماد

الآیات

الفجر: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ* إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ* الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ»(6-8)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: اختلفوا فی إرم علی أقوال:

أحدهما أنه اسم قبیلة قال أبو عبیدة هما عادان فالأولی هی إرم و هی التی قال الله تعالی فیهم وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی و قیل هو جد عاد بن عوص بن إرم بن سام بن نوح عن محمد بن إسحاق و قیل هو سام بن نوح نسب عاد إلیه عن الکلبی و قیل إرم عاد قبیلة من قوم عاد کان فیهم الملک و کانوا بمهرة (1)و کان عاد أباهم.

و ثانیها أن إرم اسم بلد ثم قیل هو دمشق و قیل مدینة الإسکندریة و قیل هو مدینة بناها شداد بن عاد فلما أتمها و أراد أن یدخلها أهلکه الله بصیحة نزلت من السماء.

و ثالثها أنه لیس بقبیلة و لا بلد بل هو لقب لعاد و کان عاد یعرف به و روی عن الحسن أنه قرأ بِعَادِ إِرَمَ علی الإضافة و قال هو اسم آخر لعاد و کان له اسمان و من جعله بلدا فالتقدیر بعاد صاحب إرم و قوله ذاتِ الْعِمادِ یعنی أنهم کانوا أهل عمد سیارة فی الربیع فإذا هاج البیت رجعوا إلی منازلهم و قیل معناه ذات الطول و الشدة من قولهم رجل معمد طویل و رجل طویل العماد أی القامة الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها أی مثل تلک القبیلة فی الطول و القوة و عظم الأجسام و هم الذین قالوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً و روی أن الرجل منهم کان یأتی بالصخرة فیحملها علی الحی فیهلکهم و قیل ذاتِ الْعِمادِ أی ذات الأبنیة العظام المرتفعة و قال ابن زید ذاتِ الْعِمادِ فی إحکام البنیان الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها أی مثل أبنیتها فی البلاد (2)

ص: 366


1- تقدم ضبطه فی الباب السابق.
2- مجمع البیان 10: 485- 486. م.

«به هر چه می وزید آن را چون خاکستر استخوان مرده می گردانید» سپس بعد از او غیبتی صورت گرفت تا آن که صالح علیه السلام ظهور کرد.(1)

تکمله: شیخ طبرسی- خداوند روحش را گرامی دارد- می­گوید: تمام آنچه که سدّی و محمدبن اسحاق و دیگر مفسران در داستان هود گفته اند، این است که عادیان در یمن منزل داشتند و خانه های آنان در (منطقه) شجر و احقاف بود و احقاف ماسه هایی است که به آن: ماسه عالج و دهناء و بیرین می گفته اند و میان عمان تا حضرت بوده است، و آنان را نعمت ها و نخل هایی بوده است، و عمرهایی طولانی و جسم هایی تنومند داشتند، و آنان هم نشین بت هایی بوده و آنان را پرستش می کردند، پس خداوند هود پیامبر را به سوی آنان مبعوث کرد، نسب او از متوسط ترین آنان، و حسبش از برترینشان بود، پس آنان را به توحید فرا خواند و شریکان را طرد کرد، پس از (فرمان) او سر باز زده به تکذیب و آزارش پرداختند، پس خداوند هفت سال باران را از آنان بازداشت. و گویند: سه سال تا دچار قحطی شدند و در آن زمان اگر بر مردم بلا یا سختی ای نازل می شد، از مسلمان و کافر، به بیت الله الحرام در مکه پناه می بردند. اهالی مکه در آن روزگار، عمالیق از فرزندان عملیق پسر لاوذ پسر سام پسر نوح بودند و بزرگ عمالیق در آن زمان در مکه مردی بود که به او معاویه پسر بکر می گفتند و مادرش از عادیان بود. پس عاد گروهی را به مکه فرستاد تا برای آنان طلب آب کنند. پس بر معاویه بن بکر که در مرکز مکه و خارج از حرم بود، وارد شدند، پس آنان را گرامی داشت و اسکان داد و آنان یک ماه نزد او مانده به نوشیدن شراب مشغول بودند، وقتی معاویه دید ماندن اینان طولانی شده در حالی که قومشان آنان را فرستاده اند تا از بلایی که بر سرشان آمده، امدادی طلبند، این کار بر او گران آمد و گفت: دایی های من هلاک شدند و اینان نزد من سکونت گزیده اند و (از آنجا که) میهمانان من هستند، شرم می کنم که به آنان دستور دهم تا برای آنچه به خاطرش فرستاده شده اند بیرون روند، و از این مسأله به دو کنیز خود که برایشان آواز می خواندند و مشاطه گر بودند، شکایت کرد، پس آن دو گفتند، شعری بگو تا برای آنان به آواز بخوانیم و ندانند چه کسی آن را گفته است، پس معاویه بن بکر چنین سرود:

ص: 364


1- . اکمال الدین: 81

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَ لَمْ تَرَ أَ لَمْ تَعْلَمُ- کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ کَمَا قَالَ اللَّهِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ ثُمَّ مَاتَ عَادٌ وَ أَهْلَکَ اللَّهُ قَوْمَهُ بِالرِّیحِ الصَّرْصَّرِ (1).

«2»

ک، إکمال الدین حدثنا محمد بن هارون فیما کتب إلی قال حدثنا معاذ بن المثنی قال حدثنا عبد الله بن أسماء قال حدثنا جویریة عن سفیان عن منصور عن أبی وائل قال إن رجلا یقال له عبد الله بن قلابة- (2)خرج فی طلب إبل له قد شردت فبینا هو فی صحاری عدن فی تلک الفلوات إذ هو قد وقع علی مدینة علیها حصن حول ذلک الحصن قصور کثیرة و أعلام طوال فلما دنا منها ظن أن فیها من یسأله عن إبله فلم یر داخلا و لا خارجا فنزل عن ناقته و عقلها و سل سیفه و دخل من باب الحصن فإذا هو ببابین عظیمین لم یر فی الدنیا أعظم (3)منهما و لا أطول و إذا خشبها من أطیب عود و علیها نجوم من یاقوت أصفر و یاقوت أحمر ضوؤها قد ملأ المکان فلما رأی ذلک أعجبه ففتح أحد البابین و دخل فإذا هو بمدینة لم یر الراءون مثلها قط و إذا هو بقصور کل قصر منها معلق تحته أعمدة من زبرجد و یاقوت و فوق کل قصر منها غرف و فوق الغرف غرف مبنیة بالذهب و الفضة و اللؤلؤ و الیاقوت و الزبرجد و علی کل باب من أبواب تلک القصور مصاریع مثل مصاریع باب المدینة من عود طیب قد نضدت علیه الیواقیت و قد فرشت تلک القصور باللؤلؤ و بنادق المسک و الزعفران فلما رأی ذلک و لم یر هناک أحدا أفزعه ذلک و نظر إلی الأزقة و إذا فی کل زقاق منها أشجار قد أثمرت تحتها أنهار تجری فقال هذه الجنة التی وصف الله عز و جل لعباده فی الدنیا فالحمد لله الذی أدخلنی الجنة فحمل من لؤلؤها و بنادقها بنادق المسک و الزعفران و لم یستطع أن یقلع من زبرجدها و لا من یاقوتها لأنه کان مثبتا فی أبوابها و جدرانها و کان اللؤلؤ و بنادق المسک

ص: 367


1- تفسیر القمّیّ: 723. م.
2- لم یذکره أصحابنا رضوان اللّه تعالی علیهم فی کتب تراجمهم، و لکن من العامّة ذکره ابن حجر فی لسان المیزان 3: 327. قال: عبد اللّه بن قلابة صاحب حدیث ارم ذات العماد، ذکره الحسینی و من خطه نقلت و له ترجمة فی تاریخ ابن عساکر و قصة عن معاویة و کعب الاحبار انتهی. قلت: کثیرا ما یخرج شیخنا الصدوق قدس اللّه سره فی کتبه أحادیث کثیرة من کتب العامّة مما تتعلق بالآداب و السنن و القصص، و یتسامح فی إسناده کما هو المعمول فی ذلک و الحدیث من جملة تلک الأحادیث.
3- فی المصدر: بناء أعظم اه. م.

هان ای رئیس، وای بر تو، برخیز و کلامی پنهان (بگو)، شاید خداوند ما را از ابرهایی سیراب کند.

و سرزمین عاد را سیراب کند، که عادیان روز را به عصر رسانده اند در حالی که نمی توانند کلام را به روشنی بیان کنند.

و به راستی حیوانات وحشی آشکارا به سوی عاد می آیند و تو برای هیچ یک از [مردم] عاد از تیرها نمی ترسی.

و شما در اینجایید و تمامی روز و شبتان را در آنچه تمایل دارید، به سر می برید. پس گروه شما از میان گروه های اقوام، زشت باد و تحیت و سلامی را ملاقات نکند.

وقتی دو مشاطه گر این اشعار را به آواز برای آنان خواندند، آنان به یکدیگر گفتند: قومی شما را فرستاده اند، تنها برای اینکه به وسیله ی شما از این بلا امداد طلبند، پس وارد این حرم شده و برای آنان طلب آب کنید. مردی(1)

از آنان که مخفیانه به هود ایمان آورده بود، گفت: به خدا سوگند، با دعا کردن خود، سیراب نمی کنید، اما اگر از پیامبرتان اطاعت کنید، سیراب می کنید. پس او را با داد و فریاد طرد کردند و به سوی مکه رفتند تا در آنجا برای عاد طلب آب کنند. رئیس گروه عاد، قیل بن عنز بود، پس گفت: ای معبود ما، اگر هود راستگو است، ما را سیراب کن که هلاک شده ایم، پس خداوند سه تکه ابر ایجاد کرد: سفید، سرخ و سیاه. سپس ندا دهنده ای از آسمان او را ندا کرد، ای قیل، برای خود و قومت برگزین. پس ابر سیاه را که عذاب در آن بود، انتخاب کرد، پس خدای سبحان آن ابر را با عذابی که در آن بود، به سوی عاد فرستاد، وقتی آن را دیدند، یکدیگر را بدان بشارت داده و گفتند: «این ابری است که بارش دهنده ماست». خداوند متعال می فرماید: [نه] بلکه همان چیزی است که با شتاب خواستارش بودید: بادی است که در آن عذابی پردرد [نهفته] است» پس خداوند آن را هفت شب و هشت روز حسوما یعنی پیوسته بر آنان مسخر کرد، پس تمامی عادیان را هلاک کرد، هود و مؤمنان همراه او نیز در آغلی گوشه گرفتند (به طوری که) به او و همراهانش تنها در حدی اصابت کرد که بر پوست ها خوش آمده و جان ها از آن لذت می برند.(2)

ص: 365


1- . در العرائس: او مرثدبن سعدبن عفیر است.
2- . مجمع البیان4 : 438-439. ثعلبی آن را با برخی اضافات در العرائس به طور مفصل آورده است و یعقوبی در کتاب تاریخش خلاصه آن را آورده و افزوده است: و گفته می­شود: لقمان بن عاد نجات یافت و به اندازه عمر هفت عقاب زندگی کرد.

و الزعفران بمنزلة الرمل (1)فی تلک القصور و الغرف کلها فأخذ منها ما أراد و خرج حتی أتی ناقته و رکبها ثم سار یقفو أثره حتی رجع إلی الیمن و أظهر ما کان معه و أعلم الناس أمره و باع بعض ذلک اللؤلؤ و کان قد اصفارّ و تغیر من طول ما مر علیه من اللیالی و الأیام فشاع خبره و بلغ معاویة بن أبی سفیان فأرسل رسولا إلی صاحب صنعاء و کتب بإشخاصه فشخص حتی قدم علی معاویة فخلا به و سأله عما عاین فقص علیه أمر المدینة و ما رأی فیها و عرض علیه ما حمله منها من اللؤلؤ و بنادق المسک و الزعفران فقال و الله ما أعطی سلیمان بن داود مثل هذه المدینة فبعث معاویة إلی کعب الأحبار فدعاه فقال له یا أبا إسحاق هل بلغک أن فی الدنیا مدینة مبنیة بالذهب و الفضة و عمدها زبرجد و یاقوت و حصی قصورها و غرفها اللؤلؤ و أنهارها فی الأزقة تجری تحت الأشجار قال کعب أما هذه المدینة صاحبها شداد بن عاد الذی بناها و أما المدینة فهی إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ و هی التی وصفها الله عز و جل فی کتابه المنزل علی نبیه محمد صلی الله علیه و آله و ذکر أنه لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ قال معاویة حدثنا بحدیثها فقال إن عاد الأولی و لیس بعاد قوم هود کان له ابنان سمی أحدهما شدیدا و الآخر شدادا فهلک عاد و بقیا و ملکا و تجبرا و أطاعهما الناس فی الشرق و الغرب فمات شدید و بقی شداد فملک وحده لم ینازعه أحد و کان مولعا بقراءة الکتب و کان کلما سمع یذکر الجنة و ما فیها من البنیان و الیاقوت و الزبرجد و اللؤلؤ رغب أن یفعل مثل ذلک فی الدنیا عتوا علی الله عز و جل فجعل علی صنعتها مائة رجل تحت کل واحد منهم ألف من الأعوان فقال انطلقوا إلی أطیب فلاة فی الأرض و أوسعها فاعملوا لی فیها مدینة من ذهب و فضة و یاقوت و زبرجد و لؤلؤ و اصنعوا تحت تلک المدینة أعمدة من زبرجد و علی المدینة قصورا و علی القصور غرفا و فوق الغرف غرفا و اغرسوا تحت القصور فی أزقتها أصناف الثمار کلها و أجروا فیها الأنهار حتی تکون تحت أشجارها فإنی أری فی الکتاب صفة الجنة و أنا أحب أن أجعل مثلها فی الدنیا قالوا له کیف نقدر علی ما وصفت لنا من الجواهر و الذهب و الفضة حتی یمکننا أن نبنی مدینة کما وصفت قال شداد أ لا تعلمون أن ملک الدنیا

ص: 368


1- فی المصدر: منثورا بمنزلة الرمل. م.

باب پنجم : داستان شداد و ارم ذات العماد

آیات

- أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ * إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ * الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ.(1)

{مگر ندانسته ای که پروردگارت با عاد چه کرد؟* صاحب [بناهایی] چون تیرک های بلند* که مانندش در شهرها ساخته نشده بود.}

تفسیر

طبرسی که خدایش رحمت کند گوید: درباره ارم در چند قول اختلاف نظر کرده اند:

یکی آنکه: نام قبیله ای است، ابوعبیده گوید: آن­ها دو [قبیله] عاد هستند، اولی ارم است که خداوند متعال درباره آنان فرموده است: «و هم اوست که عادیان قدیم را هلاک کرد» و گفته اند: او جد عاد پسر عوص پسر ارم پسر سام پسر نوح است، از محمدبن اسحاق؛ و گفته اند: او سام پسر نوح است که عادیان به او منسوب شده اند، از کلبی، و گویند: ارم عاد قبیله ای از قوم عاد است که حکومت در میان آنان بود و در مهره (ساکن) بودند و عاد پدرشان بوده است.

دوم آنکه: ارم تمام شهری است، سپس گویند: آن دمشق است؛ و گویند: شهر اسکندریه است؛ و گویند: آن شهری است که شداد بن عاد آن را بنا کرد، زمانی که آن را به پایان رساند و خواست وارد آن شود، خداوند بوسیله فریاد بلندی که در آسمان نازل شد، او را هلاک کرد. و سوم آنکه: نه قبیله ای است و نه شهر، بلکه لقب عاد است و عاد به آن شناخته می شد، و از حسن روایت شده است که به صورت اضافه یعنی «عاد ارم» می خواند، و گوید: نام دیگری برای عاد است، و عاد را دو نام بوده است. و کسی که آن را شهری قرار داده است، تقدیر بر آن است: به عاد صاحب ارم، و گفته او که: «صاحب ستون» یعنی این که آنان صاحب ستون هایی سیار در بهار بودند، پس زمانی که خانه پُرباد می شد، به منزل هایشان باز می گشتند؛ و گویند معنای آن: صاحب قامت بلند و قدرت است. (برگرفته) از این سخن آنان که: مرد عماد دار بلند و مرد طویل العماد یعنی بلندقامت «که مانندش ساخته نشده بود» یعنی مانند آن قبیله در بلندقامتی و قدرت و تنومندی، و همانان بودند که گفتند: «چه کسی از ما قدرتمندتر است؟» و روایت شده است که یک مرد آنان تخته سنگ را می آورد و آن را بر قبیله (محل) حمل کرده، آنان را هلاک می کرد؛ و گویند: ذات العماد یعنی صاحب ساختمان های بلند و مرتفع، و ابن زید گوید: ذات العماد در محکم کردن بنا «که مانندش ساخته نشده بود» یعنی مانند ساختمان های آنان در شهرها.(2)

ص: 366


1- . فجر/ 6-8
2- . مجمع البیان10: 485- 486

بیدی قالوا بلی قال فانطلقوا إلی کل معدن من معادن الجواهر و الذهب و الفضة فوکلوا بها حتی تجمعوا ما تحتاجون إلیه و خذوا جمیع ما تجدونه فی أیدی الناس من الذهب و الفضة فکتبوا إلی کل ملک فی الشرق و الغرب فجعلوا یجمعون أنواع الجواهر عشر سنین فبنوا له هذه المدینة فی مدة ثلاث مائة سنة و عمر شداد تسعمائة سنة فلما أتوه و أخبروه بفراغهم منها قال فانطلقوا فاجعلوا علیها حصنا و اجعلوا حول الحصن ألف قصر عند کل قصر ألف علم یکون فی کل قصر من تلک القصور وزیر من وزرائی فرجعوا و عملوا ذلک کله ثم أتوه فأخبروه بالفراغ منها کما أمرهم فأمر الناس بالتجهیز إلی إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ فأقاموا فی جهازهم إلیها عشر سنین ثم سار الملک یرید إرم فلما کان من المدینة علی مسیرة یوم و لیلة بعث الله عز و جل علیه و علی جمیع من کان معه صیحة من السماء فأهلکتهم و لا دخل إرم و لا أحد ممن کان معه فهذه صفة إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ و إنی لأجد فی الکتب أن رجلا یدخلها و یری ما فیها ثم یخرج فیحدث الناس بما یری فلا یصدق و سیدخلها أهل الدین فی آخر الزمان (1).

- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بالإسناد إلی الصدوق مثله (2)أقول روی فی مجمع البیان نحوا من ذلک عن وهب بن منبه و ذکر فی آخره أنه قال و سیدخلها فی زمانک رجل من المسلمین أحمر أشقر قصیر علی حاجبه خال و علی عنقه خال یخرج فی تلک الصحاری فی طلب إبل له و الرجل عند معاویة فالتفت إلیه کعب و قال هذا و الله ذلک الرجل (3)

«3»

ک، إکمال الدین وجدت فی کتاب المعمرین أنه حکی عن هشام بن السعد الرحال قال وجدنا بالإسکندریة مکتوب (مکتوبا) فیه أنا شداد بن عاد أنا الذی شیدت العماد (4)الَّتِی لَمْ

ص: 369


1- کمال الدین: 305- 307. قال المسعودیّ فی مروج الذهب و لنعم ما قال: ان هذا من أکاذیب الندماء لیتقربوا بها عند السلاطین. م.
2- مخطوط. م.
3- مجمع البیان 10: 486- 487. و وهب بن منبه من ابناء فارس فی الیمن کان عالما بالتواریخ و القصص قارئا لکتب الاولین. م.
4- فی نسخة: شددت العماد.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «مگر ندانسته ای؟» آیا نمی دانی «که پروردگارت با عاد چه کرد؟* صاحب [بناهایی] چون تیرک های بلند» چنان است که خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «که مانندش در شهرها ساخته نشده بود» سپس عاد مرد و خداوند قومش را به­وسیله باد توفنده هلاک کرد.(1)

روایت2.

اکمال الدین: ابووائل گوید: مردی که او را عبدالله بن قلابه می گویند، در پی شتری از او که رمیده بود، بیرون شد، در حالی که در صحراهای عدن در آن دشت ها بود، ناگهان به شهری رسید که بر آن شهر، دژی بود، در اطراف آن دژ قصرهای بسیار و مناره هایی بلند بود، وقتی به آنجا نزدیک شد، گمان کرد که در آنجا کسی هست تا درباره ی شترش از او سؤال کند، نه کسی را دید که به آنجا وارد شود و نه کسی که خارج شود، پس از شترش پیاده شد و آن را محکم بست و شمشیرش را کشید و از در دژ داخل شد. ناگهان چشمش به دو در بزرگ افتاد که در دنیا بزرگ تر و بلندتر از آن­ها ندیده بود، و دید که چوب آن از خوشبوترین چوب هاست، و برآن ستاره هایی از یاقوت زرد و یاقوت سرخ است که نور آن­ها آنجا را پر کرده است. وقتی این صحنه را دید، خوشش آمد، پس یکی از درها را باز کرد و وارد شد، پس ناگاه شهری را دید که هرگز بینندگان مانند آن را ندیده اند، و قصرهایی که در زیر هر یک از آن­ها ستون هایی از زبرجد و یاقوت، آویزان بود، و در بالای هر یک از آن قصرها، اتاق هایی بود و در بالای اتاق ها، اتاق هایی (دیگر) که از طلا و نقره و مروارید و یاقوت و زبرجد ساخته شده بود، و بر هر یک از درهای آن قصرها لنگه هایی چون لنگه های دروازه شهر قرار داشت. در­هایی از چوب خوشبو که بر آن یاقوت هایی کنار هم چیده شده بود. و آن قصرها با مروارید و گلوله های مشک و زعفران، فرش شده بود. وقتی (مرد) آن را دید و کسی را در آنجا ندید، به وحشت افتاد و به کوچه ها نگاه کرد و ناگهان دید که در هر کوچه آن، درخت هایی است که بار داده است. و در زیر آن درخت ها نهرهایی جاری است. پس گفت: این بهشتی است که خداوند عزوجل برای بندگانش در دنیا توصیف کرده است. پس ستایش خدایی راست که مرا به بهشت وارد کرد، پس از مروارید آنجا و گلوله های مشک و زعفران آنجا با خود برداشت، و نتوانست از زبرجد و یاقوت آن چیزی برکند، چرا که آن­ها بر درها و دیوارها ثابت (و محکم) بودند، و مروارید و گلوله های مشک

ص: 367


1- . تقسیر القمی: 723

یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ و جندت الأجناد و سددت بساعدی الواد (1)فبنیتهن إذ لا شیب و لا موت و إذ الحجارة فی اللین مثل الطین و کنزت کنزا فی البحر علی اثنی عشر منزلا لن یخرجه أحد حتی تخرجه أمة محمد صلی الله علیه و آله (2)

باب 6 قصة صالح علیه السلام و قومه

الآیات

الأعراف: «وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوها تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَکُمْ فِی الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ* قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ* قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قالُوا یا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ* فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ* فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ»(73-79)

هود: «وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ* قالُوا یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فِینا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیبٍ* قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَما تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ* وَ یا قَوْمِ هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ لَکُمْ آیَةً

ص: 370


1- فی المصدر: و شددت بساعدی الواد. م.
2- کمال الدین: 307- 308. و الموجود فیه: لم یخرجه حتّی یخرجه قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم. م.

