ترجمه بحارالانوار جلد 10: کتاب احتجاج و مناظره - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب احتجاج 2

باب های احتجاجات امیرالمؤمنین علیه السّلام و اصول کلی مسائل گوناگون علمی که از آن حضرت رسیده است

باب اول : احتجاج حضرت علی علیه السّلام با یهودیان در بخش های گوناگون علمی و مسائل مختلف

روایات

روایت 1.

خصال: عبداللَّه بن عباس گوید: دو برادر یهودی از بزرگان یهود به مدینه آمدند و گفتند: ای مردم! از پیامبر ما به ما حدیث شده که پیامبری در تهامه (مکه) ظاهر می شود که اندیشه های یهود را سفیهانه می داند و از دین آنان انتقاد می نماید و ما بیم آن داریم که او ما را از دینی که پدران ما داشتند باز دارد. کدام یک از شما آن پیامبر هستید؟ که اگر او همان باشد که داود علیه السّلام مژده آمدن او را داده، به او ایمان می آوریم و از او پیروی می کنیم و اگر او نباشد، بلکه کسی باشد که تنها سخنانی را منظّم می کند و ایراد می نماید و شعر می گوید و با نیروی زبانش بر ما چیره می شود، با جان و مال خودمان با او به مبارزه برمی خیزیم. پس کدام یک از شما آن پیامبر هستید؟

مهاجران و انصار گفتند: پیامبر ما از دنیا رفته است. آن دو برادر یهودی گفتند: سپاس خدا را؛ پس کدام یک از شما جانشین او هستید؟ چرا که خداوند متعال هیچ پیامبری را به سوی قومی نفرستاده، مگر این که او جانشینی داشته که پس از او پیام او را رسانده و آن چه را که از جانب خدا مأموریت داشته، برای مردم بیان کند. مهاجران و انصار به ابوبکر اشاره کرده و گفتند: او جانشین پیامبر است.

ص: 1

فَقَالا لِأَبِی بَکْرٍ إِنَّا نُلْقِی عَلَیْکَ مِنَ الْمَسَائِلِ مَا یُلْقَی عَلَی الْأَوْصِیَاءِ وَ نَسْأَلُکَ عَمَّا تُسْأَلُ الْأَوْصِیَاءُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُمَا أَبُو بَکْرٍ أَلْقِیَا مَا شِئْتُمَا أُخْبِرْکُمَا بِجَوَابِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ أَحَدُهُمَا مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ وَ مَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ وَ مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ وَ فِی أَیْنَ تَغْرُبُ وَ أَیْنَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ لَمْ تَطْلُعْ فِیهِ بَعْدَ ذَلِکَ وَ أَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ وَ رَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ وَ أَیْنَ یَکُونُ وَجْهُ رَبِّکَ وَ مَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ وَ اثْنَانِ غَائِبَانِ وَ اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ وَ مَا الْوَاحِدُ وَ مَا الِاثْنَانِ وَ مَا الثَّلَاثَةُ وَ مَا الْأَرْبَعَةُ وَ مَا الْخَمْسَةُ وَ مَا السِّتَّةُ وَ مَا السَّبْعَةُ وَ مَا الثَّمَانِیَةُ وَ مَا التِّسْعَةُ وَ مَا الْعَشَرَةُ وَ مَا الْأَحَدَ عَشَرَ وَ مَا الِاثْنَا عَشَرَ وَ مَا الْعِشْرُونَ وَ مَا الثَّلَاثُونَ وَ مَا الْأَرْبَعُونَ وَ مَا الْخَمْسُونَ وَ مَا السِّتُّونَ وَ مَا السَّبْعُونَ وَ مَا الثَّمَانُونَ وَ مَا التِّسْعُونَ وَ مَا الْمِائَةُ قَالَ فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ لَا یَرُدُّ جَوَاباً وَ تَخَوَّفْنَا أَنْ یَرْتَدَّ الْقَوْمُ عَنِ الْإِسْلَامِ فَأَتَیْتُ مَنْزِلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقُلْتُ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ رُؤَسَاءَ الْیَهُودِ قَدْ قَدِمُوا الْمَدِینَةَ وَ أَلْقَوْا عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَسَائِلَ فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ لَا یَرُدُّ جَوَاباً فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام ضَاحِکاً ثُمَّ قَالَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَعَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِ فَأَقْبَلَ یَمْشِی أَمَامِی وَ مَا أَخْطَأَتْ مِشْیَتُهُ مِنْ مِشْیَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً حَتَّی قَعَدَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یَقْعُدُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْیَهُودِیَّیْنِ فَقَالَ علیه السلام یَا یَهُودِیَّانِ ادْنُوَا مِنِّی وَ أَلْقِیَا عَلَیَّ مَا أَلْقَیْتُمَاهُ عَلَی الشَّیْخِ فَقَالَ الْیَهُودِیَّانِ وَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ لَهُمَا أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَخُو النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ وَ أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ وَصِیُّهُ فِی حَالاتِهِ کُلِّهَا وَ صَاحِبُ کُلِّ مَنْقَبَةٍ وَ عِزٍّ وَ مَوْضِعُ سِرِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَحَدُ الْیَهُودِیَّیْنِ مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ قَالَ علیه السلام أَنَا مُؤْمِنٌ مُنْذُ عَرَفْتُ نَفْسِی وَ أَنْتَ کَافِرٌ مُنْذُ عَرَفْتَ نَفْسَکَ فَمَا أَدْرِی مَا یُحْدِثُ اللَّهُ فِیکَ یَا یَهُودِیُّ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ فَمَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ قَالَ علیه السلام ذَاکَ یُونُسُ علیه السلام فِی بَطْنِ الْحُوتِ

ص: 2

آن دو برادر به ابوبکر گفتند: ما پرسش هایی را که به جانشینان پیامبر پیشنهاد می شود، به تو پیشنهاد می کنیم و پرسش هایی از تو داریم که از اوصیا پرسیده می شود. ابوبکر گفت: هر چه می خواهید پیشنهاد کنید. من- ان شاء اللَّه- پاسخ آن را می دهم.

یکی از آن دو گفت: مقام من و تو در پیشگاه خداوند متعال چیست؟ و آن کدام جانی بود که در جان دیگری جا داشت، ولی میان آنان پیوند خویشی و نژادی نبود؟ و کدام قبری بود که صاحبش را می گردانید؟ خورشید از کجا طلوع و در کجا غروب می کند؟ کجا بود که خورشید به آنجا کرد و دیگر بدان جا نتابید؟ بهشت کجاست؟ دوزخ کجاست؟ آیا پروردگار تو حمل می کند یا حمل می شود؟ روی پروردگار تو به کدام طرف است؟ آن دو حاضر کدامند؟ و آن دو غایب کدامند؟ و آن دو دشمن کدامند؟ یک چیست؟ دو چیست؟ سه چیست؟ چهار چیست؟ پنج چیست؟ شش چیست؟ هفت چیست؟ هشت چیست؟ نه چیست؟ ده چیست؟ یازده چیست؟ دوازده چیست؟ بیست چیست؟ سی چیست؟ چهل چیست؟ پنجاه چیست؟ شصت چیست؟ هفتاد چیست؟ هشتاد چیست؟ نود چیست؟

ابن عباس گوید: ابوبکر از پاسخ فرو ماند و نتوانست هیچ پاسخی دهد، به گونه ای که ما بیم آن داشتیم که مردم از دین اسلام برگردند. از این رو من به در خانه علی بن ابی طالب علیه السّلام رفتم و به حضرتش عرض کردم: ای علی! از رؤسای یهود به مدینه آمده اند و پرسش هایی را به ابوبکر پیشنهاد دادند و او از پاسخ فرو ماند و نتوانست جوابی بدهد.

علی علیه السّلام تبسّمی کرد و خندید. آن گاه فرمود: امروز، همان روزی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من وعده فرمود. پس پیشاپیش به راه افتاد که راه رفتنش با راه رفتن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هیچ تفاوتی نداشت. تا این که در همان جایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می نشست، جلوس فرمود. آن گاه رو به آن دو یهودی کرد و فرمود: هر دو نزدیک من آمده و پرسش هایی را که از این پیرمرد داشتید، از من بپرسید.

آن دو یهودی گفتند: تو کیستی؟ فرمود: من علی بن ابی طالب، فرزند عبدالمطّلب، برادر پیامبر، همسر دخترش فاطمه، پدر حسن و حسین علیه السّلام و جانشین او در همه حالات، و دارای همه مناقب و شکوه ها و رازدار پیامبر صلی الله علیه و آله هستم. یکی از آن دو یهودی گفت: مقام من و تو در پیشگاه خداوند متعال چیست؟ فرمود: من از روزی که خود را شناختم، مؤمن بودم و تو از روزی که خود را شناختی، کافر بودی و از این پس نمی دانم- ای یهودی!- که خداوند با تو چه رفتار خواهد داشت.

یهودی گفت: کدام جانی بود که در میان جان دیگر جای داشته و میان آن ها پیوند خویشی و نژادی نبود؟ فرمود: آن یونس در شکم ماهی بود.

ص: 2

قَالَ لَهُ فَمَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ قَالَ یُونُسُ حِینَ طَافَ بِهِ الْحُوتُ فِی سَبْعَةِ أَبْحُرٍ قَالَ لَهُ فَالشَّمْسُ مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ قَالَ مِنْ قَرْنَیِ الشَّیْطَانِ قَالَ فَأَیْنَ تَغْرُبُ قَالَ فِی عَیْنٍ حَامِئَةٍ قَالَ لِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تُصَلَّی فِی إِقْبَالِهَا وَ لَا فِی إِدْبَارِهَا حَتَّی تَصِیرَ مِقْدَارَ رُمْحٍ أَوْ رُمْحَیْنِ قَالَ فَأَیْنَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ لَمْ تَطْلُعْ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ قَالَ فِی الْبَحْرِ حِینَ فَلَقَهُ اللَّهُ لِقَوْمِ مُوسَی علیه السلام قَالَ لَهُ فَرَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ قَالَ إِنَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یَحْمِلُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِقُدْرَتِهِ وَ لَا یَحْمِلُهُ شَیْ ءٌ قَالَ فَکَیْفَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ قَالَ یَا یَهُودِیُّ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری فَکُلُّ شَیْ ءٍ عَلَی الثَّرَی وَ الثَّرَی عَلَی الْقُدْرَةِ وَ الْقُدْرَةُ بِهِ تَحْمِلُ کُلَّ شَیْ ءٍ قَالَ فَأَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ قَالَ أَمَّا الْجَنَّةُ فَفِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا النَّارُ فَفِی الْأَرْضِ قَالَ فَأَیْنَ یَکُونُ وَجْهُ رَبِّکَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ ائْتِنِی بِنَارٍ وَ حَطَبٍ فَأَتَیْتُهُ بِنَارٍ وَ حَطَبٍ فَأَضْرَمَهَا ثُمَّ قَالَ یَا یَهُودِیُّ أَیْنَ یَکُونُ وَجْهُ هَذِهِ النَّارِ قَالَ لَا أَقِفُ لَهَا عَلَی وَجْهٍ قَالَ فَإِنَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ هَذَا الْمَثَلِ وَ لَهُ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ مَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ قَالَ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ لَا یَغِیبَانِ سَاعَةً قَالَ فَمَا اثْنَانِ غَائِبَانِ قَالَ الْمَوْتُ وَ الْحَیَاةُ لَا یُوقَفُ عَلَیْهِمَا قَالَ فَمَا اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ قَالَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ قَالَ فَمَا الْوَاحِدُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَمَا الِاثْنَانِ قَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ قَالَ فَمَا الثَّلَاثَةُ قَالَ کَذَبَتِ النَّصَارَی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالُوا ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ اللَّهُ لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً قَالَ فَمَا الْأَرْبَعَةُ قَالَ الْقُرْآنُ وَ الزَّبُورُ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ قَالَ فَمَا الْخَمْسَةُ قَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ مُفْتَرَضَاتٍ قَالَ فَمَا السِّتَّةُ قَالَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ

ص: 3

پرسید: کدام قبری بود که صاحبش را می گردانید؟ فرمود: یونس علیه السّلام بود، آن گاه که ماهی او را در هفت دریا گرداند. پرسید: خورشید از کجا طلوع می کند؟ فرمود: از میان دو شاخ شیطان. پرسید: در کجا غروب می کند؟ فرمود: در چشمه ای گرم. دوستم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «به هنگام برآمدن آفتاب و به هنگام غروب آن نماز نخوان، تا آن که سایه آن به اندازه یک نیزه یا دو نیزه بلند شود.»

پرسید: کجا بود که خورشید در آن جا طلوع کرد و دیگر در آنجا نتابید؟ فرمود: در دریایی که خداوند آن را برای بنی اسرائیل و قوم موسی شکافت. پرسید: پروردگار تو حمل می کند یا حمل می شود؟ فرمود: پروردگار من با نیروی خود همه چیز را حمل می کند و هیچ چیز توان حمل او را ندارد تا حمل شود. پرسید: پس معنای این آیه که فرمود: «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَة»(1) {و عرش پروردگار تو را در آن روز هشت تن حمل می نماید} چگونه است؟

فرمود: ای یهودی! آیا نمی دانی «ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری»(2) {آن چه در آسمان ها و زمین و میان آن دو و زیر خاک است همه از آن خداست؟} پس همه چیز روی خاک است و خاک بر قدرت پابرجاست و قدرت همه چیز را حمل می کند. پرسید: پس بهشت و دوزخ کجا هستند؟ فرمود: بهشت در آسمان است و دوزخ در زمین. پرسید: روی پروردگار تو به کدام طرف است؟

علی علیه السّلام به من فرمود: ای ابن عباس! آتش و هیزمی برای من بیاور. من آتش و هیزم را حاضر ساختم. حضرت هیزم را آتش زد و فرمود: ای یهودی! روی این آتش به کدام طرف است؟ یهودی گفت: من رویی برای آن نمی دانم. حضرت فرمود: به راستی که پروردگار بزرگ من بدین گونه است. مشرق و مغرب از آن اوست، «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه»(3) {پس هر کجا که رو کند، همان جا وجه اللَّه است.}

از حضرتش پرسید: آن دو حاضر کدامند؟ فرمود: آسمان ها و زمین که ساعتی غایب نمی شوند. پرسید: آن دو غایب کدامند؟ فرمود: مرگ و زندگی که نمی شود بر آن دو واقف شد. پرسید: آن دو دشمن کدامند؟ فرمود: شب و روز. پرسید: پس آن یک کدام است؟ فرمود: خدای بزرگ. پرسید: پس آن دو چیست؟ فرمود: آدم و حوّا. پرسید: پس آن سه چیست؟ فرمود: مسیحیان بر خدا دروغ بسته و گفتند: «سوّمین از سه تا»، در حالی که خداوند همسر و فرزندی ندارد. پرسید: پس آن چهار چیست؟ فرمود: قرآن، زبور، تورات و انجیل. پرسید: پس آن پنج چیست؟ فرمود: پنج نمازی که واجب و فرض است. پرسید: پس آن شش چیست؟ فرمود: «خلق السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّام»(4) {خداوند آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید.}

ص: 3

قَالَ فَمَا السَّبْعَةُ قَالَ سَبْعَةُ أَبْوَابِ النَّارِ مُتَطَابِقَاتٌ قَالَ فَمَا الثَّمَانِیَةُ قَالَ ثَمَانِیَةُ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ قَالَ فَمَا التِّسْعَةُ قَالَ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ قَالَ فَمَا الْعَشَرَةُ قَالَ عَشَرَةُ أَیَّامِ الْعَشْرِ قَالَ فَمَا الْأَحَدَ عَشَرَ قَالَ قَوْلُ یُوسُفَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ قَالَ فَمَا الِاثْنَا عَشَرَ قَالَ شُهُورُ السَّنَةِ قَالَ فَمَا الْعِشْرُونَ قَالَ بَیْعُ یُوسُفَ بِعِشْرِینَ دِرْهَماً قَالَ فَمَا الثَّلَاثُونَ قَالَ ثَلَاثُونَ یَوْماً شَهْرُ رَمَضَانَ صِیَامُهُ فَرْضٌ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَنْ کَانَ مَرِیضاً أَوْ عَلَی سَفَرٍ قَالَ فَمَا الْأَرْبَعُونَ قَالَ کَانَ مِیقَاتُ مُوسَی علیه السلام ثلاثون (ثَلَاثِینَ) لَیْلَةً فَأَتَمَّهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً قَالَ فَمَا الْخَمْسُونَ قَالَ لَبِثَ نُوحٌ علیه السلام فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً قَالَ فَمَا السِّتُّونَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کَفَّارَةِ الظِّهَارِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً إِذَا لَمْ یَقْدِرْ عَلَی صِیَامِ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ قَالَ فَمَا السَّبْعُونَ قَالَ اخْتَارَ مُوسَی مِنْ قَوْمِهِ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَمَا الثَّمَانُونَ قَالَ قَرْیَةٌ بِالْجَزِیرَةِ یُقَالُ لَهَا ثَمَانُونَ مِنْهَا قَعَدَ نُوحٌ علیه السلام فِی السَّفِینَةِ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ أَغْرَقَ اللَّهُ الْقَوْمَ قَالَ فَمَا التِّسْعُونَ قَالَ الْفُلْکُ الْمَشْحُونُ اتَّخَذَ نُوحٌ علیه السلام فِیهِ تِسْعِینَ بَیْتاً لِلْبَهَائِمِ قَالَ فَمَا الْمِائَةُ قَالَ کَانَ أَجَلُ دَاوُدَ علیه السلام سِتِّینَ سَنَةً فَوَهَبَ لَهُ آدَمُ علیه السلام أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنْ عُمُرِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْ آدَمَ الْوَفَاةُ جَحَدَ فَجَحَدَتْ ذُرِّیَّتُهُ فَقَالَ لَهُ یَا شَابُّ صِفْ لِی مُحَمَّداً کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ حَتَّی أُومِنَ بِهِ السَّاعَةَ فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا یَهُودِیُّ هَیَّجْتَ أَحْزَانِی کَانَ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلْتَ الْجَبِینِ مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ أَدْعَجَ الْعَیْنَیْنِ سَهْلَ الْخَدَّیْنِ أَقْنَی الْأَنْفِ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ کَثَّ اللِّحْیَةِ بَرَّاقَ الثَّنَایَا کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ کَانَ لَهُ شُعَیْرَاتٌ مِنْ

ص: 4

پرسید: پس آن هفت چیست؟ فرمود: هفت در دوزخ که بر روی هم بسته می شود. پرسید: پس آن هشت چیست؟ فرمود: هشت در بهشت. پرسید: پس آن نه چیست؟ فرمود: «تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُون»(1) {نه طایفه ای که در روی زمین فساد می کردند و اصلاح نمی کردند.}

پرسید: پس آن ده چیست؟ فرمود: ده روز از دهه. پرسید: پس آن یازده چیست؟ فرمود: سخن یوسف علیه السّلام به پدرش که: «یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِین»(2) {ای پدر! من یازده ستاره و آفتاب و مهتاب را دیدم که بر من سجده می کردند.} پرسید: پس آن دوازده چیست؟ فرمود: ماه های سال. پرسید: پس آن بیست چیست؟ فرمود: فروش یوسف به بیست درهم. پرسید: پس آن سی چیست؟ فرمود: سی روز ماه رمضان که روزه اش بر هر مؤمنی واجب است، مگر آن که بیمار یا در سفر باشد.

پرسید: پس آن چهل چیست؟ فرمود: وعده گاه موسی علیه السّلام که سی شب بود، پس خداوند با افزودن ده روز آن را تکمیل کرد و وعده گاه پروردگارش چهل شب کامل گشت. پرسید: پس آن پنجاه چیست؟ فرمود: نوح علیه السّلام در میان قومش هزار سال جز پنجاه سال ماند. پرسید: پس آن شصت چیست؟ فرمود: گفتار خدای متعال در مورد کفّاره ظهار که: ِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِینا(3) {کسی که توانایی ندارد شصت مسکین را اطعام کند.} یعنی توانایی گرفتن دو ماه روزه پی در پی را ندارد. پرسید: پس آن هفتاد چیست؟ فرمود: موسی علیه السّلام از میان قوم خود هفتاد تن برای میعادگاه پروردگار (عزوجل) خود برگزید. پرسید: پس آن هشتاد چیست؟ فرمود: نام دهی در جزیره است که «هشتاد» نامیده می شود. همان جایی که نوح از آنجا در کشتی نشست و در کوه جودی فرود آمد و خداوند قومش را غرق نمود. پرسید: پس آن نود چیست؟ فرمود: همان کشتی پر، که نوح در آن برای جانوران نود خانه ساخت. پرسید: پس آن صد چیست؟ فرمود: عمر داود علیه السّلام شصت سال بود. آدم علیه السّلام از عمر خود چهل سال به او بخشید و چون مرگش فرا رسید، منکر شد و فرزندان و ذرّیه او انکار را به ارث بردند.

آن گاه یهودی گفت: ای جوان! محمّد را آن گونه برایم توصیف کن که گویی هم اینک او را می بینم تا همین ساعت به او ایمان بیاورم. در این هنگام امیرالمؤمنین علیه السّلام گریست، آن گاه فرمود: ای یهودی! غمهایم را تازه کردی؛ دوست من

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دارای پیشانی بلند، ابروانی به هم پیوسته، چشمانی سیاه، گونه هایی هموار و صاف، بینی کشیده، لبانی نازک، ریشی پر پشت و دندان هایی درخشان بود. گردنش بسان تنگ نقره بلورین بود و خط مویی از

ص: 4

لَبَّتِهِ إِلَی سُرَّتِهِ مَلْفُوفَةٌ کَأَنَّهَا قَضِیبُ کَافُورٍ لَمْ یَکُنْ فِی بَدَنِهِ شُعَیْرَاتٌ غَیْرُهَا لَمْ یَکُنْ بِالطَّوِیلِ الذَّاهِبِ وَ لَا بِالْقَصِیرِ النَّزْرِ کَانَ إِذَا مَشَی مَعَ النَّاسِ غَمَرَهُمْ نُورُهُ وَ کَانَ إِذَا مَشَی کَأَنَّهُ یَنْقَلِعُ مِنْ صَخْرٍ أَوْ یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ کَانَ مُدَوَّرَ الْکَعْبَیْنِ لَطِیفَ الْقَدَمَیْنِ دَقِیقَ الْخَصْرِ (1)عِمَامَتُهُ السَّحَابُ وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ بَغْلَتُهُ دُلْدُلٌ وَ حِمَارُهُ الْیَعْفُورُ وَ نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ وَ فَرَسُهُ لِزَازٌ وَ قَضِیبُهُ الْمَمْشُوقُ کَانَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ أَشْفَقَ النَّاسِ عَلَی النَّاسِ وَ أَرْأَفَ النَّاسِ بِالنَّاسِ کَانَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ مَکْتُوبٌ عَلَی الْخَاتَمِ سَطْرَانِ أَمَّا أَوَّلُ سَطْرٍ فَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَّا الثَّانِی فَمُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ صِفَتُهُ یَا یَهُودِیُّ فَقَالَ الْیَهُوِدیَّانِ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ حَقّاً فَأَسْلَمَا وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُمَا وَ لَزِمَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَانَا مَعَهُ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْجَمَلِ مَا کَانَ فَخَرَجَا مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ فَقُتِلَ أَحَدُهُمَا فِی وَقْعَةِ الْجَمَلِ وَ بَقِیَ الْآخَرُ حَتَّی خَرَجَ مَعَهُ إِلَی صِفِّینَ فَقُتِلَ بِصِفِّینَ(2).

سینه تا ناف همچون شاخه کافور کشیده شده بود که جز آن در بدنش مویی نداشت. نه زیاد بلند بالا بود و نه کوتاه قامت.

هنگامی که با مردم راه می رفت نورش آن ها را فرا می گرفت و چون گام برمی داشت، گویی پا از سنگ بر می کند یا از شیبی سرازیر می گردد. دو کعب حضرتش گرد بود، دو گامش لطیف، کمر (میان) باریک بود، عمامه اش سحاب و شمشیرش ذوالفقار و استرش دلدل و الاغش یعفور و ماده شترش عضباء و اسبش لزاز و تازیانه اش ممشوق نام داشت. آن حضرت از همه نسبت به مردم دلسوزتر و از همه مهربان تر بود. در میان دو شانه اش مهر نبوّت بود که بر آن دو سطر نوشته شده بود: سطر اول: «لا اله الا اللَّه» و سطر دوم: «محمّد رسول اللَّه.» این ویژگی های پیامبر بود ای یهودی! آن دو یهودی گفتند: گواهی می دهیم که معبودی جز خدا نیست و محمّد پیامبر خداست و تو جانشین بر حقّ محمّد هستی. آن گاه هر دو اسلام را پذیرا شده و مسلمان خوبی شدند و ملازم خدمت امیر مؤمنین علی علیه السّلام شدند و با آن حضرت بودند تا آنکه جنگ جمل پیش آمد و آن ها به همراه حضرت به بصره رفتند. یکی از آن ها در جنگ جمل کشته شد و دیگری ماند تا این که در رکاب حضرت به جنگ صفّین آمد و در آن جنگ کشته شد.(1)

توضیح

قدرت چیزی غیر از ذات نیست که با آن ذات اشیاء تحمل می گردد، بلکه معنای حمل قدرت این است که ذات سبب وجود هر چیز و بقای آن می باشد. از هنگام به وجود آمدن مرگ و زندگی و از میان آن رفتن آن ها کسی آگاه نیست. دروازه های جهنم به روی دوزخیان بسته شده است. یا بعضی دروازه های جهنم موافق بعضی دیگر است. ایام دهگانه یعنی دهه ذوالحجة یا ده روزی که جایگزین قربانی می باشد.

مؤلف : تفسیر سایر اجزای حدیث در ابواب مناسب آن پراکنده است.

ص: 5

روایت 2.

خصال: جعفر بن یحیی از پدرش، از یکی از صادقان آل محمّد علیه السّلام نقل می کند که فرمود: دو تن از یهودیان خیبر که تورات گشوده ای در دست داشتند، برای دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و دیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفته است. پس نزد ابوبکر آمده و گفتند: ما آمدیم تا از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسش هایی بکنیم. اما دیدیم که او از دنیا رفته است. ابوبکر گفت: پرسش شما چیست؟ گفتند: ما را از یک، دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه، ده، بیست، سی، چهل، پنجاه، شصت، هفتاد، هشتاد، نود و صد آگاه کن. ابوبکر گفت: من در این مورد چیزی نمی دانم. نزد علی بن ابی طالب بروید.

راوی گوید: آن دو خدمت علی علیه السّلام شرفیاب شده و قصه را از اول تا آخرش بازگو کرده، در حالی که تورات گشاده را نیز در دست داشتند. امیر مؤمنان علی علیه السّلام به آن دو فرمود: اگر پاسخ پرسش هایتان را آن گونه که می دانید بگویم، اسلام را می پذیرید؟ گفتند: آری.

حضرت فرمود: یک همان خدای یکتاست که شریکی ندارد. و دو همان گفتار خدای متعال است که فرمود: «لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِد»(1) {دو معبود برای خود برنگزینند که او همان معبود یکتاست.} و سه و چهار و پنج و شش و هفت و هشت همان فرمایش خداوند در کتابش در مورد اصحاب کهف است که فرمود: «سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَیْبِ وَ یَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُم»(2) {به زودی گویند که آنان سه نفر بودند که چهارمی آنان سگ آنان بود و می گویند پنج نفر بودند که ششمین آنان سگشان بود، این سخن را از روی غیب گویی می گویند. و می گویند هفت تن بودند که هشتمی آنان سگشان بود.}

و نه همان گفتار خدای متعال در کتابش است که فرمود: «وَ کانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُون» {و در شهر، نه طایفه بودند که در زمین فساد می کردند و اصلاح نمی کردند.} و ده، همان فرمایش خدای متعال است که: {این ده روز تمام است.} و بیست همان فرمایش خدای متعال است که فرمود: «إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْن»(3) {اگر بیست نفر از شما پایدار باشد بر دویست نفر پیروز می شوند.} و سی و چهل همان گفتار خدای متعال در کتابش است که فرمود: «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَة»(4) {ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر به پایان بردیم. پس وعده گاه پروردگارش چهل شب شد.} و پنجاه همان سخن خدای متعال است که فرمود: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَة»(5) {در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است.}

ص: 6

وَ أَمَّا السِّتُّونَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ أَمَّا السَّبْعُونَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا وَ أَمَّا الثَّمَانُونَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً وَ أَمَّا التِّسْعُونَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ أَمَّا الْمِائَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ قَالَ فَأَسْلَمَ الْیَهُودِیَّانِ عَلَی یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

و شصت همان گفتار خداوند در کتابش است که فرمود: «فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِینا»(1) {هر کس توانایی (روزه) ندارد پس شصت مسکین را اطعام کند.} و هفتاد همان گفتار خداوند در کتابش است که فرمود: «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا» {موسی از میان قومش برای وعده گاه ما هفتاد تن برگزید.} و هشتاد همان گفتار خداوند است که فرمود: «وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَة»(2) {و آنان که زنان شوهردار را متّهم به زنا می کنند و چهار نفر گواه بر ادعای خود ندارند پس هشتاد تازیانه به آنان بزنید.} و نود همان سخن خدای متعال در کتابش است که فرمود: «إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَة»(3) {این برادر من است که نود و نه گوسفند دارد.} و صد همان فرمایش خدای متعال در کتابش است که فرمود: «الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَة»(4) {به هر کدام از زن و مرد زناکار صد تازیانه بزنید.} راوی می گوید: پس هر دو یهودی به دست مبارک امیر مؤمنین علی علیه السّلام اسلام را پذیرفتند.(5)

روایت 3.

خصال: عطا از طاوس نقل می کند که گروهی از یهود نزد عمر بن خطاب آمدند و او در آن روز والی مردم بود. گفتند: پس از پیامبرتان تو والی این امر هستی و ما نزد تو آمدیم و از تو سئوالاتی می پرسیم. اگر تو آن ها را درست پاسخ دادی، ایمان می آوریم و تو را تصدیق می کنیم و پیرو تو می شویم. عمر گفت: آن چه را که در نظر دارید بپرسید.

گفتند: به ما خبر بده از قفل های آسمان های هفتگانه و کلیدهای آن ها؛ و به ما خبر بده از قبری که صاحب خود را حرکت داد؛ و به ما خبر بده از کسی که قوم را ترسانید، در حالی که نه از انس بود و نه از جنّ؛ و به ما خبر بده از محلّی که آفتاب یک بار به آنجا تابید و دیگر چنین نکرد؛ و به ما خبر بده از پنج موجود زنده ای که در رحم مادر آفریده نشدند؛ و از یکی و دو تا و سه تا و چهار تا و پنج تا و شش تا و هفت تا و هشت تا و نه تا و ده تا و یازده تا و دوازده تا.

راوی می گوید: عمر ساعتی سر به زیر انداخت و سپس چشمانش را باز کرد و گفت: شما از عمر بن خطّاب چیزهایی را پرسیدید که آن ها را نمی داند،

ص: 7

لَهُ بِهِ عِلْمٌ وَ لَکِنِ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ یُخْبِرُکُمْ بِمَا سَأَلْتُمُونِی عَنْهُ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ فَدَعَاهُ فَلَمَّا أَتَاهُ قَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ مَعْشَرَ الْیَهُودِ سَأَلُونِی عَنْ أَشْیَاءَ لَمْ أُجِبْهُمْ فِیهَا بِشَیْ ءٍ وَ قَدْ ضَمِنُوا لِی إِنْ أَخْبَرْتُهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ اعْرِضُوا عَلَیَّ مَسَائِلَکُمْ فَقَالُوا لَهُ مِثْلَ مَا قَالُوا لِعُمَرَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْأَلُوا عَنْ شَیْ ءٍ سِوَی هَذَا قَالُوا لَا یَا أَبَا شَبَّرَ وَ شَبِیرٍ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا أَقْفَالُ السَّمَاوَاتِ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ مَفَاتِیحُهَا قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَّا الْقَبْرُ الَّذِی سَارَ بِصَاحِبِهِ فَالْحُوتُ سَارَ بِیُونُسَ فِی بَطْنِهِ الْبِحَارَ السَّبْعَةَ وَ أَمَّا الَّذِی أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَتِلْکَ نَمْلَةُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ أَمَّا الْمَوْضِعُ الَّذِی طَلَعَتْ فِیهِ الشَّمْسُ فَلَمْ تَعُدْ إِلَیْهِ فَذَاکَ الْبَحْرُ الَّذِی أَنْجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ مُوسَی علیه السلام وَ غَرَّقَ فِیهِ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ الَّذِینَ لَمْ یُخْلَقُوا فِی الْأَرْحَامِ فَآدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ أَمَّا الْوَاحِدُ فَاللَّهُ الْوَاحِدُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَمَّا الِاثْنَانِ فَآدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ أَمَّا الثَّلَاثَةُ فَجَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ فَالتَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ وَ أَمَّا الْخَمْسُ فَخَمْسُ صَلَوَاتٍ مَفْرُوضَاتٍ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا السِّتَّةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ أَمَّا السَّبْعَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ أَمَّا الثَّمَانِیَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ

ص: 8

ولی پسر عموی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از آن چه که پرسیدید به شما خبر می دهد. پس کسی را به جانب او فرستاد و او را فرا خواند.

چون علی علیه السّلام آمد، عمر به او گفت: ای ابوالحسن! گروه یهود از من چیزهایی را پرسیدند که به هیچ کدام پاسخ ندادم و آن ها به من قول داده اند که اگر به آن ها بگویم، به پیامبر ایمان بیاورند. علی علیه السّلام به آنان گفت: ای گروه یهود! سؤال های خود را به من بگویید. آن ها همان چیزهایی را که به عمر گفته بودند بازگو کردند. علی علیه السّلام به آنان فرمود: آیا غیر از این ها سوالی دارید ؟ گفتند نه ای پدر شبر و شبیر . علی علیه السلام به آن ها فرمود : امّا قفل های آسمان ها شریک قرار دادن برای خداست و کلیدهای آن گفتن «لا اله الّا الله» است؛ و امّا قبری که صاحب خود را حرکت داد، ماهی ای بود که یونس را در شکم خود در هفت دریا گردانید؛ و امّا آن که قوم خود را ترسانید و از انس و جنّ نبود، مورچه حضرت سلیمان بن داود بود؛ و امّا محلّی که آفتاب به آنجا تابید و دیگر باز نگشت، دریایی بود که خداوند در آنجا موسی را نجات داد و فرعون و یارانش را غرق کرد (چون در آن حال آب ها کنار رفت و آفتاب به آنجا تابید و بعد آب ها به هم آمدند و دیگر هرگز آفتاب به آنجا نتابید.) و امّا پنج موجود زنده ای که در رحم مادر آفریده نشدند، عبارت بودند از: آدم و حوّا و عصای موسی و شتر صالح و قوچ ابراهیم.

و امّا یکی، خدای یگانه ای است که شریک ندارد؛ و اما دو تا، آدم و حوا هستند؛ و امّا سه تا، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل هستند؛ و امّا چهار تا، تورات و انجیل و زبور و فرقانند؛ و امّا پنج تا، پنج نمازی است که به پیامبر واجب شده است؛ و امّا شش تا، سخن خداوند است که فرمود: {آسمان ها و زمین را در شش روز آفریدیم.} و امّا هفت تا، سخن خداوند است که فرمود: «وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِدادا»(1) {بالای شما هفت آسمان سخت آفریدیم.} و امّا هشت تا، سخن خداوند است که فرمود: «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَة»(2) {در آن روز عرش پروردگارت را بالای آنان هشت نفر حمل می کنند.}

ص: 8

وَ أَمَّا التِّسْعَةُ فَالْآیَاتُ الْمُنْزَلَاتُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام وَ أَمَّا الْعَشَرَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ وَ أَمَّا الْحَادِیَ عَشَرَ فَقَوْلُ یُوسُفَ لِأَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ أَمَّا الِاثْنَا عَشَرَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی علیه السلام اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَالَ فَأَقْبَلَ الْیَهُودُ یَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَقْبَلُوا عَلَی عُمَرَ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّ هَذَا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنَّهُ أَحَقُّ بِهَذَا الْمَقَامِ مِنْکَ وَ أَسْلَمَ مَنْ کَانَ مَعَهُمْ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُمْ (1).

و امّا نه تا، معجزاتی بود که به موسی بن عمران داده شد؛ و امّا ده تا، سخن خداوند است که فرمود: «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْر» {ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر به پایان رسانیدیم.} و امّا یازده تا، سخن یوسف است که به پدرش گفت: {من دیدم که یازده ستاره بر من سجده کردند.} و امّا دوازده تا، سخن خداوند است که به موسی فرمود: «اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْنا»(1) {عصای خود را به سنگ بزن، پس دوازده چشمه از آن جوشید.}

راوی می گوید: آن یهودی ها جلو آمدند، در حالی که می گفتند: گواهی می دهیم که معبودی جز خدا نیست و این که محمد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و تو پسر عموی او هستی. سپس رو به عمر کردند و گفتند: گواهی می دهیم که این شخص برادر پیامبر خداست و به خدا سوگند که او به این مقام

شایسته تر از توست و هر کس که با آنان بود مسلمان شدند و اسلام نیکویی داشتند.(2)

روایت 4.

عیون اخبار الرضا: صالح بن عقبه از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: چون ابوبکر هلاک شد و عمر در جای او قرار گرفت، عمر به مسجد برگشت و نشست. مردی نزد او آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! من مردی از یهودم و دانشمند آنان هستم. می خواهم از تو چند مسأله بپرسم که اگر به من پاسخ دادی، مسلمان خواهم شد. گفت: آن مسأله ها چیست؟ گفت: سه تا و سه تا و یکی، اگر خواهی بپرسم و اگر در میان قوم کسی از تو دانشمندتر است، مرا به سوی او راهنمایی کن. عمر گفت: بر تو باد این جوان! یعنی علی بن ابی طالب علیه السّلام. او نزد علی علیه السّلام آمد و از او پرسید.

حضرت فرمود: چرا گفتی: سه تا و سه تا و یکی و نگفتی هفت تا؟ گفت: اگر چنین می کردم نادان بودم، چون اگر از سه تا پاسخ ندادی، دیگر بسنده می کنم. فرمود: اگر تو را پاسخ دهم مسلمان می شوی؟ گفت: آری. فرمود: بپرس. گفت: از تو می پرسم از نخستین سنگی که بر روی زمین گذاشته شد و از نخستین چشمه ای که جوشید و از نخستین درختی که رویید. فرمود: ای یهودی! شما می گویید که نخستین سنگی که بر زمین نهاده شد، در بیت المقدس بود و دروغ می گویید، بلکه آن سنگی است که آدم آن را از بهشت آورد. گفت: به خدا سوگند که راست گفتی! این سخن به خط هارون و به املای موسی است.

ص: 9

قَالَ وَ أَنْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ أَوَّلَ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الْعَیْنُ الَّتِی بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَذَبْتُمْ هِیَ عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی غَسَلَ فِیهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ السَّمَکَةَ (1)وَ هِیَ الْعَیْنُ الَّتِی شَرِبَ مِنْهَا الْخَضِرُ وَ لَیْسَ یَشْرَبُ مِنْهَا أَحَدٌ إِلَّا حَیَّ (حَیِیَ خ ل) قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی قَالَ وَ أَنْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ أَوَّلَ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الزَّیْتُونُ وَ کَذَبْتُمْ هِیَ الْعَجْوَةُ (2)الَّتِی نَزَلَ بِهَا آدَمُ علیه السلام مِنَ الْجَنَّةِ مَعَهُ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی علیه السلام قَالَ وَ الثَّلَاثُ الْأُخْرَی کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی لَا یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ قَالَ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی قَالَ فَأَیْنَ یَسْکُنُ نَبِیُّکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ فِی أَعْلَاهَا دَرَجَةً وَ أَشْرَفِهَا مَکَاناً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی ثُمَّ قَالَ فَمَنْ یَنْزِلُ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ قَالَ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی علیه السلام ثُمَّ قَالَ السَّابِعَةَ فَأَسْلَمَ کَمْ یَعِیشُ وَصِیُّهُ بَعْدَهُ قَالَ ثَلَاثِینَ سَنَةً قَالَ ثُمَّ مَهْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ قَالَ یُقْتَلُ یُضْرَبُ عَلَی قَرْنِهِ وَ تُخْضَبُ لِحْیَتُهُ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی علیه السلام.

قال الصدوق رحمه الله فی ل و قد أخرجت هذا الحدیث من طرق فی کتاب الأوائل (3)ک، إکمال الدین حدثنا أبی و ابن الولید معا عن سعد مثله (4)ج، الإحتجاج عن صالح بن عقبة مثله (5)

ص: 10

فرمود: شما می گویید نخستین چشمه ای که بر روی زمین جوشید، چشمه ای بود در بیت المقدس و دروغ می گویید. آن چشمه زندگی است که یوشع بن نون، ماهی را در آن شست و آن چشمه ای است که خضر از آن نوشید و هیچ کس از آن ننوشد، مگر این که زنده می ماند. گفت: راست گفتی! به خدا که این سخن به خط هارون و به املای موسی است.

فرمود: شما می گویید نخستین درختی که بر روی زمین رویید زیتون است و دروغ می گویید. آن خرمای مخصوص است که آدم با خود از بهشت آورد. گفت: راست گفتی! به خدا که این سخن هارون و به املای موسی است.

مرد یهودی گفت: آن سه مسأله دیگر این است که این امّت چند امام هدایتگر خواهد داشت که با وجود آن ها هر کس که بخواهد آنان را خوار کند، نمی تواند به آنان آسیب برساند؟ فرمود: دوازده نفر. گفت: راست گفتی! به خدا این سخن به خط هارون و املای موسی است.

گفت: پیامبر شما در کجای بهشت ساکن خواهد شد؟ فرمود: در بالاترین درجه و شریف ترین جای آن که عدن نام دارد. گفت: راست گفتی! به خدا که آن به خط هارون و املای موسی است. سپس گفت: پس از وی چه کسی در جایگاه او می نشیند؟ فرمود: دوازده امام. گفت: راست گفتی! به خدا که آن به خط هارون و املای موسی است.

سپس هفتمی را گفت و مسلمان شد. پرسید: وصیّ او پس از وی چند سال زنده می ماند؟ فرمود: سی سال. گفت: سپس چه می شود، می میرد یا کشته می شود؟ فرمود: کشته می شود، بر فرق او ضربت می خورد و ریشش با خونش خضاب می شود. گفت: راست گفتی! به خدا که آن به خط هارون و املای موسی است.

صدوق رحمه الله در خصال گفته است: این حدیث را از چند طریق در کتاب الاوائل آورده ام.(1)

ص: 10

روایت 5.

عیون اخبار الرضا: داود بن سلیمان قزوینیّ از امام رضا علیه السّلام به نقل از پدرانشان از امام حسین علیهم السّلام نقل کرده اند که مردی یهودی از امیرالمؤمنین علیه السّلام سؤالاتی به این مضمون نمود: آن چیست که خداوند ندارد؟ چه چیز است که نزد خداوند نیست؟ و چیست آن چیزی که خداوند آن را نمی داند؟

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: امّا آن چیزی که خداوند آن را نمی داند، گفتار شما یهودیان است که می گویید عزیر پسر خداست، خداوند برای خود

فرزندی نمی شناسد. امّا آن چه که نزد خدا نیست، (ظلم است)، نزد خدا ظلمی به بندگان نمی رود. و امّا سؤال دیگرت که پرسیدی: آن چیست که خداوند ندارد، (شریک است) که خداوند شریک ندارد. یهودی گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللَّه و أشهد أنّ محمّدا رسول اللَّه.»(1)

روایت 6.

امالی طوسی: امام هادی علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که مردی یهودی از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید: چه چیز خدا ندارد و چه چیز نزد او نیست و چه چیز را نمی داند؟

علی علیه السّلام فرمود: اما آن چه خدا نمی داند، ای یهودان، این سخن شماست که عزیر را پسر خدا می دانید. خدا برای خویش فرزندی نمی داند. اما آن چه که برای خدا نیست، شریک است. و اما آن چه در نزد خدا نیست، ظلم است که نزد خدا ظلم نیست.

ص: 11

فَلَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمُ الْعِبَادِ (1)فَقَالَ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْحَقُّ وَ مِنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ قُلْتَ الْحَقَّ وَ أَسْلَمَ عَلَی یَدِهِ (2)

یهودی گفت: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد أنّ محمد رسول الله صلی الله علیه و آله.»(1)

روایت 7.

علل الشرایع: علی بن احمد بن رضی اللَّه عنه می گوید: محمّد بن یعقوب از علی بن محمّد نقل نموده که وی به اسنادش حدیث ذیل را مرفوعا نقل کرده است: شخصی یهودی محضر علی بن ابی طالب علیه السّلام رسید و عرض کرد: چند سؤال از شما می کنم و در صورتی که جواب آن ها را بدهید، اسلام می آورم. علی علیه السّلام فرمود: آن چه می خواهی بپرس و محقّقا کسی را داناتر از ما اهل بیت نخواهی یافت.

یهودی عرضه داشت: کره زمین بر چه استوار می باشد؟ چرا فرزند گاهی به عموها و زمانی به دایی ها شباهت دارد؟ منشأ پیدایش مو و خون و گوشت و استخوان و رگ آیا نطفه مرد بوده یا نطفه زن می باشد؟ چرا آسمان را آسمان نامیده اند؟ چرا دنیا را دنیا خوانده اند؟ برای چه آخرت را آخرت می گویند؟ وجه نامیدن حضرت آدم به آدم و حوّا به حوّا چیست؟ چرا به درهم، درهم گفته شده و دینار به این نام موسوم شده است؟ چرا به اسب «اجد» و به قاطر «عد» و به درازگوش «حرّ» گفته اند؟

علی علیه السّلام در جواب فرمود: کره زمین روی دوش فرشته ای است و دو پای آن فرشته روی سنگی و سنگ بر شاخ گاوی بوده و چهار دست و پای گاو بر پشت یک ماهی که در دریای اسفل می باشد قرار دارد و دریا روی ظلمت و ظلمت و تاریکی بر عقیم و عقیم بر ثری استوار است و کسی غیر از خداوند عزوجل از زیر ثری مطّلع نیست.

و هر گاه نطفه مرد و زودتر از نطفه زن خارج شده و در رحم قرار گیرد، البته فرزند به عمو و عمّه ها شبیه می گردد و منشأ پیدایش استخوان و رگ همین نطفه می باشد. در صورتی که اگر نطفه زن پیش از نطفه مرد بیرون آمده و زودتر در رحم وارد گردد، فرزند به دایی و خاله ها شبیه می شود و منشأ پیدایش موی و

ص: 12

الْجِلْدُ وَ اللَّحْمُ لِأَنَّهَا صَفْرَاءُ رَقِیقَةٌ وَ سُمِّیَتِ السَّمَاءُ سَمَاءً لِأَنَّهَا وَسْمُ الْمَاءِ یَعْنِی مَعْدِنَ الْمَاءِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الدُّنْیَا دُنْیَا لِأَنَّهَا أَدْنَی مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً لِأَنَّ فِیهَا الْجَزَاءُ وَ الثَّوَابُ وَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ بِأَرْبَعِ طِینَاتٍ طِینَةٍ بَیْضَاءَ وَ طِینَةٍ حَمْرَاءَ وَ طِینَةٍ غَبْرَاءَ وَ طِینَةٍ سَوْدَاءَ وَ ذَلِکَ مِنْ سَهْلِهَا وَ حَزْنِهَا ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ بِأَرْبَعِ مِیَاهٍ مَاءٍ عَذْبٍ وَ مَاءٍ مِلْحٍ وَ مَاءٍ مُرٍّ وَ مَاءٍ مُنْتِنٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُفْرِغَ الْمَاءَ فِی الطِّینِ وَ أَدَمَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ فَلَمْ یَفْضُلْ شَیْ ءٌ مِنَ الطِّینِ یَحْتَاجُ إِلَی الْمَاءِ وَ لَا مِنَ الْمَاءِ شَیْ ءٌ یَحْتَاجُ إِلَی الطِّینِ فَجَعَلَ الْمَاءَ الْعَذْبَ فِی حَلْقِهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمَالِحَ فِی عَیْنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُرَّ فِی أُذُنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُنْتِنَ فِی أَنْفِهِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الْحَیَوَانِ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ قَابِیلُ یَوْمَ قَتَلَ أَخَاهُ هَابِیلَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ إِجِدِ الْیَوْمَ وَ مَا تَرَکَ النَّاسُ دَماً فَقِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِذَلِکَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْبَغْلَ آدَمُ علیه السلام وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُقَالُ لَهُ مَعَدٌ وَ کَانَ عَشُوقاً لِلدَّوَابِّ وَ کَانَ یَسُوقُ بِآدَمَ علیه السلام فَإِذَا تَقَاعَسَ الْبَغْلُ (1)نَادَی یَا مَعَدُ سُقْهَا فَأَلِفَتِ الْبَغْلَةُ (2)اسْمَ مَعَدٍ فَتَرَکَ النَّاسُ مَعَدَ وَ قَالُوا عَدْ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْحِمَارِ حَرِّ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْحِمَارَ حَوَّاءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهَا حِمَارَةٌ وَ کَانَتْ تَرْکَبُهَا لِزِیَارَةِ قَبْرِ وَلَدِهَا هَابِیلَ وَ کَانَتْ تَقُولُ فِی مَسِیرِهَا وَا حَرَّاهْ فَإِذَا قَالَتْ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَارَتِ الْحِمَارَةُ وَ إِذَا أَمْسَکَتْ تَقَاعَسَتْ فَتَرَکَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ قَالُوا حَرِّ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الدِّرْهَمُ دِرْهَماً لِأَنَّهُ دَارُ هَمٍّ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَوْرَثَهُ النَّارَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الدِّینَارُ دِینَاراً لِأَنَّهُ دَارُ النَّارِ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی أَوْرَثَهُ النَّارَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا لَنَجِدُ جَمِیعَ مَا وَصَفْتَ فِی التَّوْرَاةِ

ص: 13

پوست و گوشت این نطفه می باشد، چرا که نطفه زن زرد و رقیق است.

و آسمان را از این جهت آسمان نامیده اند که چون وسم و معدن آب می باشد؛ و دنیا را به خاطر آن دنیا گفته اند که از هر چیزی پست تر می باشد؛ و آخرت را آخرت خوانند، زیرا در آن پاداش و ثواب می باشد؛ و جهت نامیدن آدم به آدم این است که آن جناب از صفحه روی زمین آفریده شده و شرح و توضیح آن چنین است: حقّ تعالی جبرئیل علیه السّلام را برانگیخت و ابتدا او را مأمور ساخت که از روی زمین، چه نواحی نرم آن و چه مواضع ضخیم و درشت آن چهار نمونه خاک (خاک سفید و سرخ و تیره و سیاه) بیاورد. سپس فرمانش داد به آوردن چهار نوع آب (آب شیرین و شور و تلخ و بد بوی). بعد از آن به او امر کرد که آب را در خاک بریزند. آن گاه حقّ تعالی با قدرت کامله اش آب را با خاک در آمیخت و آن را گل ساخت و چنان این دو با هم ممزوج شدند که نه از خاک چیزی زائد آمد که آب بخواهد و نه از آب مقداری ماند که به خاک نیاز داشته باشد، و گل ساخته شده جثّه آدم بود و قادر متعال هنگام آمیختن آب ها با خاک، چنان نمود که آب شیرین در حلق آن هیکل و آب شور در دو چشمش و آب تلخ در دو گوشش و آب بد بو در بینی او قرار گرفت.

و امّا حوّا از این رو به این نام خوانده شده که منشأ آفرینشش حیوان بوده است؛ و امّا این که چرا به اسب «اجد» گفته اند، به این دلیل است که اولین کسی که روی اسب نشست، قابیل بود که در روز کشتن برادرش هابیل سوار آن شد و این بیت را انشاء کرد:

می یابم که مردم در امروز، خونی را که ریخته ام نادیده نگرفته و به دنبال من می آیند

و چون هنگام دواندن اسب، بیتی را که با کلمه «اجد» آغاز می شد خواند، لاجرم به اسب «اجد» گفته اند؛ و به قاطر به خاطر آن «عد» گفته اند که اولین کسی که بر قاطر نشست، حضرت آدم علیه السّلام بود و شرح آن این است که حضرت آدم فرزندی داشت به نام «معد» که به چهارپایان شوق وافر داشت و پیوسته در معیّت جناب آدم آن ها را می راند و هر گاه قاطر از رفتار می ماند، آدم علیه السّلام با صدای بلند می فرمود: معد، آن را بران! در نتیجه قاطر با اسم معد الفت و انس پیدا کرد، به حدّی که وقتی اسم معد را می گفتند، قاطر به ذهن می آمد و بدین ترتیب این اسم برای آن حیوان گذارده شد و بعدها مردم «میم» را حذف کردند و به قاطر «عد» اطلاق نمودند.

و امّا این که به درازگوش «حرّ» گفته اند، به این جهت است که اولین کسی که بر دراز گوش نشست حوّاء بود. وی درازگوشی داشت که برای زیارت کردن قبر فرزندش هابیل بر آن سوار می شد و در طول راه مکرّر می گفت: وا حرّاه! و هر وقت این عبارت را ادا می کرد، حیوان راه می رفت و وقتی که ساکت می شد، حیوان نیز از رفتن باز می ماند. پس گویا این کلمه نام این حیوان است که وقتی آن را می شنود، به وجد آمده و حرکت می کند. بعدا مردم در آن تصرّف کرده و کلمه «وا حرّاه» را «حرّ» گفتند.

و امّا وجه تسمیه «درهم» به این نام، آن است که درهم دارِ همّ و حزن است، کسی که آن را جمع کند و در طاعت خدا صرف نکند، حقّ تعالی در آتش واردش می نماید؛ و وجه تسمیه «دینار» به این اسم آن است که دینار دارِ نار و آتش است، کسی که آن را گرد نماید و در طاعت حقّ خرج نکند، خداوند او را در آتش می برد.

یهودی پس از استماع این جواب ها عرضه داشت: ای امیر مؤمنان! راست و صحیح فرمودی. آن چه را که ایراد کردی در تورات یافته ایم.

ص: 13

فَأَسْلَمَ عَلَی یَدِهِ وَ لَازَمَهُ حَتَّی قُتِلَ یَوْمَ صِفِّینَ (1)

پس از آن به دست حضرت اسلام آورد و ملازم آن جناب بود تا در جنگ صفّین کشته شد.(1)

توضیح

«سماء» در واقع از «وسم» مشتق شده که به معنای علامت است و این که آن را «معدن» گفته، به این دلیل است که معدن هر چیزی علامت و نشانه آن است. فیروزآبادی گوید: «اسم» به ضمه و کسره، به معنای علامت است. و «سمه» و «سماه» به معنای علامت است. دنیا «ادنی» است، یعنی یا به ما نزدیک تر است یا پایین تر است و یا پست تر است، پاداش بعد از عمل است.

جوهری گوید: چه بسا روی زمین را «ادیم» نامند. و گفته: «آدم» به معنای الفت و اتحاد است. «ادم الله بینهما» یعنی خدا صلح و الفت را میان آن دو با دوام سازد. «اجد الیوم» از ماده «اجاده» به معنای کوشش کردن است، یعنی من سعی و کوشش را یافتم، زیرا مردم خون را رها نمی سازند، بلکه اگر به من دست پیدا کنند، آن را از من مطالبه می کنند. یا از ماده «وجدان» است، یعنی امروز مردم را می یابم که خون را رها نمی کنند. یا «اجد» با دال مشدد از ماده «جدّ» به معنای کوشش است که به معنای اولی بر می گردد. و ممکن است در اصل به جای «وما»، «دماً» باشد که معنا چنین می شود: یعنی امروز برای خودم خونخواهی می کنم و از دشمنم انتقام می گیرم. در این صورت «ترک الناس دماً» سخن امام علیه السّلام خواهد بود.

پس این گفتار برای اسب ظاهراً هنگام زجر دادن و اذیت کردن اسب گفته می شود. فیروزآبادی گوید: «إِجِد» اذیت کردن شتر است و گفته است «عدعد» زجر دادن قاطر است. «لانه دارهمّ» شاید اصلش چنین باشد و به خاطر کثرت استعمال «درهم» شده است.

روایت 8.

معانی الاخبار: ابو یعقوب و ابوالحسن از پدران خود، از امام حسن عسکری علیه السّلام روایت کرده اند که فرمود: چون قریش و یهود منکر وحی بودن قرآن گشتند و گفتند: جادویی آشکار است که پیغمبر به دروغ آن را به خدا نسبت داده است. پروردگار به آن ها فرمود: «الم ذلِکَ الْکِتابُ»، یعنی ای محمّد، این کتابی که ما آن را بر تو فرستادیم، از تک تک همان حرف های الفبای زبان خودتان است که از جمله آن ها است: «الف،

ص: 14

لَامٌ مِیمٌ وَ هُوَ بِلُغَتِکُمْ وَ حُرُوفِ هِجَائِکُمْ فَأْتُوا بِمِثْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ وَ اسْتَعِینُوا عَلَی ذَلِکَ بِسَائِرِ شُهَدَائِکُمْ ثُمَّ بَیَّنَ أَنَّهُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ بِقَوْلِهِ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً ثُمَّ قَالَ اللَّهُ الم هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِی افْتُتِحَ بالم هُوَ ذلِکَ الْکِتابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ مُوسَی فَمَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (1)فَأَخْبَرُوا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ کِتَاباً عَزِیزاً (2)لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ لا رَیْبَ فِیهِ لَا شَکَّ فِیهِ لِظُهُورِهِ عِنْدَهُمْ کَمَا أَخْبَرَهُمْ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً یُنْزَلُ عَلَیْهِ کِتَابٌ لَا یَمْحُوهُ الْبَاطِلُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُمْ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ هُدیً بَیَانٌ مِنَ الضَّلَالَةِ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ الْمُوبِقَاتِ وَ یَتَّقُونَ تَسْلِیطَ السَّفَهِ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی إِذَا عَلِمُوا مَا یَجِبُ عَلَیْهِمْ عِلْمُهُ عَمِلُوا بِمَا یُوجِبُ لَهُمْ رِضَا رَبِّهِمْ.

قَالَ: وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام ثُمَّ الْأَلِفُ حَرْفٌ مِنْ حُرُوفِ قَوْلِکَ اللَّهُ دُلَّ بِالْأَلِفِ عَلَی قَوْلِکَ اللَّهُ وَ دُلَّ بِاللَّامِ عَلَی قَوْلِکَ الْمَلِکُ الْعَظِیمُ الْقَاهِرُ لِلْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ دُلَّ بِالْمِیمِ عَلَی أَنَّهُ الْمَجِیدُ الْمَحْمُودُ فِی کُلِّ أَفْعَالِهِ وَ جُعِلَ هَذَا الْقَوْلُ حُجَّةً عَلَی الْیَهُودِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ لَمَّا بَعَثَ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام ثُمَّ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ قَوْمٌ (3)إِلَّا أَخَذُوا عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ لَیُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ الْأُمِّیِّ الْمَبْعُوثِ- بِمَکَّةَ الَّذِی یُهَاجِرُ إِلَی الْمَدِینَةِ یَأْتِی بِکِتَابٍ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ (4)افْتِتَاحَ بَعْضِ سُوَرِهِ یَحْفَظُهُ أُمَّتُهُ فَیَقْرَءُونَهُ قِیَاماً وَ قُعُوداً وَ مُشَاةً وَ عَلَی کُلِّ الْأَحْوَالِ یُسَهِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حِفْظَهُ عَلَیْهِمْ وَ یَقْرِنُونَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَخَاهُ وَ وَصِیَّهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْآخِذَ عَنْهُ عُلُومَهُ الَّتِی عَلَّمَهَا وَ الْمُتَقَلِّدَ عَنْهُ لِأَمَانَتِهِ الَّتِی قَلَّدَهَا وَ مُذَلِّلَ کُلِّ مَنْ عَانَدَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِسَیْفِهِ الْبَاتِرِ وَ مُفْحِمَ کُلِّ مَنْ حَاوَلَهُ وَ خَاصَمَهُ بِدَلِیلِهِ الْقَاهِرِ یُقَاتِلُ عِبَادَ اللَّهِ عَلَی تَنْزِیلِ کِتَابِ اللَّهِ حَتَّی یَقُودَهُمْ

ص: 15

لام، میم» و آن از حروف بیست و هشتگانه الف تا یای شما تشکیل یافته (و چنین معانی محیّر العقولی را در برگرفته است). اگر شما راستگویید، مانند آن را بیاورید و از همفکران خود نیز یاری بخواهید. بعد کاملًا روشن خواهد شد که نخواهید توانست:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً»(1) {بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخی از آن ها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.»} سپس فرموده است: «الم»، آن قرآنی که به «الم» آغاز گردیده، «ذلِکَ الْکِتابُ» همان کتابی است که حضرت موسی و یکایک پیامبران بعد از او نزول آن را خبر داده اند و همگی آنان به بنی اسرائیل گفتند: ای محمّد! به زودی بر تو کتاب ارجمندی از جانب خدا فرستاده خواهد شد که «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(2) {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید؛ وحی [نامه]ای است از حکیمی ستوده[صفات].}

«لا رَیب فیه»، هیچ تردیدی در آن نیست، زیرا برای آن ها روشن بود و پیامبرانشان به آنان هشدار داده بودند که کتابی بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نازل خواهد شد که هجوم هیچ باطلی نخواهد توانست آن را از صفحه روزگار محو کند، و او و امّتش در هر حالی که باشند آن را خواهند خواند. «هدی» راهنمایی برای نجات از گمراهی، «للمتقین» برای تقوا پیشگان، آنان از هر آن چه که موجب تباهی و دشمنی با خدا است خودداری می ورزند، و از مسلّط گشتن کم خردان بر خود ابا دارند، چنان که اگر دانشی را که آگاهی از آن برایشان لازم است فرا گرفتند، آن را به کاری می بندند که خوشنودی پروردگار خود را به دست آورند.

و امام صادق علیه السّلام فرمود: «الف» یکی از حروف «اللَّه» است که خدا با آن تو را به گفتن اللَّه دلالت کرده است؛ «لام» نشانگر گفته تو است که خداوند پادشاه بزرگ، و چیره بر همه آفریدگان است؛ و به «میم» تو را خاطرنشان ساخته بر این که او در تمامی کردارش بزرگوار و ستوده است. و این گفته را بر یهود حجّت قرار داده بود، و آن چنین است که چون خداوند خواست موسی بن عمران و پیامبران بعد از او را به سوی بنی اسرائیل به پیغمبری مبعوث کند، بدون استثنا بر گردن ایشان عهد و پیمان هایی نهاد که لازمه بعثت شما آن است که به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله ایمان آورید که دارای این مشخّصات می باشد: از نژاد عرب بوده و نزد کسی علمی نیاموخته است؛ در مکّه مبعوث می گردد و بعد به مدینه هجرت می کند. همچنین کتابی بر او نازل می شود که سرآغاز برخی سوره هایش حروف جدا از هم دارد. و امّتش کلام آن را بر صفحه خاطر نقش می کنند، و آن را در همه حال، چه ایستاده و چه نشسته و چه در حال راه رفتن می خوانند. خداوند به خاطر سپردن آن را بر آنان آسان می کند. و ایشان علی بن ابی طالب علیه السّلام را که برادر و جانشین محمّد صلّی اللَّه علیه و آله است، با وی یار و همتا می دانند. آری، علی را که سینه اش کانون دانش هایی است که وی به او آموخته است. او امانتدار و شمشیر برنده آن حضرت صلّی اللَّه علیه و آله است تا هر کس را که با پیامبر گرامی خداوند درافتد، بر خاک مذلّت افکند، و با بیان و برهان روشن خود هر شخصی را که با وی کشمکش لفظی نماید، ساکت کرده و بر جای خود بنشاند. و برای پیشرفت اسلام بر طبق فرمان ظاهر قرآن، با دشمنان آن قدر پیکار نماید

ص: 15

إِلَی قَبُولِهِ طَائِعِینَ وَ کَارِهِینَ ثُمَّ إِذَا صَارَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْتَدَّ کَثِیرٌ مِمَّنْ کَانَ أَعْطَاهُ ظَاهِرَ الْإِیمَانِ وَ حَرَّفُوا تَأْوِیلَاتِهِ وَ غَیَّرُوا مَعَانِیَهُ وَ وَضَعُوهَا عَلَی خِلَافِ وُجُوهِهَا قَاتَلَهُمْ بَعْدُ عَلَی تَأْوِیلِهِ حَتَّی یَکُونَ إِبْلِیسُ الْغَاوِی لَهُمْ هُوَ الْخَاسِرَ الذَّلِیلَ الْمَطْرُودَ الْمَغْلُولَ قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ أَظْهَرَهُ بِمَکَّةَ ثُمَّ سَیَّرَهُ مِنْهَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَظْهَرَهُ بِهَا ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ وَ جَعَلَ افْتِتَاحَ سُورَتِهِ الْکُبْرَی بِالم یَعْنِی الم ذلِکَ الْکِتابُ وَ هُوَ ذَلِکَ الْکِتَابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ أَنْبِیَائِیَ السَّالِفِینَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ لا رَیْبَ فِیهِ فَقَدْ ظَهَرَ کَمَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً یُنْزَلُ عَلَیْهِ کِتَابٌ مُبَارَکٌ لَا یَمْحُوهُ الْبَاطِلُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ ثُمَّ الْیَهُودُ یُحَرِّفُونَهُ عَنْ جِهَتِهِ وَ یَتَأَوَّلُونَهُ عَلَی غَیْرِ وَجْهِهِ وَ یَتَعَاطَوْنَ التَّوَصُّلَ إِلَی عِلْمِ مَا قَدْ طَوَاهُ اللَّهُ عَنْهُمْ مِنْ حَالِ أَجَلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ کَمْ مُدَّةُ مُلْکِهِ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ فَوَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام مُخَاطَبَتَهُمْ (1)فَقَالَ قَائِلُهُمْ إِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حَقّاً لَقَدْ عَلَّمْنَاکُمْ قَدْرَ مُلْکِ أُمَّتِهِ هُوَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا تَصْنَعُونَ بِ المص وَ قَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِ قَالُوا هَذِهِ إِحْدَی وَ سِتُّونَ وَ مِائَةُ سَنَةٍ قَالَ فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ بِ الر وَ قَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِ فَقَالُوا هَذِهِ أَکْثَرُ هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَی وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا تَصْنَعُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ المر قَالُوا (2)هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَوَاحِدَةٌ مِنْ هَذِهِ لَهُ أَوْ جَمِیعُهَا لَهُ فَاخْتَلَطَ کَلَامُهُمْ فَبَعْضُهُمْ قَالَ لَهُ وَاحِدَةٌ مِنْهَا وَ بَعْضُهُمْ قَالَ بَلْ یُجْمَعُ لَهُ کُلُّهَا وَ ذَلِکَ سَبْعُمِائَةٍ وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً ثُمَّ یَرْجِعُ الْمُلْکُ إِلَیْنَا یَعْنِی إِلَی الْیَهُودِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ کِتَابٌ مِنْ کُتُبِ اللَّهِ نَطَقَ بِهَذَا أَمْ آرَاؤُکُمْ دَلَّتْکُمْ عَلَیْهِ فَقَالَ

ص: 16

که خواسته و نخواسته در برابر کتاب خدا سر تسلیم فرود آرند. سپس هنگامی که حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله دار فانی را وداع گوید و به سرای جاودانه بهشت خداوند بشتابد، بسیاری از آنان که فقط از ظاهر ایمان بهره ور گشته اند، رویگردان و مرتدّ می گردند، تأویل های آن را تحریف و جابجا می کنند، معنایش را دگرگون و چهره حقایقش را بر خلاف آن چه هست جلوه گر می سازند. در همان هنگام است که بنا بر تأویل قرآن، علی ابن ابی طالب با آن ها به نبرد خواهد خواست و به حدّی با آن ها خواهد جنگید که شیطان فریبنده آنان، خوار، رانده و به غل و زنجیر کشیده شود.

امام عسکری علیه السّلام فرمود: چون خداوند حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را به رسالت برانگیخت و دعوت او را در مکّه آشکار فرمود و در آنجا به مدینه هجرت داد و در آنجا هم او را کمک کرد و قرآن را بر او نازل ساخت، سوره بزرگ آن را به «الم» آغاز فرمود: «الم ذلِکَ الْکِتابُ» یعنی ای محمّد! این همان کتابی است که پیامبران پیشین به امّت خود خبر داده بودند که من به زودی آن را بر تو خواهم فرستاد، «لا رَیْبَ فِیهِ» (موجب شک در آن نیست) گفتار پیامبرانشان که قبلًا به ایشان گفته بودند، به ظهور پیوست؛ این که یقیناً کتاب فرخنده ای بر محمّد نازل می گردد که دست باطل قادر نخواهد بود آن را از بین ببرد، او و امّتش در همه احوال آن را می خوانند و یهود با تحریف و برداشت های نابجا از آن، در صدد بر می آیند که با یکی از علوم غریبه که خداوند اسرارش را از آن ها پوشیده داشته و قادر به کشف آن نخواهند شد، از زمان انقراض و میزان اقتدار این امّت با خبر شوند و همان را به کار گرفته و به مبارزه پردازند، که چنین هم شد. قضیّه از این قرار است که چند تن از یهودیان برای ملاقات و گفتگو با پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله آمدند. آن حضرت به علی علیه السّلام فرمود که به نمایندگی از جانب وی نزد آن ها برود. هنگامی که علی علیه السّلام آمد، سخنگوی آن ها چنین آغاز کرد: آن چه محمّد می گوید، اگر واقعیّت داشته باشد ما بر طبق آن شما را از مدّت دوام حکومت و بقای امّتش آگاه می سازیم و اعلام می داریم که هفتاد و یک سال بیشتر نخواهد کشید که آیینش منقرض خواهد شد: «الف» یک است و «لام» سی و «میم» چهل که جمعش می شود هفتاد و یک سال. علی علیه السّلام در جواب فرمود: پس با «المص» هم که بر او نازل شده چه می کنید؟ گفتند: این می شود یک صد و شصت و یک سال. فرمود: با «الر» چه خواهید کرد؟ گفتند این اندکی بیشتر می شود، یعنی دویست و سی و یک سال. علی علیه السّلام فرمود: پس «المر» که بر او نازل گشته است چطور؟ گفتند: این دویست و هفتاد یک سال می گردد. پس علی علیه السّلام فرمود: آیا جمع اعداد یکی از این ها از آن اوست یا حاصل کلیه جمع های تمام این حروف؟

وقتی که سخن به این جا کشید، میانشان پچ پچ افتاد و یکی از آن ها گفت: فقط جمع یکی از این حروف مقطّعه، و دیگری گفت: بلکه باید همه را با هم جمع کرد که هفتصد و سی و چهار سال می شود که پس از آن حکومت به یهودیان برمی گردد. علی علیه السّلام پرسید: آیا این حرف شما در یکی از کتاب های آسمانی آمده یا نتیجه افکار خودتان است؟ یکی از آن ها گفت:

ص: 16

بَعْضُهُمْ کِتَابُ اللَّهِ نَطَقَ بِهِ وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ بَلْ آرَاؤُنَا دَلَّتْ عَلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأْتُوا بِالْکِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَنْطِقُ بِمَا تَقُولُونَ فَعَجَزُوا عَنْ إِیرَادِ ذَلِکَ وَ قَالَ لِلْآخَرِینَ فَدُلُّونَا عَلَی صَوَابِ هَذَا الرَّأْیِ فَقَالُوا صَوَابُ رَأْیِنَا دَلِیلُهُ أَنَّ هَذَا حِسَابُ الْجُمَّلِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کَیْفَ دَلَّ عَلَی مَا تَقُولُونَ وَ لَیْسَ فِی هَذِهِ الْحُرُوفِ مَا اقْتَرَحْتُمْ بِلَا بَیَانٍ (1)أَ رَأَیْتُمْ إِنْ قِیلَ لَکُمْ إِنَّ هَذِهِ الْحُرُوفَ لَیْسَتْ دَالَّةً عَلَی هَذِهِ الْمُدَّةِ لِمُلْکِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّهَا دَالَّةٌ عَلَی أَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ قَدْ لُعِنَ بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ أَوْ أَنَّ عِنْدَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ دَیْناً بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ دَرَاهِمَ أَوْ دَنَانِیرَ (2)أَوْ أَنَّ لَعَلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ (3)دَیْناً عَدَدُ مَالِهِ مِثْلُ عَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ قَالُوا یَا أَبَا الْحَسَنِ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِمَّا ذَکَرْتَهُ مَنْصُوصاً عَلَیْهِ فِی الم وَ المص وَ الر وَ المر فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا شَیْ ءٌ مِمَّا ذَکَرْتُمُوهُ مَنْصُوصٌ عَلَیْهِ فِی الم وَ المص وَ الر وَ المر فَإِنْ بَطَلَ قَوْلُنَا لِمَا قُلْتُمْ بَطَلَ قَوْلُکُمْ لِمَا قُلْنَا فَقَالَ خَطِیبُهُمْ وَ مِنْطِیقُهُمْ لَا تَفْرَحْ یَا عَلِیُّ بِأَنْ عَجَزْنَا عَنْ إِقَامَةِ حُجَّةٍ فِیمَا نَقُولُهُ عَلَی دَعْوَانَا فَأَیُّ حُجَّةٍ لَکَ فِی دَعْوَاکَ إِلَّا أَنْ تَجْعَلَ عَجْزَنَا حُجَّتَکَ فَإِذاً مَا لَنَا حُجَّةٌ فِیمَا نَقُولُ وَ لَا لَکُمْ حُجَّةٌ فِیمَا تَقُولُونَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا سَوَاءٌ إِنَّ لَنَا حُجَّةً هِیَ الْمُعْجِزَةُ الْبَاهِرَةُ ثُمَّ نَادَی جِمَالَ الْیَهُودِ یَا أَیَّتُهَا الْجِمَالُ اشْهَدِی لِمُحَمَّدٍ وَ لِوَصِیِّهِ فَتَبَادَرَ الْجِمَالُ (4)صَدَقْتَ صَدَقْتَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ کَذَبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَؤُلَاءِ جِنْسٌ مِنَ الشُّهُودِ (5)یَا ثِیَابَ الْیَهُودِ الَّتِی عَلَیْهِمْ اشْهَدِی لِمُحَمَّدٍ وَ لِوَصِیِّهِ فَنَطَقَتْ ثِیَابُهُمْ کُلُّهَا صَدَقْتَ صَدَقْتَ یَا عَلِیُّ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً وَ أَنَّکَ یَا عَلِیُّ وَصِیُّهُ حَقّاً لَمْ یَثْبُتْ مُحَمَّداً قَدَمٌ فِی مَکْرُمَةٍ إِلَّا وَطِئْتَ عَلَی

ص: 17

این سخن کتاب خدا است، و دیگری گفت: از فکر خود ما است.

فرمود: اگر برای اثبات این مدّعایتان، از یکی از کتاب هایی که از سوی خدا نازل شده است دلیلی دارید بیان کنید؟ آن ها دلیلی نیاوردند و به بقیّه یهودیان گفتند: به ما کمک و ما را راهنمایی کنید تا این نظریّه را ثابت کنیم.

یکی از آن ها گفت: برهان درستی نظریه ما، حساب ابجد است. علی علیه السّلام فرمود: حساب أبجد چگونه بر آن چه گفتید دلالت دارد؟ در حالی که در این حروف جز پرسش های پوچ و بی مدرک شما چیز دیگری نیست! آیا شما خواهید پذیرفت اگر گفته شود که این حروف نشانگر بر این مدّت از حکومت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیست، بلکه دلالت دارد به این که باید به عدد این حساب، بر هر یک از شما لعنت فرستاده شود؟ و یا مفهوم این حروف این است که به هر یک از ما و شما چند درهم و دینار تعلّق گرفته است!؟ و یا این که هر یک از شما مبلغی به اندازه این حساب به علی بدهکارید! آیا شما خواهید پذیرفت؟ گفتند: ای ابوالحسن هیچ یک از گفته هایت قابل پذیرش نیست، چون در هیچ کدام از این حروف «الم» یا «المص» یا دیگری، تصریحی بر این ادّعاها نشده است. حضرت بی درنگ فرمود: این حروف بر گفته های شما هم صراحتی ندارد، بنابراین اگر آن چه را ما گفتیم باطل است، گفته شما هم درست نیست.