و زعفران چونان شن و ماسه هایی در تمامی آن قصرها و اتاق ها بود، پس، از آن­ها هر چه خواست، برداشت و بیرون رفت تا به شترش رسید و سوار بر آن شد. سپس حرکت کرده و ردپای خود را دنبال کرد تا به یمن بازگشت و آنچه با خود داشت را نشان داد و مردم را بر کار خود آگاه کرد، و مقداری از آن مرواریدها را که بر اثر طول شب ها و روزهایی که بر آن­ها گذشته بود، زرد شده بود، فروخت، پس خبر او منتشر شد و به معاویه بن ابی سفیان رسید، پس شخصی را نزد حاکم صنعاء فرستاده و برای او نوشت که در این موضوع تحقیق کن. پس تحقیق کرد و نزد معاویه آمد، معاویه با او خلوت کرد و آنچه را بررسی کرده بود، از او پرسید، پس مسأله شهر و آنچه در آن دیده بود را برای او بیان کرد و مروارید و گلوله های مشک و زعفرانی را که از آنجا با خود آورده بود، بر او عرضه کرد. پس گفت: به خدا قسم، به سلیمان پسر داود نیز مانند این شهر را نداده بودند، پس معاویه (کسی را) نزد کعب الأحبار فرستاده و او را فراخواند. پس به او گفت: ای ابااسحاق، آیا تو می دانی که در دنیا شهری است که با طلا و نقره بنا شده و ستون هایش زبرجد و یاقوت و شن های قصرها و اتاق هایش مروارید است و نهرهایش در کوچه ها از زیر درخت ها جاری است؟ کعب گفت: اما این شهر، صاحبش شداد بن عاد است که آن را بنا کرد، و اما شهر ارم دارای ستون هاست که خدای عزوجل در کتاب خود که آن را بر پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد، آن را توصیف کرده و گفته است که مانندش در شهرها ساخته نشده است، معاویه گفت: با ما درباره داستان آن سخن بگو، پس گفت: به راستی عاد نخستین – و نه عاد قوم هود- دو پسر داشت، یکی را شدید و دیگری را شدّاد نامید، پس عاد هلاک شد و آن دو ماندند و پادشاهی کردند و ستم نمودند و مردم در شرق و غرب از آنان اطاعت کردند. پس شدید مرد و شداد ماند، پس به تنهایی به پادشاهی رسید و کسی با او شراکت نداشت، و او به خواندن کتاب بسیار علاقمند بود و هرگاه می شنید که از بهشت و بنا و یاقوت و زبرجد و مروارید آن یاد می کنند، از روی سرکشی بر خداوند عزوجل، دوست داشت مانند آن را در دنیا بسازد. پس بر کار ساخت آن یکصد مرد را گماشت که زیر نظر هر یک از آنان هزار خادم بود. پس گفت: به سوی خوش آب و هواترین دشت در زمین بروید و آن را گسترش داده و برای من در آنجا شهری از طلا و نقره و یاقوت و زبرجد و مروارید بسازید، و در زیر آن شهر، ستون هایی از زبرجد کار کنید، و بر بالای شهر قصرهایی بسازید و بر قصرها اتاق هایی و بر بالای اتاق ها، اتاق هایی، و در زیر قصرها در کوچه هایش از همه ی انواع میوه ها بکارید و در آن نهرها جاری سازید تا در زیر درخت هایش باشد، چرا که من در کتاب، وصف بهشت را می بینم و دوست دارم مانند آن را در دنیا قرار دهم، به او گفتند: ما چگونه بر این میزان از جواهر و طلا و نقره تواناییم تا بتوانیم شهری آنچنان که تو وصف کرده ای، بسازیم؟ شداد گفت: آیا نمی دانید که حکومت دنیا

ص: 368

فَذَرُوها تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ قَرِیبٌ* فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا فِی دارِکُمْ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ* فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ* وَ أَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ* کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها أَلا إِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِثَمُودَ»(61-68)

الحجر: «وَ لَقَدْ کَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ* وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ* وَ کانُوا یَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً آمِنِینَ* فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحِینَ* فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ»(80-84)

الشعراء: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِینَ *إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صالِحٌ أَ لا تَتَّقُونَ* إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلی رَبِّ الْعالَمِینَ *أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا آمِنِینَ* فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ *وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً فارِهِینَ* فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ* الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ* قالُوا إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ* ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* قالَ هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ* وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابُ یَوْمٍ* عَظِیمٍ فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ* فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(141-159)

النمل: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذا هُمْ فَرِیقانِ یَخْتَصِمُونَ* قالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ* قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ* وَ کانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ *قالُوا تَقاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ ما شَهِدْنا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ* وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ *فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ *فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ* وَ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»(45-53)

ص: 371

به دست من است؟ گفتند: آری، گفت: پس به سوی تمامی معدن های جواهر و طلا و نقره رفته امر آن را برعهده گیرید تا اینکه هرچه به آن نیاز دارید را جمع کنید، و همه طلا و نقره هایی که در دست مردم می بینید را جمع کنید، پس به همه شاهان شرق و غرب (نامه) نوشتند و در مدت ده سال اقدام به جمع کردن انواع جواهرات نمودند، پس این شهر را در مدت سیصد سال برای او بنا کردند و عمر شدّاد نهصد سال بود. زمانی که نزد او آمده و از تمام کردن آن کار به او خبر دادند، گفت: پس حرکت کنید و برآن دژی قرار دهید و پیرامون دژ هزار قصر قرار دهید و کنار هر قصری هزار مناره بگذارید، که در هر یک از آن قصرها یکی از وزیران من باشد. پس بازگشته و همه این­ها را انجام دادند. سپس نزد او آمدند و به او خبر دادند که مطابق فرمان او کار را تمام کرده اند، پس به مردم فرمان داد که برای حرکت به سوی ارم دارای ستون ها آماده شوند، پس ده سال در آماده شدن به سوی آنجا بودند، سپس پادشاه به قصد ارم به راه افتاد، وقتی به اندازه یک روز و شب تا شهر مانده بود، خداوند عزوجل بر او و تمام همراهانش فریادی از آسمان فرستاد و هلاکشان کرد. و او و هیچ کس از همراهانش وارد ارم نشدند؛ پس این است وصف ارم دارای ستون ها که مانندش در شهرها ساخته نشده بود و به راستی من در کتاب ها دیده ام که مردی وارد آن می شود و آنچه در آن است را می بیند سپس خارج شده و با مردم درباره آنچه دیده است، سخن می گوید، اما تصدیقش نمی کنند، و به زودی اهل دین در آخرالزمان وارد آن می شوند.(1)

قصص الانبیاء: همین حدیث را از صدوق روایت کرده است.(2)

می گویم: در مجمع البیان از وهب بن منبته، مشابه آن روایت شده است و در پایان روایت آورده شده که وی گفت: و در زمان تو مردی از مسلمانان که سرخ رو و دارای موهای بور و کوتاه قد است و بر ابرویش و بر گردنش خالی است، در آن صحراها در پی شترش روانه می شود، و مرد نزد معاویه بود، پس کعب به او روی کرد و گفت: به خدا سوگند، این همان مرد است.(3)

روایت3.

اکمال الدین: در کتاب معمرین دیدم که از هشام بن سعد رحّال حکایت شده است که گفت: در اسکندریه چیزی دیدیم که در آن نوشته بود: من شداد پسر عاد هستم. من عاد کسی هستم که ستونی را که

ص: 369


1- . اکمال الدین: 305-307
2- . نسخه خطی
3- . مجمع البیان 10: 486-487. وهب بن منبه از فارس­های یمن است که با کتاب­های تاریخ و قصه­ها آشنا بود و کتاب­های پیشینیان را می­خواند.

السجدة: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی (1)عَلَی الْهُدی فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ* وَ نَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»(17-18)

الذاریات: «وَ فِی ثَمُودَ إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ* فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ* فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ وَ ما کانُوا مُنْتَصِرِینَ»(42-45)

القمر: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ* فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ* أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ* سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ* إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ *وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ* فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطی فَعَقَرَ* فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ* إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً فَکانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ* وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(23-32)

الحاقة: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ* فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ»(4-5)

الفجر: «وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا (2)الصَّخْرَ بِالْوادِ»(9)

الشمس: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها* إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها* فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ناقَةَ اللَّهِ وَ سُقْیاها* فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها* وَ لا یَخافُ عُقْباها»(11-15)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ أی دلالة معجزة شاهدة علی صدقی هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ لَکُمْ إنه إشارة إلی ناقة بعینها أضافها إلی الله سبحانه تفضیلا و تخصیصا نحو بیت الله و قیل إنه أضافها إلیه لأنه خلقها بلا واسطة و جعلها دلالة علی

ص: 372


1- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه تعالی علیه: المراد بالعمی هاهنا ظلام البصیرة و المتاه فی الغوایة، فان ذلک أخفّ علی الإنسان و أشد ملائمة للطباع من تحمل مشاق النظر و التلجج فی غمار الفکر.
2- أی خرقوا الصخرة و اتخذوا فیه بیوتا، من جاب یجوب جوبا: إذا خرق.

مانندش در شهرها ساخته نشده بود، ساختم. و لشکریان را جمع کردم و با بازوی خویش منطقه را مسدود کرد، پس زمانی که نه پیری ای بود و نه مرگی؛ و زمانی که سنگ در نرمی مانند خاک بود، آن­ها را بنا کردم و گنجی در دریا بر دوازده منزل ذخیره کردم که هیچ کس آن را بیرون نخواهد آورد تا وقتی که امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم آن را بیرون آورند.(1)

باب ششم : داستان صالح علیه السلام و قومش

آیات

- وَإِلَی ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَ-هٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءتْکُم بَیِّنَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ هَ-ذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوهَا تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللّهِ وَلاَ تَمَسُّوهَا بِسُوَءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * وَاذْکُرُواْ إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفَاء مِن بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّأَکُمْ فِی الأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِن سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُیُوتًا فَاذْکُرُواْ آلاء اللّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِی الأَرْضِ مُفْسِدِینَ * قَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ مِن قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحًا مُّرْسَلٌ مِّن رَّبِّهِ قَالُواْ إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ * قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا بِالَّذِیَ آمَنتُمْ بِهِ کَافِرُونَ * فَعَقَرُواْ النَّاقَةَ وَعَتَوْاْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَقَالُواْ یَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن کُنتَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ * فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ * فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَقَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَةَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلَکِن لاَّ تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ.(2)

{و به سوی [قوم] نمود، صالح برادرشان را [فرستادیم] گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید، برای شما معبودی جز او نیست؛ در حقیقت، برای شما از جانب پروردگارتان دلیلی آشکار آمده است. این، ماده شتر خدا برای شماست که پدیده ای شگرف است.

ص: 370


1- . اکمال الدین: 307-308. و در آن آمده است: آن­ را خارج نخواهند کرد مگر اینکه قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم آن را خارج می­کند.
2- . اعراف/ 73-79

توحیده و صدق رسوله لأنها خرجت من صخرة ملساء تمخضت (1)بها کما تتمخض المرأة ثم انفلقت عنها علی الصفة التی طلبوها و کان لها شرب یوم تشرب فیه ماء الوادی کله و تسقیهم اللبن بدله و لهم شرب یوم یخصهم لا تقرب فیه ماءهم و قیل إنما أضافها إلی الله لأنه لم یکن لها مالک سواه تعالی قال الحسن کانت ناقة من النوق و کان وجه الإعجاز فیها أنها کانت تشرب ماء الوادی کله فی یوم تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها السهل خلاف الجبل و هو ما لیس فیه مشقة علی النفس أی تبنون فی سهولها الدور و القصور و إنما اتخذوها فی السهول لیصیفوا فیها (2)وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً قال ابن عباس کانوا یبنون القصور بکل موضع و ینحتون من الجبال بیوتا یسکنونها شتاء لتکون مساکنهم فی الشتاء أحصن و أدفأ و یروی أنهم لطول أعمارهم یحتاجون إلی أن ینحتوا بیوتا فی الجبال لأن السقوف و الأبنیة کانت تبلی قبل فناء أعمارهم وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ (3)أی لا تضطربوا بالفساد فی الأرض و لا تبالغوا فیه لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أی للذین استضعفوهم من المؤمنین لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بدل من قوله لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فَعَقَرُوا النَّاقَةَ قال الأزهری العقر عند العرب قطع عرقوب (4)البعیر ثم جعل النحر عقرا لأن ناحر البعیر یعقره ثم ینحره وَ عَتَوْا أی تجاوزوا الحد فی الفساد (5)

و کانت ثمود بوادی القری بین المدینة و الشام و کانت عاد بالیمن.

وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها أی جعلکم عمار الأرض أو عمرها لکم مدة أعمارکم من العمری أو أطال فیها أعمارکم قال الضحاک و کانت أعمارهم من ألف سنة إلی ثلاث مائة سنة أو أمرکم من عماراتها بما تحتاجون إلیه من المساکن و الزراعات و غرس الأشجار قَدْ کُنْتَ فِینا مَرْجُوًّا أی کنا نرجو منک الخیر فالآن یئسنا منک بإبداعک ما أبدعت أو نظنک عونا لنا علی دیننا مُرِیبٍ موجب للریبة و التهمة رَحْمَةً أی النبوة غَیْرَ تَخْسِیرٍ

ص: 373


1- تمخضت الحامل: دنا ولادها و أخذها الطلق.
2- أی لیقیموا بها فی زمن الصیف.
3- العثو: المبالغة فی الفساد أو الکفر أو الکبر.
4- العرقوب: عصب غلیظ فوق العقب.
5- مجمع البیان 4: 440- 441. و فیه: فی الفساد و المعصیة. م.

پس آن را بگذارید تا در زمین خدا بخورد و گزندی به او نرسانید تا [مبادا] شما را عذابی دردناک فراگیرد * و به یاد آورید هنگامی را که شما را پس از [قوم] عاد جانشینان [آنان] گردانید؛ و در زمین به شما جای [مناسب] داد. در دشت های آن [برای خود] کاخ هایی اختیار می کردید، و از کوه ها خانه هایی[زمستانی] می تراشیدند، پس نعمت های خدا را به یاد آورید و در زمین سر به فساد بر مدارید* سران قوم او که استکبار می ورزیدند، به مستضعفانی که ایمان آورده بودند، گفتند: آیا می دانید که صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است؟ گفتند: بی تردید، ما به آنچه وی بدان رسالت یافته است مؤمنیم* کسانی که استکبار می ورزیدند، گفتند: ما به آنچه شما بدان ایمان آورده اید کافریم* پس آن ماده شتر را پی کردند و از فرمان پروردگار خود سرپیچیدند و گفتند: ای صالح، اگر از پیامبرانی، آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور* آنگاه زمین لرزه آنان را فرو گرفت و در خانه هایشان از پا درآمدند.* پس [صالح] از ایشان روی برتافت و گفت: ای قوم من، به راستی، من پیام پروردگارم را به شما رساندم و خیر شما را خواستم ولی شما خیرخواهان [و نصیحتگران] را دوست نمی دارید.}

- وَإِلَی ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَ-هٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُّجِیبٌ * قَالُواْ یَا صَالِحُ قَدْ کُنتَ فِینَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَ-ذَا أَتَنْهَانَا أَن نَّعْبُدَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِی شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ * قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن کُنتُ عَلَی بَیِّنَةً مِّن رَّبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن یَنصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ * وَیَا قَوْمِ هَ-ذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوهَا تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللّهِ وَلاَ تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابٌ قَرِیبٌ * فَعَقَرُوهَا فَقَالَ تَمَتَّعُواْ فِی دَارِکُمْ ثَلاَثَةَ أَیَّامٍ ذَلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ * فَلَمَّا جَاء أَمْرُنَا نَجَّیْنَا صَالِحًا وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَمِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ * وَأَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ * کَأَن لَّمْ یَغْنَوْاْ فِیهَا أَلاَ إِنَّ ثَمُودَ کَفرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّثَمُودَ.(1)

{و به سوی [قوم] ثمود، برادرشان صالح را [فرستادیم]. گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید. برای شما هیچ معبودی جز او نیست. او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد. پس از او آمرزش بخواهید، آنگاه به درگاه او توبه کنید، که پروردگارم نزدیک [و] اجابت کننده است* گفتند: ای صالح، به راستی تو پیش ازاین، میان ما مایه امید بودی. آیا ما را از پرستش آنچه پدرانمان می پرستیدند باز می داری؟ و بی گمان، ما از آنچه تو ما را بدان می خوانی سخت دچار ننگیم* گفت: ای قوم من، چه بینید، اگر [در این دعوا] بر حجتی روشن از پروردگار خود باشم و او از جانب خود رحمتی به من داده باشد، پس اگر او را نافرمانی کنم چه کسی در برابر خدا مرا یاری می کند؟ در نتیجه، شما جز بر زیان من نمی افزایید* و ای قوم من، این ماده شتر خداست که برای شما پدیده ای شگرف است. پس بگذارید او در زمین خدا بخورد و آسیبش برسانید که شما را عذابی زودرس فرو می گیرد* پس آن [ماده شتر] را پی کردند، و [صالح] گفت: سه روز در خانه هایتان برخوردار شوید. این وعده ای بی دروغ است* پس چون فرمان ما در رسید، صالح کسانی که به او ایمان آورده بودند، به رحمت خود رهانیدیم و از رسوایی آن روز [نجات دادیم]. به یقین، پروردگار تو همان نیرومند شکست ناپذیر است* و کسانی را که ستم ورزیده بودند، آن بانگ [مرگبار] فرا گرفت، و در خانه هایشان از پا درآمدند* گویا هرگز در آن [خانه ها] نبوده اند. آگاه باشید که ثمودیان به پروردگارشان کفر ورزیدند. هان. مرگ بر ثمود.}

- وَلَقَدْ کَذَّبَ أَصْحَابُ الحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ * وَآتَیْنَاهُمْ آیَاتِنَا فَکَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِینَ * وَکَانُواْ یَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا آمِنِینَ * فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحِینَ * فَمَا أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ.(2)

{و اهل حجر [نیز] پیامبران [ما] را تکذیب کردند* و آیات خود را به آنان دادیم. [ولی] از آنها اعراض کردند.* و [برای خود] از کوه ها خانه هایی می تراشیدند که در امان بمانند.* پس صبح­دم، فریاد [مرگبار]، آنان را فرو گرفت.* و آنچه به دست می آورند، به کارشان نخورد.}

- کَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ * أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَاهُنَا آمِنِینَ * فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ * وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا فَارِهِینَ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ * وَلَا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ * الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصلحُونَ * قَالُوا إِنَّمَا أَنتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ * مَا أَنتَ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا فَأْتِ بِآیَةٍ إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَّهَا شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَّعْلُومٍ * وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ * فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ * فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ * وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ.(3)

{ثمودیان، پیامبران [خدا] را تکذیب کردند،* آنگاه که برادرشان صالح به آنان گفت: آیا پروا ندارید؟* من برای شما فرستاده ای در خور اعتمادم.* از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید.* و بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم. اجر من جز بر عهده ی پروردگار جهانیان نیست.* آیا شما در آنچه اینجا دارید آسوده رها می کنند؟* در باغها و کنار چشمه ساران،* و کشتزارها و خرمابنانی که شکوفه هایشان لطیف است؟* و هنرمندانه [برای خود] از کوه ها خانه هایی می تراشید.* از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید.* و فرمان افراط گران را پیروی مکنید:* آنان که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند* گفتند: قطعاً تو از افسون شدگانی.* تو جز بشری مانند ما [بیش] نیستی. اگر راست می گویی معجزه ای بیاور* گفت: این ماده شتری است که نوبتی از آب اوراست و روزی معین نوبت آب شماست.* و به آن گزندی مرسانید که عذاب روزی هولناک شما را فرو می گیرد* پس آن را پی کردند و پشیمان گشتند.* آنگاه، آنان را عذاب فرو گرفت. قطعاً در این [ماجرا] عبرتی است. و[ولی] بیشترشان ایمان آورنده نبودند.* و در حقیقت، پروردگار تو همان شکست ناپذیر مهربان است.}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَی ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُمْ فَرِیقَانِ یَخْتَصِمُونَ * قَالَ یَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ * قَالُوا اطَّیَّرْنَا بِکَ وَبِمَن مَّعَکَ قَالَ طَائِرُکُمْ عِندَ اللَّهِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ * وَکَانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصلحُونَ * قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ * وَمَکَرُوا مَکْرًا وَمَکَرْنَا مَکْرًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ * فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ * فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ * وَأَنجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ.(4)

{و به راستی، به سوی ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم که: خدا را بپرستید. پس به ناگاه آنان دو دسته ی متخاصم شدند.* [صالح] گفت: ای قوم من، چرا پیش از [جستن] نیکی، شتابزده خواهان بدی هستید؟ چرا از خدا آمرزش نمی خواهید؟ باشد که مورد رحمت قرار گیرید* گفتند: ما به تو و به هر کس که همراه توست شگون بد زدیم. گفت: سرنوشت خوب و بدتان پیش خداست، بلکه شما مردمی هستید که مورد آزمایش قرار گرفته اید* و در آن شهر، نه دسته بودند که در آن سرزمین فساد می کردند و از در اصلاح در نمی آمدند.* [باهم] گفتند: با یکدیگر سوگند بخورید که: حتماً به [صالح] و کسانش شبیخون می زنیم، سپس به ولّی او خواهیم گفت: ما در محل قتل کسانش حاضر نبودیم، و ما قطعاً راست می گوئیم* و دست به نیرنگ زدند و [ما نیز] دست به نیرنگ زدیم و خبر نداشتند.* پس بنگر که فرجام نیرنگشان چگونه بود: ما آنان و قومشان را همگی هلاک کردیم.* و این [هم] خانه های خالی آنهاست به [سزای] بیداری که کرده اند. قطعاً در این [کیفر] برای مردمی که می دانند عبرتی خواهد بود.* و کسانی که ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند رهانیدیم.}

ص: 371


1- . هود/61-68
2- . حجر/ 80- 84
3- . شعراء/ 141-159
4- . نمل/ 45- 53

أی نسبتی إلی الخسارة أو بصیرة فی خسارتکم أو إن أجبتکم کنت بمنزلة من یزداد الخسران فَعَقَرُوها أی عقرها بعضهم و رضی البعض و إنما عقرها أحمر ثمود وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ معطوف علی محذوف أی من العذاب و من الخزی الذی لزمهم ذلک الیوم (1)و الحجر اسم البلد الذی کان فیه ثمود و قیل اسم لواد کانوا یسکنونها وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا أی الحجج و المعجزات. (2)أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا أی تظنون أنکم تترکون فیما أعطاکم الله من الخیر فی هذه الدنیا آمِنِینَ من الموت و العذاب ثم عدد نعمهم فقال فِی جَنَّاتٍ إلی قوله طَلْعُها هَضِیمٌ الطلع الکفر (3)و الهضیم الیافع النضیج أو الرطب اللین أو الذی إذا مس تفتت أو الذی لیس فی نوی فارِهِینَ أی حاذقین بنحتها أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ یعنی الرؤساء منهم و هم تسعة من ثمود الذین عقروا الناقة مِنَ الْمُسَحَّرِینَ أی أصبت بسحر ففسد عقلک أو من المخدوعین و قیل معناه أنت مجوف مثلنا لک سحر أی رئة تأکل و تشرب فلم صرت أولی بالنبوة منا. (4)فَإِذا هُمْ فَرِیقانِ أی مؤمنون و کافرون بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ أی بالعذاب قبل الرحمة أی لم قلتم إن کان ما آتینا به حقا فأتنا بالعذاب قالُوا اطَّیَّرْنا أی تشأمنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ و ذلک لأنهم قحط عنهم المطر و جاعوا فقالوا أصابنا هذا من شؤمک قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أی الشؤم أتاکم من عند الله بکفرکم تُفْتَنُونَ أی تختبرون بالخیر و الشر أو تعذبون بسوء أعمالکم أو تمتحنون بطاعة الله و معصیته تِسْعَةُ رَهْطٍ هم أشرافهم و هم الذین سعوا فی عقر الناقة قال ابن عباس هم قدار بن سالف و مصدع و دهمی و دهیم و دعمی و دعیم و أسلم و قبال و صداق (5)قالُوا تَقاسَمُوا بِاللَّهِ أی احلفوا (تحالفوا) بالله لَنُبَیِّتَنَّهُ لنقتلن

ص: 374


1- مجمع البیان 5: 174- 175. م.
2- مجمع البیان 6: 343. م.
3- الکفر بالتحریک: وعاء طلع النخل. و أضاف الرضی قدّس سرّه علی ما ذکره من المعنی للهضیم معنی و هو الذی قد ضمن ضمر ظ بدخول بعضه فی بعض، فکان بعضه هضم بعضا لفرط تکاثفه و شدة تشابکه.
4- مجمع البیان 7: 199- 200. م.
5- فی المصدر: «و صداف» بالفاء، و ذکر ابن حبیب فی المحبر أسماءهم هکذا: 1- مصدع بن دهر 2- قدار بن سالف 3- هریم 4- صؤاب 5- داب 6- رئاب 7- دعمی 8- هرمی 9- رعین بن عمرو. و ذکر الثعلبی فی العرائس أسماء أربعة منهم هکذا: 1- قدار بن سالف 2- مصدع 3- هدیات ابن مبلع خال قدار 4- دعر بن غنم بن داعرة أخو مصدع و لم یتعرض أسماء بقیتهم.

- وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدَی فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ* وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ.(1)

{و اما ثمودیان: پس آنان را رهبری کردیم و [لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند، پس به [کیفر] آنچه مرتکب می شدند صاعقه عذاب خفت آور آنان را فرو گرفت.* و کسانی که ایمان آورده بودند و پروا می داشتند رهانیدیم.}

- وَفِی ثَمُودَ إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ * فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَهُمْ یَنظُرُونَ* فَمَا اسْتَطَاعُوا مِن قِیَامٍ وَمَا کَانُوا مُنتَصِرِینَ.(2)

{به هرچه می وزید آن را چون خاکستر استخوان مرده می گردانید.* در [ماجرای] ثمود [نیز عبرتی بود]، آنگاه که به ایشان گفته شد: تا چندی برخوردار شوید.* تا [آنکه] فرمان پروردگار خود سر برتافتند و در حالی که آن­ها می نگریستند، آذرخش آن­ها را فرو گرفت.* در نتیجه نه توانستند به پای خیزند و نه طلب یاری کنند}

- کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ * فَقَالُوا أَبَشَرًا مِّنَّا وَاحِدًا نَّتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَّفِی ضَلَالٍ وَسُعُرٍ * أَؤُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِن بَیْنِنَا بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ * سَیَعْلَمُونَ غَدًا مَّنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ* إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ* وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاء قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُّحْتَضَرٌ* فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَی فَعَقَرَ* فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ* إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً وَاحِدَةً فَکَانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ* وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ.(3)

{قوم ثمود هشداردهندگان را تکذیب کردند.* و گفتند: آیا تنها بشری از خودمان را پیروی کنیم؟ در این صورت، ما واقعاً در گمراهی و جنون خواهیم بود.* آیا از میان ما [وحی] بر او القاء شده است؟ [نه،] بلکه او دروغگویی گستاخ است.* به زودی فردا بدانند دروغگوی گستاخ کیست؟* ما برای آزمایش آنان [آن] ماده شتر را فرستادیم و [به صالح گفتیم:] مراقب آنان باش و شکیبایی کن.* و به آنان خبر ده که آب میانشان بخش شده است: هرکدام را آب به نوبت خواهد بود.* پس رفیقشان را صدا کردند و [او] شمشیر کشید و [شتر را] پی کرده * پس چگونه بود عذاب من هشدارها [ی من]؟* ما بر [سر]شان یک فریاد [مرگبار] فرستادیم و چون گیاه خشکیده [کوچه ها] ریز ریز شدند* و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کردیم، پس آیا پندگیرنده ای هست؟}

- کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ * فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ.(4)

{ثمود و عاد، آن حادثه کوبنده را تکذیب کردند.* اما ثمود به [سزای] سرکشی [خود] به هلاکت رسیدند}

- وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ.(5)

{و با ثمود، همانان که در دره، تخته سنگ ها را می بریدند و شکاف ایجاد می­کردند}

- کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا * إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا * فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْیَاهَا * فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا * وَلَا یَخَافُ عُقْبَاهَا.(6)

{[قوم] ثمود به سبب طغیان خود به تکذیب پرداختند * آنگاه که شقی ترینشان بر [پا] خاست * پس فرستاده ی خدا به آنان گفت: زنهار! ماده شتر خدا و [نوبت] آب خوردنش را [حرمت ندهید] و [لی] دروغ زنش خواندند و آن [ماده شتر] را پی کردند، و پروردگارشان به [سزای] گناهانشان بر سرشان عذاب آورد و آنان را با خاک یکسان کرد * و از پیامد کار خویش، بیمی به خود راه نداد.}

تفسیر

طبرسی که خدایش رحمت کند می­گوید: «از جانب پروردگارتان دلیلی آشکار» یعنی دلیلی و معجزه ای که گواه بر راستگویی من است «این ماده شتر خدا برای شماست» اشاره به خود ماده شتر کرده است، آن را به خداوند سبحان اضافه کرده است از جهت برتری دادن و اختصاص دادن، مانند خانه خدا؛ و گفته اند: آن را به خداوند اضافه کرده است، چرا که خداوند آن را بدون واسطه آفرید و آن را دلیلی بر یکتایی خود

ص: 372


1- . فصلت/ 17-18
2- . ذاریات/ 43- 45
3- . قمر/ 23-32
4- . حاقه/ 4-5
5- . فجر/ 9
6- . شمس/ 11-15

صالحا وأهله بیاتا « ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ » أی لذی رحم صالح إن سألنا عنه : « مَا شَهِدنَا مَهلِکِ أهلِهِ » أی ما قتلناه ولا ندری من قتله « وَإنَّا لَصَادِقُونَ » فی هذا القول ، وإنهم دخلوا علی صالح لیقتلوه فأنزل الله سبحانه الملائکة فرموا کل واحد منهم بحجر حتی قتلوهم وسلم صالح من مکرهم ، عن ابن عباس ، وقیل : نزلوا فی سفح جبل ینتظر بعضهم لیأتوا صالحا فهجم علیهم الجبل « خَاوِیَةً » أی خالیة. (1)

« صَاعِقَةُ العَذابِ الهُونِ » أی ذی الهون وهو الذی یهینهم ویخزیهم ، وقد قیل : إن کل عذاب صاعقة لان من یسمعها یصعق لها. (2)

وَ فِی ثَمُودَ أی آیة إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا و ذلک أنهم لما عقروا الناقة قال لهم صالح تمتعوا ثلاثة أیام (3)فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ و هی الموت أو العذاب و الصاعقة کل عذاب مهلک (4)

فَارْتَقِبْهُمْ أی انتظر أمر الله فیهم أو ما یصنعون وَ اصْطَبِرْ علی ما یصیبک من الأذی قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ یوم للناقة و یوم لهم کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ أی کل نصیب من الماء یحضره أهله فَنادَوْا صاحِبَهُمْ و هو قدار فَتَعاطی أی تناول الناقة بالعقر صَیْحَةً واحِدَةً یرید صیحة جبرئیل و قیل الصیحة العذاب کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ أی فصاروا کهشیم و هو حطام الشجر المنقطع بالکسر (5)و الرض الذی یجمعه صاحب الحظیرة الذی یتخذ لغنمه حظیرة یمنعها من برد الریح و قیل أی صاروا کالتراب الذی یتناثر من الحائط و تصیبه الریاح فیتحظر مستدیرا. (6)بِالطَّاغِیَةِ أی أهلکوا بطغیانهم و کفرهم أو بالصیحة الطاغیة و هی التی جاوزت المقدار (7)

ص: 375


1- مجمع البیان ٧ : ٢٢٦ _ ٢٢٧. م
2- « ٩ : ٩. م
3- فی المصدر: ثلاثة أیّام و هو قوله تمتعوا حتّی حین فعتوا عن امر ربهم. م.
4- مجمع البیان 9: 159. م.
5- فی نسخة: المتقطع بالکسر. م.
6- مجمع البیان 9: 191- 192. م.
7- مجمع البیان 10: 343. م.

و راستگویی پیامبرش قرار داد، چرا که آن ماده شتر از تخته سنگی صاف که چونان زنی آبستن، به آن آبستن شده بود، بیرون آمد، سپس با همان ویژگی که آن را طلب کرده بودند، تخته سنگ از آن شکافته شد. و نوشیدن یک روز نیز به صورت ویژه، مختص آنان بود که در آن روز، ماده شتر به آب آنان نزدیک نمی شد؛ و گفته اند: به این دلیل آن را به خداوند اضافه کرده است که جز خدای متعال مالکی برای آن نبود؛ حسن گوید: ماده شتری از ماده شتران بود و وجه اعجاز آن این بود که تمام آب وادی را در یک روز می نوشید «در دشت های آن [برای خود] اختیار می کردید» سهل: مقابل کوه، و آن چیزی است که در آن سختی ای بر جان نیست، یعنی در دشت های آن خانه ها و قصرها بنا می کنید، و تنها به این دلیل آن­ها را در دشت ها انتخاب می کردند که در آن­ها ییلاق کنند. «و از کوه ها، خانه هایی [زمستانی] می تراشیدند» ابن عباس می گوید: قصرها را در هر جایی بنا می کردند و از کوه ها خانه هایی می تراشیدند که زمستان در آن ها ساکن شوند، تا خانه هایشان در زمستان محکم تر و گرم تر باشد، و روایت است که آنان به دلیل طول عمرشان احتیاج به این داشتند که خانه هایی در کوه ها بتراشند، چرا که سقف ها و بناها قبل از پایان یافتن عمر آنان کهنه و پوسیده می شد «و در زمین سر به فساد بر مدارید» یعنی برای فساد در زمین حرکت نکنید و در آن زیاده روی ننمایید «به مستضعفان» یعنی به کسانی از مؤمنان که آنان را به ضعف کشانده بودند «که ایمان آورده بودند» بدل از جمله «به مستضعفان» «پس آن ماده شتر را پی کردند» ازهری گوید: عقر در نزد عرب ها یعنی: قطع کردن پی و عصب بالای پاشنه پای شتر، سپس ذبح کردن را نیز عقر قرار دادند زیرا ذبح کننده شتر، ابتدا او را عقر می کند و سپس آن را ذبح می کند «و سر پیچیدند» یعنی در فساد از حد تجاوز کردند.(1)

و ثمود در وادی القری بین مدینه و شام بودند، و عادیان در یمن بودند.

«و در آن شما را استقرار داد» یعنی شما را آبادگران زمین قرار داد، یا زمین را در طول مدت عمرتان به صورت مادام العمر برایتان آباد کرد، یا عمرهای شما را در آن طولانی کرد. ضحاک گوید: عمرهای آنان از هزار سال تا سیصد سال بود یا شما را از ساختمان های آن به خانه ها، زراعت ها و درخت کاری هایی که نیاز دارید، فرمان داد، «به راستی تو پیش از این در میان ما مایه امید بودی» یعنی از تو امید خیر داشتیم، اما اکنون با بدعتی که آورده ای از تو ناامید شدیم، یا تو را یاور خود در دینمان می پنداشتیم «سخت» باعث شک و تهمت «رحمتی» یعنی نبوت «جز زیان»

ص: 373


1- . مجمع البیان 4: 440-441

جابُوا الصَّخْرَ أی قطعوها و نقبوها بالوادی الذی کانوا ینزلونه و هو وادی القری (1)

بِطَغْواها أی بطغیانها إِذِ انْبَعَثَ أی انتدب و قام و الأشقی عاقر الناقة و کان أشقر أزرق قصیرا ملتزق الخلق.

وَ قَدْ صَحَّتِ الرِّوَایَةُ بِالْإِسْنَادِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ صُهَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَنْ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ قَالَ عَاقِرُ النَّاقَةِ قَالَ صَدَقْتَ فَمَنْ أَشْقَی الْآخِرِینَ قَالَ قُلْتُ لَا أَعْلَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی یَضْرِبُکَ عَلَی هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی یَافُوخِهِ (2)

وَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی غَزْوَةِ الْعُشَیْرَةِ (3)نَائِمَیْنِ فِی صَوْرٍ (4)مِنَ النَّخْلِ وَ دَقْعَاءَ مِنَ التُّرَابِ فَوَ اللَّهِ مَا أَهَبَّنَا (5)إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحَرِّکُنَا بِرِجْلِهِ وَ قَدْ تَتَرَّبْنَا مِنْ تِلْکَ الدَّقْعَاءِ (6)فَقَالَ أَ لَا أُحَدِّثُکُمَا بِأَشْقَی النَّاسِ رَجُلَیْنِ قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَرُ ثَمُودَ الَّذِی عَقَرَ النَّاقَةَ وَ الَّذِی یَضْرِبُکَ یَا عَلِیُّ عَلَی هَذِهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی قَرْنِهِ حَتَّی یُبَلَّ مِنْهَا هَذِهِ وَ أَخَذَ بِلِحْیَتِهِ.

ناقَةَ اللَّهِ أَیِ احْذَرُوهَا فَلَا تَعْقِرُوهَا- وَ سُقْیاها فَلَا تَزَاحَمُوا فِیهِ- فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ أَیْ فَدَمَّرَ عَلَیْهِمْ أَوْ أَطْبَقَ عَلَیْهِمْ بِالْعَذَابِ وَ أَهْلَکَهُمُ- فَسَوَّاها أَیْ فَسَوَّی الدَّمْدَمَةَ عَلَیْهِمْ وَ عَمَّهُمْ بِهَا وَ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهَا أَحَداً وَ سَوَّی الْأُمَّةَ أَیْ أَنْزَلَ الْعَذَابَ بِصَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا أَوْ جَعَلَ بَعْضَهَا عَلَی مِقْدَارِ بَعْضٍ فِی الِانْدِکَاکِ وَ اللُّصُوقِ بِالْأَرْضِ وَ قِیلَ سَوَّی أَرْضَهُمْ عَلَیْهِمْ- وَ لا یَخافُ عُقْباها أَیْ لَا یَخَافُ اللَّهُ مِنْ أَحَدٍ تَبِعَةً فِی إِهْلَاکِهِمْ أَوْ لَا یَخَافُ الَّذِی عَقَرَهَا عُقْبَاهَا (7)

ص: 376


1- مجمع البیان 10: 487. م.
2- هو ملتقی عظم مقدم الرأس و مؤخره.
3- قال الیعقوبی فی جملة الغزوات التی لم یکن فیها قتال: و غزاة ذی العشیرة من بطن ینبع و ادع بها بنی مدلج و حلفاء لهم من بنی ضمرة و کتب بینهم کتابا، و الذی قام بذلک بینهم مخشی ابن عمرو الضمیری انتهی. و قال ابن حبیب فی المحبر: و ذلک فی سنة اثنین لمستهل جمادی الأولی و رجع لثمان بقین من جمادی الآخرة و لم یلق کیدا.
4- بالفتح فالسکون النخل المجتمع الصغار.
5- أهبه من نومه: أیقظه.
6- تترب: تلوث بالتراب. الدقعاء: التراب، الأرض التی لا نبات بها.
7- مجمع البیان 10: 498- 499. م.

یعنی نسبت من به زیان، یا آگاهی در زیان شما، یا اگر شما را اجابت کنم، به منزله کسی خواهم بود که زیانش افزوده می شود «پس آن [ماده شتر] را پی کردند» یعنی بعضی از آنان آن را پی کردند و بعضی دیگر راضی شدند و آن را تنها سرخ روی ثمود پی کرد «و از رسوایی آن روز» معطوف بر محذوفی است، یعنی از عذاب و از رسوایی ای که در آن روز با آنان همراه شد.(1)

«و حجر»: نام شهری است که ثمود در آن بود، و گفته اند: نام منطقه ای است که در آن ساکن بودند «و آیات خود را به آنان دادیم» یعنی حجت ها و معجزه ها را.(2)

«آیا شما را در آنچه اینجا دارید، رها می کنند؟» یعنی گمان می کنید که شما در خیری که خداوند در این دنیا به شما عطا کرده است، رها می شوید؟ «آسوده­گان» از مرگ و عذاب، سپس نعمت هایشان را شمارش کرده و فرمود: «در باغ ها» تا اینجا که فرمود: «که شکوفه هایشان لطیف است» طلع: غلاف شکوفه خرما(3)

و هضم: رشد یافته رسیده، یا خرمای نرم، یا خرمایی که هرگاه لمس شود، از هم پاشیده می شود، یا خرمایی که هسته ندارد «هنرمندانه» یعنی ماهر در تراشیدن آن، «فرمان افراطگران رام یعنی رئیسان آنان را و آنان نه نفر از ثمود بودند که شتر را پی کردند «از افسون شدگان» یعنی به جادو مبتلاشده ای پس عقلت فاسد شده است یا از فریب خوردگان و گفته اند: معنایش این است: تو مانند ما میان­تهی - دارای شکم - هستی، تو را شُش است، یعنی ریه ای که می خورد و می نوشد، پس چرا شایسته تر از ما به (امر) نبوّت شدی؟(4)

«پس به ناگاه آنان دو دسته شدند» یعنی مؤمنان و کافران «پیش از نیکی، خواهان بدی» پس خواهان عذاب قبل از رحمت، یعنی چرا گفتید اگر آنچه برای ما آورده ای حق است، پس برای ما عذاب بیاور؟ «گفتند: ما فال بد زدیم» یعنی تو و همراهانت را بدیمن دانستیم، و این بدان سبب است که آنان به قحطی باران وگرسنگی دچار شدند، پس گفتند: این از بدیمنی تو به ما رسیده است «گفت: سرنوشت خوب و بدتان پیش خداست» یعنی بدیمنی به خاطر کفرتان، از جانب خدا به شما رسیده است «مورد آزمایش قرار گرفته اید» یعنی با نیکی و بدی آزمایش می شوید یا به خاطر اعمال بدتان عذاب می شوید، یا با طاعت و معصیت خداوند مورد امتحان واقع می شوید «نه دسته» آن­ها اشراف و کسانی بودند که به پی کردن شتر شتافتند. ابن عباس می گوید: آنان قداربن سالف، مصدع، دهمی، دهیم، دعمی، دعیم، اسلم، قبال و صداق بودند. «گفتند: با یکدیگر سوگند بخورید» یعنی به خدا قسم بخورید «حتما به [صالح] شبیخون می زنیم» یعنی قطعاً

ص: 374


1- . مجمع البیان 5: 174-175
2- . مجمع البیان 6: 343
3- . الکَفَر: غلاف شکوفه خرما. و رضی قدس سره به معنایی که برای هضیم ذکر کرده است معنای دیگری افزوده است: یعنی یکدیگر را در برگرفتن و در هم پیچیدن. پس برخی از شدت فراوانی و در هم فرورفتگی برخی دیگر را تحت فشار قرار دادند.
4- . مجمع البیان7: 199- 200

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی هَضِیمٌ أَیْ مُمْتَلِئٌ- فارِهِینَ أَیْ حَاذِقِینَ وَ یُقْرَأُ فَرِهِینَ أَیْ بَطِرِینَ- (1)تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ قَالَ الْحِینُ هَاهُنَا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ (2)- فِتْنَةً لَهُمْ أَیِ اخْتِبَاراً- فَنادَوْا صاحِبَهُمْ (قَالَ) قُدَارٌ الَّذِی عَقَرَ النَّاقَةَ- کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ قَالَ الْحَشِیشُ وَ النَّبَاتُ- (3)کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ قَالَ قَرَعَهُمُ الْعَذَابُ (4)جابُوا الصَّخْرَ حَفَرُوا الْجَوْبَةَ فِی الْجِبَالِ (5)

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام هُوَ صَالِحُ بْنُ ثَمُودَ بْنِ عَاثِرِ بْنِ إِرَمَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحٍ (6).

«3»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَأَلَ جَبْرَئِیلَ کَیْفَ کَانَ مَهْلِکُ قَوْمِ صَالِحٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ صَالِحاً بُعِثَ إِلَی قَوْمِهِ وَ هُوَ ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً فَلَبِثَ فِیهِمْ حَتَّی بَلَغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ لَا یُجِیبُونَهُ إِلَی خَیْرٍ قَالَ وَ کَانَ لَهُمْ سَبْعُونَ صَنَماً یَعْبُدُونَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنْهُمْ قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی قَدْ بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ وَ أَنَا ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَدْ بَلَغْتُ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ أَنَا أَعْرِضُ عَلَیْکُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ شِئْتُمْ فَاسْأَلُونِی حَتَّی أَسْأَلَ إِلَهِی فَیُجِیبَکُمْ فِیمَا تَسْأَلُونِّی وَ إِنْ شِئْتُمْ سَأَلْتُ آلِهَتَکُمْ فَإِنْ أَجَابَتْنِی بِالَّذِی أَسْأَلُهَا خَرَجْتُ عَنْکُمْ فَقَدْ شَنِئْتُکُمْ وَ شَنِئْتُمُونِی (7)فَقَالُوا قَدْ أَنْصَفْتَ یَا صَالِحُ فَاتَّعَدُوا الْیَوْمَ یَخْرُجُونَ فِیهِ قَالَ فَخَرَجُوا بِأَصْنَامِهِمْ إِلَی ظَهْرِهِمْ ثُمَّ قَرَّبُوا طَعَامَهُمْ

ص: 377


1- تفسیر القمّیّ: 474. م.
2- تفسیر القمّیّ: 448. م.
3- تفسیر القمّیّ: 655. م.
4- تفسیر القمّیّ: 694. م.
5- تفسیر القمّیّ: 723 و الجوبة: الحفیرة المستدیرة الواسعة.
6- مخطوط. و قال الیعقوبی: و لما مضت عاد صار فی دیارهم بنو ثمود بن جازر بن ثمود بن ارم بن سام بن نوح، و کانت ملوکهم تنزل الحجر فلما عتوا بعث اللّه الیهم صالح بن تالح بن صادوق بن هود نبیّا اه. و قال الثعلبی: «وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً»* هو ثمود بن عامر بن ارم بن سام بن نوح. و صالح هو صالح ابن عبید بن آسف بن ماسح بن عبید بن حاذر بن ثمود.
7- فی نسخة و فی الکافی: سئمتکم و سئمتمونی.

صالح و کسانش را شبانه می کشیم. «سپس به ولی او خواهیم گفت» یعنی به خویشاوند صالح اگر از ما درباره او پرسید: «ما در محل قتل کسانش حاضر نبودیم» یعنی ما او را نکشته ایم و نمی دانیم چه کسی او را به قتل رسانده است «و ما قطعاً راست می گوییم» در این سخن. آنان برای کشتن صالح بر او وارد شدند، پس خداوند سبحان فرشتگان را نازل کرد که هر یک از آنان را به سنگی زدند تا اینکه آنان را کشتند و صالح از مکر آنان در امان ماند، از ابن عباس؛ و گویند، در دامنه کوهی فرود آمدند و منتظر یکدیگر بودند تا بر صالح وارد شوند، پس کوه بر آنان هجوم آورد «خاویه» یعنی خالی.(1)

«صاعقه عذاب خفت آور» یعنی دارای خاری و آن عذابی است که آنان را خوار و رسوا می کند، و گفته شده است: هر عذابی صاعقه است، زیرا هر کس آن را بشنود، بیهوش می شود.(2)

«و در [ماجرای] ثمود [نیز عبرتی بود] یعنی نشانه ای «آنگاه که به ایشان گفته شد: برخوردار شوید» و این بدان سبب است که وقتی شتر را پی کردند، صالح به آنان گفت: سه روز برخوردار شوید «آذرخش آنان را فرو گرفت» و آن مرگ یا عذاب است، و صاعقه هر عذاب هلاک کننده ای است.(3)

«مراقب آنان باش» یعنی منتظر فرمان خداوند در میان آنان یا منتظر آنچه انجام می دهند، باش «و شکیبایی کن» بر آزاری که به تو می رسد «میانشان تقسیم شده است» یک روز برای شتر و یک روز برای آنان «هرکدام را آب به نوبت خواهد بود» یعنی بر هر قسمتی از آب، اهل آن حاضر می شوند «پس رفیقشان را صدا کردند» که همان قدار بود «و [او] شمشیر کشید» یعنی شتر را با پی کردن برگرفت «یک فریاد [مرگبار]» مقصود فریاد جبرئیل است؛ و گفته اند: فریاد، همان عذاب است «چون گیاه خشکیده [کومه ها] ریزریز شدند» یعنی مانند هشیم شدند که همان خشکیده درختی است که با شکستن قطع شده باشد، و (چوب های) خرد و ریزی که صاحب آغل جمع می کند تا برای گوسفندانش آغلی بسازد تا از سرمای باد به آنان جلوگیری کند؛ و گفته اند: یعنی چونان خاکی شدند که از دیوار پخش می شود و باد به آن اصابت می کند و آغلی به صورت دایره می سازد.(4)

«به [سزای] سرکشی [خود]» یعنی به خاطر سرکشی و کفرشان هلاک شدند، یا به فریاد سرکش یعنی فریادی که از حد گذشته باشد.(5)

ص: 375


1- . مجمع البیان 7: 226- 227
2- . مجمع البیان 9: 9
3- . مجمع البیان 9: 159
4- . مجمع البیان 9: 191-192
5- . مجمع البیان 10 : 343

وَ شَرَابَهُمْ فَأَکَلُوا وَ شَرِبُوا فَلَمَّا أَنْ فَرَغُوا دَعَوْهُ فَقَالُوا یَا صَالِحُ سَلْ فَدَعَا صَالِحٌ کَبِیرَ أَصْنَامِهِمْ فَقَالَ مَا اسْمُ هَذَا فَأَخْبَرُوهُ بِاسْمِهِ فَنَادَاهُ بِاسْمِهِ فَلَمْ یُجِبْ فَقَالَ صَالِحٌ مَا لَهُ لَا یُجِیبُ فَقَالُوا لَهُ ادْعُ غَیْرَهُ فَدَعَاهَا کُلَّهَا بِأَسْمَائِهَا فَلَمْ یُجِبْهُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا قَوْمِ قَدْ تَرَوْنَ قَدْ دَعَوْتُ أَصْنَامَکُمْ فَلَمْ یُجِبْنِی وَاحِدٌ مِنْهُمْ فَاسْأَلُونِی حَتَّی أَدْعُوَ إِلَهِی فَیُجِیبَکُمُ السَّاعَةَ فَأَقْبَلُوا عَلَی أَصْنَامِهِمْ فَقَالُوا لَهَا مَا بَالُکُنَّ لَا تُجِبْنَ صَالِحاً فَلَمْ تُجِبْ فَقَالُوا یَا صَالِحُ تَنَحَّ عَنَّا وَ دَعْنَا وَ أَصْنَامَنَا قَلِیلًا قَالَ فَرَمَوْا بِتِلْکَ الْبُسُطِ الَّتِی بَسَطُوهَا وَ بِتِلْکَ الْآنِیَةِ وَ تَمَرَّغُوا فِی التُّرَابِ- (1)وَ قَالُوا لَهَا لَئِنْ لَمْ تُجِبْنَ صَالِحاً الْیَوْمَ لَنُفْضَحَنَّ ثُمَّ دَعَوْهُ فَقَالُوا یَا صَالِحُ تَعَالَ فَسَلْهَا فَعَادَ فَسَأَلَهَا فَلَمْ تُجِبْهُ فَقَالُوا إِنَّمَا أَرَادَ صَالِحٌ أَنْ تُجِیبَهُ وَ تُکَلِّمَهُ بِالْجَوَابِ قَالَ فَقَالَ یَا قَوْمِ هُوَ ذَا تَرَوْنَ قَدْ ذَهَبَ النَّهَارُ وَ لَا أَرَی آلِهَتَکُمْ تُجِیبُنِی فَاسْأَلُونِی حَتَّی أَدْعُوَ إِلَهِی فَیُجِیبَکُمُ السَّاعَةَ قَالَ فَانْتَدَبَ لَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ کُبَرَائِهِمْ وَ عُظَمَائِهِمْ وَ الْمَنْظُورِ إِلَیْهِمْ مِنْهُمْ فَقَالُوا یَا صَالِحُ نَحْنُ نَسْأَلُکَ قَالَ فَکُلُّ هَؤُلَاءِ یَرْضَوْنَ بِکُمْ قَالُوا نَعَمْ فَإِنْ أَجَابُوکَ هَؤُلَاءِ أَجَبْنَاکَ قَالُوا یَا صَالِحُ نَحْنُ نَسْأَلُکَ فَإِنْ أَجَابَکَ رَبُّکَ اتَّبَعْنَاکَ وَ أَجَبْنَاکَ وَ تَابَعَکَ جَمِیعُ أَهْلِ قَرْیَتِنَا فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ سَلُونِی مَا شِئْتُمْ فَقَالُوا انْطَلِقْ بِنَا إِلَی هَذَا الْجَبَلِ وَ جَبَلٍ قَرِیبٍ مِنْهُ حَتَّی نَسْأَلَکَ عِنْدَهُ قَالَ فَانْطَلَقَ وَ انْطَلَقُوا مَعَهُ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْجَبَلِ قَالُوا یَا صَالِحُ اسْأَلْ رَبَّکَ أَنْ یُخْرِجَ لَنَا السَّاعَةَ مِنْ هَذَا الْجَبَلِ نَاقَةً حَمْرَاءَ شَقْرَاءَ وَبْرَاءَ عُشَرَاءَ وَ فِی رِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ حَمْرَاءَ شَعْرَاءَ بَیْنَ جَنْبَیْهَا مِیلٌ قَالَ قَدْ سَأَلْتُمُونِی شَیْئاً یَعْظُمُ عَلَیَّ وَ یَهُونُ عَلَی رَبِّی فَسَأَلَ اللَّهَ ذَلِکَ فَانْصَدَعَ الْجَبَلُ صَدْعاً (2)کَادَتْ تَطِیرُ مِنْهُ الْعُقُولُ لَمَّا سَمِعُوا صَوْتَهُ قَالَ وَ اضْطَرَبَ الْجَبَلُ کَمَا تَضْطَرِبُ الْمَرْأَةُ عِنْدَ الْمَخَاضِ ثُمَّ لَمْ یَفْجَأْهُمْ (3)إِلَّا وَ رَأْسُهَا قَدْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ مِنْ ذَلِکَ الصَّدْعِ فَمَا اسْتُتِمَّتْ رَقَبَتُهَا حَتَّی اجْتَرَّتْ ثُمَّ خَرَجَ سَائِرُ جَسَدِهَا ثُمَّ اسْتَوَتْ عَلَی الْأَرْضِ قَائِمَةً فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ قَالُوا یَا صَالِحُ مَا أَسْرَعَ مَا أَجَابَکَ رَبُّکَ فَسَلْهُ أَنْ یُخْرِجَ لَنَا فَصِیلَهَا قَالَ فَسَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی ذَلِکَ فَرَمَتْ بِهِ فَدَبَّ حَوْلَهَا فَقَالَ یَا قَوْمِ أَ بَقِیَ شَیْ ءٌ قَالُوا لَا انْطَلِقْ بِنَا إِلَی قَوْمِنَا نُخْبِرْهُمْ

ص: 378


1- تمرغ فی التراب: تقلب.
2- أی انشق الجبل شقا.
3- فی نسخة: لم یعجلهم.