سخنور خوش بیان یهودیان که در مقابل این منطق مبهوت گشته بود، روی به امیرالمؤمنین نمود و گفت: ای علی! این که نتوانستیم بر اثبات ادّعای خویش دلیلی بیاوریم خرسندت نسازد. اگر ما دلیلی بر انقراض شما نداریم، معلوم نیست که شما هم برای دوام خود دلیلی داشته باشید که بتوانی بر آن ببالی. بنابراین ما و شما در بی دلیل بودن یکسان خواهیم بود. علی علیه السّلام فرمود: نه، برابر نیستیم، بلکه ما

برهانی قوی در اختیار داریم و آن معجزه آشکار است. سپس شتر آن یهودیان را مخاطب ساخت و فرمود: ای شتران! گواهی خود را به حقانیّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و وصیّش ابراز دارید! فوراً شترها صدا زدند: «تصدیق داریم، ای جانشین محمّد تو راست گفتی! راست گفتی که این گروه یهودی دروغگویند!»

علی علیه السّلام فرمود: آن ها یک جنس از گواهانند، سپس (به لباس های تنشان اشاره کرد و) فرمود: ای لباس هایی که بر تن یهودیان هستید! به درستی محمّد و وصیّش شهادت دهید! همگی لباس هایشان به سخن آمده و دوباره گفتند: ای علی! تو راست می گویی، گواهی می دهیم که محمّد حقیقتاً فرستاده خدا است، و تو ای علی یقیناً قائم مقام اویی! شهادت می دهیم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بر هیچ میدان بزرگواریی گام ننهاد، مگر آنکه تو هم بر آن جا گام نهادی

ص: 17

مَوْضِعِ قَدَمِهِ بِمِثْلِ مَکْرُمَتِهِ فَأَنْتُمَا شَقِیقَانِ مِنْ أَشْرَفِ أَنْوَارِ اللَّهِ (1)فَمُیِّزْتُمَا اثْنَیْنِ وَ أَنْتُمَا فِی الْفَضَائِلِ شَرِیکَانِ إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَعِنْدَ ذَلِکَ خَرِسَتِ الْیَهُودُ وَ آمَنَ بَعْضُ النَّظَّارَةِ مِنْهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غَلَبَ الشَّقَاءُ عَلَی الْیَهُودِ وَ سَائِرِ النَّظَّارَةِ الْآخَرِینَ فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لا رَیْبَ فِیهِ أَنَّهُ کَمَا قَالَ مُحَمَّدٌ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ عَنْ قَوْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قَالَ هُدیً بَیَانٌ وَ شِفَاءٌ لِلْمُتَّقِینَ مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّهُمْ اتَّقَوْا أَنْوَاعَ الْکُفْرِ فَتَرَکُوهَا وَ اتَّقَوُا الذُّنُوبَ الْمُوبِقَاتِ فَرَفَضُوهَا وَ اتَّقَوْا إِظْهَارَ أَسْرَارِ اللَّهِ وَ أَسْرَارِ أَزْکِیَاءِ عِبَادِهِ الْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَکَتَمُوهَا وَ اتَّقَوْا سَتْرَ الْعُلُومِ (2)عَنْ أَهْلِهَا الْمُسْتَحِقِّینَ لَهَا وَ مِنْهُمْ نَشَرُوهَا (3).

و همانند او از خود جوانمردی نشان دادی، و شما دو برادر و دو شعاع از پرتو انوار خدایید؛ در شمارش دویید، ولی در همه فضایل یکی هستید، جز این که پس از حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله پیامبری نیست!

با پدیدار شدن این صحنه یهودیان گنگ شدند و برخی از یهودیان نظاره گر به پیامبر خدا ایمان آوردند. همین باعث گردید که بر سرسختی و شقاوت آن گروه یهود و بینندگان دیگر افزوده شود. و آیه «لا رَیْبَ فِیهِ» همین منظور را دارد، چنان که او گفت: محمد صلّی اللَّه علیه و آله و جانشین وی که پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمان وصیّ بودن او را از جانب پروردگار به جهانیان اعلام داشت.

سپس فرموده است: «هدی» یعنی قرآن بیانگر و بهبودی بخش دل های بیمار است؛ «لِلمُتّقِین» برای پرهیزکاران از شیعه محمّد و علی، آنان که از هر نوع کفرورزی خودداری کرده و از آن دوری گزیدند، و از گناهانی که انسان را به تباهی می کشاند پرهیز و از انجام آن چشم پوشی کردند، اسرار الهی و رازهای بندگان پاک خدا و اوصیای بعد از محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را فاش نساختند و آن ها را در سینه خود پنهان کردند، آموزش علوم را از دانش پژوهان دریغ نکردند و در میان آنان منتشر ساختند.(1)

روایت 9.

توحید: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دو دوست یهودی داشت که به حضرت موسی علیه السّلام ایمان داشتند. آن ها خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده و از ایشان نیز چیزهایی شنیده بودند، تورات و صحف ابراهیم را قرائت کرده بودند و از کتب گذشته اطلاعاتی داشتند. پس از درگذشت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، آن ها جویای جانشینی آن حضرت شدند و مدعی بودند که هیچ پیامبری از دنیا نمی رود، مگر این که جانشینی از نزدیک ترین خویشاوندان خود دارد که به امر رهبری بعد از او می پردازد، بسیار با مقام و جلیل القدر.

یکی از آن ها به دیگری گفت: جانشین پیامبر اسلام را می شناسی؟ گفت نه، مگر با همان صفاتی که در تورات از او هست که او اصلح و مصفر است (جلوی سرش مو ندارد و گرسنه است)؛ او نزدیک ترین مردم به پیامبر است. وقتی وارد مدینه شدند و از مردم جویای جانشینی پیامبر گردیدند، آن ها را به ابوبکر راهنمایی کردند.

ص: 18

فَلَمَّا نَظَرَا إِلَیْهِ قَالا لَیْسَ هَذَا صَاحِبَنَا ثُمَّ قَالا لَهُ مَا قَرَابَتُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنِّی رَجُلٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی عَائِشَةَ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا لَیْسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ فَأَخْبِرْنَا أَیْنَ رَبُّکَ قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالَ هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَإِنَّکَ أَنْتَ لَسْتَ بِالرَّجُلِ الَّذِی نَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّهُ وَصِیُّ هَذَا النَّبِیِّ وَ خَلِیفَتُهُ قَالَ فَتَغَیَّظَ مِنْ قَوْلِهِمَا وَ هَمَّ بِهِمَا ثُمَّ أَرْشَدَهُمَا إِلَی عُمَرَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ عَرَفَ مِنْ عُمَرَ أَنَّهُمَا إِنِ اسْتَقْبَلَاهُ بِشَیْ ءٍ بَطَشَ بِهِمَا فَلَمَّا أَتَیَاهُ قَالا مَا قَرَابَتُکَ مِنْ هَذَا النَّبِیِّ قَالَ أَنَا مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی حَفْصَةَ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالا لَیْسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ وَ لَیْسَتْ هَذِهِ الصِّفَةَ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ ثُمَّ قَالا لَهُ فَأَیْنَ رَبُّکَ قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَأَرْشَدَهُمَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا جَاءَاهُ فَنَظَرَا إِلَیْهِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ إِنَّهُ الرَّجُلُ الَّذِی صِفَتُهُ فِی التَّوْرَاةِ إِنَّهُ وَصِیُّ هَذَا النَّبِیِّ وَ خَلِیفَتُهُ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ وَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالا لِعَلِیٍّ علیه السلام أَیُّهَا الرَّجُلُ مَا قَرَابَتُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ هُوَ أَخِی وَ أَنَا وَارِثُهُ وَ وَصِیُّهُ وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ أَنَا زَوْجُ ابْنَتِهِ قَالا هَذِهِ الْقَرَابَةُ الْفَاخِرَةُ وَ الْمَنْزِلَةُ الْقَرِیبَةُ وَ هَذِهِ الصِّفَةُ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ فَأَیْنَ رَبُّکَ (1)عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُمَا عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُکُمَا بِالَّذِی کَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّکُمَا مُوسَی علیه السلام وَ إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُکُمَا بِالَّذِی کَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالا أَنْبِئْنَا بِالَّذِی کَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا مُوسَی علیه السلام قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَقْبَلَ أَرْبَعَةُ أَمْلَاکٍ مَلَکٌ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ مَلَکٌ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ وَ مَلَکٌ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ صَاحِبُ الْمَشْرِقِ لِصَاحِبِ الْمَغْرِبِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ صَاحِبُ الْمَغْرِبِ لِصَاحِبِ الْمَشْرِقِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ النَّازِلُ مِنَ السَّمَاءِ لِلْخَارِجِ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ

ص: 19

آن ها پس از مشاهده ابوبکر گفتند: این شخص جانشین او نیست. پس پرسیدند: چه نسبتی با پیامبر صلی الله علیه و آله داری؟ گفت: من یکی از افراد قبیله او هستم و او همسر دختر من عایشه است.

پرسیدند: نسبت دیگری هم داری؟ گفت نه. گفتند: این خویشاوندی لازم نیست. گفتند: حالا بگو خدایت کجا است؟ گفت: بر فراز هفت آسمان. گفتند: غیر از این اطلاع دیگری هم داری؟ گفت نه. گفتند: ما را به داناتر از خود معرفی کن، تو آن شخصی که در تورات به نام وصی حضرت محمد صلی الله علیه و آله توصیف شده و جانشین اوست، نیستی. ابوبکر از گفتار آن ها در خشم شد و تصمیم کیفرشان را گرفت. بعد آن ها را پیش عمر فرستاد، چون می دانست که اگر پیش عمر چنین حرفی را بزنند، او به آن ها حمله خواهد کرد. آن دو از عمر پرسیدند: تو چه خویشاوندی با پیامبر داری؟ گفت: من از قبیله او هستم و او شوهر دخترم حفصه است. پرسیدند: دیگر نسبتی داری؟ گفت نه. گفتند: این قرابت لازم نیست و این صفتی نیست که در تورات می یابیم. بعد پرسیدند: خدایت کجا است؟ گفت: بر فراز هفت آسمان. گفتند: جز این چیزی داری که بگویی؟ گفت نه. گفتند: ما را به داناتر از خود معرفی کن.

پس آن دو را نزد علی علیه السّلام راهنمایی کرد. همین که آن دو خدمت آن مولی رسیدند، یکی از آن ها به دیگری گفت: این همان کسی است که در تورات ذکر شده که وصی این پیامبر است و خلیفه او و شوهر دخترش می باشد و پدر دو سبط و قائم بحق پس از اوست.

پرسیدند: شما چه نسبت با پیامبر داری؟ گفت: او برادر من و من وارث و وصی او هستم، و اولین کسی که به او ایمان آورده و همسر دختر اویم. گفتند: این خویشاوندی افتخار آفرین است و قرابت نزدیک این همان صفات، در تورات ثابت است. حالا بگو ببینم، خدایت کجاست؟ فرمود: اگر مایلید بگویم به صورتی که زمان پیامبر شما بوده و اگر می خواهید به آن طور که در زمان پیامبر ما است جواب بدهم. گفتند: به آن طور که زمان پیامبر ما موسی علیه السّلام بوده بگو. علی علیه السّلام فرمود: چهار فرشته از مشرق و مغرب و از آسمان و از زمین آمدند و به هم رسیدند. فرشته مشرق به مغربی گفت: از کجا می آیی؟ گفت: از نزد خدایم. فرشته مغربی به مشرقی گفت: تو از کجا می آیی؟ گفت: از نزد خدایم. فرشته آسمانی به فرشته زمینی گفت: تو از کجا می آیی؟ گفت: از جانب

ص: 19

رَبِّی وَ قَالَ الْخَارِجُ مِنَ الْأَرْضِ لِلنَّازِلِ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی فَهَذَا مَا کَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّکُمَا مُوسَی علیه السلام وَ أَمَّا مَا کَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله فَذَلِکَ قَوْلُهُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا الْآیَةَ قَالَ الْیَهُودِیَّانِ فَمَا مَنَعَ صَاحِبَیْکَ أَنْ یَکُونَا جَعَلَاکَ فِی مَوْضِعِکَ الَّذِی أَنْتَ أَهْلُهُ فَوَ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی علیه السلام إِنَّکَ لَأَنْتَ الْخَلِیفَةُ حَقّاً نَجِدُ صِفَتَکَ فِی کُتُبِنَا وَ نَقْرَؤُهُ فِی کَنَائِسِنَا وَ إِنَّکَ لَأَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَوْلَی بِهِ مِمَّنْ قَدْ غَلَبَکَ عَلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدَّمَا وَ أَخَّرَا وَ حِسَابُهُمَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُوقَفَانِ وَ یُسْأَلَانِ (1).

خدایم. فرشته زمینی به فرشته آسمانی گفت: تو از کجا می آیی؟ گفت: از نزد خدایم.

فرمود این چیزی بود که در زمان پیامبر شما موسی علیه السّلام بود. اما آن چه که در زمان پیامبر ما است، گفتار خداوند است در قرآن کریم: «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا»(1) {هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر این که او چهارمین آن هاست، و نه میان پنج تن مگر این که او ششمین آن هاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر این که هر کجا باشند او با آن هاست.}

آن دو یهودی گفتند: چرا آن دو تو را به جای خود قرار نداده اند؟ به آن خدایی که تورات را بر موسی نازل کرده، تو جانشین واقعی پیامبری! صفات تو را در کتاب خود می یابیم و در عبادتگاه های خود می خوانیم. تو شایسته تری به این مقام که از تو گرفته اند. فرمود: پیش افتاده اند و تأخیر انداخته اند. حساب آن ها در دست خدا است، آن ها را نگه می دارند و می پرسند.(2)

توضیح

«مصفّر» به معنای گرسنه است و در بعضی نسخه ها به صورت «مصغّر» آمده است. به هر تقدیر دلالت بر مظلومیّت و مغصوبیّت حدیث آن حضرت دارد که حق او را غصب نمودند. «قدما» یعنی آن دو را که خدا آن ها را از رتبه امامت متأخر گردانیده،س پیش انداختند و آن کسی که اهلیّت امامت دارد و خدا او را مقدم داشته مؤخر کردند.

روایت 10.

کمال الدین: ابوالطّفیل عامر بن واثله گوید: ما شاهد نماز خواندن بر جنازه ابوبکر بودیم. سپس نزد عمر بن خطّاب گرد آمدیم و با او بیعت کردیم و ایّامی چند نزد او به مسجد آمد و شد می کردیم، تا آنکه او را امیرالمؤمنین نامیدند. یک روز که نزد وی نشسته بودیم، یکی از یهودیان مدینه که به عقیده آن ها از نسل هارون برادر موسی بود، آمد

ص: 20

حَتَّی وَقَفَ عَلَی عُمَرَ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَیُّکُمْ أَعْلَمُ بِعِلْمِ نَبِیِّکُمْ وَ کِتَابِ رَبِّکُمْ حَتَّی أَسْأَلَهُ عَمَّا أُرِیدُ فَأَشَارَ عُمَرُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَ کَذَلِکَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ علیه السلام قَالَ علیه السلام نَعَمْ سَلْ عَمَّا تُرِیدُ قَالَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لِمَ لَا تَقُولُ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ سَبْعٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ فَإِنْ أَصَبْتَ فِیهِنَّ سَأَلْتُکَ عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخْرَی فَإِنْ أَصَبْتَ سَأَلْتُکَ عَنِ الْوَاحِدَةِ وَ إِنْ أَخْطَأْتَ فِی الثَّلَاثِ الْأُولَی لَمْ أَسْأَلْکَ عَنْ شَیْ ءٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَا یُدْرِیکَ إِذَا سَأَلْتَنِی فَأَجَبْتُکَ أَصَبْتُ أَمْ أَخْطَأْتُ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی کُمِّهِ فَاسْتَخْرَجَ کِتَاباً عَتِیقاً فَقَالَ هَذَا وَرِثْتُهُ عَنْ آبَائِی وَ أَجْدَادِی إِمْلَاءُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ خَطُّ هَارُونَ وَ فِیهِ هَذِهِ الْخِصَالُ الَّتِی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ عَلَیْکَ (1)إِنْ أَجَبْتُکَ فِیهِنَّ بِالصَّوَابِ أَنْ تُسْلِمَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ اللَّهِ إِنْ أَجَبْتَنِی فِیهِنَّ بِالصَّوَابِ لَأُسْلِمَنَّ السَّاعَةَ عَلَی یَدَیْکَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا یَهُودِیُّ أَمَّا أَوَّلُ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا صَخْرُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَذَبُوا وَ لَکِنَّهُ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ نَزَلَ بِهِ آدَمُ علیه السلام مِنَ الْجَنَّةِ (2)فَوَضَعَهُ فِی رُکْنِ الْبَیْتِ وَ النَّاسُ یَتَمَسَّحُونَ بِهِ وَ یُقَبِّلُونَهُ وَ یُجَدِّدُونَ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا أَوَّلُ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الزَّیْتُونُ وَ کَذَبُوا وَ لَکِنَّهَا النَّخْلَةُ مِنَ الْعَجْوَةِ نَزَلَ بِهَا آدَمُ علیه السلام مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَصْلُ النَّخْلِ کُلِّهِ مِنَ الْعَجْوَةِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا أَوَّلُ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ

ص: 21

و مقابل عمر ایستاد و گفت: ای امیرالمؤمنین! کدام یک از شما به علوم پیامبرتان و کتاب پروردگارتان داناترید تا سؤالات خود را از او بپرسم؟

راوی گوید: عمر به علیّ بن أبی طالب علیه السّلام اشاره کرد. یهودی گفت: ای علیّ! تو چنین هستی؟ فرمود: آری، هر چه می خواهی بپرس. گفت: من سه سؤال و سه سؤال و یک سؤال دارم. علیّ علیه السّلام فرمود: چرا نمی گویی که هفت سؤال دارم؟ یهودی گفت: من ابتدا از سه چیز پرسش می کنم، اگر پاسخ صحیح دادی، از سه چیز دیگر پرسش می کنم و اگر آن ها را نیز پاسخ صحیح دادی، از آن یکی می پرسم. و اگر در آن سه پرسش اول خطا کردی، دیگر پرسشی ندارم. علیّ علیه السّلام فرمود: تو از کجا می دانی که پاسخ درست است یا خطا؟

راوی گوید: یهودی دست به گریبان خود برد و کتاب عتیقی را از آن بیرون آورد و گفت: این کتاب را از آباء و اجداد خود به ارث برده ام و املای موسی بن عمران و خطّ هارون است و خصالی که می خواهم از آن پرسش کنم، در آن ثبت است. علیّ علیه السّلام فرمود: به شرط آنکه حقّ من بر تو آن باشد که اگر پاسخ سؤال های تو را درست بگویم مسلمان شوی. یهودی گفت: به خدا سوگند که اگر پاسخ سؤال های مرا دادی، السّاعه به دست تو مسلمان خواهم شد. علیّ علیه السّلام فرمود: بپرس!

گفت: اولین سنگی که بر زمین نهاده شد و اولین درختی که بر سطح زمین رویید و اولین چشمه ای که از زمین جوشید چه بود؟ علیّ علیه السّلام فرمود: ای یهودی! امّا اولین سنگی که بر زمین نهاده شد؛ یهودیان می پندارند که آن صخره بیت المقدس است و دروغ می گویند، بلکه آن حجرالأسود است که آدم علیه السّلام آن را به همراه خود از بهشت فرود آورده و آن را در رکن بیت اللَّه قرار داد و مردم آن را مسح کرده و می بوسند و به وسیله آن، میان خود و خدا تجدید عهد و پیمان می نمایند. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی. علیّ علیه السّلام فرمود: امّا اولین درختی که بر سطح زمین رویید؛ یهودیان می پندارند که آن درخت زیتون است و دروغ می گویند، بلکه آن درخت خرمای عجوه است که آدم علیه السّلام آن را و زوج آن را، همراه خود از بهشت آورد. و اصل همه درختان خرما، عجوه است.

یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی. علی علیه السّلام فرمود: امّا اولین چشمه ای که از زمین جوشید؛ یهودیان می پندارند

ص: 21

أَنَّهَا الْعَیْنُ الَّتِی نَبَعَتْ تَحْتَ صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَذَبُوا وَ لَکِنَّهَا عَیْنُ الْحَیَاةِ (1)الَّتِی نَسِیَ عِنْدَهَا صَاحِبُ مُوسَی السَّمَکَةَ الْمَالِحَةَ فَلَمَّا أَصَابَهَا مَاءُ الْعَیْنِ عَاشَتْ وَ سَرَبَتْ فَاتَّبَعَهَا مُوسَی وَ صَاحِبُهُ فَلَقِیَا الْخَضِرَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سَلْ (2)قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمْ لَهَا بَعْدَ نَبِیِّهَا مِنْ إِمَامٍ عَادِلٍ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ مَنْزِلِ مُحَمَّدٍ أَیْنَ هُوَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ مَنْ یَسْکُنُ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام یَا یَهُودِیُّ یَکُونُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً عَدْلًا لَا یَضُرُّهُمْ خِلَافُ مَنْ خَالَفَ عَلَیْهِمْ (3)قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ (4)لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَنَّةِ فِی جَنَّةِ عَدْنٍ وَ هِیَ وَسَطُ الْجِنَانِ وَ أَقْرَبُهَا إِلَی عَرْشِ الرَّحْمَنِ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ لَهُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الَّذِینَ یَسْکُنُونَ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ هَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ إِمَاماً (5)قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سَلْ (6)قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ أَهْلِهِ (7)کَمْ یَعِیشُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هَلْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام یَا یَهُودِیُّ یَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ یُخْضَبُ مِنْهُ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی رَأْسِهِ قَالَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ (8)

که آن چشمه ای است که از زیر صخره بیت المقدس جوشیده است و دروغ می گویند، بلکه آن چشمه حیات است که رفیق موسی نزد آن، ماهی آغشته به نمک را فراموش کرد و چون آب چشمه به آن ماهی رسید، زنده شد و به راه افتاد و موسی و رفیقش به دنبال او رفتند و خضر را ملاقات کردند.

یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی. علیّ علیه السّلام فرمود: از سه سؤال دیگر پرسش کن. گفت: برای این امّت چند امام عادل پس از پیامبرشان وجود دارد؟ منزل محمّد در کجای بهشت است؟ و چه کسی با او در منزلش سکونت دارد؟

علی علیه السّلام فرمود: ای یهودی! برای این امّت دوازده امام عادل پس از پیامبرش وجود دارد و مخالفت مخالفین، ضرری به آنان نمی رساند. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که درست گفتی. علیّ علیه السّلام فرمود: و منزل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در بهشت در جنّت عدن است و آن در وسط بهشت و نزدیک ترین مکان به عرش رحمان است. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی. علی علیه السّلام فرمود: و کسانی که با او در منزلش سکونت دارند ائمّه اثنا عشر هستند. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی.

علی علیه السّلام فرمود: آن یک سؤال را هم بپرس، گفت: وصیّ محمّد چند سال پس از پیامبر در میان اهلش زندگی می کند و آیا می میرد یا آنکه کشته می شود؟ علیّ علیه السّلام فرمود: ای یهودی! او پس از پیامبر سی سال زندگی می کند و این از آن او رنگین شود. و اشاره به محاسن و سر مبارک خود فرمود

راوی گوید: در این هنگام آن یهودی از جا پرید و گفت: شهادت می دهم که هیچ معبودی جز اللَّه نیست و شهادت می دهم که محمّد رسول اوست و تو وصیّ رسول خدایی.(1)

روایت 11.

غیبت نعمانی: ابوهارون عبدی

ص: 22

عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ رَبِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)وَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالا شَهِدْنَا الصَّلَاةَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ سَاقَا الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ (2).

ک، إکمال الدین ماجیلویه عن محمد بن الهیثم (3)عن البرقی عن أبیه عن عبد الله بن القاسم عن حیان السراج عن داود بن سلیمان عن أبی الطفیل مثله (4)

از عمر بن ابی سلمه ربیب پیامبر (فرزند ام سلمه از شوهر قبل از پیامبر او) از ابوطفیل همان حدیث را نقل کرده اند.

کمال الدین: داود بن سلیمان از ابوطفیل مثل آن حدیث نقل کرده است.(1)

روایت 12.

کمال الدین: ابراهیم بن ابویحیی مدنی از امام صادق علیه السّلام مثل آن حدیث را نقل کرده است.(2)

این دو خبر را با اسناد خودشان در «باب نص امیرالمؤمنین بر دوازده امام» و احادیث دیگری نیز قریب به همین مضمون آورده ام.(3)

روایت 13.

غیبت نعمانی: أبو ایّوب مؤدّب از پدر خویش نقل می کند- و او

ص: 23

لِبَعْضِ وُلْدِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَ الْمَدِینَةَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ دَاوُدَ عَلَی دِینِ الْیَهُودِیَّةِ فَرَأَی السِّکَکَ خَالِیَةً فَقَالَ لِبَعْضِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَا حَالُکُمْ فَقِیلَ لَهُ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الدَّاوُدِیُّ أَمَا إِنَّهُ تُوُفِّیَ الْیَوْمَ الَّذِی هُوَ فِی کِتَابِنَا ثُمَّ قَالَ فَأَیْنَ النَّاسُ فَقِیلَ لَهُ فِی الْمَسْجِدِ فَأَتَی الْمَسْجِدَ فَإِذَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ النَّاسُ قَدْ غَصَّ الْمَسْجِدُ بِهِمْ فَقَالَ أَوْسِعُوا حَتَّی أَدْخُلَ وَ أَرْشِدُونِی إِلَی الَّذِی خَلَّفَهُ نَبِیُّکُمْ فَأَرْشَدُوهُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ إِنَّنِی مِنْ وُلْدِ دَاوُدَ عَلَی دِینِ الْیَهُودِیَّةِ وَ قَدْ جِئْتُ لِأَسْأَلَ عَنْ أَرْبَعَةِ أَحْرُفٍ فَإِنْ خُبِّرْتُ بِهَا أَسْلَمْتُ فَقَالُوا لَهُ انْتَظِرْ قَلِیلًا وَ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنْ بَعْضِ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالُوا لَهُ عَلَیْکَ بِالْفَتَی فَقَامَ إِلَیْهِ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ قَالَ لَهُ أَنْتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْتَ فُلَانُ بْنُ دَاوُدَ قَالَ نَعَمْ فَأَخَذَ عَلَی یَدِهِ وَ جَاءَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ هَؤُلَاءِ عَنْ أَرْبَعَةِ أَحْرُفٍ فَأَرْشَدُونِی إِلَیْکَ لِأَسْأَلَکَ قَالَ اسْأَلْ قَالَ مَا أَوَّلُ حَرْفٍ کَلَّمَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ نَبِیَّکُمْ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ وَ رَجَعَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ وَ خَبِّرْنِی عَنِ الْمَلَکِ الَّذِی زَحَمَ نَبِیَّکُمْ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیْهِ وَ خَبِّرْنِی عَنِ الْأَرْبَعَةِ الَّذِینَ کَشَفَ عَنْهُمْ مَالِکٌ طَبَقاً مِنَ النَّارِ وَ کَلَّمُوا نَبِیَّکُمْ و خَبِّرْنِی عَنْ مِنْبَرِ نَبِیِّکُمْ أَیُّ مَوْضِعٍ هِیَ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَوَّلُ مَا کَلَّمَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قَالَ لَیْسَ هَذَا أَرَدْتُ قَالَ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ قَالَ لَیْسَ هَذَا أَرَدْتُ قَالَ اتْرُکِ الْأَمْرَ مَسْتُوراً قَالَ لِتُخْبِرْنِی أَ وَ لَسْتَ أَنْتَ هُوَ قَالَ أَمَّا إِذْ أَبَیْتَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا رَجَعَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ وَ الْحُجُبُ تُرْفَعُ لَهُ قَبْلَ أَنْ یَصِیرَ إِلَی مَوْضِعِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام نَادَاهُ مَلَکٌ یَا أَحْمَدُ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اقْرَأْ عَلَی

ص: 24

مربّی یکی از فرزندان امام صادق علیه السّلام است- که گفت: هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رحلت فرمود، یکی از فرزندان داود که دین یهودی داشت وارد مدینه شد و دید کوچه ها خلوت است. از یکی از مردم مدینه پرسید: چرا وضع شما این گونه است؟ به او پاسخ داده شد: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافته است. مرد داودیّ (که از اولاد داود بود) گفت: آه بلی، او در همان روزی که در کتاب ما آمده از دنیا رفته است. سپس گفت: پس مردم کجا هستند؟ به او جواب داده شد که در مسجد هستند. پس به مسجد آمد. در آن هنگام ابوبکر و عمر و عثمان و عبدالرّحمن بن عوف و ابو عبیده جرّاح و سایر مردم آنجا بودند و مسجد از آنان پر و جا بر ایشان تنگ شده بود. پس گفت: راه را باز کنید تا من داخل شوم و مرا به سوی آن کسی که پیامبر شما جانشین خود قرار داده راهنمایی کنید. پس او را به پیش ابوبکر راهنمایی کردند و او به ابوبکر گفت: من از فرزندان داود نبیّ و بر دین یهود هستم. آمده ام که از تو چهار مطلب را بپرسم، پس اگر مرا از آن ها آگاه ساختی، اسلام می آورم. به او گفتند: اندکی منتظر باش. آن گاه امیرالمؤمنین علی علیه السّلام از یکی از درهای مسجد پدیدار شد. پس به مرد یهودی گفتند: نزد آن جوان برو! آن مرد برخاست و به طرف علی علیه السّلام رفت و وقتی نزدیک رسید، به او گفت: آیا تو علی بن أبی طالب هستی؟ علی علیه السّلام به او پاسخ داد: تو فرزند فلان، پسر فلانی، فرزند داود هستی؟ مرد گفت: آری.

پس حضرت دستش را گرفت و او را نزد ابوبکر آورد. آن گاه مرد یهودی گفت: من از این حاضران چهار سخن را پرسیدم و ایشان مرا نزد تو هدایت کردند که از تو سؤال کنم. حضرت فرمود: بپرس. او گفت (به من بگو) وقتی که پیامبر شما را به معراج بردند و از نزد خدای خود بازگشت، اولین سخنی که خداوند به او گفت چه سخنی بود؟ همچنین مرا آگاه ساز از آن فرشته ای که با پیامبر شما برخورد کرده و به او سلام نکرد (که و چگونه بود؟) و نیز به من بگو آن چهار نفری که مالکی (از مالکان دوزخ) سرپوش آتشینی را از روی ایشان برداشت تا با پیامبر شما سخن گفتند، چه کسانی بودند؟ و به من بگو منبر پیامبر شما در کدام جایگاه از بهشت قرار گرفته است؟

علی علیه السّلام در پاسخ فرمود: نخستین سخنی که خداوند به پیامبر ما صلّی اللَّه علیه و آله گفت، این فرمایش خدای عزوجل است: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ» {رسول به آن چه از پروردگارش بر او فرستاده شده ایمان آورد.} آن مرد گفت: مقصودم این نیست. آن حضرت فرمود: پس این گفته رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله است که فرمود: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّه»(1) {مؤمنان جملگی به خدا ایمان آوردند.} آن مرد گفت: خواسته من این نیست. آن حضرت فرمود: بگذار این امر پوشیده بماند. گفت: باید مرا آگاه سازی؛ آیا او تو نیستی؟ پس آن حضرت فرمود: حال که دست برنمی داری، بدان که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هنگامی که از نزد پروردگار خود بازگشت و برایش پرده ها برداشته شده، پیش از آنکه به جایگاه جبرئیل برسد، فرشته ای او را آواز داد و گفت: ای احمد! همانا خدای عزوجل تو را درود می فرستد و به تو می فرماید:

ص: 24

السَّیِّدِ الْوَلِیِّ (1)مِنَّا السَّلَامَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنِ السَّیِّدُ الْوَلِیُّ؟ فَقَالَ الْمَلَکُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَجِدُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ أَبِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا الْمَلَکُ الَّذِی زَحَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَلَکُ الْمَوْتِ جَاءَ مِنْ عِنْدِ جَبَّارٍ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ فَغَضِبَ لِلَّهِ فَزَحَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَعْرِفْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا مَلَکَ الْمَوْتِ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ أَحْمَدُ حَبِیبُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَجَعَ إِلَیْهِ فَلَصِقَ بِهِ وَ اعْتَذَرَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَیْتُ مَلِکاً جَبَّاراً قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ فَغَضِبْتُ لِلَّهِ وَ لَمْ أَعْرِفْکَ فَعَذَّرَهُ وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّذِینَ کَشَفَ عَنْهُمْ مَالِکٌ طَبَقاً مِنَ النَّارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِمَالِکٍ وَ لَمْ یَضْحَکْ قَطُّ (2)فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا مَالِکُ هَذَا نَبِیُّ الرَّحْمَةِ (3)فَتَبَسَّمَ فِی وَجْهِهِ (4)فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرْهُ یَکْشِفْ طَبَقاً مِنَ النَّارِ (5)فَکَشَفَ طَبَقاً فَإِذَا قَابِیلُ وَ نُمْرُودُ وَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ اسْأَلْ رَبَّکَ أَنْ یَرُدَّنَا إِلَی دَارِ الدُّنْیَا حَتَّی نَعْمَلَ صَالِحاً فَغَضِبَ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ بِرِیشَةٍ مِنْ رِیشِ جَنَاحِهِ فَرَدَّ عَلَیْهِمْ طَبَقَ النَّارِ وَ أَمَّا مِنْبَرُ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنَّ مَسْکَنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَنَّةُ عَدْنٍ هِیَ جَنَّةٌ (6)خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی بِیَدِهِ وَ مَعَهُ فِیهَا اثْنَا عَشَرَ وَصِیّاً وَ فَوْقَهُ (7)قُبَّةٌ یُقَالُ لَهَا الرِّضْوَانُ وَ فَوْقَ الرِّضْوَانِ مَنْزِلٌ یُقَالُ لَهَا الْوَسِیلَةُ وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلٌ یُشْبِهُهُ هُوَ مِنْبَرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِی کِتَابِ أَبِی دَاوُدَ یَتَوَارَثُونَهُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی صَارَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّهُ الَّذِی بَشَّرَ

ص: 25

از ما به آن سیّد ولیّ سلام برسان! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: آن سیّد ولیّ کیست؟ فرشته گفت: علی بن ابی طالب است، مرد یهودی (پس از شنیدن این پاسخ) گفت: به خدا قسم درست پاسخ گفتی. من آن را در کتاب پدر خود خوانده ام.

پس علی علیه السّلام فرمود: امّا فرشته ای که در راه با پیغمبر خدا علیه السّلام برخورد کرد، ملک الموت بود که از نزد ستمکاری از اهل زمین آمده بود که سخن درشتی بر زبان رانده و او برای خدا خشمگین شده بود. پس پیامبر را نشناخته و راه را بر او سدّ کرد، و جبرئیل گفت: ای ملک الموت! این رسول خدا احمد حبیب خداوند است. پس ملک الموت به سوی آن حضرت برگشت و به دامنش آویخت و پوزش خواست و گفت: ای پیامبر خدا! من از نزد پادشاه زورگویی که سخنی درشت گفته بود باز آمده و خشمگین بودم و تو را نشناختم. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عذر او را پذیرفت.

و امّا در مورد آن چهار تن که مالکی از مالکان دوزخ از روی آنان سرپوشی آتشین را برداشت؛ همانا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بر مالکی از دوزخ گذر کرد که از وقتی آفریده شده بود، هرگز لب به خنده نگشوده بود. جبرئیل به او گفت:

ای نگهبان! این شخص پیامبر رحمت، محمّد است. پس او به چهره رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خندید و هرگز به هیچ کس دیگر جز او نخندیده بود. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به او بگو سرپوش آتشین را از روی جهنّم بردارد، و مالک دوزخ آن را برداشت. در این هنگام قابیل و نمرود و فرعون و هامان در آن بودند. آنان به پیامبر گفتند: ای محمّد! از پروردگارت بخواه که ما را به زندگی دنیا بازگرداند تا عمل شایسته انجام دهیم. پس جبرئیل خشمگین شد و با پری از پرهای بال خود اشاره نمود و آن سرپوش آتشین را دوباره بر روی ایشان انداخت.

و امّا در مورد منبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله؛ همانا قرارگاه پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله بهشت عدن است و آن باغی است که خدای تعالی آن را به دست خود ساخته، و در آن همراه با پیامبر دوازده وصیّ هستند، و بر فراز آن گنبدی است که به آن «قبّه رضوان» گفته می شود و بر بالای قبّه رضوان جایگاه دیگری است که «وسیله» نامیده می شود و در بهشت هیچ منزلی شبیه به آن نیست و آن منبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله است.

مرد یهودی گفت: به خدا سوگند درست گفتی! همانا این سخن در کتاب پدرم داود موجود است که آن کتاب را هر یک پس از دیگری (هر نسلی خود از نسل پیشین) به ارث می برد تا اکنون به من رسیده است. سپس کتابی در آورد که آن چه گفته بود، به خطّ داود در آن نوشته شده بود. سپس (به علی علیه السّلام) گفت: دست خود را دراز کن (پیش آر). من شهادت می دهم که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمّد پیامبر اوست و همان کسی است که

ص: 25

بِهِ مُوسَی علیه السلام وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَعَلَّمَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ شَرَائِعَ الدِّینِ (1).

موسی علیه السّلام (آمدن) او را بشارت داده و نیز گواهی می دهم که تو عالم این امّت و وصیّ رسول خدا هستی. راوی گوید: پس از آن امیرالمؤمنین علیه السّلام احکام دین را به او آموخت.(1)

روایت 14.

فضایل ابن شاذان و کتاب روضه: از انس بن مالک نقل می کند که گفت: روزی مردی یهودی در دوران خلافت ابوبکر آمد و گفت: من مایلم با خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله ملاقات کنم. او را پیش ابوبکر آوردند و یهودی گفت: تو خلیفه پیامبری؟ جواب داد: آری، مگر نمی بینی در جایگاه او نشسته ام و در محراب اویم؟ یهودی گفت: اگر راست می گویی من چند سؤال از تو دارم. ابوبکر پاسخ داد: هر چه مایلی بپرس.

یهودی گفت: بگو چه چیز برای خدا نیست و چه چیز نزد خداوند نیست و از چه چیز خدا اطلاع ندارد. ابوبکر با پرخاش گفت: این سؤال های کفار است! و مسلمانان می خواستند مرد یهودی را بکشند. اما ابن عباس که در میان آن ها حضور داشت، به ابوبکر گفت: کمی صبر کن و دست از کشتن بازدار! ابوبکر گفت: نمی بینی چه سؤال هایی می کند! ابن عباس گفت: اگر می توانید جواب بدهید، وگرنه او را خارج کنید تا هر جا مایل است برود.

پس مرد یهودی را بیرون کردند، در حالی که می گفت: خدا لعنت کند کسانی را که جای دیگری را غصب کرده اند! به واسطه عدم اطلاع خود می خواهند آدم کش ی کنند که خداوند چنین عملی را حرام کرده! آن مرد همچنان که می رفت، می گفت: مردم، اسلام از میان رفت! مگر جواب سؤال را بدهند. کجا است پیامبر و کجا است خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله!

ابن عباس از پی او رفت و به او گفت: بیا نزد خزینه علم پیامبر برویم، به منزل علی بن ابی طالب علیه السّلام. اما ابوبکر و مسلمانان از پی یهودی به راه افتادند و در بین راه به او رسیدند، او را گرفتند و پیش امیرالمؤمنین علیه السّلام آوردند

ص: 26

فَاسْتَأْذَنُوا عَلَیْهِ ثُمَّ دَخَلُوا عَلَیْهِ وَ قَدِ ازْدَحَمَ النَّاسُ قَوْمٌ یَبْکُونَ وَ قَوْمٌ یَضْحَکُونَ قَالَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ هَذَا الْیَهُودِیَّ سَأَلَنِی عَنْ مَسْأَلَةٍ مِنْ مَسَائِلِ الزَّنَادِقَةِ فَقَالَ الْإِمَامُ علیه السلام مَا تَقُولُ یَا یَهُودِیُّ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ أَسْأَلُ وَ تَفْعَلُ بِی مِثْلَ مَا فَعَلَ بِی هَؤُلَاءِ قَالَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَرَادُوا یَفْعَلُونَ بِکَ (1)قَالَ أَرَادُوا أَنْ یَذْهَبُوا بِدَمِی فَقَالَ الْإِمَامُ علیه السلام دَعْ هَذَا وَ اسْأَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ سُؤَالِی لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ قَالَ اسْأَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ (2)فَقَالَ الْیَهُودِیُّ أَجِبْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ وَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی شَرْطٍ یَا أَخَا الْیَهُودِ قَالَ وَ مَا الشَّرْطُ قَالَ تَقُولُ مَعِی قَوْلًا عَدْلًا مُخْلِصاً (3)لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ یَا مَوْلَایَ (4)فَقَالَ علیه السلام یَا أَخَا الْیَهُودِ أَمَّا قَوْلُکَ مَا لَیْسَ لِلَّهِ فَلَیْسَ لِلَّهِ صَاحِبَةٌ وَ لَا وَلَدٌ قَالَ صَدَقْتَ یَا مَوْلَایَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ فَلَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ الظُّلْمُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مَوْلَایَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَا لَیْسَ یَعْلَمُهُ اللَّهُ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ أَنَّ لَهُ شَرِیکاً وَ لَا وَزِیراً وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (5)فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُدَّ یَدَکَ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ خَلِیفَتُهُ حَقّاً وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً قَالَ فَضَجَّ النَّاسُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا کَاشِفَ الْکُرُبَاتِ یَا عَلِیُّ أَنْتَ فَارِجُ الْهَمِ

ص: 27

و پس از کسب اجازه وارد شدند. گروهی از مردم نیز که بعضی گریه می کردند و بعضی می خندیدند، به همراه آن ها ازدحام کرده بودند.

ابوبکر گفت: یا ابا الحسن! این یهودی از مسائل کفرآمیز سؤال می کند. امام علیه السّلام پرسید: چه سؤال می کردی؟ یهودی گفت: اگر سؤال کنم، همان کاری که این ها کردند می کنی؟ فرمود: مگر می خواستند چه کار کنند؟ گفت: می خواستند خون مرا بریزند! فرمود: این حرف را رها کن. سؤالت را بکن. گفت: سؤال مرا نمی تواند پاسخ دهد، مگر پیامبر یا وصی پیامبر. فرمود: هر چه مایلی بپرس.

یهودی گفت: بگو چه چیز است که خداوند ندارد و چه چیز است که نزد خدا نیست و چه چیز را خدا نمی داند؟ علی علیه السّلام فرمود: من هم شرطی با تو دارم. پرسید: چه شرط؟ فرمود: این که شهادت به «لا اله الا الله، محمد رسول الله» به من بدهی. گفت: بسیار خوب آقای من! فرمود: اما آن چه برای خدا نیست، رفیق و فرزند است. یهودی گفت: صحیح است مولای من! فرمود: اما این که چه چیز نزد خدا نیست، ظلم است. گفت: صحیح است. فرمود: و امّا آن چه خدا نمی داند؛ خداوند برای خود شریک و وزیری نمی داند و او بر هر چیزی توانا است.

در این موقع یهودی گفت: دست خود را بیاور! من گواهی به «لا اله الا الله و محمد رسول الله» می دهم و این که تو خلیفه واقعی پیامبر و وصی او و وارث علم اویی. خداوند جزای خیر در اسلام به تو عنایت کند.

مردم صدا به ضجه بلند کردند و ابوبکر گفت: یا علی! ای اندوه زدا و ای برطرف کننده ناراحتی!.

ص: 27

قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ خَرَجَ أَبُو بَکْرٍ وَ رَقِیَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ أَقِیلُونِی أَقِیلُونِی أَقِیلُونِی لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ عَلِیٌّ فِیکُمْ قَالَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ عُمَرُ وَ قَالَ أَمْسِکْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ هَذَا الْکَلَامِ فَقَدِ ارْتَضَیْنَاکَ لِأَنْفُسِنَا ثُمَّ أَنْزَلَهُ عَنِ الْمِنْبَرِ فَأُخْبِرَ بِذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

پس از این جریان ابوبکر بر منبر رفت و گفت: اقیلونی اقیلونی اقیلونی لست بخیرکم و علی فیکم. مرا رها کنید، رهایم نمایید! دست از من بردارید! من بهترین شما نیستم در حالی که علی میان شما است! عمر پیش او رفت و گفت: دست از این حرف ها بردار! ما تو را برای خود پسندیده ایم. و او را از منبر به زیر کشیدند و این خبر را برای علی علیه السّلام آوردند.(1)

توضیح

«زعق» به معنای صدا کردن است.

باب دوم : استدلالی دیگر از امیرالمؤمنین علیه السّلام با یکی از یهودان، با ذکر معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

روایات

روایت 1.

احتجاج: از امام کاظم علیه السّلام نقل است که آن حضرت به واسطه پدران گرامش، از امام حسین علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: روزی یکی از علمای یهودی اهل شام- که کتب آسمانی تورات و انجیل و زبور و صحف پیامبران علیهم السّلام را خوانده و بر دلایل و براهین همه آن ها واقف و آگاه بود- به مجلسی وارد شد که در آن گروهی از اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، حضرت امیر علیه السّلام و ابن عبّاس و ابن مسعود، و ابو معبد الجهنیّ حضور داشتند.

یهودی گفت: ای امّت محمّد! هیچ درجه و فضیلتی را از انبیاء و مرسلین ترک نگفتید، جز آنکه همه آن ها را به پیامبر خودتان نسبت دادید. حال حاضرید به سؤالات من در آن مورد پاسخ گویید؟ با شنیدن این سؤال، همه خاموش شدند و هیچ نگفتند.

حضرت امیر علیه السّلام وقتی این گونه، دید فرمود: آری، من حاضرم! و این را باز تکرار می کنم که خداوند متعال هیچ درجه و فضیلتی به انبیاء و مرسلین عطا نفرمود، جز آنکه همه آن ها را به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بخشید، بلکه چندین برابر آن را به محمّد عطا فرمود.

عالم یهودی پرسید: آیا تو پاسخ مرا خواهی داد؟ حضرت علیه السّلام فرمود: آری، امروز برای تو فضایلی از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را ذکر خواهم کرد که موجب روشنایی چشم مؤمنین و برطرف کننده تردید شک کنندگان در فضایل آن حضرت شود. آن حضرت هر گاه فضیلتی را برای خود بر می شمرد، می فرمود: «مرا هیچ فخری به آن نیست»، و من اکنون به نوعی فضایل آن حضرت را ذکر می کنم که هیچ خللی در شخصیّت انبیای دیگر پیش نیاید، و این را فقط و فقط به جهت شکر خداوند در بخشش هایش به محمّد، همانند آن چه به تمام انبیاء داده است ذکر می کنم.

ص: 28

فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فَأَعِدَّ لَهُ جَوَاباً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام هَاتِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ هَذَا آدَمُ علیه السلام أَسْجَدَ اللَّهُ لَهُ مَلَائِکَتَهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَئِنْ أَسْجَدَ اللَّهُ لآِدَمَ مَلَائِکَتَهُ فَإِنَّ سُجُودَهُمْ لَمْ یَکُنْ سُجُودَ طَاعَةٍ أَنَّهُمْ عَبَدُوا آدَمَ (1)مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنِ اعْتَرَفُوا لآِدَمَ بِالْفَضِیلَةِ وَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لَهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی صَلَّی عَلَیْهِ فِی جَبَرُوتِهِ وَ الْمَلَائِکَةَ بِأَجْمَعِهَا وَ تَعَبَّدَ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَهَذِهِ زِیَادَةٌ لَهُ یَا یَهُودِیُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ آدَمَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِ خَطِیئَتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَزَلَ فِیهِ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْ هَذَا مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ أَتَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ إِنَّ مُحَمَّداً غَیْرُ مُوَافٍ فِی الْقِیَامَةِ بِوِزْرٍ وَ لَا مَطْلُوبٍ فِیهَا بِذَنْبٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِدْرِیسُ علیه السلام رَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَاناً عَلِیّاً وَ أَطْعَمَهُ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَالَ فِیهِ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ فَکَفَی بِهَذَا مِنَ اللَّهِ رِفْعَةً وَ لَئِنْ أُطْعِمَ إِدْرِیسُ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أُطْعِمَ فِی الدُّنْیَا فِی حَیَاتِهِ بَیْنَمَا یَتَضَوَّرُ جُوعاً (2)فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِجَامٍ مِنَ الْجَنَّةِ فِیهِ تُحْفَةٌ فَهَلَّلَ الْجَامُ وَ هَلَّلَتِ التُّحْفَةُ فِی یَدِهِ وَ سَبَّحَا وَ کَبَّرَا وَ حَمَّدَا فَنَاوَلَهَا أَهْلَ بَیْتِهِ فَفَعَلَ الْجَامُ مِثْلَ ذَلِکَ فَهَمَّ أَنْ یُنَاوِلَهَا بَعْضَ أَصْحَابِهِ فَتَنَاوَلَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ کُلْهَا فَإِنَّهَا تُحْفَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ أَتْحَفَکَ اللَّهُ بِهَا وَ إِنَّهَا لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِنَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ فَأَکَلَ صلی الله علیه و آله وَ أَکَلْنَا مَعَهُ وَ إِنِّی لَأَجِدُ حَلَاوَتَهَا سَاعَتِی هَذِهِ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا نُوحٌ علیه السلام صَبَرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله صَبَرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ

ص: 29

عالم یهودی گفت: من از شما می پرسم و تو پاسخ خود را آماده کن. حضرت علیه السّلام فرمود: شروع کن. عالم یهودی گفت: از حضرت آدم علیه السّلام شروع می کنم؛ خداوند ملائکه را به سجده او واداشت، آیا محمّد یک چنین فضیلتی را دارا می باشد؟

حضرت علیه السّلام فرمود: همین گونه است، ولی این را بدان که اگر خداوند ملائکه خود را به سجده آدم واداشت، این سجده، سجده طاعت نبود که ملائکه آدم را عبادت کنند نه خدا را، بلکه این سجده نوعی اعتراف به فضیلت آدم و رحمتی از ناحیه خداوند بود. ولی به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده؛ خداوند در جبروت خود به همراه تمامی فرشتگان بر او درود فرستاد، و همه مؤمنین را موظّف به صلوات فرستادن بر او نمود، و این فضیلتی افزون بر فضیلت آدم علیه السّلام است.

عالم یهودی گفت: خداوند از خطای آدم علیه السّلام گذشت و توبه اش را پذیرفت؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، ولی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بزرگ تر از این برایش اتّفاق افتاد، بی آنکه مرتکب خطایی شده باشد. خداوند درباره آن حضرت در قرآن فرموده: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(1) {تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.} و آن حضرت در روز قیامت به هیچ گناه و خطایی خوانده نخواهد شد.

عالم یهودی گفت: حضرت ادریس علیه السّلام را خداوند مقامی بسیار رفیع به او بخشیده و او را پس از وفات از تحفه های بهشت اطعام نمود. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، ولی محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر از آن عطا شده. خداوند درباره او فرموده: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»، و همین آیه در رفعت مقام او از جانب خدا کفایت می کند. و چنان چه حضرت إدریس از تحفه های بهشت پس از وفات اطعام شده، حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در زندگی دنیا اطعام شده است. روزی آن حضرت دچار گرسنگی شدیدی شد، در این وقت جبرئیل با جامی از تحفه های بهشت نزد آن حضرت آمد. جام با تحفه در دست آن حضرت به تهلیل (گفتن: لا إله إلّا اللَّه) ربّ جلیل و تسبیح و تکبیر پرداخته و حمد الهی را بجا آورد. و آن جام را اهل بیت آن حضرت به دست گرفته و همان جملات از تهلیل و تکبیر و غیره را تکرار کرد. در این موقع یکی از اصحاب قصد گرفتن جام را نمود که جبرئیل جلو آمد و جام را گرفت و به پیامبر گفت: آن را که تحفه ای از تحفه های بهشت است و خداوند آن را برایت فرستاده، میل کنید و این را بدان که خوردن آن جز برای نبیّ یا وصیّ نبیّ جایز نیست. و ما اهل بیت با آن حضرت آن را میل نمودیم. و الآن که این مطالب را می گویم، گویا مزّه لذیذ آن را احساس می کنم.

عالم یهودی گفت: حضرت نوح علیه السّلام برای ذات اقدس الهی صبر و شکیب ورزید، و هنگامی که از سوی قوم خود تکذیب شد، آنان را معذور داشت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، ولی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در راه خدا صبر و شکیب نموده و زمانی که مورد تکذیب و طرد قوم خود قرار گرفت

ص: 29

وَ شُرِّدَ وَ حُصِبَ بِالْحَصَی وَ عَلَاهُ أَبُو لَهَبٍ بِسَلَا شَاةٍ (1)فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی جَابِیلَ (2)مَلَکِ الْجِبَالِ أَنْ شُقَّ الْجِبَالَ وَ انْتَهِ إِلَی أَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ إِنِّی قَدْ أُمِرْتُ لَکَ بِالطَّاعَةِ فَإِنْ أَمَرْتَ أَنْ أُطْبِقَ عَلَیْهِمُ الْجِبَالَ (3)فَأَهْلَکْتُهُمْ بِهَا قَالَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَةً رَبِّ اهْدِ أُمَّتِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ وَیْحَکَ یَا یَهُودِیُّ إِنَّ نُوحاً لَمَّا شَاهَدَ غَرَقَ قَوْمِهِ رَقَّ عَلَیْهِمْ رِقَّةَ الْقَرَابَةِ وَ أَظْهَرَ عَلَیْهِمْ شَفَقَةً فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْمُهُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ أَرَادَ جَلَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُسَلِّیَهُ بِذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا عَلَنَتْ مِنْ قَوْمِهِ الْمُعَانَدَةُ (4)شَهَرَ عَلَیْهِمْ سَیْفَ النَّقِمَةِ وَ لَمْ تُدْرِکْهُ فِیهِمْ رِقَّةُ الْقَرَابَةِ وَ لَمْ یَنْظُرْ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ مَقْتٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ نُوحاً دَعَا رَبَّهُ فَهَطَلَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ (5)قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ کَانَتْ دَعْوَتُهُ دَعْوَةَ غَضَبٍ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله هَطَلَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ رَحْمَةً إِنَّهُ علیه السلام لَمَّا هَاجَرَ (6)إِلَی الْمَدِینَةِ أَتَاهُ أَهْلُهَا فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ فَقَالُوا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله احْتَبَسَ الْقَطْرُ وَ اصْفَرَّ الْعُودُ وَ تَهَافَتَ الْوَرَقُ (7)فَرَفَعَ یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ حَتَّی رُئِیَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِ وَ مَا تُرَی فِی السَّمَاءِ سَحَابَةٌ فَمَا بَرِحَ حَتَّی سَقَاهُمُ اللَّهُ حَتَّی إِنَّ الشَّابَّ الْمُعْجَبَ بِشَبَابِهِ لَتَهُمُّهُ نَفْسُهُ فِی الرُّجُوعِ إِلَی مَنْزِلِهِ فَمَا یَقْدِرُ مِنْ شِدَّةِ السَّیْلِ فَدَامَ أُسْبُوعاً فَأَتَوْهُ فِی الْجُمُعَةِ الثَّانِیَةِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ تَهَدَّمَتِ الْجُدُرُ وَ احْتَبَسَ الرَّکْبُ وَ السَّفْرُ فَضَحِکَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ قَالَ هَذِهِ سُرْعَةُ مَلَالَةِ ابْنِ آدَمَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا اللَّهُمَّ فِی أُصُولِ الشِّیحِ وَ مَرَاتِعِ الْبُقَعِ فَرُئِیَ حَوَالَیِ الْمَدِینَةِ

ص: 30

و حتّی زمانی که او را با سنگ زدند، قوم خود را معذور داشت. و هنگامی که ابولهب با بی شرمی به پای مبارک آن حضرت در بالای کوه زنجیر بست، وقتی از سوی قوم این گونه مشقّت و زحمت ها به پیامبر رسید، خداوند به «جائیل» فرشته کوه وحی فرمود: کوه را بشکاف که در تحت امر محمّد باشی. جائیل نیز نزد آن حضرت حاضر شد و گفت: من تحت فرمان شمایم! اگر بفرمایی کوه را بر سر این قوم فرو آورده و همه را از دم هلاک خواهم کرد! ولی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: من به رحمت عالمیان مبعوث شده ام و دعای شبانه روز من این است که خدایا! امّتم را هدایت فرما، زیرا آنان نمی دانند.

وای بر تو ای یهودی! حضرت نوح علیه السّلام وقتی شاهد غرق شدن قوم خود بود، تنها به رقّت فامیلی اظهار نموده و گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی»، {پروردگارا، پسرم از کسان من است.} و خداوند فرمود: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ»(1) {او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است.} و با این فرمایش خواست او را تسلّی دهد، ولی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله وقتی معانده قوم بر او بالا گرفته و کار به شمشیر کشید، رقّت فامیلی بر او غلبه نکرده و به دید رحمت به آنان نظر نکرد.

یهودی گفت: زیرا نوح بر قوم خود نفرین کرد و آسمان سیل آسا باریدن گرفت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، ولی آن دعا از سر غضب بود، و آسمان سیل آسا برای محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از سر رحمت بارید. و این بدان خاطر بود که آن حضرت پس از مهاجرت به مدینه، در روز جمعه ای گروهی نزد وی آمده و گفتند: ای رسول خدا! ما را دریاب که بسیار درمانده و از کمبود آب مضطرّ و بی تابیم. آن حضرت نیز دست خود را به اندازه ای برای دعا بالا برد که سفیدی زیر بغلش نمودار شد، و این در حالی بود که هیچ ابری در آسمان نبود. فی الفور خداوند اجابت فرموده و آنان را سیراب ساخت، و شدّت باران به نوعی بود که جوانان برومند هر چه تلاش کردند که سریعا به منازل خود برسند، از شدّت سیل نتوانستند، و این بارش هفت روز طول کشید، و آن ها در جمعه بعد خدمت پیامبر رسیده و از سر شکایت از شدّت باران خواستار بند آمدن آن شدند. در این حال آن حضرت تبسّمی فرموده و گفت: این سرعت ملالت آدمیزاد است، سپس دست به دعا برداشته و عرضه داشت: «پروردگارا! این باران را در اطراف مدینه بباران و بر سر مردم شهر مریز، و آن را در ریشه نباتات و زراعات و چراگاه حیوانات نازل بفرما!» پس از آن در خارج شهر مدینه

ص: 30

الْمَطَرُ یَقْطُرُ قَطْراً وَ مَا یَقَعُ فِی الْمَدِینَةِ قَطْرَةٌ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا هُودٌ علیه السلام قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله شَیْئاً مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ قَدِ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تَذْرُو الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی هُودٍ بِثَمَانِیَةِ آلَافِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله رِیحُ رَحْمَةٍ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا صَالِحٌ أَخْرَجَ اللَّهُ لَهُ نَاقَةً جَعَلَهَا لِقَوْمِهِ عِبْرَةً قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ نَاقَةَ صَالِحٍ لَمْ تُکَلِّمْ صَالِحاً وَ لَمْ تُنَاطِقْهُ وَ لَمْ تَشْهَدْ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ إِذَا هُوَ بِبَعِیرٍ قَدْ دَنَا ثُمَّ رَغَا (1)فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً اسْتَعْمَلَنِی حَتَّی کَبِرْتُ وَ یُرِیدُ نَحْرِی فَأَنَا أَسْتَعِیذُ بِکَ مِنْهُ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی صَاحِبِهِ فَاسْتَوْهَبَهُ مِنْهُ فَوَهَبَهُ لَهُ وَ خَلَّاهُ وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَهُ فَإِذَا نَحْنُ بِأَعْرَابِیٍّ مَعَهُ نَاقَةٌ لَهُ یَسُوقُهَا وَ قَدِ اسْتَسْلَمَ لِلْقَطْعِ لِمَا زُوِّرَ عَلَیْهِ مِنَ الشُّهُودِ فَنَطَقَتْ لَهُ النَّاقَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً مِنِّی بَرِی ءٌ وَ إِنَّ الشُّهُودَ یَشْهَدُونَ عَلَیْهِ بِالزُّورِ وَ إِنَّ سَارِقِی فُلَانٌ الْیَهُودِیُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَاطَتْ دَلَالَتُهُ بِعِلْمِ الْإِیمَانِ بِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَاطَتْ دَلَالَتُهُ بِعِلْمِ الْإِیمَانِ بِهِ وَ تَیَقَّظَ إِبْرَاهِیمُ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ ابْنَ سَبْعِ سِنِینَ قَدِمَ تُجَّارٌ مِنَ النَّصَارَی فَنَزَلُوا بِتِجَارَتِهِمْ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ بَعْضُهُمْ فَعَرَفَهُ بِصِفَتِهِ وَ نَعْتِهِ وَ خَبَرِ مَبْعَثِهِ وَ آیَاتِهِ صلی الله علیه و آله

ص: 31

باران می بارید و در اثر کرامت آن حضرت، نزد خداوند عزوجل قطره ای باران در مدینه نمی بارید.

عالم یهودی گفت: خداوند حضرت هود علیه السّلام را بر دشمنانش نصرت داد و آنان را با باد هلاک گردانید. آیا خداوند این گونه محمّد را یاری نموده؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، ولی به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر از آن عطا شده است. خداوند او را در روز خندق (جنگ احزاب) با بادی که سنگریزه های معرکه را برداشته و بر روی آن دشمنان می زد، و نیز با لشکریانی از ملائکه او را یاری نمود، و خداوند محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را با هشت هزار فرشته بر هود تفضیل داد، و دیگر آنکه او را بر هود تفضیل داد، زیرا باد قوم عاد، باد غضب و سخط و باد محمّد صلّی اللَّه علیه و آله، باد رحمت بود. خداوند فرموده: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها»(1) {ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود به یاد آرید، آنگاه که لشکرهایی به سوی شما [در]آمدند، پس بر سر آنان تندبادی و لشکرهایی که آن ها را نمی دیدید فرستادیم.}

عالم یهودی گفت: خداوند برای حضرت صالح علیه السّلام ناقه ای خارج نمود تا برای قومش مایه عبرتی باشد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر از آن داده شده است. ناقه حضرت صالح با او هیچ کلام و سخنی نگفت و حتّی به نبوّت او شهادت نداد. من با حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در یکی از غزوات بودم. ناگاه دیدم که شتری به ما نزدیک می شود، سپس نعره ای زد و خداوند آن را به کلام آورده و گفت: ای رسول خدا! فلان کس آن قدر از من کار کشید تا پیر شدم، و حال می خواهد سرم را ببرد. من از این کار به تو پناه می آرم! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با شنیدن این کلام، به دنبال صاحب آن شتر فرستاده و از او طلب بخشش او را کرد و صاحب شتر نیز او را به حضرت بخشیده و آن را آزاد نمود. و روزی دیگر من با آن حضرت صلّی اللَّه علیه و آله بودم که فردی بادیه نشین با ناقه به همراه فرد دیگری نزد آن حضرت حاضر شدند. آن دو با هم سر آن شتر اختلاف داشتند و یکی دیگری را متّهم به دزدی می کرد و او هر چه می گفت من این شتر را از فلان یهودی خریده ام، مفید فایده نمی افتاد و مدّعی شهود آورد که او این شتر را دزدیده. اما ناگاه شتر به سخن آمده و گفت: ای رسول خدا! فلانی از من بری است و گروه شاهدان دروغ گفته اند. سارق من فلان یهودی است.

عالم یهودی گفت: خداوند ابراهیم علیه السّلام را با عبرت هایی به معرفت و شناخت خود آگاه گردانید و در نهایت، دلایل او محیط بر ایمان او به خداوند شد.

حضرت علیه السّلام فرمود: آری همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن داده شده است. (خداوند او را با عبرت هایی به معرفت و شناخت خود آگاه گردانید و در نهایت، دلایل او محیط بر ایمانش به خداوند شد) و حضرت ابراهیم علیه السّلام در آن وقت پانزده ساله بود و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هفت سال بیشتر نداشت. گروهی از تجّار مسیحی با کالاهای خود مابین صفا و مروه نزول نمودند. یکی از مسیحیان با دیدن آن حضرت، او را به صفت و نشانه و خبر مبعوث شدن و آیاتش شناخت

ص: 31

فَقَالُوا لَهُ یَا غُلَامُ مَا اسْمُکَ قَالَ مُحَمَّدٌ قَالُوا مَا اسْمُ أَبِیکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ قَالُوا مَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارُوا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی الْأَرْضِ قَالَ الْأَرْضُ قَالُوا فَمَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارُوا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ السَّمَاءُ قَالُوا فَمَنْ رَبُّهُمَا قَالَ اللَّهُ ثُمَّ انْتَهَرَهُمْ وَ قَالَ أَ تُشَکِّکُونَنِی فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَیْحَکَ یَا یَهُودِیُّ لَقَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ کُفْرِ قَوْمِهِ إِذْ هُوَ بَیْنَهُمْ یَسْتَقْسِمُونَ بِالْأَزْلَامِ وَ یَعْبُدُونَ الْأَوْثَانَ وَ هُوَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حُجِبَ عَنْ نُمْرُودَ بِحُجُبٍ ثَلَاثَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حُجِبَ عَمَّنْ أَرَادَ قَتْلَهُ بِحُجُبٍ خَمْسٍ فَثَلَاثَةٌ بِثَلَاثَةٍ وَ اثْنَانِ فَضْلٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ یَصِفُ أَمْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا فَهَذَا الْحِجَابُ الْأَوَّلُ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَهَذَا الْحِجَابُ الثَّانِی فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ فَهَذَا الْحِجَابُ الثَّالِثُ ثُمَّ قَالَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً فَهَذَا الْحِجَابُ الرَّابِعُ ثُمَّ قَالَ فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ فَهَذِهِ حُجُبٌ خَمْسَةٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَدْ بَهَتَ الَّذِی کَفَرَ بِبُرْهَانِ نُبُوَّتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ مُکَذِّبٌ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ الْجُمَحِیُّ مَعَهُ عَظْمٌ نَخِرٌ فَفَرَکَهُ (1)ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَأَنْطَقَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِمُحْکَمِ آیَاتِهِ وَ بَهَتَهُ بِبُرْهَانِ نُبُوَّتِهِ فَقَالَ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ فَانْصَرَفَ مَبْهُوتاً قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِبْرَاهِیمُ جَذَّ (2)أَصْنَامَ قَوْمِهِ غَضَباً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ نَکَسَ عَنِ الْکَعْبَةِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً وَ نَفَاهَا مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ أَذَلَّ مَنْ عَبَدَهَا بِالسَّیْفِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِبْرَاهِیمُ علیه السلام قَدْ أَضْجَعَ وَلَدَهُ وَ تَلَّهُ (3)لِلْجَبِینِ فَقَالَ

ص: 32

و همگی به آن حضرت گفتند: ای غلام! اسم تو چیست؟ گفت: محمّد. گفتند: نام پدر تو چیست؟ گفت: عبداللَّه. پس با اشاره به زمین گفتند: اسم این چیست؟ گفت: زمین. و با اشاره به آسمان گفتند: اسم این چیست؟ گفت: آسمان. گفتند: پروردگار آن دو کیست؟ گفت: اللَّه. سپس آن حضرت ایشان را سرزنش کرده و فرمود: آیا مرا در مورد خداوند عزوجل به تردید و شک می اندازید؟!

وای بر تو ای یهودی! آن حضرت به تمام این اعتبارات بر معرفت خداوند عزوجل ایمان یافت، با این که تمام قوم او کافر بودند و تقسیم اموال و مشاورت خود را با ازلام و تیر کرده و بت می پرستیدند و فقط آن حضرت می گفت: «لا إله إلّا اللَّه».

عالم یهودی گفت: حضرت ابراهیم علیه السّلام که با سه پرده از نمرود محجوب گردید. حضرت فرمود: همین طور است، و پیامبر از قاتل خود با پنج پرده محجوب گردید؛ سه پرده به سه پرده و دو پرده آن حضرت، نشانه فضل و برتری او است. خداوند عزوجل در وصف محمّد صلّی اللَّه علیه و آله می فرماید: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا» این پرده اول. «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا» و این پرده دوم. «فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ»(1) {و [ما] فراروی آن ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} و این هم پرده سوم. سپس فرموده است: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً»(2) {و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم.} و این هم پرده چهارم. سپس فرموده: «فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ»(3) {به طوری که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند.} و با این تعداد پرده و حجاب ها به پنج می رسد.

عالم یهودی گفت: این ابراهیم است که فرد کافر، از برهان نبوّت او مبهوت شد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و نزد حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله، تکذیب کننده بعث بعد از مرگ نزد او آمد و او همان ابیّ بن خلف الجمحی است. وی روزی استخوان کهنه ای را نزد آن حضرت آورده و آن را مالید و پراکند و گفت: ای محمّد! «مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ»(4) {«چه کسی این استخوان ها را که چنین پوسیده است زندگی می بخشد؟»} و خداوند زبان محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را به آیات محکم گویا فرموده و ابیّ را توسّط برهان نبوّت او، مبهوت ساخت و فرمود: «قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ»(5) {بگو: «همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر [گونه] آفرینشی داناست.»} و آن فرد تکذیب کننده مبهوت بازگشت.

عالم یهودی گفت: این حضرت ابراهیم علیه السّلام است که از سر غضب برای خدا، بت های قوم خود را خرد و نابود کرد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله تعداد سیصد و شصت بت را از خانه کعبه به زیر کشیده و آن ها را از جزیرة العرب نفی نمود و پرستندگان آن ها را با شمشیر خوار و ذلیل نمود.

عالم یهودی گفت: این حضرت ابراهیم علیه السّلام است که پسر خود را دست و پا بسته به زمین خوابانید (تا آن را طبق دستور خدا قربانی نماید).

ص: 32

لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أُعْطِیَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بَعْدَ الْإِضْجَاعِ الْفِدَاءَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُصِیبَ بِأَفْجَعَ مِنْهُ فَجِیعَةً إِنَّهُ وَقَفَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَی عَمِّهِ حَمْزَةَ أَسَدِ اللَّهِ وَ أَسَدِ رَسُولِهِ وَ نَاصِرِ دِینِهِ وَ قَدْ فُرِّقَ بَیْنَ رُوحِهِ وَ جَسَدِهِ فَلَمْ یُبَیِّنْ عَلَیْهِ حُرْقَةً وَ لَمْ یُفِضْ عَلَیْهِ عَبْرَةً وَ لَمْ یَنْظُرْ إِلَی مَوْضِعِهِ مِنْ قَلْبِهِ وَ قُلُوبِ أَهْلِ بَیْتِهِ لِیُرْضِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِصَبْرِهِ وَ یَسْتَسْلِمَ لِأَمْرِهِ فِی جَمِیعِ الْفِعَالِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا أَنْ تَحْزَنَ صَفِیَّةُ لَتَرَکْتُهُ حَتَّی یُحْشَرَ مِنْ بُطُونِ السِّبَاعِ وَ حَوَاصِلِ الطَّیْرِ وَ لَوْ لَا أَنْ یَکُونَ سُنَّةً بَعْدِی لَفَعَلْتُ ذَلِکَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَدْ أَسْلَمَهُ قَوْمُهُ إِلَی الْحَرِیقِ فَصَبَرَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ بِخَیْبَرَ سَمَّتْهُ الْخَیْبَرِیَّةُ فَسَتَرَ اللَّهُ السَّمَّ (1)فِی جَوْفِهِ بَرْداً وَ سَلَاماً إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِهِ فَالسَّمُّ یُحْرِقُ إِذَا اسْتَقَرَّ فِی الْجَوْفِ کَمَا أَنَّ النَّارَ تُحْرِقُ فَهَذَا مِنْ قُدْرَتِهِ لَا تُنْکِرْهُ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا یَعْقُوبُ علیه السلام أُعْظِمَ فِی الْخَیْرِ نَصِیبُهُ إِذْ جُعِلَ الْأَسْبَاطُ مِنْ سُلَالَةِ صُلْبِهِ وَ مَرْیَمُ ابْنَةُ عِمْرَانَ مِنْ بَنَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَعْظَمُ فِی الْخَیْرِ نَصِیباً مِنْهُ إِذْ جُعِلَ فَاطِمَةُ علیها السلام سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنْ بَنَاتِهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ حَفَدَتِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ یَعْقُوبَ علیه السلام قَدْ صَبَرَ عَلَی فِرَاقِ وَلَدِهِ حَتَّی کَادَ یَحْرُضُ (2)مِنَ الْحُزْنِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ کَانَ حُزْنُ یَعْقُوبَ حُزْناً بَعْدَهُ تَلَاقٍ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قُبِضَ وَلَدُهُ إِبْرَاهِیمُ قُرَّةُ عَیْنِهِ فِی حَیَاةٍ مِنْهُ وَ خَصَّهُ بِالاخْتِبَارِ لِیُعَظِّمَ لَهُ الِادِّخَارَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله تَحْزَنُ النَّفْسُ وَ یَجْزَعُ الْقَلْبُ وَ إِنَّا عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ وَ لَا نَقُولُ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ فِی کُلِّ ذَلِکَ یُؤْثِرُ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ الِاسْتِسْلَامَ لَهُ فِی جَمِیعِ الْفِعَالِ

ص: 33

حضرت فرمود: همین طور است، و حضرت ابراهیم پس از این کار فدی یافت (یعنی به جای پسر، حیوانی را قربانی کرد)، ولی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را مصیبتی سخت تر از آن رسید. آن حضرت بر سر جنازه عمویش حمزه حاضر شد، همو که اسد اللَّه و اسد رسول و یاور دین او بود و جدایی او، همچون جدایی روح از جسد بود. با این حال اظهار حزن و شورش نکرد و به موضع او، از سر احساس خود و احساس اهل بیت او نگاه و نظری نینداخت تا با این صبر و تسلیم امر بودن، موجبات خشنودی خداوند را در تمام اعمال فراهم سازد. و فرمود: اگر صفیّه (همسر حمزه) محزون نمی شد، جنازه او را هم ترک می کردم تا روز قیامت از بطن درندگان و چینه دان پرندگان محشور شود، و اگر نبود که این پس از من سنّت شود، حتما این کار را می کردم.

عالم یهودی گفت: این حضرت ابراهیم علیه السّلام است که قومش او را روانه آتش نمودند و او صبر و شکیب ورزیده تا خداوند عزوجل آتش را بر او سرد و سلامت گردانید. آیا یک چنین فضیلتی را مشمول محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نموده است؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله وقتی وارد خیبر شد، یک زن یهودی او را مسموم ساخت و خداوند سمّ را در دل آن حضرت سرد و سلامت داشت تا اجل او فرا رسد، و آن سمّ به نوعی بود که وقتی در دل واقع می شد، همچون آتش تمام آن محیط را می سوزاند، و این از قدرت خداوند است که انکارناپذیر است.

عالم یهودی گفت: این حضرت یعقوب علیه السّلام است که از ناحیه اولاد و اسباط خیر بسیاری نصیب او گردید، و مریم دخت عمران نیز از دختران او بود! فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از این بابت دارای خیر بیشتری است، زیرا فاطمه سرور بانوان جهانیان از دختران او، و حسن و حسین دخترزاده او می باشند.

عالم یهودی گفت: این حضرت یعقوب علیه السّلام است که در فراق و دوری فرزند خود به قدری شکیب و صبر ورزید که از سر حزن مشرف به مرگ شد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حزن یعقوب حزن دوری بود که منجر به نزدیکی و ملاقات شد، اما حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هنگامی که نور چشم و فرزند او ابراهیم در حیات آن حضرت وفات یافت، با این کار مورد امتحان واقع شد تا ثواب او بسیار شود. پس آن حضرت فرمود: «جان محزون است و قلب در جزع، و ما بر تو ای ابراهیم محزون و غمناکیم، ولی هیچ سخنی که موجب سخط الهی شود بر زبان نرانیم.» و در تمام این امور دنبال رضای الهی و در تمام افعال در پی تسلیم بودن محض به درگاه خداوند بود.

ص: 33

فَقَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا یُوسُفُ علیه السلام قَاسَی مَرَارَةَ الْفُرْقَةِ وَ حُبِسَ فِی السِّجْنِ تَوَقِّیاً لِلْمَعْصِیَةِ فَأُلْقِیَ فِی الْجُبِّ وَحِیداً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَاسَی مَرَارَةَ الْغُرْبَةِ وَ فَارَقَ الْأَهْلَ وَ الْأَوْلَادَ وَ الْمَالَ مُهَاجِراً مِنْ حَرَمِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَمْنِهِ فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَآبَتَهُ وَ اسْتِشْعَارَهُ الْحُزْنَ (1)أَرَاهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْمَهُ رُؤْیَا تُوَازِی رُؤْیَا یُوسُفَ علیه السلام فِی تَأْوِیلِهَا وَ أَبَانَ لِلْعَالَمِینَ صِدْقَ تَحْقِیقِهَا فَقَالَ لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ وَ لَئِنْ کَانَ یُوسُفُ علیه السلام حُبِسَ فِی السِّجْنِ فَلَقَدْ حَبَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ فِی الشِّعْبِ ثَلَاثَةَ سِنِینَ وَ قَطَعَ مِنْهُ أَقَارِبُهُ وَ ذَوُو الرَّحِمِ وَ أَلْجَئُوهُ إِلَی أَضْیَقِ الْمَضِیقِ فَلَقَدْ کَادَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کَیْداً مُسْتَبِیناً إِذْ بَعَثَ أَضْعَفَ خَلْقِهِ فَأَکَلَ عَهْدَهُمُ الَّذِی کَتَبُوهُ بَیْنَهُمْ فِی قَطِیعَةِ رَحِمِهِ وَ لَئِنْ کَانَ یُوسُفُ علیه السلام أُلْقِیَ فِی الْجُبِّ فَلَقَدْ حَبَسَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ مَخَافَةَ عَدُوِّهِ فِی الْغَارِ حَتَّی قَالَ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا وَ مَدَحَهُ اللَّهُ بِذَلِکَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام آتَاهُ اللَّهُ التَّوْرَاةَ الَّتِی فِیهَا حُکْمٌ (2)قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَ الْمَائِدَةِ بِالْإِنْجِیلِ وَ طَوَاسِینَ وَ طه وَ نِصْفَ الْمُفَصَّلِ وَ الْحَوَامِیمَ بِالتَّوْرَاةِ وَ أَعْطَی نِصْفَ الْمُفَصَّلِ وَ التَّسَابِیحَ بِالزَّبُورِ وَ أَعْطَی سُورَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ بَرَاءَةً بِصُحُفِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ صُحُفِ مُوسَی علیه السلام وَ زَادَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله السَّبْعَ الطِّوَالَ وَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ هِیَ السَّبْعُ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنُ الْعَظِیمُ وَ أَعْطَی الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام نَاجَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی فَمَقَامُهُ فِی السَّمَاءِ مَحْمُودٌ وَ عِنْدَ مُنْتَهَی الْعَرْشِ مَذْکُورٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَلَقَدْ أَلْقَی اللَّهُ عَلَی مُوسَی علیه السلام مَحَبَّةً مِنْهُ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام

ص: 34

عالم یهودی گفت: این حضرت یوسف علیه السّلام است که سختی دوری و فراق پدر چشید، و برای پرهیز از گناه گوشه زندان را برگزید، و تک و تنها در چاه انداخته شد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله سختی و مرارت غربت و فراق و دوری اهل و اولاد و مال را چشید، و از حرم امن الهی مهاجرت نمود، و هنگامی که خداوند این حال او را مشاهده فرمود، خوابی را- همچون خواب یوسف- به او نمایاند و راستی و صدق آن را برای جهانیان نمایاند و فرمود: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریبا»(1) {حقّاً خدا رؤیای پیامبر خود را تحقّق بخشید [که دیده بود:] شما بدون شک، به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید، با خاطری آسوده در مسجدالحرام درخواهید آمد. خدا آن چه را که نمی دانستید دانست، و غیر از این، پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داد.} و اگر یوسف در زندان محبوس شد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خود را در شعب ابی طالب به مدّت سه سال محبوس نمود، در حالی که تمام اقارب و فامیل با او قطع رابطه نمودند، و کفّار او را به شدّت در تنگنا قرار دادند. در این میان خداوند ضعیف ترین خلق خود را امر فرمود تا آن عهد مکتوب ایشان را در قطع رحم با آن حضرت بخورد. و اگر یوسف در چاه انداخته شد، حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از ترس دشمنش در غار مخفی شد، تا این که به همراه خود فرمود: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا»(2) {اندوه مدار، که خدا با ماست} و خداوند با این کلام وی را در قرآن مدح فرموده است.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی بن عمران علیه السّلام است که خداوند به او توراتی را عطا فرموده که در آن حکم او مستور است. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن داده شده است؛ به آن حضرت سوره بقره و مائده در برابر انجیل داده شده، و طواسین و طه و نصف مفصّل و حوامیم در برابر تورات داده شده، و نصف دیگر مفصّل و تسابیح در برابر زبور داده شده، و سوره بنی اسرائیل (إسراء) و برائت در برابر صحف ابراهیم و صحف موسی علیه السّلام عطا شده است. و خداوند عزوجل محمّد را به سبع طوال و فاتحة الکتاب - که سبع مثانی و قرآن عظیم است - افزون و زیادی بخشید، و به او کتاب و حکمت نیز عطا گردید.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که با خداوند عزوجل در طور سینا مناجات نمود. حضرت فرمود: همین طور است، و خداوند در سدرة المنتهی به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله وحی فرستاد، پس جایگاه وی در آسمان پسندیده، و در آخر عرش مذکور می باشد.

عالم یهودی گفت: خداوند عزوجل محبّتی را از خود در قلب موسی علیه السّلام نهاد. حضرت علیه السّلام فرمود:

ص: 34

لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ لَقَدْ أَلْقَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ مَحَبَّةً مِنْهُ فَمَنْ هَذَا الَّذِی یَشْرَکُهُ فِی هَذَا الِاسْمِ إِذْ تَمَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الشَّهَادَةُ فَلَا تَتِمُّ الشَّهَادَةُ إِلَّا أَنْ یُقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یُنَادَی بِهِ عَلَی الْمَنَابِرِ فَلَا یُرْفَعُ صَوْتٌ بِذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا رُفِعَ بِذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَعَهُ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی أُمِّ مُوسَی لِفَضْلِ مَنْزِلَةِ مُوسَی علیه السلام عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ لَطَفَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لِأُمِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِأَنْ أَوْصَلَ إِلَیْهَا اسْمَهُ حَتَّی قَالَتْ أَشْهَدُ وَ الْعَالَمُونَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مُنْتَظَرٌ وَ شَهِدَ الْمَلَائِکَةُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ أَنَّهُمْ أَثْبَتُوهُ فِی الْأَسْفَارِ (1)وَ بِلُطْفٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَاقَهُ إِلَیْهَا وَ وَصَلَ إِلَیْهَا اسْمَهُ لِفَضْلِ مَنْزِلَتِهِ عِنْدَهُ حَتَّی رَأَتْ فِی الْمَنَامِ أَنَّهُ قِیلَ لَهَا إِنَّ مَا فِی بَطْنِکِ سَیِّدٌ فَإِذَا وَلَدْتِهِ فَسَمِّیهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَاشْتَقَّ اللَّهُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ مَحْمُودٌ وَ هَذَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَدْ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ أَرَاهُ الْآیَةَ الْکُبْری قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَرْسَلَهُ إِلَی فَرَاعِنَةٍ شَتَّی مِثْلَ أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ وَ عُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةَ وَ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ وَ النَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ وَ مُنَبِّهٍ وَ نُبَیْهٍ ابْنَیِ الْحَجَّاجِ وَ إِلَی الْخَمْسَةِ الْمُسْتَهْزِءِینَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیِّ وَ الْعَاصِ بْنِ وَائِلٍ السَّهْمِیِّ وَ الْأَسْوَدِ بْنِ عَبْدِ یَغُوثَ الزُّهْرِیِّ وَ الْأَسْوَدِ بْنِ الْمُطَّلِبِ وَ الْحَارِثِ بْنِ الطَّلَاطِلَةِ (2)فَأَرَاهُمُ الْآیَاتِ فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ لَقَدِ انْتَقَمَ اللَّهُ لِمُوسَی علیه السلام مِنْ فِرْعَوْنَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدِ انْتَقَمَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْفَرَاعِنَةِ فَأَمَّا الْمُسْتَهْزِءُونَ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ فَقَتَلَ اللَّهُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِغَیْرِ قِتْلَةِ صَاحِبِهِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَأَمَّا الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فَمَرَّ بِنَبْلٍ لِرَجُلٍ مِنْ خُزَاعَةَ قَدْ رَاشَهُ وَ وَضَعَهُ فِی الطَّرِیقِ فَأَصَابَهُ شَظِیَّةٌ مِنْهُ فَانْقَطَعَ أَکْحَلُهُ حَتَّی أَدْمَاهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله

ص: 35

همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده است؛ خداوند درباره او نیز همین محبّت را نهاده است. بگو ببینم، خداوند چه کسی را شریک در این اسم کرده است «أشهد أن لا إله إلّا اللَّه، و أشهد أنّ محمّدا رسول اللَّه»؟ که شهادت به وحدانیّت خداوند، تنها با شهادت به رسالت محمّد به کمال می رسد. در هیچ مکان آواز به ذکر نام خدا بلند نگردد، مگر آنکه بعد از آن، اسم گرامی آن حضرت مرتفع گردد.

عالم یهودی گفت: خداوند به مادر موسی وحی فرستاد و این نشان از فضیلت جایگاه موسی نزد خداوند عزوجل دارد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و خداوند مادر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را نیز مشمول لطف خود فرموده و به او رسانید که نام پسر تو محمّد است، تا این که آن بانوی گرامی گفت: «من و تمام جهانیان شهادت می دهیم که محمّد همان رسول اللَّه منتظر است.» و تمام فرشتگان بر انبیاء شهادت دادند که ایشان نام وی را در کتب خود ثبت کرده اند. و در سایه لطف خداوند به آن بانو بود که نام آن رسول گرامی را به او اعلام نمود. و این تنها به جهت فضل منزلت او نزد خداوند بود، تا این که آن بانو در خواب دید که به او می گویند: «هر آینه در شکم تو سرور و آقایی است، پس هر گاه او را به دنیا آوردی، نامش را محمّد بگذار.» و خداوند نام او را از یکی از نام های خود مشتقّ ساخت، خداوند محمود و او محمّد است.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که خداوند او را نزد فرعون فرستاد و معجزه بزرگی را به دست او نمایان ساخت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله به سوی فراعنه بسیاری فرستاده شد، افرادی همچون ابوجهل بن هشام، عتبة بن ربیعه، شیبه، أبوالبختریّ، نصر بن حارث، ابیّ بن خلف، منبّه و نبیه دو فرزند حجّاج، و به سوی پنج نفر از مسخره کنندگان: ولید بن مغیره مخزومیّ، عاص بن وائل سهمی، أسود بن عبد یغوث زهریّ، أسود بن مطّلب، و حارث بن طلاطله، تا معجزاتی در آفاق و انفس بر ایشان نمایاند تا این که به خوبی آشکار گردید که او بر حقّ است.

عالم یهودی گفت: خداوند برای موسی از فرعون انتقام سختی گرفت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و خداوند برای محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز انتقام سختی از این فراعنه گرفت، امّا مسخره کنندگان؛ خداوند درباره شان فرموده: «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(1) {که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} پس هر پنج نفرشان را در روز احد به قتل رسانید.

امّا ولید بن مغیره؛ روزی به جایی می رفت. از مسیری گذر کرد که فردی خزاعی تیری مستور به پر را در آنجا قرار داده بود، پس تکّه ای از آن به دست او خورده و رگ اکحل او را دریده تا خون جاری شد. او در حال جان دادن می گفت: «خدای محمّد مرا کشت!»

ص: 35

وَ أَمَّا الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ فَإِنَّهُ خَرَجَ فِی حَاجَةٍ لَهُ إِلَی مَوْضِعٍ فَتَدَهْدَهَ (1)تَحْتَهُ حَجَرٌ فَسَقَطَ فَتَقَطَّعَ قِطْعَةً قِطْعَةً فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَإِنَّهُ خَرَجَ یَسْتَقْبِلُ ابْنَهُ زَمْعَةَ فَاسْتَظَلَّ بِشَجَرَةٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخَذَ رَأْسَهُ فَنَطَحَ بِهِ الشَّجَرَةَ فَقَالَ لِغُلَامِهِ امْنَعْ عَنِّی هَذَا فَقَالَ مَا أَرَی أَحَداً یَصْنَعُ بِکَ شَیْئاً إِلَّا نَفْسَکَ فَقَتَلَهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَعَا عَلَیْهِ أَنْ یُعْمِیَ اللَّهُ بَصَرَهُ وَ أَنْ یُثْکِلَهُ وُلْدَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ خَرَجَ حَتَّی صَارَ إِلَی مَوْضِعٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَهُ فَعَمِیَ وَ بَقِیَ حَتَّی أَثْکَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وُلْدَهُ وَ أَمَّا الْحَارِثُ بْنُ الطَّلَاطِلَةِ (2)فَإِنَّهُ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ فِی السَّمُومِ (3)فَتَحَوَّلَ حَبَشِیّاً فَرَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ فَقَالَ أَنَا الْحَارِثُ فَغَضِبُوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

-وَ رُوِیَ أَنَّ الْأَسْوَدَ بْنَ الْحَارِثِ أَکَلَ حُوتاً مَالِحاً فَأَصَابَهُ الْعَطَشُ فَلَمْ یَزَلْ یَشْرَبُ الْمَاءَ حَتَّی انْشَقَّ بَطْنُهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ کُلُّ ذَلِکَ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ نَنْتَظِرُ بِکَ إِلَی الظُّهْرِ فَإِنْ رَجَعْتَ عَنْ قَوْلِکَ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَنْزِلِهِ فَأَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ مُغْتَمّاً لِقَوْلِهِمْ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنِ اللَّهِ سَاعَتَهُ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَقُولُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ یَعْنِی أَظْهِرْ أَمْرَکَ لِأَهْلِ مَکَّةَ وَ ادْعُهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَیْفَ أَصْنَعُ بِالْمُسْتَهْزِءِینَ وَ مَا أَوْعَدُونِی قَالَ لَهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَانُوا السَّاعَةَ بَیْنَ یَدَیَّ قَالَ قَدْ کُفِیتَهُمْ فَأَظْهَرَ أَمْرَهُ عِنْدَ ذَلِکَ

ص: 36

امّا عاص بن وائل سهمی؛ روزی برای کاری به مکانی رفته بود که سنگی از زیر پایش لغزید و سقوط کرد و تکّه تکّه شده و به هلاکت رسید، و می گفت: «خدای محمّد مرا کشت!»

و امّا أسود بن عبد یغوث؛ روزی او برای استقبال فرزندش زمعه خارج شد و در راه زیر سایه درختی ایستاد. در این حال جبرئیل علیه السّلام نازل شده و سر او را به درخت کوفت، و او می گفت: مرا از دست این فرد نجات بده! و غلامش گفت: من هیچ کس را نمی بینم که با تو کاری انجام دهد جز خودت را! پس او را کشت و او می گفت: «خدای محمّد مرا کشت!»

و امّا أسود بن مطّلب؛ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را نفرین کرد که خداوند روشنی دیدگانش را خاموش سازد و او را به دست پسرش به قتل رساند. او روزی برای کاری به مکانی رفته بود که جبرئیل با برگی سبز نزد او آمده و با آن به صورت او زد تا این که کور شد. وی در همان حال کوری بماند تا این که خداوند فرزند او را مأمور قتل وی ساخت.

و امّا حارث بن طلاطله؛ او در هوایی گرم از خانه اش خارج شد و گرفتار بادی سموم شد و در اثر آن چهره اش به مردی حبشی تغییر یافت. زمانی که نزد اهل خود بازگشت، گفت من حارث هستم. جماعت که او را نشناخته بودند، غضب نموده و او را کشتند، و او در این حال می گفت: «خدای محمّد مرا کشت!»

و روایت است که أسود بن حارث در اثر خوردن ماهی شوری دچار عطش شد، و آن قدر آب خورد تا شکمش پاره شد، و او در این حال می گفت: «خدای محمّد مرا کشت!»

همه این وقایع در یک ساعت رخ داد، و این بدان جهت بود که آن ها یک صدا نزد رسول خدا گفتند: ای محمّد! ما تا زمان ظهر به تو فرصت می دهیم؛ اگر از گفته ات بازنگردی تو را به قتل خواهیم رساند. پس پیامبر از سر حزن و اندوه از کلام ایشان، به خانه خود رفت و درب را قفل کرد. اما جبرئیل همان ساعت از جانب خدا نزد او آمد و گفت: ای محمّد! سلام (یکی از نام های خداوند) بر تو سلام

فرستاده و می فرماید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ»(1) {پس آن چه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب.} یعنی امر و کار خود را برای اهل مکّه ظاهر کن و آن ها را به ایمان بخوان. حضرت فرمود: ای جبرئیل! با مسخره کنندگان و وعیدشان چه کنم؟

جبرئیل گفت: «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»(2){که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} فرمود: ای جبرئیل! اینان همین الان نزد من هستند. جبرئیل گفت: آنان را خلاص کردم، اکنون امر الهی را اظهار نما.

ص: 36

وَ أَمَّا بَقِیَّتُهُمْ مِنَ الْفَرَاعِنَةِ (1)فَقُتِلُوا یَوْمَ بَدْرٍ بِالسَّیْفِ وَ هَزَمَ اللَّهُ الْجَمْعَ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَدْ أُعْطِیَ الْعَصَا فَکَانَتْ تَتَحَوَّلُ ثُعْبَاناً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ رَجُلًا کَانَ یُطَالِبُ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ بِدَیْنِ ثَمَنِ جَزُورٍ قَدِ اشْتَرَاهُ فَاشْتَغَلَ عَنْهُ وَ جَلَسَ یَشْرَبُ فَطَلَبَهُ الرَّجُلُ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْمُسْتَهْزِءِینَ مَنْ تَطْلُبُ قَالَ عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ لِی عَلَیْهِ دَیْنٌ قَالَ فَأَدُلُّکَ عَلَی مَنْ یَسْتَخْرِجُ الْحُقُوقَ قَالَ نَعَمْ فَدَلَّهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ یَقُولُ لَیْتَ لِمُحَمَّدٍ إِلَیَّ حَاجَةً فَأَسْخَرَ بِهِ وَ أَرُدَّهُ فَأَتَی الرَّجُلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ بَلَغَنِی أَنَّ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَمْرِو بْنِ هِشَامٍ حَسَنٌ (2)وَ أَنَا أَسْتَشْفِعُ بِکَ إِلَیْهِ فَقَامَ مَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی بَابَهُ فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا أَبَا جَهْلٍ فَأَدِّ إِلَی الرَّجُلِ حَقَّهُ وَ إِنَّمَا کَنَّاهُ أَبَا جَهْلٍ (3)ذَلِکَ الْیَوْمَ فَقَامَ مُسْرِعاً حَتَّی أَدَّی إِلَیْهِ حَقَّهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَجْلِسِهِ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَرَقاً مِنْ مُحَمَّدٍ قَالَ وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی إِنَّهُ لَمَّا أَقْبَلَ رَأَیْتُ عَنْ یَمِینِهِ رِجَالًا بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ تَتَلَأْلَأُ وَ عَنْ یَسَارِهِ ثُعْبَانَانِ تَصْطَکُّ أَسْنَانُهُمَا وَ تَلْمَعُ النِّیرَانُ مِنْ أَبْصَارِهِمَا لَوِ امْتَنَعْتُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَبْعَجُوا بِالْحِرَابِ بَطْنِی وَ یَقْضَمَنِی الثُّعْبَانَانِ هَذَا أَکْبَرُ مِمَّا أُعْطِیَ (4)ثُعْبَانٌ بِثُعْبَانِ مُوسَی علیه السلام وَ زَادَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ثُعْبَاناً وَ ثَمَانِیَةَ أَمْلَاکٍ مَعَهُمُ الْحِرَابُ وَ لَقَدْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُؤْذِی قُرَیْشاً بِالدُّعَاءِ فَقَامَ یَوْماً فَسَفَّهَ أَحْلَامَهُمْ وَ عَابَ دِینَهُمْ وَ شَتَمَ أَصْنَامَهُمْ وَ ضَلَّلَ آبَاءَهُمْ فَاغْتَمُّوا مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ وَ اللَّهِ لَلْمَوْتُ خَیْرٌ لَنَا مِنَ الْحَیَاةِ فَلَیْسَ فِیکُمْ مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ أَحَدٌ یَقْتُلُ مُحَمَّداً فَیُقْتَلَ بِهِ فَقَالُوا لَهُ لَا قَالَ فَأَنَا أَقْتُلُهُ فَإِنْ شَاءَتْ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَتَلُونِی بِهِ وَ إِلَّا تَرَکُونِی قَالُوا إِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ اصْطَنَعْتَ إِلَی أَهْلِ الْوَادِی مَعْرُوفاً لَا تَزَالُ تُذْکَرُ بِهِ

ص: 37

و امّا باقی فراعنه همگی در روز بدر با شمشیر کشته شدند، و خداوند جمعشان را پراکنده ساخته و همگی به درک واصل شدند.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که عصایی به او داده شد که به اژدها تبدیل می گشت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، به و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن داده شده. مردی از ابوجهل مطالبه دینی را داشت که از بابت قیمت شتری که به او فروخته بود طلب داشت. اما ابوجهل بی اعتنا به او سرگرم نوشیدن شراب بود و آن مرد هر چه گشت او را نیافت. در این حال یکی از مسخره کنندگان به او گفت: دنبال که می گردی؟ گفت: عمرو بن هشام (یعنی همان ابوجهل). از او طلبی دارم. گفت: می خواهی تو را به کسی که حقوق را مطالبه می کند راهنمایی کنم؟ گفت: آری.

پس او را نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرستاد. ابوجهل را آرزوی این بود که روزی محمّد از او حاجتی بخواهد تا وی را مسخره نموده و ردّ کند. پس آن مرد نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آمده و گفت: ای محمّد! گویا میان تو و عمرو بن هشام حسن رفاقتی است. من شما را شفیع میان خود و او قرار می دهم. پس آن حضرت با او رهسپار شده تا درب منزل ابوجهل رسیده و گفت: برخیز ای ابوجهل و حقّ این مرد را بپرداز! (و او را در این روز ابوجهل نامید) پس ابوجهل فی الفور برخاسته و حقّ آن مرد را پرداخت. وقتی او به جمع دوستان خود برگشت، یکی به او گفت: حقّ آن مرد را از ترس محمّد پرداختی؟! گفت: وای بر شما! عذر مرا بپذیرید، هنگامی که او نزد من آمد، در سمت راستش مردان مسلّحی را دیدم که برق می زدند، و در سمت چپ او دو اژدهای عظیم الجثّه بود که دندان بر هم می کوفتند و از دو چشمشان همچون کوره آهنگر، شعله های آتش به سوی آسمان متصاعد بود. با این وضع اگر از پرداخت امتناع می کردم، از شرّ آن ها در امان نمی ماندم.

این واقعه بزرگ تر از عصای موسی می باشد، یک اژدها به اژدهای موسی، و خدا محمّد را با یک اژدهای دیگر و هشت فرشته مسلّح برتری داده. و این گونه بود که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله کفّار قریش را با نفرین آزار می داد. پس یک روز برخاست، نسبت سفاهت به احلامشان داد، از دینشان عیب گرفت، بتان ایشان را دشنام داد و پدرانشان را گمراه دانست. آن ها از این ماجرا بسیار غمگین شدند. ابوجهل گفت: به خدا قسم که مرگ برای ما از زندگی بهتر است. آیا میان شما جماعت قریش کسی نیست که محمّد را بکشد و به خاطرش کشته شود؟ گفتند: نه. گفت: پس من خودم او را می کشم. اگر فرزندان عبدالمطّلب خواستند مرا بکشند، وگرنه مرا رها کنند. قریش گفتند: اگر تو این کار را بکنی، در میان اهل وادی معروف خواهی شد و همیشه از تو یاد کنند.

ص: 37

قَالَ إِنَّهُ کَثِیرُ السُّجُودِ حَوْلَ الْکَعْبَةِ فَإِذَا جَاءَ وَ سَجَدَ أَخَذْتُ حَجَراً فَشَدَخْتُهُ بِهِ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَطَافَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً ثُمَّ صَلَّی وَ أَطَالَ السُّجُودَ فَأَخَذَ أَبُو جَهْلٍ حَجَراً فَأَتَاهُ مِنْ قِبَلِ رَأْسِهِ فَلَمَّا أَنْ قَرُبَ مِنْهُ أَقْبَلَ فَحْلٌ مِنْ قِبَلِ رَسُولِ اللَّهِ فَاغِراً فَاهُ نَحْوَهُ فَلَمَّا أَنْ رَآهُ أَبُو جَهْلٍ فَزِعَ مِنْهُ وَ ارْتَعَدَتْ یَدُهُ وَ طَرَحَ الْحَجَرَ فَشَدَخَ رِجْلَهُ فَرَجَعَ مُدْمًی مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ یُفِیضُ عَرَقاً فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ مَا رَأَیْنَا کَالْیَوْمِ (1)قَالَ وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی فَإِنَّهُ أَقْبَلَ مِنْ عِنْدِهِ فَحْلٌ فَکَادَ یَبْتَلِعُنِی فَرَمَیْتُ بِالْحَجَرِ فَشَدَخْتُ رِجْلِی قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْیَدَ الْبَیْضَاءَ فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْ ءٌ مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ نُوراً کَانَ یُضِی ءُ عَنْ یَمِینِهِ حَیْثُمَا جَلَسَ وَ عَنْ یَسَارِهِ أَیْنَمَا جَلَسَ وَ کَانَ یَرَاهُ النَّاسُ کُلُّهُمْ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ ضُرِبَ لَهُ فِی الْبَحْرِ طَرِیقٌ فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْ ءٌ مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا خَرَجْنَا مَعَهُ إِلَی حُنَیْنٍ فَإِذَا نَحْنُ بِوَادٍ یَشْخُبُ (2)فَقَدَّرْنَاهُ فَإِذَا هُوَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِی أَمَامَنَا کَمَا قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مُرْسَلٍ دَلَالَةً فَأَرِنِی قُدْرَتَکَ وَ رَکِبَ صلی الله علیه و آله فَعَبَرَتِ الْخَیْلُ لَا تَنْدَی (3)حَوَافِرُهَا وَ الْإِبِلُ لَا تَنْدَی أَخْفَافُهَا فَرَجَعْنَا فَکَانَ فَتْحُنَا فَتْحاً قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ الْحُدَیْبِیَةَ وَ حَاصَرَهُ أَهْلُ مَکَّةَ قَدْ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَصْحَابَهُ شَکَوْا إِلَیْهِ الظَّمَأَ وَ أَصَابَهُمْ ذَلِکَ حَتَّی الْتَفَّتْ خَوَاصِرُ الْخَیْلِ فَذَکَرُوا لَهُ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَدَعَا بِرَکْوَةٍ یَمَانِیَّةٍ ثُمَّ نَصَبَ

ص: 38

گفت: محمّد در اطراف کعبه بسیار به سجده می رود. پس هنگامی که آمد و به سجده رفت، سنگی را برداشته و با آن کارش را یکسره خواهم کرد.

پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آمده و هفت بار دور کعبه طواف کرد. سپس نماز گزارده و به سجده رفت، در این حال ابوجهل سنگی را برداشته و بالای سر آن حضرت رفت. هنگامی که نزدیک او شد، دید شیری دهان باز کرده به او نزدیک شد. پس ابوجهل از ترس به خود لرزیده و سنگ را رها کرده و روی پایش افتاد و آن را مجروح کرد. پس با پایی خونین و رنگی پریده و عرق ریزان، صحنه را ترک کرد. رفقای ابوجهل به او گفتند: تا به حال تو را چون امروز ندیده ایم؟ گفت: وای بر شما! مرا معذور بدارید. و تمام قصّه را برایشان گفت.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که ید بیضاء به او عطا شده. آیا برای محمّد چنین فضیلتی می باشد؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر و بهتر از آن عطا شده است. آن حضرت هر کجا که می نشست، یک نوری از سمت راست و چپ او می درخشید و همه مردم آن را می دیدند.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که راهی از میان دریا برایش گشوده شد. آیا چنین فضیلتی نیز برای محمّد هست؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده است. روز حنین با آن حضرت خارج شدیم و در راه به مکانی رسیدیم که سیل همه جا را گرفته بود و با اندازه ای که گرفتیم، عمق آن چهارده قد بود. همه گفتند: ای رسول خدا! دشمن در پشت ما و وادی پرسیل جلوی ما است- همان گونه که اصحاب موسی گفتند: «إِنَّا لَمُدْرَکُونَ»(1) {«ما قطعاً گرفتار خواهیم شد.»}- پس آن حضرت دست به دعا از مرکب پیاده شده و عرضه داشت: «پروردگارا! تو برای هر مرسلی نشانه ای قرار داده ای. پس قدرت خود را به من بنمای!» و سوار مرکب شد، و تمام آن خیل عظیم به طوری از آن آب ردّ شدند که اصلا سم اسبان و کف پای شتران تر نشد، و پیروزمندانه از آن غزوه بازگشتیم.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که به او سنگی داده شد که از آن دوازده چشمه بیرون زد. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است. به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز وقتی وارد حدیبیه شد و اهل مکّه او را محاصره کردند، چیزی برتر از آن سنگ عطا شد. اصحاب را تشنگی سختی درگرفت و شکایت به آن حضرت بردند. شدّت عطش به نوعی بود که همه به پهلوهای چهارپایان پناه بردند و این را به او گزارش دادند. پس آن حضرت ظرف آبی یمانی خواست. سپس

ص: 38

یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ فِیهَا فَتَفَجَّرَتْ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ عُیُونُ الْمَاءِ فَصَدَرْنَا وَ صَدَرَتِ الْخَیْلُ (1)رِوَاءً وَ مَلَأْنَا کُلَّ مَزَادَةٍ (2)وَ سِقَاءٍ وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَهُ بِالْحُدَیْبِیَةِ وَ إِذَا ثَمَّ قَلِیبٌ (3)جَافَّةٌ فَأَخْرَجَ علیه السلام سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ فَنَاوَلَهُ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ بِهَذَا السَّهْمِ إِلَی تِلْکَ الْقَلِیبِ الْجَافَّةِ فَاغْرِسْهُ فِیهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ فَتَفَجَّرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً مِنْ تَحْتِ السَّهْمِ وَ لَقَدْ کَانَ یَوْمُ الْمِیضَاةِ (4)عِبْرَةً وَ عَلَامَةً لِلْمُنْکِرِینَ لِنُبُوَّتِهِ کَحَجَرِ مُوسَی حَیْثُ دَعَا بِالْمِیضَاةِ فَنَصَبَ یَدَهُ فِیهَا فَفَاضَتْ بِالْمَاءِ وَ ارْتَفَعَ حَتَّی تَوَضَّأَ مِنْهُ ثَمَانِیَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ شَرِبُوا حَاجَتَهُمْ وَ سَقَوْا دَوَابَّهُمْ وَ حَمَلُوا مَا أَرَادُوا قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی فَهَلْ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَظِیرَ هَذَا (5)قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَلَّ لَهُ الْغَنَائِمَ وَ لِأُمَّتِهِ وَ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلَهُ فَهَذَا أَفْضَلُ مِنَ الْمَنِّ وَ السَّلْوَی ثُمَّ زَادَهُ أَنْ جَعَلَ النِّیَّةَ لَهُ وَ لِأُمَّتِهِ عَمَلًا صَالِحاً (6)وَ لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ ذَلِکَ قَبْلَهُ فَإِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشَرَةٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ ظُلِّلَ عَلَیْهِ الْغَمَامُ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ قَدْ فُعِلَ ذَلِکَ لِمُوسَی علیه السلام فِی التِّیهِ وَ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الْغَمَامَةَ کَانَتْ تُظَلِّلُهُ مِنْ یَوْمَ وُلِدَ إِلَی یَوْمَ قُبِضَ فِی حَضَرِهِ وَ أَسْفَارِهِ فَهَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ مُوسَی علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا دَاوُدُ قَدْ أَلَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْحَدِیدَ (7)فَعَمِلَ مِنْهُ الدُّرُوعَ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ إِنَّهُ لَیَّنَ

ص: 39

دست مبارک خود را داخل قدح برد و بیرون آورد. ناگاه از میان انگشتان آن حضرت چشمه های آب روان گشت و ما و همه چهارپایان رو بدان آورده و همگی سیراب شدیم، و تمام ظروف خود را پر آب نمودیم.

و در آنجا چاه خشکی بود. آن حضرت تیری از کیسه خویش بیرون آورد، آن را به دست براء بن عازب داد و گفت: این تیر را میان آن چاه خشک بنشان! او نیز همان کرد، فی الفور از زیر آن تیر، دوازده چشمه جاری شد.

و نیز روز میضاة (که مردم به آن محلّ و در آنجا برای عبادت وضو می گرفتند) مایه عبرت و نشانه ای برای منکرین نبوّت آن حضرت بود. وی نیز همچون سنگ موسی علیه السّلام، روزی آن میضاة را طلب نمود و دست مبارک خود را بر آن نهاد. آب به فوران در آمد و بلند شد، به طوری که هشت هزار مرد از آن وضو ساخته و به قدر حاجت خود از آن نوشیدند، و چهارپایان خود را سیراب ساختند و آن چه می خواستند با خود بردند.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که به وی منّ و سلوی عطا شد. پس آیا مانند این ها به محمّد نیز داده شده است؟ حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن ها عطا شده است. خداوند عزوجل تمام غنائم را برای او و امّتش حلال ساخت که پیش از او برای هیچ کس حلال نساخته بود. پس این از منّ و سلوی برتر است. و زیاده از این تنها نیّت خیر را بدون عمل برای ایشان عمل صالح قرار داد، و این را درباره هیچ یک از امّت های سابق قرار نداده بود. پس هر گاه یکی از ایشان قصد کار خیری را بکند و آن را انجام ندهد، یک حسنه در دفتر اعمال او ثبت خواهد شد، و در صورتی که عمل کند، ده حسنه مکتوب گردد.

عالم یهودی گفت: این حضرت موسی علیه السّلام است که ابرها بر او سایه انداخت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و این کار برای موسی در «تیه» (که جمعی از بنی اسرائیل در آن سرگردان بودند) رخ داد. به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن داده شده. خداوند ابری را مقرّر فرمود که پیوسته از ابتدای تولّد تا دم مرگ، در سفر و حضر بر سر مبارک او سایه اندازد. پس این افضل و برتر از آن است که به موسی عطا شده است.

عالم یهودی گفت: این حضرت داود علیه السّلام است که خداوند آهن را برای او نرم ساخت و او از آن سپرها را ساخت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر و برتر از آن داده شده.

ص: 39

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الصُّمَّ الصُّخُورَ الصِّلَابَ وَ جَعَلَهَا غَاراً وَ لَقَدْ غَارَتِ الصَّخْرَةُ تَحْتَ یَدِهِ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ لِینَةً حَتَّی صَارَتْ کَهَیْئَةِ الْعَجِینِ قَدْ رَأَیْنَا ذَلِکَ وَ الْتَمَسْنَاهُ تَحْتَ رَایَتِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا دَاوُدُ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ حَتَّی سَارَتِ الْجِبَالُ مَعَهُ لِخَوْفِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ کَانَ إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ سُمِعَ لِصَدْرِهِ وَ جَوْفِهِ أَزِیزٌ کَأَزِیزِ الْمِرْجَلِ عَلَی الْأَثَافِیِّ مِنْ شِدَّةِ الْبُکَاءِ وَ قَدْ أَمَّنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عِقَابِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَتَخَشَّعَ لِرَبِّهِ بِبُکَائِهِ وَ یَکُونَ إِمَاماً لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ وَ لَقَدْ قَامَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ عَشْرَ سِنِینَ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّی تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ یَقُومُ اللَّیْلَ أَجْمَعَ حَتَّی عُوتِبَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی بَلْ لِتَسْعَدَ بِهِ وَ لَقَدْ کَانَ یَبْکِی حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ غَفَرَ لَکَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ قَالَ بَلَی أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً وَ لَئِنْ سَارَتِ الْجِبَالُ وَ سَبَّحَتْ مَعَهُ لَقَدْ عَمِلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِذْ کُنَّا مَعَهُ عَلَی جَبَلِ حِرَاءَ إِذْ تَحَرَّکَ الْجَبَلُ فَقَالَ لَهُ قِرَّ فَلَیْسَ عَلَیْکَ إِلَّا نَبِیٌّ وَ صِدِّیقٌ شَهِیدٌ فَقَرَّ الْجَبَلُ مُجِیباً لِأَمْرِهِ وَ مُنْتَهِیاً إِلَی طَاعَتِهِ وَ لَقَدْ مَرَرْنَا مَعَهُ بِجَبَلٍ وَ إِذَا الدُّمُوعُ تَخْرُجُ مِنْ بَعْضِهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکَ یَا جَبَلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَانَ الْمَسِیحُ مَرَّ بِی وَ هُوَ یُخَوِّفُ النَّاسَ بِنَارٍ (1)وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ فَأَنَا أَخَافُ أَنْ أَکُونَ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ قَالَ لَهُ لَا تَخَفْ تِلْکَ حِجَارَةُ الْکِبْرِیتِ فَقَرَّ الْجَبَلُ وَ سَکَنَ وَ هَدَأَ وَ أَجَابَ لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ أُعْطِیَ مُلْکاً لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ هَبَطَ إِلَیْهِ مَلَکٌ لَمْ یَهْبِطْ إِلَی الْأَرْضِ قَبْلَهُ وَ هُوَ مِیکَائِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَلِکاً مُنْعَماً وَ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ مَعَکَ وَ تَسِیرُ مَعَکَ جِبَالُهَا ذَهَباً وَ فِضَّةً لَا یَنْقُصُ لَکَ فِیمَا ادُّخِرَ لَکَ فِی الْآخِرَةِ شَیْ ءٌ فَأَوْمَأَ إِلَی جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ خَلِیلَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَشَارَ إِلَیْهِ أَنْ تَوَاضَعْ فَقَالَ بَلْ أَعِیشُ نَبِیّاً عَبْداً آکُلُ یَوْماً وَ لَا آکُلُ

ص: 40

خداوند سنگ سخت محکم را برای او نرم نموده و تبدیل به غار ساخت، و زیر دستان مبارک آن حضرت در بیت المقدس همچون خمیر، نرم شد. ما این را مشاهده کردیم و تحت رایت او آن را التماس نمودیم.

عالم یهودی گفت: این حضرت داود علیه السّلام است که بر خطای خود گریست، به شکلی که کوه ها از سر ترس، با او ساری و جاری شدند. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده. آن حضرت وقتی به نماز می ایستاد، از شدّت گریه از سینه و شکم او صوتی همچون آواز دیگی مسین و مملوّ از آب که بر بالای آتش افروخته و در جوش و غلیان باشد شنیده می شد. و این در حالی بود که خداوند او را از عقاب خود ایمن ساخته بود. آن حضرت با این گریه می خواست به درگاه خداوند اظهار تخشّع کند و او امام و مقتدای همه است، و آن رسول گرامی مدّت ده سال به واسطه عبودیّت خداوند، بر سر انگشتان ایستاده ربّ العزّت را عبادت نمود، تا آنکه پا های مبارکش متورّم و ستبر شد و رنگ مبارکش مایل به زردی گردید، و دائما نماز شب خواند، تا آنکه از جانب خداوند عزوجل عتاب شد که: «طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»، بلکه باید بدان واسطه خوشبخت گردی. و او چندان گریه می کرد که در برخی اوقات بی هوش می شد. روزی یکی از اصحاب به او عرض کرد: ای رسول خدا! مگر نه این است که خداوند گناهان دور و نزدیک گذشته تو را آمرزیده است؟ گفت: آری، مگر من نباید بنده سپاسگزار خدا باشم؟! و چنان چه کوهها با داود جاری شده و تسبیح گفتند، با محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن انجام شده است. ما با او بر کوه حراء بودیم که ناگاه کوه به لرزه درآمد. آن حضرت به کوه فرمود: آرام بگیر، که جز نبیّ و وصیّ یا صدّیق شهید بر روی تو نایستاده است! پس کوه با اطاعت از فرمان آن حضرت آرام گرفت.

روزی نیز ما با او از کوهی عبور می کردیم که ناگاه قطرات گریه از برخی از قسمت های آن بیرون می زد. آن حضرت به کوه فرمود: برای چه گریه می کنی؟ گفت: ای رسول خدا! حضرت مسیح بر من عبور کرد و او مردم را از آتشی می ترساند که هیمه آن مردمند و سنگ ها. من ترس آن را دارم که نکند من از آن سنگ ها باشم. حضرت بدو فرمود: هراس مکن، آن سنگ، کبریت است. پس کوه آرام گرفته و سکون یافت.

عالم یهودی گفت: این حضرت سلیمان علیه السّلام است که ملک و سلطنتی به وی عطا شد که هیچ کسی پس از او بدان دست نیافت. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر و برتر از آن عطا شده. روزی فرشته ای بر آن حضرت نازل شد که پیش از آن به زمین نیامده بود، و او همان میکائیل است. عرض کرد: ای محمّد! اگر خواهی پادشاه و منعم و مکرم باش، و این کلیدهای گنجینه های زمین با تو است، و تمام کوه های آن برای تو طلا و نقره خواهد شد، و این کار ذرّه ای از آن چه در آخرت برایت ذخیره شده کم نخواهد کرد. پس اشاره ای به جبرئیل- که از میان فرشتگان دوست آن حضرت بود- کرد و او را اشاره به تواضع نمود. پس فرمود: بلکه من نبوّت و بندگی را اختیار کردم که یک روز بخورم و دو روز گرسنه باشم،

ص: 40

یَوْمَیْنِ وَ أَلْحَقُ بِإِخْوَانِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ قَبْلِی فَزَادَهُ اللَّهُ تَعَالَی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ الشَّفَاعَةَ وَ ذَلِکَ أَعْظَمُ مِنْ مُلْکٍ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً وَ وَعَدَهُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعَدَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْعَرْشِ فَهَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ قَدْ سُخِّرَتْ لَهُ الرِّیَاحُ فَسَارَتْ فِی بِلَادِهِ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ أُسْرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ مَسِیرَةَ خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَیْلَةٍ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَدَنَا بِالْعِلْمِ فَتَدَلَّی فَدُلِّیَ لَهُ مِنَ الْجَنَّةِ رَفْرَفٌ أَخْضَرُ وَ غَشَی النُّورُ بَصَرَهُ فَرَأَی عَظَمَةَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِفُؤَادِهِ وَ لَمْ یَرَهَا بِعَیْنِهِ فَکَانَ کَقَابِ قَوْسَیْنِ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَکَانَ فِیمَا أَوْحَی إِلَیْهِ الْآیَةُ الَّتِی فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ قَوْلُهُ تَعَالَی لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ کَانَتِ الْآیَةُ قَدْ عُرِضَتْ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ عُرِضَتْ عَلَی الْأُمَمِ فَأَبَوْا أَنْ یَقْبَلُوهَا مِنْ ثِقْلِهَا وَ قَبِلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَرَضَهَا عَلَی أُمَّتِهِ فَقَبِلُوهَا فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهُمُ الْقَبُولَ عَلِمَ أَنَّهُمْ لَا یُطِیقُونَهَا فَلَمَّا أَنْ صَارَ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ کَرَّرَ عَلَیْهِ الْکَلَامَ لِیُفْهِمَهُ فَقَالَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ فَأَجَابَ صلی الله علیه و آله مُجِیباً عَنْهُ وَ عَنْ أُمَّتِهِ فَقَالَ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ فَقَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ الْمَغْفِرَةُ عَلَی أَنْ فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا إِذَا فَعَلْتَ بِنَا ذَلِکَ فَ غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ یَعْنِی الْمَرْجِعَ فِی الْآخِرَةِ قَالَ فَأَجَابَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِکَ وَ بِأُمَّتِکَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَّا إِذَا قَبِلْتَ الْآیَةَ بِتَشْدِیدِهَا وَ عِظَمِ مَا فِیهَا وَ قَدْ عَرَضْتُهَا عَلَی الْأُمَمِ فَأَبَوْا أَنْ یَقْبَلُوهَا وَ قَبِلَتْهَا أُمَّتُکَ فَحَقَّ عَلَیَّ أَنْ أَرْفَعَهَا عَنْ أُمَّتِکَ فَقَالَ

ص: 41

تا این که به برادرانم از انبیاء ملحق شوم. پس خداوند عزوجل به آن حضرت کوثر و رتبه شفاعت را عنایت فرمود و این درجه رفعت و کرامت هفتاد مرتبه عظیم تر از ملک دنیا از اول تا آخر آن است. و او را وعده مقام محمود فرمود. پس وقتی روز قیامت فرا رسد، خداوند عزوجل او را بر روی عرش می نشاند. پس ای یهودی! این عطا از آن چه به سلیمان داده شده بسی برتر و بهتر است.

عالم یهودی گفت: این حضرت سلیمان است که تمام بادها تحت فرمان او شدند، به طوری که با آن به تمام شهرها می رفت و به یک شبانه روز، راه یک ماهه می پیمود. حضرت امیر علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر و بهتر از آن داده شده. ایشان مسیر یک ماه راه از مسجدالحرام به مسجد الأقصی را سیر داده شد، و از آنجا در ملکوت آسمان ها مسیر پنجاه هزار سال را عروج داده شد، و این همه در کمتر از سه شب بود، تا این که به ساق عرش رسید، تا این که به علم نزدیک شد و به آن چسبیده و از آنجا او را به جنّت برد و به بالای رفرف سبز مشرّف شد. در آنجا نور محل، دیده آن رسول گرامی را خیره کرد، پس عظمت حضرت عزوجل را به چشم دل به نظر درآورد، و با دیدگان او را ندید. و فاصله میان او و آن نور، به مقدار فاصله دو کمان یا کمتر از آن بود. پس خداوند وحی فرستاد به بنده اش آن چه فرستاد، و از جمله این آیه شریفه از سوره مبارکه بقره بود که: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(1){آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آن چه در دل های خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه می کند؛ آن گاه هر که را بخواهد می بخشد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.}

و این آیه بر تمام انبیاء از زمان حضرت آدم عرضه شد، تا این که خداوند عزوجل حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را مبعوث فرمود. و بر تمام امّت ها عرضه شد و از شدّت سنگینی آن را نپذیرفتند، و آن بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عرضه شد و آن را پذیرفت و پس از عرضه بر امّت او نیز آن را پذیرفتند. پس وقتی خداوند تبارک و تعالی این پذیرش را از ایشان مشاهده نمود، دریافت که اینان طاقت آن را ندارند. پس هنگامی که آن حضرت به ساق عرش رسید، آن مطلب را بر او تکرار فرمود تا درباره اش اندیشه کند. پس فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ»(2) {پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است.} پس آن حضرت از جانب خود و امّتش پاسخ داد که: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»(3) {و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند.} پس خداوند متعال فرمود: در صورت انجام این اعمال، بهشت و مغفرت از آن ایشان خواهد بود و پیامبر عرض کرد: اگر این گونه با ما رفتار فرمایی، «غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ» {آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوی تو است.»} یعنی ما خواهان غفران و بخشش تو در بازگشت و مرجع در آخرت می باشیم.

حضرت افزود: خداوند پاسخ فرمود که این رفتار را با تو و امّت تو خواهم کرد. سپس در ادامه فرمود: اگر این آیه را با تمام سختی ها و مسئولیت سنگین آن- که وقتی بر امّت های پیش از تو عرضه داشتم آن را نپذیرفتند و امّت تو آن را پذیرفت- قبول کنی، حقّ است بر من که آن را از دوش امّت تو بردارم. و فرمود:

ص: 41

لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ مِنْ خَیْرٍ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ مِنْ شَرٍّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ أَمَّا إِذْ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی وَ بِأُمَّتِی فَزِدْنِی قَالَ سَلْ قَالَ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَسْتُ أُؤَاخِذُ أُمَّتَکَ بِالنِّسْیَانِ وَ الْخَطَإِ لِکَرَامَتِکَ عَلَیَّ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْتُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ الْعَذَابِ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَخْطَئُوا أُخِذُوا بِالْخَطَإِ وَ عُوقِبُوا عَلَیْهِ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ لِکَرَامَتِکَ عَلَیَّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِذْ أَعْطَیْتَنِی ذَلِکَ فَزِدْنِی فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ سَلْ قَالَ رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا یَعْنِی بِالْإِصْرِ الشَّدَائِدَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا فَأَجَابَهُ اللَّهُ إِلَی ذَلِکَ فَقَالَ تَبَارَکَ اسْمُهُ قَدْ رَفَعْتُ عَنْ أُمَّتِکَ الْآصَارَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کُنْتُ لَا أَقْبَلُ صَلَاتَهُمْ إِلَّا فِی بِقَاعٍ مِنَ الْأَرْضِ مَعْلُومَةٍ اخْتَرْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ بَعُدَتْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْأَرْضَ کُلَّهَا لِأُمَّتِکَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ قَبْلَکَ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَصَابَهُمْ أَذًی مِنْ نَجَاسَةٍ قَرَضُوهَا مِنْ أَجْسَادِهِمْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْمَاءَ لِأُمَّتِکَ طَهُوراً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ تَحْمِلُ قَرَابِینَهَا عَلَی أَعْنَاقِهَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَرْسَلْتُ عَلَیْهِ نَاراً فَأَکَلَتْهُ فَرَجَعَ مَسْرُوراً وَ مَنْ لَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ مِنْهُ رَجَعَ مَثْبُوراً (1)وَ قَدْ جَعَلْتُ قُرْبَانَ أُمَّتِکَ فِی بُطُونِ فُقَرَائِهَا وَ مَسَاکِینِهَا فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَضْعَفْتُ ذَلِکَ لَهُ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ مَنْ لَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ مِنْهُ رَفَعْتُ عَنْهُ عُقُوبَاتِ الدُّنْیَا وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ صَلَاتُهَا مَفْرُوضَةٌ عَلَیْهَا فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ أَنْصَافِ النَّهَارِ وَ هِیَ مِنَ الشَّدَائِدِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ فَرَضْتُ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتِهِمْ فِی أَطْرَافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ فِی أَوْقَاتِ نَشَاطِهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ قَدْ فَرَضْتُ عَلَیْهِمْ خَمْسِینَ صَلَاةً فِی خَمْسِینَ وَقْتاً وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُهَا خَمْساً فِی خَمْسَةِ أَوْقَاتٍ وَ هِیَ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ رَکْعَةً وَ

ص: 42

«لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ»(1) {خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند.} از اعمال خیر «وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» از کارهای شرّ و بد.

پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وقتی این کلام را شنید، عرضه داشت: در صورت این رفتار با من و امّتم، پس آن را زیاد فرما. فرمود: بخواه! گفت: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا.» خداوند فرمود: به جهت کرامت تو بر من، امّت تو را به نسیان و خطا مؤاخذه نخواهم کرد، در حالی که امّت های سابق اگر آن چه به آن ها گفته شده بود فراموش می کردند، بر ایشان عذاب نازل می شد. و من این را از امّت تو برداشتم. امّت های پیشین اگر خطا می کردند، مؤاخذه و عذاب می شدند و به جهت کرامت تو بر من، این را هم از امّت تو برداشتم.

پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عرض کرد: پروردگارا! حال که این ها را به من عطا فرمودی، زیاد فرما! خداوند عزوجل فرمود: هر چه می خواهی درخواست کن! عرض کرد: «رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا.» و مراد از «اصر»، آن سختی هایی است که بر امّت های پیش از ما بوده است. پس خداوند این گونه پاسخ فرمود که: من سختی هایی که در امّت های پیش از ما بوده را از شما برداشتم. پیش از این من نماز ایشان را جز در مکان های مشخّصی که برایشان معرّفی نموده بودم نمی پذیرفتم، هر چند از آن مکان ها بسیار دور بودند. و من تمام سطح زمین را برای امّت تو محلّ سجده و مایه پاکی قرار دادم، و این از جمله شدائدی بود که بر امّت های پیش از تو مقرّر نموده بودم و از دوش امّت تو برداشتم.

و امّت های سابق را رسم بر این بود که اگر نجاستی به آنان می رسید، آن را از بدنشان می بریدند، و من آب را برای امّت تو پاک کننده قرار دادم، پس این از جمله سختی هایی بود که پیش از شما مرسوم بود و من آن را از امّت تو برداشتم.

و امّت های پیشین را رسم بر این بود که قربانی و نذور خود را بر دوش گذاشته و به بیت المقدس حمل می کردند. پس در صورت قبول و پذیرش آن قربانی و نذر، آتشی فرستاده و آن نذور را می خورد، و آن فرد خوشحال و مسرور بازمی گشت، وگرنه با کمال حزن و غم مراجعت می کرد. من قربانی و ادای نذور امّت تو را در شکم فقرا و مساکین امّت تو قرار دادم. پس نشانه قبول آن، این است که او را به اجر مضاعف و چند برابر پاداش دهم و از هر که نپذیرفتم، عقوبت های دنیایی را از او دفع نمایم، و این تکلیف شاقّ را از دوش امّت تو برداشتم و آن از جمله سختی و شدائدی بود که بر امّت های پیشین قرار داشت.

و امّت های پیشین را رسم بر این بود که نمازهای واجب ایشان در تاریکی شب و در میان روز بود، و این از وظایف سخت و شدید آن ها بود. من آن را نیز از امّت تو برداشتم، و نماز را بر آنان در اطراف شب و روز و در اوقات نشاط ایشان واجب ساختم.

و بر امّت های سابق پنجاه نماز را در پنجاه وقت فرض گردانیدم، و این نیز از سختی ها و شدائد امم انبیای سابقین بود. من آن را هم از امّت تو برداشتم و به جای آن، پنج نماز در پنج وقت قرار دادم که مجموع آن ها پنجاه و یک رکعت است،

ص: 42

جَعَلْتُ لَهُمْ أَجْرَ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ حَسَنَتُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ سَیِّئَتُهُمْ بِسَیِّئَةٍ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُ الْحَسَنَةَ بِعَشَرَةٍ وَ السَّیِّئَةَ بِوَاحِدَةٍ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا نَوَی أَحَدُهُمْ حَسَنَةً ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ تُکْتَبْ لَهُ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتَکَ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةً وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتَکَ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ هَذِهِ مِنْ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَذْنَبُوا کَتَبْتُ ذُنُوبَهُمْ عَلَی أَبْوَابِهِمْ وَ جَعَلْتُ تَوْبَتَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ أَنْ حَرَّمْتُ عَلَیْهِمْ بَعْدَ التَّوْبَةِ أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُ ذُنُوبَهُمْ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ وَ جَعَلْتُ عَلَیْهِمْ سُتُوراً کَثِیفَةً وَ قَبِلْتُ تَوْبَتَهُمْ بِلَا عُقُوبَةٍ وَ لَا أُعَاقِبُهُمْ بِأَنْ أُحَرِّمَ عَلَیْهِمْ أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ یَتُوبُ أَحَدُهُمْ مِنَ الذَّنْبِ الْوَاحِدِ (1)مِائَةَ سَنَةٍ أَوْ ثَمَانِینَ سَنَةً أَوْ خَمْسِینَ سَنَةً ثُمَّ لَا أَقْبَلُ تَوْبَتَهُ دُونَ أَنْ أُعَاقِبَهُ فِی الدُّنْیَا بِعُقُوبَةٍ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِکَ لَیُذْنِبُ عِشْرِینَ سَنَةً أَوْ ثَلَاثِینَ سَنَةً أَوْ أَرْبَعِینَ سَنَةً أَوْ مِائَةَ سَنَةٍ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَنْدَمُ طَرْفَةَ الْعَیْنِ فَأَغْفِرُ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِذْ أَعْطَیْتَنِی ذَلِکَ کُلَّهُ فَزِدْنِی قَالَ سَلْ قَالَ رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ فَقَالَ تَبَارَکَ اسْمُهُ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِأُمَّتِکَ وَ قَدْ رَفَعْتُ عَنْهُمْ عِظَمَ بَلَایَا الْأُمَمِ وَ ذَلِکَ حُکْمِی فِی جَمِیعِ الْأُمَمِ أَنْ لَا أُکَلِّفَ خَلْقاً فَوْقَ طَاقَتِهِمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِتَائِبِی أُمَّتِکَ ثُمَّ قَالَ فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ اسْمُهُ إِنَّ أُمَّتَکَ فِی الْأَرْضِ کَالشَّامَةِ الْبَیْضَاءِ فِی الثَّوْرِ الْأَسْوَدِ هُمُ الْقَادِرُونَ وَ هُمُ الْقَاهِرُونَ یَسْتَخْدِمُونَ وَ لَا یُسْتَخْدَمُونَ لِکَرَامَتِکَ

ص: 43

و اجر و ثواب پنجاه رکعت را در این نماز پنجگانه مقرّر داشتم.

و کار نیک امّت های سابق یک حسنه داشت و در برابر کار بدشان نیز یک سیّئه ثبت می شد، و آن از سختی های آنان بود. پس آن را نیز تغییر داده و برای کار نیک افراد امّت تو ده برابر پاداش و برای کار بدشان فقط یک سیّئه مقرّر نمودم.

و در امّت های پیشین رسم بر این بود که اگر کسی نیّت کار خیری می کرد ولی آن را انجام نمی داد، هیچ حسنه ای برایش ثبت نمی شد و در صورت عمل، یک حسنه محسوب می شد، ولی امّت تو اگر نیّت خیری نماید و عمل هم نکند، یک حسنه در دفتر او محسوب خواهد شد و در صورت عمل به آن، ده حسنه، و این از سختی هایی بود که از امّتت برداشتم.

و امّت های سابق را رسم بر این بود که اگر یکی قصد خطایی داشت و عمل نمی کرد، ثبت نمی شد و در صورت انجام آن، یک خطا مکتوب می شد، ولی امّت تو اگر قصد خطایی کنند ولی انجام ندهند، یک حسنه برایشان ثبت می شود. این دستور سختی برای امّت پیشین بود و آن را نیز از امّت تو برداشتم.

و امّت های سابق اگر مرتکب گناهی می شدند، آن خطا بر درب منزلشان مکتوب می شد، و توبه ایشان را محرومیّت از خوردن بهترین خوراک نزد او قرار داده بودم، و این را نیز از امّت تو برداشتم. و از گناهشان فقط من خبر دارم و آن را به شدّت محفوظ می دارم و توبه اشان را بدون عقوبت می پذیرم، و آنان را به محرومیّت از خوردن غذا عقوبت نکنم.

و امّت های سابق را رسم بر این بود که صد سال به درگاه خداوند توبه می کردند، یا هشتاد یا پنجاه سال، سپس توبه اش را- بی آنکه او را مبتلا به عقوبات دنیایی کنم- نمی پذیرفتم. این نیز از جمله شدائدی بود که از امّت تو برداشتم. در عوض اگر یکی از افراد امّت تو اگر بیست سال مرتکب گناهی شود، یا سی سال، یا چهل سال، یا صد سال، سپس توبه کرده و یک لحظه پشیمان شود، من همه آن ها را می بخشم.

پس رسول خدا عرضه داشت: پروردگارا! وقتی همه این ها را به من عطا فرمودی پس بر آن بیافزای! فرمود: بخواه! عرض کرد: «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ.» خداوند تبارک و تعالی فرمود: این را درباره امّت تو انجام دادم و بلایای عظیم را از دوش ایشان برداشتم، در صورتی که حکم من درباره همه این است که هیچ کسی را بالاتر از توانش تکلیف نکنم. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عرضه داشت: «وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا.» خداوند فرمود: این را در مورد توبه کنندگان امّت تو انجام دادم. سپس پیامبر عرض نمود: «فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ.»(1) خداوند فرمود: امّت تو همچون خالی سفید بر بدن گاوی سیاهند. آنان قادر و قاهر هستند، همه را به خدمت گیرند و به خدمت هیچ کسی در نیایند، و این به جهت کرامت

ص: 43

عَلَیَّ وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أَظْهَرَ دِینَکَ عَلَی الْأَدْیَانِ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا دِیْنٌ إِلَّا دِینُکَ أَوْ یُؤَدُّونَ إِلَی أَهْلِ دِینِکَ الْجِزْیَةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ علیه السلام سُخِّرَتْ لَهُ الشَّیَاطِینُ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الشَّیَاطِینَ سُخِّرَتْ لِسُلَیْمَانَ وَ هِیَ مُقِیمَةٌ عَلَی کُفْرِهَا وَ قَدْ سُخِّرَتْ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الشَّیَاطِینُ بِالْإِیمَانِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ الْجِنُّ التِّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِهِمْ مِنْ جِنِّ نَصِیبِینَ وَ الْیَمَنِ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ (1)مِنَ الْأَحِجَّةِ مِنْهُمْ شضاة وَ مضاة (2)وَ الْهَمْلَکَانُ وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المازمان وَ نضاة وَ هَاصِبٌ وَ هَاضِبٌ (3)وَ عَمْرٌو وَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ فِیهِمْ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ هُمُ التِّسْعَةُ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْهُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ نُصْحِ الْمُسْلِمِینَ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ سُبْحَانَ مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَ أَنْ کَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً فَلَقَدْ شَمِلَ مَبْعَثُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَا لَا یُحْصَی قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا یُقَالُ إِنَّهُ أُوتِیَ الْحُکْمَ صَبِیّاً وَ الْحِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ إِنَّهُ کَانَ یَبْکِی مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ وَ کَانَ یُوَاصِلُ الصَّوْمَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا کَانَ فِی عَصْرٍ لَا أَوْثَانَ فِیهِ وَ لَا جَاهِلِیَّةَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُوتِیَ الْحُکْمَ وَ الْفَهْمَ صَبِیّاً بَیْنَ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ حِزْبِ الشَّیْطَانِ وَ لَمْ یَرْغَبْ لَهُمْ فِی صَنَمٍ قَطُّ وَ لَمْ یَنْشَطْ لِأَعْیَادِهِمْ وَ لَمْ یُرَ مِنْهُ کَذِبٌ قَطُّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَمِیناً صَدُوقاً حَلِیماً وَ کَانَ یُوَاصِلُ صَوْمَ

ص: 44

و احترام تو در نزد من است، و بر من واجب است که دین تو را بر تمام ادیان چیره گردانم، تا این که در شرق و غرب عالم جز دین تو باقی نماند، وگرنه همه ایشان به تو جزیه دهند.

عالم یهودی گفت: این حضرت سلیمان است که شیاطین به فرمان او بودند، و هر چه می خواست برای او می ساختند؛ معبدها و تندیسه ها و تمثال ها. حضرت علی علیه السّلام به او فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بهتر و برتر از آن عطا شده. شیاطین در حالی تحت فرمان او بودند که هنوز در کفر به سر می بردند، ولی شیاطین تحت امر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله همه مؤمن بودند. پس نه نفر از اشراف گروه جنّیان که یکی از جنّ نصیبین بود و هشت نفر ایشان از بنی عمرو بن عامر که از اهل یقین ایشان بودند، به نام های شضاه، مضاه، هملکان، مرزبان، مازمان، نضاه، هاضب، هضب و عمرو خدمت آن حضرت شرفیاب شدند. و ایشان کسانی هستند که خداوند درباره شان می فرماید: «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ»(1) {و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم که قرآن را بشنوند.} و اینان نه نفر می باشند. پس جنّیان خدمت آن حضرت آمدند و پیامبر داخل نخلستان بود. آنان عذرخواهی کرده و گفتند: ما گمان کردیم که خداوند کسی را مبعوث نفرموده است. و از پی آن هفتاد و یک هزار تن از ایشان با پیامبر بیعت نمودند که روزه گیرند و نماز گزارند و حجّ بجای آرند و جهاد کنند و خیرخواهی مسلمین کنند، و از یاوه گویی های خود درباره خداوند عذر خواستند. ای یهودی! این عطا برتر از آن چیزی است که به سلیمان داده شده. پس پاک و منزّه است خداوندی که شیاطین را پس از تمرّد، برای نبوّت محمّد مسخّر نمود، و آنان پنداشته بودند که خداوند دارای فرزند است، از این رو بعثت آن حضرت شامل بی شماری از جنّ و انس گردید.

عالم یهودی گفت: این حضرت یحیی بن زکریّا است که گفته اند هنگام خردسالی، به او حکم و حلم و فهم داده شده است. او بی هیچ گناهی می گریست و روزه را وصل می کرد. حضرت به او فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده. حضرت یحیی در زمانی زندگی می کرد که نه بتی بود و نه جاهلیّتی، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در میان بت پرستان و حزب شیطان حکم و فهم داده شد، و او کمترین رغبتی به بت ها و مراسم آنان نشان نداد، و هیچ دروغی از او شنیده نشد. او فردی امین و راستگو و حلیم بود، او روزه را هفتگی به هم وصل می کرد

ص: 44

الْأُسْبُوعِ وَ الْأَقَلِّ وَ الْأَکْثَرِ فَیُقَالُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَیَقُولُ إِنِّی لَسْتُ کَأَحَدِکُمْ إِنِّی أَظَلُّ عِنْدَ رَبِّی فَیُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی وَ کَانَ یَبْکِی صلی الله علیه و آله حَتَّی یَبْتَلَّ مُصَلَّاهُ خَشْیَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَیْرِ جُرْمٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَاضِعاً یَدَهُ الْیُسْرَی عَلَی الْأَرْضِ وَ رَافِعاً یَدَهُ الْیُمْنَی إِلَی السَّمَاءِ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ وَ بَدَا مِنْ فِیهِ نُورٌ رَأَی أَهْلُ مَکَّةَ مِنْهُ قُصُورَ بُصْرَی مِنَ الشَّامِ وَ مَا یَلِیهَا وَ الْقُصُورَ الْحُمْرَ مِنْ أَرْضِ الْیَمَنِ وَ مَا یَلِیهَا وَ الْقُصُورَ الْبِیضَ مِنْ إِصْطَخْرَ وَ مَا یَلِیهَا وَ لَقَدْ أَضَاءَتِ الدُّنْیَا لَیْلَةَ وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَزِعَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ قَالُوا حَدَثَ فِی الْأَرْضِ حَدَثٌ وَ لَقَدْ رُئِیَتِ الْمَلَائِکَةُ لَیْلَةَ وُلِدَ تَصْعَدُ وَ تَنْزِلُ وَ تُسَبِّحُ وَ تُقَدِّسُ وَ تَضْطَرِبُ النُّجُومُ وَ تَتَسَاقَطُ عَلَامَةً لِمِیلَادِهِ وَ لَقَدْ هَمَّ إِبْلِیسُ بِالظَّعْنِ فِی السَّمَاءِ لِمَا رَأَی مِنَ الْأَعَاجِیبِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ وَ کَانَ لَهُ مَقْعَدٌ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ الشَّیَاطِینُ یَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ فَلَمَّا رَأَوُا الْأَعَاجِیبَ أَرَادُوا أَنْ یَسْتَرِقُوا السَّمْعَ فَإِذَا هَمُّوا قَدْ حُجِبُوا مِنَ السَّمَاوَاتِ کُلِّهَا وَ رُمُوا بِالشُّهُبِ دَلَالَةً لِنُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ أَبْرَأَ ذَا الْعَاهَةِ مِنْ عَاهَتِهِ فَبَیْنَمَا هُوَ جَالِسٌ صلی الله علیه و آله إِذْ سَأَلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ صَارَ مِنَ الْبَلَاءِ کَهَیْئَةِ الْفَرْخِ لَا رِیشَ عَلَیْهِ فَأَتَاهُ علیه السلام فَإِذَا هُوَ کَهَیْئَةِ الْفَرْخِ مِنْ شِدَّةِ الْبَلَاءِ فَقَالَ قَدْ کُنْتَ تَدْعُو فِی صِحَّتِکَ دُعَاءً قَالَ نَعَمْ کُنْتُ أَقُولُ یَا رَبِّ أَیُّمَا عُقُوبَةٍ مُعَاقِبِی بِهَا فِی الْآخِرَةِ فَعَجِّلْهَا لِی فِی الدُّنْیَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ لَا قُلْتَ اللَّهُمَّ آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ فَقَالَهَا فَکَأَنَّمَا نَشِطَ مِنْ عِقَالٍ (1)وَ قَامَ صَحِیحاً وَ خَرَجَ مَعَنَا وَ لَقَدْ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ جُهَیْنَةَ أَجْذَمَ یَتَقَطَّعُ مِنَ الْجُذَامِ فَشَکَا إِلَیْهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ

ص: 45

یا کمتر یا بیشتر، و وقتی به این عمل او اعتراض می شد، می فرمود: من مانند هیچ کدام شما نیستم، من زیر سایه [الطاف] پروردگارم قرار دارم و مرا غذا می دهد و آب می نوشاند. و آن حضرت صلّی اللَّه علیه و آله بی هیچ جرمی و فقط از سر خشیت خداوند، به قدری می گریست که محلّ سجده او تماما خیس می شد.

عالم یهودی گفت: این حضرت عیسی بن مریم است که می پندارند او در گهواره سخن می گفته است. حضرت علی علیه السّلام بدو فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در حالی از شکم مادرش متولّد شد که دست چپ خود را بر زمین، و دست راستش را به آسمان بالا گرفته بود و لبان خود را به یکتاپرستی حرکت داد. در این حال نوری از دهانش آشکار شده که اهل مکّه در آن قصرهای بصری و اطراف آن از شام، و قصرهای حمر از یمن و اطرافش، و قصرهای بیض از استخر و حوالی آن را دیدند. و تمام دنیا در شب تولّد آن حضرت نورانی شد، تا آنجا که گروه جنّ و انس و شیاطین به وحشت افتادند و گفتند: یک واقعه ای بر روی زمین رخ داده است. و در شب میلاد، ملائکه مشاهده شدند که بالا و پایین می روند و مشغول تسبیح و تقدیس خداوند می باشند، و بعضی ستارگان به لرزه درآمده و برخی سقوط کردند و این ها همه از علائم و نشانه های تولّد آن حضرت بود.

و ابلیس لعین پس از مشاهده آن عجایب، قصد آن کرد که به آسمان رود، و او را در آسمان سوم جایگاهی بود و شیاطین استراق سمع می کردند. پس هنگامی که آن شگفتی ها را دیدند، قصد استراق سمع نمودند و چون خواستند این کار را انجام دهند، از تمام آسمان ها محجوب شده و با شهاب های آسمانی ممنوع و مطرود گشتند، و این ها همه دلایل نبوّت او است.

عالم یهودی گفت: این حضرت عیسی است که می پندارند مرض پیسی و جذام را به اذن خداوند شفا می داده است. حضرت علی علیه السّلام فرمود: همین طور است، و به حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برتر از آن عطا شده. و آن حضرت بسیاری از دردمندان را درمان کرده است. روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در بین اصحاب خود نشسته بود و سراغ مردی از یارانش را گرفت. گفتند: ای رسول خدا! او از شدّت بلا و گرفتاری مانند جوجه بی پر شده. با شنیدن این سخن آن حضرت بر بالین او رفت و فرمود: آیا برای سلامتی خودت دعایی به درگاه خداوند نموده ای؟ گفت: آری، این گونه دعا کردم که: «ای پروردگارم! مرا به هر عقوبتی که می خواهی در آخرت مبتلا کنی، همان را برای من در دنیا قرار بده.» رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: چرا این گونه دعا نکردی که: «پروردگارا! در دنیا و آخرت به من حسنه ای عطا فرما و از آتش دوزخ مرا برهان.» و چون این گونه دعا نمود، فی الفور از بند بیماری رها گشت و صحیح و سالم برخاست و با ما خارج شد.

و مردی از [قبیله] جهینه مبتلا به جذام سختی شده و از شدّت مرض گوشتش تکّه تکّه گردیده بود. وی روزی نزد آن حضرت آمده و از بیماری شکایت کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آب دهان مبارک خود در قدحی از آب

ص: 45

فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ امْسَحْ بِهِ جَسَدَکَ فَفَعَلَ فَبَرَأَ حَتَّی لَمْ یُوجَدْ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَقَدْ أَتَی أَعْرَابِیٌّ أَبْرَصُ (1)فَتَفَلَ مِنْ فِیهِ عَلَیْهِ فَمَا قَامَ مِنْ عِنْدِهِ إِلَّا صَحِیحاً وَ لَئِنْ زَعَمَتْ أَنَّ عِیسَی علیه السلام أَبْرَأَ ذَوِی الْعَاهَاتِ مِنْ عَاهَاتِهِمْ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بَیْنَا هُوَ فِی بَعْضِ أَصْحَابِهِ إِذَا هُوَ بِامْرَأَةٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ ابْنِی قَدْ أَشْرَفَ عَلَی حِیَاضِ الْمَوْتِ کُلَّمَا أَتَیْتُهُ بِطَعَامٍ وَقَعَ عَلَیْهِ التَّثَاؤُبُ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قُمْنَا مَعَهُ فَلَمَّا أَتَیْنَاهُ قَالَ لَهُ جَانِبْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَجَانَبَهُ الشَّیْطَانُ فَقَامَ صَحِیحاً وَ هُوَ مَعَنَا فِی عَسْکَرِنَا وَ لَئِنْ زَعَمَتْ أَنَّ عِیسَی علیه السلام أَبْرَأَ الْعُمْیَانَ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَدْ فَعَلَ مَا هُوَ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ (2)إِنَّ قَتَادَةَ بْنَ رِبْعِیٍّ کَانَ رَجُلًا صَبِیحاً فَلَمَّا أَنْ کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ أَصَابَتْهُ طَعْنَةٌ فِی عَیْنِهِ فَبَدَرَتْ حَدَقَتُهُ فَأَخَذَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ أَتَی بِهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأَتِی الْآنَ تُبْغِضُنِی فَأَخَذَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ یَدِهِ ثُمَّ وَضَعَهَا مَکَانَهَا فَلَمْ تَکُنْ تُعْرَفُ إِلَّا بِفَضْلِ حُسْنِهَا وَ فَضْلِ ضَوْئِهَا عَلَی الْعَیْنِ الْأُخْرَی وَ لَقَدْ جُرِحَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَتِیکٍ وَ بَانَتْ یَدُهُ یَوْمَ ابْنِ أَبِی الْحُقَیْقِ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَیْلًا فَمَسَحَ عَلَیْهِ یَدَهُ (3)فَلَمْ تَکُنْ تُعْرَفُ مِنَ الْیَدِ الْأُخْرَی وَ لَقَدْ أَصَابَ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ یَوْمَ کَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنِهِ وَ یَدِهِ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمْ تَسْتَبِینَا وَ لَقَدْ أَصَابَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُنَیْسٍ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنِهِ فَمَسَحَهَا فَمَا عُرِفَتْ مِنَ الْأُخْرَی فَهَذِهِ کُلُّهَا دَلَالَةٌ لِنُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ أَحْیَا الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَبَّحَتْ فِی یَدِهِ تِسْعُ حَصَیَاتٍ تُسْمَعُ نَغَمَاتُهَا فِی جُمُودِهَا وَ لَا رُوحَ فِیهَا لِتَمَامِ حُجَّةِ نُبُوَّتِهِ وَ لَقَدْ کَلَّمَتْهُ الْمَوْتَی مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ وَ اسْتَغَاثُوهُ مِمَّا خَافُوا مِنْ تَبِعَتِهِ وَ لَقَدْ صَلَّی بِأَصْحَابِهِ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ مَا هَاهُنَا

ص: 46

ریخته و فرمود: با این آب بدن خود را مسح کن. او با انجام این کار شفا یافت، به طوری که هیچ اثری از بیماری در او دیده نشد.

و بار دیگر مردی عرب و مبتلا به پیسی نزد آن حضرت آمده و ایشان آب دهان خود را بر آن سفیدی نهاده و آن برطرف شد و سلامت برخاست. و اگر تو می پنداری که عیسی دردمندان را از مرضشان شفا داده، بدان که روزی محمّد صلّی اللَّه علیه و آله با یکی از اصحاب نشسته بود که زنی آمد و گفت: ای رسول خدا! پسرم در شرف مرگ است و هر غذایی را که قصد می کنم به او بدهم، در حال دهن دره (غشّ) می کند. پس آن حضرت برخاست و ما نیز در پی او روان شدیم تا به بالین مریض رسیدیم. آن حضرت به او فرمود: ای دشمن خدا از دوست خدا دور شو! زیرا من رسول خدایم! پس بی درنگ شیطان از جسم او خارج شد و بیمار، صحیح و سالم با ما به لشکرگاه آمد.

و تو ای یهودی! اگر فکر می کنی که عیسی کوران را شفا داده، پس محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز بیشتر از آن را انجام داده است. قتادة بن ربعی فرد سالمی بود، ولی در روز احد در اثر اصابت یک تیر چشمش از حدقه در آمد، و رسول خدا با یک معجزه آن را به جای خود بازگرداند و او شفا یافت، و آن چشم به همان زیبایی و روشنایی چشم دیگرش شد.

و نیز عبداللَّه بن عبید در روز حنین به شدّت از ناحیه دست مجروح شد و آن حضرت با کشیدن دست خود بر ناحیه مجروح، آن را شفا داد، آن گونه که هیچ تفاوتی با دست دیگرش نداشت و به شکل اول خود درآمد.

و همین جراحت برای محمّد بن مسلمه در روز کعب بن اشرف در چشم و دستش رخ داد و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دست خود بر آن کشیده و جراحت وی برطرف شد. و نیز همین مجروحیّت برای عبداللَّه بن انیس در ناحیه چشمش رخ داد، پس آن حضرت دست خود را بر آن کشید و جراحت او بر طرف شد. و این ها همه از دلایل نبوّت او است.