«تخته سنگ ها را می بریدند» یعنی آن را می پیمودند و از آن به منطقه ای که درآن منزل داشتند، یعنی وادی القری، تونل می زدند.(1)

«به سبب طغیان خود» یعنی با سرکشی شان «آنگاه که به­پاخاست» یعنی ترغیب شد و به­پا­خاست، و سنگ­دل ترین، پی کنند ه شتر است که مو بور کبود کوتاه قدی با خلقتی چسبیده بود. و در روایتی صحیح آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: سنگ­دل ترین گذشتگان کیست؟ فرمود: پی کننده شتر. فرمود: درست گفتی، وسنگ­دل ترین آیندگان کیست؟ گفت: گفتم: ای رسول خدا، نمی دانم، فرمود: همان که بر این قسمت (از جسم) تو می زند - و به قسمت وسط سر ایشان اشاره کرد - .

و از عماربن یاسر روایت شده است که گفت: من و علی بن ابی طالب علیه السلام در غزوه عشیره در پهنه ای از نخل ها و زمینی از خاک خوابیده بودیم، پس به خدا سوگند کسی جز رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ما را بیدار نکرد. با پای (مبارکش) ما را حرکت داد، در حالی که از آن زمین پر خاک، خاک آلود بودیم. پس فرمود: آیا شما را از دو مرد که سنگ­دل ترین مردم اند خبر دهم؟ گفتیم: بله ای رسول خدا، فرمود: سرخ روی ثمود که شتر را پی کرد، و کسی که بر این عضو تو می زند ای علی، - و با دستش به سر او قرار داد – تا اینکه این از آن خیس می شود – و محاسن ایشان را گرفت - «زنهار! ماده شتر خدا را» یعنی آن را حرمت نهید و پی نکنید «و [نوبت] آب خوردنش را» پس در آن برایش مزاحمت ایجاد نکنید «بر سرشان عذاب آورد» یعنی پس آنان را نابود کرد یا با عذاب آنان را محاصره و هلاکشان کرد «و آنان را با خاک یکسان کرد» یعنی عذاب را بر آنان یکسان کرد و همه آنان را با آن فرا­گرفت و هیچ کس را از آن رهایی نداد و امت را یکسان نمود، یعنی عذاب را بر کوچک و بزرگ آنان نازل کرد، یا در نابودی و چسباندن به زمین همه را مانند هم قرار داد؛ و گفته شده: زمینشان را بر آنان یکسان کرد «و از پیامد کار خویش، بیمی به خود راه نداد» یعنی خداوند در هلاک کردن آنان از هیچ پیامدی از هیچ کس نترسید، یا آنکه شتر را پی کرد، از عاقبت کارش پروا نکرد.(2)

ص: 376


1- . مجمع البیان 10 : 487
2- . مجمع البیان 10 : 498- 499

مَا رَأَیْنَا وَ یُؤْمِنُوا بِکَ قَالَ فَرَجَعُوا فَلَمْ یَبْلُغِ السَّبْعُونَ الرَّجُلَ إِلَیْهِمْ حَتَّی ارْتَدَّ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ سِتُّونَ رَجُلًا وَ قَالُوا سِحْرٌ وَ ثَبَتَ السِّتَّةُ وَ قَالُوا الْحَقُّ مَا رَأَیْنَا قَالَ فَکَثُرَ کَلَامُ الْقَوْمِ وَ رَجَعُوا مُکَذِّبِینَ إِلَّا السِّتَّةُ ثُمَّ ارْتَابَ مِنَ السِّتَّةِ وَاحِدٌ فَکَانَ فِیمَنْ عَقَرَهَا وَ زَادَ مُحَمَّدُ بْنُ نَصْرٍ فِی حَدِیثِهِ قَالَ سَعِیدُ بْنُ یَزِیدَ فَأَخْبَرَنِی أَنَّهُ رَأَی الْجَبَلَ الَّذِی خَرَجَتْ مِنْهُ بِالشَّامِ فَرَأَی جَنْبَهَا قَدْ حَکَّ الْجَبَلَ فَأَثَّرَ جَنْبُهَا فِیهِ وَ جَبَلٌ آخَرُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ هَذَا مِیلٌ (1).

کا، الکافی علی بن إبراهیم عن أبیه عن الحسن بن محبوب عن الثمالی مثله (2).

بیان

شنئتکم أی أبغضتکم و فی بعض النسخ سئمتکم من السأمة بمعنی الملال إلی ظهرهم أی خارج بلدهم و یقال ندبه لأمر فانتدب له أی دعاه له فأجاب و الشقراء الشدیدة الحمرة و الوبراء الکثیرة الوبر و العشراء هی التی أتی علی حملها عشرة أشهر و قد تطلق علی کل حامل و أکثر ما یطلق علی الإبل و الخیل لم یفجأهم أی لم یظهر لهم شی ء من أعضائه فجأة إلا رأسها.

«4»

یب، تهذیب الأحکام عَنْ أَبِی مَطَرٍ قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ الْفَاسِقُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لَهُ الْحَسَنُ أَقْتُلُهُ قَالَ لَا وَ لَکِنِ احْبِسْهُ فَإِذَا مِتُّ فَاقْتُلُوهُ وَ إِذَا مِتُّ فَادْفِنُونِی فِی هَذَا الظَّهْرِ فِی قَبْرِ أَخَوَیَّ هُودٍ وَ صَالِحٍ (3).

«5»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَی وَ السَّخَطُ وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَی فَقَالَ سُبْحَانَهُ فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ فَمَا کَانَ إِلَّا أَنْ خَارَتْ أَرْضُهُمْ بِالْخَسْفَةِ خُوَارَ السِّکَّةِ الْمُحْمَاةِ فِی الْأَرْضِ الْخَوَّارَةِ (4).

بیان

الخوار صوت البقر و السکة هی التی یحرث بها و المحماة أقوی صوتا و أسرع غوصا.

ص: 379


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- الروضة ص 185- 187. م.
3- التهذیب 2: 12. م.
4- الأرض الخوارة: السهلة اللینة.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «هضیم» یعنی پُر «فارهین: هنرمندانه» یعنی با مهارت و فرهین نیز خوانده می شود یعنی سرکشانه(1) «تا چندی برخوردار شوید» گوید: منظور از چندی، در اینجا سه روز است.(2) «برای آزمایش آنان» یعنی آزمودن «پس رفیقشان را صدا کردند» قدار را که شتر را پی کرد «چون گیاه خشکیده ریزریز» گفت: علف خشک و گیاه(3) «ثمود و عاد آن حادثه کوبنده را تکذیب کردند» گویند: عذاب آنان را کوبید(4)

«تخته سنگ ها را می بریدند» در کوه ها شکاف حفر کردند.(5)

روایت2.

قصص الأنبیاء: او صالح پسر ثمود پسر عاثر پسر ارم پسر سام پسر نوح است.

روایت3.

تفسیر عیاشی: امام باقر محمدبن علی علیه السلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسید که هلاک شدن قوم صالح چگونه بود؟ پس گفت: ای محمد، وقتی صالح شانزده ساله بود، به سوی قومش مبعوث شد، پس در میان آنان بود تا اینکه به صد و بیست سالگی رسید و آنان او را در هیچ خیری اجابت نکردند. گفت: و آنان هفتاد بت داشتند که به جای خداوند پرستش می کردند، وقتی (صالح) آن را از آنان دید، گفت: ای قوم، من به سوی شما مبعوث شدم در حالی که شانزده ساله بودم و به یکصد و بیست سالگی رسیده ام و بر شما دو چیز را عرضه می کنم: اگر می خواهید از من طلب کنید تا از خدای خود بخواهم که شما را در آنچه از من خواسته اید، اجابت کند، و اگر بخواهید، از خدایان شما در خواست می کنم، پس اگر مرا در آنچه خواستم اجابت کردند، از میان شما می روم که باعث ننگ شما شده ام و شما نیز باعث ننگ من شده اید. پس گفتند: ای صالح، به انصاف سخن گفتی، پس روزی را وعده کردند که در آن روز بیرون روند، گفت: پس با بت هایشان به مرکز (شهر)شان رفتند. سپس طعام و

ص: 377


1- . تفسیر القمی: 474
2- . تفسیر القمی : 448
3- . تقسیر القمی : 655
4- . تفسیر القمی : 694
5- . تفسیر القمی : 723
«6»

ل، الخصال الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْبَطَلِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ آخِذٌ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ یَا مَعْشَرَ بَنِی هَاشِمٍ یَا مَعْشَرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا مُحَمَّدٌ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَلَّا إِنِّی خُلِقْتُ مِنْ طِینَةٍ مَرْحُومَةٍ فِی أَرْبَعَةٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ فَقَالَ قَائِلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَؤُلَاءِ مَعَکَ رُکْبَانٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنَّهُ لَنْ یَرْکَبَ یَوْمَئِذٍ إِلَّا أَرْبَعَةٌ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ صَالِحٌ نَبِیُّ اللَّهِ فَأَمَّا أَنَا فَعَلَی الْبُرَاقِ وَ أَمَّا فَاطِمَةُ ابْنَتِی فَعَلَی نَاقَتِیَ الْعَضْبَاءِ (1)وَ أَمَّا صَالِحٌ فَعَلَی نَاقَةِ اللَّهِ الَّتِی عُقِرَتْ وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَعَلَی نَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ زِمَامُهَا مِنْ یَاقُوتٍ عَلَیْهِ حُلَّتَانِ خَضْرَاوَانِ فَیَقِفُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ قَدْ أَلْجَمَ النَّاسَ الْعَرَقُ یَوْمَئِذٍ فَتَهُبُّ رِیحٌ مِنْ قِبَلِ الْعَرْشِ فَتَنْشَفُ عَنْهُمْ عَرَقَهُمْ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ مَا هَذَا إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ فَیُنَادِی مُنَادٍ مَا هَذَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٍ وَ لَکِنَّهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (2).

أقول: قد مرت الأخبار فی کون صالح علیه السلام من الرکبان یوم القیامة فی أبواب الحشر و ستجی ء فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین أیضا.

«7»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذا هُمْ فَرِیقانِ یَخْتَصِمُونَ یَقُولُ مُصَدِّقٌ وَ مُکَذِّبٌ قَالَ الْکَافِرُونَ مِنْهُمْ أَ تَشْهَدُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ (3)قَالَ الْمُؤْمِنُونَ إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ فَقَالَ الْکَافِرُونَ (4)إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کافِرُونَ وَ قَالُوا یَا صَالِحُ ائْتِنَا بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَجَاءَهُمْ بِنَاقَةٍ فَعَقَرُوهَا وَ کَانَ الَّذِی عَقَرَهَا أَزْرَقَ أَحْمَرَ وَلَدَ الزِّنَا

ص: 380


1- بالعین المهملة، قال الجزریّ فی النهایة: کان اسم ناقته عضباء، هو علم لها منقول من قولهم: ناقة العضباء أی مشقوقة الاذن و لم تکن مشقوقة الاذن، و قال بعضهم: کانت مشقوقة الاذن و الأول أکثر. و قال الزمخشریّ: هو منقول من قولهم: ناقة العضباء و هی قصیرة الید.
2- الخصال ج 1: 97- 98. م.
3- فی المصدر: قال الکافرون: نشهد ان صالحا غیر مرسل. م.
4- فی المصدر: قال الکافرون منهم. م.

نوشیدنی خود را آورده، خوردند و نوشیدند، وقتی (از این کار) فارغ شدند، او را خوانده و گفتند: ای صالح، درخواست کن، پس صالح گفت: او را چه شده است که پاسخ نمی دهد؟ به او گفتند: دیگری را بخوان، پس همه آن­ها را با نام هایشان صدا کرد و هیچ یک از آنان پاسخش را ندادند! پس گفت: ای قوم، می بینید که بت هایتان را صدا کردم و یکی از آنان (هم) پاسخ مرا ندادند، پس از من بخواهید تا صدایم را بخوانم تا همین وقت شما را اجابت کند، پس آنان گفتند: ای صالح، از ما دور شو و اندکی ما و بت هایمان را تنها بگذار. گفت: پس آن فرش هایی که پهن کرده بودند و آن ظرف ها را پرتاب کرده و در خاک غلتیدند و به بت ها گفتند، اگر امروز به صالح پاسخ نگویید، آبروی ما می رود، سپس صالح را خوانده و گفتند: ای صالح، بیا و از آنان بپرس، پس بازگشت و از آنان پرسید (اما) پاسخش را ندادند، آنان گفتند: صالح فقط می خواهد که شما پاسخش را بدهید و با جواب با او سخن گویید، گفت: (صالح) گفت: ای قوم، این­گونه است، می بینید که روز به پایان رسیده است و نمی بینم که خدایانتان پاسخ مرا بدهند، پس شما از من درخواست کنید تا خدایم را بخوانم تا در­حال شما را اجابت کند، گفت: پس هفتاد مرد از ریش سفیدان و بزرگان که مدنظر آنان بودند، داوطلب شده و گفتند: ای صالح، ما از تو درخواست می کنیم و گفت: آیا همه اینان به شما رضایت دارند؟ گفتند: آری، اگر اینان تو را اجابت کنند، ما نیز تو را اجابت می کنیم. گفتند: ای صالح، ما از تو درخواست می کنیم، پس اگر پروردگارت تو را اجابت کرد، از تو پیروی کرده، اجابتت می کنیم و همه اهالی روستای (شهر) ما پیرو تو خواهند شد، پس صالح به آنان گفت: هرچه می خواهید درخواست کنید، پس گفتند: با ما کنار این کوه بیا- و کوهی نزدیک او بود - تا در کنار آن از تو درخواست کنیم. گوید: پس حرکت کرد و با او راه افتادند، وقتی به کوه رسیدند، گفتند: ای صالح، از پروردگارت بخواه تا هم اکنون از این کوه ماده شتری سرخ رنگ با موی بور، پر کرک که – هشت (یا ده) ماه از بارداریش گذشته باشد - و در روایت محمدبن نصر: سرخ رنگ ده ماه آبستن که میان پهلوهایش خمیدگی باشد- برای ما بیرون آورد. گفت: از من چیزی خواسته اید که بر من سخت است و بر پروردگارم آسان، پس آن را از خداوند خواست. پس کوه چنان شکافی خورد که نزدیک بود از شنیدن صدایش، عقل ها از سر ما بیرون رود، گوید: و کوه به گونه ای تکان خورد که زن هنگام درد زایمان تکان می خورد، سپس آنان را غافلگیر نکرد جز آن که سرش از آن شکاف بر آن هویدا شد، پس هنوز گردنش به تمامی بیرون نیامده بود که کشیده شد سپس سایر قسمت های بدنش بیرون آمد، پس ایستاده بر روی زمین قرار گرفت، پس وقتی این را دیدند، گفتند: ای صالح، پروردگارت چه زود تو را اجابت کرد! پس از او بخواه که بچه اش را نیز برایمان بیرون آورد، گوید: پس این خواسته را از خدای متعال درخواست کرد، پس (ماده شتر) آن (بچه) را بیرون انداخت، پس در اطرافش حرکت کرد. پس (صالح) گفت: ای قوم، آیا چیزی باقی مانده است؟ گفتند: نه، با ما به سوی قوممان بیا تا

ص: 378

وَ أَمَّا قَوْلُهُ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ فَإِنَّهُمْ سَأَلُوهُ قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَهُمُ النَّاقَةُ أَنْ یَأْتِیَهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ- (1)فَقَالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ یَقُولُ بِالْعَذَابِ قَبْلَ الرَّحْمَةِ قَوْلُهُ اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ فَإِنَّهُمْ أَصَابَهُمْ جُوعٌ شَدِیدٌ فَقَالُوا هَذَا مِنْ شُؤْمِکَ وَ شُؤْمِ مَنْ مَعَکَ أَصَابَنَا هَذَا وَ هِیَ الطِّیَرَةُ(2)- قالَ إِنَّمَا طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ یَقُولُ خَیْرُکُمْ وَ شَرُّکُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ- بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ أَیْ تُبْتَلُونَ (3)قَوْلُهُ وَ کانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ کَانُوا یَعْمَلُونَ فِی الْأَرْضِ بِالْمَعَاصِی قَوْلُهُ تَقاسَمُوا بِاللَّهِ أَیْ تَحَالَفُوا- لَنُبَیِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لَنَحْلِفَنَّ- لِوَلِیِّهِ مِنْهُمْ- ما شَهِدْنا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ یَقُولُ لَنَفْعَلَنَّ فَأَتَوْا صَالِحاً لَیْلًا لِیَقْتُلُوهُ وَ عِنْدَ صَالِحٍ مَلَائِکَةٌ یَحْرُسُونَهُ فَلَمَّا أَتَوْهُ قَاتَلَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ فِی دَارِ صَالِحٍ رَجْماً بِالْحِجَارَةِ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِ مُقَتَّلِینَ وَ أَخَذَتْ قَوْمَهُ الرَّجْفَةُ (4)فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ (5)

بیان

قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِنَّا لَصادِقُونَ و نحلف إنا لصادقون فیما ذکر لأن الشاهد للشی ء غیر المباشر له عرفا أو لأنا ما شهدنا مهلکهم وحده بل مهلکه و مهلکهم کقولک ما رأیت ثم رجلا بل رجلین انتهی (6).

أقول: الظاهر أن المراد بقوله یقول لنفعلن أنهم أرادوا بقولهم إِنَّا لَصادِقُونَ إنا عازمون علی هذا الأمر و صادقون فی إظهار هذه الإرادة علی الحتم و هذا تأویل آخر غیر ما ذکر من الوجهین.

قال صاحب الکامل أوحی الله إلی صالح أن قومک سیعقرون الناقة فقال لهم ذلک فقالوا ما کنا لنفعل قال إن لا تعقروها أنتم یوشک أن یولد منکم (7)مولود

ص: 381


1- فی نسخة بعد ذلک: و أرادوا بذلک امتحانهم.
2- فی المصدر: هذا القحط و هی الطیرة. م.
3- فی نسخة: یقول تبتلون.
4- فی نسخة: و صبحت قومه الرجفة.
5- تفسیر القمّیّ: 481. م.
6- أنوار التنزیل 2: 78. م.
7- فی المصدر: فیکم. م.

آنچه دیده ایم را به آنان خبر دهیم و به تو ایمان بیاورند. گفت: پس بازگشتند و هنوز هفتاد مرد به نزد آنان نرسیده بودند که شصت و چهار نفر آنان منحرف شده و گفتند: جادو است، و شش نفر ثابت مانده و گفتند: حقیقت همان است که ما دیدیم، گفت: پس سخن قوم زیاد شد و تکذیب کنان بازگشتند، جز شش تن، سپس از میان شش نفر نیز یک نفر منحرف شد و همان از جمله کسانی بود که شتر را پی کردند. محمدبن نصر در حدیث خود افزوده است: سعیدبن یزید گوید: به من خبر داد که او کوهی را که در شام ماده شتر از آن بیرون آمده، دیده است. پس دیده است که پهلوی شتر، کوه را خراشیده و پهلویش در کوه اثر گذاشته است. و کوه دیگری بوده است که بین آن و این کوه یک میل (فاصله) بوده است.(1)

کافی: ثمالی مانند آن را روایت کرده است.(2)

شرح

شنأتکم یعنی: شما را به خشم آوردم، و در پاره ای از نسخه ها: سئمتکم آمده است، از سأمه به معنای خستگی. الی ظهرهم یعنی خارج از شهر ایشان. و گفته شده: او را برای کاری تشویق کرد پس برای آن کار اعلام آمادگی کرد. یعنی او را برای کار فراخواند پس او اجابت کرد. شقراء: سرخی شدید و وبراء: پر کرک. عشراء: شتری که ده ماه از بارداریش گذشته است، و گاهی بر هر آبستنی اطلاق می شود و بیش از هر چیز بر شتران و اسبها اطلاق می شود. لم یفجأهم یعنی چیزی از اعضای آن به جز سرش به صورت ناگهانی برای آنان بیرون نیامد.

روایت4.

تهذیب: ابی مطر روایت می­کند: وقتی، ابن ملجم گناه­کار که خداوند او را لعنت کند، امیرالمؤمنین علیه السلام را ضربه زد، - امام - حسن به او فرمود: آیا او را بکشم؟ فرمود: نه، اما او را زندانی کن هرگاه از دنیا رفتم، او را بکشید، و هرگاه وفات کردم مرا در این زمین، سرزمین قبر دو برادرم: هود و صالح دفن کنید.(3)

روایت5.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای مردم، همه افراد جامعه در خشنودی و خشم شریک می­باشند، چنانکه شتر ماده ثمود را یک نفر دست و پا برید، امّا عذاب آن تمام قوم ثمود را گرفت، زیرا همگی آن را پسندیدند. خداوند سبحان می­فرماید: «ماده شتررا پی کردند و سرانجام پشیمان شدند» سرزمین آنان چونان آهن گداخته­ای که در زمین نرم فرو رود فریادی زد و فرو ریخت. ای مردم آن کس که از راه آشکار برود به آب می­رسد، و هر کس از راه راست منحرف شود سرگردان می­ماند.

توضیح

خوار: صدای گاو. سکّه: چیزی که با آن شخم می زنند. محماة: چیزی که صدایش قدرتمندتر و فرورفتنش سریع تر است.