عالم یهودی گفت: درباره عیسی می پندارند که به اذن خداوند مرده را زنده می کرد. حضرت فرمود: همین طور است. و روزی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نه دانه سنگریزه در دستانش تسبیح گفتند، و شدّت نغمه هاشان از جسم بی روح آن ها شنیده می شد، و این ها برای اتمام حجّت نبوّت آن حضرت بود. و مردگان با او سخن گفته و از ترس سختی های مرگ، دست به دامن رسول خدا می شدند. و روزی با اصحاب خود نماز می گزارد که فرمود: آیا

ص: 46

مِنْ بَنِی النَّجَّارِ أَحَدٌ وَ صَاحِبُهُمْ مُحْتَبَسٌ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ لِفُلَانٍ الْیَهُودِیِّ وَ کَانَ شَهِیداً وَ لَئِنْ زَعَمَتْ أَنَّ عِیسَی علیه السلام کَلَّمَ الْمَوْتَی فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ بِالطَّائِفِ وَ حَاصَرَ أَهْلَهَا بَعَثُوا إِلَیْهِ بِشَاةٍ مَسْلُوخَةٍ مَطْلِیَّةٍ بِسَمٍّ فَنَطَقَ الذِّرَاعُ مِنْهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومَةٌ فَلَوْ کَلَّمَتْهُ الْبَهِیمَةُ وَ هِیَ حَیَّةٌ لَکَانَتْ مِنْ أَعْظَمِ حُجَجِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُنْکِرِینَ لِنُبُوَّتِهِ فَکَیْفَ وَ قَدْ کَلَّمَتْهُ مِنْ بَعْدَ ذَبْحٍ وَ سَلْخٍ وَ شَیٍّ وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یَدْعُو بِالشَّجَرَةِ فَتُجِیبُهُ وَ تُکَلِّمُهُ الْبَهِیمَةُ وَ تُکَلِّمُهُ السِّبَاعُ وَ تَشْهَدُ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ تُحَذِّرُهُمْ عِصْیَانَهُ فَهَذَا أَکْثَرُ مِمَّا أُعْطِیَ عِیسَی علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ إِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ أَنْبَأَ قَوْمَهُ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَعَلَ مَا هُوَ أَکْثَرُ مِنْ هَذَا إِنَّ عِیسَی علیه السلام أَنْبَأَ قَوْمَهُ بِمَا کَانَ مِنْ وَرَاءِ حَائِطٍ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَنْبَأَ عَنْ مُؤْتَةَ وَ هُوَ عَنْهَا غَائِبٌ وَ وَصَفَ حَرْبَهُمْ وَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنْهُمْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَسِیرَةُ شَهْرٍ وَ کَانَ یَأْتِیهِ الرَّجُلُ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ صلی الله علیه و آله تَقُولُ أَوْ أَقُولُ فَیَقُولُ بَلْ قُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَیَقُولُ جِئْتَنِی فِی کَذَا وَ کَذَا حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُ أَهْلَ مَکَّةَ بِأَسْرَارِهِمْ بِمَکَّةَ حَتَّی لَا یَتْرُکُ مِنْ أَسْرَارِهِمْ شَیْئاً مِنْهَا مَا کَانَ بَیْنَ صَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ وَ بَیْنَ عُمَیْرِ بْنِ وَهْبٍ إِذَا أَتَاهُ عُمَیْرٌ فَقَالَ جِئْتُ فِی فَکَاکِ ابْنِی فَقَالَ لَهُ کَذِبْتَ بَلْ قُلْتَ لِصَفْوَانَ وَ قَدِ اجْتَمَعْتُمْ فِی الْحَطِیمِ وَ ذَکَرْتُمْ قَتْلَی بَدْرٍ وَ اللَّهِ لَلْمَوْتُ خَیْرٌ لَنَا مِنَ الْبَقَاءِ (1)مَعَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِنَا وَ هَلْ حَیَاةٌ بَعْدَ أَهْلِ الْقَلِیبِ فَقُلْتَ أَنْتَ لَوْ لَا عِیَالِی وَ دَیْنٌ عَلَیَّ لَأَرَحْتُکَ مِنْ مُحَمَّدٍ فَقَالَ صَفْوَانُ عَلَیَّ أَنْ أَقْضِیَ دَیْنَکَ وَ أَنْ أَجْعَلَ بَنَاتِکَ مَعَ بَنَاتِی یُصِیبُهُنَّ مَا یُصِیبُهُنَّ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ فَقُلْتَ أَنْتَ فَاکْتُمْهَا عَلَیَّ وَ جَهِّزْنِی حَتَّی أَذْهَبَ فَأَقْتُلَهُ فَجِئْتَ لِتَقْتُلَنِی فَقَالَ صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِمَّا لَا یُحْصَی

ص: 47

از قبیله بنی نجّار کسی این جا هست! اگر هست بداند که یکی از افراد هم قبیله اش که شهید شده، به خاطر سه درهم بدهی به فلان یهودی، بر درب بهشت محبوس مانده است.

و اگر می پنداری- ای یهودی- که عیسی با مردگان سخن می گفت، عجیب تر از آن برای محمّد رخ داده است. آن حضرت وقتی شهر طائف را محاصره نمود، آنان گوسفند بریان مسمومی را برای آن حضرت فرستادند. در این بین دست گوسفند به سخن آمد و گفت: ای رسول خدا! مرا نخور، زیرا مسموم شده ام. اگر تنها حیوانات زنده با او سخن می گفتند، همان از بزرگ ترین حجج الهی بر منکرین نبوّت آن حضرت بود، تا چه رسد به این که حیوانی ذبح شده و مسلوخ و بریان شده با او صحبت کند!

و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درخت را می خواند و آن اجابت می کرد، و حیوانات اهلی و وحشی با او سخن گفته و به نبوّت او شهادت می دادند و آن ها را از عصیان خود بر حذر می نمود. و این ها همه برتر از آن چیزهایی بود که به عیسی علیه السّلام عطا شده است.

عالم یهودی گفت: درباره عیسی پنداشته اند که قوم خود را از آن چه می خوردند و در خانه انباشته بودند مطّلع می ساخت. حضرت علی علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بیشتر از این ها را دارد. حضرت عیسی علیه السّلام مردم را از آن چه پشت دیوار داشتند خبر داد، و حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله، خبر از سرزمین مؤته داد، با این که در آنجا حاضر نبود، و جنگ جهادگران را وصف کرد و شهدایشان را بر شمرد، با این که میان او و آنان یک ماه راه بود، و هنگامی که یکی از آنان به سرعت از مؤته نزد آن حضرت آمده تا از او بپرسد، بدو فرمود: تو باز می گویی یا من ماجرا را شرح دهم؟ او گفت: شما بفرمایید. و تمام جزئیات را شرح داد.

و آن حضرت را رسم بر این بود که مردم مکّه را از همه اسرارشان باخبر می ساخت. یکی از آن ها قضیّه ای میان صفوان بن امیّه و عمیر بن وهب بود. وقتی عمیر نزد آن حضرت آمد و گفت: من برای خلاصی فرزندم این جا آمدم، به او فرمود: تو دروغ می گویی، بلکه حضور تو در این جا فقط به جهت وعده ای است که تو در مجلس یادآوری کشته گان خود در کارزار بدر به او داده ای که مرا بکشی و در ابتدا به جهت عیال و بدهی عذر آوردی، ولی وقتی صفوان همه آن ها را تقبّل کرد، تو نیز آماده انجام قتل من شدی، و حال آمده ای تا نقشه شوم خود را به انجام برسانی! و عمیر با شنیدن این کلام که جز او و صفوان هیچ کس از آن مطّلع نبود، زبان به تصدیق گشوده و گفت: من شهادت می دهم که معبودی جز اللَّه نیست و این که تو فرستاده خداوندی. و ای یهودی! مانند این مطالب بسیار است و بی شمار.

ص: 47

قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ خَلَقَ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَیَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ فَعَلَ مَا هُوَ شَبِیهٌ بِهَذَا أَخَذَ یَوْمَ حُنَیْنٍ حَجَراً فَسَمِعْنَا لِلْحَجَرِ تَسْبِیحاً وَ تَقْدِیساً ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لِلْحَجَرِ انْفَلِقْ فَانْفَلَقَ ثَلَاثَ فِلَقٍ نَسْمَعُ لِکُلِّ فِلْقَةٍ مِنْهَا تَسْبِیحاً لَا یُسْمَعُ لِلْأُخْرَی وَ لَقَدْ بَعَثَ إِلَی شَجَرَةٍ یَوْمَ الْبَطْحَاءِ فَأَجَابَتْهُ وَ لِکُلِّ غُصْنٍ مِنْهَا تَسْبِیحٌ وَ تَهْلِیلٌ وَ تَقْدِیسٌ ثُمَّ قَالَ لَهَا انْشَقِّی فَانْشَقَّتْ نِصْفَیْنِ ثُمَّ قَالَ لَهَا الْتَزِقِی فَالْتَزَقَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا اشْهَدِی لِی بِالنُّبُوَّةِ فَشَهِدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا ارْجِعِی إِلَی مَکَانِکِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّقْدِیسِ فَفَعَلَتْ وَ کَانَ مَوْضِعُهَا بِجَنْبِ الْجَزَّارِینَ بِمَکَّةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ سَیَّاحاً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَتْ سِیَاحَتُهُ فِی الْجِهَادِ وَ اسْتَنْفَرَ فِی عَشْرِ سِنِینَ مَا لَا یُحْصَی مِنْ حَاضِرٍ وَ بَادٍ وَ أَفْنَی فِئَاماً عَنِ الْعَرَبِ مِنْ مَنْعُوتٍ بِالسَّیْفِ لَا یُدَارِی بِالْکَلَامِ وَ لَا یَنَامُ إِلَّا عَنْ دَمٍ وَ لَا یُسَافِرُ إِلَّا وَ هُوَ مُتَجَهِّزٌ لِقِتَالِ عَدُوِّهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ زَاهِداً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَزْهَدُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام کَانَ لَهُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ زَوْجَةً سِوَی مَنْ یُطِیفُ بِهِ مِنَ الْإِمَاءِ مَا رُفِعَتْ لَهُ مَائِدَةٌ قَطُّ وَ عَلَیْهَا طَعَامٌ وَ مَا أَکَلَ خُبْزَ بُرٍّ قَطُّ وَ لَا شَبِعَ مِنْ خُبْزِ شَعِیرٍ ثَلَاثَ لَیَالٍ مُتَوَالِیَاتٍ قَطُّ تُوُفِّیَ وَ دِرْعُهُ مَرْهُونَةٌ عِنْدَ یَهُودِیٍّ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ مَا تَرَکَ صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ مَعَ مَا وُطِّئَ لَهُ مِنَ الْبِلَادِ وَ مُکِّنَ لَهُ مِنْ غَنَائِمِ الْعِبَادِ وَ لَقَدْ کَانَ یَقْسِمُ فِی الْیَوْمِ الْوَاحِدِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفٍ وَ یَأْتِیهِ السَّائِلُ بِالْعَشِیِّ فَیَقُولُ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ مَا أَمْسَی فِی آلِ مُحَمَّدٍ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ وَ لَا صَاعٌ مِنْ بُرٍّ وَ لَا دِرْهَمٌ وَ لَا دِینَارٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَلًا فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ زَادَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَضْعَافَ دَرَجَةٍ

ص: 48

عالم یهودی گفت: درباره حضرت عیسی علیه السّلام می پندارند که او از گل، شبیه پرنده ای را می ساخت و در آن می دمید و به فرمان خداوند پرنده ای زنده می شد. حضرت علی علیه السّلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز شبیه این کار را انجام داده است. آن حضرت در روز حنین، سنگی را در دست گرفته بود که ما صدای تسبیح و تقدیس را از آن می شنیدیم. سپس به سنگ گفت: شکافته شو! بی درنگ سنگ به سه قطعه شد، و ما از هر قطعه، تسبیحی غیر از تسبیح دیگری می شنیدیم.

و نیز در روز بطحاء در پی درختی فرستاد و درخت اجابت نمود و هر کدام از شاخه های آن، به طرق مختلف تسبیح و تهلیل و تقدیس می کردند. سپس به آن فرمود: دو نیم شو! پس بی درنگ دو نیم شد. سپس فرمود: به هم متّصل شو! پس فی الفور به هم وصل شد. سپس بدان فرمود: به نبوّت من شهادت بده! پس شهادت داد. سپس فرمود: با تسبیح و تهلیل و تقدیس به مکان خود باز گرد. پس بازگشت، و مکانش در محلّه قصّاب های مکّه است.

عالم یهودی گفت: درباره عیسی می پندارند که بسیار اهل سفر و سیاحت بود. حضرت علیه السّلام فرمود: همین طور است، و سیاحت حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در جهاد بود، و مدّت ده سال اقدام به مجاهده و جنگ با اهل ضلال از حاضر و بادی نمود، و هزاران عرب کافر را پس از اتمام حجّت با کلام، از تیغ شمشیر گذراند و لحظه ای در این امر فروگذار نکرد، و هیچ سفری را جز برای مقاتله و مجاهده انجام نداد.

عالم یهودی گفت: درباره عیسی می پندارند که زاهد بود. حضرت فرمود: همین طور است، و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از تمام انبیاء زاهدتر بود. او سیزده زوجه جز کنیزان داشت، و هیچ سفره ای برایش پهن نشد که در آن گندم باشد، و اصلا نان گندم تناول نفرمود، و از نان جو هم سه روز متوالی سیر نخورد. آن حضرت در حالی وفات یافت که زره او به چهار درهم در رهن فردی یهودی بود، و با تمام غنائمی که از فتوحات بدو رسید، هیچ طلا و نقره ای باقی نگذاشت. آن حضرت در یک روز سیصد چهارصد هزار تقسیم می کرد و هنگام غروب وقتی فرد سائلی از او درخواست مال می کرد، می فرمود: قسم به خدایی که محمّد را مبعوث فرموده، تا به حال در آل محمّد هیچ مقداری از جو یا گندم یا درهم و دیناری به غروب نرسیده و باقی نمانده است.

عالم یهودی گفت: با این توضیحات من نیز شهادت می دهم که معبودی جز اللَّه نیست و اعتراف می کنم که محمّد رسول خدا است، و به این مطلب اقرار می کنم که خداوند عزوجل هیچ درجه و فضیلتی به انبیاء و مرسلین عطا نکرده، جز آنکه همه آن ها را در محمّد جمع نموده است، و چندین درجه او را بر جمیع انبیاء فزونی بخشیده است.

ص: 48

فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَشْهَدُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَنَّکَ مِنَ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ فَقَالَ وَیْحَکَ وَ مَا لِی لَا أَقُولُ مَا قُلْتَ فِی نَفْسِ مَنِ اسْتَعْظَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی عَظَمَتِهِ جَلَّتْ فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (1).

إیضاح المقة بکسر المیم المحبة و التهافت التساقط و الشیح بالکسر نبت تنبت بالبادیة قوله صلوات الله علیه و مراتع البقع البقع بالضم جمع الأبقع و هو ما خالط بیاضه لون آخر و لعل المراد الغراب الأبقع فإنه یفر من الناس و یرتع فی البوادی و یحتمل أن یکون فی الأصل البقیع أو لفظ آخر و الظاهر أن فیه تصحیفا.

قوله بحجب ثلاثة لعل المراد البطن و الرحم و المشیمة حیث أخفی حمله عن نمرود أو فی الغار بثلاثة حجب أو أحدها عند الحمل و الثانی فی الغار و الثالث فی النار و المقمح الغاض بصره بعد رفع رأسه و اختلف فی تفسیر الآیة فقیل إنه مثل ضربه الله تعالی للمشرکین فی إعراضهم عن الحق فمثلهم کمثل رجل غلت یداه إلی عنقه لا یمکنه أن یبسطهما إلی خیر و رجل طامح برأسه لا یبصر موطئ قدمیه و قیل إن المعنی بذلک ناس من قریش هموا بقتل النبی صلی الله علیه و آله فصاروا هکذا و هذا الخبر یدل علی الأخیر و السبع الطوال علی المشهور من البقرة إلی الأعراف و السابعة سورة یونس أو الأنفال و براءة جمیعا لأنهما سورة واحدة عند بعض و المراد هنا ما یبقی بعد إسقاط البقرة و المائدة و براءة.

و قوله و القرآن العظیم أرید به بقیة القرآن أو المراد به الفاتحة أیضا و قوله و أعطی الکتاب إشارة إلی البقیة.

قوله علیه السلام فی هذا الاسم یحتمل أن یکون المعنی أن اسمه صلی الله علیه و آله یدل علی أن الله تعالی ألقی محبته علی العباد لدلالته علی کونه محمودا فی السماء و الأرض أو یکون المراد بالاسم الذکر فکثیرا ما یطلق علیه مجازا أو أن قوله إذ تم فی قوة البدل

ص: 49

در این جا ابن عبّاس به حضرت علی علیه السّلام عرض کرد: ای ابوالحسن! من شهادت می دهم که تو از راسخین در علم و دانش هستی.

حضرت امیر علیه السّلام فرمود: وای بر تو! چرا نگویم آن چه را که در حقّ کسی گفتم که خداوند عزوجل او را عظیم داشته؛ آنجا که فرموده: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ».(1)

توضیح: «مقه» به معنای محبت است، «تهافت» به معنای تساقط است، «شیح» گیاهی است که در صحرا می روید، «البقع» جمع «ابقع» چیزی است که رنگ سفیدی آن با رنگ دیگر مخلوط شده باشد. شاید مراد کلاغ سیاه و سفید باشد، زیرا آن پرنده از مردم فرار می کند و در بیابان ها زندگی می کند و احتمال دارد در اصل «بقیع» یا لفظ دیگر باشد. ظاهراً در عبارت اشتباه صورت گرفته است.

«بحجب ثلاثه» شاید مقصود از این عبارت شکم، رحم و بچه دان باشد که حمل خود را از نمرود پنهان نمود. یا در غاز به سه اتاق حمل خود را مخفی کرد یا یکی از موارد فوق هنگام حمل و دیگری در غاز بوده و سوم هم در آتش بوده است.

«مقمع» به معنی خواباندن چشم و بعد سر بلند کردن است، در تفسیر آیه اختلاف شده است. بعضی گفته اند: این ضرب المثلی است که خداوند برای مشرکان در مورد دوری کردن آن ها از حق زده است. پس مثل آن مشرکان مانند کسی است که دو دستش در گردنش به زنجیر بسته شده باشد و سوی کار خیر نتواند دستش را باز کند. و مانند مردی می ماند که سربلند می کند، اما جای پایش را نمی بیند. بعضی از مفسرین گفته اند: مراد گروهی از قریش است که می خواستند رسول خدا صلی الله علیه و آله به قتل برسانند و چنین شدند که نتوانستند. این حدیث به معنای اخیر دلالت دارد.

«سبع طوال» نزد مشهور عبارت است از سوره بقره تا سوره اعراف و هفتمین آن سوره یونس است یا سوره انفال و برائت با هم، زیرا آن دو سوره نزد بعضی مفسرین یک سوره به حساب می آید و مقصود در این جا چیزی است که بعد از ساقط نمودن سوره بقره و مائده و برائت باقی می ماند.

«والقرآن العظیم» مراد از قرآن عظیم، باقی سوره های قرآن است یا مقصود فاتحه الکتاب نیز است. «اعطی الکتاب» اشاره به باقی قرآن است. «فی هذا الاسم» احتمال دارد معنا چنین باشد که اسم حضرت محمد صلی الله علیه و آله، دلالت می کند که خداوند متعال محبتش را بر دل بندگان انداخته است، زیرا آن حضرت در آسمان و زمین ستایش شده است. یا مراد از «اسم»، ذکر است. در بسیاری اوقات به ذکر از باب مجاز اطلاق می شود.

یا «اذتم» در قوت بدل از اسم است.

ص: 49

من الاسم و الحاصل أنه من الذی یشرکه فی أن لا یتم الشهادة لله بالوحدانیة إلا بذکر اسمه و الشهادة له بالنبوة کل هذا إذا قرئ من بالفتح و یمکن أن یقرأ بالکسر فیوجه بأحد الوجهین الأخیرین و النبل السهام العربیة و یقال رشت السهم إذا ألزقت علیه الریش و الشظیة الفلقة من العصا و نحوها و الأکحل عرق فی الید یفصد.

قوله و روی الظاهر أنه کلام الطبرسی رحمه الله أدخله بین الخبر قوله أن یبعجوا بفتح العین أی أن یشقوا و الشدخ کسر الشی ء الأجوف أی شدخت رأسه به و یقال فغر فاه أی فتحه.

قوله و حتی التفت خواصر الخیل أی جنبتاها من شدة العطش قوله علیه السلام و جعلها غارا یدل علی أنه صلی الله علیه و آله لیلة الغار أحدث الغار و دخل فیه و لم یکن ثمة غار و أما صخرة بیت المقدس فکان لیلة المعراج.

و أما قوله قد رأینا ذلک و التمسناه تحت رایته أی رأینا تحت رایته علیه الصلاة و السلام أمثال ذلک کثیرا و المراد بالرایة العلامة أی رأی بعض الصحابة ذلک تحت علامته فی بیت المقدس و یلوح لی أن فیه تصحیفا و کان فی الأصل و جعلها هارا فیکون إشارة إلی ما سیأتی فی أبواب معجزاته صلی الله علیه و آله أن فی غزوة الأحزاب بلغوا إلی أرض صلبة لا تعمل فیها المعاول فصب صلی الله علیه و آله علیها ماء فصارت هائرة متساقطة فقوله قد رأینا ذلک إشارة إلی هذا.

و قال الجزری فیه أنه کان یصلی و لجوفه أزیز کأزیز المرجل من البکاء أی خنین من الجوف بالخاء المعجمة و هو صوت البکاء و قیل هو أن یجیش جوفه و یغلی بالبکاء انتهی (1)و المرجل کمنبر القدر و الأثافی الأحجار یوضع علیها القدر و الرفرف ثیاب خضر یتخذ منها المحابس و تبسط و کسر الخباء و جوانب الدرع و ما تدلی منها و ما تدلی من أغصان الأیکة (2)و فضول المحابس و الفرش و کل ما

ص: 50

حاصل مطلب این است که کیست کسی که شریک باشد با آن حضرت در تمام نشدن شهادت به وحدانیت خداوند، جز به یادآوری نام او و شهادت به نبوت او؟ این معنا در صورتی است که «من» به فتح خوانده شود و ممکن است به کسر خوانده شود که در این صورت، به یکی از دو وجه اخیر توجیه می شود.

«نبل» تیرهای عربی را گویند. «رشت المهم» زمانی گفته می شود که بر تیر پر چسپانیده شود. «شظیّه» به معنای تکه ای از عصای شکسته و مانند آن را گویند. «اکحل» رگ بازو را گویند که آن را فصد کنند. «روی» ظاهراً کلام طبرسی است که در بین خبر وارد کرده است. «ان یبعجوا» به معنای شکافتن است. «الشدخ» میان تهی را گویند، یعنی سر او را به آن میان تهی کردم. «فغرفاه» یعنی آن را گشودم و فتح کردم. «و حتّی التفّت خواصر الخیل» یعنی دو طرف اسب از شدت تشنگی به هم چسپید.

«و جعلها غاراً» دلالت می کند که در شب هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله غار را احداث کرد و در آن داخل شد و قبلاً در آن جا غاری نبود، اما صخره و سنگ بزرگ بیت المقدس در شب معراج بود. «قد رأینا ذلک والتمسناه تحت رایته» یعنی ما زیر پرچم آن حضرت از این قبیل معجزات زیاد دیدیم. مقصود از «رایة» علامت است، یعنی بعضی از اصحاب این مطلب را زیر علامت آن حضرت در بیت المقدس مشاهده کردند.

به نظرم در عبارت افتادگی وجود دارد و در اصل عبارت «و جعلها هاراً» بوده است که اشاره به مطلبی است که در ابواب معجزات آن حضرت در آینده می آید که در غزوه احزاب، اصحاب به زمین سخت رسیدند که کلنگ کار نمی کرد. آن حضرت آب روی آن انداخت و زمین نرم و کنده شد.

«قد رأینا ذلک» اشاره به این مطلب است. جزری گوید: در این مورد آمده است: «ان کان یصلی ولجونه أزیز کأزیز المرجل من البکاء»، یعنی آن حضرت نماز می خواند در حالی که در درون ایشان آواز گریه، مانند غلیان آب جوش بود. گفته شده که آن حضرت درونش را به جوش می آورد و گریه از چشمش سرازیر می شد. «مرجل» دیگ را گویند و «اثافی» سنگ های اجاق است که دیگ را روی آن می گذارد.

«رفرف» فیروزآبادی گوید: رفرف لباس سبز است که از آن پرده پر نقش و نگار می سازند و پهن می کنند و دامنه های خیمه و کناره های زره را که رنگ و نگار باشد و هر کناره که افتاده باشد گویند. مثل کناره فرش ها، شاخه های افتاده درخت سدر یا اراک و کناره پرده ها و فرش ها

ص: 50

فضل فثنی و الفراش ذکرها الفیروزآبادی (1).

قوله علیه السلام فکان فیما أوحی إلیه لعل المعنی أنه کانت تلک الآیة فیما أوحی الله إلیه قبل تلک اللیلة لیتأتی تبلیغها أمته و قبولهم لها فیکون ذکرها لبیان سبب ما أوحی إلیه صلی الله علیه و آله فی هذا الوقت و یحتمل أن یکون التبلیغ إلی أمیر المؤمنین علیه السلام من ذلک المکان فی تلک اللیلة قبل الوصول إلی ساق العرش و یحتمل أن یکون التبلیغ بعد النزول و یکون قوله فلما رأی الله تعالی منهم القبول أی علم الله منهم أنهم سیقبلونها و الأول أظهر و الثبور الهلاک و الخسران.

قوله علیه السلام من الأحجة جمع حجیج بمعنی مقیم الحجة علی مذهبه و فی بعض النسخ من الأجنحة أی الرؤساء أو اسم قبیلة منهم قوله علیه السلام و شی أی بعد ما کان مشویا مطبوخا و مؤتة بضم المیم و سکون الهمزة و فتح التاء اسم موضع قتل فیها جعفر بن أبی طالب و سیأتی قصته و کیف أخبر النبی صلی الله علیه و آله عن شهادته و غیرها و الفئام بالکسر مهموزا الجماعة الکثیرة کما ذکره اللغویون و قد فسر فی بعض أخبارنا بمائة ألف.

قوله علیه السلام مع ما وُطِّئَ له من البلاد علی بناء المجهول من باب التفعیل أی مهد و ذلل و یسر له فتحها و الاستیلاء علیها من قولهم فراش وطی ء أی لا یؤذی جنب النائم.

قوله علیه السلام جلت معترضة ثنائیة أی جلت عظمته عن البیان و الأظهر أنه کان فی الأصل حیث قال (2)فصحف و کذا الأظهر أن قوله نفس تصحیف نعت أو وصف.

ص: 51

که زائد بر آن باشد و هر چیزی که زائد باشد و تا کنند.

«فکان فیما أوحی إلیه» شاید معنای آیه این باشد که این از جمله آیات است که پیش از آن شب بر پیامبر نازل شد تا به امتش تبلیغ کند و امت آن را بپذیرد. پس یادآوری این آیه برای بیان سبب وحی آن به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله در این وقت بوده است. احتمال دارد پیش از رسیدن به ساق عرش، تبلیغ آن آیه به امیرالمؤمنین علیه السّلام در آن شب از همان مکان بوده است. «فلما رأی الله تعالی منهم القبول»، یعنی خداوند می دانست که آنان قبول خواهند کرد و معنای اول ظاهرتر است.

«ثبور» به معنای هلاکت و خسران است. «من الاحجة» جمع «حجیج» به معنای اقامه کننده حجت و دلیل بر مذهب خودش است و در بعضی نسخه ها «من الأجنحة» است که به معنای رؤسای قوم است یا اسم قبیله ای ایشان است.

«وشیّ» یعنی بعد از آن که بریان و پخته شد. «مؤتة» نام جایی است که جعفر بن ابی طالب در آن جا شهید شد که در آینده داستانش خواهد آمد که پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه دیگران را از شهادت او خبر داد. «فئام» گروه زیادی را گویند، چنان چه لغویون گفته اند و در بعضی احادیث «فئام» به صد هزار نفر تفسیر شده است.

«و ما وطّئ له من البلاد» فعل مجهول باب تفعیل است یعنی فتح شهرها آماده شده و آسان شد و ذلیل و خوار شد و پیامبر صلی الله علیه و آله بر آن تسلط پیدا کرد. عرب ها «فراش وطئ» به فرشی گویند که پهلوی خواب کننده را اذیت نکند. «جلّت» جمله معترضه است، یعنی عظمت خدا از بیان بزرگ تر است.

ظاهرتر این است که در اصل «حیث قال» بوده است و بعداً اشتباه شده است و هم چنین اظهر این است که واژه «نفس»، اشتباه کلمه «نعت» یا «وصف» است.

ص: 51

باب سوم : احتجاج های امیرالمؤمنین علیه السّلام با مسیحیان

روایات

روایت 1.

احتجاج: و روایت شده که جماعتی از سرزمین روم وارد شهر مدینه شدند و در میانشان مرد دانشمندی از راهبهای مسیحیان بود. در آن وقت حکومت مسلمین به دست ابوبکر بود. راهب با شتر خود که بار آن طلا و نقره بود به سوی مسجد مدینه که ابوبکر با جماعتی از مهاجر و انصار در آنجا بودند رفت.

راهب پس از عرض احترام و اظهار محبّت گفت: کدام یک از شما جانشین پیامبرتان و امین دین شما است؟ حاضرین به جانب ابوبکر اشاره نمودند. راهب گفت: ای شیخ! نام شما چیست؟ گفت: نام من عتیق است. راهب پرسید: نام دیگرت چیست؟ گفت: صدّیق. راهب گفت: نام دیگر شما چه می باشد؟ گفت: جز این ها نام دیگری برای خود نمی دانم. راهب گفت: شما آن فردی نیستی که در پی او هستم. ابوبکر گفت: حاجت و مقصود تو چیست؟ راهب گفت: من با این شتر و بار طلا و نقره اش از سرزمین روم بدینجا آمده ام تا از امین این امّت مسأله ای را بپرسم که در صورت پاسخ به آن، مسلمان می شوم و مطیع فرمان او خواهم شد و کل این طلا و نقره را میان شما پخش خواهم کرد. اما در صورت عجز از پاسخ، از همان راهی که آمده ام برمی گردم و اسلام را قبول نمی کنم.

ابوبکر گفت: آن مسائلی را که در نظر داری بپرس. راهب گفت: به خدا سوگند هیچ سخنی نگویم تا شما مرا از هر تعرّضی امان دهی! ابوبکر گفت: تو در امانی و هیچ مشکلی نخواهی داشت. آن چه می خواهی بگو. راهب گفت: مرا خبر دهید از آن چیزی که برای خدا نبوده و خدا آن را ندارد و آن چه از خدا نباشد و آن چه که خداوند آن را نداند.

ابوبکر متحیّر شد و هیچ جوابی نداد، و پس از این که زمانی ساکت ماند، دستور داد عمر را حاضر کنند. چون عمر حاضر شده و پهلویش نشست، ابوبکر به راهب گفت: از این شخص بپرس! پس راهب رو به عمر کرده و سؤال خود را تکرار کرد و او نیز از پاسخ به آن عاجز ماند. سپس عثمان وارد مسجد شد و همان مذاکره سابق میان او و راهب نیز انجام شد، ولی عثمان نیز از جواب به آن سؤال فروماند و ساکت شد.

پس راهب با خود گفت: اینان شیوخ بزرگواری هستند، ولی افسوس که به خود مغرور و متکبّر هستند. سپس برخاست تا از مسجد خارج شود. ابوبکر گفت: ای دشمن خدا! اگر وفای به عهد نبود زمین را از خونت رنگین می ساختم!

ص: 52

فَقَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَتَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ جَالِسٌ فِی صَحْنِ دَارِهِ مَعَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَخَرَجَ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام حَتَّی أَتَی الْمَسْجِدَ فَلَمَّا رَأَی الْقَوْمُ عَلِیّاً علیه السلام کَبَّرُوا اللَّهَ وَ حَمَّدُوا اللَّهَ وَ قَامُوا إِلَیْهِ بِأَجْمَعِهِمْ فَدَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ جَلَسَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ أَیُّهَا الرَّاهِبُ سَائِلْهُ (1)فَإِنَّهُ صَاحِبُکَ وَ بُغْیَتُکَ فَأَقْبَلَ الرَّاهِبُ بِوَجْهِهِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا فَتَی مَا اسْمُکَ فَقَالَ اسْمِی عِنْدَ الْیَهُودِ إِلْیَا وَ عِنْدَ النَّصَارَی إِیلِیَا وَ عِنْدَ وَالِدِی عَلِیٌّ وَ عِنْدَ أُمِّی حَیْدَرَةُ فَقَالَ مَا مَحَلُّکَ مِنْ نَبِیِّکُمْ قَالَ أَخِی وَ صِهْرِی وَ ابْنُ عَمِّی (2)قَالَ الرَّاهِبُ أَنْتَ صَاحِبِی وَ رَبِّ عِیسَی أَخْبِرْنِی عَنْ شَیْ ءٍ لَیْسَ لِلَّهِ وَ لَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتَ أَمَّا قَوْلُکَ مَا لَیْسَ لِلَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَحَدٌ لَیْسَ لَهُ صَاحِبَةٌ وَ لَا وَلَدٌ وَ أَمَّا قَوْلُکَ وَ لَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَلَیْسَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ظُلْمٌ لِأَحَدٍ وَ أَمَّا قَوْلُکَ لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ لَا یَعْلَمُ لَهُ شَرِیکاً فِی الْمُلْکِ فَقَامَ الرَّاهِبُ وَ قَطَعَ زُنَّارَهُ وَ أَخَذَ رَأْسَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْخَلِیفَةُ وَ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مَعْدِنُ الدِّینِ وَ الْحِکْمَةِ وَ مَنْبَعُ عَیْنِ الْحُجَّةِ لَقَدْ قَرَأْتُ اسْمَکَ فِی التَّوْرَاةِ إِلْیَا وَ فِی الْإِنْجِیلِ إِیلِیَا وَ فِی الْقُرْآنِ عَلِیّاً وَ فِی الْکُتُبِ السَّالِفَةِ حَیْدَرَةُ وَ وَجَدْتُکَ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَصِیّاً وَ لِلْإِمَارَةِ وَلِیّاً وَ أَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْمَجْلِسِ مِنْ غَیْرِکَ فَأَخْبِرْنِی مَا شَأْنُکَ وَ شَأْنُ الْقَوْمِ فَأَجَابَهُ بِشَیْ ءٍ فَقَامَ الرَّاهِبُ وَ سَلَّمَ الْمَالَ إِلَیْهِ بِأَجْمَعِهِ فَمَا بَرِحَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ مَکَانِهِ حَتَّی فَرَّقَهُ فِی مَسَاکِینِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَحَاوِیجِهِمْ وَ انْصَرَفَ الرَّاهِبُ إِلَی قَوْمِهِ مُسْلِماً (3).

در این جا سلمان فارسی رضی اللَّه عنه برخاست و به خدمت حضرت امیر علیه السّلام رسید- که با دو فرزندش حسن و حسین در وسط خانه نشسته بود- و آن حضرت را از جریان مسجد باخبر ساخت. حضرت امیر علیه السّلام با شنیدن جریان، برخاست و رهسپار مسجد شد و حسن و حسین علیهما السّلام نیز به دنبال پدرشان رفتند. تا حضرت امیر علیه السّلام به مسجد وارد شد، جماعت حاضر با تکبیر و حمد الهی خوشحال و مسرور شدند، در برابر آن جناب همگی برخاستند و او را جا دادند. پس ابوبکر راهب را خطاب کرده و گفت: کسی را که می خواستی حاضر شد. آن چه می خواهی از او بپرس!

راهب نیز روی به جانب آن حضرت کرد و گفت: ای جوان! نامت چیست؟ فرمود: اسم من نزد یهود «الیا» و نزد مسیحیان «ایلیا» و نزد پدرم «علی» و نزد مادرم «حیدره» می باشد. راهب پرسید: مقام و نسبت تو با پیامبر اسلام چیست؟ فرمود: من پسر عمو و داماد و همچون برادر پیغمبر هستم. راهب گفت: به خدای عیسی قسم که تو مطلوب من هستی! به من خبر بده از آن چه خدا را نیست و آن چه از خدا نیست و آن چه خدا آن را نداند؟

فرمود: با فرد خبیر و آگاهی رو به رو شدی، امّا این که گفتی «آن چه خدا را نیست» همان زوج و فرزند است که خدا را عیال و فرزندی نباشد. و این که گفتی «آن چه از خدا نیست»، عبارت است از ظلم که خداوند در حقّ هیچ کس ظلم روا ندارد. و این که گفتی: «آن چه خدا آن را نداند»، خداوند برای خود هیچ شریکی را نمی شناسد.

راهب برخاست و کمربند (نشان مذهبی) خود را باز کرد، پیشانی آن حضرت را بوسید و گفت: من شهادت می دهم که خداوند شریکی نداشته و تنها است و شهادت می دهم که محمّد از جانب خدا به مقام نبوّت مبعوث گشته است و شهادت می دهم که تو خلیفه و وصیّ پیغمبر و امین امّت اسلامی و معدن دین و حکمت و سرچشمه علم و برهان هستی! من نام تو را در تورات به عنوان «الیا» و در انجیل به عنوان «ایلیا» و در قرآن به عنوان «علی» و در کتاب های گذشته به عنوان «حیدره» خوانده ام و من بر اساس اطّلاعات خودم، معتقدم که تو وصیّ پیغمبری و امیر این حکومت، و از همه به این مکان سزاوارتری. پس جریان امور تو با این قوم چیست؟

امیرالمؤمنین علیه السّلام جواب مختصری به سخن راهب داد و راهب برخاست و اموال خود را تسلیم آن حضرت نمود. آن جناب علیه السّلام نیز همان لحظه تمام آن طلا و نقره را به فقرا و نیازمندان مدینه تقسیم کرد و از مسجد بیرون رفت. راهب نیز مسلمان، به شهر خود بازگشت.(1)

توضیح

درباره «ذووا رتاج» جوهری گوید: «اُرتج علی القاری» از ماده «رج» بنا به صیغه مجهول وقتی به کار می رود که قاری زبانش بند آید

ص: 53

إذا لم یقدر علی القراءة کأنه أطبق علیه کما یرتج الباب من الرجّ (الرتج) و لا تقل ارتجّ علیه بالتشدید و رتج الرجل فی منطقه بالکسر إذا استغلق علیه الکلام و الرتاج الباب العظیم انتهی.

أقول: یحتمل أن یکون مراده أنهم صاحب باب علوم الإسلام و عندهم مفاتیحه علی سبیل التهکم و أن یکون المعنی أنه یرتج علیهم الکلام فی المسائل التی یسأل عنهم فی الإسلام أو یسدون باب الإسلام فلا یدخله أحد لجهلهم و لعله أظهر.

و قدرت بر قرائت قرآن نداشته باشد، گویا درب خانه بند آمده باشد. «ارتج» یعنی به تشدید نخوانید و «رتج الرجل فی منطقه» زمانی گفته می شود که کسی نتواند تکلم کند. «رتاج» درب بزرگ را گویند. (پایان نقل قول)

احتمال دارد مقصود این باشد که از باب تعجب گوید: آیا اینان صاحب دروازه علوم اسلام هستند و نزد آنان کلیدهای علم است؟ و احتمال دارد معنا چنین باشد که در مسائلی که از ایشان در مورد اسلام پرسید، زبان آن ها از سخن گفتن بند آمد، یا آنان دروازه اسلام را می بندند و به خاطر جهالت آنان کسی وارد اسلام نمی شود و این معنا آشکارتر است.

روایت 2.

امالی طوسی: سلمان فارسی گوید: پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که ابوبکر زمامدار شد، گروهی از نصرانیان وارد مدینه شدند که رهبر آن ها جاثلیق ایشان و سخنور و با اطلاع بود و تورات و انجیل را از حفظ داشت. آن ها پیش ابوبکر آمدند و جاثلیق رو به او کرد و گفت: ما در انجیل خوانده ایم که پیامبری بعد از عیسی خواهد آمد. ما شنیده ایم که محمد بن عبدالله قیام به رسالت می کند. ما به فرمانروای مملکت خود مراجعه نمودیم و او شخصیت های مملکت را جمع کرد و به دنبال جستجوی واقعیت فرستاد. اینک که پیامبر شما از دست ما رفته و در کتاب های ما است که هیچ پیامبری از دنیا نمی رود مگر این که به جای خود وصی و جانشینی قرار می دهد تا آن ها را راهنمایی کند و از نور دانش او استفاده نمایند، اینک اگر تو وصی او هستی سؤال های خود را از تو می پرسیم.

عمر گفت: آری، همین شخص خلیفه پیغمبر است! جاثلیق به دو زانو نشست و گفت: ای خلیفه! بگو ببینم،

ص: 54

أَیُّهَا الْخَلِیفَةُ عَنْ فَضْلِکُمْ عَلَیْنَا فِی الدِّینِ فَإِنَّا جِئْنَا نَسْأَلُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ نَحْنُ مُؤْمِنُونَ وَ أَنْتُمْ کُفَّارٌ وَ الْمُؤْمِنُ خَیْرٌ مِنَ الْکَافِرِ وَ الْإِیمَانُ خَیْرٌ مِنَ الْکُفْرِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ هَذِهِ دَعْوَی یَحْتَاجُ إِلَی حُجَّةٍ فَخَبِّرْنِی أَنْتَ مُؤْمِنٌ عِنْدَ اللَّهِ أَمْ عِنْدَ نَفْسِکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ أَنَا مُؤْمِنٌ عِنْدَ نَفْسِی وَ لَا عِلْمَ لِی بِمَا عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ فَهَلْ أَنَا کَافِرٌ عِنْدَکَ عَلَی مِثْلِ مَا أَنْتَ مُؤْمِنٌ أَمْ أَنَا کَافِرٌ عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ أَنْتَ عِنْدِی کَافِرٌ وَ لَا عِلْمَ لِی بِحَالِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ فَمَا أَرَاکَ إِلَّا شَاکّاً فِی نَفْسِکَ وَ فِیَّ وَ لَسْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنْ دِینِکَ فَخَبِّرْنِی أَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ فِی الْجَنَّةِ بِمَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنَ الدِّینِ تَعْرِفُهَا فَقَالَ لِی مَنْزِلَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَعْرِفُهَا بِالْوَعْدِ وَ لَا أَعْلَمُ هَلْ أَصِلُ إِلَیْهَا أَمْ لَا فَقَالَ لَهُ فَتَرْجُو (1)لِی مَنْزِلَةً مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ أَجَلْ أَرْجُو ذَلِکَ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ فَمَا أَرَاکَ إِلَّا رَاجِیاً لِی وَ خَائِفاً عَلَی نَفْسِکَ فَمَا فَضْلُکَ عَلَیَّ فِی الْعِلْمِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی هَلِ احْتَوَیْتَ عَلَی جَمِیعِ عِلْمِ النَّبِیِّ الْمَبْعُوثِ إِلَیْکَ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أَعْلَمُ مِنْهُ مَا قُضِیَ لِی عِلْمُهُ (2)قَالَ فَکَیْفَ صِرْتَ خَلِیفَةً لِلنَّبِیِّ وَ أَنْتَ لَا تُحِیطُ عِلْماً بِمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ أُمَّتُهُ مِنْ عِلْمِهِ وَ کَیْفَ قَدَّمَکَ قَوْمُکَ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ کُفَّ أَیُّهَا النَّصْرَانِیُّ عَنْ هَذَا التَّعَبِ وَ إِلَّا أَبَحْنَا دَمَکَ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ مَا هَذَا عَدْلٌ عَلَی مَنْ جَاءَ مُسْتَرْشِداً طَالِباً قَالَ سَلْمَانُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَکَأَنَّمَا أُلْبِسْنَا جِلْبَابَ الْمَذَلَّةِ فَنَهَضْتُ حَتَّی أَتَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ فَأَقْبَلَ بِأَبِی وَ أُمِّی حَتَّی جَلَسَ وَ النَّصْرَانِیُّ یَقُولُ دُلُّونِی عَلَی مَنْ أَسْأَلُهُ عَمَّا أَحْتَاجُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَلْ یَا نَصْرَانِیُّ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَا تَسْأَلُنِی عَمَّا مَضَی وَ لَا مَا یَکُونُ إِلَّا أَخْبَرْتُکَ بِهِ عَنْ نَبِیِّ الْهُدَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ أَسْأَلُکَ عَمَّا سَأَلْتُ عَنْهُ هَذَا الشَّیْخَ خَبِّرْنِی أَ مُؤْمِنٌ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ أَمْ عِنْدَ نَفْسِکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا مُؤْمِنٌ عِنْدَ اللَّهِ کَمَا أَنَا مُؤْمِنٌ فِی عَقِیدَتِی

ص: 55

شما را در دین چه فضیلتی بر ما است؟ ما برای پرسیدن همین سؤال آمده ایم. ابوبکر گفت: ما مؤمن هستیم و شما کافرید. مؤمن بهتر از کافر است و ایمان از کفر بهتر. جاثلیق گفت: این ادعایی است که دلیل لازم دارد. بگو ببینم، تو در نزد خدا مؤمنی یا پیش خودت؟ گفت: من در نزد خود مؤمنم، از پیش خدا اطلاعی ندارم.

جاثلیق گفت: من هم به نظر تو کافرم، چنان چه تو به نظر خود مؤمنی. گفت: تو به نظر من کافری، اما نمی دانم در نزد خدا چگونه هستی. جاثلیق گفت: تو اکنون در مورد خود و من مشکوک هستی و در دین خود یقین نداری. بگو آیا به واسطه این دین و آیینی که داری، تو را نزد خداوند در بهشت منزلتی است؟ گفت: من به واسطه وعده ای که داده اند مقامی در بهشت دارم و نمی دانم به آن مقام می رسم یا نه. گفت: امید مقامی برای من در بهشت داری؟ ابوبکر در پاسخ گفت: آری، امیدوارم. جاثلیق گفت: اکنون تو را امیدوار نسبت به مقام من در بهشت می بینم، ولی در مورد خود خائف و ترسانی. بگو در علم چه فضیلتی بر من داری؟ سپس پرسید: آیا تو تمام علم پیامبر خود را داری؟ گفت: نه، از همان قدر که به من رسیده مطلعم. پرسید: چه شد که خلیفه شدی، با این که علمی که امت او نیازمند هستند نداری و چگونه مردم تو را به این مقام رسانده اند؟

عمر گفت: ای نصرانی! زبان خود را نگه دار از این حرف ها، وگرنه خونت را می ریزیم! نصرانی گفت: این از عدالت دور است که کسی را که برای هدایت و راهنمایی آمده بکشند.

سلمان گفت: گویا لباس خواری و مذلت بر تن ما کرده بودند. پس از جای حرکت کردم، پیش علی علیه السّلام آمدم و جریان را عرض کردم. او که جانم فدایش باد به مسجد آمد و وقتی نصرانی گفت: مرا به کسی راهنمایی کنید که بتواند پاسخ مرا بدهد، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: سؤال کن! قسم به آن کس که دانه را شکافت، از گذشته و آینده هر چه را که بپرسی، جواب آن را از جانب پیامبر هدایت بخش محمد مصطفی صلی الله علیه و آله خواهم داد.

نصرانی گفت: همان سؤالی را که از این پیرمرد کردم از تو می کنم؛ آیا تو نزد خدا و خودت مؤمنی؟ فرمود: من در نزد خدا مؤمنم، همان طور که در نزد عقیده خود مؤمن هستم.

ص: 55

فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ اللَّهُ أَکْبَرُ هَذَا کَلَامُ وَثِیقٍ بِدِینِهِ مُتَحَقِّقٍ فِیهِ بِصِحَّةِ یَقِینِهِ فَخَبِّرْنِی الْآنَ عَنْ مَنْزِلَتِکَ فِی الْجَنَّةِ مَا هِیَ فَقَالَ علیه السلام مَنْزِلَتِی مَعَ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی لَا أَرْتَابُ بِذَلِکَ وَ لَا أَشُکُّ فِی الْوَعْدِ بِهِ مِنْ رَبِّی قَالَ النَّصْرَانِیُّ فَبِمَا ذَا عَرَفْتَ الْوَعْدَ لَکَ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی ذَکَرْتَهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ صِدْقِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ قَالَ فَبِمَا عَلِمْتَ صِدْقَ نَبِیِّکَ قَالَ بِالْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ وَ الْمُعْجِزَاتِ الْبَیِّنَاتِ قَالَ الْجَاثَلِیقُ هَذَا طَرِیقُ الْحُجَّةِ لِمَنْ أَرَادَ الِاحْتِجَاجَ خَبِّرْنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَیْنَ هُوَ الْیَوْمَ فَقَالَ علیه السلام یَا نَصْرَانِیٌّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَجِلُّ عَنِ الْأَیْنِ وَ یَتَعَالَی عَنِ الْمَکَانِ کَانَ فِیمَا لَمْ یَزَلْ وَ لَا مَکَانَ وَ هُوَ الْیَوْمَ عَلَی ذَلِکَ لَمْ یَتَغَیَّرْ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ فَقَالَ أَجَلْ أَحْسَنْتَ أَیُّهَا الْعَالِمُ وَ أَجَزْتَ فِی الْجَوَابِ فَخَبِّرْنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَ مُدْرَکٌ بِالْحَوَاسِّ عِنْدَکَ فَیَسْأَلَکَ الْمُسْتَرْشِدُ فِی طَلَبِهِ اسْتِعْمَالَ الْحَوَاسِّ (1)أَمْ کَیْفَ طَرِیقُ الْمَعْرِفَةِ بِهِ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَعَالَی الْمَلِکُ الْجَبَّارُ أَنْ یُوصَفَ بِمِقْدَارٍ أَوْ تُدْرِکَهُ الْحَوَاسُّ أَوْ یُقَاسَ بِالنَّاسِ وَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَةِ صَنَائِعِهِ الْبَاهِرَةِ لِلْعُقُولِ الدَّالَّةِ ذَوِی الِاعْتِبَارِ بِمَا هُوَ مِنْهَا مَشْهُودٌ وَ مَعْقُولٌ قَالَ الْجَاثَلِیقُ صَدَقْتَ هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْحَقُّ الَّذِی قَدْ ضَلَّ عَنْهُ التَّائِهُونَ فِی الْجَهَالاتِ فَخَبِّرْنِی الْآنَ عَمَّا قَالَهُ نَبِیُّکُمْ فِی الْمَسِیحِ وَ أَنَّهُ مَخْلُوقٌ مِنْ أَیْنَ أَثْبَتَ لَهُ الْخَلْقَ وَ نَفَی عَنْهُ الْإِلَهِیَّةَ وَ أَوْجَبَ فِیهِ النَّقْصَ وَ قَدْ عَرَفْتَ مَا یَعْتَقِدُ فِیهِ کَثِیرٌ مِنَ الْمُتَدَیِّنِینَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَثْبَتَ لَهُ الْخَلْقَ بِالتَّقْدِیرِ الَّذِی لَزِمَهُ وَ التَّصْوِیرِ وَ التَّغَیُّرِ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ زِیَادَةِ الَّتِی لَمْ یَنْفَکَّ مِنْهَا وَ النُّقْصَانِ وَ لَمْ أَنْفِ عَنْهُ النُّبُوَّةَ وَ لَا أَخْرَجْتُهُ مِنَ الْعِصْمَةِ وَ الْکَمَالِ وَ التَّأْیِیدِ وَ قَدْ جَاءَنَا عَنِ اللَّهِ تَعَالَی بِأَنَّهُ مِثْلُ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فَقَالَ لَهُ الْجَاثَلِیقُ هَذَا مَا لَا یُطْعَنُ فِیهِ الْآنَ غَیْرَ أَنَّ الْحِجَاجَ مِمَّا یَشْتَرِکُ فِیهِ الْحُجَّةُ عَلَی الْخَلْقِ وَ الْمَحْجُوجِ مِنْهُمْ فَبِمَ نُبْتَ أَیُّهَا الْعَالِمُ مِنَ الرَّعِیَّةِ النَّاقِصَةِ عِنْدِی (2)

ص: 56

جاثلیق گفت: الله اکبر! این سخن از روی اعتماد به دین است و یقین صحیح دارد. بگو ببینم، مقام تو در بهشت چگونه است؟ فرمود: در مقام پیامبر امّی در فردوس اعلی جای دارم و هیچ شک و شبهه ای در این وعده ای که خدایم داده ندارم. جاثلیق گفت: از کجا نسبت به این وعده اطلاع پیدا کردی؟ فرمود: به وسیله کتاب مُنزل و راستگویی پیامبر مرسل. گفت: راستگویی پیامبر را از کجا اطلاع داری؟ گفت: به وسیله دلایل آشکار و معجزات عالی. جاثلیق گفت: این راه استدلال است برای کسی که به دنبال دلیل باشد. گفت: بگو ببینم، خدا امروز کجا است؟ فرمود: ای نصرانی! خدا منزه است از جای داشتن و بزرگ تر از آن است که به مکان نیاز داشته باشد؛ در ازل بود که مکان وجود نداشت و اکنون نیز هست و از حالی به حال دیگر تغییر نمی کند.

گفت: احسن! همین طور است ای دانشمند! جوابی کوتاه دادی. بگو آیا به نظر تو خداوند با حواس درک می شود تا هر کس که جویای او شد، به وسیله حواسّ خود خدا را درک نماید؟ اگر چنین نیست، به چه صورت می توان معرفت پیدا کرد. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خداوند بزرگ تر از آن است که او را توصیف به مقدار کرد یا حواس درکش نماید یا با مقایسه نسبت به مردم شناخته شود، و راه به شناخت او مصنوعات حیرت انگیز اوست که عقل ها را رهبری به معرفتش می نمایند و از وجود این مصنوعات که مشهور و معقول ما است، پی به عظمتش می بریم.

جاثلیق گفت: راست می گویی! به خدا قسم این حق و حقیقت است که گمراهان در این شناخت سرگردانند. اینک بگو آن چه پیامبر شما درباره مسیح فرموده که مخلوق خدا است، به چه دلیل ثابت می کند که عیسی مخلوق است و اولوهیت را از او نفی نموده و نقص به او نسبت داده است؟ می دانی که گروهی در دنیا این اعتقاد را دارند. امیرالمؤمنین علیه السّلام در پاسخ گفت: مخلوق بودن را به این ثابت می نماید که عیسی محدود است و وجود او را (طول و عرض و وزن و مقدار) احاطه نموده و دارای شکل است و از حالی به حال دیگر تغییر می یابد و قابل افزایش و نقصان است، اما نه او را از مقام پیامبری نفی می کنم و نه مقام عصمت را از او می گیرم، او دارای کمال و تأیید پروردگار بوده و از جانب خداوند به ما اطلاع داده شد که او مانند آدم است که از گل آفریده شده و به او گفته «باش»، پس به وجود آمده است.

جاثلیق گفت: نمی توان بر این سخن ایرادی گرفت، جز این که استدلال از چیزهایی است مردم در آن اشتراک دارند (چه آن ها که این استدلال برایشان شده و چه دیگران) تو از کجا این اطلاع را پیدا کرده ای (که عیسی چنین متولد شده)؟

ص: 56

قَالَ بِمَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ مِنْ عِلْمِی بِمَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ قَالَ الْجَاثَلِیقُ فَهَلُمَّ شَیْئاً مِنْ ذِکْرِ ذَلِکَ أَتَحَقَّقْ بِهِ دَعْوَاکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَرَجْتَ أَیُّهَا النَّصْرَانِیُّ مِنْ مُسْتَقَرِّکَ مُسْتَفِزّاً لِمَنْ قَصَدْتَ بِسُؤَالِکَ لَهُ مُضْمِراً خِلَافَ مَا أَظْهَرْتَ مِنَ الطَّلَبِ وَ الِاسْتِرْشَادِ فَأُرِیتَ فِی مَنَامِکَ مَقَامِی وَ حُدِّثْتَ فِیهِ بِکَلَامِی وَ حُذِّرْتَ فِیهِ مِنْ خِلَافِی وَ أُمِرْتَ فِیهِ بِاتِّبَاعِی قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَ الْمَسِیحَ وَ مَا اطَّلَعَ عَلَی مَا أَخْبَرْتَنِی بِهِ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِمَقَامِهِ وَ أَسْلَمَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ کَإِسْلَامِهِ وَ قَالُوا نَرْجِعُ إِلَی صَاحِبِنَا فَنُخْبِرُهُ بِمَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ هَذَا الْأَمْرَ وَ نَدْعُوهُ إِلَی الْحَقِّ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَاکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ إِلَی الْحَقِّ وَ هَدَی مَنْ مَعَکَ إِلَیْهِ غَیْرَ أَنَّهُ یَجِبُ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ عِلْمَ النُّبُوَّةِ فِی أَهْلِ بَیْتِ صَاحِبِهَا وَ الْأَمْرُ بَعْدَهُ لِمَنْ خَاطَبْتَ أَوَّلًا بِرِضَا الْأُمَّةِ وَ اصْطِلَاحِهَا عَلَیْهِ وَ تُخْبِرَ صَاحِبَکَ بِذَلِکَ وَ تَدْعُوَهُ إِلَی طَاعَةِ الْخَلِیفَةِ فَقَالَ عَرَفْتُ مَا قُلْتَ أَیُّهَا الرَّجُلُ وَ أَنَا عَلَی یَقِینٍ مِنْ أَمْرِی فِیمَا أَسْرَرْتُ وَ أَعْلَنْتُ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ وَ تَقَدَّمَ عُمَرُ أَنْ لَا یُذْکَرَ ذَلِکَ الْمَقَامُ بَعْدُ وَ تَوَعَّدَ عَلَی مَنْ ذَکَرَهُ بِالْعِقَابِ وَ قَالَ أَمَ وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّنِی أَخَافُ أَنْ یَقُولَ النَّاسُ قَتَلَ مُسْلِماً لَقَتَلْتُ هَذَا الشَّیْخَ وَ مَنْ مَعَهُ فَإِنَّنِی أَظُنُّ أَنَّهُمْ شَیَاطِینُ أَرَادُوا الْإِفْسَادَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِیقَاعَ الْفُرْقَةِ بَیْنَهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا سَلْمَانُ أَ تَرَی کَیْفَ یَظْهَرُ اللَّهُ الْحُجَّةَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ مَا یَزِیدُ بِذَلِکَ قَوْمُنَا عَنَّا إِلَّا نُفُوراً(1).

فرمود: به همان جهت که گفتم، من از گذشته و آینده اطلاع دارم. جاثلیق گفت: اینک یک نمونه از این اطلاعات را برایم نقل کن تا ادعای تو برایم ثابت شود. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: ای نصرانی! تو از محل خود خارج شدی تا با کسی که بحث و استدلال می کنی، او را مغلوب کنی و بر خلاف آن چه اکنون ادعا می کنی که مایلی هدایت شوی، قصد داشتی آن شخص را مغلوب و خوار نمایی، اما در خواب مقام مرا به تو گفتند و از سخنان من برایت نقل کردند و تو را از مخالفت با من ترسانیدند و گفتند که باید از او پیروی کنی.

گفت: راست می گویی! قسم به آن کسی که مسیح را برانگیخت، از آن چه که خبر دادی جز خدا هیچ کس اطلاع نداشت. من گواهی می دهم و می گویم «لا اله الا الله، محمدا رسول الله» و تو وصی پیامبری و شایسته ترین مردم به مقام او هستی. همراهان او نیز مسلمان شدند و گفتند پیش فرمانروای مملکت مان می رویم و او را از این جریان اطلاع می دهیم و به حق دعوتش می کنیم.

عمر به او گفت: خدا را سپاسگزاریم که تو و همراهانت را به حق هدایت کرد، جز این که باید بدانی علم نبوت در میان خانواده خود پیامبر است و حکومت بعد از او، در اختیار همان کسی است که اول با او صحبت کردی. امّت چنین صلاح دانستند و راضی شدند. به دوست خود این جریان را نیز می گویی و از او می خواهی که از خلیفه اطاعت کند. جاثلیق در جواب او گفت: فهمیدم منظور تو چیست. من در کار خود یقین دارم، چه اظهار نمایم و چه پنهان.

مردم متفرق شدند، اما عمر از آن ها خواست که این جریان را به کسی نگویند و تهدید کرد مبادا کسی موضوع را بازگو کند. گفت: به خدا قسم اگر مردم نگویند مسلمانی را کشت، این پیرمرد و همراهان او را می کشتیم. من آن ها را شیاطین می دانم که تصمیم دارند بین این امت اختلاف به وجود آورند و آن ها را به تباهی بکشند.

امیرالمؤمنین علیه السّلام به سلمان فرمود: دیدی چگونه خداوند محبت را برای اولیای خود آشکار نمود، اما قوم ما بیشتر از ما نفرت پیدا کردند (با این استدلال)!(1)

توضیح

«مستفزاً» یعنی هدف شما از بیرون رفتن، ناراحت کردن و مباهات کردن بر او و غلبه نمودن بر وی و او را به شک انداختن در دینش می باشد، غرض شما قبول حق از او نیست. در کتاب قاموس «استفزه» را به معنای سبک شمردن و بیرون کردن شخص از خانه اش و ناراحت کردن او گرفته است.(2)

ص: 57

روایت 3.

فضایل ابن شاذان و کتاب روضه: انس بن مالک گفت: اسقف نجران برای پرداخت جزیه پیش عمر آمد. عمر او را به اسلام دعوت کرد. اسقف گفت: شما می گویید خداوند بهشتی دارد که عرض آن به اندازه آسمان ها و زمین است. پس جهنم کجاست؟ عمر سکوت کرد و جوابی نداد.

جمعیت حاضر گفتند: یا امیرالمؤمنین! جواب او را بده تا خرده به اسلام نگیرد. اما او از خجالت سر به زیر افکند و ساعتی سکوت کرد. ناگهان دیدند درب مسجد را مردی با بازوان خود بست. درست دقت کردند و دیدند که گنجینه علم پیامبر، علی بن ابی طالب علیه السّلام وارد شد. مردم از دیدن آن جناب سخت خوشحال شدند. همه مردم و عمر به احترام او از جای حرکت کردند. عمر گفت: مولای من! کجا بودی که جواب این اسقف را بدهی؟ سؤالی کرد که ما را درمانده گذاشت. جواب او را بده. او می خواهد مسلمان شود. تو نور درخشنده و روشنی بخش تاریکی ها و پسر عموی پیامبر اسلام هستی.

علی علیه السّلام فرمود: چه می گویی اسقف؟ گفت: ای جوان! شما می گویید عرض بهشت به اندازه آسمان ها و زمین است. جهنم کجا است؟ امام علیه السّلام فرمود: وقتی شب فرا می رسد، روز کجا است؟ اسقف پرسید: تو کیستی؟ ای جوان! اجازه بده از این آدم تندخو و بداخلاق سؤالی بکنم. یا عمر! بگو کدام زمین است که خورشید بر آن یک ساعت تابید و دیگر بر آن نتابید؟ عمر گفت: مرا معاف دار از این سؤال. از علی بن ابی طالب سؤال کن. و از آن جناب درخواست کرد که جوابش را بدهد. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: آن زمین رود نیل است که موسی از میان آن عبور کرد و برایش شکافته شد، خورشید در آن ساعت بر آن زمین تابید که قبل و بعد از آن دیگر نتابید و برای فرعون و سپاهش به هم پیوست.

اسقف گفت: راست گفتی جوان! ای سرور مردم! اینک بگو آن چیست در

ص: 58

الدُّنْیَا تَأْخُذُ النَّاسُ مِنْهُ مَهْمَا أَخَذُوا فَلَا یَنْقُصُ بَلْ یَزْدَادُ (1)قَالَ علیه السلام هُوَ الْقُرْآنُ وَ الْعُلُومُ فَقَالَ صَدَقْتَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ رَسُولٍ أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ علیه السلام ذَلِکَ الْغُرَابُ الَّذِی بَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَی لَمَّا قَتَلَ قَابِیلُ أَخَاهُ هَابِیلَ فَبَقِیَ مُتَحَیِّراً لَا یَعْلَمُ مَا یَصْنَعُ بِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ بَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوارِی سَوْأَةَ أَخِیهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا فَتَی فَقَدْ بَقِیَ لِی مَسْأَلَةٌ وَاحِدَةٌ أُرِیدُ أَنْ یُخْبِرَنِی عَنْهَا هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی عُمَرَ فَقَالَ لَهُ یَا عُمَرُ أَخْبِرْنِی أَیْنَ هُوَ اللَّهُ قَالَ فَغَضِبَ عِنْدَ ذَلِکَ عُمَرُ وَ أَمْسَکَ وَ لَمْ یَرُدَّ جَوَاباً قَالَ فَالْتَفَتَ الْإِمَامُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ لَا تَغْضَبْ یَا أَبَا حَفْصٍ حَتَّی لَا یَقُولَ إِنَّکَ قَدْ عَجَزْتَ فَقَالَ فَأَخْبِرْهُ أَنْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام کُنْتُ یَوْماً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ لَهُ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ عِنْدَ رَبِّی فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ مَلَکٌ آخَرُ فَقَالَ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ عِنْدَ رَبِّی فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی ثُمَّ أَقْبَلَ مَلَکٌ آخَرُ ثَالِثٌ فَقَالَ لَهُ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ عِنْدَ رَبِّی فِی مَطْلَعِ الشَّمْسِ ثُمَّ جَاءَ مَلَکٌ آخَرُ فَقَالَ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ رَبِّی فِی مَغْرِبِ الشَّمْسِ لِأَنَّ اللَّهَ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لَا هُوَ فِی شَیْ ءٍ وَ لَا عَلَی شَیْ ءٍ وَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ لا یَعْزُبُ (2)عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ الْأُسْقُفُّ قَوْلَهُ قَالَ لَهُ مُدَّ یَدَکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ

ص: 59

دنیا که مردم هر چه از آن استفاده می کنند و بهره می گیرند کم نمی شود، بلکه افزایش می یابد؟ فرمود: آن قرآن و علوم است. گفت: راست گفتی! پرسید: آن رسولی که خداوند فرستاد که نه از جنیان بود و نه انسان کیست؟ فرمود: آن کلاغی بود که خدا موقعی فرستاد که قابیل برادرش هابیل را کشت و نمی دانست پیکر برادر خود را چه کند. در این موقع خداوند کلاغی را فرستاد تا زمین را بکاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادر را دفن نماید.

گفت: راست گفتی جوان! اینک سؤال دیگری دارم، ولی مایلم این شخص جواب آن را بدهد. و به عمر اشاره کرد. گفت: بگو خدا کجا است؟ عمر خشمگین شد و جوابی نداد. علی علیه السّلام رو به عمر کرد و فرمود: خشمگین نشو تا نگوید تو عاجز از جوابی. عمر گفت: شما به او جواب بدهید. فرمود: روزی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودم. فرشته ای آمد و سلام کرد. جوابش را داد و فرمود: کجا بودی؟ گفت: در خدمت پروردگارم بالای هفت آسمان. بعد فرشته دیگری آمد و از او پرسید: کجا بودی؟ گفت: نزد پروردگارم در درون زمین هفتم. فرشته دیگری آمد و از او پرسید: کجا بودی؟ گفت: حضور پروردگارم در مشرق آفتاب. فرشته چهارم آمد و پرسید: کجا بودی؟ گفت: در مغرب آفتاب، زیرا جایی خالی از خدا نیست و او در چیزی قرار ندارد و نه بر چیزی هست و نه از چیزی هست؛ کرسیّ او آسمان ها و زمین را فرا گرفته است؛ مثل و مانند ندارد؛ شنوا و بینا است؛ از او ذره ای در زمین پنهان نیست و نه در آسمان نه کوچک تر از ذره و نه بزرگ تر؛ می داند آن چه را که در آسمان ها و زمین است؛ هر نجوایی که سه نفر با هم داشته باشند، خدا چهارمی آن ها است و پنج نفری، خدا ششمی آن ها است، چه کمتر و چه بیشتر که باشند، خدا با آن ها است هر کجا باشند.

وقتی اسقف گفتار امیرالمؤمنین علیه السّلام را شنید، گفت: دست خویش را بده! من گواهی می دهم به لا اله الا الله

ص: 59

وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ وَصِیُّ رَسُولِهِ وَ أَنَّ هَذَا الْجَالِسَ الْغَلِیظَ الْکَفَلِ (1)الْمُحْبَنْطِئَ لَیْسَ هُوَ لِهَذَا الْمَکَانِ بِأَهْلٍ وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَتَبَسَّمَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2).

و محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله و این که تو خلیفه الله در زمینی و وصی پیامبری و این آقای خشمگین که نشسته و خود را پیوسته بر دوش مردم تحمیل می نماید و کانون خشم است، شایسته این مقام نیست؛ تو شایسته هستی. امام علیه السّلام تبسمی نمود.(1)

توضیح

«محبنطی» شخص خشمگین را گویند.

روایت 4.

ارشاد القلوب: روایت شده که وقتی عمر بر تخت خلافت تکیه داد، میان مردی از یارانش به نام «حارث بن سنان ازدی» و یکی از انصار، منازعه ای روی داد و عمر منصفانه با قضیّه برخورد نکرد. لذا حارث نزد قیصر روم رفت و از اسلام دست برداشت و همه قرآن را فراموش نمود، جز آیه: «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»(2) {و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود، و وی در آخرت از زیانکاران است.}

قیصر این آیه را از وی شنید و گفت: من نامه ای حاوی چند سؤال برای پادشاه عرب می فرستم. اگر پاسخ مرا داد، همه اسیران مسلمان را آزاد می کنم، وگرنه دین نصرانی را بر اسیران عرضه می کنم، اگر کسی قبول کرد، او را به عنوان برده می پذیرم و اگر کسی نپذیرفت، او را می کشم.

لذا به عمر نامه ای نوشت و در ضمن پرسش ها، درباره تفسیر سوره فاتحة الکتاب (حمد) سؤال کرد. سؤال دیگر این بود که آبی که نه از زمین است و نه از آسمان چیست؟ سؤال سوم این بود که چیزی که تنفس دارد ولی روح ندارد چیست؟ و سؤال چهارم این که عصای موسی چه بود؟ نام آن چه بوده و طول آن چه اندازه بوده است؟! سؤال پنجم هم درباره چند و چون جاریه بکری که در دنیا برای دو برادر است و در آخرت از آن یکی است.

هنگامی که این نامه به عمر رسید و سؤالات را دید، جوابی نیافت. لذا به امام علیه السّلام پناه برد و حضرت برای قیصر نوشت: از علی بن ابی طالب علیه السّلام داماد محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و وارث علم و نزدیک ترین خلق به او و وزیر و صاحب ولایتش، که دستور داد مردم از دشمنانم برائت جویند، نور چشم پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و همسر دخت و پدر فرزند او، به قیصر پادشاه روم. خدا را سپاس می گویم، کسی که جز او خدایی نیست و دانای پنهانی ها و فرستنده برکات است، کسی که خدا او را هدایت نماید، گمراه نمی گردد.

نامه ات رسید و عمر بن خطاب آن را برایم خواند، (جواب سؤال اول) اما این که از «نام» خدا پرسیدی، بدان که شفای هر دردی است و به دارویی رهنمون

ص: 60

کُلِّ دَوَاءٍ وَ أَمَّا الرَّحْمَنُ فَهُوَ عَوْنٌ لِکُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمٌ لَمْ یُسَمَّ بِهِ غَیْرُ الرَّحْمَنِ (1)تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الرَّحِیمُ فَرَحِمَ مَنْ عَصَی وَ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَذَلِکَ ثَنَاءٌ مِنَّا عَلَی رَبِّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْعَمَ عَلَیْنَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فَإِنَّهُ یَمْلِکُ نَوَاصِی الْخَلْقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا شَاکّاً أَوْ جَبَّاراً أَدْخَلَهُ النَّارَ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ شَاکٌّ وَ لَا جَبَّارٌ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا طَائِعاً مُدِیماً مُحَافِظاً إِیَّاهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ (2)وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِیَّاکَ نَعْبُدُ فَإِنَّا نَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَإِنَّا نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ لَا یُضِلُّنَا کَمَا أَضَلَّکُمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ فَذَلِکَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ مَنْ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا عَمَلًا صَالِحاً فَإِنَّهُ یَسْلُکُ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَةُ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا کَمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأُولَئِکَ الْیَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ فَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِیرَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ لَا یَغْضَبَ عَلَیْنَا کَمَا غَضِبَ عَلَیْهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَا الضَّالِّینَ فَأَنْتَ وَ أَمْثَالُکَ یَا عَابِدَ الصَّلِیبِ الْخَبِیثِ ضَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ لَا یُضِلَّنَا کَمَا ضَلَلْتُمْ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنِ الْمَاءِ الَّذِی لَیْسَ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَا مِنَ السَّمَاءِ فَذَلِکَ الَّذِی بَعَثَتْهُ بِلْقِیسُ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ هُوَ عَرَقُ الْخَیْلِ إِذَا جَرَتْ فِی الْحُرُوبِ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَمَّا یَتَنَفَّسُ وَ لَا رُوحَ لَهُ فَذَلِکَ الصُّبْحُ إِذَا تَنَفَّسَ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنْ عَصَا مُوسَی علیه السلام مِمَّا کَانَتْ وَ مَا طُولُهَا وَ مَا اسْمُهَا وَ مَا هِیَ فَإِنَّهَا کَانَتْ یُقَالُ لَهَا الْبَرْنِیَّةُ الرَّائِدَةُ (3)وَ کَانَ إِذَا کَانَ فِیهَا الرُّوحُ زَادَتْ

ص: 61

است، و «رحمان» نامی است که جز خدا به آن خوانده نشده، اما رحیم، یعنی: او نسبت به کسی که گناه کرد و سپس بازگشت و ایمان آورد و عمل صالح انجام داد، مهربان است.

اما «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» سپاس ما نسبت به خداست، زیرا به ما نعمت داده، اما «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»، او در قیامت مالک مردم است و هر کسی که در دنیا شک کننده و جبّار باشد، او را در آتش می اندازد و هر کسی که پیرو بود، لغزش هایش را محو و با رحمت خود به بهشتش می برد. اما «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» یعنی ما او را ستایش می کنیم و شریکی برایش قائل نیستیم، «وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» یعنی ما از خدا استعانت می جوییم، تا شیطان گمراهمان نکند، و «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» یعنی این است راه روشن و کسی که در دنیا عمل شایسته کند، بر راه راست قرار گرفته است، و «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» یعنی نعمتی که پیش از ما به انبیا و صدیقین داد. و ما با این جمله از او می خواهیم که به ما هم بدهد، و «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» یعنی نه راه کسانی که به جای شکر کفران نعمت خدا کردند و لذا برخی به میمون تبدیل شدند و برخی به خوک، و اینک از خدا می خواهیم که چون آنان بر ما خشم نورزد، و اما «وَ لَا الضَّالِّینَ» یعنی تو و امثالت ای پرستنده صلیب، پس از عیسی گمراه شده اید، ما از خدا می خواهیم که چون شما گمراه نگردیم.

(جواب سؤال دوم): اما آبی که گفتی نه از آسمان و نه از زمین است، آبی است که بلقیس برای سلیمان فرستاد و آن را از عرق بدن اسب ها در جنگ گرفته بود.

(جواب سؤال سوم): اما این که گفتی تنفّس می کند ولی روح ندارد، صبح است که می دمد.

(جواب سؤال چهارم): اما عصای موسی نامش «برینه» (کهف) بود و چون روح می گرفت، زیاد می شد

ص: 61

وَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْهَا الرُّوحُ نَقَصَتْ وَ کَانَ مِنْ عَوْسَجٍ وَ کَانَتْ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ وَ کَانَتْ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْزَلَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام (1)وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنْ جَارِیَةٍ تَکُونُ فِی الدُّنْیَا لِأَخَوَیْنِ وَ فِی الْآخِرَةِ لِوَاحِدٍ فَتِلْکَ النَّخْلَةُ فِی الدُّنْیَا هِیَ لِمُؤْمِنٍ مِثْلِی وَ لِکَافِرٍ مِثْلُکَ وَ نَحْنُ مِنْ وُلْدِ آدَمَ علیه السلام وَ فِی الْآخِرَةِ لِلْمُسْلِمِ دُونَ الْکَافِرِ الْمُشْرِکِ وَ هِیَ فِی الْجَنَّةِ لَیْسَتْ فِی النَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ ثُمَّ طَوَی الْکِتَابَ وَ أَنْفَذَهُ فَلَمَّا قَرَأَهُ قَیْصَرُ عَمَدَ إِلَی الْأُسَارَی فَأَطْلَقَهُمْ وَ أَسْلَمَ وَ دَعَا أَهْلَ مَمْلَکَتِهِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ النَّصَارَی وَ هَمُّوا بِقَتْلِهِ فَجَاءَ بِهِمْ (2)فَقَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أُجَرِّبَکُمْ وَ إِنَّمَا أَظْهَرْتُ مِنْهُ مَا أَظْهَرْتُ لِلنَّظَرِ کَیْفَ تَکُونُونَ (3)فَقَدْ حَمِدْتُ الْآنَ أَمْرَکُمْ عِنْدَ الِاخْتِبَارِ فَاسْکُنُوا (4)وَ اطْمَئِنُّوا فَقَالُوا کَذَلِکَ الظَّنُّ بِکَ وَ کَتَمَ قَیْصَرُ إِسْلَامَهُ حَتَّی مَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ لِخَوَاصِّ أَصْحَابِهِ وَ مَنْ یَثِقُ بِهِ إِنَّ عِیسَی عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَبِیٌّ بَعْدَ عِیسَی وَ إِنَّ عِیسَی بَشَّرَ أَصْحَابَهُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُ مَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَإِنَّهُ أَخِی وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ مَاتَ قَیْصَرُ عَلَی الْقَوْلِ مُسْلِماً فَلَمَّا مَاتَ وَ تَوَلَّی بَعْدَهُ هِرَقْلُ أَخْبَرُوهُ بِذَلِکَ قَالَ اکْتُمُوا هَذَا وَ أَنْکِرُوهُ وَ لَا تُقِرُّوا (5)فَإِنَّهُ إِنْ ظَهَرَ طَمِعَ مَلِکُ الْعَرَبِ وَ فِی ذَلِکَ فَسَادُنَا وَ هَلَاکُنَا فَمَنْ کَانَ مِنْ خَوَاصِّ قَیْصَرَ وَ خَدَمِهِ وَ أَهْلِهِ عَلَی هَذَا الرَّأْیِ کَتَمُوهُ وَ هِرَقْلُ أَظْهَرَ النَّصْرَانِیَّةَ وَ قَوَّی أَمْرَهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (6).

و چون بی روح می گشت، نقص می یافت، ده ذراع طول داشت و از «عوسج» بود که جبرئیل آن را از بهشت برای «شعیب» آورده بود.

(جواب سؤال پنجم): اما جاریه یعنی نخله که در دنیا هم کافری مثل تو دارد و هم مؤمنی چون من و در آخرت فقط از آن مؤمن است و ما از فرزندان آدم هستیم (و برادریم) و نخله در بهشت است نه در جهنم، که در نتیجه مال مؤمن است

و خدا می فرماید: «فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ»(1){در آن دو، میوه و خرما و انار است.}

سپس امام علیه السّلام نامه را برایش فرستاد. وقتی که قیصر نامه را خواند، اسیران را آزاد کرد و اهل کشور خود را به اسلام و ایمان به محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دعوت کرد. ولی نصارا خواستند او را بکشند و قیصر گفت: من خواستم شما را امتحان کنم، و حال خدا را سپاسگزارم که شما در کار خود راسخید! لذا ساکت شدند و گفتند: ما نیز همین گمان را درباره تو داشتیم. قیصر ایمانش را تا زنده بود کتمان داشت و به اصحاب خاص خود می گفت: کسی که اعتقاد به نبوّت عیسی دارد، باید بداند که او اصحابش را به محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بشارت داد و گفت: هر کدام که او را دیدید، سلام مرا به او برسانید؛ او برادر من و بنده و پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم خداست.

قیصر در حال اسلام از دنیا رفت. وقتی که هرقل به جای وی نشست، این مطلب را به اطلاعش رساندند. او گفت: این مسأله را مکتوم بدارید، زیرا اگر آشکار شود، پادشاه عرب بر ما طمع خواهد کرد و در نتیجه تباه و نابود می شویم، لذا اصحاب قیصر مسأله را پنهان نگاه می داشتند و نصرانیّت تقویت گشت.(2)

روایت 5.

ارشاد القلوب: «سهل بن حنیف امسیحیان» گوید: با «خالد بن ولید» به خانه راهبان در بین راه شام و عراق رفتیم، کسی از آن بیرون آمد

ص: 62

عَلَیْنَا وَ قَالَ مَنْ أَنْتُمْ قُلْنَا نَحْنُ الْمُسْلِمُونَ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ إِلَیْنَا فَقَالَ أَیْنَ صَاحِبُکُمْ فَأَتَیْنَا بِهِ إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ فَسَلَّمَ عَلَی خَالِدٍ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ قَالَ وَ إِذَا هُوَ شَیْخٌ کَبِیرٌ فَقَالَ لَهُ خَالِدٌ کَمْ أَتَی عَلَیْکَ قَالَ مِائَتَا سَنَةٍ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً قَالَ مُنْذُ کَمْ سَکَنْتَ دَیْرَکَ هَذَا قَالَ سَکَنْتُهُ مُنْذُ نَحْوٍ مِنْ سِتِّینَ سَنَةً قَالَ هَلْ لَقِیتَ أَحَداً لَقِیَ عِیسَی قَالَ نَعَمْ لَقِیتُ رَجُلَیْنِ قَالَ وَ مَا قَالا لَکَ قَالَ قَالَ لِی أَحَدُهُمَا إِنَّ عِیسَی عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ رُوحُهُ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ أَمَتِهِ وَ إِنَّ عِیسَی مَخْلُوقٌ غَیْرُ خَالِقٍ فَقَبِلْتُ مِنْهُ وَ صَدَّقْتُهُ وَ قَالَ لِیَ الْآخَرُ إِنَّ عِیسَی هُوَ رَبُّهُ فَکَذَّبْتُهُ وَ لَعَنْتُهُ فَقَالَ خَالِدٌ إِنَّ هَذَا لَعَجَبٌ کَیْفَ یَخْتَلِفَانِ وَ قَدْ لَقِیَا عِیسَی قَالَ الدَّیْرَانِیُّ اتَّبَعَ هَذَا هَوَاهُ وَ زَیَّنَ لَهُ الشَّیْطَانُ سُوءَ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعَ ذَلِکَ الْحَقَّ وَ هَدَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ هَلْ قَرَأْتَ الْإِنْجِیلَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَالتَّوْرَاةَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَآمَنْتَ بِمُوسَی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ لَکَ فِی الْإِسْلَامِ أَنْ تَشْهَدَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تُؤْمِنَ بِهِ قَالَ آمَنْتُ قَبْلَ أَنْ تُؤْمِنَ بِهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمْ أَسْمَعْهُ وَ لَمْ أَرَهُ قَالَ فَأَنْتَ السَّاعَةَ تُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ بِمَا جَاءَ بِهِ قَالَ وَ کَیْفَ لَا أُومِنُ بِهِ وَ قَدْ قَرَأْتُهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ بَشَّرَنِی بِهِ مُوسَی وَ عِیسَی قَالَ فَمَا مَقَامُکَ فِی هَذَا الدَّیْرِ قَالَ فَأَیْنَ أَذْهَبُ وَ أَنَا شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ لَمْ یَکُنْ لِی عُمُرٌ أَنْهَضُ بِهِ (1)وَ بَلَغَنِی مَجِیئُکُمْ فَکُنْتُ أَنْتَظِرُ أَنْ أَلْقَاکُمْ وَ أُلْقِیَ إِلَیْکُمْ إِسْلَامِی (2)وَ أُخْبِرَکُمْ أَنِّی عَلَی مِلَّتِکُمْ فَمَا فَعَلَ نَبِیُّکُمْ قَالُوا تُوُفِّیَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فَأَنْتَ وَصِیُّهُ قَالَ لَا وَ لَکِنْ رَجُلٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ مِمَّنْ صَحِبَهُ قَالَ فَمَنْ بَعَثَکَ إِلَی هَاهُنَا وَصِیُّهُ قَالَ لَا وَ لَکِنْ خَلِیفَتُهُ قَالَ غَیْرُ وَصِیِّهِ قَالَ نَعَمْ فَوَصِیُّهُ حَیٌّ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَکَیْفَ ذَلِکَ قَالَ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَی هَذَا الرَّجُلِ وَ هُوَ رَجُلٌ مِنْ غَیْرِ عَشِیرَتِهِ وَ مِنْ صَالِحِی الصَّحَابَةِ قَالَ وَ مَا أَرَاکَ إِلَّا أَعْجَبَ مِنَ الرَّجُلَیْنِ

ص: 63

و پرسید: شما کیستید؟ گفتیم: ما مسلمانان امت محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم هستیم. خالد پرسید: چند سال از عمرت گذشته؟ گفت: دویست و بیست سال. پرسید: چند سال است در این جا ساکن هستی؟ گفت: نزدیک شصت سال. پرسید: آیا کسی را دیده ای که عیسی را دیده باشد؟ گفت: بلی، دو نفر را. گفت: به تو چه گفتند؟ گفت: یکی از آن ها گفت: عیسی بنده و رسول و روح خدا و کلمه اوست که به مریم القا کرد، و عیسی مخلوق است نه خالق، من او را تصدیق کردم، و دومی گفت: عیسی پروردگار است، و من او را تکذیب و لعنت کردم.

خالد گفت: چطور اختلاف کردند، در حالی که عیسی را دیده بودند؟ گفت: یکی از آن ها دنبال هوا رفت و شیطان کار بدش را در نظرش زیبا جلوه داد و دیگری دنبال حق رفت و خدا هدایتش کرد. خالد پرسید: تورات و انجیل را خوانده ای؟ گفت: آری. گفت: موسی را قبول داری؟ گفت: بلی. گفت: آیا مسلمان می شوی؟ گفت: من پیش از تو اسلام را پذیرفتم، گرچه آن را ندیده و نشنیده ام. خالد گفت: پس تو اکنون به محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ایمان داری؟ گفت: بلی، چگونه ایمان نداشته باشم، در صورتی که تورات و انجیل را خوانده ام و موسی و عیسی به آمدن او خبر داده اند؟ پرسید: پس چرا در خانه راهبان مانده ای؟ گفت: با این پیری کجا بروم؟ و کسی نبود که مرا به جایی ببرد، اما منتظر شما بودم که بگویم من هم از ملت شما هستم. اکنون بگویید پیامبرتان کجا است؟ گفت: از دنیا رفت، پرسید: وصیّ او تو هستی؟ گفت: نه، امّا مردی از بستگان و اصحاب او هستم. پرسید: پس وصیّ او شما را به این جا فرستاده؟ گفت: نه، بلکه خلیفه او. پرسید: خلیفه غیر از وصی اوست؟ گفت: آری. گفت: پس چگونه مردم او را انتخاب کردند، در حالی که وصیّ او از عشیره و صحابه خاص اوست؟ گفت: کار شما از آن دو نفری که عیسی را دیدند و اختلاف کردند، عجیب تر است؟

ص: 63

اللَّذَیْنِ اخْتَلَفَا فِی عِیسَی وَ لَقَدْ لَقِیَاهُ وَ سَمِعَا بِهِ وَ هُوَ ذَا أَنْتُمْ قَدْ خَالَفْتُمْ نَبِیَّکُمْ وَ فَعَلْتُمْ مِثْلَ مَا فَعَلَ ذَلِکَ الرَّجُلُ قَالَ فَالْتَفَتَ خَالِدٌ إِلَی مَنْ یَلِیهِ وَ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ ذَاکَ اتَّبَعْنَا هَوَانَا وَ اللَّهِ وَ جَعَلْنَا رَجُلًا مَکَانَ رَجُلٍ وَ لَوْ لَا مَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَلِیٍّ مِنَ الْخُشُونَةِ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا مَالَأْتُ عَلَیْهِ أَحَداً (1)فَقَالَ لَهُ الْأَشْتَرُ النَّخَعِیُّ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ وَ لِمَ کَانَ ذَلِکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ وَ مَا کَانَ قَالَ خَالِدٌ نَافَسْتُهُ فِی الشَّجَاعَةِ وَ نَافَسَنِی فِیهَا وَ کَانَ لَهُ مِنَ السَّوَابِقِ وَ الْقَرَابَةِ مَا لَمْ یَکُنْ لِی فَدَاخَلَنِی حَمِیَّةُ قُرَیْشٍ فَکَانَ ذَلِکَ وَ لَقَدْ عَاتَبَتْنِی فِی ذَلِکَ أُمُّ سَلَمَةَ زَوْجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ لِی نَاصِحَةٌ فَلَمْ أَقْبَلْ مِنْهَا ثُمَّ عَطَفَ عَلَی الدَّیْرَانِیِّ فَقَالَ هَلُمَّ حَدِیثَکَ وَ مَا تُخْبِرُ بِهِ قَالَ أُخْبِرُکَ أَنِّی کُنْتُ مِنْ أَهْلِ دِینٍ کَانَ جَدِیداً فَخَلِقَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ مِنْ أَهْلِ الْحَقِّ إِلَّا الرَّجُلَانِ أَوِ الثَّلَاثَةُ وَ یَخْلُقُ دِینُکُمْ حَتَّی لَا یَبْقَ مِنْهُ إِلَّا الرَّجُلَانِ أَوِ الثَّلَاثَةُ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ بِمَوْتِ نَبِیِّکُمْ قَدْ تَرَکْتُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ دَرَجَةً وَ سَتَتْرُکُونَ بِمَوْتِ وَصِیِّ نَبِیِّکُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ دَرَجَةً أُخْرَی (2)حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ رَأَی نَبِیَّکُمْ (3)وَ سَیَخْلُقُ دِینُکُمْ حَتَّی تَفْسُدَ صَلَاتُکُمْ وَ حَجُّکُمْ وَ غَزْوُکُمْ وَ صَوْمُکُمْ وَ تَرْتَفِعُ الْأَمَانَةُ وَ الزَّکَاةُ مِنْکُمْ وَ لَنْ تَزَالَ فِیکُمْ بَقِیَّةٌ مَا بَقِیَ کِتَابُ رَبِّکُمْ عَزَّ وَ جَلَّ فِیکُمْ وَ مَا بَقِیَ فِیکُمْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَإِذَا ارْتَفَعَ هَذَانِ مِنْکُمْ لَمْ یَبْقَ مِنْ دِینِکُمْ إِلَّا الشَّهَادَتَانِ شَهَادَةُ التَّوْحِیدِ وَ شَهَادَةُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُومُ قِیَامَتُکُمْ وَ قِیَامَةُ غَیْرِکُمْ وَ یَأْتِیکُمْ مَا تُوعَدُونَ وَ لَمْ تَقُمِ السَّاعَةُ إِلَّا عَلَیْکُمْ (4)لِأَنَّکُمْ آخِرُ الْأُمَمِ بِکُمْ تُخْتَمُ الدُّنْیَا وَ عَلَیْکُمْ تَقُومُ السَّاعَةُ فَقَالَ لَهُ خَالِدٌ قَدْ أَخْبَرَنَا بِذَلِکَ نَبِیُّنَا فَأَخْبِرْنَا بِأَعْجَبِ شَیْ ءٍ رَأَیْتَهُ مُنْذُ سَکَنْتَ

ص: 64

و شما اکنون با پیامبرتان مخالفت کرده و راه آن مرد را (صحابه عیسی) گزیده اید!

در این موقع خالد به کسی که در کنارش ایستاده بود، نگاه کرد و گفت: بلی درست است، ما به دنبال هوس رفتیم و کسی را به جای دیگری برگزیده ایم! و اگر میان من و علی علیه السّلام اختلافی در زمان پیامبر نبود، جز او را انتخاب نمی کردم. «مالک اشتر» و «مالک بن حارث» پرسیدند: چه اختلافی؟ گفت: در شجاعت با او رقابت داشتم و او سوابق و قرابتی داشت که من نداشتم، لذا حسادت قریشی در من ایجاد شد. ام سلمه مرا در این باره نصیحت کرد و من قبول نکردم.

سپس به راهب گفت: خبرهایی که داری، برایمان بگو. گفت: پس از عیسی، تعداد کمی به راه حق رفتند، و دین شما (چون دین مسیح) کهنه می شود و جز دو سه نفر به راه حق نمی روند. و بدانید که با مرگ پیامبرتان، از اسلام دور شدید و پس از مرگ وصیّ اش، باز هم دورتر می شوید و دین شما به طوری کهنه می شود که نمازها و حجّ و جهاد و روزه تان تباه می گردد، و امانتداری و زکات از میان شما رخت بر می بندد و کتاب خدا و بقیه اهل بیت علیه السّلام در میان شما می مانند. اما پس از رفتن این دو، جز شهادت به توحید و شهادت به رسالت، چیزی باقی نمی ماند. این جاست که زمان به زیان شما در گردش است، چرا که شما آخرین امّت هستید و به شما قیامت فرا می رسد.

خالد پرسید: شگفت ترین چیزی که در این خانه

ص: 64

دَیْرَکَ هَذَا وَ قَبْلَ أَنْ تَسْکُنَهُ قَالَ لَقَدْ رَأَیْتُ مَا لَا أُحْصِی (1)مِنَ الْعَجَائِبِ وَ أَقْبَلْتُ مَا لَا أُحْصِی مِنَ الْخَلْقِ (2)قَالَ فَحَدِّثْنَا بَعْضَ مَا تَذْکُرُهُ قَالَ نَعَمْ کُنْتُ أَخْرُجُ بَیْنَ اللَّیَالِی إِلَی غَدِیرٍ کَانَ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ أَتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ أَتَزَوَّدُ مِنَ الْمَاءِ مَا أَصْعَدُ بِهِ مَعِی إِلَی دَیْرِی وَ کُنْتُ أَسْتَرِیحُ إِلَی النُّزُولِ فِیهِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ فَأَنَا عِنْدَهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ قَدْ أَقْبَلَ فَسَلَّمَ فَرَدَدْتُ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ هَلْ مَرَّ بِکَ قَوْمٌ مَعَهُمْ غَنَمٌ وَ رَاعِی أَوْ حَسَسْتَهُمْ (3)قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ قَوْماً مِنَ الْعَرَبِ مَرُّوا بِغَنَمٍ فِیهَا مَمْلُوکٍ لِی یَرْعَاهَا فَاسْتَاقُوا (4)وَ ذَهَبُوا بِالْعَبْدِ قُلْتُ وَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ (5)قَالَ فَمَا دِینُکَ قُلْتُ أَنْتَ فَمَا دِینُکَ قَالَ دِینِیَ الْیَهُودِیَّةُ قُلْتُ وَ أَنَا دِینِیَ النَّصْرَانِیَّةُ فَأَعْرَضْتُ عَنْهُ بِوَجْهِی قَالَ لِی مَا لَکَ فَإِنَّکُمْ أَنْتُمْ رَکِبْتُمُ الْخَطَأَ وَ دَخَلْتُمْ فِیهِ وَ تَرَکْتُمُ الصَّوَابَ وَ لَمْ یَزَلْ یُحَاوِرُنِی فَقُلْتُ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ نَرْفَعَ أَیْدِیَنَا وَ نَبْتَهِلَ فَأَیُّنَا کَانَ عَلَی الْبَاطِلِ دَعَوْنَا اللَّهَ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِ نَاراً تُحْرِقُهُ مِنَ السَّمَاءِ فَرَفَعْنَا أَیْدِیَنَا فَمَا اسْتَتَمَّ الْکَلَامَ حَتَّی نَظَرْتُ إِلَیْهِ یَلْتَهِبُ نَاراً وَ مَا تَحْتَهُ مِنَ الْأَرْضِ فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ أَقْبَلَ رَجُلٌ فَسَلَّمَ فَرَدَدْتُ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ هَلْ رَأَیْتَ رَجُلًا مِنْ صِفَتِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ قُلْتُ نَعَمْ وَ حَدَّثْتُهُ قَالَ کَذَبْتَ وَ لَکِنَّکَ قَتَلْتَ أَخِی یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَ کَانَ مُسْلِماً فَجَعَلَ یَسُبُّنِی فَجَعَلْتُ أَرُدُّهُ عَنْ نَفْسِی بِالْحِجَارَةِ وَ أَقْبَلَ یَشْتِمُنِی وَ یَشْتِمُ الْمَسِیحَ وَ مَنْ هُوَ عَلَی دَیْنِ الْمَسِیحِ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ یَحْتَرِقُ وَ قَدْ أَخَذَتْهُ النَّارُ الَّتِی أَخَذَتْ أَخَاهُ ثُمَّ هَوَتْ بِهِ النَّارُ فِی الْأَرْضِ فَبَیْنَمَا أَنَا کَذَلِکَ قَائِماً أَتَعَجَّبُ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ ثَالِثٌ فَسَلَّمَ فَرَدَدْتُ عَلَیْهِ السَّلَامَ

ص: 65

و پیش از آن دیده ای چیست؟ گفت: یک شب به برکه آبی در کوه رفتم تا وضو بگیرم و مقداری آب با خود بیاورم. در راه نشستم تا کمی استراحت کنم. ناگهان مردی نزدیک من آمد و سلام کرد و جواب دادم. پرسید: آیا گروهی را با چوپانی و گله ای ندیدی که از کنارت بگذرند؟ گفتم: نه، گفت: تعدادی عرب چوپان و گله مرا دزدیده اند. پرسیدم: از کدام مذهبی؟ گفت: از بنی اسرائیل. گفتم: من نیز از بنی اسرائیلم. پرسید: جزو چه دینی هستی؟ گفتم: تو چه دینی داری؟ گفت: من یهودی هستم. من هم گفتم که نصرانی هستم و رویم را از وی برگرداندم. به من گفت: چرا شما به راه خطا رفتید و نماز را رها کردید؟ گفتم: می خواهی مباهله کنیم و خدا را بخوانیم که هر کدام بر باطل بودیم، آتشی بر ما فرود آید؟ سپس دست ها را بالا بردیم، هنوز کلام ما تمام نشده بود که دیدم هم او و هم زمین در زیر پایش می لرزد، سپس آتش گرفت.

مدتی نگذشت که مردی دیگر پیدا شد و پس از سلام و جواب پرسید: مردی را با این خصوصیات ندیدی؟ گفتم بلی و داستانش را برای او گفتم. گفت: دروغ می گویی، لابد او را کشته ای! بعد به من دشنام داد و من با سنگ او را از خود دور کردم و در حالی که می رفت، مسیح و معتقدات مرا دشنام می داد. در این حال ناگهان او نیز آتش گرفت و چون برادرش در زمین ناپدید گشت. من در شگفت بودم که مردی دیگر وارد شد

ص: 65

فَقَالَ هَلْ رَأَیْتَ رَجُلَیْنِ مِنْ حَالِهِمَا وَ صِفَتِهِمَا کَیْتَ وَ کَیْتَ قُلْتُ نَعَمْ وَ کَرِهْتُ أَنْ أُخْبِرَهُ کَمَا أَخْبَرْتُ أَخَاهُ فَیُقَاتِلَنِی فَقُلْتُ هَلُمَّ أُرِیکَ أَخَوَیْکَ فَانْتَهَیْتُ بِهِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا فَنَظَرَ إِلَی الْأَرْضِ یَخْرُجُ مِنْهَا الدُّخَانُ فَقَالَ مَا هَذِهِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ أَجَابَنِی أَخَوَایَ بِتَصْدِیقِکَ لَاتَّبَعْتُکَ فِی دِینِکَ وَ لَئِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ لَأَقْتُلَنَّکَ أَوْ تَقْتُلُنِی فَصَاحَ بِهِ یَا دَانِیَالُ أَ حَقٌّ مَا یَقُولُ هَذَا الرَّجُلُ قَالَ نَعَمْ یَا هَارُونُ فَصَدَّقَهُ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ وَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ قُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَاکَ قَالَ فَإِنِّی أُوَاخِیکَ فِی اللَّهِ (1)وَ إِنَّ لِی أَهْلًا وَ وَلَداً وَ غَنِیمَةً وَ لَوْلَاهُمْ لَسِحْتُ مَعَکَ فِی الْأَرْضِ وَ لَکِنْ مُفَارَقَتِی عَلَیْهِمْ شَدِیدَةٌ (2)وَ أَرْجُو أَنْ أَکُونَ فِی الْقِیَامَةِ بِهِمْ مَأْجُوراً وَ لَعَلِّی أَنْطَلِقُ فَآتِیَ بِهِمْ فَأَکُونَ بِالْقُرْبِ مَعَکَ فَانْطَلَقَ فَغَابَ عَنِّی لَیْلًا ثُمَّ أَتَانِی فَهَتَفَ بِی لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی فَإِذَا هُوَ قَدْ جَاءَ وَ مَعَهُ أَهْلُهُ وَ غَنَمُهُ فَضَرَبَ لَهُ خَیْمَةً هَاهُنَا بِالْقُرْبِ مِنِّی فَلَمْ أَزَلْ أَنْزِلُ إِلَیْهِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ أَتَعَاهَدُهُ وَ أُلَاقِیهِ وَ کَانَ أَخَ صِدْقٍ فِی اللَّهِ (3)فَقَالَ لِی ذَاتَ لَیْلَةٍ یَا هَذَا إِنِّی قَرَأْتُ فِی التَّوْرَاةِ (4)فَإِذَا هُوَ صِفَةُ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ فَقُلْتُ وَ أَنَا قَرَأْتُ صِفَتَهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ فَآمَنْتُ بِهِ وَ عَلَّمْتُهُ بِهِ مِنَ الْإِنْجِیلِ وَ أَخْبَرْتُهُ بِصِفَتِهِ فِی الْإِنْجِیلِ فَآمنَّا أَنَا وَ هُوَ وَ أَحْبَبْنَاهُ وَ تَمَنَّیْنَا لِقَاءَهُ قَالَ فَمَکَثَ کَذَلِکَ زَمَاناً وَ کَانَ مِنْ أَفْضَلِ مَا رَأَیْتُ وَ کُنْتُ أَسْتَأْنِسُ إِلَیْهِ وَ کَانَ مِنْ فَضْلِهِ أَنَّهُ یَخْرُجُ بِغَنَمِهِ یَرْعَاهَا فَیَنْزِلُ بِالْمَکَانِ الْمُجْدِبِ فَیَصِیرُ مَا حَوْلَهُ أَخْضَرَ مِنَ الْبَقْلِ وَ کَانَ إِذَا جَاءَ الْمَطَرُ جَمَعَ غَنَمَهُ فَیَصِیرُ حَوْلَهُ وَ حَوْلَ غَنَمِهِ وَ خَیْمَتِهِ مِثْلُ الْإِکْلِیلِ مِنْ أَثَرِ الْمَطَرِ وَ لَا یُصِیبُ خَیْمَتَهُ وَ لَا غَنَمَهُ مِنْهُ فَإِذَا کَانَ الصَّیْفُ کَانَ عَلَی رَأْسِهِ أَیْنَمَا تَوَجَّهَ سَحَابَةٌ وَ کَانَ بَیِّنَ الْفَضْلِ کَثِیرَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ

ص: 66

و از آن دو، می پرسید، ولی خوش نداشتم جریان را برایش بگویم و چون برادرش با من بجنگد. پس گفتم: جلو بیا تا برادرانت را به تو نشان دهم. سپس همان موضع را به او نشان دادم. نگاه کرد و دید دود از آنجا متصاعد می گردد. پرسید: این چه دودی است؟ من ماجرا را برایش تعریف کردم و در پاسخ گفت: اگر برادرانم، تو را تصدیق کردند، دین تو را قبول می کنم، وگرنه یا تو مرا خواهی کشت و یا من تو را می کشم، سپس فریاد زد: ای دانیال (نام برادرش) آیا این مرد درست می گوید؟ گفت: بلی ای هارون، او را تصدیق کن!، آن گاه گفت: شهادت می دهم که عیسی بن مریم فرستاده و روح و کلمه و عبد او بود.

گفتم: سپاس خدایی را که هدایت کرد. گفت: من تو را برای خدا دوست دارم، ولی گوسفند و زن و فرزندانی دارم که باید آن ها را اداره کنم. امید است که در قیامت به امیدم برسم، اینک می روم تا آن ها را به این جا بیاورم و در جوارت ساکن شوم.

راهب در ادامه گفت: آن مرد چند روز از من جدا شد و بعد اهل و عیال و گوسفندانش را به همین جا آورد و خیمه ای در نزدیکی من برپا نمود، و مدتی از شبانه روز را در کنار یکدیگر می گذراندیم و برای من یک برادر دینی شد. در یکی از شب ها گفت: فلانی! در تورات چیزی خوانده ام که صفات محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم امین را بیان می کند. من گفتم: من هم در انجیل این اوصاف را خوانده ام! سپس هر دو به او ایمان آوردیم و دوستش می داشتیم و آرزوی دیدارش را در سر می پروراندیم.

پیرمرد در ادامه گفت: زمان درازی این مرد در کنار من زندگی کرد، و او از بهترین مردانی بود که دیده بودم. وقتی گوسفندانش را به جایی خشک و بدون علف می برد، اطرافش سبز می شد و در هنگام باران، گوسفندان و خیمه اش در اثر آن مرطوب نمی گشتند و در تابستان به هر کجا می رفت، ابری بر وی سایه می افکند و در میان کارهای خویش، نماز و روزه بسیار به جا می آورد.

ص: 66

قَالَ فَحَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَدُعِیتُ إِلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ مَا کَانَ سَبَبُ مَرَضِکَ وَ لَمْ أَعْلَمْ بِهِ قَالَ إِنِّی ذَکَرْتُ خَطِیئَةً کُنْتُ قَارَفْتُهَا فِی حَدَاثَتِی فَغُشِیَ عَلَیَّ ثُمَّ أَفَقْتُ ثُمَّ ذَکَرْتُ خَطِیئَةً أُخْرَی فَغُشِیَ عَلَیَّ وَ أَوْرَثَنِی ذَلِکَ مَرَضاً فَلَسْتُ أَدْرِی مَا حَالِی ثُمَّ قَالَ لِی فَإِنْ لَقِیتَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَبِیَّ الرَّحْمَةِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ إِنْ لَمْ تَلْقَهُ وَ لَقِیتَ وَصِیَّهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ هِیَ حَاجَتِی إِلَیْکَ وَ وَصِیَّتِی قَالَ الدَّیْرَانِیُّ وَ إِنِّی مُوَدِّعُکُمْ إِلَی وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنِّی وَ مِنْ صَاحِبِی السَّلَامَ قَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَلَمَّا رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ لَقِیتُ عَلِیّاً علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ خَبَرَ الدَّیْرَانِیِّ وَ خَبَرَ خَالِدٍ وَ مَا أَوْدَعْنَا إِلَیْهِ الدَّیْرَانِیُّ مِنَ السَّلَامِ مِنْهُ وَ مِنْ صَاحِبِهِ قَالَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی مَنْ مِثْلُهُمَا السَّلَامُ وَ عَلَیْکَ یَا سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ السَّلَامُ وَ مَا رَأَیْتُهُ اکْتَرَثَ بِمَا أَخْبَرْتُهُ مِنْ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ مَا قَالَ وَ مَا رَدَّ عَلَیَّ فِیهِ شَیْئاً غَیْرَ أَنَّهُ قَالَ یَا سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ شَیْ ءٌ إِلَّا عَلِمَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا شَقِیَّ الثَّقَلَیْنِ وَ عُصَاتَهُمَا قَالَ سَهْلٌ وَ مَا فِی الْأَرْضِ مِنْ شَیْ ءٍ فَاخَرَهُ إِلَّا شَقِیَّ الثَّقَلَیْنِ وَ عُصَاتَهُمَا قَالَ سَهْلٌ فَعَبَرْنَا زَمَاناً (1)وَ نَسِیتُ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السلام مَا کَانَ تَوَجَّهْنَا مَعَهُ فَلَمَّا رَجَعْنَا مِنْ صِفِّینَ نَزَلْنَا أَرْضاً قَفْراً لَیْسَ بِهَا مَاءٌ فَشَکَوْنَا ذَلِکَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَانْطَلَقَ یَمْشِی عَلَی قَدَمَیْهِ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی مَوْضِعٍ کَانَ یَعْرِفُهُ (2)فَقَالَ احْفِرُوا هَاهُنَا فَحَفَرْنَا فَإِذَا بِصَخْرَةٍ صَمَّاءَ عَظِیمَةٍ قَالَ اقْلَعُوهَا قَالَ فَجَهَدْنَا أَنْ نَقْلَعَهَا فَمَا اسْتَطَعْنَا قَالَ فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ عَجْزِنَا عَنْهَا ثُمَّ أَهْوَی إِلَیْهَا بِیَدَیْهِ جَمِیعاً کَأَنَّمَا کَانَتْ فِی یَدِهِ کُرَةٌ فَإِذَا تَحْتَهَا عَیْنٌ بَیْضَاءُ کَأَنَّهَا مِنْ شِدَّةِ بَیَاضِهَا اللُّجَیْنُ الْمَجْلُوُّ فَقَالَ دُونَکُمْ فَاشْرَبُوا وَ اسْقُوا وَ تَزَوَّدُوا ثُمَّ آذَنُونِی بِهَا قَالَ فَفَعَلْنَا ثُمَّ أَتَیْنَاهُ فَأَقْبَلَ یَمْشِی إِلَیْهَا بِغَیْرِ رِدَاءٍ وَ لَا حِذَاءٍ فَتَنَاوَلَ الصَّخْرَةَ بِیَدِهِ ثُمَّ دَحَا بِهَا فِی فَمِ الْعَیْنِ

ص: 67

راهب گفت: وقتی وفاتش نزدیک شد، نزد او رفتم و پرسیدم: علت بیماری ات چه بود؟ گفت: به یاد گناهی افتادم که در جوانی مرتکب گشتم و مدهوش شدم. سپس به یاد گناهی دیگر افتادم و دوباره مدهوش شدم. اکنون دچار بیماری شده ام و نمی دانم به کجا می انجامد. سپس اضافه کرد: اگر محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پیامبر رحمت را دیدی، سلام مرا به او برسان، و اگر وصیّ او را ملاقات کردی، باز هم سلام مرا به او برسان و تنها وصیّتم همین است. راهب افزود: اکنون شما سلام من و دوستم را به وصیّ محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم برسانید.

سهل گفت: وقتی به مدینه مراجعت کردیم، علی علیه السّلام را ملاقات کردم و جریان راهب و سخنان خالد و پیامی که داده بود، برایش بیان کردم. امام علیه السّلام فرمود: بر آن دو نفر و امثالشان سلام باد و همچنین بر تو ای سهل! نگاه دار آن چه را که از خالد گفتی و آن چه او گفت و درباره من بر زبانش جاری گشت. اما ای سهل! خداوند محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را برگزید و چیزی در زمین باقی نماند، مگر این که دانستند او پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم است، مگر شقی ترین جن و انس و عاصیان شان. سهل گفت: بلی کسی در زمین حسرت نبرد، مگر شقی ترین ها و سرکشان آن ها.

سهل گوید: مدت ها گذشت و من قضیه را فراموش نمودم. چون خلافت علی علیه السّلام پیش آمد، روزی در رکاب او بودم تا از صفین بازگشتیم و در زمینی بی آب و خشک فرود آمدیم و از تشنگی به امام شکایت بردیم. امام علیه السّلام برخاست و پیاده همراه ما راه افتاد، تا به جایی رسید که گویا آن مکان را می شناخت. سپس فرمود: این جا را حفر کنید! ما به حفر آن محل پرداختیم و ناگاه سنگی بزرگ پیدا شد. فرمود: آن را بردارید! ما تلاش کردیم که آن را از جا برداریم، اما نتوانستیم. امام علیه السّلام از ناتوانی ما لبخندی زد، سپس با دو دست خود آن را برداشت، گویا در دستش شیء کوچکی بود. پس در زیر سنگ چشمه ای سفید، مانند آینه پیدا شد. فرمود: این هم برای شما! بنوشید و مقدار لازم را بردارید و مرا خبر کنید.

سهل گوید: پس از برداشتن مایحتاج، به امام علیه السّلام گزارش دادیم که نیازمان مرتفع گردید. حضرت بدون ردا و نعلین آمد تا به نزدیک آن سنگ رسید. آن گاه با دست خود آن را در دهانه چشمه گذاشت

ص: 67

فَأَلْقَمَهَا إِیَّاهَا ثُمَّ حَثَا بِیَدِهِ التُّرَابَ عَلَیْهَا (1)وَ کَانَ ذَلِکَ بِعَیْنِ الدَّیْرَانِیِّ وَ کَانَتْ بِالْقُرْبِ مِنْهَا وَ مِنَّا یَرَانَا وَ یَسْمَعُ کَلَامَنَا قَالَ فَنَزَلَ فَقَالَ أَیْنَ صَاحِبُکُمْ فَانْطَلَقْنَا بِهِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ کُنْتُ أَرْسَلْتُ بِالسَّلَامِ عَنِّی وَ عَنْ صَاحِبٍ لِی مَاتَ کَانَ أَوْصَانِی بِذَلِکَ مَعَ جَیْشٍ لَکُمْ (2)مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا مِنَ السِّنِینَ قَالَ سَهْلٌ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا الدَّیْرَانِیُّ الَّذِی کُنْتُ أَبْلَغْتُکَ عَنْهُ (3)

ص: 68

و بعد با خاک آثارش را محو کرد و فرمود: این چشمه همان چشمه راهب بود، و از همین جا کلام ما را می شنید و ما را می دید. سپس نصرانی را دیدیم که از کوه پایین می آید. وقتی نزد ما رسید، پرسید: بزرگتان کجاست؟ ما هم دست او را گرفتیم و خدمت امام علیه السّلام بردیم. سپس شهادتین را بر زبان جاری کرد و گفت: تو همان وصیّ محمد صلّی اللَّه

علیه و آله و سلّم هستی و من سلام خود و دوستم را که از دنیا رفته است، سال ها پیش به وسیله لشکریان به شما فرستاده بودم.

سهل گوید: به امام علیه السّلام عرض کردم که این همان مرد راهب است.

ص: 68

وَ عَنْ صَاحِبِهِ السَّلَامَ قَالَ وَ ذُکِرَ الْحَدِیثُ یَوْمَ مَرَرْنَا مَعَ خَالِدٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَیْفَ عَلِمْتَ أَنِّی وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی وَ کَانَ قَدْ أُتِیَ عَلَیْهِ مِنَ الْعُمُرِ مِثْلَ مَا أُتِیَ عَلَیَّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَمَّنْ قَاتَلَ مَعَ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی حِینَ تَوَجَّهَ فَقَاتَلَ الْجَبَّارِینَ بَعْدَ مُوسَی بِأَرْبَعِینَ سَنَةً أَنَّهُ مَرَّ بِهَذَا الْمَکَانِ وَ أَصْحَابُهُ عَطِشُوا (1)فَشَکَوْا إِلَیْهِ الْعَطَشَ فَقَالَ أَمَا إِنَّ بِقُرْبِکُمْ عَیْناً نَزَلَتْ مِنَ الْجَنَّةِ اسْتَخْرَجَهَا آدَمُ فَقَامَ إِلَیْهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ فَنَزَعَ عَنْهَا الصَّخْرَةَ ثُمَّ شَرِبَ وَ شَرِبَ أَصْحَابُهُ وَ سُقُوا (2)ثُمَّ قَلَّبَ الصَّخْرَةَ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ لَا یَقْلِبُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ قَالَ فَتَخَلَّفَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ یُوشَعَ بَعْدَ مَا مَضَی فَجَهَدُوا الْجَهْدَ عَلَی أَنْ یَجِدُوا مَوْضِعَهَا فَلَمْ یَجِدُوهُ وَ إِنَّمَا بُنِیَ هَذَا الدَّیْرُ عَلَی هَذِهِ الْعَیْنِ وَ عَلَی بِرْکَتِهَا وَ طِلْیَتِهَا فَعَلِمْتُ حِینَ اسْتَخْرَجْتَهَا أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ أَحْمَدَ الَّذِی کُنْتُ أَطْلُبُ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ الْجِهَادَ مَعَکَ قَالَ فَحَمَلَهُ عَلَی فَرَسٍ وَ أَعْطَاهُ سِلَاحاً وَ خَرَجَ مَعَ النَّاسِ وَ کَانَ مِمَّنِ اسْتُشْهِدَ یَوْمَ النَّهْرِ (3)قَالَ وَ فَرِحَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ بِحَدِیثِ الدَّیْرَانِیِّ فَرَحاً شَدِیداً قَالَ وَ تَخَلَّفَ قَوْمٌ بَعْدَ مَا رَحَلَ الْعَسْکَرُ وَ طَلَبُوا الْعَیْنَ فَلَمْ یَدْرُوا أَیْنَ مَوْضِعُهَا فَلَحِقُوا بِالنَّاسِ وَ قَالَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ وَ أَنَا رَأَیْتُ الدَّیْرَانِیَّ یَوْمَ نَزَلَ إِلَیْنَا حِینَ قَلَبَ عَلِیٌّ الصَّخْرَةَ عَنِ الْعَیْنِ وَ شَرِبَ مِنْهَا النَّاسُ وَ سَمِعْتُ حَدِیثَهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ حَدَّثَنِی ذَلِکَ الْیَوْمَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ بِهَذَا الْحَدِیثِ حِینَ مَرُّوا مَعَ خَالِدٍ (4)

امام علیه السّلام از راهب پرسید: از کجا دانستی که من وصی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم هستم؟ گفت: پس از چهل سال از درگذشت موسی، وصیّ او «یوشع بن نون» هنگامی که عازم جنگ با جبّاران بود، از این مکان گذشت. یارانش تشنه شدند و از عطش شکوه کردند. یوشع گفت: الآن چشمه ای را که از بهشت نازل شده و آدم آن را استخراج کرده بود به شما نشان می دهم. سپس برخاست و سنگ را کنار زد و خود و اصحابش سیراب شدند. آن گاه سنگ را بر جایش نهاد و گفت: جز نبی یا وصیّ نبی نمی تواند آن را حرکت دهد. گروهی از یارانش تخلّف نمودند و بازگشتند تا چشمه را بیابند، اما نتوانستند. این دیر هم به برکت همان چشمه بنا شده، و چون شما آن را یافتی، دانستم که وصی پیامبری هستی که او را می جویم و دوست داشتم در رکابت جهاد کنم؟

راوی گفت: امام علیه السّلام سلاح و اسبی به او داد و او در نهروان به شهادت رسید و اصحاب امام علیه السّلام از ماجرای او بسیار مسرور شدند. چند نفر پس از رفتن علی علیه السّلام عقب ماندند، ولی هر چه چشمه را جستجو کردند پیدا نکردند و بعد به لشکر پیوستند.

صعصعة بن صوحان گفت: من آن راهب را مشاهده کردم. موقعی که علی علیه السّلام سنگ را از جای کند و مردم سیراب شدند و گفتار او را درباره علی شنیدم، آن روز سهل بن حنیف جریان خالد را با آن راهب برایم نقل کرد.(1)

توضیح

«منافسه» مسابقه در به دست آوردن چیز نفیس است.

ص: 69

باب چهارم : احتجاج علی علیه السّلام با طبیب یونانی و معجزاتی که از آن جناب آشکار شد

روایات

روایت 1.

تفسیر امام حسن عسکری و احتجاج: به اسناد مذکور در ابتدای کتاب از امام حسن عسکری، از جد بزرگوارش حضرت علی بن الحسین زین العابدین علیهم السّلام نقل است که فرمود: روزی امیرالمؤمنین علیه السّلام در مسجد نشسته بود که مردی از اهالی یونان که مدّعی فلسفه و طبّ بود خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: ای ابوالحسن! خبر جنون دوستت به من رسیده است، آمدم تا درمانش کنم، ولی خبر یافتم که وفات کرده و فرصتی که قصد آن را داشتم از دستم رفت. و به من گفته اند که تو پسر عمو و داماد اویی. اکنون رنگ زرد تو نشان از صفرا دارد، و دو ساق پای شما بسیار نازک شده، و فکر نمی کنم توان بار سنگین را داشته باشد.

امّا مریضی صفرا؛ دارویش را دارم، ولی در بهبودی و ضخیم شدن ساق پای شما مرا هیچ قدرتی نیست، و صلاح آن است که با آن در راه رفتن مدارا کرده و کمتر از آن کار بکشی، و کمتر بار بر پشت و سینه ات گذاری، زیرا دو ساق پای شما بسیار باریک شده و هیچ ایمنی نیست که در صورت عدم رعایت شکسته شود.

ولی صفرای شما دارویش این است- و دارو را خارج نموده- و گفت: این دارو هیچ اذیّت و فسادی ندارد، و فقط باید تا چهل روز از گوشت پرهیز کنی، در این صورت صفرایت بهبود خواهد یافت.

حضرت امیر علیه السّلام به او فرمود: این ها که از دارویت گفتی موجب کم شدن و بهبود زردی من است. آیا دارویی داری که آن را تشدید کرده و به آن زیان رساند؟! مرد یونانیّ گفت: آری، یک حبّه از این! (و آن را نشان داد) و گفت: اگر فرد مبتلا به صفرا آن را بخورد، بی درنگ خواهد مرد، و اگر به آن مبتلا نباشد، حتما گرفتار آن بیماری می شود و همان روز خواهد مرد.

حضرت امیر علیه السّلام فرمود: این داروی زیان آور را به من ده. پس آن را به وی داد. فرمود: چه مقدار کاری است؟ گفت: دو مثقال از آن سمّی کشنده است، و هر حبّه از آن قادر است یک مرد را از پای در آورد.

پس آن حضرت حبّه را از وی گرفته و قورت داد و به دنبال آن، عرق سبکی کرد. با دیدن این صحنه مرد یونانی به هراس افتاده و گفت: اگر او بمیرد مرا بازداشت نموده

ص: 70

أَبِی طَالِبٍ وَ یُقَالُ قَتَلَهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنِّی قَوْلِی إِنَّهُ هُوَ الْجَانِی عَلَی نَفْسِهِ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَصَحُّ مَا کُنْتُ بَدَناً الْآنَ لَمْ یَضُرَّنِی مَا زَعَمْتَ أَنَّهُ سَمٌّ فَغَمِّضْ عَیْنَیْکَ فَغَمَّضَ ثُمَّ قَالَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَفَتَحَ وَ نَظَرَ إِلَی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا هُوَ أَبْیَضُ أَحْمَرُ مُشْرَبٌ حُمْرَةً فَارْتَعَدَ الرَّجُلُ لَمَّا رَآهُ وَ تَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ أَیْنَ الصُّفَارُ الَّذِی زَعَمْتَ أَنَّهُ بِی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَکَأَنَّکَ لَسْتَ مَنْ رَأَیْتُ مِنْ قَبْلُ کُنْتَ مُصْفَرّاً فَأَنْتَ الْآنَ مُوَرَّدٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَزَالَ عَنِّی الصُّفَارُ بِسَمِّکَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّهُ قَاتِلِی وَ أَمَّا سَاقَایَ هَاتَانِ وَ مَدَّ رِجْلَیْهِ وَ کَشَفَ عَنْ سَاقَیْهِ فَإِنَّکَ زَعَمْتَ أَنِّی أَحْتَاجُ إِلَی أَنْ أَرْفُقَ بِبَدَنِی فِی حَمْلِ مَا أَحْمِلُ عَلَیْهِ لِئَلَّا یَنْقَصِفَ السَّاقَانِ وَ أَنَا أُرِیکَ أَنَّ طِبَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِلَافُ طِبِّکَ وَ ضَرَبَ بِیَدَیْهِ إِلَی أُسْطُوَانَةِ خَشَبٍ عَظِیمَةٍ (1)وَ عَلَی رَأْسِهَا سَطْحُ مَجْلِسِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ وَ فَوْقَهُ حُجْرَتَانِ إِحْدَاهُمَا فَوْقَ الْأُخْرَی وَ حَرَّکَهَا وَ احْتَمَلَهَا فَارْتَفَعَ السَّطْحُ وَ الْحِیطَانُ وَ فَوْقَهُمَا الْغُرْفَتَانِ فَغُشِیَ عَلَی الْیُونَانِیِّ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صُبُّوا عَلَیْهِ مَاءً فَصَبُّوا عَلَیْهِ مَاءً فَأَفَاقَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ عَجَباً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ قُوَّةُ السَّاقَیْنِ الدَّقِیقَتَیْنِ وَ احْتِمَالُهَا فِی طِبِّکَ هَذَا یَا یُونَانِیُّ فَقَالَ الْیُونَانِیُّ أَ مِثْلَکَ کَانَ مُحَمَّدٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هَلْ عِلْمِی إِلَّا مِنْ عِلْمِهِ وَ عَقْلِی إِلَّا مِنْ عَقْلِهِ وَ قُوَّتِی إِلَّا مِنْ قُوَّتِهِ لَقَدْ أَتَاهُ ثَقَفِیٌّ کَانَ أَطَبَّ الْعَرَبِ فَقَالَ لَهُ إِنْ کَانَ بِکَ جُنُونٌ دَاوَیْتُکَ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَ تُحِبُّ أَنْ أُرِیَکَ آیَةً تَعْلَمُ بِهَا غِنَایَ عَنْ طِبِّکَ وَ حَاجَتَکَ إِلَی طِبِّی قَالَ نَعَمْ قَالَ أَیَّ آیَةٍ تُرِیدُ قَالَ تَدْعُو ذَلِکَ الْعَذْقَ (2)وَ أَشَارَ إِلَی نَخْلَةٍ سَحُوقٍ فَدَعَاهَا فَانْقَلَعَ أَصْلُهَا (3)مِنَ الْأَرْضِ وَ هِیَ تَخُدُّ الْأَرْضَ (4)حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَ کَفَاکَ قَالَ لَا قَالَ فَتُرِیدُ مَا ذَا قَالَ تَأْمُرُهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلَی حَیْثُ جَاءَتْ مِنْهُ وَ تَسْتَقِرَّ فِی مَقَرِّهَا الَّذِی انْقَلَعَتْ مِنْهُ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ وَ اسْتَقَرَّتْ فِی مَقَرِّهَا

ص: 71

و خواهند گفت من او را به قتل رسانده ام و هرگز نپذیرند که او خود او دست به این کار زده است!! پس آن حضرت خنده و تبسّمی فرموده و گفت: ای بنده خدا! اکنون از قبل سرحال ترم و آن چه که تو آن را سمّ پنداشتی، هیچ زیانی به من نرساند.

سپس فرمود: چشمانت را ببند! وقتی چشمش را بست، گفت: باز کن! او چشمانش را باز کرد و به چهره آن حضرت نگریست. دید رنگ آن حضرت از زردی برگشته و سفید و سرخ شده. از دیدن این صحنه به خود لرزید و ترسید. حضرت امیر پس از لبخندی فرمود: پس آن زردی که در صورت من دیدی کجا است؟! گفت: به خدا گویا تو آن نیستی که من دیدم، پیش از این زرد بودی و اکنون همچون گل سرخ شده ای! حضرت فرمود: با همان سمّی که فکر کردی مرا خواهد کشت، آن زردی از بین رفت!

و امّا دو ساق باریک من- و پایش را جلو داده و جامه را بالا زد- به نظر تو باید با آن ها در حمل بار مدارا کنم تا به آن ها فشار نیامده و نشکند، ولی من به تو نشان خواهم داد که طبّ خداوند از طبّ تو برتر است. در این حال حضرت وزنه ای بسیار سنگین و خارق عادت را بر سر نهاد و حرکت کرد. با دیدن این صحنه حال غش و بیهوشی به مرد یونانی دست داد و بر زمین افتاد!

حضرت فرمود: به رویش آب بریزید! پس به هوش آمد، در حالی که می گفت: به خدا که همچون امروز، چنین صحنه عجیبی ندیده بودم! حضرت فرمود: این قدرت همان دو ساق باریکی است که دیدی. ای مرد یونانی! آیا این در طبّ تو یافت می شود؟! یونانی گفت: آیا محمّد نیز همچون تو بود؟ فرمود: آیا علم و عقل و قوّت من جز از وجود مبارک آن حضرت می باشد؟ یادم هست که مردی ثقفی که در علم طبّ سرآمد همگان بود، نزد آن حضرت آمد و گفت: اگر شما دچار جنون هستید، من قادر به درمان آن هستم؟

رسول خدا- صلّی اللَّه علیه و آله- در جواب فرمود: آیا مایلی معجزه ای به تو بنمایانم تا به خوبی دریابی که هیچ نیازی به طبّ تو ندارم؟ گفت: آری. فرمود: چه معجزه ای می خواهی؟ گفت: آن درخت خرمای دور را فراخوان تا از ریشه در آمده و کشان کشان نزد تو آید. حضرت فرمود: همین تو را بس است؟ گفت: نه. فرمود: دیگر چه می خواهی؟ گفت: سپس آن را امر کن که به جای خود برگشته و داخل همان زمینی شود که از ریشه در آمده بود. پس معجزه آن طبیب مو به مو انجام شد.

ص: 71

فَقَالَ الْیُونَانِیُّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا الَّذِی تَذْکُرُهُ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله غَائِبٍ عَنِّی وَ أَنَا أَقْتَصِرُ مِنْکَ عَلَی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ أَنَا أَتَبَاعَدُ عَنْکَ فَادْعُنِی وَ أَنَا لَا أَخْتَارُ الْإِجَابَةَ فَإِنْ جِئْتَ بِی إِلَیْکَ فَهِیَ آیَةٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا إِنَّمَا یَکُونُ آیَةً لَکَ وَحْدَکَ لِأَنَّکَ تَعْلَمُ مِنْ نَفْسِکَ أَنَّکَ لَمْ تُرِدْهُ وَ أَنِّی أَزَلْتُ اخْتِیَارَکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ بَاشَرْتَ مِنِّی شَیْئاً أَوْ مِمَّنْ أَمَرْتُهُ بِأَنْ یُبَاشِرَکَ أَوْ مِمَّنْ قَصَدَ إِلَی إِجْبَارِکَ وَ إِنْ لَمْ آمُرْهُ إِلَّا مَا یَکُونُ مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی الْقَاهِرَةِ وَ أَنْتَ یَا یُونَانِیُّ یُمْکِنُکَ أَنْ تَدَّعِیَ وَ یُمْکِنُ غَیْرَکَ أَنْ یَقُولَ إِنِّی وَاطَأْتُکَ عَلَی ذَلِکَ فَاقْتَرِحْ إِنْ کُنْتَ مُقْتَرِحاً مَا هُوَ آیَةٌ لِجَمِیعِ الْعَالَمِینَ قَالَ لَهُ الْیُونَانِیُّ إِذَا جَعَلْتَ الِاقْتِرَاحَ إِلَیَّ فَأَنَا أَقْتَرِحُ أَنْ تَفْصِلَ أَجْزَاءَ تِلْکَ النَّخْلَةِ وَ تَفْرُقَهَا وَ تُبَاعِدَ مَا بَیْنَهَا ثُمَّ تَجْمَعَهَا وَ تُعِیدَهَا کَمَا کَانَتْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ آیَةٌ وَ أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا یَعْنِی إِلَی النَّخْلَةِ فَقُلْ لَهَا إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُ أَجْزَاءَکَ أَنْ تَتَفَرَّقَ وَ تَتَبَاعَدَ فَذَهَبَ فَقَالَ لَهَا فَتَفَاصَلَتْ وَ تَهَافَتَتْ وَ تَنَثَّرَتْ وَ تَصَاغَرَتْ (1)أَجْزَاؤُهَا حَتَّی لَمْ یُرَ لَهَا عَیْنٌ وَ لَا أَثَرٌ حَتَّی کَأَنْ لَمْ یَکُنْ هُنَاکَ نَخْلَةٌ قَطُّ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ الْیُونَانِیِّ فَقَالَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ قَدْ أَعْطَیْتَنِی اقْتِرَاحِیَ الْأَوَّلَ فَأَعْطِنِی الْآخَرَ فَأَمَرَهَا أَنْ تَجْتَمِعَ وَ تَعُودَ کَمَا کَانَتْ فَقَالَ أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا (2)فَقُلْ لَهَا یَا أَجْزَاءَ النَّخْلَةِ إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَأْمُرُکِ أَنْ تَجْتَمِعِی وَ کَمَا کُنْتِ تَعُودِی (3)فَنَادَی الْیُونَانِیُّ فَقَالَ ذَلِکَ فَارْتَفَعَتْ فِی الْهَوَاءِ کَهَیْئَةِ الْهَبَاءِ الْمَنْثُورِ (4)ثُمَّ جَعَلَتْ تَجْتَمِعُ جُزْءٌ جُزْءٌ مِنْهَا حَتَّی تَصَوَّرَ لَهَا الْقُضْبَانُ وَ الْأَوْرَاقُ وَ أُصُولُ السَّعَفِ وَ شَمَارِیخُ الْأَعْذَاقِ (5)ثُمَّ تَأَلَّفَتْ وَ تَجَمَّعَتْ وَ اسْتَطَالَتْ وَ عَرَضَتْ وَ اسْتَقَرَّ أَصْلُهَا فِی مَقَرِّهَا وَ تَمَکَّنَ عَلَیْهَا سَاقُهَا وَ تَرَکَّبَ عَلَی

ص: 72

یونانی گفت: این واقعه که از محمّد نقل می کنی، من در آن جا حاضر نبودم که بپذیرم، ولی من درخواست کمتری از تو دارم؛ من از تو دور می شوم و تو مرا بخوان، اگر با این که می توانم تو را اجابت نکنم دعوت تو را پذیرفتم، این معجزه خواهد بود.

حضرت فرمود: این تنها معجزه ای برای تو خواهد بود، زیرا تو از جانب خود بدان واقفی که آن را اراده نکردی. من اختیار تو را زایل خواهم ساخت، بی آنکه از من چیزی خواسته باشی، تا آن را فقط معجزه ای از قدرت قاهره خداوند بدانی. و ای یونانی! ممکن است که تو یا دیگری ادّعا کند که با هم تبانی کرده ایم، پس درخواست معجزه ای بنما که آیت و نشانه ای برای همه جهانیان باشد.

یونانی گفت: حال که اختیار را به دست من گذاردی، اقتراح و استدعای من این است که اجزا و شاخه های این درخت خرما را از یکدیگر جدا ساخته و پراکنده کنی. سپس فرمان دهی همه به مکان سابق خود بازگشته و به شکل سابق خود برگردند.

حضرت فرمود: این معجزه ای است که تو رسول من به آن درخت خرمایی، به آن بگو: وصیّ محمّد رسول خدا به اجزایت امر می کند که جدا شده از هم دور شود!

پس یونانی رفت و همان ها گفت. ناگهان مو به مو همان که خواسته بود انجام شد، به طوری که هیچ اثری از آن درخت در آنجا نماند، گویی اصلا درختی آنجا نبوده! با دیدن این صحنه لرزه بر اندام او افتاده و گفت: ای وصیّ محمّد رسول خدا! استدعای اول مرا انجام دادی، استدعای دیگری دارم؛ از آن بخواه که به جای نخست خود رفته

ص: 72

السَّاقِ قُضْبَانُهَا وَ عَلَی الْقُضْبَانِ أَوْرَاقُهَا وَ فِی أَمْکِنَتِهَا أَعْذَاقُهَا وَ کَانَتْ فِی الِابْتِدَاءِ شَمَارِیخُهَا مُتَجَرِّدَةً (1)لِبُعْدِهَا مِنْ أَوَانِ الرُّطَبِ وَ الْبُسْرِ وَ الْخَلَالِ فَقَالَ الْیُونَانِیُّ وَ أُخْرَی أُحِبُّ أَنْ تُخْرِجَ شَمَارِیخَهَا خَلَالَهَا وَ تَقْلِبَهَا مِنْ خُضْرَةٍ إِلَی صُفْرَةٍ وَ حُمْرَةٍ وَ تَرْطِیبٍ وَ بُلُوغٍ لِیُؤْکَلَ وَ تُطْعِمَنِی وَ مَنْ حَضَرَکَ مِنْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا بِذَلِکَ فَمُرْهَا بِهِ فَقَالَ لَهَا الْیُونَانِیُّ یَأْمُرُکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِکَذَا وَ کَذَا فَأَخَلَّتْ (2)وَ أَبْسَرَتْ وَ اصْفَرَّتْ وَ احْمَرَّتْ وَ تَرَطَّبَتْ وَ ثَقُلَتْ أَعْذَاقُهَا بِرُطَبِهَا فَقَالَ الْیُونَانِیُّ وَ أُخْرَی أُحِبُّهَا یَقْرُبُ مِنْ یَدِی أَعْذَاقُهَا أَوْ تَطُولُ یَدِی لِتَنَالَهَا (3)وَ أَحَبُّ شَیْ ءٍ إِلَیَّ أَنْ تَنْزِلَ إِلَیَّ إِحْدَاهَا وَ تَطُولَ یَدِی إِلَی الْأُخْرَی الَّتِی هِیَ أُخْتُهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُدَّ الْیَدَ الَّتِی تُرِیدُ أَنْ تَنَالَهَا (4)وَ قُلْ یَا مُقَرِّبَ الْبَعِیدِ قَرِّبْ یَدِی مِنْهَا وَ اقْبِضِ الْأُخْرَی الَّتِی تُرِیدُ أَنْ تَنْزِلَ الْعِذْقُ إِلَیْهَا وَ قُلْ یَا مُسَهِّلَ الْعَسِیرِ سَهِّلْ لِی تَنَاوُلَ مَا یَبْعُدُ عَنِّی مِنْهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ قَالَهُ فَطَالَتْ یُمْنَاهُ فَوَصَلَتْ إِلَی الْعِذْقِ وَ انْحَطَّتِ الْأَعْذَاقُ الْأُخْرَی فَسَقَطَتْ عَلَی الْأَرْضِ وَ قَدْ طَالَتْ عَرَاجِینُهَا ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ إِنْ أَکَلْتَ مِنْهَا وَ لَمْ تُؤْمِنْ بِمَنْ أَظْهَرَ لَکَ عَجَائِبَهَا عَجَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (5)مِنَ الْعُقُوبَةِ الَّتِی یَبْتَلِیکَ بِهَا مَا یَعْتَبِرُ بِهَا عُقَلَاءُ خَلْقِهِ وَ جُهَّالُهُمْ فَقَالَ الْیُونَانِیُّ إِنِّی إِنْ کَفَرْتُ بَعْدَ مَا رَأَیْتُ فَقَدْ بَلَغْتُ فِی الْعِنَادِ وَ تَنَاهَیْتُ فِی التَّعَرُّضِ لِلْهَلَاکِ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ خَاصَّةِ اللَّهِ صَادِقٌ فِی جَمِیعِ أَقَاوِیلِکَ عَنِ اللَّهِ فَأْمُرْنِی بِمَا تَشَاءُ أُطِعْکَ قَالَ عَلِیٌّ آمُرُکَ أَنْ تُقِرَّ لِلَّهِ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ تَشْهَدَ لَهُ بِالْجُودِ وَ الْحِکْمَةِ وَ تُنَزِّهَهُ عَنِ الْعَبَثِ وَ الْفَسَادِ وَ عَنْ ظُلْمِ الْإِمَاءِ وَ الْعِبَادِ وَ تَشْهَدَ أَنَّ مُحَمَّداً الَّذِی أَنَا وَصِیُّهُ

ص: 73

و همه اجزایش جمع گردد. حضرت فرمود: تو رسول من در این کاری، به آن بگو: وصیّ محمّد رسول خدا تو را امر می کند مانند حالت نخست خود جمع شده و به جای اول خود بازگردی!

یونانی این ندا سر داد؛ ناگهان بادی برخاست و تمام آن اجزای درخت خرما به هم پیوسته و شاخ و برگ گرد آمده و مانند اول گردید. مرد یونانی گفت: معجزه دیگری استدعا دارم که خوشه ها و خرمای نارس خود را خارج ساخته و رنگ آن از سبزی به زردی و سرخی شده و رطب گشته و برسد، و ما با هر که در محضر شما حاضر باشد، از آن خرما تناول کنیم. حضرت فرمود: تو رسول من به آن هستی، آن چه خواستی به آن امر کن!

پس مرد یونانی همان که امیرالمؤمنین علیه السّلام امر نمود را به زبان آورد و همه مو به مو انجام شد به طوری که خوشه های خرما بر شاخه سنگینی می کرد. یونانی گفت: و استدعای دیگری دارم؛ این که خوشه های آن را نزدیک من آری، یا دستم را دراز کنی تا به آن ها برسد، و خواست من انجام یکی از آن دو خواسته است، و این که هر دو دست مرا دراز نمایی.

فرمود: آن دستی که برای چیدن می خواهی دراز کن و بگو: ای نزدیک کننده دور دست! مرا به آن نزدیک فرما! و دست دیگری که می خواهی خوشه را با آن بگیری، بکش و بگو: ای آسان کننده سختی! دسترسی بدان چه از من دور است را آسان فرما!

پس مرد یونانی همان کرد و همان گفت، پس دو دستش دراز شده و به خوشه رسید، و خوشه دیگر از درخت خرما ساقط گشته بر زمین افتاد و چوب آن خوشه دراز شد و مانند نهال در پیش یونانی راست بایستاد!

سپس حضرت فرمود: اگر آن را تناول کنی و بدان چه از معجزات از من دیدی ایمان نیاوردی، خداوند تو را به اشدّ مجازات عقوبت خواهد کرد تا مایه عبرت افراد عاقل و جاهل از خلق او گردی! یونانی گفت: اگر من این چنین کنم، مسلّما ره عناد پیموده و خود را در معرض هلاک و نابودی انداخته ام. اکنون من شهادت می دهم که تو از خواصّ خداوند بوده و هر چه از خداوند گفتی، همه حقیقت است. پس هر چه می خواهی امر کن تا اطاعتت نمایم.

فرمود: تو را امر می کنم که اعتراف به یکتایی خداوند کنی، و شهادت به جود و حکمت او داده و پروردگار را از هر عبث و فساد و ظلم به بندگان از زن و مرد بری و منزّه بدانی، و این که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله آن کسی است که من وصیّ او - که سیّد آدمیان است - می باشم،

ص: 73

سَیِّدُ الْأَنَامِ وَ أَفْضَلُ بَرِیَّةٍ فِی دَارِ السَّلَامِ (1)وَ تَشْهَدَ أَنَّ عَلِیّاً الَّذِی أَرَاکَ مَا أَرَاکَ وَ أَوْلَاکَ مِنَ النِّعَمِ مَا أَوْلَاکَ خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَحَقُّ خَلْقِ اللَّهِ بِمَقَامِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُ وَ الْقِیَامِ بِشَرَائِعِهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ تَشْهَدَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ الْمُشَارِکِینَ لَکَ فِیمَا کَلَّفْتُکَ الْمُسَاعِدِینَ لَکَ عَلَی مَا بِهِ أَمَرْتُکَ خَیْرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صَفْوَةُ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ آمُرُکَ أَنْ تُوَاسِیَ إِخْوَانَکَ الْمُطَابِقِینَ لَکَ عَلَی تَصْدِیقِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَصْدِیقِی وَ الِانْقِیَادِ لَهُ وَ لِی مِمَّا رَزَقَکَ اللَّهُ وَ فَضَّلَکَ عَلَی مَنْ فَضَّلَکَ بِهِ مِنْهُمْ تَسُدُّ فَاقَتَهُمْ وَ تَجْبُرُ کَسْرَهُمْ وَ خَلَّتَهُمْ (2)وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَرَجَتِکَ فِی الْإِیمَانِ سَاوَیْتَهُ فِی مَالِکَ بِنَفْسِکَ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فَاضِلًا عَلَیْکَ فِی دِینِکَ آثَرْتَهُ بِمَالِکَ عَلَی نَفْسِکَ حَتَّی یَعْلَمَ اللَّهُ مِنْکَ أَنَّ دِینَهُ آثَرُ عِنْدَکَ مِنْ مَالِکَ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ أَکْرَمُ إِلَیْکَ مِنْ أَهْلِکَ وَ عِیَالِکَ وَ آمُرُکَ أَنْ تَصُونَ دِینَکَ وَ عِلْمَنَا الَّذِی أَوْدَعْنَاکَ وَ أَسْرَارَنَا الَّتِی حَمَلْنَاکَ فَلَا تُبْدِ عُلُومَنَا لِمَنْ یُقَابِلُهَا بِالْعِنَادِ وَ یُقَابِلُکَ مِنْ أَجْلِهَا بِالشَّتْمِ وَ اللَّعْنِ وَ التَّنَاوُلِ مِنَ الْعِرْضِ وَ الْبَدَنِ وَ لَا تُفْشِ سِرَّنَا إِلَی مَنْ یُشَنِّعُ عَلَیْنَا عِنْدَ الْجَاهِلِینَ بِأَحْوَالِنَا وَ یَعْرِضُ أَوْلِیَاءَنَا لِبَوَادِرِ الْجُهَّالِ وَ آمُرُکَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ التَّقِیَّةَ فِی دِینِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ فِی تَفْضِیلِ أَعْدَائِنَا عَلَیْنَا إِنْ أَلْجَأَکَ الْخَوْفُ إِلَیْهِ وَ فِی إِظْهَارِ الْبَرَاءَةِ مِنَّا إِنْ حَمَلَکَ الْوَجَلُ إِلَیْهِ وَ فِی تَرْکِ الصَّلَوَاتِ الْمَکْتُوبَاتِ إِذَا خَشِیتَ عَلَی حُشَاشَتِکَ الْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ فَإِنَّ تَفْضِیلَکَ أَعْدَاءَنَا عَلَیْنَا عِنْدَ خَوْفِکَ لَا یَنْفَعُهُمْ وَ لَا یَضُرُّنَا وَ إِنَّ إِظْهَارَکَ بَرَاءَتَکَ مِنَّا عِنْدَ تَقِیَّتِکَ لَا یَقْدَحُ فِینَا وَ لَا یَنْقُصُنَا وَ لَئِنْ تَبَرَّأُ مِنَّا سَاعَةً بِلِسَانِکَ وَ أَنْتَ مُوَالٍ لَنَا بِجَنَانِکَ لِتَبْقَی عَلَی نَفْسِکَ رُوحُهَا الَّتِی بِهَا قِوَامُهَا وَ مَالُهَا الَّذِی بِهِ قِیَامُهَا وَ جَاهُهَا الَّذِی بِهِ تَمَاسُکُهَا وَ تَصُونُ مَنْ عُرِفَ بِذَلِکَ وَ عَرَفْتَ بِهِ مِنْ أَوْلِیَائِنَا إِخْوَانِنَا وَ أَخَوَاتِنَا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ بِشُهُورٍ وَ سِنِینَ إِلَی أَنْ تَنْفَرِجَ تِلْکَ الْکُرْبَةُ وَ تَزُولَ بِهِ تِلْکَ الْغُمَّةُ فَإِنَّ ذَلِکَ أَفْضَلُ

ص: 74

و این که آن حضرت برخوردار از بالاترین درجه در دارالسّلام است، و شهادت دهی که علی - همو که این معجزات را بر تو نمایان ساخت و تو را متولّی نعمت ها و والی امر خود نمود - بهترین خلق خدا پس از محمّد رسول خدا است، و این که او از همه مردم پس از وفات پیامبر، به جانشینی او و عمل به شرایع و احکامش شایسته تر است، و شهادت دهی که دوستان او دوستان خدا و دشمنانش دشمنان خدایند، و این که سایر مؤمنین شریک با تو در آن چه تکلیفت نمودم و یار و یاور تو در اوامر من هستند، ایشان بهترین افراد امّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و پاک ترین پیروان من می باشند.

و تو را امر می کنم که با برادران دینی خود که مانند تو محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و مرا تصدیق نموده و مطیع فرمان او و منند، در آن چه خداوند روزی ات ساخته و مشمول فضل خود ساخته، برابری و مواسات کنی، فقرشان را مرتفع کرده و خلاصه به دادشان برسی، و از میانشان هر آن که با تو در ایمان برابر است، مالت را با او مساوی تقسیم کنی، و آن که بر تو در امور دینی افضل و برتر است، مالت را برایش ایثار کنی، تا با این کار بر حضرت حقّ معلوم گردد که دین او نزد تو از مال عزیزتر است، و این که دوستان خدا نزد تو، از اهل و عیال گرامی تر می باشند.

و تو را امر می کنم که دینت را حفظ کنی، و علمی که به تو سپردم و اسراری که نزد تو نهادم همه را مکتوم داشته و آن ها را بر معاندین ما فاش مسازی، وگرنه مورد ضرب و شتم و لعن آن ها واقع خواهی شد، نکند سرّ ما را بر افراد غافلی که علیه ما زشتکاری می کنند فاش سازی، و با این کار دوستان ما را گرفتار آزار جاهلان سازی!

و تو را دستور می دهم که در دین خود تقیّه کنی، زیرا خداوند می فرماید: «لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً»(1){مؤمنان نباید کافران را - به جای مؤمنان- به دوستی بگیرند؛ و هر که چنین کند، در هیچ چیز [او را] از [دوستیِ] خدا [بهره ای] نیست، مگر این که از آنان به نوعی تقیّه کنید.} و به تو اجازه می دهم در صورت خوف و ترس، (از سر تقیّه) دشمنان را بر ما تفضیل دهی، و حتّی از ما برائت بجویی، و حتّی نمازهای واجب را ترک گویی، زیرا تعریف دشمنان هنگام ترس، نه به آن ها سود رساند و نه به ما زیان، و اظهار برائت تو از ما هنگام تقیّه، نه تهمتی بر ما بوده و نه چیزی از ما کم می کند، و اگر تو ساعتی با زبان از ما تبرّی جویی - در حالی که قلبا از موالی مایی- همان روح دوستی در تو باقی خواهد ماند- که قوام موالات به آن است- و با تو محفوظ گردد، که قیام محبّت به آن و جاه تو به آرامگاه خود قرار گیرد، و با این کار ماه ها و سال ها همه دوستان و برادران و خواهران ایمانی ما را از هر زیانی بیمه خواهی کرد، تا این که خداوند فرج و گشایشی بر این پریشانی و اندوه ایجاد فرماید، و این اندوه و دلتنگی و گرفتگی خاطر زدوده شود، و این روش بهتر

ص: 74

مِنْ أَنْ تَتَعَرَّضَ لِلْهَلَاکِ وَ تَنْقَطِعَ بِهِ عَنْ عَمَلٍ فِی الدِّینِ وَ صَلَاحِ إِخْوَانِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِیَّاکَ ثُمَّ إِیَّاکَ أَنْ تَتْرُکَ التَّقِیَّةَ الَّتِی أَمَرْتُکَ بِهَا فَإِنَّکَ شَائِطٌ بِدَمِکَ وَ دِمَاءِ إِخْوَانِکَ مُعَرِّضٌ لِنِعَمِکَ وَ نِعَمِهِمْ لِلزَّوَالِ مُذِلٌّ لَهُمْ (1)فِی أَیْدِی أَعْدَاءِ دِینِ اللَّهِ وَ قَدْ أَمَرَکَ اللَّهُ بِإِعْزَازِهِمْ (2)فَإِنَّکَ إِنْ خَالَفْتَ وَصِیَّتِی کَانَ ضَرَرُکَ عَلَی نَفْسِکَ وَ إِخْوَانِکَ أَشَدَّ مِنْ ضَرَرِ الْمُنَاصِبِ لَنَا (3)الْکَافِرِ بِنَا (4).

از این است که خود را در معرض هلاک و نابودی قرار داده و عمل دینی و صلاح برادر مؤمنت را از آن قطع کنی.

مبادا مبادا آن تقیّه ای که تو را گفتم ترک کنی، که با این کار خون خود و برادرانت را بیهوده ریخته و اموال خود و ایشان را به نابودی کشانی، و اموالتان را به دست دشمنان خدا به تباهی کشانی، با این که امر خدا بر اعزاز دوستان است، و در صورت عدم رفتار به دستوراتم، زیان تو بر خود و دوستانت شدیدتر از زیان فرد ناصب و کافر به ما خواهد بود.(1)

توضیح

«ولایخیبک» در نسخه تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام «ولایخیسک» آمده که از ماده «خاس» به معنای نقض پیمان و کنایه از منفعت نبردن است. جوهری گوید: «قمحت السویق و غیره» زمانی گفته می شود که آرد را نرم بکوبد. جوهری گوید: «القصف» به معنای شکستن و «تقصّف» به معنای شکسته کردن است. «سحوق» درخت خرمای بلند را گویند. «حشاشه» باقیمانده روح در بدن مریض را گویند. «نشاط فلان» به معنای خون او به هدر رفت، و خون خودش را هدر داد آمده. «اشاط دمه» به معنای قرار دادن خود در عرضه کشتن است.(2)

باب پنجم : سؤال های مرد شامی از امیرالمؤمنین علیه السّلام در مسجد کوفه

روایات

روایت 1.

عیون اخبار الرضا و علل الشرایع: احمد بن عامر طائی گوید: علی بن موسی الرّضا علیهما السّلام از قول پدرانشان از حسین بن علی نقل نمود که علی بن ابی طالب علیه السّلام در مسجد جامع کوفه بود که مردی از اهل شام برخاست و گفت: سؤالاتی دارم. حضرت فرمود: برای فهمیدن سؤال کن نه برای اذیّت کردن و به زحمت انداختن! مردم همه خیره خیره نگاه می کردند.