ص: 379


1- . تفسیر العیاشی، نسخه خطی
2- . الروضه: 185-187
3- . التهذیب 2: 12

یعقرها قالوا فما علامته فو الله لا نجده إلا قتلناه قال إنه غلام أشقر أزرق أصهب (1)أحمر قال فکان فی المدینة شیخان عزیزان منیعان لأحدهما ابن رغب له عن المناکح و للآخر ابنة لا یجد لها کفوا فزوج أحدهما ابنته بابن الآخر فولد بینهما المولود فلما قال لهم صالح إنما یعقرها مولود فیکم اختاروا قوابل من القریة و جعلوا معهن شرطا یطوفون فی القریة فإذا وجدوا امرأة تلد نظروا ولدها ما هو فلما وجدوا ذلک المولود صرخت النسوة و قلن هذا الذی یرید نبی الله صالح فأراد الشرط أن یأخذوه فحال جداه بینه و بینهم و قالوا لو أراد صالح هذا لقتلناه فکان شر مولود و کان یشب فی الیوم شباب غیره فی الجمعة فاجتمع تِسْعَةُ رَهْطٍ منهم یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ کانوا قتلوا أولادهم خوفا من أن یکون عاقر الناقة منهم ثم ندموا فأقسموا لیقتلن صالحا و أهله و قالوا نخرج فنری الناس أننا نرید السفر فنأتی الغار الذی علی طریق صالح فنکون فیه فإذا جاء اللیل و خرج صالح إلی مسجده قتلناه ثم رجعنا إلی الغار ثم انصرفنا إلی رحالنا و قلنا ما شهدنا قتله فیصدقنا قومه و کان صالح لا ینام (2)معهم کان یخرج إلی مسجد له یعرف بمسجد صالح فیبیت فیه فلما دخلوا الغار سقط علیهم صخرة فقتلتهم فانطلق رجال ممن عرف الحال إلی الغار فرأوهم هلکی فعادوا یصیحون أن صالحا أمرهم بقتل أولادهم ثم قتلهم و قیل إنما کان تقاسم التسعة علی قتل صالح بعد عقر الناقة و إنذار صالح إیاهم بالعذاب و ذلک أن التسعة الذین عقروا الناقة قالوا تعالوا فلنقتل صالحا فإن کان صادقا عجلنا قتله و إن کان کاذبا ألحقناه بالناقة فأتوه لیلا فی أهله فدفعتهم (3)الملائکة بالحجارة فهلکوا فأتی أصحابهم فرأوهم هلکی فقالوا لصالح أنت قتلتهم فأرادوا قتله فمنعهم عشیرته و قالوا إنه قد وعدکم العذاب فإن کان صادقا فلا تزیدوا ربکم غضبا و إن کان کاذبا فنحن نسلمه إلیکم فعادوا عنه فعلی القول الأول یکون التسعة الذین تقاسموا غیر الذین عقروا الناقة و الثانی أصح انتهی (4).

ص: 382


1- فی القاموس: أصهب- محرکة-: حمرة أو شقرة فی الشعر. منه قدس اللّه روحه. قلت: الصحیح کما فی القاموس: الصهب، و الظاهر أنّه تصحیف من النسّاخ.
2- فی المصدر: لا یبیت. م.
3- فی المصدر: فدمغتهم. م.
4- کامل التواریخ 1: 36. م.

روایت6.

الخصال: ابن عباس می­گوید: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی که دست علی علیه السلام را در دست گرفته بود، بیرون آمد، در حالی که می گفت: ای گروه انصار، ای گروه بنی هاشم، ای گروه فرزندان عبدالمطلب، من محمد هستم، من فرستاده خدایم، آگاه باشید که من از گِلی مورد رحمت واقع شده در میان گروهی چهار نفره در کنار اهل بیتم خلق شده ام: من، علی، حمزه و جعفر. پس شخصی گفت: ای رسول خدا، آیا اینان در روز قیامت با شما سواره هستند؟ پس فرمود: مادرت به عزایت بنشیند، به­راستی در آن روز تنها چهار نفر سواره خواهند بود: من و علی و فاطمه و صالح پیامبر خدا، علیهم السلام اما من، پس بر براق (سوار می شوم)، و اما فاطمه دخترم سلام الله علیها بر ماده شتر من، عضباء(1) و اما صالح بر ماده شتری که پی شد، و علی علیه السلام بر شتری از شترهای بهشت سوار می­شود که زمام آن از یاقوت است، در حالی که دو لباس سبز بر تن داشته و میان بهشت و جهنم می ایستد، در حالی که در آن روز عرق به دهان مردم رسیده است، پس بادی از جانب عرش می وزد و عرق آنان را خشک می کند، پس فرشتگان و پیامبران و صدیقان می گویند: این جز فرشته ای مقرب یا پیامبری مرسل نیست، پس ندا دهنده ای ندا می دهد: این نه فرشته مقرب است و نه پیامبر مرسل، بلکه او علی بن ابی طالب علیه السلام برادر رسول خدا در دنیا و آخرت است.(2)

می گویم: خبرها درباره سوار بودن صالح علیه السلام در روز قیامت در باب های روز حشر گذشت، و در ابواب فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام نیز خواهد آمد.

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام درباره این آیه که: «و به راستی، به سوی ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم که: خدا را بپرستید. پس به ناگاه آنان دو دسته متخاصم شدند» می فرماید: تصدیق کننده و تکذیب کننده، کافران آنان گفتند: «آیا گواهی می دهید که صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است؟» مؤمنان گفتند: «بی تردید، ما به آنچه وی بدان رسالت یافته است، مؤمنیم» پس کافران گفتند: «ما به آنچه شما بدان ایمان آورده اید، کافریم * و گفتند ای صالح، اگر راست می گویی معجزه ای بیاور» پس برای آنان ماده شتری آورد، پس آن را پی کردند و کسی که آن را پی کرد کبود سرخ رنگ حرام زاده بود،

ص: 380


1- . با عین، جزری در النهایه می­گوید: اسم شتر ایشان عضباء است. این نام، اسم علم منقول، برگرفته شده از این قول عرب است: ناقة العضباء یعنی شتری با گوش شکافته شده درحالی که شتر پیامبر گوش بریده نبود. برخی گفته اند: بلکه گوشش شکاف داشته است اما معتقدین به قول اول بیشترند. زمخشری می­گوید: آن، منقول از این قول عرب است: ناقة العضباء که به شتر کوتاه دست گفته می­شود.
2- . الخصال 1: 97-98
«8»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیبٍ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ صَالِحاً إِلَی ثَمُودَ وَ هُوَ ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً (1)لَا یُجِیبُونَهُ إِلَی خَیْرٍ وَ کَانَ لَهُمْ سَبْعُونَ صَنَماً یَعْبُدُونَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنْهُمْ قَالَ لَهُمْ یَا قَوْمِ بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ وَ أَنَا ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَدْ بَلَغْتُ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ أَنَا أَعْرِضُ عَلَیْکُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ شِئْتُمْ فَاسْأَلُونِی حَتَّی أَسْأَلَ إِلَهِی فَیُجِیبَکُمْ وَ إِنْ شِئْتُمْ سَأَلْتُ آلِهَتَکُمْ فَإِنْ أَجَابَتْنِی خَرَجْتُ عَنْکُمْ فَقَالُوا أَنْصَفْتَ فَأَمْهِلْنَا فَأَقْبَلُوا یَتَعَبَّدُونَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ یَتَمَسَّحُونَ الْأَصْنَامَ (2)وَ یَذْبَحُونَ لَهَا وَ أَخْرَجُوهَا إِلَی سَفْحِ الْجَبَلِ وَ أَقْبَلُوا یَتَضَرَّعُونَ إِلَیْهَا فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الثَّالِثِ قَالَ لَهُمْ صَالِحٌ علیه السلام قَدْ طَالَ هَذَا الْأَمْرُ فَقَالُوا لَهُ سَلْ (3)مَا شِئْتَ فَدَنَا إِلَی أَکْبَرِ صَنَمٍ لَهُمْ فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ (لَهُمْ خ) مَا لَهُ لَا یُجِیبُنِی قَالُوا لَهُ تَنَحَّ عَنْهُ فَتَنَحَّی عَنْهُ فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَتَضَرَّعُونَ وَ وَضَعُوا عَلَی رُءُوسِهِمُ التُّرَابَ وَ ضَجُّوا وَ قَالُوا فَضَحْتَنَا وَ نَکَسْتَ رُءُوسَنَا فَقَالَ صَالِحٌ قَدْ ذَهَبَ النَّهَارُ فَقَالُوا سَلْهُ فَدَنَا مِنْهُ فَکَلَّمَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ فَبَکَوْا وَ تَضَرَّعُوا حَتَّی فَعَلُوا ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ فَقَالُوا إِنَّ هَذَا لَا یُجِیبُکَ وَ لَکِنَّا نَسْأَلُ إِلَهَکَ فَقَالَ لَهُمْ سَلُوا (4)مَا شِئْتُمْ فَقَالُوا سَلْهُ أَنْ یُخْرِجَ لَنَا مِنْ هَذَا الْجَبَلِ نَاقَةً حَمْرَاءَ شَقْرَاءَ عُشَرَاءَ (5)أَیْ حَامِلَةً تَضْرِبُ مَنْکِبَیْهَا طَرَفَیِ الْجَبَلَیْنِ وَ تُلْقِی فَصِیلَهَا مِنْ سَاعَتِهَا وَ تُدِرُّ لَبَنَهَا فَقَالَ صَالِحٌ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتُمُونِی عِنْدِی عَظِیمٌ وَ عِنْدَ اللَّهِ هَیِّنٌ فَقَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ سَجَدَ وَ تَضَرَّعَ إِلَی اللَّهِ فَمَا رَفَعَ رَأْسَهُ حَتَّی تَصَدَّعَ الْجَبَلُ وَ سَمِعُوا لَهُ دَوِیّاً شَدِیداً فَزِعُوا مِنْهُ وَ کَادُوا أَنْ یَمُوتُوا مِنْهُ فَطَلَعَ رَأْسُ النَّاقَةِ وَ هِیَ تَجْتَرُّ (6)فَلَمَّا خَرَجَتْ أَلْقَتْ فَصِیلَهَا وَ دَرَّتْ بِلَبَنِهَا

ص: 383


1- فی نسخة: و هو ابن ستة عشر سنة و کذا فیما بعده. قلت: تقدم الحدیث مسندا عن العیّاشیّ تحت رقم 3 راجعه.
2- فی نسخة یتمسحون بالاصنام.
3- فی المصدر: «اسأل» فی جمیع المواضع. م.
4- فی نسخة: سلوه.
5- فی نسخة: شعراء بدل شقراء.
6- اجتر البعیر: أعاد الاکل من بطنه فمضغه ثانیة.

اما این سخن خدا که می فرماید: «چرا پیش از [جستن] نیکی، شتاب­زده خواهان بدی هستید؟» آنان قبل از آنکه ماده شتر برایشان بیاید، از صالح خواستند که برایشان عذاب دردناک بیاورد. پس گفت: «ای قوم من، چرا پیش از [جستن] نیکی، شتابزده خواهان بدی هستید؟» گوید: عذاب، قبل از رحمت. این سخن خداوند که: «ما به تو و به هر کس که همراه توست فال بد زدیم» آنان به گرسنگی شدیدی مبتلا شدند. پس گفتند: از بدیمنی تو و همراهانت است که این (بلا) به ما رسیده است، و فال بد زدن همین است. «گفت: سرنوشت خوب و بدتان تنها پیش خداست» گفت: خیر و شرتان از جانب خدا است «بلکه شما قومی هستید که مورد آزمایش قرار گرفته اید» یعنی آزموده می شوید. این گفته او که: «و در آن شهر، نه دسته بودند که در آن سرزمین فساد می کردند و از در اصلاح در نمی آمدند» یعنی در زمین اقدام به گناه می کردند. گفته خداوند «با یکدیگر سوگند بخورید» یعنی قسم یاد کنید «حتماً به [صالح] و کسانش شبیخون می زنیم، سپس خواهیم گفت» حتماً سوگند یاد می کنیم «به ولی او» از آنان «ما در محل قتل کسانش حاضر نبودیم، و ما قطعاً راست می گوییم» گوید: حتماً این کار را می کنیم، پس شبانه به سوی صالح رفتند تا او را به قتل برسانند و نزد صالح فرشتگانی بودند که از او محافظت می کردند، وقتی نزد او آمدند، فرشتگان در خانه صالح با پرتاب سنگ آنان را کشتند، پس در خانه او به قتل رسیدند، و زمین لرزه قومش را فرو گرفت و در خانه هایشان از پا درآمدند.(1)

شرح

بیضاوی درباره کلام خداوند که: «و ما قطعاً راست می گوییم» می­گوید: و سوگند می خوریم که ما در آنچه گفته شد، راستگوییم، زیرا شاهد یک چیز، در عرف غیر از آن است که مستقیم با او (در ارتباط) بوده است، یا (اینکه) قطعاً ما تنها شاهد هلاکت آنان نبودیم بلکه هم هلاکت او و هم هلاکت آنان را شاهد بودیم. مانند وقتی که بگویی: آنجا مردی را ندیدم، بلکه دو مرد را. پایان.(2)

می گویم: به نظر می رسد که منظور از این سخن که: می گوید: حتما انجام می دهیم این است که منظور آنان از جمله «ما قطعاً راست می گوییم» این است که ما بر این کار قصد کرده ایم و حتماً در اظهار این خواسته راستگو هستیم، و این تأویل دیگری غیر از دو وجه ذکر شده است.

صاحب الکامل گفته است: خداوند به صالح وحی کرد که قوم تو به زودی شتر را پی می کنند. پس این مطلب را به آنان گفت: پس گفتند این کار را نمی کنیم، گفت: اگر شما آن را پی نمی کنید، نزدیک است که از شما فرزندی متولد شود که آن

ص: 381


1- . تفسیر القمی: 481
2- . انوار التنزیل 2: 78

فَبُهِتُوا وَ قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا یَا صَالِحُ أَنَّ رَبَّکَ أَعَزُّ وَ أَقْدَرُ مِنْ آلِهَتِنَا الَّتِی نَعْبُدُهَا وَ کَانَ لِقَرْیَتِهِمْ مَاءٌ وَ هِیَ الْحِجْرُ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ کَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ لِهَذِهِ النَّاقَةِ شِرْبٌ أَیْ تَشْرَبُ مَاءَکُمْ یَوْماً وَ تُدِرُّ لَبَنَهَا عَلَیْکُمْ یَوْماً وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَها شِرْبٌ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ فَکَانَتْ تَشْرَبُ مَاءَهُمْ یَوْماً وَ إِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَقَفَتْ وَسَطَ قَرْیَتِهِمْ فَلَا یَبْقَی فِی الْقَرْیَةِ أَحَدٌ إِلَّا حَلَبَ مِنْهَا حَاجَتَهُ وَ کَانَ فِیهِمْ تِسْعَةٌ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ کَمَا ذَکَرَ اللَّهُ فِی سُورَةِ النَّمْلِ- وَ کانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَ رَمَوْهَا حَتَّی قَتَلُوهَا وَ قَتَلُوا الْفَصِیلَ فَلَمَّا عَقَرُوا النَّاقَةَ قَالُوا لِصَالِحٍ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ قَالَ صَالِحٌ- تَمَتَّعُوا فِی دارِکُمْ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ وَ عَلَامَةُ هَلَاکِکُمْ أَنَّهُ تَبْیَضُّ وُجُوهُکُمْ غَداً وَ تَحْمَرُّ بَعْدَ غَدٍ وَ تَسْوَدُّ یَوْمَ الثَّالِثِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ نَظَرُوا إِلَی وُجُوهِهِمْ قَدِ ابْیَضَّتْ مِثْلَ الْقُطْنِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الثَّانِی احْمَرَّتْ مِثْلَ الدَّمِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الثَّالِثِ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ صَیْحَةً وَ زَلْزَلَةً فَهَلَکُوا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی- فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ فَمَا تَخَلَّصَ مِنْهُمْ غَیْرُ صَالِحٍ وَ قَوْمٌ مُسْتَضْعَفِینَ مُؤْمِنِینَ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ وَ أَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها أَلا إِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِثَمُودَ (1)

بیان

قال الله تعالی فی سورة الأعراف فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قال الطبرسی رحمه الله أی الصیحة عن مجاهد و السدی و قیل الصاعقة و قیل الزلزلة أهلکوا بها عن أبی مسلم و قیل کانت صیحة زلزلت به الأرض و أصل الرجفة الحرکة المزعجة بشدة الزعزعة قوله تعالی جاثِمِینَ أی صرعی میتین لا حرکة بهم و قیل کالرماد الجاثم لأنهم احترقوا بها (2)کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها أی کأن لم یکونوا فی منازلهم قط لانقطاع آثارهم

ص: 384


1- تفسیر القمّیّ ص 306- 308. م.
2- مجمع البیان 4: 441. م.

را پی می کند. گفتند: علامت او چیست؟ به خدا سوگند اگر او را ببینیم حتماً به قتل می رسانیم. گفت: او پسری با موی بور، کبود، سرخ و سفید و قرمز است. گفته است: پس در شهر دو پیرمرد عزیز و قدرتمند بود، یکی از آن دو را پسری بود که برای او از زنان بیزاری می جست و دیگری را دختری بود که برایش نظیری نمی یافت، پس یکی از آن دو، دخترش را به ازدواج پسر دیگری درآورد. پس میان آن دو فرزند متولد شد. زمانی که صالح به آنان گفت: فرزندی در میان شما او را پی خواهد کرد، قابله هایی از روستا انتخاب کرده و همراه با آنان پلیس هایی قرار دادند که در روستا (شهر) می گشتند، پس هر گاه می دیدند زنی زاییده است به فرزندش نگاه می کردند که چگونه است. وقتی آن کودک را دیدند، زنان فریاد زده و گفتند: این همان (کودکی) است که پیامبر خدا صالح می خواهد، پس پلیس ها خواستند او را بگیرند اما پدربزرگ و مادربزرگش میان او و آنان فاصله انداخته و گفتند: اگر صالح این را بخواهد حتماً او را می کشیم. پس بدترین کودک بود، و در روز، غیر از او نیز جوانانی در جمعه بزرگ می شدند، پس نه گروه از آنان جمع شدند که در زمین سر به فساد برداشته و از در اصلاح در نمی آمدند، اینان از ترس آنکه پی کننده شتر از آنان باشد، فرزندان خود را کشته بودند، سپس پشیمان شده و قسم خوردند که صالح و خانواده اش را می کشند و گفتند: بیرون می رویم و به مردم چنین وانمود می کنیم که قصد مسافرت داریم، پس به غاری که بر سر راه صالح است رفته در آن خواهیم ماند، وقتی شب فرا رسید و صالح به سمت محل نمازش خارج شد، او را می کشیم، سپس به غار باز می گردیم. سپس به منزل خود بازگشته و می گوییم: ما شاهد قتلش نبودیم، و قومش ما را تصدیق می کنند. و صالح با آنان نمی خوابید. به مسجدی از خود که به مسجد صالح شناخته می شود، می رفت و شب را در آن می ماند، وقتی داخل غار شدند، صخره ای بر آنان افتاده و هلاکشان کرد، پس مردانی از آنان که مسأله را می دانستند، به سوی غار رفتند پس آنان را کشته شده دیدند، پس بنای فریاد را گذاشتند که صالح آنان را به کشتن فرزندانشان دستور داد سپس آنان را کشت، و گفته اند: هم قسم شدن نه (گروه) بر قتل صالح، تنها پس از پی کردن شتر و هشدار دادن صالح به آنان در مورد عذاب بوده است، بدین صورت که نه گروهی که شتر را پی کردند، گفتند: بیایید، که باید صالح را بکشیم، اگر راستگو باشد در کشتنش تعجیل کرده ایم و اگر دروغگو باشد، او را به ماده شتر ملحق کرده ایم، پس شبانگاه که در میان خانواده اش بود، قصد او را کردند، پس فرشتگان با سنگ آنان را طرد کردند. پس هلاک شدند، پس یارانشان آمده و آنان را هلاک شده دیدند، پس به صالح گفتند: تو آنان را کشته ای، پس قصد کشتن او را کردند، پس خویشاوندانش مانع آنها شده و گفتند: او به شما وعده عذاب داده است، اگر راستگو باشد که بر خشم پروردگارتان نیفزایید، و اگر دروغگو باشد، ما او را تسلیم شما می کنیم، پس، از (کشتن) او بازگشتند. پس براساس قول اول، نه گروهی که هم قسم شدند، غیر از کسانی هستند که شتر را پی کردند، و (قول) دوم درست تر است. تمام.(1)

ص: 382


1- . کامل التواریخ 1 : 36

بالهلاک إلا ما بقی من أجسادهم الدالة علی الخزی الذی نزل بهم (1).

«9»

ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ (2)أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یُرْکَضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فَطَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

«10»

ع، علل الشرائع مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ لَیْلَی (4)قَالَ: سَأَلَ مَلِکُ الرُّومِ (5)الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام- عَنْ سَبْعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ تَخْرُجْ مِنْ رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ حَیَّةُ الْجَنَّةِ وَ الْغُرَابُ الَّذِی بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ وَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ (6).

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَیَّاطِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ فَقَالَ هَذَا لَمَّا کَذَّبُوا صَالِحاً علیه السلام وَ مَا أَهْلَکَ اللَّهُ قَوْماً قَطُّ حَتَّی یَبْعَثَ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ قَبْلَ ذَلِکَ فَیَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ فَإِذَا لَمْ یُجِیبُوهُمْ أُهْلِکُوا وَ قَدْ کَانَ بَعَثَ اللَّهُ صَالِحاً علیه السلام فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَلَمْ یُجِیبُوهُ وَ عَتَوْا عَلَیْهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی تُخْرِجَ لَنَا مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَةِ نَاقَةً عُشَرَاءَ وَ کَانَتْ صَخْرَةً یُعَظِّمُونَهَا وَ یُذَبِّحُونَ عِنْدَهَا فِی رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ وَ یَجْتَمِعُونَ عِنْدَهَا فَقَالُوا لَهُ إِنْ کُنْتَ کَمَا تَزْعُمُ نَبِیّاً رَسُولًا فَادْعُ اللَّهَ یُخْرِجْ لَنَا نَاقَةً مِنْهَا فَأَخْرَجَهَا لَهُمْ کَمَا طَلَبُوا مِنْهُ وَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی صَالِحٍ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ

ص: 385


1- مجمع البیان 5: 175. م.
2- تقدم الحدیث بتمامه مسندا فی کتاب الاحتجاجات باب أسئلة الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام راجع ج 10 ص 75- 83.
3- الخصال ج 1: 156، علل الشرائع: 198، العیون: 135 و فی الأخیرین: و طار. م.
4- هکذا فی نسخ الکتاب و الخصال، و لعلّ الصحیح سفیان بن أبی لیلی. و فی لسان المیزان: سفیان بن اللیل.
5- تقدم الحدیث مفصلا عن کتب اخری فی ج 10 ص 132- 138.
6- لم نجده. م.

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: آیه «و به سوی [قوم] ثمود، برادرشان صالح را [فرستادیم] گفت: «ای قوم من ! خدا را بپرستید. برای شما هیچ معبودی جز او نیست. او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد. پس، از او آمرزش بخواهید، آنگاه به درگاه او توبه کنید که پروردگارم نزدیک [و] اجابت کننده است.» تا این قسمت: «و بی گمان، ما از آنچه تو ما را بدان می خوانی سخت دچار شکیم» پس همانا خدای تبارک و تعالی صالح را در حالی که شانزده ساله بود به سوی ثمود فرستاد، او را پاسخ نیکی ندادند و آنان را هفتاد بت بود که آن­ها را به جای خداوند عبادت می کردند، وقتی (صالح) آن (اعمال) را از آنان دید، به ایشان گفت: ای قوم، در حالی که شانزده ساله بودم به سوی شما مبعوث شدم و اکنون به یکصد و بیست سال رسده ام و بر شما دو چیز را عرضه می کنم: اگر می خواهید از من طلب کنید تا از خدای خود بخواهم تا شما را اجابت کند، و اگر می خواهید من از خدایان شما طلب می کنم، پس اگر اجابتم کردند، از میان شما می روم، پس گفتند: منصفانه است، پس به ما مهلت ده پس رفتند و سه روز پرستش کردند و بت ها را غبار­روبی نموده و برای آن­ها ذبح کردند، و آن­ها را به سوی دامنه کوه بیرون آوردند، و شروع به تضرع و زاری به نزد آن­ها کردند، وقتی روز سوم بود. صالح علیه السلام به آنان گفت: این کار به طول انجامید، پس به او گفتند: آنچه می خواهی بپرس، پس به بزرگترین بت آنان نزدیک شده و به او گفت: نامت چیست؟ پس پاسخ او را نداد، پس به آنان گفت: او را چه شده است که پاسخ مرا نمی دهی؟ به او گفتند: از او فاصله بگیر، پس از او دور شد، پس زاری کنان به او روی کرده و خاک بر سر خود می ریختند و ضجه زده و گفتند: ما را رسوا و سرافکنده کردی. پس صالح گفت: روز به پایان رسید، گفتند: از او طلب کن، پس به او نزدیک شد و با او سخن گفت: اما پاسخی نداد، پس گریه و زاری کردند تا این که این کار را سه مرتبه انجام دادند و او پاسخی به آنان نداد، پس گفتند: این به تو پاسخ نمی دهد. اما ما از خدای تو می پرسیم. به آنان گفت: آنچه می خواهید را بپرسید. گفتند: از او بخواه که برای ما از این کوه ماده شتری سرخ رنگ با موی بور که ده ماهه آبستن باشد یعنی باردار بیرون آورد که شانه هایش را به دو سمت این دو کوه بزند، و در دم بچه اش را به دنیا بیاورد و شیرش جاری شود، پس صالح گفت: براستی چیزی که از من درخواست کردید، در نزد من دشوار و در نزد خداوند آسان است، پس به پا خاست و دو رکعت نماز خواند. سپس سجده کرد و به درگاه خداوند تضرع نمود. هنوز سرش را بالا نیاورده بود که کوه متلاشی شد و صدای مهیبی از آن شنیدند، (به حدی) ترسیدند که نزدیک بود از آن ترس بمیرند، پس سر ماده شتر در حالی که نشخوار می­کرد بیرون آمد. وقتی بیرون آمد، بچه اش را به دنیا آورده و شیرش را جاری ساخت.