مرد شامی پرسید: اولین چیزی که خداوند خلق کرد، چه بود؟ حضرت فرمود: نور را خلق کرد. مرد پرسید: آسمان ها از چه چیز آفریده شده اند؟

ص: 75

خَلَقَ السَّمَاوَاتِ قَالَ مِنْ بُخَارِ الْمَاءِ قَالَ فَمِمَّ خَلَقَ الْأَرْضَ قَالَ مِنْ زَبَدِ الْمَاءِ قَالَ فَمِمَّ خُلِقَتِ الْجِبَالُ قَالَ مِنَ الْأَمْوَاجِ قَالَ فَلِمَ سُمِّیَتْ مَکَّةُ أُمَّ الْقُرَی قَالَ لِأَنَّ الْأَرْضَ دُحِیَتْ مِنْ تَحْتِهَا وَ سَأَلَهُ عَنْ سَمَاءِ الدُّنْیَا مِمَّا هِیَ قَالَ مِنْ مَوْجٍ مَکْفُوفٍ وَ سَأَلَهُ عَنْ طُولِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ عَرْضِهِمَا قَالَ تِسْعُمِائَةِ فَرْسَخٍ فِی تِسْعِمِائَةِ فَرْسَخٍ وَ سَأَلَهُ کَمْ طُولُ الْکَوَاکِبِ وَ عَرْضُهُ قَالَ اثْنَا عَشَرَ فَرْسَخاً فِی اثْنَیْ عَشَرَ فَرْسَخاً وَ سَأَلَهُ عَنْ أَلْوَانِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ أَسْمَائِهَا فَقَالَ لَهُ اسْمُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا رَفِیعٌ وَ هِیَ مِنْ مَاءٍ وَ دُخَانٍ وَ اسْمُ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ قَیْدَراً (1)وَ هِیَ عَلَی لَوْنِ النُّحَاسِ وَ السَّمَاءُ الثَّالِثَةُ اسْمُهَا الْمَارُومُ (2)وَ هِیَ عَلَی لَوْنِ الشَّبَهِ وَ السَّمَاءُ الرَّابِعَةُ اسْمُهَا أرفلون وَ هِیَ عَلَی لَوْنِ الْفِضَّةِ وَ السَّمَاءُ الْخَامِسَةُ اسْمُهَا هیعون وَ هِیَ عَلَی لَوْنِ الذَّهَبِ وَ السَّمَاءُ السَّادِسَةُ اسْمُهَا عَرُوسٌ وَ هِیَ یَاقُوتَةٌ خَضْرَاءُ وَ السَّمَاءُ السَّابِعَةُ اسْمُهَا عَجْمَاءُ وَ هِیَ دُرَّةٌ بَیْضَاءُ وَ سَأَلَهُ عَنِ الثَّوْرِ مَا بَالُهُ غَاضٌّ طَرْفَهُ وَ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا عَبَدَ قَوْمُ مُوسَی الْعِجْلَ نَکَسَ رَأْسَهُ (3)وَ سَأَلَهُ عَنِ الْمَدِّ وَ الْجَزْرِ مَا هُمَا قَالَ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِالْبِحَارِ یُقَالُ لَهُ رُومَانُ فَإِذَا وَضَعَ قَدَمَیْهِ فِی الْبَحْرِ فَاضَ وَ إِذَا أَخْرَجَهُمَا غَاضَ وَ سَأَلَهُ عَنِ اسْمِ أَبِی الْجِنِّ فَقَالَ شُومَانُ وَ هُوَ الَّذِی خُلِقَ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ وَ سَأَلَهُ هَلْ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَی الْجِنِّ فَقَالَ نَعَمْ بَعَثَ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ یُوسُفُ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَقَتَلُوهُ وَ سَأَلَهُ عَنِ اسْمِ إِبْلِیسَ مَا کَانَ فِی السَّمَاءِ فَقَالَ کَانَ اسْمُهُ الْحَارِثَ وَ سَأَلَهُ لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ وَ سَأَلَهُ لِمَ صَارَ الْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَقَالَ مِنْ قِبَلِ السُّنْبُلَةِ کَانَ

ص: 76

حضرت فرمود: از بخار آب. مرد پرسید: زمین از چه خلق شده است؟ حضرت فرمود: از کف روی آب. مرد پرسید: کوه ها از چه آفریده شده اند؟ حضرت فرمود: از امواج. مرد پرسید: چرا مکّه را امّ القری (مادر آبادی ها) نامیده اند؟ حضرت فرمود: زیرا زمین از زیر آن گسترده شده است.

مرد از آسمان دنیا پرسید که از چیست؟ حضرت فرمود: از یک موج بازداشته شده. آن مرد از طول و عرض ماه و خورشید سؤال کرد. حضرت فرمود: نهصد فرسخ در نهصد فرسخ. و از طول و عرض ستاره سؤال کرد. حضرت فرمود: دوازده فرسخ در همان مقدار. و از رنگ و اسم های آسمان های هفتگانه سؤال کرد. حضرت فرمود: نام پایین ترین آسمان «رفیع» است که از آب و دود می باشد، نام آسمان دوم، «فیدوم» است و به رنگ مس می باشد. آسمان سوم نامش «ماروم» است و به رنگ برنج می باشد. آسمان چهارم نامش «ارفلون» و به رنگ نقره است. آسمان پنجم نامش «هیعون» و به رنگ طلا است. آسمان ششم اسمش «عروس» و خود یک یاقوت سبز است، و آسمان هفتم به نام «جماء» بوده و یک مروارید سفید است.

آن مرد از گاو پرسید که چرا چشمش را پایین انداخته و سر به آسمان بلند نمی کند. حضرت فرمود: به خاطر خجالت و شرمندگی از خداوند عزوجل، آن گاه که قوم موسی گوساله را پرستیدند، سرش را به زیر انداخت.

و نیز آن مرد از نام کسی پرسید که دو خواهر را هم زمان در عقد خود داشت. فرمود: یعقوب بن اسحاق که حبار و راحیل را هم زمان در حباله نکاح خود داشت و بعدا این کار تحریم شد و خداوند این آیه را نازل فرمود: «.....وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ»(1) {و جمع دو خواهر با همدیگر بر شما حرام شده است}. و نیز درباره جزر و مدّ سؤال کرد. حضرت فرمود: فرشته ای است به نام رومان که بر دریاها گمارده شده است. هر وقت او پاهایش را در دریا بگذارد، پر و لبریز می شود و هر زمان که پاهایش را در آورد، آب پایین می رود. و نیز از نام پدر جنّ سؤال کرد. حضرت فرمود: نامش شومان است، و او همان است که از شعله آتش آفریده شده است. آن مرد سؤال کرد: آیا خداوند عزوجل پیامبری به سوی جنّ مبعوث نموده است؟ حضرت فرمود: بله، پیامبری به سوی آنان فرستاد به نام یوسف که آنان را به سوی خداوند فرا خواند، ولی آنان او را کشتند.

مرد شامی درباره اسم ابلیس، آن زمان که در آسمان بود سؤال کرد. حضرت فرمود: نامش حارث بود. مرد پرسید: چرا آدم، آدم نامیده شد؟ حضرت فرمود: چون از ادیم (پهنه) زمین آفریده شده است. شامی پرسید: چرا ارث مرد دو برابر ارث زن است؟ حضرت فرمود: به خاطر آن خوشه گندم

ص: 76

عَلَیْهَا ثَلَاثُ حَبَّاتٍ فَبَادَرَتْ إِلَیْهَا حَوَّاءُ فَأَکَلَتْ مِنْهَا حَبَّةً وَ أَطْعَمَتْ آدَمَ حَبَّتَیْنِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ وَرِثَ الذَّکَرُ مِثْلَ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ وَ سَأَلَهُ عَمَّنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ (1)وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ سَأَلَهُ کَمْ کَانَ عُمُرُ آدَمَ فَقَالَ تِسْعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ قَالَ الشِّعْرَ فَقَالَ آدَمُ قَالَ وَ مَا کَانَ شِعْرُهُ قَالَ لَمَّا أُنْزِلَ إِلَی الْأَرْضِ مِنَ السَّمَاءِ فَرَأَی تُرْبَتَهَا وَ سِعَتَهَا وَ هَوَاهَا وَ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ قَالَ آدَمُ علیه السلام

تَغَیَّرَتِ الْبِلَادُ وَ مَنْ عَلَیْهَا*** فَوَجْهُ الْأَرْضِ مُغْبَرٌّ قَبِیحٌ

تَغَیَّرَ کُلُّ ذِی لَوْنٍ وَ طَعْمٍ*** وَ قَلَّ بَشَاشَةُ الْوَجْهِ الْمَلِیحِ (2)

فَأَجَابَهُ إِبْلِیسُ

تَنَحَّ عَنِ الْبِلَادِ وَ سَاکِنِیهَا*** فَفِی الْفِرْدَوْسِ ضَاقَ بِکَ الْفَسِیحُ (3)

وَ کُنْتَ بِهَا وَ زَوْجُکَ فِی قَرَارٍ*** وَ قَلْبُکَ مِنْ أَذَی الدُّنْیَا مُرِیحٌ

فَلَمْ تَنْفَکَّ مِنْ کَیْدِی وَ مَکْرِی ***إِلَی أَنْ فَاتَکَ الثَّمَنُ الرَّبِیحُ (4)

فَلَوْ لَا رَحْمَةُ الْجَبَّارِ أَضْحَی*** بِکَفِّکَ مِنْ جِنَانِ الْخُلْدِ رِیحٌ (5)

ص: 77

که سه دانه گندم در آن بود، حوّا یک دانه آن را خورد و دو دانه دیگر را به آدم داد، و لذا مرد دو برابر زن ارث می برد.

مرد شامی پرسید: کدام یک از پیامبران را خداوند مختون خلق فرموده است؟ فرمود: خداوند عزوجل آدم را مختون آفرید و شیث مختون به دنیا آمد و نیز ادریس، نوح، سام بن نوح، ابراهیم، داود، سلیمان، لوط، اسماعیل، موسی و عیسی علیهم السّلام و نیز محمّد صلی اللَّه علیه و آله مختون متولّد شدند. مرد درباره مقدار عمر آدم علیه السّلام سؤال کرد. حضرت فرمود: نهصد و سی سال. و نیز درباره اولین کسی که شعر گفت سؤال نمود. حضرت فرمود: آدم. پرسید: شعرش چه بود؟ حضرت فرمود: وقتی از آسمان به زمین آورده شد و خاک و وسعت و هوای آن را دید و قابیل، هابیل را کشت، آدم گفت:

[این] سرزمین (یا شهرها) و اهالی آن تغییر کرده، چهره زمین سیاه و زشت شده است هر چیز که رنگ و طعمی داشته تغییر کرده، و شادابی آن چهره نمکین کم شده است طول مدّت زندگی را بر خود غم و اندوه می بینم، آیا می شود از این زندگی راحت شوم؟

چرا اشک نریزم و حال آنکه هابیل در قبر است. قابیل برادرش هابیل را کشت، ای وای آن فرزند نمکین چهره از دستم رفت(1)

ابلیس در جواب گفت: از این سرزمین (و یا شهرها) و ساکنین آن دور شو، چه این که توسّط من، آن فضای وسیع بهشت، دیگر جایی برای تو نداشت تو و همسرت در زمینی هموار می زیستید و قلبت از آزار دنیا در راحتی بود ولی از مکر و حیله من دور نشدی تا آنکه آن بهای ارزنده از دستت رفت و خدای بخشنده به جای بهشت برین به اهل زمین، درخت گز و خمط (گیاه تلخ) داد(2)

پس اگر از خداوند جبّار رحمتی به من بارز نمی شد، تو اکنون از بهشت این چنین بی بهره نبودی و اثری از آن در دست تو باقی می ماند

ص: 77

وَ سَأَلَهُ کَمْ حَجَّ آدَمُ علیه السلام مِنْ حَجَّةٍ فَقَالَ لَهُ سَبْعِینَ حَجَّةً (1)مَاشِیاً عَلَی قَدَمَیْهِ وَ أَوَّلُ حَجَّةٍ کَانَ مَعَهُ الصُّرَدُ یَدُلُّهُ عَلَی مَوَاضِعِ الْمَاءِ وَ خَرَجَ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَدْ نُهِیَ عَنْ أَکْلِ الصُّرَدِ وَ الْخُطَّافِ وَ سَأَلَهُ مَا بَالُهُ لَا یَمْشِی عَلَی الْأَرْضِ قَالَ لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَطَافَ حَوْلَهُ أَرْبَعِینَ عَاماً یَبْکِی عَلَیْهِ وَ لَمْ یَزَلْ یَبْکِی مَعَ آدَمَ علیه السلام فَمِنْ هُنَاکَ سَکَنَ الْبُیُوتَ وَ مَعَهُ تِسْعُ آیَاتٍ (2)مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا کَانَ آدَمُ یَقْرَؤُهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ مَعَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْکَهْفِ وَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ سُبْحَانَ (3)وَ هِیَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ وَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ یس وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ کَفَرَ وَ أَنْشَأَ الْکُفْرَ فَقَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ سَأَلَهُ عَنِ اسْمِ نُوحٍ مَا کَانَ فَقَالَ کَانَ اسْمُهُ السَّکَنَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً- (4)وَ سَأَلَهُ عَنْ سَفِینَةِ نُوحٍ علیه السلام مَا کَانَ عَرْضُهَا وَ طُولُهَا فَقَالَ کَانَ طُولُهَا ثَمَانَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ عَرْضُهَا خَمْسَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ ارْتِفَاعُهَا فِی السَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً ثُمَّ جَلَسَ الرَّجُلُ وَ قَامَ إِلَیْهِ آخَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ الْعَوْسَجَةُ وَ مِنْهَا عَصَا مُوسَی علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ هِیَ الدُّبَّاءُ وَ هُوَ الْقَرْعُ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ حَجَّ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام

ص: 78

همچنین آن مرد درباره گریه آدم به خاطر بهشت و مقدار اشک او سؤال نمود. حضرت فرمود: صد سال گریست و از چشم راستش همچون دجله و از چشم چپش همچون فرات اشک جاری شد.(1) و پرسید: آدم چند بار حجّ بجا آورد؟ حضرت فرمود: هفتاد بار پیاده، و در اولین سفرش «صرد» که به همراه او از بهشت بیرون آمده بود، همراهش بود و مواضع آب را به او نشان می داد. آدم از خوردن «صرد» و «پرستو» منع شد. مرد شامی پرسید: چرا (پرستو) روی زمین راه نمی رود؟ حضرت فرمود: زیرا بر بیت المقدس نوحه سرایی نمود و چهل سال بر آن گریست و همیشه به همراه آدم می گریست و لذا در خانه هایی سکنی گزید و نه آیه از آیات کتاب خداوند عزوجل که آدم در بهشت آن ها را می خواند، به همراه داشت و تا قیامت نیز به همراه خواهد داشت، و آن آیات عبارتند از: سه آیه از اول سوره «کهف»، سه آیه از سوره إسراء که عبارتند از: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ» به بعد (یعنی آیات 47، 46، 45 از سوره اسراء) و سه آیه از سوره یس، یعنی از آیه «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا» (یعنی آیات 11، 10، 9). مرد شامی از اولین کافر و ایجادکننده کفر سؤال کرد. حضرت فرمود: ابلیس ملعون. مرد پرسید: نام نوح چه بود؟ حضرت فرمود: نامش «سکن» بود و به این خاطر نوح نامیده شد که 950 سال بر قوم خود نوحه و ناله نمود. مرد از عرض و طول کشتی نوح سؤال کرد، حضرت فرمود: طولش 800 ذراع و عرضش 500 ذراع و ارتفاعش 80 ذراع بود.

بالاخره آن مرد نشست و دیگری برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! اولین درخت غرس شده در زمین چه نام داشت؟ حضرت فرمود: «عوسجه»، که عصای موسی نیز از آن بود. مرد پرسید: اولین درختی که در زمین رویید چه بود؟ فرمود: درخت کدو. پرسید: اولین کسی که از اهل آسمان، حجّ بجا آورد که بود؟ حضرت فرمود: جبرئیل.

ص: 78

وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ بُقْعَةٍ بُسِطَتْ مِنَ الْأَرْضِ أَیَّامَ الطُّوفَانِ فَقَالَ لَهُ مَوْضِعُ الْکَعْبَةِ وَ کَانَ زَبَرْجَدَةً خَضْرَاءَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَکْرَمِ وَادٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ وَادٍ یُقَالُ لَهُ سَرَنْدِیبُ سَقَطَ فِیهِ آدَمُ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ وَ سَأَلَهُ عَنْ شَرِّ وَادٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ وَادٍ بِالْیَمَنِ یُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ وَ هُوَ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِجْنٍ سَارَ بِصَاحِبِهِ فَقَالَ الْحُوتُ سَارَ بِیُونُسَ بْنِ مَتَّی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یَرْکُضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ طَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ مَکْذُوبٍ عَلَیْهِ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ الذِّئْبُ الَّذِی کَذَبَ عَلَیْهِ إِخْوَةُ یُوسُفَ علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی النَّحْلِ (1)وَ سَأَلَهُ عَنْ مَوْضِعٍ طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ وَ لَا تَطْلُعُ عَلَیْهِ أَبَداً قَالَ ذَلِکَ الْبَحْرُ حِینَ فَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی علیه السلام فَأَصَابَتْ أَرْضَهُ الشَّمْسُ وَ أُطْبِقَ عَلَیْهِ الْمَاءُ فَلَنْ تُصِیبَهُ الشَّمْسُ (2)وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ شَرِبَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ أَکَلَ وَ هُوَ مَیِّتٌ فَقَالَ تِلْکَ عَصَا مُوسَی وَ سَأَلَهُ عَنْ نَذِیرٍ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ هِیَ النَّمْلَةُ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ أُمِرَ بِالْخِتَانِ قَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ خُفِضَ مِنَ النِّسَاءِ فَقَالَ هَاجَرُ أُمُّ إِسْمَاعِیلَ خَفَضَتْهَا سَارَةُ لِتَخْرُجَ مِنْ یَمِینِهَا وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ امْرَأَةٍ جَرَّتْ ذَیْلَهَا فَقَالَ هَاجَرُ لَمَّا هَرَبَتْ مِنْ سَارَةَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ جَرَّ ذَیْلَهُ مِنَ الرِّجَالِ فَقَالَ قَارُونَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ لَبِسَ النَّعْلَیْنِ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَنْ أَکْرَمِ النَّاسِ نَسَباً فَقَالَ صَدِیقُ اللَّهِ یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ إِسْرَائِیلِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ ذَبِیحِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ

ص: 79

مرد از اولین قسمت زمین که زمان توفان گسترده گردید سؤال نمود. حضرت فرمود: مکان کعبه که زبرجدی سبز بود. مرد درباره باکرامت ترین درّه روی زمین سؤال نمود. فرمود: درّه ای است به نام «سرندیب» که آدم علیه السّلام از آسمان به آنجا فرود آمد. آن شخص از بدترین درّه روی زمین سؤال نمود. حضرت فرمود: درّه ای است در یمن به نام برهوت که از درّه های جهنّم است.

آن مرد از زندانی که زندانی خود را با خود به همراه می برد سؤال کرد. حضرت فرمود: آن ماهی که یونس بن متی را به همراه خود می برد. و نیز از شش موجودی که از مادر متولّد نشدند سؤال نمود. حضرت فرمود: آدم، حواء، گوسفند ابراهیم، عصای موسی، شتر صالح، خفّاشی که عیسی بن مریم علیهما السّلام آن را ساخت و به اذن خدا به پرواز درآمد. مرد سؤال کرد چه موجودی است که نه از جنّ است و نه از انس و مورد تهمت و افتراء واقع شد؟ حضرت فرمود: گرگی که برادران یوسف بر او دروغ بستند. نیز سؤال کرد: آن چیست که نه از جن است و نه از انس و خدا به او وحی نموده است؟ حضرت فرمود: زنبور، که خدا به او وحی نموده است. پرسید: پاک ترین مکان در روی زمین که نماز در آن جایز نیست؟ حضرت فرمود: بام کعبه. مرد پرسید: کدام قسمت است که مدّتی از روز آفتاب بر آن تابید و بعد از آن ابدا بر آنجا نخواهد تابید؟ حضرت فرمود: دریایی که خداوند آن را برای موسی علیه السّلام شکافت و خورشید بر قعر آن تابید و سپس آب آنجا را فرا گرفت و بعد از آن هرگز نور خورشید به آنجا نخواهد رسید. مرد درباره چیزی که در حال حیات، نوشید و در حال مرگ، خورد، پرسید. حضرت فرمود: آن عصای موسی علیه السّلام بود.

آن مرد از نذیری که قوم خود را انذار کرد و هشدار داد، ولی نه از جنّ بود و نه از انس سؤال کرد. حضرت فرمود: او مورچه ای بود. آن مرد از اولین کسی که دستور ختنه کردن داد سؤال نمود. حضرت فرمود: ابراهیم علیه السّلام. و نیز از اولین زنی که مورد خفض واقع شد، سؤال نمود. حضرت فرمود: هاجر مادر اسماعیل که ساره او را خفض کرد تا قسم خود را اجرا کرده باشد. و نیز از اولین زنی که دامن خود را به زمین کشید سؤال کرد. حضرت فرمود: او هاجر بود که از ساره فرار کرد. و نیز از اولین مردی که لباس خود را به زمین کشید سؤال نمود. حضرت فرمود: قارون. سپس آن مرد از حضرت پرسید: اولین کسی که نعلین پوشید که بود؟ حضرت فرمود: ابراهیم علیه السّلام.

مرد پرسید: کیست که نسبش از همه بهتر و اصیل تر است؟ حضرت فرمود: دوست خدا، یوسف بن یعقوب (اسرائیل اللَّه) بن اسحاق ذبیح اللَّه ابن ابراهیم خلیل اللَّه- صلوات اللَّه علیهم.

ص: 79

وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَهُمْ اسْمَانِ فَقَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ هُوَ ذُو الْکِفْلِ وَ یَعْقُوبُ وَ هُوَ إِسْرَائِیلُ (1)وَ الْخِضْرُ وَ هُوَ تَالِیَا (2)وَ یُونُسُ وَ هُوَ ذُو النُّونِ وَ عِیسَی وَ هُوَ الْمَسِیحُ وَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ أَحْمَدُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ تَنَفَّسَ لَیْسَ لَهُ لَحْمٌ وَ لَا دَمٌ فَقَالَ ذَاکَ الصُّبْحُ إِذَا تَنَفَّسَ وَ سَأَلَهُ عَنْ خَمْسَةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ تَکَلَّمُوا بِالْعَرَبِیَّةِ فَقَالَ هُودٌ وَ شُعَیْبٌ وَ صَالِحٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ جَلَسَ وَ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ فَسَأَلَهُ وَ تَعَنَّتَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ مَنْ هُمْ فَقَالَ قَابِیلُ یَفِرُّ مِنْ هَابِیلَ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أُمِّهِ مُوسَی وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمُ (3)وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ صَاحِبَتِهِ لُوطٌ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ نُوحٌ یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ کَنْعَانَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ مَاتَ فَجْأَةً فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام مَاتَ عَلَی مِنْبَرِهِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَرْبَعَةٍ لَا یَشْبَعْنَ مِنْ أَرْبَعَةٍ فَقَالَ أَرْضٌ مِنْ مَطَرٍ وَ أُنْثَی مِنْ ذَکَرٍ وَ عَیْنٌ مِنْ نَظَرٍ وَ عَالِمٌ مِنْ عِلْمٍ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ وَضَعَ سِکَکَ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ فَقَالَ نُمْرُودُ بْنُ کَنْعَانَ بَعْدَ نُوحٍ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ عَمِلَ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ فَقَالَ إِبْلِیسُ فَإِنَّهُ أَمْکَنَ مِنْ نَفْسِهِ وَ سَأَلَهُ عَنْ مَعْنَی هَدِیرِ الْحَمَامِ الرَّاعِبِیَّةِ فَقَالَ تَدْعُو عَلَی أَهْلِ الْمَعَازِفِ وَ الْقَیْنَاتِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الْعِیدَانِ وَ سَأَلَهُ عَنْ کُنْیَةِ الْبُرَاقِ فَقَالَ یُکَنَّی أَبَا هُزَالٍ (4)وَ سَأَلَهُ لِمَ سُمِّیَ تُبَّعٌ تُبَّعاً قَالَ لِأَنَّهُ کَانَ غُلَاماً کَاتِباً فَکَانَ یَکْتُبُ لِمَلِکٍ کَانَ قَبْلَهُ فَکَانَ إِذَا کَتَبَ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ صُبْحاً وَ رِیحاً فَقَالَ الْمَلِکُ اکْتُبْ وَ ابْدَأْ بِاسْمِ مَلِکِ الرَّعْدِ فَقَالَ لَا أَبْدَأُ

ص: 80

مرد پرسید: شش نفر از پیامبران دارای دو اسم می باشند؛ آنان کدامند؟ حضرت فرمود: یوشع بن نون که همان ذوالکفل است، یعقوب که همان اسرائیل است، خضر که نام دیگرش حلقیا است، یونس که نام دیگرش ذوالنون است، عیسی که نام دیگرش مسیح است، محمّد که احمد نیز نامیده می شود- صلی اللَّه علیه و آله. آن مرد در ادامه افزود: چیست که تنفّس می کند، ولی گوشت و خون ندارد، حضرت فرمود: آن «صبح» است. مرد سؤال کرد: پنج نفر از پیامبران که به عربی سخن می گفتند کدامند؟ حضرت فرمود: هود، شعیب، صالح، اسماعیل و محمّد صلی اللَّه علیه و آله.

سپس آن مرد نشست و دیگری برخاست و سعی کرد با سؤال هایش حضرت را به زحمت بیندازد. او چنین گفت: در این آیات شریفه: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ* وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ* وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ* لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ»(1) {روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش و از همسرش و پسرانش می گریزد، در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد.} این افراد چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: قابیل از هابیل فرار می کند؛ آن که از مادرش می گریزد موسی است؛ آن که از پدرش (یعنی سرپرستش نه پدر واقعی اش) فرار می کند ابراهیم است؛ آن که از همسرش می گریزد لوط است؛ آن که از پسرش می گریزد نوح است که از کنعان پسرش فرار می کند.

آن مرد پرسید: اول کسی که سکته سبب مرگش شد که بود؟ حضرت فرمود: داود علیه السّلام که در روز چهارشنبه بر منبرش فوت کرد. سؤال کرد: چهار چیز که از چهار چیز دیگر سیر نمی شوند کدامند؟ فرمود: زمین از باران، مادّه از نر، چشم از نگاه کردن و عالم از علم. پرسید: اولین کسی که نقش دینار و درهم را وضع کرد که بود؟ فرمود: نمرود بن کنعان بعد از نوح علیه السّلام. پرسید: اولین کسی که عمل قوم لوط را انجام داد که بود؟ حضرت فرمود: ابلیس، زیرا خود را عرضه کرد. و نیز آن مرد درباره صدای کبوتر راعبیّه سؤال کرد. حضرت فرمود: آنان را که اهل آلات موسیقی و کنیزکان آوازه خوان و قره نی و عود هستند، لعن و نفرین می کند.

مرد درباره کنیه «براق» سؤال کرد. حضرت فرمود: کنیه اش «ابو هلال» است. مرد پرسید: چرا «تبّع» پادشاه، تبّع نامیده شده است؟ حضرت فرمود: زیرا او جوانی بود نویسنده و برای پادشاه قبل از خود نویسندگی می کرد و نوشتن را با جمله «باسم اللَّه الّذی خلق صیحا و ریحا» (به نام خداوندی که باد و فریاد را آفرید) آغاز می کرد. پادشاه به او گفت: بنویس «به نام پادشاه رعد.» او گفت: خیر،

ص: 80

إِلَّا بِاسْمِ إِلَهِی ثُمَّ أَعْطِفُ عَلَی حَاجَتِکَ فَشَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ وَ أَعْطَاهُ مُلْکَ ذَلِکَ الْمَلِکِ فَتَابَعَهُ النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ فَسُمِّیَ تُبَّعاً وَ سَأَلَهُ مَا بَالُ الْمَاعِزِ مُفَرْقَعَةَ (1)الذَّنَبِ بَادِیَةَ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ فَقَالَ لِأَنَّ الْمَاعِزَ عَصَتْ نُوحاً لَمَّا أَدْخَلَهَا السَّفِینَةَ فَدَفَعَهَا فَکَسَرَ ذَنَبَهَا وَ النَّعْجَةُ مَسْتُورَةُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ لِأَنَّ النَّعْجَةَ بَادَرَتْ بِالدُّخُولِ إِلَی السَّفِینَةِ فَمَسَحَ نُوحٌ علیه السلام یَدَهُ عَلَی حَیَاهَا وَ ذَنَبِهَا فَاسْتَوَتِ الْأَلْیَةُ (2)وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ کَلَامُ أَهْلِ الْجَنَّةِ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ بِالْمَجُوسِیَّةِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3)النَّوْمُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ الْأَنْبِیَاءُ تَنَامُ عَلَی أَقْفِیَتِهَا مُسْتَلْقِیَةً وَ أَعْیُنُهَا لَا تَنَامُ مُتَوَقِّعَةً لِوَحْیِ رَبِّهَا وَ الْمُؤْمِنُ یَنَامُ عَلَی یَمِینِهِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ الْمُلُوکُ وَ أَبْنَاؤُهَا تَنَامُ عَلَی شِمَالِهَا لِیَسْتَمْرِءُوا مَا یَأْکُلُونَ وَ إِبْلِیسُ وَ إِخْوَانُهُ وَ کُلُّ مَجْنُونٍ وَ ذِی عَاهَةٍ تَنَامُ عَلَی وَجْهِهِ مُنْبَطِحاً (4)ثُمَّ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ آخَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ تَطَیُّرِنَا مِنْهُ وَ ثِقْلِهِ وَ أَیُّ أَرْبِعَاءَ هُوَ قَالَ آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ أَخَاهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُلْقِیَ إِبْرَاهِیمُ فِی النَّارِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَضَعُوهُ فِی الْمَنْجَنِیقِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ غَرَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ جَعَلَ اللَّهُ عالِیَها سافِلَها (5)وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّیحَ عَلَی قَوْمِ عَادٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَی نُمْرُودَ الْبَقَّةَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ طَلَبَ فِرْعَوْنُ مُوسَی علیه السلام لِیَقْتُلَهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمَرَ فِرْعَوْنُ بِذَبْحِ الْغِلْمَانِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خُرِّبَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُحْرِقَ مَسْجِدُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ بِإِصْطَخْرَ مِنْ کُورَةِ فَارِسَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قُتِلَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ

ص: 81

نوشتن را فقط با نام معبود خودم آغاز می کنم، سپس خواسته تو را در نظر می گیرم. لذا خداوند این ویژگی او را شکر نمود و پادشاهی آن پادشاه را به او اعطا کرد و مردم در این مورد تابع او شدند و لذا تبّع نامیده شد.

آن مرد سؤال کرد: چرا دم بز رو به بالا و عورتش نمایان است؟ حضرت فرمود: زیرا آن هنگام که نوح علیه السّلام آن را به کشتی وارد کرد، از نوح علیه السّلام سرپیچی نمود و آن حضرت او را به زور وارد کرد که در نتیجه دمش شکست. و گوسفند عورتش پوشیده است زیرا خود به داخل شدن به کشتی مبادرت ورزید و لذا نوح علیه السّلام بر دم و عورتش دست کشید و در نتیجه توسط دنبه مستور گردید.

آن مرد از زبان بهشتیان سؤال کرد. حضرت فرمود: زبانشان عربی است. و از زبان اهل جهنّم سؤال کرد. حضرت فرمود: مجوسیّ است. و نیز سؤال کرد که نحوه خوابیدن بر چند وجه است؟ حضرت فرمود: چهار نوع است: انبیاء طاقباز می خوابند و چشمانشان نمی خوابد و در انتظار وحی پروردگارشان می باشد؛ مؤمن بر طرف راست رو به قبله می خوابد؛ پادشاهان و فرزندانشان به سمت چپ می خوابند تا آن چه می خورند بر ایشان گوارا باشد؛ و ابلیس و برادرانش و هر دیوانه و مریضی، دمر می خوابند.

سپس آن مرد نشست و دیگری برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! درباره چهارشنبه و شوم دانستن آن و این که آن کدام چهارشنبه است، نظر شما چیست؟ حضرت فرمود: آن آخرین چهارشنبه هر ماه است که محاق می باشد. در آن روز بود که قابیل برادرش هابیل را کشت. در چهارشنبه ابراهیم علیه السّلام در آتش افکنده شد و در چهارشنبه او را در منجنیق نهادند. در چهارشنبه خداوند فرعون را غرق

کرد. در چهارشنبه خداوند قریه لوط را زیر و رو نمود. در چهارشنبه خداوند توفان بر قوم عاد فرستاد. در چهارشنبه باغ (عده ای از ناسپاسان که قصّه اش در سوره قلم آمده است) تباه شد. در چهارشنبه خداوند پشه را بر نمرود مسلّط نمود. در چهارشنبه فرعون قصد جان موسی علیه السّلام کرد. در چهارشنبه سقف بر سر کفّار قومی از اقوام گذشته فرو آمد. در چهارشنبه فرعون دستور ذبح پسران را صادر کرد. در چهارشنبه بیت المقدس خراب شد. در چهارشنبه مسجد سلیمان بن داود در استخر فارس سوزانده شد. در چهارشنبه یحیی بن زکریّا کشته شد. در چهارشنبه

ص: 81

أَظَلَّ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَوَّلُ الْعَذَابِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَسَفَ اللَّهُ بِقَارُونَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ ابْتُلِیَ أَیُّوبُ بِذَهَابِ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ (1)وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُدْخِلَ یُوسُفُ السِّجْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عُقِرَتِ النَّاقَةُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمْطَرَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ شُجَّ وَجْهُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتِ الْعَمَالِیقُ التَّابُوتَ وَ سَأَلَهُ عَنِ الْأَیَّامِ وَ مَا یَجُوزُ فِیهَا مِنَ الْعَمَلِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمُ السَّبْتِ یَوْمُ مَکْرٍ وَ خَدِیعَةٍ وَ یَوْمُ الْأَحَدِ یَوْمُ غَرْسٍ وَ بِنَاءٍ وَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ یَوْمُ سَفَرٍ وَ طَلَبٍ وَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ یَوْمُ حَرْبٍ وَ دَمٍ (2)وَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمٌ شُؤْمٌ فِیهِ یَتَطَیَّرُ النَّاسُ وَ یَوْمُ الْخَمِیسِ یَوْمُ الدُّخُولِ عَلَی الْأُمَرَاءِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمُ خِطْبَةٍ وَ نِکَاحٍ (3).

آغاز عذاب، قوم فرعون را فرا گرفت. در چهارشنبه خداوند قارون را در زمین فرو برد. در چهارشنبه ایّوب علیه السّلام خانواده و مال و فرزندش را از دست داد. در چهارشنبه یوسف به زندان برده شد. در چهارشنبه خداوند فرمود: «أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ»(1) {ما آنان و قومشان را همگی هلاک کردیم.} روز چهارشنبه صیحه آسمانی آنان را فرا گرفت، و نیز قوم ثمود روز چهارشنبه شتر را پی کردند. در روز چهارشنبه بر قوم لوط باران سنگ بارید. در روز چهارشنبه بود که سر و دندان پیامبر اکرم- صلّی اللَّه علیه و آله- شکست. در روز چهارشنبه عمالقه تابوت را از بنی اسرائیل گرفتند.

و نیز آن مرد درباره ایّام و کارهایی که در آن ها می توان انجام داد، سؤال کرد. حضرت فرمود: روز شنبه روز مکر و خدعه است، روز یک شنبه روز کاشتن و ساختن است، روز دوشنبه روز جنگ و خونریزی است، روز سه شنبه روز مسافرت و طلب است، روز چهارشنبه روز تطیّر و بدیمنی است که مردم آن را شوم می دانند، روز پنجشنبه روز وارد شدن بر امراء و برآوردن حوائج است، و روز جمعه روز خواستگاری و ازدواج است.(2)

توضیح

«بشاشه الوجه الملیح» شاید مرفوع بودن کلمه «ملیح» به خاطر قطع داشتن به مدح و ستایش است و ممکن است «بشاشه الوجه» منصوب خوانده

شود و تمییز گرفته شود. و در بعضی نسخه ها بعد از آن دو بیت که حضرت آدم خوانده است، اشعار زیر نیز آمده است:

چرا من اشک نریزم در حالی که هابیل را قبر در برگرفته است

قابیل برادرش هابیل را کشت وای غصه و حزن! فرزند نمکینم گم شد

«ماباله لا یمشی» مراد این است که چرا پرنده خطاف روی زمین راه نمی رود؟ «العوسج» نوعی خار و مفرد آن «عوسجه» است. فیروزآبادی گوید: «رعبت الحمامه» یعنی کبوتر آواز خوانی اش را بلند کرد و شدید نمود. «مفرقه الذنب» فیروز آبادی گوید: «فرقع فلاناً» به این معنی است که گردن او را تاب داد. «افرنقاع» پرده برداشتن و زایل کردن است.

در بعضی نسخه ها «معرقبه الذنب» آمده است که به معنای دم بریده است، و این کلمه مجازاً به کار رفته است، از قول عرب ها که می گویند: «عرقبه فقطع عرقوبه» یعنی پی پای چهارپا بریده شد. در بعضی نسخه ها «مرفوعه الذنب» آمده است و این آشکارتر در معنا است.

«الحیاء» به مد به معنای عورت

ص: 82

ذوات الخف و الظلف و السباع و قد یقصر و بطحه کمنعه ألقاه علی وجه فانبطح.

أقول: سیأتی تفسیر أجزاء الخبر فی مواضعها إن شاء الله تعالی.

چهارپایان دارای سم و درندگان است. «بطحه» بر وزن منعه به معنای به صورت انداختن است.

تفسیر فقرات این حدیث انشاء الله در جایش خواهد آمد.(1)

باب ششم : بعضی از احتجاجات امیرالمؤمنین علیه السّلام و جوامع علومی که از موسی علیه السّلام رسیده است

روایات

روایت 1.

احتجاج: از اصبغ بن نباته نقل است که گفت: ابن کوّاء از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید: آن کیست که شب و روز می بیند و آن چیست که شب و روز نمی بیند؟ و آن که شب می بیند و روز نمی بیند، و آن که روز نمی بیند و شب می بیند؟

حضرت فرمود: وای بر تو! چیزی بپرس که تو را نفعی رساند، و سؤال بیجا مپرس، وای بر تو! امّا آن که شب و روز می بیند، فردی است که به تمام رسولان و اوصیای گذشته و تمام کتب و انبیاء ایمان آورده و به خداوند و نبی او محمّد نیز مؤمن است، و نیز به ولایت من نیز معترف است، او بینا در شب و روز است. و امّا آن که شبانه روز کور است، فردی است که منکر تمام انبیاء و اوصیاء و کتب گذشتگان است، و با این که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را درک نموده، به او ایمان نیاورده و ولایت مرا نیز قبول ندارد. پس با این کار خداوند عزوجل و پیامبرش را انکار نموده است، او کور شبانه روز است.

و امّا فرد بینا به شب و کور به روز، فردی است که تمام انبیاء و کتب را قبول دارد و منکر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بوده و ولایت و حقّ مرا قبول ندارد، پس او بینای شب و کور به روز است. و امّا فرد کور شب و بینای روز، فردی است که منکر انبیای گذشته و اوصیاء و کتب است، و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را درک و بدو و خداوند ایمان آورده و امامت مرا پذیرفته، پس او کور به شب و بینای به روز است.

وای بر تو ای ابن کوّاء! ما فرزندان ابی طالب هستیم، خداوند اسلام را توسّط ما آغاز کرده و به ما ختم می نماید.

اصبغ بن نباته گوید: وقتی آن حضرت از منبر پایین آمد، به دنبال او رفتم و عرض کردم: سرور من، ای امیرالمؤمنین! با این سخنان دلم را قوی و توانا فرمودی! امیرالمؤمنین علی علیه السّلام به من فرمود: ای اصبغ! هر که در ولایت من شک کند، در ایمان خود به تردید افتاده است. و آن که معترف به ولایت من باشد، در اصل به ولایت خداوند اعتراف نموده است. و ولایت من متّصل به ولایت خداوند همچون این دو انگشت- و آن دو انگشت را جمع فرمود- است؛ هر که به ولایت من اعتراف نماید پیروز و کامیاب است، و منکر آن

ص: 83

فَقَدْ خَابَ وَ خَسِرَ وَ هَوَی فِی النَّارِ وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ لَبِثَ فِیهَا أَحْقَاباً (1).

ناکام و زیان دیده و مایل به آتش است، و هر که به آتش رود، سال های سال در آن بماند.(1)

روایت 2.

مناقب ابن شهر آشوب: پادشاه روم نامه ای برای معاویه فرستاد و از او سؤالاتی کرد. از آن جمله پرسید: بگو لا شی ء چیست؟ معاویه در جواب فرو ماند. عمرو بن عاص گفت: یک اسب خوب بفرست در سپاه علی علیه السّلام که آن را به قیمت لا شی ء بفروشند، شاید مسأله روشن شود. فرستاده معاویه وارد سپاه امیرالمؤمنین علیه السّلام شد و به علی علیه السّلام برخورد که قنبر همراه او بود. مولی به قنبر فرمود: اسب را قیمت کن!

پرسید این اسب را چند می فروشی؟ گفت: بلا شی ء. فرمود: اسب را از او بگیر! صاحب اسب گفت: لا شی ء را بده! پس او را به صحرا برد و سراب را به او نشان داد و گفت: لا شی ء این است، و فرمود: برو به معاویه بگو! عرض کرد به چه دلیل می گویی؟ فرمود مگر نشنیده ای که خداوند در قرآن می فرماید «یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً»(2) {کارهایشان چون سرابی در زمینی هموار است که تشنه، آن را آبی می پندارد، تا چون بدان رسد آن را چیزی نیابد.}(3)

روایت 3.

مناقب ابن شهر آشوب: اصبغ گوید: پادشاه روم نامه ای برای معاویه فرستاد که اگر به این سوالات پاسخ دادی، مالیات برایت می فرستم، و الا خودت بیا و ببر. معاویه در جواب فرو ماند. پس آن سوالات را برای امیرالمؤمنین علیه السّلام فرستاد تا به آن پاسخ گوید. حضرت فرمود: اولین چیزی که روی زمین لرزید،

درخت خرما بود؛ اولین چیزی که صدا بر آن بلند شد، صحرای یمن بود و آن اولین دشتی بود که آب در آن جریان پیدا کرد و قوس قزح تا وقتی که در آسمان دیده می شود، امان از غرق شدن برای تمام اهل زمین است. کهکشان دروازه هایی است که خدا به روی گروهی باز نموده و سپس آن را بست و دگر بار باز نکرد.

معاویه پاسخ نامه را برای پادشاه روم فرستاد. او گفت: قسم به خدا این پاسخنامه جز از گنج نبوت بیرون نیامده است. پس مالیات به سوی معاویه فرستاد.(4)

روایت 4.

مناقب ابن شهر آشوب: از امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد جزر و مد دریا پرسش شد. فرمود: فرشته ای موکل دریا به نام رومان هنگامی که گام در دریا می نهد، آب بالا می آید و مدّ ایجاد می شود و زمانی که آن را از دریا بیرون می آورد، آب پایین می رود و جزر به وقوع می پیوندد.(5)

روایت 5.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن کواء پرسید: فاصله بین آسمان و زمین چقدر است؟ فرمود به اندازه ناله مظلومی و دعای مستجابی. پرسید: مزه آب چیست؟ فرمود: مزه زندگی را دارد. پرسید: بین مشرق و مغرب چقدر فاصله است؟ فرمود: به اندازه یک روز راه خورشید.

ص: 84

وَ مَا أَخَوَانِ وُلِدَا فِی یَوْمٍ وَ مَاتَا فِی یَوْمٍ وَ عُمُرُ أَحَدِهِمَا خَمْسُونَ وَ مِائَةُ سَنَةٍ وَ عُمُرُ الْآخَرِ خَمْسُونَ سَنَةً فَقَالَ عُزَیْرٌ وَ عَزْرَةُ أَخُوهُ لِأَنَّ عُزَیْراً أَمَاتَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ وَ عَنْ بُقْعَةٍ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهَا الشَّمْسُ إِلَّا لَحْظَةً وَاحِدَةً فَقَالَ ذَلِکَ الْبَحْرُ الَّذِی فَلَقَهُ اللَّهُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عَنْ إِنْسَانٍ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ لَا یَتَغَوَّطُ قَالَ علیه السلام ذَلِکَ الْجَنِینُ وَ عَنْ شَیْ ءٍ شَرِبَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ أَکَلَ وَ هُوَ مَیِّتٌ قَالَ علیه السلام ذَاکَ عَصَا مُوسَی علیه السلام شَرِبَتْ وَ هِیَ فِی شَجَرَتِهَا غَضَّةٌ (1)وَ أَکَلَتْ لَمَّا لَقَفَتْ (2)حِبَالَ السَّحَرَةِ وَ عِصِیَّهُمْ وَ عَنْ بُقْعَةٍ عَلَتْ عَلَی الْمَاءِ فِی أَیَّامِ طُوفَانٍ فَقَالَ علیه السلام ذَلِکَ مَوْضِعُ الْکَعْبَةِ لِأَنَّهَا کَانَتْ رَبْوَةً وَ عَنْ مَکْذُوبٍ عَلَیْهِ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ ذَاکَ الذِّئْبُ إِذْ کَذَبَ عَلَیْهِ إِخْوَةُ یُوسُفَ علیه السلام وَ عَمَّنْ أُوحِیَ إِلَیْهِ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ علیه السلام وَ أَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ وَ عَنْ أَطْهَرِ بُقْعَةٍ مِنَ الْأَرْضِ لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ عَلَیْهَا فَقَالَ علیه السلام ذَلِکَ ظَهْرُ الْکَعْبَةِ وَ عَنْ رَسُولٍ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ الشَّیَاطِینِ فَقَالَ علیه السلام الْهُدْهُدُ اذْهَبْ بِکِتابِی هذا وَ عَنْ مَبْعُوثٍ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ الشَّیَاطِینِ فَقَالَ علیه السلام ذَلِکَ الْغُرَابُ فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً وَ عَنْ نَفْسٍ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا قَرَابَةٌ وَ لَا رَحِمٌ فَقَالَ علیه السلام ذَاکَ یُونُسُ النَّبِیُّ علیه السلام فِی بَطْنِ الْحُوتِ وَ مَتَی الْقِیَامَةُ قَالَ علیه السلام عِنْدَ حُضُورِ الْمَنِیَّةِ وَ بُلُوغِ الْأَجَلِ وَ مَا عَصَا مُوسَی علیه السلام فَقَالَ علیه السلام کَانَ یُقَالُ لَهَا الأربیة (3)وَ کَانَتْ مِنْ عَوْسَجٍ

ص: 85

پرسید: آن دو برادر کدامند که در یک روز به دنیا آمدند و یک روز از دنیا رفتند، اما عمر یکی از آن ها صد و پنجاه سال و عمر دیگری پنجاه سال بود؟ فرمود: عزیر و عزره برادرش، چون خداوند عزیر را صد سال میراند و بعد زنده اش کرد.

از زمینی پرسید که یک مرتبه بر آن آفتاب تابید. فرمود: آن دریایی بود که برای بنی اسرائیل شکافت. و از انسانی سؤال کرد که می آشامد و غذا می خورد، ولی تغوط ندارد. فرمود: جنین است و پرسید از چیزی که آشامید در حالی که زنده بود و خورد وقتی مرده بود. فرمود: عصای موسی است که آشامید موقعی که در درخت و تر و تازه بود و خورد، وقتی وسایل سحر و جادوگری ساحران را بلعید.

و از زمینی پرسید که در توفان نوح بالای آب قرار گرفت. فرمود: آن محل کعبه است، چون آن زمین مرتفع بود. از متهمی پرسید که نه از جن بود و نه انسان پرسید. فرمود: همان گرگی که برادران یوسف به او تهمت زدند. و سؤال کرد از کسی که به او وحی شد و نه جن بود و نه انسان. فرمود: خداوند به زنبور عسل وحی کرد. و از پاک ترین سرزمین سؤال کرد که نماز در آن صحیح نیست. فرمود: پشت بام کعبه است. سؤال کرد از پیکی که نه جن بود و نه انسان و نه از ملائکه و شیاطین. فرمود: هدهد «اذْهَبْ بِکِتابِی هذا» {هدهد! نامه ام را ببر} و از برانگیخته ای که نه جن و نه انسان و نه ملائکه و شیاطین بود. فرمود: او همان کلاغی بود که خدا او را فرستاد (تا به قابیل کیفیت دفن هابیل را بیاموزد). و از جانداری که در شکم جانداری بود که بین آن دو قرابت و خویشاوندی وجود نداشت. فرمود: یونس پیامبر که در شکم ماهی بود.

پرسید قیامت چه وقت است؟ فرمود: هنگام مرگ و رسیدن اجل. پرسید: عصای موسی چه بود؟ فرمود: به او اربیه گفته شده و از عوسج بود

ص: 85

طُولُهَا سَبْعَةُ أَذْرُعٍ بِذِرَاعِ مُوسَی علیه السلام وَ کَانَتْ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْزَلَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی شُعَیْبٍ علیه السلام(1).

و به ذراع حضرت موسی هفت ذراع طول داشت و جبرئیل آن را برای شعیب از بهشت آورده بود.(1)

روایت 6.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس گفت: دو برادر یهودی از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسیدند: یکتایی که دو ندارد چیست و دو تایی که سه ندارد تا صد تا که متصل است در تورات و انجیل می یابیم و در قرآن شما می خوانید؟ فرمود: اما واحد، خداوند یکتا است که قهّار است و شریکی ندارد. اما دو تا، آدم و حوا هستند که اولین دو تا می باشند. سه تا جبرئیل، میکائیل و اسرافیل هستند، زیرا آن ها سرآمد ملائکه در وحی هستند. اما چهار تا تورات، انجیل، زبور و قرآن است.

اما پنج تا نماز است که خداوند بر پیامبرش و بر امت او نازل نموده که نه بر پیامبران قبل و نه بر امت های پیشین نازل نکرده و شما آن را در تورات می یابید. اما شش تا، خداوند آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید. هفت عبارت است از هفت آسمان طبقه طبقه. اما هشت تا بر می دارد عرش خدا را در آن روز و ثمانیه یعنی هشت تا. اما نه تا عبارت است از معجزات نه گانه موسی. اما ده تا این آیه تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ است. اما یازده، یوسف به پدرش گفت دیدم که یازده ستاره مرا سجده کردند.

دوازده عبارت از دوازده ماه است. سیزده، گفتار یوسف است به پدرش که گفت خورشید و ماه را دیدم که برایم سجده می کنند که یازده برادر و خورشید پدرش و ماه مادرش بود. چهارده عبارت است از چهارده قندیل نور که بین آسمان هفتم و حجب آویخته است که به نور خدا می درخشند تا روز قیامت. پانزده، پانزده روز از ماه رمضان گذشته، تمام کتب آسمانی از لوح محفوظ نسخه گرفته شد و به آسمان دنیا آمد.

شانزده صف ملائکه است که اطراف عرش را گرفته اند. هفده اسمی از اسمای خداست که بین بهشت و جهنم نوشته شده که اگر آن ها نباشد، چنان شراره آتش زبانه می کشد که هر چه را که در آسمان و زمین است می سوزاند.

ص: 86

وَ أَمَّا الثَّمَانِیَةَ عَشَرَ فَثَمَانِیَةَ عَشَرَ حِجَاباً مِنْ نُورٍ مُعَلَّقَةً بَیْنَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ لَوْ لَا ذَلِکَ لَذَابَتِ الصُّمُّ الشَّوَامِخُ وَ احْتَرَقَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَا بَیْنَهُمَا مِنْ نُورِ الْعَرْشِ وَ أَمَّا التِّسْعَةَ عَشَرَ فَتِسْعَةَ عَشَرَ مَلَکاً خَزَنَةُ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا الْعِشْرُونَ فَأَنْزَلَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ علیه السلام فِی عِشْرِینَ یَوْماً خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَمَّا الْأَحَدُ وَ الْعِشْرُونَ فَأَلَانَ اللَّهُ لِدَاوُدَ فِیهَا الْحَدِیدَ وَ أَمَّا فِی اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ فَاسْتَوَتْ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام وَ أَمَّا ثَلَاثَةٌ وَ عِشْرُونَ (1)فَفِیهِ مِیلَادُ عِیسَی علیه السلام وَ نُزُولُ الْمَائِدَةِ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَمَّا فِی أَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَی یَعْقُوبَ بَصَرَهُ وَ أَمَّا خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ فَکَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی تَکْلِیماً بوادی (بِالْوَادِی) الْمُقَدَّسِ کَلَّمَهُ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ أَمَّا سِتَّةٌ وَ عِشْرُونَ فَمَقَامُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی النَّارِ أَقَامَ فِیهَا حَیْثُ صَارَتْ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أَمَّا سَبْعَةٌ وَ عِشْرُونَ فَرَفَعَ اللَّهُ إِدْرِیسَ مَکاناً عَلِیًّا وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَمَّا ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ فَمَکَثَ یُونُسُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ وَ أَمَّا الثَّلَاثُونَ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَمَّا الْأَرْبَعُونَ تَمَامُ مِیعَادِهِ وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ وَ أَمَّا الْخَمْسُونَ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ أَمَّا السِّتُّونَ کَفَّارَةُ الْإِفْطَارِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ أَمَّا السَّبْعُونَ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا وَ أَمَّا الثَّمَانُونَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً وَ أَمَّا التِّسْعُونَ فَ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ أَمَّا الْمِائَةُ فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ فَلَمَّا سَمِعَا ذَلِکَ أَسْلَمَا فَقُتِلَ أَحَدُهُمَا فِی الْجَمَلِ وَ الْآخَرُ فِی صِفِّین(2).

اما هجده، عبارت از هجده حجاب است که آویخته بین عرش و کرسی است. اگر آن ها نباشند، کوه های سخت ذوب می شوند و آسمان ها و زمین و هر چه مابین آن هاست، از نور عرش می سوزد.

نوزده عبارت از نوزده فرشته خازن جهنم است. بیست، زبور است که خداوند بیست روز از ماه رمضان گذشته، بر داود نازل کرد. بیست و یک در آن روز خداوند آهن را برای داود نرم کرد. بیست و دو کشتی نوح بر زمین قرار گرفت. بیست و سه میلاد عیسی مسیح و نزول مائده بر بنی اسرائیل است. بیست و چهار خداوند چشم یعقوب را برگرداند. اما بیست و پنج خداوند با موسی در وادی مقدس بیست و پنج روز تکلم کرد. بیست و شش مقدار درنگ ابراهیم در آتش نمرودیان بود که وقتی سرد و سلامت شد، در آنجا قرار گرفت.

اما بیست و هفت، خداوند ادریس را در بیست و هفت سالگی به مرتبه عالی رسانید. و بیست و هشت، مدت درنگ یونس در شکم ماهی بود. اما سی مقدار قرار خداوند با موسی بود، به مدت سی شب. اما چهل، تمام این قرار بود، «وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ». اما پنجاه، پنجاه هزار سال. و اما شصت، کفاره روزه ماه رمضان است، «فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً». اما هفتاد عبارت است از هفتاد نفری که موسی انتخاب نمود. اما هشتاد باید تازیانه بزنند به تعداد هشتاد تازیانه. اما نود عبارت از نود و نه گوسفند است. اما صد «فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ» است که هر کدام را صد تازیانه بزنید.

آن ها وقتی توضیحات امیرالمؤمنین علیه السّلام را شنیدند، هر دو ایمان آوردند و یکی از آن ها در جنگ جمل به شهادت رسید و دیگری در جنگ صفین.(1)

روایت 7.

مناقب ابن شهر آشوب: آن حضرت در جواب سئوال کننده ای فرمود: آن دو همسری که باید با هم باشند با این که زنده نیستند، خورشید و ماه هستند. و نوری که نه از خورشید و نه ماه

ص: 87

وَ لَا مِنَ النُّجُومِ وَ لَا الْمَصَابِیحِ فَهُوَ عَمُودٌ أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی علیه السلام فِی التِّیهِ وَ أَمَّا السَّاعَةُ الَّتِی لَیْسَ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا مِنَ النَّهَارِ فَهِیَ السَّاعَةُ الَّتِی قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ أَمَّا الِابْنُ الَّذِی أَکْبَرُ مِنْ أَبِیهِ وَ لَهُ ابْنٌ أَکْبَرُ مِنْهُ فَهُوَ عُزَیْرٌ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ لَهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ لِابْنِهِ مِائَةٌ وَ عشرین (عَشْرُ) سِنِینَ وَ مَا لَا قِبْلَةَ لَهُ فَالْکَعْبَةُ وَ مَا لَا أَبَ لَهُ فَالْمَسِیحُ وَ مَا لَا عَشِیرَةَ لَهُ فَآدَمُ(1).

و نه ستاره و نه چراغ ها است، همان عمود نوری است که خداوند در وادی تیه برای موسی فرستاد. و ساعتی که نه از شب و نه از روز است، همان ساعتی که قبل طلوع خورشید است.

پسری که از پدرش بزرگ تر بود و او پسری داشت که بزرگ تر از خودش بود، عزیر است که خداوند او را در چهل سالگی به پیامبری مبعوث کرد، اما پسرش صد و بیست سال داشت. و آن چه قبله ندارد، کعبه است و کسی که پدر ندارد، مسیح است و کسی که عشیره ندارد، آدم است.(1)

روایت 8.

الغارات: ابراهیم بن محمد ثقفی سند را به اصبغ بن نباته می رساند که گفت: پادشاه روم نامه ای برای معاویه فرستاد و ده سؤال کرد، اما او چون الاغی که در گل مانده باشد، در پاسخ آن ها فرو ماند. پس یک نفر را خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام فرستاد. آن زمان امیرالمؤمنین علیه السّلام در کوفه بود. فرستاده گفت: السّلام علیک یا امیرالمؤمنین! امام علیه السّلام فرمود: تو از رعایای من نیستی؟ جواب داد: آری. مرا معاویه فرستاده تا از شما ده سؤال بکنم که پادشاه روم از او پرسیده و گفته است اگر جواب این مسائل را بدهی، به تو خراج می دهم، وگرنه تو باید به من خراج بدهی. اما معاویه جواب آن ها را نمی دانست و مرا فرستاده تا از شما بپرسم.

علی علیه السّلام پرسید: آن سؤال ها چیست؟ گفت: اول چیزی که در زمین تکان خورد چیست؟ اول چیزی که ناله زد در زمین چیست؟ فاصله بین حق و باطل چقدر است؟ فاصله بین مشرق و مغرب چقدر است؟ فاصله بین آسمان ها و زمین چقدر است؟ ارواح مسلمین کجایند؟ ارواح مشرکین کجایند؟ قوس و قزح چیست؟ این مجرّه چیست؟ به فرد خنثی چگونه میراث می رسد؟

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اول چیزی که بر روی زمین تکان خورد درخت خرما بود، و مانند فرزند آدم است که اگر سر او را ببرند، می میرد. وقتی سر خرما را ببرند، یک تنه خشک می ماند. اول چیزی که در زمین ناله کرد، وادی بود در یمن و آن اولین زمینی بود که آب از آن تراوید. بین حق و باطل چهار انگشت فاصله است؛ همان فاصله ای که می گویی چشمم دید و گوشم شنید آن چه را که نشنیده است. و بین آسمان و زمین فاصله طول دید است و دعای مظلوم. و فاصله بین مشرق و مغرب، یک روز تمام برای خورشید است.

ص: 88

وَ تَأْوِی أَرْوَاحُ الْمُسْلِمِینَ عَیْناً فِی الْجَنَّةِ تُسَمَّی سَلْمَی وَ تَأْوِی أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ فِی جُبِّ النَّارِ تُسَمَّی بَرَهُوتَ وَ هَذِهِ الْقَوْسُ أَمَانُ الْأَرْضِ کُلِّهَا مِنَ الْغَرَقِ وَ إِذَا رَأَوْا ذَلِکَ فِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا هَذِهِ الْمَجَرَّةُ فَأَبْوَابُ السَّمَاءِ فَتَحَهَا اللَّهُ عَلَی قَوْمِ نُوحٍ ثُمَّ أَغْلَقَهَا فَلَمْ یَفْتَحْهَا وَ أَمَّا الْخُنْثَی فَإِنَّهُ یَبُولُ فَإِنْ خَرَجَ بَوْلُهُ مِنْ ذَکَرِهِ فَسُنَّتُهُ سُنَّةُ الرَّجُلِ وَ إِنْ خَرَجَ مِنْ غَیْرِ ذَلِکَ فَسُنَّتُهُ سُنَّةُ الْمَرْأَةِ فَکَتَبَ بِهَا مُعَاوِیَةُ إِلَی صَاحِبِ الرُّومِ فَحَمَلَ إِلَیْهِ خَرَاجَهُ وَ قَالَ مَا خَرَجَ هَذَا إِلَّا مِنْ کُتُبِ نُبُوَّةٍ هَذَا فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْإِنْجِیلِ عَلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ.

ارواح مسلمین در سرچشمه ای در بهشت جای دارند به نام سلمی، و ارواح مشرکین در چاهی از آتش قرار دارند به نام برهوت. اما قوس امان برای اهل زمین است از غرق، وقتی که آن را در آسمان ببینند. اما مجرّه (روشنایی است که در آسمان دیده می شود دو طرف آن را تاریکی فرا گرفته) درب های آسمان است که خداوند آن ها را برای قوم نوح گشود و بعد آن ها را بست و دیگر باز نکرد. اما فرد خنثی بول می کند، اگر ادرار او از آلت مردی خارج شد که مرد است و اگر از آن خارج نشد، زن خواهد بود.

معاویه این جواب ها را برای پادشاه روم نوشت. او خراج را به معاویه پرداخت و گفت که این جواب ها، جز از کتاب پیامبر خارج نشده اند. این ها چیزهایی است که خداوند در انجیل عیسی نازل کرده است.(1)

روایت 9.

الغارات: پیرمردی از فزاره گفت: علی علیه السّلام فرمود: از کارهایی که خداوند به نفع شما انجام داده، این است که دشمن شما مسائل دینی خود را برای شما می نویسد.(2)

توضیح

«ایام طراد» روزهای طولانی است و مقصود از آن روزهای تام است.

باب هفتم : تعلیماتی که امیرالمؤمنین علیه السّلام در چهارصد بخش از مصالح دین و دنیای مسلمان آموزش داده است

روایات

روایت 1.

خصال: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام، از پدر بزرگوارش، از جدّش نقل می کند که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در یک مجلس، چهارصد درس از مواردی که کار دین و دنیای یک مسلمان را اصلاح می کند، به یارانش آموخت.

فرمود: حجامت بدن را تندرست و عقل را نیرومند می کند. عطر زدن به شارب از اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله و گرامی داشت. دو فرشته نویسنده اعمال هستند. مسواک کردن از کارهایی است که موجب خشنودی خدا و سنّت پیامبر است و دهان را پاکیزه می کند.

ص: 89

وَ الدُّهْنَ یُلَیِّنُ الْبَشَرَةَ وَ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ یُسَهِّلُ مَجَارِی الْمَاءِ وَ یُذْهِبُ الْقَشَفَ (1)وَ یُسَفِّرُ اللَّوْنَ وَ غَسْلَ الرَّأْسِ یَذْهَبُ بِالدَّرَنِ وَ یَنْفِی الْقَذَی (2)وَ الْمَضْمَضَةَ وَ الِاسْتِنْشَاقَ سُنَّةٌ وَ طَهُورٌ لِلْفَمِ وَ الْأَنْفِ وَ السُّعُوطَ مَصَحَّةٌ لِلرَّأْسِ وَ تَنْقِیَةٌ لِلْبَدَنِ وَ سَائِرِ أَوْجَاعِ الرَّأْسِ وَ النُّورَةَ نُشْرَةٌ وَ طَهُورٌ لِلْجَسَدِ (3) اسْتِجَادَةُ الْحِذَاءِ وِقَایَةٌ لِلْبَدَنِ وَ عَوْنٌ عَلَی الطَّهُورِ وَ الصَّلَاةِ تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ یَمْنَعُ الدَّاءَ الْأَعْظَمَ وَ یُدِرُّ الرِّزْقَ وَ یُورِدُهُ نَتْفُ الْإِبْطِ یَنْفِی الرَّائِحَةَ الْمُنْکَرَةَ وَ هُوَ طَهُورٌ وَ سُنَّةٌ مِمَّا أَمَرَ بِهِ الطَّیِّبُ علیه السلام غَسْلُ الْیَدَیْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ زِیَادَةٌ فِی الرِّزْقِ وَ إِمَاطَةٌ لِلْغَمَرِ (4)عَنِ الثِّیَابِ وَ یَجْلُو الْبَصَرَ (5)قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحْمَةِ وَ تَمَسُّکٌ بِأَخْلَاقِ النَّبِیِّینَ أَکْلُ التُّفَّاحِ نَضُوحٌ لِلْمَعِدَةِ مَضْغُ اللُّبَانِ یَشُدُّ الْأَضْرَاسَ وَ یَنْفِی الْبَلْغَمَ وَ یَذْهَبُ بِرِیحِ الْفَمِ الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ أَسْرَعُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ أَکْلُ السَّفَرْجَلِ قُوَّةٌ لِلْقَلْبِ الضَّعِیفِ وَ یُطَیِّبُ الْمَعِدَةَ وَ یُذَکِّی الْفُؤَادَ وَ یُشَجِّعُ الْجَبَانَ وَ یُحَسِّنُ الْوَلَدَ إِحْدَی وَ عِشْرُونَ زَبِیبَةً حَمْرَاءَ فِی کُلِّ یَوْمٍ عَلَی الرِّیقِ تَدْفَعُ جَمِیعَ الْأَمْرَاضِ إِلَّا مَرَضَ الْمَوْتِ یُسْتَحَبُّ لِلْمُسْلِمِ أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ وَ الرَّفَثُ الْمُجَامَعَةُ لَا تَخَتَّمُوا بِغَیْرِ الْفِضَّةِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا طَهُرَتْ یَدٌ فِیهَا خَاتَمُ حَدِیدٍ

ص: 90

روغن مالیدن پوست بدن را نرم می کند، قدرت مغز را می افزاید، مجاری آب را در بدن آسان می سازد، خشکی پوست را از بین می برد و رنگ پوست را روشن می سازد. شستن سر چرک و گرد و خاشاک را از بین می برد. مضمضه یعنی آب در دهان گرداندن و استنشاق یعنی آب به بینی کشیدن، سنّت و پاک کننده دهان و بینی است. انفیه در بینی کردن مایه سلامتی سر و تنقیه بدن و از بین برنده دردهای سر است. استعمال نوره موجب نشاط و پاکیزگی تن است.

کفش نیکو به پا کردن مایه نگهداری بدن و یاری به پاکیزگی و نماز است. چیدن ناخن جلوگیری از درد بزرگ است و روزی را زیاد کرده و آن را جلب می کند. ستردن موی زیر بغل، بوی بد را نابود می نماید و آن پاکیزگی و سنّت و از جمله مواردی است که پیامبر پاکیزه صلی الله علیه و آله بدان دستور داده است. شستن دست ها پیش از غذا و پس از آن، موجب افزایش روزی و زدودن چربی از لباس است و دیده را روشن می گرداند. شب زنده داری موجب سلامتی تن و خشنودی پروردگار متعال و خود را در معرض رحمت الهی قرار دادن و چنگ زدن به اخلاق پیامبران است. خوردن سیب موجب پیراستگی معده است. جویدن کندر دندان ها را نیرومند و بلغم را نابود می کند و بوی دهان را از بین می برد. نشستن در مسجد پس از طلوع فجر تا طلوع خورشید، سریع ترین وسیله در طلب روزی از کوشش در زمین است. خوردن بِه، موجب تقویت قلب ناتوان است و همو معده را پاکیزه کرده و نیروی دل را می افزاید و ترسو را شجاع کرده و فرزند را نیکو می کند. ناشتا خوردن بیست و یک عدد مویز در هر روز، جز درد مرگ، همه بیماری ها را درمان می کند.

آمیزش هر مرد مسلمان با همسرش در شب اول ماه رمضان مستحب است، زیرا خداوند می فرماید: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ»(1) {در شب روزه آمیزش با همسرانتان بر شما حلال شده است.} به جز انگشتر نقره، انگشتر دیگر به دست نکنید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «دستی که در آن انگشتر آهن است پاک نمی شود.»

ص: 90

وَ مَنْ نَقَشَ عَلَی خَاتَمِهِ اسْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیُحَوِّلْهُ عَنِ الْیَدِ الَّتِی یَسْتَنْجِی بِهَا فِی الْمُتَوَضَّإِ (1)إِذَا نَظَرَ أَحَدُکُمْ فِی الْمِرْآةِ فَلْیَقُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنِی فَأَحْسَنَ خَلْقِی وَ صَوَّرَنِی فَأَحْسَنَ صُورَتِی وَ زَانَ مِنِّی مَا شَانَ مِنْ غَیْرِی وَ أَکْرَمَنِی بِالْإِسْلَامِ لِیَتَزَیَّنَ أَحَدُکُمْ لِأَخِیهِ الْمُسْلِمِ إِذَا أَتَاهُ کَمَا یَتَزَیَّنُ لِلْغَرِیبِ الَّذِی یُحِبُّ أَنْ یَرَاهُ فِی أَحْسَنِ الْهَیْئَةِ صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنْ کُلِّ شَهْرٍ أَرْبِعَاءَ بَیْنَ خَمِیسَیْنِ وَ صَوْمُ شَعْبَانَ یَذْهَبُ بِوَسْوَاسِ الصَّدْرِ وَ بَلَابِلِ الْقَلْبِ وَ الِاسْتِنْجَاءُ بِالْمَاءِ الْبَارِدِ یَقْطَعُ الْبَوَاسِیرَ غَسْلُ الثِّیَابِ یَذْهَبُ بِالْهَمِّ وَ الْحُزْنِ وَ هُوَ طَهُورٌ لِلصَّلَاةِ لَا تَنْتِفُوا الشَّیْبَ فَإِنَّهُ نُورُ الْمُسْلِمِ وَ مَنْ شَابَ شَیْبَتَهُ فِی الْإِسْلَامِ کَانَ لَهُ نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یَنَامُ الْمُسْلِمُ وَ هُوَ جُنُبٌ وَ لَا یَنَامُ إِلَّا عَلَی طَهُورٍ فَإِنْ لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ فَلْیَتَیَمَّمْ بِالصَّعِیدِ فَإِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ تُرْفَعُ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیَقْبَلُهَا وَ یُبَارِکُ عَلَیْهَا فَإِنْ کَانَ أَجَلُهَا قَدْ حَضَرَ جَعَلَهَا فِی کُنُوزِ رَحْمَتِهِ (2)وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ أَجَلُهَا قَدْ حَضَرَ بَعَثَ بِهَا مَعَ أُمَنَائِهِ مِنْ مَلَائِکَتِهِ فَیَرُدُّونَهَا فِی جَسَدِهَا لَا یَتْفُلُ الْمُؤْمِنُ فِی الْقِبْلَةِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ نَاسِیاً فَلْیَسْتَغْفِرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ لَا یَنْفُخُ الرَّجُلُ فِی مَوْضِعِ سُجُودِهِ وَ لَا یَنْفُخُ فِی طَعَامِهِ وَ لَا فِی شَرَابِهِ وَ لَا فِی تَعْوِیذِهِ لَا یَنَامُ الرَّجُلُ عَلَی الْمَحَجَّةِ (3)وَ لَا یَبُولَنَّ مِنْ سَطْحٍ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا یَبُولَنَّ فِی مَاءٍ جَارٍ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ فَإِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلًا وَ لِلْهَوَاءِ أَهْلًا لَا یَنَامُ الرَّجُلُ عَلَی وَجْهِهِ وَ مَنْ رَأَیْتُمُوهُ نَائِماً عَلَی وَجْهِهِ فَأَنْبِهُوهُ وَ لَا تَدَعُوهُ وَ لَا یَقُومَنَّ أَحَدُکُمْ فِی الصَّلَاةِ مُتَکَاسِلًا وَ لَا نَاعِساً وَ لَا یُفَکِّرَنَّ فِی نَفْسِهِ فَإِنَّهُ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّمَا لِلْعَبْدِ مِنْ صَلَاتِهِ مَا أَقْبَلَ عَلَیْهِ مِنْهَا بِقَلْبِهِ کُلُوا مَا یَسْقُطُ مِنَ الْخِوَانِ فَإِنَّهُ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَنْ

ص: 91

و هر که بر انگشترش اسم خدا نقش کرده، به هنگام دستشویی رفتن بایستی آن را از دستی که با آن خود را می شوید درآورد.

هر گاه یکی از شما در آینه می نگرد، بگوید: «سپاس خدایی را که مرا آفرید و نیکو آفرید و به من صورت بخشید و زیبا نگارش کرد و آن چه از دیگران نکوهیده بود، در من آراسته داشت و مرا به اسلام گرامی داشت.» وقتی یکی از شما با برادر مسلمانش رو به رو می شود، برای او خود را بیاراید، آن گونه که خود را برای بیگانه آرایش می کنید و دوست دارید او شما را در بهترین قیافه ببیند.

روزه سه روز از هر ماه که یک چهارشنبه میان دو پنجشنبه باشد و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانی قلب را از بین می برد. شستن و تمیز کردن محل مدفوع با آب سرد، بواسیر را قطع می کند. شستن لباس اندوه و حزن را از بین برده و همان پاک کننده برای نماز است. هرگز موی سفید را نکنید که آن نور مسلمان است و هر که در اسلام از جوانی به پیری رسیده (و مویش سفید شود)، روز رستاخیز برای او نور می گردد.

مسلمان در حال جنابت نخوابد، و جز با وضو نخوابد، و اگر آبی نیافت با خاک تیمّم کند، زیرا روح مؤمن به سوی خدای متعال بالا می رود و خداوند او را پذیرفته و مبارک قرار می دهد. و اگر هنگام مرگش فرا رسیده باشد، او را در گنجینه رحمتش قرار می دهد و اگر هنگام مرگش فرا نرسیده باشد، او را با فرشتگان امینش می فرستد تا او را به تنش بازگردانند. مؤمن به سمت قبله تف نکند که اگر از روی فراموشی چنین کرد، از خداوند متعال آمرزش بخواهد. مرد در محل سجده فوت نکند، و غذایش را فوت نکند و آشامیدنی خود را فوت نکند، و نیز در تعویذ (دعای بازوبند) خود فوت نکند. مرد در وسط راه نخوابد و از پشت بام در هوا ادرار نکند و در آب گرم ادرار نکند که اگر چنین کرد و مشکلی برای او پیش آمد، جز خودش را سرزنش نکند، زیرا آب و هوا اهلی دارند. مرد به رو نخوابد و اگر کسی را دیدید که به رو خوابیده، بیدارش کنید و او را به آن حال نگذارید. و هیچ یک از شما با حالت کسالت و چرت به نماز نایستد، و در نماز به خود نیندیشد که در پیشگاه خدای بزرگ خود است و تنها برای بنده آن نمازش پذیرفته است که با حضور قلبش اقامه کند. آن چه را که از سفره بیرون می افتد بخورید که به اذن خدا، برای هر کسی که

ص: 91

أَرَادَ أَنْ یَسْتَشْفِیَ بِهِ إِذَا أَکَلَ أَحَدُکُمْ طَعَاماً فَمَصَّ أَصَابِعَهُ الَّتِی أَکَلَ بِهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ الْبَسُوا ثِیَابَ الْقُطْنِ فَإِنَّهَا لِبَاسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ لِبَاسُنَا وَ لَمْ یَکُنْ یَلْبَسُ الشَّعْرَ وَ الصُّوفَ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ (1)وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَالَ وَ یُحِبُّ أَنْ یُرَی أَثَرُ نِعْمَتِهِ عَلَی عَبْدِهِ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً لَا تَقْطَعُوا نَهَارَکُمْ بِکَذَا وَ کَذَا (2)وَ فَعَلْنَا کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکُمْ حَفَظَةً یَحْفَظُونَ عَلَیْنَا وَ عَلَیْکُمْ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی کُلِّ مَکَانٍ فَإِنَّهُ مَعَکُمْ صَلُّوا عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْبَلُ دُعَاءَکُمْ عِنْدَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ دُعَائِکُمْ لَهُ وَ حِفْظِکُمْ إِیَّاهُ صلی الله علیه و آله أَقِرُّوا الْحَارَّ حَتَّی یَبْرُدَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرِّبَ إِلَیْهِ طَعَامٌ حَارٌّ فَقَالَ أَقِرُّوهُ حَتَّی یَبْرُدَ وَ یُمْکِنَ أَکْلُهُ مَا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیُطْعِمَنَا النَّارَ وَ الْبَرَکَةُ فِی الْبَارِدِ إِذَا بَالَ أَحَدُکُمْ فَلَا یُطَمِّحَنَّ بِبَوْلِهِ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا یَسْتَقْبِلْ بِبَوْلِهِ الرِّیحَ عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمْ مَا یَنْفَعُهُمُ اللَّهُ بِهِ لَا یَغْلِبُ عَلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ بِرَأْیِهَا کُفُّوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً تَغْنَمُوا أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ وَ لَوْ إِلَی قَتَلَةِ أَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ (3)فَإِنَّهُ کَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِیَادَةٌ فِی الْحَسَنَاتِ وَ لَا تُکْتَبُوا فِی الْغَافِلِینَ لَیْسَ لِلْعَبْدِ أَنْ یَخْرُجَ فِی سَفَرٍ إِذَا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ لَیْسَ فِی شُرْبِ الْمُسْکِرِ (4) وَ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ تَقِیَّةٌ إِیَّاکُمْ وَ الْغُلُوَّ فِینَا قُولُوا إِنَّا عَبِیدٌ مَرْبُوبُونَ وَ قُولُوا فِی فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ مَنْ أَحَبَّنَا فَلْیَعْمَلْ بِعَمَلِنَا وَ لْیَسْتَعِنْ بِالْوَرَعِ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا یُسْتَعَانُ بِهِ فِی أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ لَا تُجَالِسُوا لَنَا عَائِباً

ص: 92

بدان شفا جوید، شفای هر دردی است. هر گاه یکی از شما غذایی بخورد و انگشتانی را که بدان ها غذا خورده بلیسد، خداوند بزرگ می فرماید: خدا تو را برکت دهد.

لباس پنبه ای بپوشید که همان لباس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود که لباس ما نیز هست و ما لباس مو و پشم نمی پوشیم، مگر آن که علّتی داشته باشد. و فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست می دارد و دوست دارد که اثر نعمت خود را در بنده اش ببیند. با خویشان خود پیوند داشته باشید، گرچه به سلام کردن باشد. خداوند متعال می فرماید: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبا»(1) {از خدایی که مورد بازخواست از او و خویشان هستید، بیم داشته باشید که به راستی خداوند بر شما رقیب و دیده بان است.} روز خود را با گفتار چنین و چنان و چنین و چنان کردیم نگذرانید، چرا که به همراه شما نگهبانانی است که شما و ما را نگهبانند. خدا را در همه جا به یاد آورید که او با شماست. بر محمد و خاندان او صلوات بفرستید، چرا که خداوند متعال به هنگام یاد محمّد و دعای بر او و رعایت او، دعای شما را می پذیرد.

غذای گرم را بگذارید تا خنک شود، چرا که چون غذای گرمی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تعارف کردند، فرمود: «بگذارید تا خنک شود و بشود آن را خورد. خداوند آتش را غذای ما قرار نداده و برکت در غذای خنک است.» به هنگام دفع ادرار، به سمت هوا و رو به باد ادرار نکنید. به کودکانتان چیزی بیاموزید که خدا به وسیله آن به آن ها سود دهد، نکند که مرجئه عقاید خود را بدان ها تحمیل کنند. زبان خود را نگه دارید و سلام کنید تا سود ببرید. کسانی که شما را امین دانسته و امانت سپردند، امانتشان را برگردانید، گرچه کشندگان فرزندان پیامبر باشند.

آن گاه که وارد بازار شدید و به هنگام اشتغال مردم، خدا را بسیار یاد کنید، زیرا که کفّاره گناهان شماست و موجب زیادتی حسنات می شود و در زمره غافلان نوشته نشوید. آن گاه که ماه رمضان فرا رسید، سزاوار نیست که بنده سفر کند، چرا که خداوند می فرماید: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»(2) {پس هر کس از شما ماه رمضان را درک کرد بایستی روزه بگیرد.} در شرابخواری و مسح بر کفش تقیّه نیست.

بپرهیزید از این که در مورد ما غلوّ کنید، بگویید ما بندگان پرورده ایم و در فضل ما هر چه می خواهید بگویید. هر که ما را دوست می دارد، بایستی طبق رفتار ما رفتار کرده و از ورع و پاکدامنی یاری گیرد، زیرا ورع بهترین کمک در امور دنیایی و آخرتی است. با خرده گیران ما همنشینی نکنید

ص: 92

وَ لَا تَمْتَدِحُوا بِنَا عِنْدَ عَدُوِّنَا مُعْلِنِینَ بِإِظْهَارِ حُبِّنَا فَتَذِلُّوا أَنْفُسَکُمْ (1)عِنْدَ سُلْطَانِکُمْ الْزَمُوا الصِّدْقَ فَإِنَّهُ مَنْجَاةٌ وَ ارْغَبُوا فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اطْلُبُوا طَاعَتَهُ وَ اصْبِرُوا عَلَیْهَا فَمَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ هُوَ مَهْتُوکُ السِّرِّ لَا تُعَنُّونَا (2)فِی الطَّلَبِ وَ الشَّفَاعَةِ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا قَدَّمْتُمْ لَا تَفْضَحُوا أَنْفُسَکُمْ عِنْدَ عَدُوِّکُمْ فِی الْقِیَامَةِ وَ لَا تُکَذِّبُوا أَنْفُسَکُمْ عِنْدَهُمْ فِی مَنْزِلَتِکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بِالْحَقِیرِ مِنَ الدُّنْیَا تَمَسَّکُوا بِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ فَمَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا یُحِبُّ إِلَّا أَنْ یَحْضُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لَهُ وَ تَأْتِیهِ الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَقَرُّ عَیْنُهُ وَ یُحِبُّ لِقَاءَ اللَّهِ لَا تُحَقِّرُوا إِخْوَانَکُمْ فَإِنَّهُ مَنِ احْتَقَرَ مُؤْمِناً لَمْ یَجْمَعِ (3)اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمَا فِی الْجَنَّةِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ لَا یُکَلِّفُ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ الطَّلَبَ إِلَیْهِ إِذَا عَلِمَ حَاجَتَهُ تَوَازَرُوا وَ تَعَاطَفُوا وَ تَبَاذَلُوا وَ لَا تَکُونُوا بِمَنْزِلَةِ الْمُنَافِقِ الَّذِی یَصِفُ مَا لَا یَفْعَلُ تَزَوَّجُوا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا کَانَ یَقُولُ مَنْ کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَتَّبِعَ سُنَّتِی فَلْیَتَزَوَّجْ فَإِنَّ مِنْ سُنَّتِیَ التَّزْوِیجَ وَ اطْلُبُوا الْوَلَدَ فَإِنِّی أُکَاثِرُ بِکُمُ الْأُمَمَ غَداً وَ تَوَقَّوْا عَلَی أَوْلَادِکُمْ لَبَنَ الْبَغِیِّ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْمَجْنُونَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ یُعْدِی تَنَزَّهُوا عَنْ أَکْلِ الطَّیْرِ الَّذِی لَیْسَتْ لَهُ قَانِصَةٌ وَ لَا صِیصِیَةٌ وَ لَا حَوْصَلَةٌ (4)وَ اتَّقُوا کُلَّ ذِی نَابٍ مِنَ السِّبَاعِ وَ مِخْلَبٍ مِنَ الطَّیْرِ وَ لَا تَأْکُلُوا الطِّحَالَ فَإِنَّهُ بَیْتُ الدَّمِ الْفَاسِدِ لَا تَلْبَسُوا السَّوَادَ فَإِنَّهُ لِبَاسُ فِرْعَوْنَ اتَّقُوا الْغُدَدَ مِنَ اللَّحْمِ فَإِنَّهُ یُحَرِّکُ عِرْقَ الْجُذَامِ لَا تَقِیسُوا الدِّینَ فَإِنَّ مِنَ الدِّینِ مَا لَا یَنْقَاسُ (5)وَ سَیَأْتِی أَقْوَامٌ یَقِیسُونَ وَ هُمْ

ص: 93

و در نزد دشمنان ما، با آشکار کردن دوستی ما از ما مدح نکنید تا در نزد پادشاهانتان خود را خوار نسازید. خود را به راستگویی ملزم کنید که رهایی بخش است و بدان چه در پیشگاه خداست، رغبت نشان دهید و طاعت خدا را بجویید، و بر آن شکیبا باشید. چقدر زشت است که مؤمن با بی آبرویی وارد بهشت شود. در آن چه از پیش فرستادید، در روز رستاخیز به امید شفاعت ما نباشید. خودتان را در روز رستاخیز در میان دشمنانتان رسوا نسازید و در نزد آنان به خاطر متاع پست دنیا، منزلت والای خود را در پیشگاه خدا تکذیب ننمایید. به آن چه خدا دستور داده چنگ زنید که میان یکی از شما و آن چه که آرزو می کند دوست می دارد، فاصله ای جز این که قاصد خدا (مرگ) نزد او بیاید نیست و آن چه در نزد خداست، بهتر و ماندگارتر است، و مژده ای از جانب خدا به مؤمن می رسد و چشمش روشن گشته و دیدار خدا را دوست می دارد.

برادران ناتوان خود را تحقیر نکنید، زیرا هر کس مؤمنی را تحقیر کند، خداوند او را با وی در بهشت گرد هم نمی آورد، مگر این که توبه کند. آن گاه که دانستی برادر مؤمنت به تو حاجتی دارد، پیش از اظهارش، حاجتش را روا کن. با یکدیگر همکاری، مهربانی و بخشش کنید و همچون منافقی که توصیف می کند ولی انجام نمی دهد، مباشید. ازدواج کنید، زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مواقع بسیاری می فرمود که: «هر کس می خواهد از روش من پیروی کند، بایستی ازدواج کند که همانا از رویه های من ازدواج کردن است. و فرزند بخواهید که من در روز رستاخیز، به فزونی شما بر دیگر امّت ها افتخار می کنم.» از شیر دادن زنان زناکار و دیوانه به فرزندانتان خودداری کنید که شیر آثارش را سرایت می دهد. از خوردن گوشت پرنده ای که سنگدان، خارپس پا و چینه دان ندارد دوری کنید و از خوردن گوشت هر درنده نیش دار و پرنده چنگال دار بپرهیزید، و سپرز نخورید که محل تجمّع خون کثیف است. لباس سیاه نپوشید که لباس فرعون است. از غدّه های گوشت اجتناب کنید که رگ بیماری جذام را تحریک می کند.

در دین قیاس نکنید که برخی از احکام دین قیاس پذیر نیست، و به زودی گروهی خواهند آمد که قیاس می کنند و آنان

ص: 93

أَعْدَاءُ الدِّینِ وَ أَوَّلُ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ لَا تَتَّخِذُوا الْمُلَسَّنَ (1)فَإِنَّهُ حِذَاءُ فِرْعَوْنَ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ حَذَا الْمُلَسَّنَ (2)خَالِفُوا أَصْحَابَ الْمُسْکِرِ وَ کُلُوا التَّمْرَ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنَ الْأَدْوَاءِ اتَّبِعُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ قَالَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَابَ فَقْرٍ أَکْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ تَجْلِبُوا الرِّزْقَ وَ قَدِّمُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ عَمَلِ الْخَیْرِ تَجِدُوهُ غَداً إِیَّاکُمْ وَ الْجِدَالَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الشَّکَّ مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَیَطْلُبُهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ سَاعَةٍ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ سَاعَةٍ تَزُولُ الشَّمْسُ حِینَ تَهُبُّ الرِّیَاحُ وَ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ وَ یَصُوتُ الطَّیْرُ وَ سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنَّ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ سَائِلٍ یُعْطَی هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ طَالِبِ حَاجَةٍ فَتُقْضَی لَهُ فَ أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ اطْلُبُوا الرِّزْقَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهُ أَسْرَعُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقْسِمُ اللَّهُ فِیهَا الرِّزْقَ بَیْنَ عِبَادِهِ انْتَظِرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ وَ مَا دَامَ عَلَیْهِ (3)الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ إِذَا صَلَّیْتُمُوهَا فَفِیهَا تُعْطَوُا الرَّغَائِبَ لَا تَخْرُجُوا بِالسُّیُوفِ إِلَی الْحَرَمِ وَ لَا یُصَلِّیَنَّ أَحَدُکُمْ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَیْفٌ فَإِنَّ الْقِبْلَةَ أَمْنٌ أَتِمُّوا (4)بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَجَّکُمْ إِذَا خَرَجْتُمْ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ فَإِنَّ تَرْکَهُ جَفَاءٌ وَ بِذَلِکَ أُمِرْتُمْ وَ بِالْقُبُورِ الَّتِی أَلْزَمَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَقَّهَا وَ زِیَارَتَهَا وَ اطْلُبُوا الرِّزْقَ عِنْدَهَا

ص: 94

دشمنان دین هستند و نخستین کسی که قیاس کرد ابلیس بود. و کفش های ویژه ای که دو طرفش یکسان است نپوشید که کفش فرعون است و او نخستین کسی است که چنین کفشی پوشید. با شراب خواران مخالفت کنید، و خرما بخورید که در آن شفای هر بیماری است. از گفتار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پیروی کنید که فرمود: «هر کس یک در، جهت درخواست از دیگران به روی خود باز کند، خداوند دری از ناداری و فقر به روی او می گشاید.» بیشتر آمرزش بخواهید که روزی را برای شما جلب می کند. هر چه از کارها در توان دارید پیش فرستید که فردای رستاخیز آن را خواهید یافت. از جدال و بگومگو بپرهیزید که تردید به بار می آورد. هر کسی به پروردگار بزرگش نیاز و حاجتی دارد، بایستی در سه وقت آن را بخواهد: ساعتی در روز جمعه و به هنگام زوال آفتاب، و آن گاه که باد می وزد که درهای آسمان گشوده می شود و رحمت فرود می آید و پرندگان آواز می کنند، و ساعتی در پایان شب به هنگام دمیدن سپیده که دو فرشته فریاد می زنند: آیا توبه کننده ای هست که از او توبه پذیرفته شود؟ آیا درخواست کننده ای هست که به او عطا شود؟ آیا حاجتمندی هست که حاجتش برآورده شود؟ پس دعوت خدا را پاسخ دهید. و روزی را میان سپیده دم تا برآمدن آفتاب بخواهید که در خواستن روزی از کوشش در زمین سریع تر اثر می کند و این همان ساعتی است که خداوند روزی را میان بندگانش تقسیم می کند.

منتظر فرج و گشایش باشید و از رحمت خدا نومید مگردید، زیرا محبوب ترین اعمال به سوی خدا، انتظار فرج و گشایش است، مادامی که بنده مؤمن بدان پاینده است. آن گاه که دو رکعت نماز بامداد را گزارید، به خدا توکل کنید که در آن هنگام بهره ها عطا می گردد. با شمشیر وارد حرم نشوید، کسی از شما به هنگام نماز شمشیر پیش روی خود نگذارد که قبله امن است.

آن گاه که به سوی خانه خدا بیرون شدید، حجّتان را با زیارت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و همچنین با زیارت قبرهای دیگری که خداوند حقّ آن ها و زیارتشان را برای شما لازم نموده به پایان ببرید که ترک آن جفا و ناسپاسی است و بدین عمل مأمورید و در کنار آن قبور روزی بخواهید.

ص: 94

وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا قَلِیلَ الْآثَامِ فَإِنَّ الصَّغِیرَ یُحْصَی وَ یَرْجِعُ إِلَی الْکَبِیرِ وَ أَطِیلُوا السُّجُودَ فَمَا مِنْ عَمَلٍ أَشَدَّ عَلَی إِبْلِیسَ مِنْ أَنْ یَرَی ابْنَ آدَمَ سَاجِداً لِأَنَّهُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ فَعَصَی وَ هَذَا أُمِرَ بِالسُّجُودِ فَأَطَاعَ فَنَجَا أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ یَوْمَ خُرُوجِکُمْ مِنَ الْقُبُورِ وَ قِیَامَکُمْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تُهَوَّنُ عَلَیْکُمُ الْمَصَائِبُ إِذَا اشْتَکَی أَحَدُکُمْ عَیْنَیْهِ فَلْیَقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ لْیُضْمِرْ فِی نَفْسِهِ أَنَّهَا تَبْرَأُ فَإِنَّهَا تُعَافَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَوَقَّوُا الذُّنُوبَ فَمَا مِنْ بَلِیَّةٍ وَ لَا نَقْصِ رِزْقٍ إِلَّا بِذَنْبٍ حَتَّی الْخَدْشِ وَ الْکَبْوَةِ (1)وَ الْمُصِیبَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الطَّعَامِ وَ لَا تَطْغَوْا فِیهِ (2)فَإِنَّهَا نِعْمَةٌ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ وَ رِزْقٌ مِنْ رِزْقِهِ یَجِبُ عَلَیْکُمْ فِیهِ شُکْرُهُ وَ حَمْدُهُ أَحْسِنُوا صُحْبَةَ النِّعَمِ قَبْلَ فِرَاقِهَا فَإِنَّهَا تَزُولُ وَ تَشْهَدُ عَلَی صَاحِبِهَا بِمَا عَمِلَ فِیهَا مَنْ رَضِیَ عَنِ اللَّهِ (3)عَزَّ وَ جَلَّ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (4)بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ إِیَّاکُمْ وَ التَّفْرِیطَ فَتَقَعُ الْحَسْرَةُ حِینَ لَا تَنْفَعُ الْحَسْرَةُ (5)إِذَا لَقِیتُمْ عَدُوَّکُمْ فِی الْحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْکَلَامَ وَ أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ فَتُسْخِطُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ وَ تَسْتَوْجِبُوا غَضَبَهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمْ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فِی الْحَرْبِ الرَّجُلَ الْمَجْرُوحَ أَوْ مَنْ قَدْ نُکِلَ أَوْ مَنْ قَدْ طَمِعَ عَدُوُّکُمْ فِیهِ فَأَقْنُوهُ (6)بِأَنْفُسِکُمْ اصْطَنِعُوا الْمَعْرُوفَ بِمَا قَدَرْتُمْ عَلَی اصْطِنَاعِهِ فَإِنَّهُ یَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ مَنْ أَرَادَ مِنْکُمْ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ مَنْزِلَةُ اللَّهِ مِنْهُ عِنْدَ الذُّنُوبِ کَذَلِکَ مَنْزِلَتُهُ

ص: 95

و گناهان اندک را کوچک نشمارید، زیرا که اندک شمرده می شود آید تا بزرگ گردد.

و سجده را طول دهید که هیچ عملی بر شیطان سخت تر از آن نیست که ببیند فرزند آدم در سجده است، چرا که او مأمور به سجده شد و عصیان کرد، ولی آدم بدان مأمور شد و اطاعت کرد و نجات یافت.

بسیار به یاد مرگ و روزی که از قبرهای خود بیرون می شوید و در پیشگاه خدای متعالی می ایستید باشید که یاد مرگ، مصیبت ها را بر شما آسان می سازد. هر گاه چشم یکی از شما درد گرفت، آیة الکرسی را به نیّت این که بهبود می یابد بخواند، ان شاء اللَّه بهبودی خواهد یافت. از گناهان دوری کنید که هیچ بلا و کمبود روزی نیست، مگر این که از ناحیه گناه است. حتی خراش در بدن، به رو بر زمین خوردن و مصیبت. خداوند متعال می فرماید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیر»(1) {آن چه مصیبت به شما می رسد نتیجه عملکرد شماست و خدا از بسیاری می گذرد.}

آن گاه که بر کنار سفره غذا نشستید، زیاد خدا را یاد کنید و سرکشی ننمایید، زیرا آن نعمتی از نعمت های خدا و روزی ای از روز ی های او است که سپاسگزاری و ستایش از آن بر شما واجب است. پیش از آنکه نعمتی از دست شما برود با آن نیکویی کنید که نعمت از دست می رود و در مورد رفتاری که صاحبش با او کرده، علیه او گواهی می دهد. کسی که از خداوند متعال به روزی اندک راضی و خشنود باشد، خداوند نیز از او به عمل اندک راضی می گردد. بپرهیزید از این که (در اعمالتان) کوتاهی نمایید که حسرت خواهید برد، آن گاه که حسرت سودی نداشته باشد.

آن گاه که در میدان کارزار با دشمن رو به رو شدید، کمتر سخن گفته و بسیار به یاد خدا باشید، و پشت به دشمن نکنید که پروردگارتان را به خشم آورده و سزاوار غضب او خواهید بود. و آن گاه که دیدید کسی از برادران شما در جنگ زخمی شده یا وامانده گشته یا کسی را دیدید که دشمن شما به او طمع کرده، با جانفشانی به او نیرو ببخشید.

هر چه می توانید کار نیک انجام دهید که از مرگ های بد حفظ می کند. هر کس از شما بخواهد که بداند مقام و منزلت او در پیشگاه خداوند چگونه است، بایستی ببیند که مقام خداوند در نزد او به هنگام گناه چقدر است که مقام او نیز در

ص: 95

عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَفْضَلُ مَا یَتَّخِذُهُ الرَّجُلُ فِی مَنْزِلِهِ لِعِیَالِهِ الشَّاةُ فَمَنْ کَانَتْ فِی مَنْزِلِهِ شَاةٌ قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً وَ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ شَاتَانِ قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ مَرَّتَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَذَلِکَ فِی الثَّلَاثِ تَقُولُ بُورِکَ فِیکُمْ إِذَا ضَعُفَ الْمُسْلِمُ فَیَأْکُلُ اللَّحْمَ وَ اللَّبَنَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْقُوَّةَ فِیهِمَا إِذَا أَرَدْتُمُ الْحَجَّ فَتَقَدَّمُوا فِی شِرَی الْحَوَائِجِ بِبَعْضِ مَا یُقَوِّیکُمْ عَلَی السَّفَرِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ إِذَا جَلَسَ أَحَدُکُمْ فِی الشَّمْسِ فَلْیَسْتَدْبِرْهَا بِظَهْرِهِ فَإِنَّهُ تُظْهِرُ الدَّاءَ الدَّفِینَ إِذَا خَرَجْتُمْ حُجَّاجاً إِلَی بَیْتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَکْثِرُوا النَّظَرَ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ فَإِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی مِائَةً وَ عِشْرِینَ رَحْمَةً عِنْدَ بَیْتِهِ الْحَرَامِ مِنْهَا سِتُّونَ لِلطَّائِفِینَ وَ أَرْبَعُونَ لِلْمُصَلِّینَ وَ عِشْرُونَ لِلنَّاظِرِینَ أَقِرُّوا عِنْدَ الْمُلْتَزَمِ بِمَا حَفِظْتُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ مَا لَمْ تَحْفَظُوا فَقُولُوا وَ مَا حَفِظَتْهُ عَلَیْنَا حَفَظَتُکَ وَ نَسِینَاهُ فَاغْفِرْ لَنَا فَإِنَّهُ مَنْ أَقَرَّ بِذَنْبِهِ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ عَدَّهُ وَ ذَکَرَهُ وَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَغْفِرَهُ لَهُ تَقَدَّمُوا بِالدُّعَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْبَلَاءِ تُفَتَّحُ (1)لَکُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فِی خَمْسِ مَوَاقِیتَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَیْثِ وَ عِنْدَ الزَّحْفِ (2)وَ عِنْدَ الْأَذَانِ وَ عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ مَنْ غَسَّلَ مِنْکُمْ مَیِّتاً فَلْیَغْتَسِلْ بَعْدَ مَا یُلْبِسُهُ أَکْفَانَهُ (3)لَا تُجَمِّرُوا الْأَکْفَانَ (4)وَ لَا تَمْسَحُوا مَوْتَاکُمْ بِالطِّیبِ إِلَّا الْکَافُورَ فَإِنَّ الْمَیِّتَ بِمَنْزِلَةِ الْمُحْرِمِ مُرُوا أَهَالِیَکُمْ بِالْقَوْلِ الْحَسَنِ عِنْدَ مَوْتَاکُمْ فَإِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ

ص: 96

پیشگاه خدا چنین خواهد بود. بهترین چیزی که مرد در خانه خود برای خانواده اش می گیرد، گوسفند است. پس هر کس یک گوسفند در خانه اش باشد، فرشتگان هر روز یک مرتبه او را تقدیس می کنند. و هر که در خانه اش دو گوسفند داشته باشد فرشتگان هر روز دو مرتبه او را تقدیس می کنند و همین گونه در سه گوسفند، می گویند: به شما برکت داده شود.» هر گاه مسلمانی ناتوان گردید، گوشت با شیر بخورد که خداوند متعال در آن دو نیرو قرار داده است. آن گاه که قصد حج کردید، خرید برخی از نیازمندی هایی را که در سفر به شما نیرو می بخشند پیش بیندازید که خداوند متعال می فرماید: «وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّة»(1) {اگر قصد خروج داشتند ساز و برگ آن را آماده می کردند.} و هر گاه یکی از شما در آفتاب بنشیند، پشت به آن نماید که آفتاب بیماری درونی را آشکار می سازد. و چون رحل سفر به سوی بیت اللَّه الحرام بستید، بیشتر به خانه خدا نگاه کنید که خداوند یک صد و بیست رحمت در کنار خانه محترم خویش دارد که شصت رحمت از آن ها، ویژه طواف کنندگان، چهل رحمت از آن نمازگزاران و بیست رحمت دیگر از آن نگاه کنندگان است. در کنار ملتزم (محلی میان در کعبه و حجرالأسود)، آن چه از گناهانتان را به یاد دارید اعتراف کنید و در عوض آن چه فراموش کرده اید بگویید: «و آن چه نگهبانان تو برای ما نگه داشته و ما فراموش کرده ایم بر ما بیامرز»، زیرا هر کس که در این محل به گناهش اعتراف کند و آن ها را بشمارد و به یاد آورد و از خدا آمرزش بخواهد، بر خداوند متعال لازم است که او را بیامرزد. پیش از فرود آمدن بلا دعا کنید که درهای آسمان در پنج وقت برای شما باز می گردد: هنگام بارش باران، به هنگام جهاد، هنگام اذان و هنگام قرائت قرآن، هنگام ظهر و هنگام سپیده دم. هر کس از شما مرده ای را غسل می دهد، پس از پوشانیدن کفن های او، خود غسل کند، و کفن ها را با بخور عطرآگین نکنید و جز با کافور مرده هایتان را خوشبو نسازید که مرده به منزله کسی که احرام بسته است. به کسان خود دستور دهید که بر سر جنازه سخن نیکو بگویند، زیرا آن گاه که پدر بزرگوار حضرت فاطمه دخت محمّد صلی الله علیه و آله از دنیا رفت،

ص: 96

أَبُوهَا صلی الله علیه و آله سَاعَدَتْهَا جَمِیعُ بَنَاتِ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَتْ دَعُوا التَّعْدَادَ وَ عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ (1)زُورُوا مَوْتَاکُمْ فَإِنَّهُمْ یَفْرَحُونَ بِزِیَارَتِکُمْ وَ لْیَطْلُبِ الرَّجُلُ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ بَعْدَ مَا یَدْعُو لَهُمَا الْمُسْلِمُ مِرْآةُ أَخِیهِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ مِنْ أَخِیکُمْ هَفْوَةً فَلَا تَکُونُوا عَلَیْهِ وَ کُونُوا لَهُ کَنَفْسِهِ وَ أَرْشِدُوهُ (2)وَ انْصَحُوهُ وَ تَرَفَّقُوا لَهُ وَ إِیَّاکُمْ وَ الْخِلَافَ فَتُمَزَّقُوا وَ عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ (3)تُزْلَفُوا وَ تُؤْجَرُوا مَنْ سَافَرَ مِنْکُمْ بِدَابَّةٍ فَلْیَبْدَأْ حِینَ یَنْزِلُ بِعَلْفِهَا وَ سَقْیِهَا لَا تَضْرِبُوا الدَّوَابَّ عَلَی وُجُوهِهَا (4)فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ رَبَّهَا وَ مَنْ ضَلَّ مِنْکُمْ فِی سَفَرٍ أَوْ خَافَ عَلَی نَفْسِهِ فَلْیُنَادِ یَا صَالِحُ أَغِثْنِی فَإِنَّ فِی إِخْوَانِکُمْ مِنَ الْجِنِّ جِنِّیّاً یُسَمَّی صَالِحاً یَسِیحُ فِی الْبِلَادِ لِمَکَانِکُمْ مُحْتَسِباً نَفْسَهُ لَکُمْ فَإِذَا سَمِعَ الصَّوْتَ أَجَابَ وَ أَرْشَدَ الضَّالَّ مِنْکُمْ وَ حَبَسَ عَلَیْهِ دَابَّتَهُ مَنْ خَافَ مِنْکُمُ الْأَسَدَ عَلَی نَفْسِهِ أَوْ غَنَمِهِ فَلْیَخُطَّ عَلَیْهَا خِطَّةً وَ لْیَقُلِ اللَّهُمَّ رَبَّ دَانِیَالَ وَ الْجُبِّ وَ رَبَّ کُلِّ أَسَدٍ مُسْتَأْسِدٍ احْفَظْنِی وَ احْفَظْ غَنَمِی وَ مَنْ خَافَ مِنْکُمُ الْعَقْرَبَ فَلْیَقْرَأْ هَذِهِ الْآیَاتِ سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ مَنْ خَافَ مِنْکُمُ الْغَرَقَ فَلْیَقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ بِسْمِ اللَّهِ الْمَلِکِ الْحَقِّ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ عُقُّوا عَنْ أَوْلَادِکُمْ یَوْمَ السَّابِعِ وَ تَصَدَّقُوا إِذَا حَلَقْتُمُوهُمْ بِزِنَةِ شُعُورِهِمْ فِضَّةً عَلَی مُسْلِمٍ (5)وَ کَذَلِکَ فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ سَائِرِ وُلْدِهِ

ص: 97

همه دختران بنی هاشم با او هم ناله شدند. آن حضرت فرمود: شمارش (اوصاف میّت) را کنار بگذارید و دعا کنید. مرده هایتان را زیارت کنید که آنان به زیارت شما شادمان می گردند و هر کسی حاجت خود را در کنار قبر پدر و مادرش، پس از آن که برای آنان دعا کرد از خدا بخواهد.

مسلمان آینه برادر دینی خود است، پس هر گاه لغزشی از برادر خود، دیدید بر علیه او نباشید، بلکه برای او همچون خودش باشید و او را راهنمایی کرده اندرزش دهید و با او مهربانی کنید، مبادا اختلاف کنید که رشته الفت شما از هم گسیخته می گردد. میانه روی را مراعات کنید تا پیشرفت کرده و امیدوار شوید. هر کس از شما با حیوان چهارپایی به مسافرت رفت، آن گاه که به منزلی رسید، نخست به آن حیوان آب و علف بدهد. به صورت چهارپایان نزنید که آن تسبیح پروردگار خود را می گوید. و هر کس از شما در سفر گم شد یا بر جان خود بیم داشت، پس فریاد زند: «ای صالح! به فریادم برس.» که در میان برادران جنّی شما، جنّی به نام صالح است که به جهت شما شهرها را می گردد و خود را وقف خدمتگزاری برای شما نموده است. پس آن گاه که صدا را بشنود، پاسخ می دهد و گمشده شما را راهنمایی می کند و مرکب او را که فرار کرده، نگه می دارد. هر کس از شما که به جان خود یا گوسفندانش از حمله شیر بیم داشته باشد، خطی به دور آنان کشیده و بگوید: «خداوندا! ای پروردگار دانیال و چاه و پروردگار هر شیر ژیانی! مرا و گوسفندان مرا نگهداری فرما.» و هر کس از شما که از عقرب بترسد، این آیات را بخواند: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِین»(1) {سلام بر نوح در جهانیان، به راستی که ما این گونه به نیکوکاران پاداش می دهیم، بی تردید او از بندگان مؤمن ماست.} هر کس از شما از غرق شدن بیم داشته باشد، بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیم»(2) { به نام خداست روان شدنش و لنگرانداختنش، بی گمان پروردگار من آمرزنده مهربان است} به نام خدایی که پادشاه بر حق است، «ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُون»(3) {حق معرفت خدا را نشناختند و زمین تماما در روز رستاخیز در قبضه قدرت اوست و آسمان ها پیچیده شده در دست قدرت اوست، پاک و منزّه و بزرگ است از آن چه شرک ورزان نسبت می دهند.}

در هفتمین روز از تولّد فرزندانتان برای آنان عقیقه (گوسفند قربان) کنید و آن گاه که موی سرشان را تراشیدید، هم وزن آن نقره به مسلمانی صدقه بدهید، که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره امام حسن و امام حسین علیه السّلام و دیگر فرزندانش چنین رفتاری کرد.

ص: 97

إِذَا نَاوَلْتُمُ السَّائِلَ الشَّیْ ءَ فَاسْأَلُوهُ أَنْ یَدْعُوَ لَکُمْ فَإِنَّهُ یُجَابُ فِیکُمْ وَ لَا یُجَابُ فِی نَفْسِهِ لِأَنَّهُمْ یَکْذِبُونَ وَ لْیَرُدَّ الَّذِی یُنَاوِلُهُ یَدَهُ إِلَی فِیهِ فَیُقَبِّلَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْخُذُهَا قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ تَصَدَّقُوا بِاللَّیْلِ فَإِنَّ الصَّدَقَةَ بِاللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ احْسُبُوا کَلَامَکُمْ (1)مِنْ أَعْمَالِکُمْ یَقِلَّ کَلَامُکُمْ إِلَّا فِی خَیْرٍ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ الْمُنْفِقَ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ سَخَتْ نَفْسُهُ بِالنَّفَقَةِ (2)مَنْ کَانَ عَلَی یَقِینٍ فَشَکَّ فَلْیَمْضِ عَلَی یَقِینِهِ فَإِنَّ الشَّکَّ لَا یَنْقُضُ الْیَقِینَ (3)لَا تَشْهَدُوا قَوْلَ الزُّورِ وَ لَا تَجْلِسُوا عَلَی مَائِدَةٍ یُشْرَبُ عَلَیْهَا الْخَمْرُ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَا یَدْرِی مَتَی یُؤْخَذُ إِذَا جَلَسَ أَحَدُکُمْ عَلَی الطَّعَامِ فَلْیَجْلِسْ جِلْسَةَ الْعَبْدِ (4)وَ لَا یَضَعَنَّ أَحَدُکُمْ إِحْدَی رِجْلَیْهِ عَلَی الْأُخْرَی وَ یُرَبِّعُ فَإِنَّهَا جِلْسَةٌ یُبْغِضُهَا اللَّهُ وَ یَمْقُتُ صَاحِبَهَا عَشَاءُ الْأَنْبِیَاءِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ لَا تَدَعُوا الْعَشَاءَ فَإِنَّ تَرْکَ الْعَشَاءِ خَرَابُ الْبَدَنِ الْحُمَّی قَائِدُ الْمَوْتِ وَ سِجْنُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ یَحْبَسُ فِیهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ هِیَ تَحُتُّ الذُّنُوبَ کَمَا یَتَحَاتُّ الْوَبَرُ مِنْ سَنَامِ الْبَعِیرِ لَیْسَ مِنْ دَاءٍ إِلَّا وَ هُوَ مِنْ دَاخِلِ الْجَوْفِ إِلَّا الْجِرَاحَةُ وَ الْحُمَّی فَإِنَّهُمَا یَرِدَانِ عَلَی الْجَسَدِ وُرُوداً اکْسِرُوا حَرَّ الْحُمَّی بِالْبَنَفْسَجِ وَ الْمَاءِ الْبَارِدِ فَإِنَّ حَرَّهَا مِنْ فَیْحِ جَهَنَّمَ (5)لَا یَتَدَاوَی الْمُسْلِمُ حَتَّی یَغْلِبَ مَرَضُهُ صِحَّتَهُ الدُّعَاءُ یَرُدُّ الْقَضَاءَ الْمُبْرَمَ فَاتَّخِذُوهُ عُدَّةً الْوُضُوءُ بَعْدَ الطَّهُورِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ فَتَطَهَّرُوا

ص: 98

هر گاه به دست سائلی چیزی دادید، از او بخواهید که برای شما دعا کند، که دعای او درباره شما پذیرفته است، ولی در مورد خودش پذیرفته نیست، چرا که آنان دروغ می گویند. و هر که دستش به دست سائل می رسد، دست خود را به طرف دهانش برده و ببوسد که صدقه پیش از آنکه در دست سائل قرار گیرد، در دست خداوند متعال می گیرد، آن سان که خداوند می فرماید: «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقات»(1) {آیا نمی دانند که خداست همو که توبه را از بندگانش پذیرفته و صدقه ها را می گیرد.} شامگاهان صدقه دهید که صدقه در شب، آتش خشم پروردگار بزرگ را خاموش می سازد.

سخن گفتن را از اعمالتان به حساب آورید تا سخن شما جز در خیر و نیکی کمتر گردد. آن چه را که خداوند به شما روزی داده، انفاق کنید که انفاق کننده به منزله جهادکننده در راه خداست. پس هر کس یقین کند که هر چه انفاق می نماید عوض دارد، کوشش کرده و جان خود را به سخاوت وادار می سازد. هر کس یقین داشته باشد، سپس تردید کند، به دنبال یقینش برود که شکّ یقین را نمی شکند.

گواهی دروغ ندهید و بر سر سفره ای که در آن می خواری می شود ننشینید، که بنده نمی داند که جانش کی گرفته می شود. هر گاه یکی از شما بر سفره غذا نشست، همچون بندگان نشیند و به طور حتم نبایستی یک پای خود را روی پای دیگرش بیندازد و چهار زانو بنشیند که خداوند چنین نشستن را دشمن می دارد و صاحبش را دشمن می دارد. شام پیامبران پس از نماز عشا است و شام خوردن را ترک نکنید که ترک آن موجب ویرانی تن است. تب، پیشاهنگ مرگ و زندان خدا در روی زمین است که از بندگانش، هر کس را که بخواهد در آن زندانی می کند و همان تب، گناهان را می ریزد، همان گونه که کرک از کوهان شتر می ریزد. همه دردها از درون تن است، مگر زخم و تب که این دو از بیرون وارد بدن می شوند. حرارت تب را با بنفشه و آب سرد بشکنید که حرارت آن از گرمای دوزخ است. مسلمان تا زمانی که بیماری بر تندرستی او چیره نشده، به درمان نمی پردازد.

دعا قضای حتمی خدا را برمی گرداند، پس آن را به عنوان ساز و برگ دفاعی خود قرار دهید. برای وضو پس از طهارت ده حسنه است، پس خود را پاکیزه نگه دارید.

ص: 98

إِیَّاکُمْ وَ الْکَسَلَ فَإِنَّهُ مَنْ کَسِلَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَنَظَّفُوا بِالْمَاءِ مِنَ الْمُنْتِنِ الرِّیحِ الَّذِی یُتَأَذَّی بِهِ تَعَهَّدُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ مِنْ عِبَادِهِ الْقَاذُورَةَ الَّذِی یَتَأَنَّفُ بِهِ (1)مَنْ جَلَسَ إِلَیْهِ لَا یَعْبَثِ الرَّجُلُ فِی صَلَاتِهِ بِلِحْیَتِهِ وَ لَا بِمَا یَشْغَلُهُ عَنْ صَلَاتِهِ بَادِرُوا بِعَمَلِ الْخَیْرِ قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا عَنْهُ بِغَیْرِهِ الْمُؤْمِنُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ لِیَکُنْ جُلُّ کَلَامِکُمْ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ احْذَرُوا الذُّنُوبَ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ فَیَحْبِسُ عَنْهُ الرِّزْقُ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ الصَّلَاةُ قُرْبَانُ کُلِّ تَقِیٍّ الْحَجُّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ الْفَقْرُ هُوَ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ التَّقْدِیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ الْهَمُّ نِصْفُ الْهَرَمِ مَا عَالَ امْرُؤٌ اقْتَصَدَ وَ مَا عَطِبَ امْرُؤٌ اسْتَشَارَ لَا تَصْلُحُ الصَّنِیعَةُ إِلَّا عِنْدَ ذِی حَسَبٍ أَوْ دِینٍ لِکُلِّ شَیْ ءٍ ثَمَرَةٌ وَ ثَمَرَةُ الْمَعْرُوفِ تَعْجِیلُهُ مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ مَنْ ضَرَبَ یَدَیْهِ عَلَی فَخِذَیْهِ عِنْدَ مُصِیبَةٍ حَبِطَ أَجْرُهُ أَفْضَلُ أَعْمَالِ الْمَرْءِ انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ أَحْزَنَ وَالِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُمَا اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ عَنْکُمْ بِالدُّعَاءِ قَبْلَ وُرُودِ الْبَلَاءِ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَلْبَلَاءُ أَسْرَعُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مِنِ انْحِدَارِ السَّیْلِ مِنْ أَعْلَی التَّلْعَةِ (2)إِلَی أَسْفَلِهَا وَ مِنْ رَکْضِ الْبَرَاذِینِ سَلُوا اللَّهَ الْعَافِیَةَ مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ فَإِنَّ جَهْدَ الْبَلَاءِ ذَهَابُ الدِّینِ السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ فَاتَّعَظَ رَوِّضُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الْأَخْلَاقِ الْحَسَنَةِ فَإِنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ یَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهَا حَرَامٌ سَقَاهُ اللَّهُ مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ (3)وَ إِنْ کَانَ مَغْفُوراً لَهُ لَا نَذْرَ فِی مَعْصِیَةٍ وَ لَا یَمِینَ فِی قَطِیعَةٍ الدَّاعِی

ص: 99

از کسالت و تنبلی بپرهیزید که هر کس تنبلی ورزد، حق خداوند متعال را نمی پردازد. بوی بد گندیده ای را که آزار می دهد، با آب پاکیزه نمایید. خودتان را بازرسی نمایید که خداوند متعال از میان بندگانش کسی را که کثیف است، به گونه ای که هر کس در کنار او می نشیند از کثافت او رویگردان می شود، دشمن می دارد.

مرد نبایستی در نمازش با ریش خود یا چیزی که او را از نماز مشغول می سازد، بازی کند. به کار خیر پیش از آن که به کار دیگری سرگرم شوید، پیشی گیرید. مؤمن خود در ناراحتی است، ولی مردم از او در آسایش اند. بیشتر سخنان شما بایستی یاد خدا باشد. از گناهان حذر کنید که بنده چون گناه کند، روزی اش از او حبس می گردد. بیماران خود را با صدقه درمان کنید. دارایی خودتان را با پرداخت زکات بیمه کنید. نماز مایه نزدیکی و تقرّب هر فرد پرهیزکاری است. حج جهاد هر فرد ناتوان است. جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است. فقر و ناداری همان مرگ بزرگ است. کمی خانواده یکی از دو آسایش است.

اندازه نگه داشتن در زندگی، نیمی از زندگی است. اندوه نیمی از پیری است. هر که میانه روی کرد، تهیدست نشد و هر که مشورت کرد، به زحمت نیفتاد. کار نیک جز در نزد شرافتمند و دیندار شایسته نیست. هر چیزی میوه ای دارد و میوه کار نیک، شتاب در انجام آن است. کسی که به عوض یقین دارد، در عطیّه بخشنده می گردد. هر کس به هنگام معصیت دست غم بر ران هایش بزند، پاداشش از بین می رود. برترین اعمال انسان، انتظار فرج و گشایش از جانب خداست. کسی که پدر و مادرش را محزون کند، در واقع عاقّ آنان شده است. روزی را با صدقه دادن فرود آورید. پیش از ورود بلا، امواج بلا را با دعا از خود دور سازید، که سوگند به آن که دانه را شکافته و مردم را آفریده، بلا به مؤمن سریع تر از ریزش سیل از بالای تپه به پایین آن و سریع تر از دویدن استرها می رسد. از خداوند از سختی بلا عافیت بخواهید که بلای سخت، دین را از بین می برد.

خوشبخت کسی است که از دیگری پندپذیر شود. خودتان را با اخلاق نیکو تربیت کنید، زیرا بنده مسلمان به وسیله حسن خلقش به درجه کسی می رسد که روزها روزه و شب ها به عبادت می ایستد. کسی که شرابخواری کند و بداند که این کار حرام است، خداوند او را از خبال که چرک و خونی است که از گناهکاران و زنان زناکار می ریزد، سیراب می کند، گرچه آمرزیده شود. در معصیت نذر درست نیست و در قطع پیوند خویشاوندی سوگند صحیح نیست. دعوت کننده

ص: 99

بِلَا عَمَلٍ کَالرَّامِی بِلَا وَتَرٍ لِتَطَیَّبِ الْمَرْأَةُ الْمُسْلِمَةُ لِزَوْجِهَا الْمَقْتُولُ دُونَ مَالِهِ شَهِیدٌ الْمَغْبُونُ غَیْرُ مَحْمُودٍ وَ لَا مَأْجُورٍ لَا یَمِینَ لِوَلَدٍ مَعَ وَالِدِهِ وَ لَا لِلْمَرْأَةِ مَعَ زَوْجِهَا لَا صَمْتَ یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ إِلَّا بِذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ تَعَرَّضُوا لِلتِّجَارَةِ فَإِنَّ فِیهَا غِنًی لَکُمْ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الْأَمِینَ (1)لَیْسَ عَمَلٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الصَّلَاةِ فَلَا یَشْغَلَنَّکُمْ عَنْ أَوْقَاتِهَا شَیْ ءٌ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَمَّ أَقْوَاماً فَقَالَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ یَعْنِی أَنَّهُمْ غَافِلُونَ اسْتَهَانُوا بِأَوْقَاتِهَا اعْلَمُوا أَنَّ صَالِحِی عَدُوِّکُمْ یُرَائِی بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُوَفِّقُهُمْ وَ لَا یَقْبَلُ إِلَّا مَا کَانَ لَهُ خَالِصاً الْبِرُّ لَا یَبْلَی وَ الذَّنْبُ لَا یُنْسَی وَ اللَّهُ الْجَلِیلُ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ الْمُؤْمِنُ لَا یَغُشُّ أَخَاهُ (2)وَ لَا یَخُونُهُ وَ لَا یَخْذُلُهُ وَ لَا یَتَّهِمُهُ وَ لَا یَقُولُ لَهُ أَنَا مِنْکَ بَرِی ءٌ اطْلُبْ لِأَخِیکَ عُذْراً فَإِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْراً (3)مُزَاوَلَةُ قَلْعِ الْجِبَالِ أَیْسَرُ مِنْ مُزَاوَلَةِ مُلْکٍ مُؤَجَّلٍ وَ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ لَا تُعَاجِلُوا الْأَمْرَ قَبْلَ بُلُوغِهِ فَتَنْدَمُوا وَ لَا یَطُولَنَّ عَلَیْکُمُ الْأَمَدُ فَتَقْسُوَ قُلُوبُکُمْ (4)ارْحَمُوا ضُعَفَاءَکُمْ وَ اطْلُبُوا الرَّحْمَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالرَّحْمَةِ لَهُمْ إِیَّاکُمْ وَ غَیْبَةَ الْمُسْلِمِ فَإِنَّ الْمُسْلِمَ لَا یَغْتَابُ أَخَاهُ وَ قَدْ نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ تَعَالَی وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً لَا یَجْمَعُ الْمُسْلِمُ یَدَیْهِ فِی صَلَاتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَتَشَبَّهُ بِأَهْلِ الْکُفْرِ یَعْنِی الْمَجُوسَ لِیَجْلِسْ أَحَدُکُمْ عَلَی طَعَامِهِ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ لْیَأْکُلْ عَلَی الْأَرْضِ وَ لَا یَشْرَبْ قَائِماً (5)إِذَا أَصَابَ

ص: 100

به کار نیک بدون انجام آن، همچون تیراندازی است که بدون زه کمان کشد. زن مسلمان بایستی خود را برای همسرش خوشبو سازد. کسی که در راه دفاع از دارایی خود کشته شود، شهید است. فرد مغبون نه مورد ستایش قرار می گیرد و نه پاداشی دارد. سوگند فرزندان بدون اجازه پدر و سوگند زن بدون اجازه همسرش صحیح نیست. یک روز تا هنگام شب نبایستی زبان از سخن فرو بست، به جز برای ذکر خدا.

پس از هجرت از بیابان نشینی، نبایستی دوباره بیابان نشین شد، و پس از فتح و پیروزی، هجرت صحیح نیست. تجارت پیشه کنید که بی نیازی شما از آن چه که به دست مردم است، در آن است. و خداوند بنده با حرفه امین را دوست می دارد. هیچ عملی در پیشگاه خدا از نماز محبوب تر نیست، پس هیچ کاری از کارهای دنیا شما را از اوقات نماز مشغول نسازد، زیرا خداوند گروهی را نکوهش کرده و فرموده:

«الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون»(1) {کسانی که از نمازشان بی خبرند}، یعنی آنان از نمازشان غافل بوده و اوقات آن را سبک می انگارند.

بدانید که نیکوکاران از دشمنانتان برای یکدیگر ریا می کنند، ولی خداوند متعال به آنان توفیق نمی دهد و جز عمل خالص نمی پذیرد. عمل نیک کهنه نمی شود، و گناه فراموش نمی گردد و خداوند بزرگوار «مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُون»(2) {با کسانی است که پرهیزکار بوده و کسانی که نیکوکار هستند.}

مؤمن برادر خویش را فریب نمی دهد و به او خیانت نمی ورزد و او را تنها رهایش نمی کند و متّهمش نمی سازد و به او نمی گوید: من از تو بیزارم، (در مورد اشتباهی که) از برادر (دینی) تو (سرزده)، در جستجوی یافتن عذری باش و اگر عذر واقعی بر آن نیافتی، عذری دیگر بر آن بتراش. از جای کندن کوه ها آسان تر از کندن حکومتی است که هنوز وقتش باقی است. «اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین»(3) {و از خدا یاری بجویید و شکیبا باشید؛ زیرا که زمین از آن خدا است، به هر که بخواهد از بندگانش می دهد و سرانجام از آن پرهیزکاران است.}

پیش از فرا رسیدن کار شتاب نکنید که پشیمان می شوید. و پایان کار را طولانی نبینید که دل هایتان سخت می گردد. به ناتوانانتان رحم نمایید و با مهرورزی به آنان در پی رحمت از خدا باشید. از غیبت مسلمان بپرهیزید که مسلمان غیبت برادر مسلمانش را نمی کند که خداوند متعال از این کار باز داشته و فرموده است: «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتا»(4) {برخی از شما غیبت برخی دیگر را ننماید، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر خود را که مردار است بخورد؟} مسلمان در حال نماز که در پیشگاه خداوند متعال ایستاده، دست هایش را روی هم نمی گذارد که خود را به اهل کفر یعنی مجوس شبیه سازد.

هر کدام از شما که بر سر سفره غذا می نشیند، بایستی همچون بنده بنشیند و بر روی زمین غذا بخورد و ایستاده نیاشامد.

هر گاه

ص: 100

أَحَدُکُمُ الدَّابَّةَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ فَلْیَدْفِنْهَا وَ یَتْفُلُ عَلَیْهَا أَوْ یُصَیِّرُهَا فِی ثَوْبِهِ حَتَّی یَنْصَرِفَ الِالْتِفَاتُ الْفَاحِشُ یَقْطَعُ الصَّلَاةَ وَ یَنْبَغِی لِمَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ أَنْ یَبْتَدِئَ الصَّلَاةَ بِالْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ وَ التَّکْبِیرِ مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً وَ مِثْلَهَا إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ مِثْلَهَا آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَنَعَ مَالَهُ مِمَّا یَخَافُ مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ لَمْ یُصِبْهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ ذَنْبٌ وَ إِنْ جَهَدَ إِبْلِیسُ اسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ ضَلْعِ الدِّینِ (1)وَ غَلَبَةِ الرِّجَالِ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَلَکَ (2)تَشْمِیرُ الثِّیَابِ طَهُورٌ لَهَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ یَعْنِی فَشَمِّرْ لَعْقُ الْعَسَلِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ وَ هُوَ مَعَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ مَضْغُ اللُّبَانِ یُذِیبُ الْبَلْغَمَ ابْدَءُوا بِالْمِلْحِ فِی أَوَّلِ طَعَامِکُمْ (3)فَلَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْمِلْحِ لَاخْتَارُوهُ عَلَی التِّرْیَاقِ الْمُجَرَّبِ مَنِ ابْتَدَأَ طَعَامَهُ بِالْمِلْحِ ذَهَبَ عَنْهُ سَبْعُونَ دَاءً وَ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُبُّوا عَلَی الْمَحْمُومِ الْمَاءَ الْبَارِدَ فِی الصَّیْفِ فَإِنَّهُ یُسَکِّنُ حَرَّهَا صُومُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ فَهِیَ تَعْدِلُ صَوْمَ الدَّهْرِ وَ نَحْنُ نَصُومُ خَمِیسَیْنِ بَیْنَهُمَا الْأَرْبِعَاءُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ جَهَنَّمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ حَاجَةً فَلْیُبَکِّرْ فِی طَلَبِهَا یَوْمَ الْخَمِیسِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ لْیَقْرَأْ إِذَا خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ (4)وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ أُمَّ الْکِتَابِ فَإِنَّ فِیهَا قَضَاءَ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ عَلَیْکُمْ بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ (5)

ص: 101

یکی از شما در حال نماز به جانداری (آزار رساننده) برخورد، بایستی آن را زیر خاک کرده و آب دهان به آن بیندازد، یا در گوشه لباس خود بپیچد تا نمازش پایان یابد. برگرداندن صورت به طور کامل از قبله، نماز را باطل می سازد و کسی که چنین کرد، شایسته است که نماز را با اذان و اقامه و تکبیر از نو آغاز کند. هر کس یازده مرتبه پیش از دمیدن آفتاب سوره «قل هو اللَّه احد» و به همان تعداد سوره «انا انزلناه» را پیش از طلوع آفتاب بخواند، آن روز گناهی از او سر نمی زند، گرچه شیطان در مورد او بکوشد. از کجروی در دین و از پیروزی مردان (بی دین) بر شما به خدا پناه ببرید. هر کس از ما تخلّف کند نابود می شود.

کوتاه بودن لباس مایه پاکیزگی آن است که خداوند متعال می فرماید: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر» {لباست را پاکیزه کن}، یعنی دامنت را کوتاه کن. خوردن انگشتی از عسل موجب شفای از هر دردی است، خداوند متعال می فرماید: «یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاس»(1) {از شکم زنبوران شیره ای بیرون می آید که رنگ های گوناگون دارد و در آن برای مردم شفاست.} و این شفا به همراه خواندن قرآن است.

و جویدن کندر بلغم را ذوب می کند. در آغاز غذا خوردن، نخست با نمک شروع کنید که اگر مردم می دانستند که نمک چه خاصیّتی دارد، آن را بر داروی تریاق تجربه شده ترجیح می دادند و برمی گزیدند. کسی که غذایش را با خوردن نمک آغاز کند، هفتاد درد او از آن چه جز خدا نمی داند، از بین می رود. در فصل تابستان بر شخص تبدار آب خنک بریزید که حرارت آن را آرام می کند. در هر ماه سه روز روزه بگیرید که برابر با روزه یک عمر است. و ما دو پنجشنبه را که یک چهارشنبه در میان آن دو است روزه می گیریم، زیرا خداوند دوزخ را در روز چهارشنبه آفریده است. هر گاه یکی از شما در پی حاجتی است، بامداد روز پنج شنبه اقدام کند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا! روز پنجشنبه را برای امّت من مبارک گردان.» و آن گاه که می خواهد از خانه بیرون آید، آیه های آخر سوره آل عمران و آیة الکرسی و سوره «انّا انزلناه» و سوره حمد را بخواند که حوائج و نیازهای دنیایی و آخرتی او روا خواهد شد.

بر شما باد که لباس های ضخیم بپوشید

ص: 101

فَإِنَّهُ مَنْ رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُهُ لَا یَقُومَنَّ أَحَدُکُمْ بَیْنَ یَدَیِ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عَلَیْهِ ثَوْبٌ یَشِفُّ (1)تُوبُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ادْخُلُوا فِی مَحَبَّتِهِ فَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ الْمُؤْمِنُ تَوَّابٌ (2)إِذَا قَالَ الْمُؤْمِنُ لِأَخِیهِ أُفٍّ انْقَطَعَ مَا بَیْنَهُمَا فَإِذَا قَالَ لَهُ أَنْتَ کَافِرٌ کَفَرَ أَحَدُهُمَا وَ إِذَا اتَّهَمَهُ انْمَاثَ الْإِسْلَامُ فِی قَلْبِهِ کَمَا یُمَاثُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ (3)بَابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحٌ لِمَنْ أَرَادَهَا فَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِذا عاهَدْتُمْ فَمَا زَالَتْ نِعْمَةٌ وَ لَا نَضَارَةُ عَیْشٍ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوا إِنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ لَوْ أَنَّهُمُ اسْتَقْبَلُوا ذَلِکَ بِالدُّعَاءِ وَ الْإِنَابَةِ لَمَا تَنْزِلُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذَا نَزَلَتْ بِهِمُ النِّقَمُ وَ زَالَتْ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ لَمْ یَهِنُوا وَ لَمْ یُسْرِفُوا لَأَصْلَحَ اللَّهُ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ وَ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ صَالِحٍ (4)إِذَا ضَاقَ الْمُسْلِمُ فَلَا یَشْکُوَنَّ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَشْکُ إِلَی رَبِّهِ الَّذِی بِیَدِهِ مَقَالِیدُ الْأُمُورِ وَ تَدْبِیرُهَا فِی کُلِّ امْرِئٍ وَاحِدَةٌ مِنْ ثَلَاثٍ الطِّیَرَةُ وَ الْکِبْرُ وَ التَّمَنِّی إِذَا تَطَیَّرَ أَحَدُکُمْ فَلْیَمْضِ عَلَی طِیَرَتِهِ وَ لْیَذْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا خَشِیَ الْکِبْرَ فَلْیَأْکُلْ مَعَ خَادِمِهِ وَ لْیَحْلُبِ الشَّاةَ وَ إِذَا تَمَنَّی فَلْیَسْأَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَبْتَهِلِ اللَّهَ (5)وَ لَا تُنَازِعْهُ نَفْسُهُ إِلَی الْإِثْمِ خَالِطُوا النَّاسَ بِمَا یَعْرِفُونَ وَ دَعُوهُمْ مِمَّا یُنْکِرُونَ وَ لَا تَحْمِلُوهُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ عَلَیْنَا إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ إِذَا وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَی أَحَدِکُمْ فَلْیَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ وَ لْیَقُلْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ إِذَا کَسَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِناً ثَوْباً جَدِیداً فَلْیَتَوَضَّ وَ لْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا أُمَّ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَة

ص: 102

که هر کس لباس نازک بپوشد، دینش هم نازک و ناتوان خواهد شد. هیچ کدام از شما با لباس بدن نما در برابر خداوند متعال نایستد. به سوی خداوند متعال توبه نمایید و خود را در محبّت او وارد سازید؛ چرا که «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِین»(1) {خداوند متعال توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست می دارد} و مؤمن همواره توبه کننده است. هر گاه مؤمنی به برادرش بگوید: اف! رشته برادری بین آن دو بریده می شود و اگر به او بگوید: تو کافری! یکی از آن دو کافر می گردد. و هر گاه برادرش را متّهم سازد، اسلام در دل او همچون آب شدن نمک در آب، حل می شود. درِ توبه برای کسی که توبه کند، باز است. «تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِذا عاهَدْتُم»(2) {پس به سوی خدا توبه خالص نمایید، باشد که پروردگارتان گناهان شما را بپوشاند. و آن گاه که پیمان بستید، به پیمانتان وفا کنید} که هیچ نعمت و نشاط زندگی از بین نرفته است، مگر به وسیله گناهانی که مرتکب شده اند. و بی تردید خداوند نسبت به بندگانش ستم روا نمی دارد و اگر آنان در آن هنگام با دعا و زاری به استقبال آن می رفتند، نعمتشان زایل نمی شد و اگر آنان به هنگام فرود نعمت و زوال نعمت با نیّت های راستین به سوی خدا پناه برده و سستی نکرده و زیاده روی نمی کردند، البته خداوند هر فسادی را برای آنان اصلاح می کرد و هر شایسته ای را برای آنان باز می گرداند. و هر گاه عرصه بر مسلمانی تنگ شد، از پروردگارش شکوه نکند، بلکه به سوی پروردگارش که کلیدهای کارها و تدبیر آن به دست اوست شکایت برد. در هر کس یکی از سه چیز است: فال بد زدن، تکبر و آرزو. پس هر گاه یکی از شما فال بد زد، به آن اعتنا نکرده و کارش را ادامه دهد و خدا را به یاد آورد. و هنگامی که از تکبر ترسید، با بنده و نوکر خود هم غذا شده و گوسفند را خود بدوشد. و چون آرزو کرد، از خداوند متعال بخواهد و به سوی او زاری کند و نفسش او را به گناه وادار نسازد. با مردم آن اندازه که شناخت دارند، معاشرت کنید و از آن چه که نمی شناسند واگذارید، و آن ها را بر خود و ما مشورانید که امر ما دشوار و سخت است و به جز فرشته مقرّب یا پیامبر مرسل یا بنده ای که خداوند دلش را برای ایمان آزموده، کسی نمی تواند آن را تحمّل کند.

آن گاه که شیطان دل یکی از شما را وسوسه کرد، بایستی به خدا پناه برده و بگوید: به خدا و پیامبرش ایمان آورده و دینم را به او خالص گردانیدم. و هر گاه خداوند متعال به مؤمنی لباس نو پوشاند، وضو گرفته و دو رکعت نماز بخواند که در آن دو سوره حمد و آیة الکرسی و سوره «قل هو اللَّه احد» و سوره «انا انزلناه» بخواند،

ص: 102

الْقَدْرِ ثُمَّ لْیَحْمَدِ اللَّهَ الَّذِی سَتَرَ عَوْرَتَهُ وَ زَیَّنَهُ فِی النَّاسِ وَ لْیُکْثِرْ مِنْ قَوْلِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِنَّهُ لَا یَعْصِی اللَّهَ فِیهِ وَ لَهُ بِکُلِّ سِلْکٍ فِیهِ مَلَکٌ یُقَدِّسُ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ یَتَرَحَّمُ عَلَیْهِ اطْرَحُوا سُوءَ الظَّنِّ بَیْنَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَی عَنْ ذَلِکَ أَنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعِی عِتْرَتِی عَلَی الْحَوْضِ فَمَنْ أَرَادَنَا فَلْیَأْخُذْ بِقَوْلِنَا وَ لْیَعْمَلْ بِعَمَلِنَا فَإِنَّ لِکُلِّ أَهْلِ بَیْتٍ نَجِیبٍ وَ لَنَا شَفَاعَةً وَ لِأَهْلِ مَوَدَّتِنَا شَفَاعَةً فَتَنَافَسُوا فِی لِقَائِنَا عَلَی الْحَوْضِ فَإِنَّا نَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَنَا وَ نَسْقِی مِنْهُ أَحِبَّاءَنَا وَ أَوْلِیَاءَنَا وَ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً حَوْضُنَا مُتْرَعٌ فِیهِ مَثْعَبَانِ (1)یَنْصَبَّانِ مِنَ الْجَنَّةِ أَحَدُهُمَا مِنْ تَسْنِیمٍ وَ الْآخَرُ مِنْ مَعِینٍ عَلَی حَافَتَیْهِ الزَّعْفَرَانُ وَ حَصَاةُ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ وَ هُوَ الْکَوْثَرُ إِنَّ الْأُمُورَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَتْ إِلَی الْعِبَادِ وَ لَوْ کَانَتْ إِلَی الْعِبَادِ مَا کَانُوا لِیَخْتَارُوا عَلَیْنَا أَحَداً وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا اخْتَصَّکُمْ بِهِ مِنْ بَادِئِ النِّعَمِ أَعْنِی طِیبَ الْوِلَادَةِ کُلُّ عَیْنٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَاکِیَةٌ وَ کُلُّ عَیْنٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ سَاهِرَةٌ إِلَّا عَیْنَ مَنِ اخْتَصَّهُ اللَّهُ بِکَرَامَتِهِ وَ بَکَی عَلَی مَا یَنْتَهِکُ مِنَ الْحُسَیْنِ وَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام شِیعَتُنَا بِمَنْزِلَةِ النَّحْلِ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی أَجْوَافِهَا لَأَکَلُوهَا لَا تُعَجِّلُوا الرَّجُلَ عِنْدَ طَعَامِهِ حَتَّی یَفْرُغَ وَ لَا عِنْدَ غَائِطِهِ حَتَّی یَأْتِیَ عَلَی حَاجَتِهِ إِذَا انْتَبَهَ أَحَدُکُمْ مِنْ نَوْمِهِ فَلْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ سُبْحَانَ رَبِّ النَّبِیِّینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَإِذَا جَلَسَ مِنْ نَوْمِهِ فَلْیَقُلْ قَبْلَ أَنْ یَقُومَ حَسْبِیَ اللَّهُ حَسْبِیَ الرَّبُّ مِنَ الْعِبَادِ حَسْبِیَ الَّذِی هُوَ حَسْبِی مُنْذُ کُنْتُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنَ اللَّیْلِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی أَکْنَافِ السَّمَاءِ وَ لْیَقْرَأْ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ الِاطِّلَاعُ فِی بِئْرِ زَمْزَمَ یُذْهِبُ الدَّاءَ

ص: 103

آن گاه خدایی را که عورت او را پوشانده و او را میان مردم زینت داده سپاس گوید. و بسیار بگوید: «هیچ نیرو و توانایی جز از جانب خدای والا و بزرگ نیست.» که اگر چنین کند، خدا را در آن لباس معصیت نکرده و به هر نخی که در آن لباس است، فرشته ای گماشته شود که برای او خدا را تقدیس نموده و برای او آمرزش بخواهد و ترحم نماید.

بدگمانی را از میان خود به دور اندازید که خداوند متعال از این کار باز داشته است. من به همراه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و خاندانم و دو فرزندانم با هم در کنار حوض (کوثر) هستیم. هر کس ما را بخواهد، بایستی سخن ما را گرفته و به کردار ما عمل نماید، زیرا هر خاندانی افراد نجیبی دارند و شفاعت از برای ماست، و دوستان ما نیز شفاعت خواهند نمود. پس برای ملاقات با ما در کنار حوض از همدیگر پیشی گیرند، زیرا ما دشمنان را از خود می رانیم و دوستان و پیروانمان را از آن سیراب می کنیم، و هر کس شربتی از آن بنوشد، پس از آن هرگز تشنه نگردد. حوض ما سرشار است که در آن دو چشمه آب است که از بهشت در آن می ریزد: یکی از چشمه تسنیم و دیگر از معین (چشمه گوارا) که پیرامون آن زعفران است و ریگ هایش از لؤلؤ و یاقوت است که همان (حوض) کوثر است.

کارها به دست خداست، نه در دست بندگان، و اگر به دست بندگان بود، هرگز دیگری را بر ما برنمی گزیدند، و لیکن خداوند رحمتش را به هر کس که بخواهد مخصوص می گرداند. پس خدای را در برابر نعمت های اولیه در جهت حلال زاده بودن سپاس گویید.

هر چشمی در روز رستاخیز گریان است و هر دیده ای در روز رستاخیز بیدار، مگر چشمی که خداوند آن را ویژه کرامتش قرار داده باشد و بر هتک حرمتی که از امام حسین علیه السّلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله شد گریه کرده باشد. شیعه ما به منزله زنبور است که اگر مردم می دانستند در باطن آن ها چیست، آن ها را می خوردند. آن گاه که مردی مشغول خوردن غذاست، او را شتاب زده نکنید تا از غذا خوردن فارغ شود، و نیز کسی که بر قضای حاجت گشته تا کارش تمام شود، شتابزده نکنید. هر گاه یکی از شما از خواب بیدار شد، بگوید: «معبودی جز خدای بردبار و کریم، زنده و پاینده نیست که او بر هر چیزی توانا است. منزّه است پروردگار پیامبران و خدای فرستادگان و پروردگار آسمان های هفت گانه و آن چه در آن هاست و پروردگار زمین های هفت گانه و آن چه در آن هاست و پروردگار عرش بزرگ و سپاس از آن پروردگار جهانیان است.» و آن گاه که از خوابش بیدار شد، پیش از ایستادن بگوید: «خداوند مرا بس است، پروردگارم برای من از مردم بس است، بس است کسی که او از آن روزی که بودم برای من بس است. خداوند برای من بس است که خوب کارسازی است.» و هر گاه یکی از شما شب هنگام از خواب برخاست، به اطراف آسمان بنگرد و بخواند: {به راستی که در آفرینش آسمان و زمین- تا- به راستی که تو در وعده گاه خلاف نمی کنی.} سر کشیدن به چاه زمزم درد را از بین می برد،

ص: 103

فَاشْرَبُوا مِنْ مَائِهَا مِمَّا یَلِی الرُّکْنَ الَّذِی فِیهِ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ فَإِنَّ تَحْتَ الْحَجَرِ أَرْبَعَةَ أَنْهَارٍ مِنَ الْجَنَّةِ (1)الْفُرَاتُ وَ النِّیلُ وَ سَیْحَانُ وَ جَیْحَانُ وَ هُمَا نَهْرَانِ لَا یَخْرُجِ الْمُسْلِمُ فِی الْجِهَادِ مَعَ مَنْ لَا یُؤْمِنُ عَلَی الْحُکْمِ وَ لَا یُنْفِذُ فِی الْفَیْ ءِ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ مَاتَ فِی ذَلِکَ کَانَ مُعِیناً لِعَدُوِّنَا فِی حَبْسِ حُقُوقِنَا وَ الْإِشَاطَةِ بِدِمَائِنَا وَ مِیتَتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ ذِکْرُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ شِفَاءٌ مِنَ الْعِلَلِ (2)وَ الْأَسْقَامِ وَ وَسْوَاسِ الرَّیْبِ وَ جِهَتُنَا رِضَا الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْآخِذُ بِأَمْرِنَا مَعَنَا غَداً فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ (3)وَ الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ شَهِدَنَا فِی حَرْبِنَا أَوْ سَمِعَ وَاعِیَتَنَا (4)فَلَمْ یَنْصُرْنَا أَکَبَّهُ اللَّهُ عَلَی مَنْخِرَیْهِ فِی النَّارِ نَحْنُ بَابُ الْغَوْثِ إِذَا بَغَوْا (5)وَ ضَاقَتِ الْمَذَاهِبُ نَحْنُ بَابُ حِطَّةٍ وَ هُوَ بَابُ السَّلَامِ مَنْ دَخَلَهُ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ هَوَی بِنَا یَفْتَحُ اللَّهُ وَ بِنَا یَخْتِمُ اللَّهُ وَ بِنَا یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ بِنَا یَثْبُتُ وَ بِنَا یَدْفَعُ اللَّهُ الزَّمَانَ الْکَلِبَ (6)وَ بِنَا یُنَزِّلُ الْغَیْثَ فَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ مَا أَنْزَلَتِ السَّمَاءُ قَطْرَةً مِنْ مَاءٍ مُنْذُ حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا لَأَنْزَلَتِ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ لَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا وَ لَذَهَبَتِ الشَّحْنَاءُ مِنْ قُلُوبِ الْعِبَادِ وَ اصْطَلَحَتِ السِّبَاعُ وَ الْبَهَائِمُ حَتَّی تَمْشِی الْمَرْأَةُ بَیْنَ الْعِرَاقِ إِلَی الشَّامِ لَا تَضَعُ قَدَمَیْهَا إِلَّا عَلَی النَّبَاتِ وَ عَلَی رَأْسِهَا زِینَتُهَا (7)لَا یُهَیِّجُهَا سَبُعٌ وَ لَا تَخَافُهُ وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا لَکُمْ فِی مَقَامِکُمْ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ وَ صَبْرِکُمْ عَلَی مَا تَسْمَعُونَ مِنَ الْأَذَی لَقَرَّتْ أَعْیُنُکُمْ وَ لَوْ فَقَدْتُمُونِی لَرَأَیْتُمْ مِنْ بَعْدِی أُمُوراً یَتَمَنَّی أَحَدُکُمُ الْمَوْتَ مِمَّا یَرَی

ص: 104

پس از آب آن که در سمت رکن حجرالاسود است بیاشامید که در زیر حجرالاسود چهار چشمه بهشتی است: فرات، نیل و دو چشمه سیحان و جیحان که دو رودخانه اند.

مسلمان نبایستی در رکاب کسی که به فرمان خدا ایمان ندارد و در مورد غنیمت دستور خدا را اجرا نمی کند، به جهاد برود که اگر در چنین جنگی کشته شود، دشمن ما را در منع حقوق ما و ریختن خون ما یاری کرده است و مرگ او مرگ دوران جاهلیت است. یاد ما اهل بیت از دردها، بیماری ها و وسوسه های تردیدآمیز شفاست و آمدن به سوی ما، مایه خشنودی پروردگار بزرگ است. و آن

که دستورات ما را گرفته و عمل کند، فردای قیامت در جایگاه قدس با ما خواهد بود. و آن که منتظر امر ما باشد، همچون کسی است که در راه خدا به خون غلتیده است. هر که جنگ ما با دشمنان را ببیند یا ناله دادخواهی ما را بشنود و ما را یاری نکند، خداوند او را به صورت در آتش می افکند. آن گاه که مردم بیم داشته باشند و راه ها بر آنان تنگ گردد.

ما دروازه فریادرسی آنان هستیم و ما باب حطّه (ریزش گناه) هستیم و آن در سلامتی است که هر کس از آن داخل گردد، رهایی یافته و هر کس باز ماند، نابود می گردد. خداوند به وسیله ما آغاز می نماید و به وسیله ما پایان می دهد و به خاطر ما آن چه را که بخواهد محو می کند و به جهت ما استوار می سازد و به واسطه ما شرّ دوران سخت را برمی گرداند و به خاطر ما باران فرو می فرستد. پس فریبکار (شیطان) شما را از خدا فریب ندهد. از روزی که خدای متعال درهای آسمان را بسته، یک قطره آب از آن فرود نیامده و اگر قائم ما علیه السّلام قیام نماید، آسمان بارانش را ببارد و زمین گیاهش را برویاند و کینه از دل بندگان زدوده شود و درندگان و چهارپایان با یکدیگر در صلح و آشتی باشند، تا آنجا که زنی از عراق تا شام راه بیفتد و جز بر سبزه زاران گام ننهد و زیور و زینت خود را بر سر داشته باشد، هیچ درنده ای او را به هیجان نیاورده و او از هیچ چیزی نترسد.

اگر بدانید که جایگاه شما در میان دشمنتان و بردباری شما بر آزاری که می شنوید چقدر والاست، قطعا چشم هایتان روشن می گردد. و اگر مرا از دست بدهید، پس از من کارهایی را خواهید دید که هر کدام از شما آرزوی مرگ کند از آن چه

ص: 104

مِنْ أَهْلِ الْجُحُودِ وَ الْعُدْوَانِ مِنَ الْأَثَرَةِ وَ الِاسْتِخْفَافِ بِحَقِّ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ الْخَوْفِ عَلَی نَفْسِهِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ وَ التَّقِیَّةِ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُبْغِضُ مِنْ عِبَادِهِ الْمُتَلَوِّنَ فَلَا تَزُولُوا عَنِ الْحَقِّ وَ وَلَایَةِ أَهْلِ الْحَقِّ فَإِنَّ مَنِ اسْتَبْدَلَ بِنَا هَلَکَ وَ فَاتَتْهُ الدُّنْیَا وَ خَرَجَ مِنْهَا (1)إِذَا دَخَلَ أَحَدُکُمْ مَنْزِلَهُ فَلْیُسَلِّمْ عَلَی أَهْلِهِ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَهْلٌ فَلْیَقُلْ السَّلَامُ عَلَیْنَا مِنْ رَبِّنَا وَ لْیَقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ حِینَ یَدْخُلُ مَنْزِلَهُ فَإِنَّهُ یَنْفِی الْفَقْرَ عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمُ الصَّلَاةَ وَ خُذُوهُمْ بِهَا إِذَا بَلَغُوا ثَمَانَ سِنِینَ تَنَزَّهُوا عَنْ قُرْبِ الْکِلَابِ فَمَنْ أَصَابَ الْکَلْبَ وَ هُوَ رَطْبٌ (2)فَلْیَغْسِلْهُ وَ إِنْ کَانَ جَافّاً فَلْیَنْضِحْ ثَوْبَهُ بِالْمَاءِ إِذَا سَمِعْتُمْ مِنْ حَدِیثِنَا مَا لَا تَعْرِفُونَ فَرُدُّوهُ إِلَیْنَا وَ قِفُوا عِنْدَهُ وَ سَلِّمُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْحَقُّ وَ لَا تَکُونُوا مَذَایِیعَ عَجْلَی إِلَیْنَا یَرْجِعُ الْغَالِی وَ بِنَا یَلْحَقُ الْمُقَصِّرُ الَّذِی یُقَصِّرُ بِحَقِّنَا مَنْ تَمَسَّکَ بِنَا لَحِقَ وَ مَنْ سَلَکَ غَیْرَ طَرِیقِنَا غَرِقَ (3)لِمُحِبِّینَا أَفْوَاجٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لِمُبْغِضِینَا أَفْوَاجٌ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ طَرِیقُنَا الْقَصْدُ وَ فِی أَمْرِنَا الرُّشْدُ لَا یَکُونُ السَّهْوُ فِی خَمْسٍ فِی الْوَتْرِ وَ الْجُمُعَةِ وَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنْ کُلِّ صَلَاةٍ وَ فِی الصُّبْحِ وَ فِی الْمَغْرِبِ (4)وَ لَا یَقْرَأُ الْعَبْدُ الْقُرْآنَ إِذَا کَانَ عَلَی غَیْرِ طَهُورٍ حَتَّی یَتَطَهَّرَ أُعْطُوا کُلَّ سُورَةٍ حَظَّهَا مِنَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ إِذَا کُنْتُمْ فِی الصَّلَاةِ لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ فِی قَمِیصٍ مُتَوَشِّحاً بِهِ (5)فَإِنَّهُ مِنْ أَفْعَالِ قَوْمِ لُوطٍ یُجْزِی لِلرَّجُلِ

ص: 105

که از منکران و تجاوزکاران حق خدا و بیم بر جان خود ببیند. پس در چنین روزی {همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.} و بر شما باد بردباری و نماز و تقیّه. بدانید که خداوند متعال از بندگانش کسانی را که رنگارنگ هستند دشمن می دارد. پس، از حق و ولایت اهل حق برکنار نشوید، زیرا اگر کسی به جای ما دیگری را برگزیند، نابود می گردد و دنیا از دستش فوت شده و با حسرت از دنیا می رود.