ص: 383

جَعَلَ لِهَذِهِ النَّاقَةِ شِرْبَ یَوْمٍ وَ لَکُمْ شِرْبَ یَوْمٍ فَکَانَتِ النَّاقَةُ إِذَا شَرِبَتْ یَوْمَهَا شَرِبَتِ الْمَاءَ کُلَّهُ فَیَکُونُ شَرَابُهُمْ ذَلِکَ الْیَوْمَ مِنْ لَبَنِهَا فَیَحْلُبُونَهَا فَلَا یَبْقَی صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا شَرِبَ مِنْ لَبَنِهَا یَوْمَهُ ذَلِکَ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ وَ أَصْبَحُوا غَدَوْا إِلَی مَائِهِمْ فَشَرِبُوا هُمْ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ لَا تَشْرَبُ النَّاقَةُ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی عَتَوْا وَ دَبَّرُوا فِی قَتْلِهَا فَبَعَثُوا رَجُلًا أَحْمَرَ أَشْقَرَ أَزْرَقَ لَا یُعْرَفُ لَهُ أَبٌ وَلَدَ الزِّنَا یُقَالُ لَهُ قُدَارٌ لِیَقْتُلَهَا فَلَمَّا تَوَجَّهَتِ النَّاقَةُ إِلَی الْمَاءِ ضَرَبَهَا ضَرْبَةً ثُمَّ ضَرَبَهَا أُخْرَی فَقَتَلَهَا وَ مَرَّ فَصِیلُهَا حَتَّی صَعِدَ إِلَی جَبَلٍ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا أَکَلَ مِنْهَا فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ علیه السلام أَ عَصَیْتُمْ رَبَّکُمْ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنْ تُبْتُمْ قُبِلَتْ تَوْبَتُکُمْ وَ إِنْ لَمْ تَرْجِعُوا بَعَثْتُ إِلَیْکُمُ الْعَذَابَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالُوا یَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ قَالَ إِنَّکُمْ تُصْبِحُونَ غَداً وُجُوهُکُمْ مُصْفَرَّةٌ وَ الْیَوْمَ الثَّانِیَ مُحْمَرَّةٌ وَ الْیَوْمَ الثَّالِثَ مُسْوَدَّةٌ فَاصْفَرَّتْ وُجُوهُهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ یَا قَوْمِ قَدْ جَاءَکُمْ مَا قَالَ صَالِحٌ- فَقَالَ الْعُتَاةُ لَا نَسْمَعُ مَا یَقُولُ صَالِحٌ وَ لَوْ هَلَکْنَا وَ کَذَلِکَ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی وَ الثَّالِثِ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اللَّیْلِ أَتَاهُمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَصَرَخَ صَرْخَةً خَرَقَتْ أَسْمَاعَهُمْ وَ قَلْقَلَتْ قُلُوبَهُمْ (1)فَمَاتُوا أجمعین (أَجْمَعُونَ) فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ نَاراً مِنَ السَّمَاءِ فَأَحْرَقَتْهُمْ (2).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ و إنما قال فَأَصْبَحُوا لأن العذاب أخذهم عند الصباح و قیل أتتهم الصیحة لیلا فأصبحوا علی هذه الصفة و العرب تقول عند الأمر العظیم وا سوء صباحاه انتهی (3).

أقول: ما ذکر فی هذا الخبر من اصفرار وجوههم فی الیوم الأول هو الموافق لسائر الأخبار و کلام المفسرین و المؤرخین و الابیضاض الذی ذکره علی بن إبراهیم مؤول.

«12»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ صَالِحاً علیه السلام

ص: 386


1- فی نسخة: فلقت قلوبهم أی شقت.
2- مخطوط. م.
3- مجمع البیان 5: 175. م.

پس متحیر شده و گفتند: ای صالح، به تحقیق دانستیم که پروردگار تو شکست ناپذیرتر و تواناتر از خدایان ماست که آنان را می پرستیم. و شهرشان آبی داشت که همان حجری است که خداوند متعال در کتاب خود آن را آورده است که: «و اهل حجر [نیز] پیامبران [ما] را تکذیب کردند» پس صالح به آنان گفت: برای این ماده شتر یک نوشیدن است، یعنی یک روز آب شما را می نوشد و یک روز شیر خود را بر شما جاری می کند، و این جمله خداوند عزوجل است: «نوبتی از آب دور است و روزی معین نوبت آب شماست * و به آن گزندی مرسانید که عذاب روزی هولناک شما را فرو می گیرد» پس یک روز آب آنان را می نوشید و فردای آن روز در وسط روستایشان می ایستاد. پس هیچ کس در روستا باقی نمی ماند مگر این که (به قدر) نیازش از آن می دوشید، و در میان آنان نه نفر از رؤسایشان بودند چنانچه خداوند در سوره نمل می فرماید: «و در آن شهر نه دسته بودند که درآن سرزمین فساد می کردند و از در اصلاح در نمی آمدند» پس ماده شتر را پی کردند و او را راندند تا او و بچه (شتر) را کشتند، وقتی شتر را پی کردند، به صالح گفتند: «اگر راست می گویی، آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور» صالح گفت: «سه روز در خانه هایتان برخوردار شوید، این وعده ای بی دروغ است». سپس به آنان گفت: و نشانه هلاکتان آن است که فردا چهره هایتان سفید می شود، و پس فردا قرمز می شود و روز سوم سیاه می شود وقتی فردا شد به چهره های خود نگاه کردند که مانند پنبه سفید شده بود، وقتی روز دوم شد، مثل خون، قرمز شد و وقتی روز سوم بود، چهره هایشان سیاه شد، پس خداوند بر آنان فریادی و زمین لرزه ای فرستاد، پس هلاک شدند. و این همان سخن خداست که: «آنگاه زمین لرزه آنان را فرو گرفت و در خانه هایشان از پا درآمدند» پس از میان آنان تنها صالح و گروهی مستضعف مؤمن رهایی یافتند و این همان سخن خداست که: «پس چون فرمان ما در رسید، صالح و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود رهانیدیم و از رسوایی آن روز [نجات دادیم]. به یقین پروردگار تو همان نیرومند شکست ناپذیر است * و کسانی را که ستم ورزیده بودند، آن نیرنگ [مرگبار] فرا گرفت، و در خانه هایشان از پا درآمدند * گویا هرگز در آن [خانه ها] نبوده اند. آگاه باشید که ثمودیان به پروردگارشان کفر ورزیدند. هان، مرگ بر ثمود»(1)

توضیح

خدای متعال در سوره اعراف فرموده است: «آنگاه زمین لرزه آنان را فرا گرفت» طبرسی که خدایش رحمت کند گفته است : یعنی فریاد؛ از مجاهد و سدّی. و گفته اند: صاعقه؛ و گفته اند: زمین لرزه که با آن هلاک شدند، از ابومسلم؛ و گفته اند: بانگ (بلندی) بوده است که زمین با آن به لرزه درآمده است؛ و اصل معنای رجفه حرکت از جای کننده با شدت حرکت است، کلام خداوند: «از پا درآمده» یعنی بر زمین افتادگان مرده و بی حرکت؛ و گویند: مانند خاکستر به زمین چسبیده؛ چرا که آنان با آن آتش گرفتند و سوختند.(2)

«گویا هرگز در آن [خانه ها] نبوده اند یعنی از آنجایی که آثار آنان

ص: 384


1- . تفسیر القمی : 306- 308
2- . مجمع البیان 4 : 441

غَابَ عَنْ قَوْمِهِ زَمَاناً وَ کَانَ یَوْمَ غَابَ کَهْلًا حَسَنَ الْجِسْمِ وَافِرَ اللِّحْیَةِ رَبْعَةً مِنَ الرِّجَالِ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ لَمْ یَعْرِفُوهُ وَ کَانُوا عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ طَبَقَةٍ جَاحِدَةٍ لَا تَرْجِعُ أَبَداً وَ أُخْرَی شَاکَّةٍ وَ أُخْرَی عَلَی یَقِینٍ فَبَدَأَ حِینَ رَجَعَ بِالطَّبَقَةِ الشَّاکَّةِ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا صَالِحٌ فَکَذَّبُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ زَجَرُوهُ وَ قَالُوا إِنَّ صَالِحاً کَانَ عَلَی غَیْرِ صُورَتِکَ وَ شَکْلِکَ ثُمَّ أَتَی إِلَی الْجَاحِدَةِ فَلَمْ یَسْمَعُوا مِنْهُ وَ نَفَرُوا مِنْهُ أَشَدَّ النُّفُورِ ثُمَّ انْطَلَقَ إِلَی الطَّبَقَةِ الثَّالِثَةِ وَ هُمْ أَهْلُ الْیَقِینِ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا صَالِحٌ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا خَبَراً لَا نَشُکُّ أَنَّکَ صَالِحٌ إِنَّا نَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَخَالِقٌ یُحَوِّلُ فِی أَیِّ صُورَةٍ شَاءَ (1)وَ قَدْ أَخْبَرَنَا وَ تَدَارَسْنَا بِعَلَامَاتِ صَالِحٍ علیه السلام إِذَا جَاءَ فَقَالَ أَنَا الَّذِی أَتَیْتُکُمْ بِالنَّاقَةِ فَقَالُوا صَدَقْتَ وَ هِیَ الَّتِی نَتَدَارَسُ فَمَا عَلَامَتُهَا قَالَ لَهَا شِرْبُ یَوْمٍ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ فَقَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِمَا جِئْتَنَا بِهِ قَالَ عِنْدَ ذَلِکَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا وَ هُمُ الشُّکَّاکُ وَ الْجُحَّادُ إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ قَالَ زَیْدٌ الشَّحَّامُ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمَ عَالِمٌ قَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ یَتْرُکَ الْأَرْضَ بِلَا عَالِمٍ فَلَمَّا ظَهَرَ صَالِحٌ علیه السلام اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا مَثَلُ عَلِیٍّ وَ الْقَائِمِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ صَالِحٍ علیه السلام (2).

أقول: سیأتی منقولا عن إکمال الدین فی أبواب الغیبة مع زیادات و فیه کهلا مبدح البطن حسن الجسم وافر اللحیة خمیص البطن خفیف العارضین مجتمعا ربعة من الرجال.

المبدح لعل المراد به الواسع العظیم و لا ینافیه خمیص البطن أی ضامره إذا المراد به ما تحت البطن حیث یشد المنطقة و الربعة المتوسط بین الطول و القصر و غیبته علیه السلام کان بعد هلاک کفار قومه و کان رجوعه إلی من آمن به و نجا معه من العذاب.

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ (3)عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَنْ أَصْحَابِ الرَّسِّ الَّذِینَ

ص: 387


1- أی یحول صالحا أو الأشیاء فی ای صورة شاء.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
3- فی نسخة: عن محمّد بن أبی القاسم، عن محمّد بن علیّ بن عبّاس.

با هلاکت از میان رفت و تنها چیزی از جسم هایشان که دلالت بر خواری نازل شده بر آنان می­کرد، باقی ماند، گویا هرگز در خانه هایشان نبوده اند.(1)

روایت9.

الخصال، علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: (شخص) شامی(2)

از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره شش چیزی که در هیچ رحمی حرکت نکرده پرسید، پس فرمود: آدم، حوا، قوچ ابراهیم، عصای موسی، ماده شتر صالح و خفاشی که عیسی بن مریم آن را ساخت و به اذن خدای عزوجل پرواز کرد.(3)

روایت10.

عیون اخبارالرضا: سفیان بن لیلی گوید: پادشاه روم(4)

از حسن بن علی علیه السلام از هفت چیزی پرسید که خداوند آن­ها را بدون بیرون آمدن از رحم خلق کرد، پس فرمود: آدم و حوا، قوچ ابراهیم، شتر صالح، مار بهشت و کلاغی که خداوند عزوجل آن را فرستاد تا در زمین جستجو کند و ابلیس – که خداوند او را لعنت کند -.(5)

روایت11.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام درباره آیه: «قوم ثمود هشداردهندگان را تکذیب کردند» فرمود: این زمانی است که صالح علیه السلام را تکذیب کردند، و خداوند هرگز قومی را هلاک نکرده است تا این که قبل از آن پیامبرانی به سوی آنان فرستد تا بر آنان حجت ارائه کنند، پس اگر آنان را اجابت نکردند، هلاک می شوند، و خداوند صالح علیه السلام را فرستاده بود، پس آنان را به سوی خدای تعالی فرا خواند، پس پاسخ او را نداده و بر او سرکشی کرده و گفتند: هرگز ایمان نمی آوریم تا اینکه از این تخته سنگ برایمان ماده شتری ده ماهه آبستن بیرون آوری. و آن تخته سنگی بود که بزرگش می داشتند و در آغاز هر سال در کنار آن قربانی می کردند و نزد آن جمع می شدند. پس به او گفتند: اگر چنانچه می پنداری، پیامبر فرستاده شده هستی، پس خدا را بخوان تا برای ما ماده شتری ازآن بیرون آورد، پس همان طور که خواسته بودند، آن را برایشان بیرون آورد. و خداوند متعال به صالح وحی کرد که به آنان بگو: خداوند

ص: 385


1- . مجمع البیان 5 : 175
2- . این حدیث به طور کامل در کتاب الاحتجاجات، باب سؤالات فرد شامی از امیر المؤمنین علیه السلام قبلا ذکر شد. مراجعه کنید به جلد 10: 75-83 .
3- . الخصال 1 : 156، علل الشرائع: 198، العیون: 135
4- . این حدیث به طور کامل از کتاب­های دیگر در جلد 10: 132-138 پیش از این نقل شد.
5- . آن را نیافتیم

ذَکَرَهُمُ اللَّهُ مَنْ هُمْ وَ مِمَّنْ هُمْ وَ أَیَّ قَوْمٍ کَانُوا فَقَالَ کَانَا رَسَّیْنِ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَلَیْسَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ کَانَ أَهْلُهُ أَهْلَ بَدْوٍ (وَ) أَصْحَابَ شَاءٍ وَ غَنَمٍ فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمْ صَالِحَ النَّبِیِّ رَسُولًا فَقَتَلُوهُ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا آخَرَ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا آخَرَ وَ عَضَدَهُ بِوَلِیٍّ فَقُتِلَ الرَّسُولُ وَ جَاهَدَ الْوَلِیُّ حَتَّی أَفْحَمَهُمْ وَ کَانُوا یَقُولُونَ إِلَهُنَا فِی الْبَحْرِ وَ کَانُوا عَلَی شَفِیرِهِ وَ کَانَ لَهُمْ عِیدٌ فِی السَّنَةِ یَخْرُجُ حُوتٌ عَظِیمٌ مِنَ الْبَحْرِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَیَسْجُدُونَ لَهُ فَقَالَ وَلِیُّ صَالِحٍ لَهُمْ لَا أُرِیدُ أَنْ تَجْعَلُونِی رَبّاً وَ لَکِنْ هَلْ تُجِیبُونِّی إِلَی مَا دَعَوْتُکُمْ إِنْ أَطَاعَنِی ذَلِکَ الْحُوتُ فَقَالُوا نَعَمْ وَ أَعْطَوْهُ عُهُوداً وَ مَوَاثِیقَ فَخَرَجَ حُوتٌ رَاکِبٌ عَلَی أَرْبَعَةِ أَحْوَاتٍ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَخَرَجَ وَلِیُّ صَالِحٍ النَّبِیِّ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ ائْتِنِی طَوْعاً أَوْ کَرْهاً بِسْمِ اللَّهِ الْکَرِیمِ فَنَزَلَ عَنْ أَحْوَاتِهِ فَقَالَ الْوَلِیُّ ائْتِنِی عَلَیْهِنَّ لِئَلَّا یَکُونَ مِنَ الْقَوْمِ فِی أَمْرِی شَکٌّ فَأَتَی الْحُوتُ إِلَی الْبَرِّ یَجُرُّهَا وَ تَجُرُّهُ إِلَی عِنْدِ وَلِیِّ صَالِحٍ فَکَذَّبُوهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ رِیحاً فَقَذَفَهُمْ فِی الْیَمِّ أَیِ الْبَحْرِ وَ مَوَاشِیَهُمْ فَأَتَی الْوَحْیُ إِلَی وَلِیِّ صَالِحٍ بِمَوْضِعِ ذَلِکَ الْبِئْرِ وَ فِیهَا الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ فَانْطَلَقَ فَأَخَذَهُ فَفَضَّهُ عَلَی أَصْحَابِهِ بِالسَّوِیَّةِ عَلَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ (1).

أقول: تمام الخبر فی قصة أصحاب الرس.

«14»

کا، الکافی فِی الرَّوْضَةِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبَّاسٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ قَالَ هَذَا کَانَ بِمَا کَذَّبُوا صَالِحاً وَ مَا أَهْلَکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْماً حَتَّی یَبْعَثَ إِلَیْهِمْ قَبْلَ ذَلِکَ الرُّسُلَ فَیَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ صَالِحاً فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ وَ عَتَوْا عَلَیْهِ عُتُوّاً وَ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تُخْرِجَ إِلَیْنَا (2)مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَةِ نَاقَةً عُشَرَاءَ وَ کَانَتِ الصَّخْرَةُ یُعَظِّمُونَهَا وَ یَعْبُدُونَهَا وَ یُذَبِّحُونَ عِنْدَهَا فِی رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ وَ یَجْتَمِعُونَ عِنْدَهَا فَقَالُوا لَهُ إِنْ کُنْتَ کَمَا تَزْعُمُ نَبِیّاً رَسُولًا فَادْعُ لَنَا إِلَهَکَ حَتَّی یُخْرِجَ لَنَا مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَةِ الصَّمَّاءِ نَاقَةً عُشَرَاءَ فَأَخْرَجَهَا اللَّهُ کَمَا طَلَبُوا

ص: 388


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- فی المصدر: تخرج لنا. م.

برای این شتر نوشیدن یک روز و برای شما نیز نوشیدن یک روز را قرار داده است، پس شتر هرگاه در روز خود می نوشید، همه آب را می نوشید و نوشیدنی آنان در آن روز از شیر او بود که او را می دوشیدند و کوچک و بزرگی باقی نمی ماند. مگر آنکه در روز او از شیرش می نوشید، وقتی شب می شد و صبح می کردند، به سوی آبشان رفته، آن روز را آنان می نوشیدند و ماده شتر نمی نوشید، تا وقتی که خدا می خواست بر این حالت باقی بودند، تا این که سرکشی کردند و بر کشتن آن چاره جویی کردند، پس مردی سرخ روی با موی بور کبود، حرام زاده ای که برایش پدری نمی شناختند، و به او قدار گفته می شد را فرستادند تا آن را به قتل برساند، پس وقتی شتر به سوی آب رو کرد، ضربه ای به او زد، سپس ضربه دیگری زد و او را کشت، و بچه اش رفت تا به بالای کوهی رفت. پس کوچک و بزرگ آنان، همه از آن خوردند. پس صالح علیه السلام به آنان گفت: پروردگار خود را نافرمانی کردید، خدای متعال می فرماید: اگر توبه کنید، توبه تان را می پذیریم و اگر باز نگردید، در روز سوم عذاب را بر شما نازل خواهم کرد، پس گفتند: ای صالح، اگر راست می گویی، آنچه را به ما وعده می دهی، برای ما بیاور. گفت: شما فردا در حالی صبح می کنید که چهره هایتان زرد است، و روز دوم قرمز رنگ است و روز سوم سیاه؛ پس چهره هایشان زرد شد و برخی از آنان گفتند: ای قوم، آنچه صالح گفت: برسرتان آمده است. پس سرکشان گفتند: حتی اگر هلاک شویم: آنچه صالح می گوید را نمی شنویم، و همین گونه در روز دوم و سوم، وقتی نیمه شب بود، جبرئیل علیه السلام به سوی آنان آمد و فریاد می زد که گوش هایشان را پاره کرد و قلب هایشان را به اضطراب انداخت، پس کوچک و بزرگشان همگی در چشم به هم زدنی مردند، سپس خداوند آتشی از آسمان بر آنان فرستاده که آنان را آتش زد.(1)

شرح

طبرسی که خداوند او را رحمت کند درباره این آیه «و در خانه هایشان از پا درآمدند» می گوید: به این دلیل فرموده است: «فأصبحوا» چراکه عذاب آنان را هنگام صبح درگرفت؛ و گویند: بانگ (مهیب) شبانگاه بر آنان زده شد پس با این ویژگی وارد صبح شدند و عرب ها به هنگام مسأله بزرگ می گویند: وای بر بدی صبحگاهش. تمام.(2)

می گویم: آنچه از زردی چهره هایشان در روز اول در این خبر آمده، موافق با سایر اخبار و کلام مفسران و مورخان است، و سفیدی ای که علی بن ابراهیم آورده است، تأویل شده است.

روایت12.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: صالح علیه السلام

ص: 386


1- . نسخه خطی
2- . مجمع البیان 5 : 175

مِنْهُ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا صَالِحُ قُلْ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لِهَذِهِ النَّاقَةِ شِرْبَ یَوْمٍ وَ لَکُمْ شِرْبَ یَوْمٍ فَکَانَتِ النَّاقَةُ إِذَا کَانَ یَوْمُ شِرْبِهَا شَرِبَتِ الْمَاءَ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَیَحْلُبُونَهَا فَلَا یَبْقَی صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا شَرِبَ مِنْ لَبَنِهَا یَوْمَهُمْ ذَلِکَ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ وَ أَصْبَحُوا غَدَوْا إِلَی مَائِهِمْ فَشَرِبُوا مِنْهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ لَمْ تَشْرَبِ النَّاقَةُ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمْ عَتَوْا عَلَی اللَّهِ وَ مَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا اعْقِرُوا هَذِهِ النَّاقَةَ وَ اسْتَرِیحُوا مِنْهَا لَا نَرْضَی أَنْ یَکُونَ لَنَا شِرْبُ یَوْمٍ وَ لَهَا شِرْبُ یَوْمٍ ثُمَّ قَالُوا مَنِ الَّذِی یَلِی قَتْلَهَا وَ نَجْعَلَ لَهُ جُعْلًا (1)مَا أَحَبَّ فَجَاءَهُمْ رَجُلٌ أَحْمَرُ أَشْقَرُ أَزْرَقُ وَلَدُ زِنًا لَا یُعْرَفُ لَهُ أَبٌ یُقَالُ لَهُ قُدَارٌ شَقِیٌّ مِنَ الْأَشْقِیَاءِ مَشْئُومٌ عَلَیْهِمْ فَجَعَلُوا لَهُ جُعْلًا فَلَمَّا تَوَجَّهَتِ النَّاقَةُ إِلَی الْمَاءِ الَّذِی کَانَتْ تَرِدُهُ تَرَکَهَا حَتَّی شَرِبَتِ الْمَاءَ وَ أَقْبَلَتْ رَاجِعَةً فَقَعَدَ لَهَا فِی طَرِیقِهَا فَضَرَبَهَا بِالسَّیْفِ ضَرْبَةً فَلَمْ تَعْمَلْ شَیْئاً فَضَرَبَهَا ضَرْبَةً أُخْرَی فَقَتَلَهَا وَ خَرَّتْ إِلَی الْأَرْضِ عَلَی جَنْبِهَا وَ هَرَبَ فَصِیلُهَا حَتَّی صَعِدَ عَلَی الْجَبَلِ فَرَغَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَقْبَلَ قَوْمُ صَالِحٍ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا شَرِکَهُ فِی ضَرْبَتِهِ وَ اقْتَسَمُوا لَحْمَهَا فِیهَا بَیْنَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا أَکَلَ مِنْهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ صَالِحٌ أَقْبَلَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ یَا قَوْمِ مَا دَعَاکُمْ إِلَی مَا صَنَعْتُمْ أَ عَصَیْتُمْ رَبَّکُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی صَالِحٍ علیه السلام أَنَّ قَوْمَکَ قَدْ طَغَوْا وَ بَغَوْا وَ قَتَلُوا نَاقَةً بَعَثْتُهَا إِلَیْهِمْ حُجَّةً عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِمْ فِیهَا ضَرَرٌ وَ کَانَ لَهُمْ أَعْظَمُ (2)الْمَنْفَعَةِ فَقُلْ لَهُمْ إِنِّی مُرْسِلٌ عَلَیْکُمْ عَذَابِی إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَإِنْ هُمْ تَابُوا وَ رَجَعُوا قَبِلْتُ تَوْبَتَهُمْ وَ صَدَدْتُ عَنْهُمْ وَ إِنْ هُمْ لَمْ یَتُوبُوا وَ لَمْ یَرْجِعُوا بَعَثْتُ عَلَیْهِمْ عَذَابِی فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَأَتَاهُمْ صَالِحٌ علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ یَا قَوْمِ إِنِّی رَسُولُ رَبِّکُمْ إِلَیْکُمْ وَ هُوَ یَقُولُ لَکُمْ إِنْ أَنْتُمْ تُبْتُمْ وَ رَجَعْتُمْ وَ اسْتَغْفَرْتُمْ غَفَرْتُ لَکُمْ وَ تُبْتُ عَلَیْکُمْ فَلَمَّا قَالَ لَهُمْ ذَلِکَ کَانُوا أَعْتَی مَا کَانُوا وَ أَخْبَثَ وَ قَالُوا یَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ قَالَ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ تُصْبِحُونَ غَداً وَ وُجُوهُکُمْ مُصْفَرَّةٌ وَ الْیَوْمَ الثَّانِیَ وُجُوهُکُمْ مُحْمَرَّةٌ وَ الْیَوْمَ الثَّالِثَ وُجُوهُکُمْ مُسْوَدَّةٌ فَلَمَّا أَنْ کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ أَصْبَحُوا وَ وُجُوهُهُمْ مُصْفَرَّةٌ فَمَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا قَدْ جَاءَکُمْ مَا

ص: 389


1- أی أجرا علی ما یفعله.
2- فی المصدر: لهم منها أعظم اه. م.

مدت زمانی از قومش غایب شد و روزی که از آنان غایب شد میان­سال بود؛ با جسمی نیکو و محاسنی انبوه و قدی میانه، وقتی که به نزد قومش بازگشت، او را نشناختند و آنان سه گروه بودند: گروهی منکر که هرگز باز نمی گردند، و طبقه ای دیگر مردد و دیگری بر یقین، هنگامی که بازگشت، از گروه تردیدکنندگان آغاز کرد و به آنان گفت: من صالح هستم، پس او را تکذیب کرده و ناسزایش گفتند و آزار داده و گفتند: صالح چهره و ظاهری متفاوت با تو داشت، سپس نزد گروه منکر آمد، پس، حرف او را نشنیدند و به شدت تمام از او بیزاری جستند، سپس به نزد گروه سوم که اهل یقین بودند، آمد و به آنان گفت: من صالح هستم، پس گفتند: به ما خبری بده تا در اینکه تو صالح هستی تردید نکنیم، ما می دانیم که خدای تعالی، آفریننده ای است که در هر شکلی که بخواهد، تغییر ایجاد می کند. و ما وقتی صالح علیه السلام آمد، از نشانه های او آگاه شده و آن­ها را بررسی کرده ایم؛ پس گفت: من کسی هستم که برای شما شتر را آوردم، پس گفتند: راست گفتی، و آن چیزی است که (اکنون) آن را بررسی می کنیم، پس علامت شتر چیست؟ گفت: برای او نوشیدن یک روز و برای شما نوشیدن روزی معین است، پس گفتند: به خداوند و به آنچه برای ما آورده ای ایمان آوردیم؛ در این هنگام کسانی که تکبر ورزیدند که همانا تردیدکنندگان و منکران بودند، گفتند: بی شک ما به آنچه شما به آن ایمان آورده اید، کافر هستیم. زید شحام گوید: عرض کردم: ای پسر رسول خدا، آیا آن روز عالمی وجود داشت؟ فرمود: خداوند عادل تر از آن است که زمین را بدون عالم رها کند، زمانی که صالح علیه السلام ظهور کرد، علیه او اجتماع کردند، و قتل علی و قائم که سلام خدا بر آن دو باد مانند صالح علیه السلام در این امت است.(1)

می گویم: به زودی به نقل از اکمال الدین در باب های غیبت همراه با اضافاتی خواهد آمد، و در آنجاست که: میانسالی بود با شکمی گشاده، با جسمی نیکو و محاسنی انبوه، شکمی فرورفته، صورتی کم مو، جمع شده و میان قد.

مبدّح: شاید مقصود از آن گشادگی و بزرگی باشد و با خمیص البطن یعنی شکم فرورفته منافات ندارد، چرا که منظور از آن زیرشکم است، جایی که آن قسمت را محکم می کند. ربعه: متوسط میان بلندی و کوتاهی، و غیبت آن حضرت علیه السلام پس از هلاکت کافران قومش بود و بازگشتش به سوی کسانی بود که به او ایمان آورده و با او از عذاب رها شدند.

روایت13.

قصص الأنبیاء: یعقوب بن ابراهیم گفت: مردی از ابوالحسن موسی علیه السلام درباره اصحاب رسّ که

ص: 387


1- . قصص الأنبیاء، نسخه خطی

قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاةُ مِنْهُمْ لَا نَسْمَعُ قَوْلَ صَالِحٍ وَ لَا نَقْبَلُ قَوْلَهُ وَ إِنْ کَانَ عَظِیماً فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی أَصْبَحَتْ وُجُوهُهُمْ مُحْمَرَّةً فَمَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَقَالُوا یَا قَوْمِ قَدْ جَاءَکُمْ مَا قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاةُ مِنْهُمْ لَوْ أُهْلِکْنَا جَمِیعاً مَا سَمِعْنَا قَوْلَ صَالِحٍ وَ لَا تَرَکْنَا آلِهَتَنَا الَّتِی کَانَ آبَاؤُنَا یَعْبُدُونَهَا وَ لَمْ یَتُوبُوا وَ لَمْ یَرْجِعُوا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَصْبَحُوا وَ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ یَمْشِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَقَالُوا یَا قَوْمِ أَتَاکُمْ مَا قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاةُ مِنْهُمْ قَدْ أَتَانَا مَا قَالَ لَنَا صَالِحٌ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اللَّیْلِ أَتَاهُمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَصَرَخَ بِهِمْ صَرْخَةً خَرَقَتْ تِلْکَ الصَّرْخَةُ أَسْمَاعَهُمْ وَ فَلَقَتْ قُلُوبَهُمْ وَ صَدَعَتْ أَکْبَادَهُمْ وَ قَدْ کَانُوا فِی تِلْکَ الثَّلَاثَةِ أَیَّامٍ قَدْ تَحَنَّطُوا وَ تَکَفَّنُوا وَ عَلِمُوا أَنَّ الْعَذَابَ نَازِلٌ بِهِمْ فَمَاتُوا أجمعین (1)(أَجْمَعُونَ) فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ فَلَمْ یَبْقَ لَهُمْ ثَاغِیَةٌ وَ لَا رَاغِیَةٌ (2)وَ لَا شَیْ ءٌ إِلَّا أَهْلَکَهُ اللَّهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ وَ مَضَاجِعِهِمْ مَوْتَی أَجْمَعِینَ ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَعَ الصَّیْحَةِ النَّارَ مِنَ السَّمَاءِ فَأَحْرَقَتْهُمْ أَجْمَعِینَ وَ کَانَتْ هَذِهِ قِصَّتَهُمْ(3).

إیضاح

کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ بالإنذارات أو المواعظ أو الرسل فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا من جنسنا و جملتنا لا فضل له علینا و انتصابه بفعل یفسره ما بعده واحِداً منفردا لا تبع له أو من آحادهم دون أشرافهم نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ کأنهم عکسوا علیه فرتبوا علی اتباعهم إیاه ما رتبه علی ترک اتباعهم له و قیل السعر الجنون و منه ناقة مسعورة أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ الکتاب و الوحی عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا و فینا من هو أحق منه بذلک بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ حمله بطره علی الترفع علینا بادعائه و الشرب بالکسر النصیب من الماء و الأشقر من الناس من تعلو بیاضه حمرة لا یعرف له أب أی کان ولد زنا (4)و إنما کان ینسب إلی سالف لأنه کان ولد علی فراشه قال الجوهری قدار بضم القاف و تخفیف الدال یقال له أحمر ثمود و عاقر ناقة صالح انتهی.

ص: 390


1- فی المصدر: اجمعون. م.
2- فی نسخة: فلم یبق لهم ناعقة و لا راعیة.
3- الروضة: 187- 189. م.
4- قال الثعلبی: یزعمون أنّه کان لزنیة رجل یقال له صفوان و لم یکن لسالف و لکنه قد ولد علی فراشه.

خداوند از آنان یاد کرده است، پرسید که آنان چه کسانی هستند؟ و از چه کسانی اند؟ و چه قومی بوده اند؟ پس فرمود: آنان دو رسّ بوده اند: یکی از آن دو، رسی که خداوند در کتابش نام برده است نیست، خانواده اش از اهالی صحرا و صاحبان بره و گوسفند بودند، پس خدای تعالی صالح پیامبر را به عنوان فرستاده به سوی آنان مبعوث کرد، پس او را کشتند، سپس پیامبر دیگری را بر ایشان مبعوث کرد و او را به وسیله جانشینی یاری رساند، پس (رس) پیامبر را کشت و آن جانشین تلاش کرد تا اینکه آنان را با دلیل و برهان ساکت کند، و آنان می گفتند: خدای ما در دریا است و خودشان در کناره دریا بودند. آنان عیدی در سال داشتند که در آن روز ماهی بزرگی از دریا بیرون می آمد، پس برای آن سجده می کردند. جانشین صالح به آنان گفت: نمی خواهم که مرا پروردگار قرار دهید، اماآیا اگر این ماهی از من پیروی کرد، مرا به آنچه دعوتتان می کنم اجابت می کنید؟ گفتند: آری و عهدها و پیمان هایی به او دادند، پس ماهی ای که بر چهار ماهی (دیگر) سوار شده بود، بیرون آمد، وقتی به او نگاه کردند، سجده کنان به خاک افتادند. پس جانشین صالح پیامبر نزد او (ماهی) رفت و گفت: با نام خدای بخشنده، با اشتیاق یا اجبار نزد من بیا، پس، از ماهیان پیاده شد. پس جانشین گفت: (سوار) بر آن ماهی ها نزد من بیا تا قوم در امر من تردیدی نداشته باشند. پس ماهی به سوی خشکی آمد در حالی که آن ماهی ها را می کشید و آن­ها، او را به نزد جانشین صالح می کشیدند، اما پس از آن او را تکذیب کردند، پس خداوند بادی بر آنان فرستاد و آنان و چهارپایانشان را در یم یعنی دریا پرتاب کرد. پس برای جانشین صالح در باره جایگاه آن چاه که در آن طلا و نقره بود، وحی آمد، پس حرکت کرد و آن (طلا و نقره) را گرفت و به طور مساوی میان کوچک و بزرگ دوستانش تقسیم کرد.(1)

می گویم: همه خبر در داستان اصحاب رس آمده است.

روایت14.

کافی: در الروضة: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که: در مورد این آیه از او سؤال کردم: «قوم ثمود، هشداردهندگان را تکذیب کردند * و گفتند: آیا تنها بشری از خودمان را پیروی کنیم؟ در این صورت، ما واقعاً در گمراهی و جنون خواهیم بود * آیا از میان ما [وحی] بر او القا شده است؟ [نه،] بلکه او دروغگویی گستاخ است.» گفت: این بدان سبب بود که صالح را تکذیب کردند، و خداوند عزوجل هیچ قومی را هلاک نکرد تا اینکه قبل از آن، پیامبران را به سوی آنان مبعوث کرد تا بر آنان استدلال کنند، پس خداوند صالح را به سوی آنان فرستاد و او آنان را به سوی خدا فرا خواند پس او را اجابت نکرده و به شدت سرکشی کردند و گفتند: به تو ایمان نمی آوریم تا وقتی که برای ما از این تخته سنگ ماده شتری ده ماه آبستن بیرون آوری. و آن تخته سنگ را بزرگ می داشتند و می پرستیدند و درآغاز هر سال در کنارش قربانی می کردند و نزدش جمع می شدند. پس به او گفتند: اگر چنانچه می پنداری، پیامبر فرستاده هستی، پس خدایت را بخوان تا از این تخته سنگ ناشنوا برای ما ماده شتری ده ماهه آبستن بیرون آورد، پس خداوند آن را همچنان که خواستند، از سنگ بیرون آورد.

ص: 388


1- . قصص الأنبیاء، نسخه خطی

و رغا البعیر صوت و ضج و قال الجوهری الثغاء صوت الشاة و المعز و ما شاکلها و الثاغیة الشاة و الراغیة البعیر و ما بالدار ثاغ و لا راغ أی أحد و قال قولهم ما له ثاغیة و لا راغیة أی ما له شاة و لا ناقة و فی بعض النسخ ناعقة و لا راعیة و النعیق صوت الراعی بغنمه أی لم تبق جماعة یتأتی منهم النعیق و الرعی و الأول أظهر و هو الموجود فی روایات العامة أیضا فی تلک القصة.

تذنیب: قال الشیخ الطبرسی رحمه الله: فإذا کان یوم الناقة وضعت رأسها فی مائهم فما ترفعه حتی تشرب کل ما فیه ثم ترفع رأسها فتفحج لهم فیحتلبون ما شاءوا من لبن فیشربون و یدخرون حتی یملئوا أوانیهم کلها قال الحسن بن محبوب حدثنی رجل من أصحابنا یقال له سعید بن یزید قال أتیت أرض ثمود فذرعت مصدر الناقة بین الجبلین و رأیت أثر جنبیها فوجدته ثمانین ذراعا و کانت تصدر من غیر الفج الذی منه وردت لا تقدر علی أن تصدر من حیث ترد یضیق عنها فکانوا فی سعة و دعة منها و کانوا یشربون الماء یوم الناقة من الجبال و المغارات فشق ذلک علیهم و کانت مواشیهم تنفر منها لعظمها فهموا بقتلها قالوا و کانت امرأته (امرأة) جمیلة یقال لها صدوف (1)ذات مال من إبل و بقر و غنم و کانت أشد الناس عداوة لصالح فدعت رجلا من ثمود یقال له مصدع بن مهرج و جعلت له نفسها علی أن یعقر الناقة و امرأة أخری یقال لها غنیرة (2)دعت قدار بن سالف و کان أحمر أزرق قصیرا و کان ولد زنا و لم یکن لسالف الذی یدعی إلیه و لکنه ولد علی فراشه و قالت أعطیک أیّ بناتی شئت علی أن تعقر الناقة و کان قدار عزیزا منیعا فی قومه فانطلق قدار بن سالف و مصدع فاستغویا غواة ثمود فأتبعهما سبعة نفر و أجمعوا علی عقر الناقة.

قال السدی و لما ولد قدار و کبر جلس مع أناس یصیبون من الشراب فأرادوا ماء یمزجون به شرابهم و کان ذلک الیوم شرب الناقة فوجدوا الماء قد شربته الناقة فاشتد ذلک علیهم فقال قدار هل لکم فی أن أعقرها لکم قالوا نعم.

ص: 391


1- قال الثعلبی: یقال لها صدوق بنت المحیا بن مهر و کانت غنیة جمیلة ذات مواش کثیرة.
2- قال الثعلبی: یقال لها عنیزة بن غنم بن مخلدة و تکنی أم غنم و هی من بنی عبید بن المهل و کانت امرأة ذؤاب بن عمر و کانت عجوزة مسنة و لها بنات حسان و مال کثیر من الإبل و البقر و الغنم.

سپس خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد که ای صالح، به آنان بگو به راستی خداوند برای این شتر نوشیدن یک روز و برای شما نوشیدن یک روز را قرار داده است، پس زمانی که روز نوشیدن شتر بود، در آن روز (همه) آب را می نوشید، پس او را می دوشیدند و در آن روز هر کوچک و بزرگی از شیر آن می نوشید، وقتی شب فرا می رسید و صبح می کردند پگاه به سوی آبشان رفته و آن روز از آن می نوشیدند و شتر در آن روز نمی نوشید. پس مادامی که خداوند می خواست در این حالت ماندند، سپس آنان بر خداوند طغیان کردند و نزد یکدیگر رفته و گفتند: این ماده شتر را پی کرده و از آن رها شوید، ما راضی نمی شویم که ما را نوشیدن یک روز و او را نیز نوشیدن یک روز باشد. سپس گفتند: کیست که عهده دار قتل آن شود تا برای او اجری که دوست دارد را قرار دهیم. پس مردی سرخ روی، با موی بور، کبود و حرامزاده که پدرش را نمی شناختند و به او قدار می گفتند، نزد آنان آمد، سنگ­دلی از جمله سنگ­دل­ها، شوم برای آنان، پس برای او مزدی قرار دادند. پس زمانی که شتر به آبی که برآن وارد می شد، روی کرد، (قدار) آن را رها کرد تا آب نوشید و خواست باز گردد پس بر سر راهش نشست و با شمشیر ضربه ای بر او وارد کرد. اما (ضربه) کارگر نشد، پس ضربه دیگری به او زد و او را کشت، و با پهلو بر زمین افتاد، بچه شتر (نیز) فرار کرد تا اینکه از کوه بالا رفت و سه مرتبه به سوی آسمان ناله کرد، و قوم صالح آمدند و هیچ کس نماند جز این که با او در ضربه زدنش مشارکت کرد و گوشت آن را میان خودشان تقسیم کردند به طوری که کوچک و بزرگ آنان از آن خوردند، وقتی صالح این را دید، به آنان روی کرده و گفت: ای قوم، چه چیزی شما را به آنچه انجام دادید، فرا خواند؟ آیا پروردگارتان را نافرمانی کردید؟ پس خداوند تبارک و تعالی به صالح علیه السلام وحی فرستاد که قوم تو طغیان و سرکشی کردند و شتری را که به عنوان دلیلی برآنان فرستادم، به قتل رساندند، در حالی که در آن شتر هیچ ضرری بر آنان نبود، و برای آنان بزرگترین سود بود، پس به آنان بگو: من تا سه روز دیگر عذاب خود را بر آنان می فرستم، اگر توبه کرده و بازگشتند، توبه شان را پذیرفته و از آنان درمی گذرم، و اگر آنان توبه نکرده و باز نگردند، عذاب خود را در روز سوم بر آنان می فرستم. پس صالح علیه السلام نزد آنان آمده و گفت: ای قوم، من فرستاده پروردگارتان به سوی شما هستم. او (خداوند) به شما می گوید: اگر شما توبه کرده و باز گردید و طلب بخشش کنید، شما را آمرزیده و توبه تان را می پذیرم. وقتی این را به آنان گفت، در سرکش ترین و خبیث ترین حالت ممکن بودند و گفتند: ای صالح، اگر راست می گویی، آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور، گفت: ای قوم، شما فردا را در حالی صبح می کنید که چهره هایتان زرد است، و روز دوم چهره هایتان قرمزرنگ و روز سوم سیاه است، وقتی روز اول بود، در حالی صبح کردند که چهره هایشان زرد بود، پس نزد یکدیگر رفته و گفتند: آنچه صالح به شما گفت، (بر سرتان) آمده است. پس سرکشان آنان گفتند: سخن صالح را نمی شنویم و نمی پذیریم، هرچند بزرگ باشد، وقتی روز دوم شد، چهره هایشان زرد شد پس نزد یکدیگر رفته و گفتند: ای قوم، آنچه صالح به شما گفت: بر سرتان آمده است. پس سرکشان آنان گفتند: اگر همگی هلاک شویم سخن صالح را نمی شنویم و خدایانمان را که پدرانمان پرستش می کردند، رها نمی کنیم، و توبه نکرده و باز نگشتند. وقتی روز سوم شد، در حالی صبح کردند که چهره هایشان سیاه بود، نزد یکدیگر رفته و گفتند: ای قوم، آنچه صالح به شما گفت، بر سرتان آمده است.

ص: 389

و قال کعب کان سبب عقرهم الناقة أن امرأة یقال لها ملکاء کانت قد ملکت ثمودا فلما أقبل الناس علی صالح و صارت الرئاسة إلیه حسدته فقالت لامرأة یقال لها قطام و کانت معشوقة قدار بن سالف و لامرأة أخری یقال لها قبال کانت معشوقة مصدع و کان قدار و مصدع یجتمعان معهما کل لیلة و یشربون الخمر فقالت لهما ملکاء إن أتاکما اللیلة قدار و مصدع فلا تطیعاهما و قولا لهما إن الملکة حزینة لأجل الناقة و لأجل صالح فنحن لا نطیعکما حتی تعقرا الناقة فلما أتیاهما قالتا لهما هذه المقالة فقالا نحن نکون من وراء عقرها قال فانطلق قدار و مصدع و أصحابهما السبعة فرصدوا الناقة حین صدرت عن الماء و قد کمن لها قدار فی أصل صخرة علی طریقها و کمن لها مصدع فی أصل أخری فمرت علی مصدع فرماها بسهم فانتظم به عضلة ساقها و خرجت عنیزة و أمرت ابنتها و کانت من أحسن الناس فاسفرت لقدار ثم زمرته (1)فشد علی الناقة بالسیف فکشف عرقوبها فخرت و رغت رغاة واحدة تحذر سقبها ثم طعن فی لبتها فنحرها و خرج أهل البلدة و اقتسموا لحمها و طبخوه فلما رأی الفصیل ما فعل بأمه ولی هاربا حتی صعد جبلا ثم رغا رغاء تقطع منه قلوب القوم و أقبل صالح فخرجوا یعتذرون إلیه إنما عقرها فلان و لا ذنب لنا فقال صالح انظروا هل تدرکون فصیلها فإن أدرکتموه فعسی أن یرفع عنکم العذاب فخرجوا یطلبونه فی الجبل فلم یجدوه و کانوا عقروا الناقة لیلة الأربعاء فقال لهم صالح تمتعوا فی دارکم یعنی فی محلتکم فی الدنیا ثلاثة أیام فإن العذاب نازل بکم ثم قال یا قوم إنکم تصبحون غدا و وجوهکم مصفرة و الیوم الثانی تصبحون و وجوهکم محمرة و الیوم الثالث وجوهکم مسودة فلما کان أول یوم أصبحت وجوههم مصفرة فقالوا جاءکم ما قال لکم صالح و لما کان الیوم الثانی احمرت وجوههم و الیوم الثالث اسودت وجوههم فلما کان نصف اللیل أتاهم جبرئیل فصرخ بهم صرخة خرقت أسماعهم و فلقت قلوبهم و صدعت أکبادهم و کانوا قد تحنطوا و تکفنوا و

ص: 392


1- فی حدیث علیّ علیه السلام: ألا و إن الشیطان قد زمر حزبه أی حضهم و شجعهم. منه عفی عنه.

پس سرکشان آنان گفتند: آنچه صالح به ما گفت: بر سرمان آمده است. وقتی نیمه شب شد، جبرئیل علیه­السلام نزد آنان آمد و بر سرشان فریادی زد که گوش هایشان را پاره کرد و قلب هایشان را شکافت و جگرهایشان را به دو پاره کرد. و آنان در این سه روز، حنوط کردند و کفن پوشیدند و دانستند که عذاب بر آن­ها نازل خواهد شد، پس همه آنان از کوچک و بزرگ در چشم به هم­زدنی مردند به گونه ای که نه شتری برایشان ماند و نه گوسفندی و نه چیزی جز این که خداوند آن را هلاک کرد. پس در خانه ها و خوابگاه هایشان همگی مردند. سپس خداوند همراه با فریاد، از آسمان بر آنان آتش نازل کرد پس (آتش) همه آنان را سوزاند. و داستان آنان این بود.(1)

توضیح

«قوم ثمود هشدار­دهندگان را تکذیب کردند» یعنی هشدارها با موعظه ها یا پیامبران را «و گفتند: آیا بشری از خودمان» از جنس ما و از جمع ما، او را بر ما برتری ای نیست و منصوب شدنش به خاطر فعلی است که مابعدش آن را تفسیر می کند، «تنها» به تنهایی و بدون هیچ پیروی، یا اینکه پیروی از مردمان عادی داشته باشد و نه از اشراف «پیروی کنیم؟ دراین صورت، ما واقعاً در گمراهی و جنون خواهیم بود» گویا آنان - کلام - او را بر عکس کردند، یعنی آنچه که او در صورت ترک پیروی از او مترتب کرده بود (گمراهی و جنون) بر پیروی کردن از او مترتب کردند؛ و گفته اند: سُعُر: دیوانگی، و ناقة مسعورة از آن است. «ءألقی الذکر؟» کتاب و وحی « علیه من بیننا» در حالی که در میان ما شایسته تر از او به آن (امر) وجود دارد «بلکه او دروغگویی گستاخ است» غرورش او را واداشته است که با ادعای خود بر ما برتری جوید. و «الشرب» با کسره: بهره از آب. اشقر من الناس: کسی که سرخی بر سفیدی اش غلبه داشته باشد. پدری برای او شناخته شده نبود، یعنی حرام زاده بود و تنها به این دلیل به سالف منسوب بود که در خانه او متولد شد. جوهری گوید: قدار با ضمه قاف و مشدد نبودن دال، به او سرخ روی ثمود و پی کننده شتر صالح گویند. تمام.

ص: 390


1- . الروضة : 187- 189

علموا أن العذاب نازل بهم فماتوا أجمعین فی طرفة عین کبیرهم و صغیرهم فلم یبق الله منهم ثاغیة و لا راغیة و لا شیئا یتنفس إلا أهلکها فأصبحوا فی دیارهم موتی ثم أرسل الله علیهم مع الصیحة النار من السماء فأحرقتهم أجمعین فهذه قصتهم.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ (1)بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَا عَلِیُّ أَ تَدْرِی مَنْ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ عَاقِرُ النَّاقَةِ قَالَ أَ تَدْرِی مَنْ أَشْقَی الْآخِرِینَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ قَاتِلُکَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَشْقَی الْآخِرِینَ مَنْ یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ.

وَ رَوَی أَبُو الزُّبَیْرِ (2)عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا مَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْحِجْرِ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ لَا یَدْخُلَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمُ الْقَرْیَةَ وَ لَا تَشْرَبُوا مِنْ مَائِهِمْ وَ لَا تَدْخُلُوا عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُعَذَّبِینَ إِلَّا أَنْ تَکُونُوا بَاکِینَ أَنْ یُصِیبَکُمُ الَّذِی أَصَابَهُمْ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَلَا تَسْأَلُوا رَسُولَکُمُ الْآیَاتِ هَؤُلَاءِ قَوْمُ صَالِحٍ سَأَلُوا رَسُولَهُمُ الْآیَةَ فَبَعَثَ اللَّهُ لَهُمُ النَّاقَةَ وَ کَانَتْ تَرِدُ مِنْ هَذَا الْفَجِّ وَ تَصْدُرُ مِنْ هَذَا الْفَجِّ تَشْرَبُ مَاءَهُمْ یَوْمَ وِرْدِهَا وَ أَرَاهُمْ مُرْتَقَی الْفَصِیلِ حِینَ ارْتَقَی فِی الْمَغَارَةِ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَعَقَرُوهَا فَأَهْلَکَ اللَّهُ مِنْ تَحْتِ أَدِیمِ السَّمَاءِ مِنْهُمْ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً یُقَالُ لَهُ أَبُو رَغَالٍ وَ هُوَ أَبُو ثَقِیفٍ کَانَ فِی حَرَمِ اللَّهِ فَمَنَعَهُ حَرَمُ اللَّهِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَلَمَّا خَرَجَ أَصَابَهُ مَا أَصَابَ قَوْمَهُ فَدُفِنَ وَ دُفِنَ مَعَهُ غُصْنٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَرَاهُمْ قَبْرَ أَبِی رَغَالٍ فَنَزَلَ الْقَوْمُ فَابْتَدَرُوهُ بِأَسْیَافِهِمْ وَ حَثَوْا عَنْهُ فَاسْتَخْرَجُوا ذَلِکَ الْغُصْنَ ثُمَّ قَنَّعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسْرَعَ السَّیْرَ حَتَّی جَازَ الْوَادِیَ (3).

توضیح

قال الجوهری التفحج هو أن یفرج بین رجلیه إذا جلس و کذلک التفحیج و قد أفحج الرجل حلوبته إذا فرج ما بین رجلیها لیحلبها و قال الثعلبی ثم زمرته یعنی حضته علی عقر الناقة و قال الجوهری السقب الذکر من ولد الناقة.

ص: 393


1- رواه الثعلبی فی العرائس: 43 بإسناده عن محمّد بن عبد اللّه بن حمدون قال: أخبرنا عبد اللّه بن محمّد بن الحسن قال: حدّثنا عبد اللّه بن هاشم قال: حدّثنا وکیع بن الحاجّ، قال: حدّثنا قتیبة ابو عثمان عن أبیه عن الضحّاک بن مزاحم قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم.
2- رواه الثعلبی فی العرائس: ص 43. و فیه: و لا تشربوا من مائها. و مثل الذی أصابکم. و بحثوا علیه. ثم تقنع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم بثوبه. م.
3- مجمع البیان 4: 441- 443. م.

رغا البعیر: شتر صدا داد و نالید. جوهری گوید: ثغاء: صدای گوسفند و بز و مشابه آن­هاست. الثاغیه: گوسفند. الراغیه: شتر. ما بالدار ثاغ و لا راغ: یعنی هیچ کس در خانه نیست. و گفت: او را نه ثاغیه ای است و نه راغیه ای یعنی او نه گوسفندی دارد و نه شتری. و در بعضی نسخه ها آمده: ناعقة و لاراعیة: کلاغی و نه چوپانی. نعیق: صدای چوپان به گوسفندانش، یعنی گروهی که از آنان صدای کلاغ و چوپانی بیاید، باقی نماند. و اولی آشکارتر است و همان است که در روایت های اهل تسنن نیز در مورد آن قصه موجود است.

تکمله: شیخ طبرسی که خدایش رحمت کند گفته است: وقتی که روز ماده شتر فرا می رسید، سرش را در آب آنان فرو می برد، پس تا وقتی همه آنچه در آن بود را نمی نوشید، سرش را بالا نمی آورد، پس سرش را بلند می کرد و برای آنان دوپایش را از هم باز می کرد پس هرچه بیشتر می خواستند، می دوشیدند. پس می نوشیدند و ذخیره می کردند تا اینکه همه ظرف هایشان را پر می کردند. حسن بن محبوب گوید: مردی از دوستانمان که به او سعیدبن یزید می گفتند، با من سخن گفته و می گفت: به سرزمین ثمود رفتم و محل بیرون آمدن ماده شتر را بین دو کوه اندازه گرفتم و اثر پهلوهای شتر را دیدم که هشتاد ذراع بود. و از آن شکافی که از آن بیرون آمده بود، خارج نمی شد، نمی توانست از همان جایی که وارد شده بود، خارج شود، (چرا که) برایش تنگ بود، و آنان از او در آسایش و راحتی بودند، و در روز (آب) شتر، آنان از کوه ها و غارها آب می نوشیدند، پس این کار بر آنان سخت آمد، و چهارپایانشان از شتر به خاطر بزرگی اش فرار می کردند، لذا قصد کشتن آن را کردند. گفته اند: همسر صالح زن زیبایی بود که به او صدوف می گفتند، مال فراوانی از شتر و گاو و گوسفند داشت و دشمنی او با صالح از همگان بیشتر بود. پس مردی از ثمودیان را که به او مصدع بن مهرج می گفتند، فرا خواند و خودش را برای او قرار داد در ازای اینکه شتر را پی کند. زن دیگری که به او غنیره می گفتند، قدار بن سالف را که سرخ روی و کبود و کوتاه­قد بود، فرا خواند، قدار حرام زاده بود و متعلق به سالف که به او منسوبش می کردند، نبود، بلکه از همسر او (سالف) به دنیا آمده بود. و (زن) گفت: هر یک از دخترانم را که بخواهی به تو می دهم، در ازای اینکه شتر را پی کنی، قدار در میان قومش با عزت و نیرومند بود. پس قدار و مصدع به راه افتادند و فریب ثمودیان را خوردند، پس هفت نفر (دیگر) آن دو را دنبال کرده و بر پی کردن شتر اتفاق نظر کردند.

سدّی گوید: وقتی قدار متولد شده و بزرگ شد، با مردمی می نشست که شرابی به دست آورده بودند و دنبال آبی می گشتند تا با آن شرابشان را مخلوط کنند. و آن روز، روز نوشیدن شتر بود، پس دیدند که شتر، آب را نوشیده است. پس بر آنان گران آمد، پس قدار گفت: آیا موافقید که شتر را برایتان پی کنم؟ گفتند: آری.

ص: 391

«15»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها یَقُولُ الطُّغْیَانُ حَمْلُهَا عَلَی التَّکْذِیبِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ أَشْقاها قَالَ الَّذِی عَقَرَ النَّاقَةَ وَ قَوْلَهُ فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ قَالَ أَخَذَهُمْ بَغْتَةً وَ غَفْلَةً بِاللَّیْلِ- وَ لا یَخافُ عُقْباها قَالَ مِنْ بَعْدِ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ لَا یَخَافُونَ (1).

بیان

لعله علی هذا التأویل قوله عُقْباها فاعل لا یَخافُ و المراد بالعقبی الأمة المتأخرة أو فاعله الضمیر الراجع إلی الإنسان.

«16»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال فِی أَسْئِلَةِ الشَّامِیِّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هُوَ آخِرُ أَرْبِعَاءَ مِنَ الشَّهْرِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ اللَّهُ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عَقَرُوا النَّاقَةُ (2).

بیان

الظاهر من الخبر أن هذه الصیحة هی التی وقعت علی قوم عاد وقوعها بین التدمیر و العقر المتعلقین بهم لکن لا یوافق ما مر من الأخبار الدالة علی أن بعد العقر لم یهلکوا أکثر من ثلاثة أیام (3)فلا یتصور کون العقر و الصیحة معا فی الأربعاء فینبغی حمل الصیحة علی ما وقعت علی قوم هود أو علی قوم شعیب أو علی قوم لوط و لعل الأوسط أظهر.

ص: 394


1- تفسیر القمّیّ: 727. م.
2- علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 136- 137، الخصال: 2: 28. م.
3- ظاهر الاخبار المتقدمة أن العذاب نزل بهم بعد مراجعة صالح علیه السلام قومه و أمرهم بالتوبة و الاستغفار و فی بعضها أن ذلک کان بعد ما خرجوا یطلبون فصیله فی الجبل فلم یجدوه، و لیست الاخبار ظاهرة فی أن العذاب نزل بهم بعد عقر الناقة بثلاثة أیّام من غیر فصل حتّی تعارض ذلک.

و کعب گوید: دلیل آنکه شتر را پی کردند، این بود که زنی به نام ملکاء، بر ثمودیان حکومت می کرده است. پس زمانی که مردم به صالح روی آورده و ریاست به او رسید، به او حسادت ورزید و به زنی به نام قطام که معشوقه قداربن سالف بود و زن دیگری به نام قبال که معشوقه مصدع بود و قدار و مصدع هر شب با این دو جمع شده و شراب می نوشیدند، گفت: اگر امشب قدار و مصدع نزد شما آمدند، از آن دو اطاعت نکرده و به آن­ها بگویید: ملکه به خاطر ماده شتر و به خاطر صالح ناراحت است، پس تا وقتی که شتر را پی نکنید از شما فرمان نمی بریم. پس وقتی نزد اینان آمدند، این گفته را به آن دو گفتند. آن­ها گفتند: ما به دنبال پی کردن آن هستیم. گفت: پس قدار و مصدع و هفت رفیقشان حرکت کرده و وقتی شتر از آب (خوردن) بیرون آمد، آن را تعقیب کردند. قدار در بُن صخره ای در مسیر شتر، در کمین او بود و مصدع در بُن (صخره) دیگری. پس شتر از کنار مصدع گذشت و مصدع تیری به او زد که با آن تیر، عضله ساق پای شتر به هم چسبید، و عنیزه بیرون آمد و به دخترش که از زیباترین مردم بود، دستور داد، پس او برای قدار حجاب از چهره برداشت سپس او را برانگیزاند. پس با شمشیر بر شتر حمله کرد و ساق (پی) پایش را عریان کرد، به طوری که بر زمین افتاد و ناله ای زد که آن ناله، بچه شتر را ترساند، سپس نیزه ای در گردنش زده و او را ذبح کرد. اهالی شهر بیرون آمده، گوشت آن را تقسیم کرده و پختند، وقتی بچه شتر بلایی را که بر سر مادرش آوردند، دید، روی گردانده و فرار کرد تا از کوهی بالا رفت. سپس ناله ای کرد که قلب های قوم از آن قطعه قطعه شد و صالح آمد، پس عذرخواهان نزد او رفتند که فلانی آن را پی کرد و گناهی بر ما نیست. پس صالح گفت: ببینید که آیا می توانید بچه اش را پیدا کنید، پس اگر او را بیابید، امید است که عذاب از شما برداشته شود، پس بیرون رفته و در کوه به جستجویش پرداختند، اما او را نیافتند، آنان شتر را شب چهارشنبه پی کرده بودند، پس صالح به آنان گفت: در خانه هایتان یعنی منطقه خود سه روز در دنیا بهره مند شوید که عذاب (حتماً) بر شما نازل می شود. پس گفت: ای قوم، شما فردا را در حالی صبح می کنید که چهره هایتان زرد است، و روز دوم را با چهره هایی سرخ صبح می کنید و روز سوم چهره هایتان سیاه (کبود) است، وقتی روز اول بود، چهره هایشان زرد شد، پس گفتند: آنچه صالح به شما گفت بر سرتان آمده است، و وقتی روز دوم شد چهره هایشان سرخ، و روز سوم سیاه شد. وقتی نیمه شب بود، جبرئیل به سوی آنان آمد، پس بر سر آنان فریادی زد که گوش هایشان پاره و قلب هایشان شکافته و جگرهایشان به دو نیمه شد و آنان حنوط کرده و کفن پوشیده بودند و

ص: 392

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

کتاب النبوة

باب 1 معنی النبوّة و علّة بعثة الأنبیاء و بیان عددهم و أصنافهم و جمل أحوالهم و جوامعها صلوات اللّه علیهم أجمعین؛ و فیه 70 حدیثاً. 1- 61

باب 2 نقش خواتیمهم و أشغالهم و أمزجتهم و أحوالهم فی حیاتهم و بعد موتهم صلوات اللّه علیهم؛ و فیه 29 حدیثاً. 62- 69

باب 3 علّة المعجزة و أنّه لم خصّ اللّه کلّ نبیّ بمعجزة خاصّة، و فیه حدیثان. 70- 71

باب 4 عصمة الأنبیاء علیهم السلام و تأویل ما یوهم خطأهم و سهوهم؛ و فیه 16 حدیثاً. 72- 96

أبواب قصص آدم و حوّاء و أولادهما و باب قصص إدریس

باب 1 فضل آدم و حوّاء و علل تسمیتهما و بعض أحوالهما و بدء خلقهما و سؤال الملائکة فی ذلک؛ و فیه 57 حدیثاً. 97- 129

باب 2 سجود الملائکة و معناه و مدّة مکثه علیه السلام فی الجنّة و أنّها أیّة جنّة کانت و معنی تعلیمه الأسماء؛ و فیه 31 حدیثاً. 130- 145

باب 3 ارتکاب ترک الأولی و معناه و کیفیّته و کیفیّة قبول توبته و الکلمات التی تلقّاها من ربّه؛ و فیه 52 حدیثاً. 155- 203

باب 4 کیفیّة نزول آدم علیه السلام من الجنّة و حزنه علی فراقها و ما یجری بینه و بین إبلیس لعنه اللّه؛ و فیه 31 حدیثاً. 240- 217

باب 5 تزویج آدم و حوّاء و کیفیّة بدء النسل منهما و قصّة قابیل و هابیل و سائر أولادهما؛ و فیه 44 حدیثاً. 218- 249

باب 6 تأویل قوله تعالی: جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما و فیه أربعة أحادیث 249- 256

باب 7 ما أوحی إلی آدم علیه السلام و فیه ثلاثة أحادیث. 257

ص: 395

دانستند که عذاب بر آنان نازل می­شود. پس همه آنان، کوچک و بزرگ در چشم به هم زدنی مُردند، پس خداوند از آنان نه شتری باقی گذاشت و نه گوسفندی و نه چیزی که نفس داشته باشد، جز این که آن را هلاک کرد، پس در خانه های خود مردند. سپس خداوند همراه با فریاد، آتشی از آسمان بر آنان نازل کرد که همه آنان را سوزاند. پس این بود داستان آنان.

و ثعلبی در حدیثی مرفوع از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود: ای علی، آیا می دانی شقی ترین (بدبخت ترین) پیشینیان چه کسی است؟ گفت: گفتم: خدا و پیامبرش داناترند، فرمود: پی کننده شتر. فرمود: آیا می دانی بدبخت ترین آیندگان کیست؟ گفت: گفتم: خدا و پیامبرش داناترند. فرمود: قاتل تو.

و در روایت دیگری است که: شقی ترین آیندگان کسی است که این را با این خضاب می کند - و به محاسن و سرایشان اشاره فرمود- و ابوزبیر از جابربن عبدالله روایت کرده است که گفت: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غزوه تبوک از حجر عبور کرد، به اصحابش فرمود: هیچ یک از شما وارد این روستا نشوید، و از آبشان ننوشید و بر این عذاب شده ها وارد نشوید مگر گریان از اینکه (مبادا) چیزی که به آنان رسیده، به شما نیز وارد شود. سپس فرمود: اما بعد (از آن) از پیامبرتان معجزه نخواهید، اینان قوم صالح هستند، از پیامبر خود معجزه خواستند، پس خداوند ماده شتر را برایشان فرستاد که از این شکاف وارد و از این شکاف خارج می شد، روزی که نوبت آبش بود، از آب آنان می نوشید، و (پیامبر) محل بالا رفتن بچه شتر را وقتی به سوی غار بالا رفت، به آنان نشان داد. و از فرمان پروردگارشان سرپیچی کرده، او را پی کردند، پس خداوند هر کس از آنان را که در مشرق ها و مغرب های زمین، در زیر آسمان بود، هلاک کرد جز یک مرد که به او ابورغال می گفتند و او ابوثقیف بود که در حرم خدا (کعبه) بود و حرم خداوند مانع عذاب او شد، وقتی بیرون آمد، آنچه بر سر قومش آمده بود، به او نیز رسید، پس دفن شد و همراه با او شاخه ای از طلا نیز دفن شد. و (پیامبر) قبر ابورغال را به آنان نشان داد، پس قوم پیاده شدند و با شمشیرهایشان به سوی قبر او پیشی گرفتند و او را جستجو کرده وآن شاخه را بیرون آوردند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقاب بر چهره زدند و به سرعت حرکت کردند تا از آن منطقه گذشتند.(1)

توضیح

جوهری گوید: تفحج: این است که هنگام نشستن میان پاهایش فاصله بیندازد و هم چنین است. تفحیج. و قد افحج الرجل حلوبته: وقتی که میان دوپای حیوان را باز کند تا از او شیر بدوشد و ثعلبی گوید: سپس زمّرته یعنی او را بر پی کردن شتر تشویق کرد. و جوهری گوید: سقب: بچه شتر نر.

ص: 393


1- . مجمع البیان 4: 441-443

باب 8 عمر آدم و وفاته و وصیّته إلی شیث و قصّته علیه السلام؛ و فیه 19 حدیثاً. 258- 269

باب 9 قصص إدریس علیه السلام؛ و فیه 13 حدیثاً. 270- 284

أبواب قصص نوح و هود علیهم السلام و باب قصّة شدّاد

باب 1 مدّة عمره و ولادته و وفاته و علل تسمیته و نقش خاتمه و جمل أحواله علیه السلام؛ و فیه 13 حدیثاً. 285- 290

باب 2 مکارم أخلاقه و ما جری بینه و بین إبلیس و أحوال أولاده وما اوحی إلیه و صدر عنه من الحکم والأدعیة وغیرها و فیه تسعة أحادیث 290- 294

باب 3 بعثته علیه السلام علی قومه و قصّة الطوفان؛ و فیه 82 حدیثاً. 294- 342

باب 4 قصّة هود علیه السلام و قومه عاد؛ و فیه 27 حدیثاً. 343- 365

باب 5 قصّة شدّاد و إرم ذات العماد و فیه ثلاثة أحادیث. 366- 370

باب 6 قصّة صالح علیه السلام و قومه؛ و فیه 14 حدیثاً. 370- 394

ص: 396

روایت15.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام درباره این آیه «ثمود به سبب طغیان خود به تکذیب پرداختند» فرمود: طغیان ثمود را وادار به تکذیب کرد. علی بن ابراهیم درباره «شقی ترینشان» گفته است. گفت: کسی که شتر را پی کرد. و این آیه «بر سرشان عذاب آورد» گفت: آنان را ناگهانی و غافلگیرانه در شب فرا گرفت. «و از پیامد کار خویش، بیمی به خود راه نداد» گوید: پس از این کسانی که هلاکشان کردیم، نمی ترسند.(1)

توضیح

ممکن است براساس این تأویل، گفته او که: «عقبها» فاعل «لایخاف» باشد و منظور از «العقبی: پیامد» امت متأخر باشد، یا فاعل آن ضمیری باشد که به انسان برگردد.

روایت16.

علل الشرائع، عیون اخبارالرضا، الخصال: در پرسش های (مرد) شامی که گفت: به من از روز چهارشنبه و فال بد زدن به آن خبر ده، پس امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آن آخرین چهارشنبه ماه است - و حدیث را ادامه داد تا اینجا که فرمود - : و روز چهارشنبه خداوند فرمود: ما آنان و قومشان را همگی هلاک کردیم و روز چهارشنبه فریاد آنان را گرفت و روز چهارشنبه شتر را پی کردند.(2)

شرح

آنچه از این حدیث برمی آید این است که این فریاد، همان فریادی است که بر قوم عاد در فاصله میان دو امر مربوط به آنان یعنی نابودی آنان و پی کردن شتر واقع شده است. اما با احادیثی که پیشتر بر این دلالت می کرد که پس از پی کردن، (در فاصله ای) بیش از سه روز هلاک نشدند، همخوانی ندارد. پس به نظر نمی رسد که پی کردن و صیحه، هر دو در روز چهارشنبه بوده باشد، پس بهتر است که فریاد را به چیزی تعبیر کنیم که بر قوم هود یا قوم شعیب یا قوم لوط واقع شده است؛ و چه بسا وجه وسطی بهتر باشد.

ص: 394


1- . تفسیر القمی : 727
2- . علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 136- 137، الخصال 2: 28

إلی هنا تمّ الجزء الحادی العشر من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة و یحوی هذا الجزء 519 حدیثا فی 19 بابا. و یتلوه الجزة الثانی عشر و یبدء من قصص إبراهیم علیه السلام.

و قد قابلنا هذا المجلّد بنسخ مطبوعة و مخطوطة منها:

طبعة أمین الضرب المطبوع بطهران سنة 1303. و منها نسخة مخطوطة مقروءة علی العلّامة المصنّف قدسّ سرّه ء فی عدّة مواضعها سماعه بخطّه الشریف و النسخة و إن لم تخلو عن أغلاط إلّا أنّه جیّدة جدّاً، و هی من أوّل الکتاب إلی آخر قصص شعیب علیه السلام و قد أتحفنا إیّاها الفاضل العالم السیّد مهدیّ اللّازوردیّ القمیّ دام توفیقه، و إلی القاری ء الصورة الفتوغرافیّة لصحیفة منها.

و کثیراً ما راجعت عند الاختلاف نسخة أخری لمکتبة سیّدنا العلّامة الحجّة السیّد شهاب الدین النجفیّ المرعشیّ مدّ ظلّه العالی

خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ.

ص: 397

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

فهرست ما فی هذا الجزء

ص: 395

تصویر

ص: 398

ص: 396

رموز التعلیق و کلمة التقدیر

کلّ ما یرمز الیه من تعالیق ب (ط) فهو للعلّامة الفذّ السیّد محمّد حسین الطباطبائیّ و قد علّق أدام اللّه إفضاله بعض الأحادیث من المجلّد الأوّل إلی أوائل المجلّد السابع فقط

و کلّ ما یرمز إلیه ب (م) فهو للخطیب المصقع المفضال السیّد مصطفی الطباطبائیّ القمیّ و ربّما عاونه الثقة الألمعیّ الفاضل السیّد کاظم الموسویّ

و کلّ ما لم یرمز إلیه فهو للمتتبّع البصیر الشیخ عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ، و قد بذل غایة جهده فی تصحیح الکتاب سندا و متنا و ترجم بعض رجاله و أوضح جدده. و کان حقّاً علینا و علیّ کل مسلم یحمل بین جنبیه ولاء العترة الطاهرة علیهم السلام تقدیر هؤلاء الأفاضل الکرام و الفطاحل الأعلام الذین قاموا بخدمة تبقی عوائده الأیّام علی تعاقب الشهور و الأعوام، حیث بذلوا هممهم العالیة فی تصحیح هذا السفر الکبیر الذی لا یقوم بأعباء ثقله إلّا امّة کبیرة فللّه درُّهم و علی اللّه أجرهم.

و قد وفّقنی اللّه تعالی لتصحیح الکتاب و مقابلته بما صحّح قبلًا بإشراف اللّجنة العلمیّة و بما وجدناها من نسخ المصنّف أو ما أجازها قدّس سرّه الشریف؛ و بذلت فی ذلک غایة وسعی و جهدی، و قد ساعدنی زمیلی الفاضل السیّد کاظم الموسویّ المحترم، فجاء الکتاب بحمد اللّه تعالی خالیاً من الغلط إلّا نزر زهید لا یعبأ. و فی بالی إن أمهلنی الأجل و ساعدنی لطفه عزّ و جلّ أن أکتب علیه فهرساً جامعاً بصورة حدیثة و قد شرعت الآن فی مقدّماته، أسأل اللّه تعالی أن یوفّقنی لإتمامه إنّه ولیُّ التوفیق.

یحیی عابدیّ الزنجانیّ

ص: 399

ص: 397

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).

ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 400

ص: 398

رموز التعلیق و کلمة التقدیر

ص: 399

رموز الکتاب

ص: 400

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109