هنگامی که یکی از شما به خانه اش وارد شد، به اهل خانه سلام دهد و بگوید: سلام علیکم! و اگر کسی در خانه نباشد بگوید: سلام بر ما از جانب پروردگارمان! و بایستی هنگام ورود به خانه اش سوره «قل هو اللَّه احد» را بخواند که فقر را از بین می برد. به کودکان خود نماز یاد دهید و آن گاه که هشت ساله شدند، جهت نماز خواندن مورد بازخواست قرار دهید. از نزدیک شدن به سگان بپرهیزید، کسی که سگ در حال رطوبت به او برخورد، خود را بشوید و اگر خشک باشد، بر لباس خود آب بپاشد.

هر گاه از حدیث ما چیزی که معنایش را نمی فهمید شنیدید، آن را به خود ما بازگردانید و در مورد آن توقف کنید و تسلیم شوید تا حق بر شما آشکار گردد و از فاش کنندگان راز و عجول مباشید. تندروان و غالیان به ما بازگشته و کوته ورزان بازمانده که در حق ما کوتاهی کرده اند، بایستی به ما بپیوندند. هر کس به ما چنگ زند، به ما ملحق می شود و هر کس به جز راه ما گام بردارد، غرق می شود. برای دوستان ما فوج هایی از رحمت خدا و برای دشمنان ما فوج هایی از خشم خداست، و راه ما میانه روی و در دستورات ما رشد و راهیابی است.

در پنج مورد شک نمی شود: نماز وتر، نماز جمعه، دو رکعت نخست از نمازهای واجب، نماز صبح و نماز مغرب. و هر گاه بنده ای وضو نداشته باشد، قرآن نخواند تا وضو بگیرد. آن گاه که در نمازید، هر سوره ای که می خوانید رکوع و سجود آن را به طور کامل به جای آورید. مرد در پیراهنی که حمایل وار به تن کرده، نماز نخواند که از کارهای قوم لوط بوده است. نماز خواندن برای مرد

ص: 105

الصَّلَاةُ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ یَعْقِدُ طَرَفَیْهِ عَلَی عُنُقِهِ وَ فِی الْقَمِیصِ الضَّیِّقِ یَزُرُّهُ عَلَیْهِ (1)لَا یَسْجُدُ الرَّجُلُ عَلَی صُورَةٍ وَ لَا عَلَی بِسَاطٍ فِیهِ صُورَةٌ وَ یَجُوزُ لَهُ أَنْ تَکُونَ الصُّورَةُ تَحْتَ قَدَمِهِ أَوْ یَطْرَحَ عَلَیْهِ مَا یُوَارِیهَا لَا یَعْقِدُ الرَّجُلُ الدَّرَاهِمَ الَّتِی فِیهَا صُورَةٌ فِی ثَوْبِهِ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ الدَّرَاهِمُ فِی هِمْیَانٍ أَوْ فِی ثَوْبٍ إِذَا خَافَ وَ یَجْعَلُهَا إِلَی ظَهْرِهِ لَا یَسْجُدُ الرَّجُلُ عَلَی کُدْسِ (2)حِنْطَةٍ وَ لَا شَعِیرٍ وَ لَا عَلَی لَوْنٍ مِمَّا یُؤْکَلُ وَ لَا یَسْجُدُ عَلَی الْخُبْزِ لَا یَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ حَتَّی یُسَمِّیَ یَقُولُ قَبْلَ أَنْ یَمَسَّ الْمَاءَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ طَهُورِهِ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَعِنْدَهَا یَسْتَحِقُّ الْمَغْفِرَةَ مَنْ أَتَی الصَّلَاةَ عَارِفاً بِحَقِّهَا غُفِرَ لَهُ لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ نَافِلَةً فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ وَ لَکِنْ یَقْضِی بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا أَمْکَنَهُ الْقَضَاءُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ یَعْنِی الَّذِینَ یَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ لَا تُقْضَی النَّافِلَةُ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ ابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ الصَّلَاةُ فِی الْحَرَمَیْنِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ وَ نَفَقَةُ دِرْهَمٍ فِی الْحَجِّ تَعْدِلُ أَلْفَ دِرْهَمٍ لِیَخْشَعِ الرَّجُلُ فِی صَلَاتِهِ فَإِنَّهُ مَنْ خَشَعَ قَلْبُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَشَعَتْ جَوَارِحُهُ فَلَا یَعْبَثْ بِشَیْ ءٍ الْقُنُوتُ فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ الثَّانِیَةِ (3)وَ یُقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدُ وَ الْجُمُعَةُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدُ وَ الْمُنَافِقُونَ اجْلِسُوا فِی الرَّکْعَتَیْنِ حَتَّی تَسْکُنَ جَوَارِحُکُمْ (4)ثُمَّ قُومُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِنَا إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ فِی الصَّلَاةِ فَلْیُرْجِعْ یَدَهُ حِذَاءَ صَدْرِهِ (5)وَ إِذَا کَانَ أَحَدُکُمْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ

ص: 106

در لباسی که دو طرف آن را به گردنش گره زده و پیراهنی ضخیم که دگمه هایش را بسته، کفایت می کند. مرد نبایستی بر صورت یا فرشی که در آن تصویر باشد سجده کند و اگر تصویر در زیر پایش بود یا چیزی بر آن بیندازد که آن را بپوشاند، جایز است. مرد نباید درهم هایی را که تصویر دارد در حال نماز در لباسش گره زند، و جایز است که آن درهم ها را اگر می ترسد، در کیسه ای یا در لباس دیگر قرار دهد و به کمرش ببندد. مرد نبایستی بر خرمن گندم و خرمن جو و به هیچ نوع خوردنی سجده کند، و نیز نباید بر نان سجده نماید. و مرد تا نام خدا را بر زبان نیاورده وضو نگیرد تا

این که بسم اللَّه گوید و پیش از دست زدن بر آب بگوید: «به نام خدا و با خدا، خداوندا! مرا از توبه کنندگان و پاکیزگان قرار ده.» آن گاه که از وضویش فارغ شد بگوید: «گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست که یکتاست و شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمّد بنده و فرستاده اوست.» که در این هنگام سزاوار آمرزش خواهد بود.

کسی که با شناختن حق نماز، نماز خواند آمرزیده می شود. مرد نبایستی در هنگام نماز واجب نماز نافله بخواند؛ مگر عذری داشته باشد که پس از آن در صورت امکان قضا نماید، خداوند می فرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُون»(1) {کسانی که همواره در نمازند}، یعنی کسانی که همواره آن چه شب از آنان فوت می شود در روز، و آن چه در روز از آنان فوت شده در شب قضا می کنند. در وقت نماز واجب، قضای نماز نافله نمی شود. نخست نماز واجب را بخوان، آن گاه هر چه خواستی نماز دیگر بخوان.

نماز در مکه و مدینه برابر هزار نماز است و انفاق یک درهم در راه حج، برابر با هزار درهم است. مرد بایستی در نمازش خشوع داشته باشد که هر کس دلش برای خدا خاشع شد، اعضای بدنش خاشع شده و با چیزی بازی نمی کند. قنوت در نماز جمعه پیش از رکوع رکعت دوم است و در رکعت نخست سوره حمد و سوره جمعه خوانده می شود و در رکعت دوّم سوره حمد و منافقین. در هر دو رکعت پس از دو سجده بنشیند تا اعضای بدن شما آرام گیرد، سپس برخیزید که ما چنین می کنیم.

هنگامی که یکی از شما در پیشگاه خداوند متعال ایستاد، دست خود برابر سینه اش بلند کند و آن گاه که یکی از شما در برابر خداوند بوده،

ص: 106

جَلَّ جَلَالُهُ فَلْیَتَحَرَّی بِصَدْرِهِ (1)وَ لْیُقِمْ صُلْبَهُ وَ لَا یَنْحَنِی إِذَا فَرَغَ أَحَدُکُمْ مِنَ الصَّلَاةِ فَلْیَرْفَعْ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ لْیَنْصَبْ فِی الدُّعَاءِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَبَإٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَیْسَ اللَّهُ فِی کُلِّ مَکَانٍ قَالَ بَلَی قَالَ فَلِمَ یَرْفَعُ الْعَبْدُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ فَمِنْ أَیْنَ یُطْلَبُ الرِّزْقُ إِلَّا مِنْ مَوْضِعِهِ وَ مَوْضِعُ الرِّزْقِ وَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّمَاءُ لَا یَنْفَتِلُ الْعَبْدُ مِنْ صَلَاتِهِ حَتَّی یَسْأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ یَسْتَجِیرَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ یَسْأَلَهُ أَنْ یُزَوِّجَهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ لَا یَقْطَعُ الصَّلَاةَ التَّبَسُّمُ وَ یَقْطَعُهَا الْقَهْقَهَةُ إِذَا خَالَطَ النَّوْمُ الْقَلْبَ وَجَبَ الْوُضُوءُ إِذَا غَلَبَتْکَ عَیْنُکَ وَ أَنْتَ فِی الصَّلَاةِ فَاقْطَعِ الصَّلَاةَ وَ نَمْ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی تَدْعُو لَکَ أَوْ عَلَی نَفْسِکَ مَنْ أَحَبَّنَا بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَنَا بِلِسَانِهِ وَ قَاتَلَ مَعَنَا أَعْدَاءَنَا بِیَدِهِ فَهُوَ مَعَنَا فِی الْجَنَّةِ فِی دَرَجَتِنَا وَ مَنْ أَحَبَّنَا بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَنَا بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُقَاتِلْ مَعَنَا أَعْدَاءَنَا فَهُوَ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ بِدَرَجَةٍ وَ مَنْ أَحَبَّنَا بِقَلْبِهِ وَ لَمْ یُعِنَّا بِلِسَانِهِ وَ لَا بِیَدِهِ فَهُوَ فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ فَهُوَ مَعَ عَدُوِّنَا فِی النَّارِ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا بِقَلْبِهِ وَ لَمْ یُعِنْ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ وَ لَا بِیَدِهِ فَهُوَ فِی النَّارِ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ فَهُوَ فِی النَّارِ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ لَیَنْظُرُونَ إِلَی مَنَازِلِ شِیعَتِنَا کَمَا یَنْظُرُ الْإِنْسَانُ إِلَی الْکَوَاکِبِ فِی السَّمَاءِ إِذَا قَرَأْتُمْ مِنَ الْمُسَبِّحَاتِ الْأَخِیرَةِ فَقُولُوا سُبْحَانَ اللَّهِ الْأَعْلَی وَ إِذَا قَرَأْتُمْ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ فَصَلُّوا عَلَیْهِ فِی الصَّلَاةِ کُنْتُمْ أَوْ فِی غَیْرِهَا لَیْسَ فِی الْبَدَنِ شَیْ ءٌ أَقَلَّ شُکْراً مِنَ الْعَیْنِ فَلَا تُعْطُوهَا سُؤْلَهَا فَتَشْغَلَکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا قَرَأْتُمْ وَ التِّینِ فَقُولُوا فِی آخِرِهَا وَ نَحْنُ عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ وَ إِذَا قَرَأْتُمْ قَوْلَهُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَقُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ حَتَّی تَبْلُغُوا إِلَی قَوْلِهِ

ص: 107

بایستی سینه اش را جلو برده و کمرش را راست نگه داشته و خم نشود. و هر گاه یکی از شما از نمازش فارغ شد، باید دو دست خود را به آسمان بلند کرده و در دعا زیاده روی کند.

عبداللَّه بن سبا گفت: ای امیر مؤمنان! مگر خدا در همه جا نیست؟ فرمود: چرا. گفت: پس چرا بنده دست هایش را به سوی آسمان بلند کند؟ فرمود: مگر در قرآن نمی خوانی که فرموده است: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُون»(1) {روزی شما و آن چه بدان وعده داده شده اید در آسمان است.} پس روزی را جز از جایی که برای آن مشخص است می توان خواست که جای معیّن روزی و هر چه خدا وعده داده آسمان است. بنده از نمازش برنمی گردد تا آنکه از خدا بهشت را بخواهد و به او از آتش دوزخ پناه برده و از او بخواهد که از حورالعین به او همسر دهد. هر گاه یکی از شما برای نماز ایستاد، بایستی نماز وداع کننده بخواند. و لبخند نماز را قطع نمی کند، ولی قهقهه باعث قطع نمازش می شود. هنگامی که خواب به دل راه یافت، وضو واجب می شود و هر گاه در حال نماز خواب بر چشمت غلبه کرد، نماز را قطع کن و بخواب، زیرا تو نمی دانی به خود دعا می کنی یا نفرین می نمایی یا شاید به خودت نفرین می کنی.

هر کس ما را به دلش دوست داشته و با زبانش یاری مان کند و در رکاب ما با دستانش با دشمنانمان بجنگد، او در بهشت با ما و در درجه ما خواهد بود. و کسی که ما را به دلش دوست داشته و با زبانش ما را یاری کند و در رکاب ما با دشمنانمان جنگ نکند، او از آن که گفتیم دو درجه پایین تر خواهد بود. و هر که ما را به دلش دوست داشته و با زبان و دستش یاری نکند، او در بهشت خواهد بود. و هر که ما را به دلش دشمن داشته و با زبانش و دستش بر علیه ما ضرر رساند، او با دشمن ما در آتش خواهد بود. و هر که ما را به دلش دشمن داشته و با زبانش بر ما ضرر بزند، او در دوزخ خواهد بود. و هر که ما را به دلش دشمن داشته باشد و به ما با زبان و دستش ضرر نزند، او در آتش خواهد بود. به راستی که بهشتیان به خانه های شیعیان ما می نگرند، همان گونه که آدمی به ستارگان آسمان می نگرد.

هر گاه از سوره های تسبیح دار را که در اواخر قرآن است خواندید، بگویید: «پاک و منزّه است خدای والا»، و هر گاه آیه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِی»(2) {به راستی که خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلوات می فرستند} را خواندید، پس بر او صلوات بفرستید؛ چه در نماز باشید یا در غیر آن.

در بدن چیزی که از چشم کمتر شکر خدا کند نیست، پس هر چه او می خواهد به او ندهید، مبادا که شما را از یاد خدا غافل سازد. آن گاه که سوره «تین» را خواندید، در آخرش بگویید: «و ما بر این امر از گواهان هستیم.» وقتی خواندید: «بگویید به خدا ایمان آوردیم»، بگویید: «به خدا ایمان آوردیم» تا برسید به

ص: 107

مُسْلِمُونَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ فِی التَّشَهُّدِ فِی الْأَخِیرَتَیْنِ (1)وَ هُوَ جَالِسٌ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ ثُمَّ أَحْدَثَ حَدَثاً فَقَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْمَشْیِ إِلَی بَیْتِهِ (2)اطْلُبُوا الْخَیْرَ فِی أَخْفَافِ الْإِبِلِ وَ أَعْنَاقِهَا صَادِرَةً وَ وَارِدَةً إِنَّمَا سُمِّیَ السِّقَایَةُ (3)لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِزَبِیبٍ أُتِیَ مِنَ الطَّائِفِ أَنْ یُنْبَذَ وَ یُطْرَحَ فِی حَوْضِ زَمْزَمَ لِأَنَّ مَاءَهَا مُرٌّ فَأَرَادَ أَنْ یَکْسِرَ مَرَارَتَهُ فَلَا تَشْرَبُوهُ إِذَا عَتُقَ (4)إِذَا تَعَرَّی الرَّجُلُ نَظَرَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ فَطَمِعَ فِیهِ فَاسْتَتِرُوا لَیْسَ لِلرَّجُلِ أَنْ یَکْشِفَ ثِیَابَهُ عَنْ فَخِذِهِ وَ یَجْلِسَ بَیْنَ قَوْمٍ (5)مَنْ أَکَلَ شَیْئاً مِنَ الْمُؤْذِیَاتِ بِرِیحِهَا فَلَا یَقْرَبَنَّ الْمَسْجِدَ لِیَرْفَعِ الرَّجُلُ السَّاجِدُ مُؤَخَّرَهُ فِی الْفَرِیضَةِ إِذَا سَجَدَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ الْغُسْلَ فَلْیَبْدَأْ بِذِرَاعَیْهِ فَلْیَغْسِلْهُمَا إِذَا صَلَّیْتَ (6)فَأَسْمِعْ نَفْسَکَ الْقِرَاءَةَ وَ التَّکْبِیرَ وَ التَّسْبِیحَ إِذَا انْفَتَلْتَ مِنَ الصَّلَاةِ فَانْفَتِلْ عَنْ یَمِینِکَ (7)تَزَوَّدْ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّ خَیْرَ مَا تَزَوَّدْتَ مِنْهَا التَّقْوَی فُقِدَتْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أُمَّتَانِ (8)وَاحِدَةٌ فِی الْبَحْرِ وَ أُخْرَی فِی الْبَرِّ فَلَا تَأْکُلُوا إِلَّا مَا عَرَفْتُمْ مَنْ کَتَمَ وَجَعاً أَصَابَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنَ النَّاسِ وَ شَکَا إِلَی اللَّهِ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُعَافِیَهُ مِنْهُ أَبْعَدُ مَا کَانَ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ إِذَا کَانَ هَمُّهُ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ لَا یَخْرُجُ الرَّجُلُ فِی سَفَرٍ یَخَافُ فِیهِ عَلَی دِینِهِ وَ صَلَاتِهِ أُعْطِیَ السَّمْعَ (9)أَرْبَعَةٌ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الْجَنَّةُ

ص: 108

«مسلمون.» هنگامی که بنده ای در تشهد در دو رکعت آخری در حال نشسته بگوید: «گواهی می دهم که معبودی جز خدایی که شریکی ندارد نیست و گواهی می دهم که محمّد بنده و فرستاده خداست، «وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُور»(1) {و به راستی که قیامت فرا رسنده است و تردیدی در آن نیست و خداوند آن چه را که در گورهاست بر می انگیزاند}، آن گاه اگر حدثی از او سر زد، نمازش به پایان رسیده است.

خداوند به چیزی که سخت تر از پیاده رفتن به خانه اش باشد، پرستش نشده است. خیر را در سم و گردن شتران به هنگام آمد و رفتشان بخواهید. این که نبیذ «سقایه» نامیده شده، به این جهت است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور داد کشمشی را که از طائف برای حضرتش آورده بودند، بخیسانند و در حوض زمزم بریزند که آبش تلخ بود و حضرت می خواست تلخی آن بشکند. پس اگر آب کشمش کهنه شد از آن نیاشامید. هنگامی که مرد برهنه شود، شیطان به او نگریسته و طمع می کند، پس خود را بپوشانید، مرد نباید لباس خود را از رانش دور کرده و در میان گروهی بنشیند. کسی که چیزی را که بوی آزار دهنده دارد بخورد (مثل سیر یا پیاز)، نبایستی به مسجد نزدیک شود. مرد بایستی در سجده نماز واجب، قسمت اخیر بدن خود را بلند کند. هر گاه یکی از شما بخواهد غسل کند، بایستی از دو بازوی خود آغاز کرده و آن ها را بشوید. هنگامی که نماز خواندی، باید خودت قرائت و تکبیر و تسبیح را بشنوی، و آن گاه که از نماز فارغ شدی، به سمت راست خود برگردان.

از دنیا توشه بگیر که بهترین توشه ای که از آن برمی گیری پارسایی است. از بنی اسرائیل دو امّت گم شدند: یکی در دریا و دیگری در خشکی. پس چیزی که حلال بودنش را نمی شناسید نخورید. هر کس دردی را که به او رسیده سه روز از مردم پنهان دارد و به خدا شکوه کند، بر خدا لازم است که او را از آن درد شفا بخشد.

دورترین حال بنده از خدا هنگامی است که همّتش شکم و شهوت جنسی اش باشد. مرد نباید به سفری برود که در آن به دین و نمازش بیمناک است. به چهار چیز شنوایی داده شده: پیامبر، بهشت،

ص: 108

وَ النَّارُ وَ حُورُ الْعِینُ فَإِذَا فَرَغَ الْعَبْدُ مِنْ صَلَاتِهِ فَلْیُصَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ یَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ یَسْأَلُهُ أَنْ یُزَوِّجَهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فَإِنَّهُ مَنْ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رُفِعَتْ دَعْوَتُهُ وَ مَنْ سَأَلَ الْجَنَّةَ قَالَتِ الْجَنَّةُ یَا رَبِّ أَعْطِ عَبْدَکَ مَا سَأَلَ وَ مَنِ اسْتَجَارَ مِنَ النَّارِ قَالَتِ النَّارُ یَا رَبِّ أَجِرْ عَبْدَکَ مِمَّا اسْتَجَارَ وَ مَنْ سَأَلَ الْحُورَ الْعِینَ قُلْنَ الْحُورُ یَا رَبِّ أَعْطِ عَبْدَکَ مَا سَأَلَ الْغِنَاءُ نَوْحُ إِبْلِیسَ عَلَی الْجَنَّةِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ النَّوْمَ فَلْیَضَعْ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ خَدِّهِ الْأَیْمَنِ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَضَعْتُ جَنْبِی لِلَّهِ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ دِینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَةِ مَنِ افْتَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ فَمَنْ قَالَ ذَلِکَ عِنْدَ مَنَامِهِ حُفِظَ مِنَ اللِّصِّ وَ الْمُغِیرِ وَ الْهَدْمِ وَ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ الْمَلَائِکَةُ مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ خَمْسِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهُ لَیْلَتَهُ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ النَّوْمَ فَلَا یَضَعَنَّ جَنْبَهُ عَلَی الْأَرْضِ حَتَّی یَقُولَ أُعِیذُ نَفْسِی وَ دِینِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی (1)وَ خَوَاتِیمَ عَمَلِی وَ مَا رَزَقَنِی رَبِّی وَ خَوَّلَنِی بِعِزَّةِ اللَّهِ وَ عَظَمَةِ اللَّهِ وَ جَبَرُوتِ اللَّهِ وَ سُلْطَانِ اللَّهِ وَ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ رَأْفَةِ اللَّهِ وَ غُفْرَانِ اللَّهِ وَ قُوَّةِ اللَّهِ وَ قُدْرَةِ اللَّهِ وَ جَلَالِ اللَّهِ وَ بِصُنْعِ اللَّهِ وَ أَرْکَانِ اللَّهِ وَ بِجَمْعِ اللَّهِ وَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِقُدْرَةِ اللَّهِ عَلَی مَا یَشَاءُ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ مِنْ شَرِّ مَا یَدِبُّ فِی الْأَرْضِ (2)وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ (3)وَ ما یَعْرُجُ فِیها وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ رَبِّی آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعَوِّذُ بِهَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام وَ بِذَلِکَ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْخُزَّانُ لِدِینِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الْعِلْمِ إِذَا مَضَی مِنَّا عَلَمٌ بَدَا عَلَمٌ لَا یَضِلُّ مَنِ اتَّبَعَنَا وَ لَا یَهْتَدِی مَنْ أَنْکَرَنَا وَ لَا یَنْجُو مَنْ أَعَانَ عَلَیْنَا عَدُوَّنَا وَ لَا یُعَانُ

ص: 109

دوزخ و حورالعین. پس هنگامی که بنده نمازش به پایان رسید، باید به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات بفرستد و از خدا بهشت را درخواست کند و از آتش به خدا پناه ببرد و از او بخواهد که حورالعین را به همسری او درآورد، زیرا کسی که به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله صلوات بفرستد، پیامبر صلی الله علیه و آله صلواتش را می شنود و دعای او به بالا برده می شود. و کسی که از خدا بهشت را درخواست کند، بهشت می گوید: پروردگار من! آن چه بنده ات خواست، به او عطا کن. و کسی که از آتش پناه ببرد، آتش گوید: ای پروردگار من! بنده ات را از آن چه که به تو پناه آورد پناهش ده. و کسی که حورالعین بخواهد، آن ها می گویند: خداوندا! آن چه بنده ات خواست به او عطا کن. غنا (ساز و آواز) نوحه سرایی شیطان به خاطر بهشت است.

هر گاه یکی از شما بخواهد بخوابد، دست راستش را زیر گونه راستش بگذارد و بگوید: «به نام خدا پهلویم را به خاطر خدا و بر ملّت ابراهیم و دین محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت کسی که خداوند اطاعت او را واجب فرموده، بر زمین نهادم. آن چه خدا بخواهد می شود و آن چه نخواهد نمی شود.» هر کس این دعا را به هنگام خواب بخواند، از دزد و پیشامد مهلک و ویرانی خانه در امان می ماند و فرشتگان بر او آمرزش می خواهند. کسی که به هنگام رفتن به بستر خود سوره «قل هو اللَّه احد» را بخواند، خداوند متعال برای او پنجاه هزار فرشته می گمارد که آن شب او را پاسداری نمایند. و هر گاه یکی از شما بخواهد بخوابد، پهلو بر زمین نگذارد تا این که بگوید: «جان، دین، خانواده و فرزند و دارایی و سرانجام عمل خود و هر چه را که پروردگارم روزی ام کرده و در دسترس من قرار داده، به پناه عزّت و شکوه خدا و عظمت خدا و جبروت خدا و سلطنت خدا و رحمت خدا و مهربانی خدا و آمرزش خدا و نیروی خدا و توانایی خدا و جلال خدا و رفتار خدا و ارکان خدا و گردآوردن خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و به توانایی خدا بر آن چه بخواهد سپردم از شرّ جانوران سمّی و خزنده گزنده و از شرّ پری و آدمی و از شرّ هر چیزی که بر روی زمین می جنبد و از شر آن چه که «وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها»(1) {از زمین بیرون می آید و از شرّ آن چه که از آسمان فرود می آید و آن چه بر آسمان بالا می رود} و از شر هر جنبنده ای، «آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر»(2) {که تو گیرنده زمام او هستی، به راستی که پروردگارم بر راه راست است و او بر هر چیزی تواناست و هیچ نیرو و توانایی نیست مگر از جانب خدای والا و عظیم} که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با این دعا حسن و حسین علیه السّلام را تعویذ نمود و به ما نیز چنین دستور می داد.

و ما گنجینه داران دین خدا هستیم؛ ما چراغ های درخشان دانش هستیم. آن گاه که پرچمدار و مهتری از ما از دنیا رود، مهتر و پرچمدار دیگری پدیدار گردد. کسی که از ما پیروی کند گمراه نمی گردد و هر که ما را انکار کند، راه نمی یابد. هر کس دشمن ما را به ضرر ما یاری کند نجات نمی یابد و آن که ما را به دشمن بسپارد،

ص: 109

مَنْ أَسْلَمَنَا فَلَا تَتَخَلَّفُوا عَنَّا لِطَمَعِ دُنْیَا وَ حُطَامٍ زَائِلٍ عَنْکُمْ وَ أَنْتُمْ تَزُولُونَ عَنْهُ فَإِنَّ مَنْ آثَرَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ وَ اخْتَارَهَا عَلَیْنَا عَظُمَتْ حَسْرَتُهُ غَداً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ اغْسِلُوا صِبْیَانَکُمْ مِنَ الْغَمَرِ (1)فَإِنَّ الشَّیَاطِینَ تَشَمُّ الْغَمَرَ فَیَفْزَعُ الصَّبِیُّ فِی رُقَادِهِ وَ یَتَأَذَّی بِهِ الْکَاتِبَانِ لَکُمْ أَوَّلُ نَظْرَةٍ إِلَی الْمَرْأَةِ فَلَا تُتْبِعُوهَا بِنَظْرَةٍ أُخْرَی وَ احْذَرُوا الْفِتْنَةَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ یَلْقَاهُ کَعَابِدِ وَثَنٍ فَقَالَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا الْمُدْمِنُ قَالَ الَّذِی إِذَا وَجَدَهَا شَرِبَهَا مَنْ شَرِبَ الْمُسْکِرَ لَمْ تُقْبَلْ صَلَاتُهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً مَنْ قَالَ لِمُسْلِمٍ قَوْلًا یُرِیدُ بِهِ انْتِقَاصَ مُرُوَّتِهِ حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی طِینَةِ خَبَالٍ حَتَّی یَأْتِیَ مِمَّا قَالَ بِمَخْرَجٍ لَا یَنَامُ الرَّجُلُ مَعَ الرَّجُلِ وَ لَا الْمَرْأَةُ مَعَ الْمَرْأَةِ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ (2)فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِ الْأَدَبُ وَ هُوَ التَّعْزِیرُ کُلُوا الدُّبَّاءَ (3)فَإِنَّهُ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْجِبُهُ الدُّبَّاءُ کُلُوا الْأُتْرُجَّ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ فَإِنَّ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ یَفْعَلُونَ ذَلِکَ الْکُمَّثْرَی یَجْلُو الْقَلْبَ وَ یُسَکِّنُ أَوْجَاعَ الْجَوْفِ إِذَا قَامَ الرَّجُلُ إِلَی الصَّلَاةِ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ حَسَداً لِمَا یَرَی مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ الَّتِی تَغْشَاهُ شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا (4)وَ خَیْرُ الْأُمُورِ مَا کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا مَنْ عَبَدَ الدُّنْیَا وَ آثَرَهَا عَلَی الْآخِرَةِ اسْتَوْخَمَ الْعَاقِبَةَ (5)اتَّخِذُوا الْمَاءَ طِیباً مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا قَسَمَ لَهُ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ خَسِرَ مَنْ ذَهَبَتْ حَیَاتُهُ وَ عُمُرُهُ فِیمَا یُبَاعِدُهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَوْ یَعْلَمُ الْمُصَلِّی مَا یَغْشَاهُ مِنْ

ص: 110

هرگز یاری نگردد. پس به جهت طمع دنیا و دارایی اندکی که از دست شما رفتنی است و شما نیز از آن جدا خواهید شد، از حد ما باز نایستید، زیرا کسی که دنیا را بر آخرت ترجیح دهد و به جای ما آن را برگزیند، فردا (رستاخیز) حسرت بزرگی به او دست خواهد داد و این است معنای گفتار خداوند که: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِین»(1) {مبادا کسی گوید: ای حسرت و اندوه بر آن چه درباره خدا کوتاهی نمودم؛ گر چه از خوارشدگان می باشم.} کودکان خود را از چربی (که از خوردن غذای چرب آلوده شده اند) بشویید، زیرا شیطان چربی مانده از غذا را می بوید و کودک در حال خواب می ترسد و دو فرشته نویسنده از آن اذیّت می بینند. نخستین نگاهتان به زن از آن شماست، ولی نگاه دیگری در پی آن ننمایید و از فتنه حذر کنید. شرابخوار دائم آن گاه که به ملاقات خدا می رود، همچون بت پرست خدا را ملاقات می کند. حجر بن عدی گفت: ای امیر مؤمنان! شرابخوار دائم چه کسی است؟ فرمود: کسی که هر وقت شراب پیدا کرد بنوشد.

کسی که مست کننده ای بنوشد، تا چهل شبانه روز نمازش پذیرفته نمی شود. هر کس به مسلمانی سخنی گوید که هدفش کاستن از شخصیّت او باشد، خداوند متعال او را در میان خبال (چرک و خون دوزخیان و زنان زناکار) زندانی می کند تا دلیلی برای گفته خود بیاورد. مرد نباید با مرد دیگر در زیر یک روانداز بخوابد. همچنین زنی نباید با زن دیگر در زیر یک روانداز بخوابد و کسی که چنین کند، واجب است تأدیب شود که همان تعزیر است.

«دبّا» را که نوعی کدوست بخورید که مغز را زیاد و تقویت می کند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از آن خوشش می آمد. پیش از غذا و پس از آن ترنج بخورید که خاندان محمّد علیه السّلام چنین می کردند. گلابی دل را جلا داده و دردهای درونی را آرامش می بخشد.

آن گاه که شخصی به نماز ایستد، ابلیس از روی رشک به او نگاه می کند، به جهت این که می بیند که رحمت خدا او را فرا گرفته است. بدترین کارها، کارهای نوظهور (بدعت ها) است. بهترین کارها آن است که مایه خشنودی خدای متعال باشد. هر که دنیا را بپرستد و آن را بر آخرت ترجیح دهد، سرانجام ناگواری خواهد داشت.

آب را مایه خوشبویی سازید. هر کس از خدا به آن چه که به او قسمت کرده خشنود و راضی گردد، بدنش آسوده می گردد. کسی که زندگی و عمرش را در کاری که او را از خدای متعال دور می کند صرف کند، زیان کرده است. اگر نمازگزار بداند که چقدر از

ص: 110

جَلَالِ اللَّهِ مَا سَرَّهُ أَنْ یَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِهِ (1)إِیَّاکُمْ وَ تَسْوِیفَ الْعَمَلِ بَادِرُوا بِهِ إِذَا أَمْکَنَکُمْ مَا کَانَ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَسَیَأْتِیکُمْ عَلَی ضَعْفِکُمْ وَ مَا کَانَ عَلَیْکُمْ فَلَنْ تَقْدِرُوا أَنْ تَدْفَعُوهُ بِحِیلَةٍ مُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرُوا عَلَی مَا أَصَابَکُمْ سِرَاجُ الْمُؤْمِنِ مَعْرِفَةُ حَقِّنَا أَشَدُّ الْعَمَی مَنْ عَمِیَ عَنْ فَضْلِنَا وَ نَاصَبَنَا الْعَدَاوَةَ بِلَا ذَنْبٍ سَبَقَ إِلَیْهِ مِنَّا إِلَّا أَنَّا دَعَوْنَاهُ إِلَی الْحَقِّ وَ دَعَاهُ مَنْ سِوَانَا إِلَی الْفِتْنَةِ وَ الدُّنْیَا فَأَتَاهُمْ (2)وَ نَصَبَ الْبَرَاءَةَ مِنَّا وَ الْعَدَاوَةَ لَنَا لَنَا رَایَةُ الْحَقِّ مَنِ اسْتَظَلَّ بِهَا کَنَّتْهُ (3)وَ مَنْ سَبَقَ إِلَیْهَا فَازَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ وَ مَنْ فَارَقَهَا هَوَی وَ مَنْ تَمَسَّکَ بِهَا نَجَا أَنَا یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ اللَّهِ لَا یُحِبُّنِی إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُنِی إِلَّا مُنَافِقٌ إِذَا لَقِیتُمْ إِخْوَانَکُمْ فَتَصَافَحُوا وَ أَظْهِرُوا لَهُمُ الْبَشَاشَةَ وَ الْبِشْرَ تَتَفَرَّقُوا وَ مَا عَلَیْکُمْ مِنَ الْأَوْزَارِ قَدْ ذَهَبَتْ إِذَا عَطَسَ أَحَدُکُمْ فَسَمِّتُوهُ (4)قُولُوا یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها صَافِحْ عَدُوَّکَ وَ إِنْ کَرِهَ فَإِنَّهُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عِبَادَهُ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ مَا تُکَافِی عَدُوَّکَ بِشَیْ ءٍ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ وَ حَسْبُکَ أَنْ تَرَی عَدُوَّکَ یَعْمَلُ بِمَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الدُّنْیَا دُوَلٌ فَاطْلُبْ حَظَّکَ مِنْهَا بِأَجْمَلِ الطَّلَبِ حَتَّی تَأْتِیَکَ دَوْلَتُکَ الْمُؤْمِنُ یَقْظَانُ مُتَرَقِّبٌ خَائِفٌ یَنْتَظِرُ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَ یَخَافُ الْبَلَاءَ حَذَراً

ص: 111

جلال خدا او را فرا گرفته است، دوست نمی دارد که سر از سجده اش بردارد.

بپرهیزید از این که کارهایتان را به تأخیر اندازید. به انجام آن چه که در توانتان است مبادرت کنید. آن چه روزی شماست به زودی با ناتوانی شما هم به شما خواهد رسید و آن چه به زیان شماست، هرگز نمی توانید با هیچ راهی آن را از خود دور سازید. امر به معروف کنید و از کارهای بد بازدارید و به آن چه که به شما می رسد، صبر کنید. نور مؤمن شناخت حق ماست. بدترین کوری ها برای کسی است که از دیدن برتری ما کور باشد و با ما دشمنی ورزد، بدون این که گناهی از ما نسبت به او سر زده باشد، جز این که ما او را به حق فرا خوانده ایم و دیگران او را به سوی فتنه و آشوب و دنیا فرا خوانده اند، او آن ها را گرفته و آشکارا از ما بیزاری جسته و دشمنی می کند.

پرچم حق به دست ماست، هر که در سایه آن درآید بر او سایه می افکند و هر کس بدان پیشی کند، کامیاب گردد و هر کس از آن باز ماند، نابود گردد و هر که از آن جدا شود، سرنگون گردد و هر کس بدان چنگ زند نجات یابد. من رئیس و پیشوای مؤمنان هستم و مال و ثروت رئیس و پیشوای ستمگران است. به خدا سوگند! مرا جز مؤمن دوست نمی دارد و به جز منافق دشمن نمی دارد.

آن گاه که برادرانتان را ملاقات کردید، با هم دست دهید و اظهار خوشرویی و شادمانی نمایید تا از یکدیگر جدا شوید تا آن چه بار گناه بر گردنتان است، برداشته شود. هر گاه یکی از شما عطسه کرد، به او دعا کرده و بگویید: «خدا تو را رحمت کند» و او در پاسخ بگوید: «خداوند شما را آمرزیده و رحمت کند.» خداوند متعال می فرماید: «وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها»(1) {و آن گاه که تحیّتی به شما گفته شد، بهتر از آن گویید یا همان را بازگردانید.} با دشمن خود دست بده، گرچه دوست نداشته باشد، زیرا این از دستورات خدا بر بندگانش است که می فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیم»(2) {با بهترین وجه دفاع نما تا کسی که میان تو و او دشمنی است گویی دوستی صمیمی است و این روش را فرا نمی گیرد مگر کسانی که صبر کرده و فرا نمی گیرد مگر کسی که دارای بهره بزرگی است.} سخت ترین مجازاتی که در مورد دشمنت می کنی، این باشد که درباره او خدا را اطاعت کنی و برای تو کافی است که ببینی دشمنت معصیت خدای متعال را انجام می دهد. دنیا در گردش است، پس بهره خود را از آن به نیکوترین وجه برگیر تا نوبت تو فرا رسد.

مؤمن بیدار، مراقب و بیمناک است، و در انتظار یکی از دو پیشامد خوب است: (فرج دنیایی و سعادت آخرتی)، و از بلا به این جهت می ترسد که مجازات

ص: 111

مِنْ ذُنُوبِهِ رَاجِی رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَعْرَی الْمُؤْمِنُ مِنْ خَوْفِهِ وَ رَجَائِهِ یَخَافُ مِمَّا قَدَّمَ وَ لَا یَسْهُو عَنْ طَلَبِ مَا وَعَدَهُ اللَّهُ وَ لَا یَأْمَنُ مِمَّا خَوَّفَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْتُمْ عُمَّارُ الْأَرْضِ الَّذِینَ اسْتَخْلَفَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا لِیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ فَرَاقِبُوهُ فِیمَا یَرَی مِنْکُمْ عَلَیْکُمْ بِالْمَحَجَّةِ الْعُظْمَی فَاسْلُکُوهَا لَا یَسْتَبْدِلْ بِکُمْ غَیْرَکُمْ مَنْ کَمَلَ عَقْلُهُ حَسُنَ عَمَلُهُ وَ نَظَرُهُ لِدِینِهِ سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَنَالُوهَا إِلَّا بِالتَّقْوَی مَنْ صُدِئَ بِالْإِثْمِ أَعْشَی (1)عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ تَرَکَ الْأَخْذَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ بِطَاعَتِهِ قَیَّضَ اللَّهُ (2)لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ مَا بَالُ مَنْ خَالَفَکُمْ أَشَدُّ بَصِیرَةً فِی ضَلَالَتِهِمْ وَ أَبْذَلُ لِمَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنْکُمْ مَا ذَاکَ إِلَّا أَنَّکُمْ رَکَنْتُمْ إِلَی الدُّنْیَا فَرَضِیتُمْ بِالضَّیْمِ وَ شَحَحْتُمْ عَلَی الْحُطَامِ (3)وَ فَرَّطْتُمْ فِیمَا فِیهِ عِزُّکُمْ وَ سَعَادَتُکُمْ وَ قُوَّتُکُمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْکُمْ لَا مِنْ رَبِّکُمْ تَسْتَحْیُونَ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ لَا لِأَنْفُسِکُمْ تَنْظُرُونَ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ تُضَامُونَ وَ لَا تَنْتَبِهُونَ مِنْ رَقْدَتِکُمْ وَ لَا یَنْقَضِی فُتُورُکُمْ أَ مَا تَرَوْنَ إِلَی بِلَادِکُمْ وَ (إِلَی) دِینِکُمْ کُلَّ یَوْمٍ یَبْلَی وَ أَنْتُمْ فِی غَفْلَةِ الدُّنْیَا یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ سَمُّوا أَوْلَادَکُمْ فَإِنْ لَمْ تَدْرُوا أَ ذَکَرٌ هُمْ أَمْ أُنْثَی فَسَمُّوهُمْ بِالْأَسْمَاءِ الَّتِی تَکُونُ لِلذَّکَرِ وَ الْأُنْثَی فَإِنَّ أَسْقَاطَکُمْ إِذَا لَقُوکُمْ فِی الْقِیَامَةِ وَ لَمْ تُسَمُّوهُمْ یَقُولُ السِّقْطُ لِأَبِیهِ أَ لَا سَمَّیْتَنِی وَ قَدْ سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحَسِّناً قَبْلَ أَنْ یُولَدَ إِیَّاکُمْ وَ شُرْبَ الْمَاءِ مِنْ قِیَامٍ عَلَی أَرْجُلِکُمْ فَإِنَّهُ یُورِثُ الدَّاءَ الَّذِی لَا دَوَاءَ لَهُ أَوْ یُعَافِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا رَکِبْتُمُ الدَّوَابَّ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ إِذَا خَرَجَ أَحَدُکُمْ فِی سَفَرٍ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِی السَّفَرِ وَ الْحَامِلُ عَلَی الظَّهْرِ وَ الْخَلِیفَةُ فِی الْأَهْلِ

ص: 112

گناه او باشد، به رحمت پروردگارش امیدوار است. مؤمن از بیم و امید خالی نیست، از آن چه پیش فرستاده بیمناک است، از جستجوی آن چه خدا به او وعده داده غفلت نمی کند و از آن چه که خداوند او را بیم داده ایمن نیست. شما آبادکنندگان زمین هستید، همان کسانی که خداوند شما را در آن جای داده تا ببیند چگونه رفتار می کنید. پس در آن چه از شما می بیند مراقب باشید! از شاهراه حرکت کنید تا این که دیگران جای شما را نگیرند. هر کس عقلش کامل است، رفتارش نیکوست و در دینش نیکو بنگرد: «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِین»(1) {به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که به پهنای آن آسمان ها و زمین است و برای پرهیزکاران مهیّا شده است، بشتابید.} زیرا شما بدان هرگز دست نخواهید یافت، مگر با پارسایی. کسی که زنگار گناه گیرد، از یاد خدا کور شود.

هر کس دستور پیشوای الهی را ترک کند، «لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِین»(2) {خداوند شیطانی به او بگمارد که همنشین او گردد.} چرا مخالفان شما در گمراهی خودشان از شما بیناتر و در صرف مالی که در دست دارند، از شما بخشنده ترند؟ این نیست مگر این که شما به دنیا اعتماد کردید و به ستم کشیدن راضی شدید و به مال اندک دنیا حرص ورزیدید و در مورد آن چه وسیله عزّت و شکوه و نیکبختی شما و نیروی شما بر ستمگران شما بود، کوتاهی کردید. نه درباره آن چه که خدا به شما دستور داده از او حیا می کنید و نه برای خود اندیشه می کنید و شما هر روز در ستمی تازه هستید و شما از خوابتان بیدار نمی شوید و سستی شما به پایان نمی رسد. آیا نمی بینید که شهرها و دین شما هر روز ضایع تر می گردد و شما در غفلت دنیا به سر می برید؟ خداوند متعال به شما می فرماید: «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون»(3) {به کسانی که ستمگرند اعتماد نکنید که آتش شما را فرا گیرد و جز خدا برای شما دوستانی نیست و آن گاه یاری نمی شوید.}

فرزندانتان را نامگذاری کنید و اگر نمی دانید که پسر است یا دختر، نامی برای آنان انتخاب کنید که بر مرد و زن اطلاق می شود، زیرا فرزندان سقط شده که آن ها را نامگذاری نکرده باشید، در روز رستاخیز به هنگام ملاقات با شما، به پدرشان گویند: چرا مرا نامگذاری نکردی؟ که پیامبر خدا محسن علیه السّلام را پیش از تولدش نامگذاری کرد.

بپرهیزید از این که سر پا ایستاده آب بیاشامید که موجب درد بی درمانی است، مگر آنکه خداوند او را عافیت بخشد. آن گاه که بر چهارپایان سوار شدید، خدای متعال را به یاد آورید و بگویید: «سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُون»(4) {پاک و منزّه است کسی که این حیوان را مسخّر ما ساخته و ما توانایی آن را نداشتیم و به سوی پروردگارمان بازگشت خواهیم نمود.} هر گاه یکی از شما به سفر رود بگوید: «خداوندا! تو همراه من در سفر و باری که در پشت کشیده می شود و جانشین من در خانواده

ص: 112

وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ وَ إِذَا نَزَلْتُمْ مَنْزِلًا فَقُولُوا اللَّهُمَّ أَنْزِلْنَا مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ إِذَا اشْتَرَیْتُمْ مَا تَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنَ السُّوقِ فَقُولُوا حِینَ تَدْخُلُونَ الْأَسْوَاقَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ صَفْقَةٍ خَاسِرَةٍ وَ یَمِینٍ فَاجِرَةٍ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ بَوَارِ الْأَیِّمِ (1)الْمُنْتَظِرُ وَقْتَ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ مِنْ زُوَّارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یُکْرِمَ زَائِرَهُ وَ أَنْ یُعْطِیَهُ مَا سَأَلَ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ یَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ (2)مَنْ سَقَی صَبِیّاً مُسْکِراً وَ هُوَ لَا یَعْقِلُ حَبَسَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی طِینَةِ الْخَبَالِ حَتَّی یَأْتِیَ مِمَّا صَنَعَ بِمَخْرَجٍ الصَّدَقَةُ جُنَّةٌ عَظِیمَةٌ مِنَ النَّارِ لِلْمُؤْمِنِ وَ وِقَایَةٌ لِلْکَافِرِ مِنْ أَنْ یَتْلَفَ (3)مَنْ أَتْلَفَ مَالَهُ یُعَجَّلُ لَهُ الْخَلَفُ وَ دُفِعَ عَنْهُ الْبَلَایَا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ بِاللِّسَانِ کُبَّ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ وَ بِاللِّسَانِ أُعْطِیَ أَهْلُ النُّورِ النُّورَ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ اشْغَلُوهَا بِذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْبَثُ الْأَعْمَالِ مَا وَرَّثَ الضَّلَالَ وَ خَیْرُ مَا اکْتُسِبَ أَعْمَالُ الْبِرِّ إِیَّاکُمْ وَ عَمَلَ الصُّوَرِ فَتُسْأَلُوا عَنْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا أُخِذَتْ مِنْکَ قَذَاةٌ فَقُلْ أَمَاطَ اللَّهُ عَنْکَ مَا تَکْرَهُ إِذَا قَالَ لَکَ أَخُوکَ وَ قَدْ خَرَجْتَ مِنَ الْحَمَّامِ طَابَ حَمَّامُکَ وَ حَمِیمُکَ فَقُلْ أَنْعَمَ اللَّهُ بَالَکَ إِذَا قَالَ لَکَ أَخُوکَ حَیَّاکَ اللَّهُ بِالسَّلَامِ فَقُلْ أَنْتَ فَحَیَّاکَ اللَّهُ بِالسَّلَامِ وَ أَحَلَّکَ دَارَ الْمُقَامِ لَا تَبُلْ عَلَی الْمَحَجَّةِ وَ لَا تَتَغَوَّطْ عَلَیْهَا السُّؤَالُ بَعْدَ الْمَدْحِ فَامْدَحُوا اللَّهَ ثُمَّ سَلُوا الْحَوَائِجَ أَثْنُوا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ امْدَحُوهُ قَبْلَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ یَا صَاحِبَ الدُّعَاءِ لَا تَسْأَلْ مَا لَا یَکُونُ وَ لَا یَحِلُّ إِذَا هَنَّأْتُمُ الرَّجُلَ عَنْ مَوْلُودٍ ذَکَرٍ فَقُولُوا بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِی هِبَتِهِ وَ بَلَّغَهُ أَشُدَّهُ وَ رَزَقَکَ بِرَّهُ إِذَا قَدِمَ أَخُوکَ مِنْ مَکَّةَ فَقَبِّلْ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ فَاهُ الَّذِی قَبَّلَ بِهِ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ

ص: 113

و مال و فرزندانم می باشی.» و چون در منزل فرود آمدید، بگویید: «مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِین»(1) {خداوندا! ما را در منزل با برکتی فرود آور که تو بهترین فرود آورندگانی.} آن گاه که برای خرید چیزی از نیازمندی های خود به بازار می روید، به هنگام ورود به بازار بگویید: «گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست که شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده اوست. خداوندا! من از کالاهای زیان آور و سوگند دروغ به تو پناه می برم و به تو از کسادی پناه می برم».

کسی که پس از نماز خواندن منتظر فرا رسیدن نماز دیگر باشد، از زیارت کنندگان خدای متعال به شمار می آید و بر خداوند متعال لازم است که زائرش را بزرگ داشته و آن چه می خواهد عطایش فرماید. آن که حج و عمره به جای آورد، مهمان خداست و خداوند آمرزش را به او بی دریغ عطا می کند.

کسی که به کودکی که هنوز شعور ندارد نوشابه مست کننده بدهد، خداوند متعال او را در میان خبال که چرک و خون دوزخیان و زنان زناکار است زندانی می کند تا برای کاری که کرده دلیلی بیاورد. صدقه برای مؤمن سپر بزرگ از آتش است و برای کافر، وسیله حفظ مال اوست که به زودی عوض صدقه اش به او داده می شود و بلاها از او گردانده می شود، ولی در جهان آخرت بهره ای ندارد.

دوزخیان به وسیله زبان به آتش افکنده می شوند و نوریان به وسیله زبان نور بخشیده شده اند، پس زبان خود را نگهدارید و آن را به یاد خدا مشغول سازید. پلیدترین کارها آن است که گمراهی بار آورد و بهترین دستاوردها، کارهای خیر است. بپرهیزید از این که صورت بکشید (بسازید) که در روز رستاخیز از آن بازپرسی خواهید شد. و چون خاشاکی از تو به وسیله فردی گرفته شد، بگو: «خداوند آن چه را که خوش نداری از تو دور سازد.» آن گاه که از حمام بیرون آمدی و برادرت به تو گفت: «حمام و آب گرمت خوش باد!»، بگو: «خداوند خاطرت را آسوده سازد!» و آن گاه که برادرت به تو گفت: «خداوند بر تو سلام فرستد!» بگو: «و تو را نیز خداوند سلام فرستاده و در بهشت جای دهد!»

در جاده و شاهراه ادرار و دفع مدفوع نکن. درخواست کردن پس از مدح و ثناگویی است، پس نخست خدای را ثنا گویید، آن گاه نیازمندی های خود را درخواست کنید. خدا را ثنا گویید و او را مدح کنید، پیش از آنکه نیازمندی ها را بخواهید. ای کسی که دعا می کنی! چیز نشدنی و غیر حلال را درخواست مکن. آن گاه که بخواهید که به نوزاد پسری مبارک باد گویید، بگویید: «خداوند این بخشش را برای تو مبارک گرداند و او را به رشد رسانده و نیکی او را به تو روزی کند.» و هر گاه برادرت از مکّه باز آمد، میان دو چشمش و دهانش را که با آن حجرالاسود را بوسیده

ص: 113

الَّذِی قَبَّلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَیْنَ الَّتِی نَظَرَ بِهَا إِلَی بَیْتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَبِّلْ مَوْضِعَ سُجُودِهِ وَ وَجْهَهُ وَ إِذَا هَنَّأْتُمُوهُ فَقُولُوا قَبِلَ اللَّهُ نُسُکَکَ وَ رَحِمَ سَعْیَکَ (1)وَ أَخْلَفَ عَلَیْکَ نَفَقَتَکَ وَ لَا جَعَلَهُ آخِرَ عَهْدِکَ بِبَیْتِهِ الْحَرَامِ احْذَرُوا السَّفِلَةَ فَإِنَّ السَّفِلَةَ مَنْ لَا یَخَافُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ قَتَلَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ فِیهِمْ أَعْدَاؤُنَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِیعَةً یَنْصُرُونَنَا وَ یَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا وَ یَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِینَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا مَا مِنَ الشِّیعَةِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَا عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ (2)إِمَّا فِی مَالِهِ وَ إِمَّا فِی وُلْدِهِ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ (3)الْمَیِّتُ مِنْ شِیعَتِنَا صِدِّیقٌ شَهِیدٌ صَدَقَ بِأَمْرِنَا وَ أَحَبَّ فِینَا وَ أَبْغَضَ فِینَا یُرِیدُ بِذَلِکَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِنٌ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ (4)قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً وَ سَتَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ مَنْ أَذَاعَ سِرَّنَا أَذَاقَهُ اللَّهُ بَأْسَ الْحَدِیدِ اخْتَتِنُوا أَوْلَادَکُمْ یَوْمَ السَّابِعِ لَا یَمْنَعْکُمْ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ فَإِنَّهُ طَهُورٌ لِلْجَسَدِ وَ إِنَّ الْأَرْضَ لَتَضِجُّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ بَوْلِ الْأَغْلَفِ السُّکْرُ أَرْبَعُ سُکْرَاتٍ سُکْرُ الشَّرَابِ وَ سُکْرُ الْمَالِ وَ سُکْرُ النَّوْمِ وَ سُکْرُ الْمُلْکِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ النَّوْمَ فَلْیَضَعْ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ خَدِّهِ الْیُمْنَی فَإِنَّهُ لَا یَدْرِی أَ یَنْتَبِهُ مِنْ رَقْدَتِهِ أَمْ لَا

ص: 114

- که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را بوسیده - ببوس، و چشمش را ببوس که با آن به خانه خدای متعال نگریسته است، و پیشانی و صورتش را ببوس و به هنگام مبارکبادش بگوید: «خداوند حجّ تو را بپذیرد و کوششت را سپاس فرماید و آن چه هزینه کردی عوض دهد و این سفر را آخرین سفر حجّ تو قرار ندهد.»

از افراد پست دوری نمایید که پست کسانی هستند که از خداوند نمی ترسند و کشندگان پیامبران در میان آن هایند و دشمنان ما از آن ها هستند. به راستی که خداوند متعال توجّهی بر زمین کرد و ما را برگزید و برای ما شیعه ای برگزید که ما را یاری کرده، در شادی ما شاد و در غم و اندوه ما اندوهگین گردند و مال و جان خود را در راه ما ببخشند. آنان از ما بوده و به سوی ما خواهند آمد. از شیعیان ما نیست بنده ای که گناهی را مرتکب شود که ما او را از آن بازداشته ایم، آن گاه بمیرد تا این که به بلایی گرفتار شود که گناهانش را پاک نماید، این بلایا در ثروت یا در فرزندان یا در جانش می باشد تا آنکه خدا را ملاقات کند که گناهی نداشته باشد و اگر گناهی بر او بماند، به هنگام مرگش (جان کندن) به او سخت گیرند.

شیعه ما به هنگام مردن، صدّیق و شهید از دنیا می رود، چرا که امر ولایت ما را تصدیق کرده و به خاطر خداوند متعال، در راه ما دوستی و دشمنی کرده و به خدا و پیامبرش ایمان آورده است. خداوند متعال می فرماید: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُم»(1) {و آنان که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، همینان در پیشگاه پروردگارشان صدّیقان و شهیدان هستند، آنان پاداش و نورشان را دریافت خواهند کرد.}

بنی اسرائیل به هفتاد و دو گروه پراکنده شدند و به زودی این امّت به هفتاد و سه گروه پراکنده خواهند شد که یک گروه در بهشت است. کسی که راز ما را فاش نماید، خداوند سختی آهن را به او بچشاند. در هفتمین روز تولّد، فرزندانتان را ختنه کنید و گرما و سرما شما را از این کار باز ندارد، زیرا ختنه موجب پاکیزگی بدن نوزاد است و به راستی که زمین از ادرار کسی که ختنه نشده زاری می کند.

مستی چهار نوع است: مستی شراب، مستی ثروت، مستی خواب، مستی پادشاهی. هنگامی که یکی از شما خواست بخوابد، باید دست راستش را زیر گونه راستش بگذارد، زیرا نمی داند که از خوابش بیدار می شود یا نه.

ص: 114

أُحِبُّ لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَطَّلِیَ فِی کُلِّ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً مِنَ النُّورَةِ أَقِلُّوا مِنْ أَکْلِ الْحِیتَانِ فَإِنَّهَا تُذِیبُ الْبَدَنَ وَ تُکْثِرُ الْبَلْغَمَ وَ تُغَلِّظُ النَّفَسَ حَسْوُ اللَّبَنِ (1)شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ إِلَّا الْمَوْتَ کُلُوا الرُّمَّانَ بِشَحْمِهِ فَإِنَّهُ دِبَاغٌ لِلْمَعِدَةِ وَ فِی کُلِّ حَبَّةٍ مِنَ الرُّمَّانِ إِذَا اسْتَقَرَّتْ فِی الْمَعِدَةِ حَیَاةٌ لِلْقَلْبِ وَ إِنَارَةٌ لِلنَّفْسِ وَ تُمَرِّضُ وَسْوَاسَ الشَّیْطَانِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُّ یَکْسِرُ الْمِرَّةَ وَ یُحْیِی الْقَلْبَ وَ کُلُوا الْهِنْدَبَاءَ فَمَا مِنْ صَبَاحٍ إِلَّا وَ عَلَیْهِ قَطْرَةٌ مِنْ قَطْرِ الْجَنَّةِ اشْرَبُوا مَاءَ السَّمَاءِ فَإِنَّهُ یُطَهِّرُ الْبَدَنَ وَ یَدْفَعُ الْأَسْقَامَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ مَا مِنْ دَاءٍ إِلَّا وَ فِی الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ مِنْهُ شِفَاءٌ إِلَّا السَّامَ لُحُومُ الْبَقَرِ دَاءٌ وَ أَلْبَانُهَا دَوَاءٌ وَ أَسْمَانُهَا شِفَاءٌ مَا تَأْکُلُ الْحَامِلُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لَا تَتَدَاوَی بِهِ أَفْضَلَ مِنَ الرُّطَبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَرْیَمَ علیها السلام وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِالتَّمْرِ فَهَکَذَا فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْتِیَ زَوْجَتَهُ فَلَا یُعْجِلْهَا فَإِنَّ لِلنِّسَاءِ حَوَائِجَ (2)إِذَا رَأَی أَحَدُکُمُ امْرَأَةً تُعْجِبُهُ فَلْیَأْتِ أَهْلَهُ فَإِنَّ عِنْدَ أَهْلِهِ مِثْلَ مَا رَأَی وَ لَا یَجْعَلَنَّ لِلشَّیْطَانِ إِلَی قَلْبِهِ سَبِیلًا وَ لْیَصْرِفْ بَصَرَهُ عَنْهَا فَإِنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَةٌ فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَحْمَدُ اللَّهَ کَثِیراً وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ لْیَسْأَلِ اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهُ یُبِیحُ لَهُ بِرَأْفَتِهِ مَا یُغْنِیهِ (3)إِذَا أَتَی أَحَدُکُمْ زَوْجَتَهُ فَلْیُقِلَّ الْکَلَامَ فَإِنَّ الْکَلَامَ عِنْدَ ذَلِکَ یُورِثُ الْخَرَسَ لَا یَنْظُرَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَی بَاطِنِ فَرْجِ امْرَأَتِهِ لَعَلَّهُ یَرَی مَا یَکْرَهُ وَ یُورِثُ الْعَمَی إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ مُجَامَعَةَ زَوْجَتِهِ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی اسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا بِأَمْرِکَ

ص: 115

دوست دارم که مؤمن در هر پانزده روز یک مرتبه نوره بکشد.

ماهی کمتر بخورید که گوشت بدن را ذوب می کند و بلغم را می افزاید و تنفس را دشوار می سازد. نوشیدن تدریجی شیر هر دردی را درمان است، به جز مرگ. انار را با پیه آن بخورید که معده را دبّاغی می کند و دانه ای از انار که در معده جای می گیرد، تا چهل شب مایه زندگی دل و روشنی بخش جان و امانی از بیماری وسوسه شیطان است. سرکه، خوب نان خورشتی است که صفرا را می شکند و دل را زنده می کند. کاسنی بخورید که هر بامداد قطره ای از قطره های بهشتی بر آن است. آب باران بنوشید که بدن را پاکیزه می سازد و بیماری ها را دفع می کند. خداوند متعال می فرماید: «وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدام»(1) {و آبی از آسمان فرود می آورد تا شما را پاکیزه نموده و پلیدی شیطان را از شما زدوده و دل های شما را استوار ساخته و گام های شما را ثابت و استوار نماید.}

هیچ دردی نیست مگر آنکه در سیاه دانه درمان و شفای آن است؛ مگر مرگ. گوشت گاو بیماری آور است و شیرش درمان و روغنش شفاست. بهترین غذا و درمان برای زن باردار خرما است. خداوند متعال به مریم علیه السّلام می فرماید: «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْنا»(2) {درخت خرما را بجنبان تا خرمای تازه ای برای تو بیفتد، پس بخور و بیاشام و دیده خود را روشن ساز.} کام فرزندانتان را با خرما بردارید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با حسن و حسین علیه السّلام چنین کرد.

هر گاه یکی از شما خواست با همسرش آمیزش نماید، شتاب نکند که زنان را نیازهایی است. هر گاه یکی از شما زن بیگانه ای دیده و از او خوشش آمد، با زن خود همبستر شود که در همسرش همان است که دیده است، البته نگذارد که شیطان به دلش راه یابد، و چشمش را از آن زن بیگانه بگرداند و اگر همسری ندارد، دو رکعت نماز بگذارد و خدا را فراوان ستایش کند و بر پیامبر و خاندانش صلوات بفرستد، آن گاه از فضل خداوند درخواست کند که خداوند با مهربانی خود به او چیزی می دهد که او را بی نیاز می سازد. چون یکی از شما با همسرش همبستر شود، باید کمتر حرف بزند، چرا که حرف زدن در چنین حالی موجب لال شدن فرزند می شود. هیچ یک از شما در آن حال به درون آلت تناسلی همسرش ننگرد که شاید چیزی ببیند که خوشش نیاید و نیز موجب کوری (فرزند) می شود. هنگامی که یکی از شما خواست با همسرش آمیزش کند، باید بگوید: «خداوندا! من به دستور تو اندام جنسی او را بر خود حلال نمودم

ص: 115

وَ قَبِلْتُهَا بِأَمَانَتِکَ فَإِنْ قَضَیْتَ لِی مِنْهَا وَلَداً فَاجْعَلْهُ ذَکَراً سَوِیّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ نَصِیباً وَ لَا شِرْکاً الْحُقْنَةُ مِنَ الْأَرْبَعِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَفْضَلَ (1)مَا تَدَاوَیْتُمْ بِهِ الْحُقْنَةُ وَ هِیَ تُعَظِّمُ الْبَطْنَ وَ تُنَقِّی دَاءَ الْجَوْفِ وَ تُقَوِّی الْبَدَنَ اسْتَسْعِطُوا بِالْبَنَفْسَجِ (2)وَ عَلَیْکُمْ بِالْحِجَامَةِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ فَلْیَتَوَقَّ أَوَّلَ الْأَهِلَّةِ وَ أَنْصَافَ الشُّهُورِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَطْلُبُ الْوَلَدَ فِی هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ وَ الشَّیَاطِینُ یَطْلُبُونَ الشِّرْکَ فِیهِمَا فَیَجِیئُونَ وَ یُحْبِلُونَ تَوَقَّوُا الْحِجَامَةَ وَ النُّورَةَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَإِنَّ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ (3)یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ فِیهِ خُلِقَتْ جَهَنَّمُ وَ فِی الْجُمُعَةِ سَاعَةٌ لَا یَحْتَجِمُ فِیهَا أَحَدٌ إِلَّا مَاتَ (4).

ف، تحف العقول مرسلا مثله بتغییر ما و إنما اعتمدنا علی ما فی الخصال لأنه کان أصح سندا و نسخة

وَ فِیهِ قَالَ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ الْخَلَاءَ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ أَمِطْ عَنِّی الْأَذَی وَ أَعِذْنِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ لْیَقُلْ إِذَا جَلَسَ اللَّهُمَّ کَمَا أَطْعَمْتَنِیهِ طَیِّباً وَ سَوَّغْتَنِیهِ فَاکْفِنِیهِ فَإِذَا نَظَرَ بَعْدَ فَرَاغِهِ إِلَی حَدَثِهِ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی الْحَلَالَ وَ جَنِّبْنِی الْحَرَامَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ قَدْ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یَلْوِی عُنُقَهُ إِذَا أَحْدَثَ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَیْهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ الْحَلَالَ فَإِنَّ الْمَلَکَ یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ هَذَا مَا حَرَصْتَ عَلَیْهِ انْظُرْ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَهُ وَ إِلَی مَا ذَا صَارَ (5).

أقول: و رأیت رسالة قدیمة قال فیها حدثنا الشیخ الفقیه أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی رحمه الله عن أبیه عن سعد بن عبد الله بن أبی خلف قال حدثنا أحمد بن أبی عبد الله البرقی و محمد بن عیسی الیقطینی عن القاسم بن

ص: 116

و به امانت تو آن را پذیرفتم. پس اگر فرزندی از او برای من مقدّر کرده ای، آن را فرزند پسر کامل گردان و برای شیطان در او بهره و شریکی قرار نده.» حقنه یکی از چهار روش درمانی است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین چیزی که با آن درمان می کنید حقنه است که شکم را فربه کند و درد درون را پاک کرده و بدن را نیرومند می سازد. از بنفشه به عنوان انفیه استفاده کنید، و بر شما باد حجامت. هر گاه یکی از شما بخواهد با همسر خود همبستر گردد، از آمیزش در اول ماه ها و نیمه های آن خودداری کند، زیرا شیطان در این دو موقع فرزند می جوید و شیطان ها در این دو وقت می خواهند در فرزند شریک شوند. پس می آیند و به هنگام بسته شدن نطفه شرکت می جویند. از حجامت و نوره کشیدن در روز چهارشنبه خودداری کنید که چهارشنبه روز نحس همیشگی است و در آن روز دوزخ آفریده شده است. و در روز جمعه ساعتی است که هر کس در آن حجامت کند می میرد.

در تحف العقول این روایت با تغییر مختصری نقل شده که به واسطه اعتماد بیشتری که به این نسخه حاصل بود، ما از خصال نقل کردیم. در تحف العقول است که هر گاه خواستید به مستراح بروید، بگویید: «بسم الله اللهم امط عنی الاذی و اعذنی من الشیطان الرجیم.» وقتی نشست بگوید: «اللهم کما اطعمتنیه طیّبا و سوغتنیه فاکفنیه.» وقتی چشمش به مدفوع خویش افتاد، بعد از فراغ بگوید: «اللهم ارزقنی الحلال و جنبی الحرام.»

پیامبر اکرم فرمود: هیچ بنده ای نیست، مگر این که خداوند فرشته ای را مأمور او کرده تا گردنش را خم کند و وقتی تغوط می نماید و مدفوع خود را ببیند، در این موقع شایسته است از خدا درخواست حلال کند. فرشته به او می گوید: پسر آدم! این است نتیجه آن چه بر آن حرص داشتی. نگاه کن از کجا به دست آوردی و چه شد!(1)

ص: 116

یحیی و حدث أیضا عن أبیه و محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار عن أحمد بن أبی عبد الله البرقی عن القاسم بن یحیی بن حسن بن راشد عن جده عن أبی بصیر و محمد بن مسلم عن أبی عبد الله و أبی جعفر علیه السلام قال حدثنا أبی عن جدی عن آبائه علیهم السلام و ساق الحدیث نحوه باختلافات یسیرة أشرنا إلی بعضها و جعلنا علیها علامة لیعلم أنها مأخوذة من الکتاب القدیم و لا یشتبه بما فی نسخ الخصال.

ثم اعلم أن أصل هذا الخبر فی غایة الوثاقة و الاعتبار علی طریقة القدماء و إن لم یکن صحیحا بزعم المتأخرین و اعتمد علیه الکلینی رحمه الله و ذکر أکثر أجزائه متفرّقة فی أبواب الکافی و کذا غیره من أکابر المحدّثین و شرح أجزاء الخبر مذکور فی المواضع المناسبة لها فلا نعیدها هاهنا مخافة التکرار.

مؤلف : ضمنا این روایت را با اختلاف کم در رساله ای قدیمی دیدم که به بعضی از آن اختلافات در بین حدیث اشاره کردیم. و باید دانست که بنا به نظر قدما اصل این خبر در کمال اعتماد و اعتبار است، گرچه به نظر متاخرین صحیح نیست. مرحوم کلینی به این خبر اعتماد کرده و اکثر اجزای این خبر را در باب های متفرق در ابواب کافی نقل کرده است. همچنین بزرگان محدثین به همین گونه عمل کرده اند.

باب هشتم : آنچه امیرالمؤمنین علیه السّلام به فرمایش خود (سلونی قبل أن تفقدونی) به مردم ارزانی داشت و جوامع علوم

روایات

روایت 1.

توحید و امالی صدوق: اصبغ بن نباته گفت: وقتی علی علیه السّلام به خلافت نشست و با او بیعت کردند، روزی در حالی که عمامه پیامبر را بر سر داشت، برد آن جناب را بر تن داشت، نعلین پیامبر صلی الله علیه و آله را به پا داشت و شمشیر ایشان را بر کمر داشت، به سوی مسجد آمد، بر منبر بالا رفت و در روی آن نشست. سپس انگشتان دست خود را در هم فرو برد و دستش را به قسمت پایین شکم خود گذاشت. سپس فرمود: مردم! از من بپرسید قبل از این که مرا نیابید.

ص: 117

هَذَا سَفَطُ الْعِلْمِ هَذَا لُعَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مَا زَقَّنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَقّاً زَقّاً سَلُونِی فَإِنَّ عِنْدِی عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ ثُنِیَتْ لِی وِسَادَةٌ فَجَلَسْتُ عَلَیْهَا لَأَفْتَیْتُ أَهْلَ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ حَتَّی تَنْطِقَ التَّوْرَاةُ فَتَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَفْتَیْتُ أَهْلَ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ حَتَّی یَنْطِقَ الْإِنْجِیلُ فَیَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَفْتَیْتُ أَهْلَ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ حَتَّی یَنْطِقَ الْقُرْآنُ فَیَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْقُرْآنَ لَیْلًا وَ نَهَاراً فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یَعْلَمُ مَا نَزَلَ فِیهِ وَ لَوْ لَا آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ وَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ هَذِهِ الْآیَةُ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ ثُمَّ قَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ سَأَلْتُمُونِی عَنْ أَیَّةِ آیَةٍ فِی لَیْلٍ أُنْزِلَتْ أَوْ فِی نَهَارٍ أُنْزِلَتْ مَکِّیِّهَا وَ مَدَنِیِّهَا سَفَرِیِّهَا وَ حَضَرِیِّهَا نَاسِخِهَا وَ مَنْسُوخِهَا وَ مُحْکَمِهَا وَ مُتَشَابِهِهَا وَ تَأْوِیلِهَا وَ تَنْزِیلِهَا لَأَخْبَرْتُکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ ذِعْلِبٌ (1)وَ کَانَ ذَرِبَ اللِّسَانِ (2)بَلِیغاً فِی الْخُطَبِ شُجَاعَ الْقَلْبِ فَقَالَ لَقَدِ ارْتَقَی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ مِرْقَاةً صَعْبَةً لَأُخَجِّلَنَّهُ الْیَوْمَ لَکُمْ فِی مَسْأَلَتِی إِیَّاهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ وَیْلَکَ یَا ذِعْلِبُ لَمْ أَکُنْ بِالَّذِی أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ فَکَیْفَ رَأَیْتَهُ صِفْهُ لَنَا قَالَ علیه السلام وَیْلَکَ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ وَیْلَکَ یَا ذِعْلِبُ إِنَّ رَبِّی لَا یُوصَفُ بِالْبُعْدِ وَ لَا بِالْحَرَکَةِ وَ لَا بِالسُّکُونِ وَ لَا بِقِیَامٍ قِیَامِ انْتِصَابٍ وَ لَا بِجَیْئَةٍ (3)وَ لَا بِذَهَابٍ لَطِیفُ اللَّطَافَةِ لَا یُوصَفُ بِاللُّطْفِ عَظِیمُ الْعَظَمَةِ لَا یُوصَفُ بِالْعِظَمِ کَبِیرُ الْکِبْرِیَاءِ لَا یُوصَفُ بِالْکِبَرِ جَلِیلُ الْجَلَالَةِ لَا یُوصَفُ بِالغِلَظِ

ص: 118

این جا گنجینه دانش است. این آب دهان پیامبر است. این چینه ها و خوراکی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شخصا به من خورانده است. از من سؤال کنید که در نزد من علم اولین و آخرین است. اگر تشک برای من بر روی هم بنهند و بر روی آن بنشینم، برای اهل تورات از روی تورات خودشان فتوا می دهم، به طوری که تورات به سخن درآید و بگوید: علی راست می گوید و به آن چه خدا در من نازل کرده فتوا داد. و انجیلیان را به انجیل خودشان فتوا می دهم، به طوری که انجیل بگوید: علی راست می گوید، دروغگو نیست، به آن چه که خدا در من نازل کرده فتوا داد. و اهل قرآن را به وسیله قرآن فتوا می دهم، به طوری که قرآن سخن بگوید و بگوید: علی راست می گوید و دروغگو نیست، فتوا داد به آن چه خدا در من نازل نموده و حال این که شما شب و روز قرآن می خوانید. آیا در میان شما کسی هست که بداند چه نازل شده در آن؟ اگر یک آیه در قرآن نباشد، هر آینه خبر می دهم به شما آن چه را که اتفاق افتاد و آن چه که هست و به آن چه که خواهد شد تا روز قیامت،

و آن این آیه است: «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»(1) {خدا آن چه را بخواهد محو یا اثبات می کند، و اصل کتاب نزد اوست.}

سپس فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی.» {از من بپرسید پیش از آن که مرا از دست بدهید} به آن خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر از من بپرسید از هر آیه قرآن که در شب نازل شده یا در روز، مکّی است یا مدنی، در سفر نازل شد یا در حضر، ناسخ است یا منسوخ، محکم است یا متشابه و تأویل و تنزیل آن چیست، به شما خبر خواهم داد.

مردی که ذعلب نام داشت و بسیار زبان آور و سخنور و پر دل بود، از جای حرکت کرد و با خود گفت: پسر ابی طالب بر روی پله های منبری دشوار بالا رفت. امروز با سؤال های خود او را شرمنده می کنم! گفت: یا امیرالمؤمنین! آیا پروردگار خود را دیده ای؟ فرمود: وای بر تو ذعلب! خدایی را که ندیده باشم نمی پرستم. گفت: چگونه دیده ای؟ برای ما توصیف کن.

فرمود: وای بر تو! چشم ها با مشاهده او را نمی بینند، ولی دل ها با حقیقت ایمان او را می بینند. وای بر تو ذعلب! خدای من به بعد و حرکت و سکون و قیام و ایستادن و آمدن و رفتن توصیف نمی شود. لطیف، لطیف است، اما به لطافت توصیف نمی شود؛ عظیم دارای عظمت است، اما به عظمت توصیف نمی شود؛

ص: 118

رَءُوفُ الرَّحْمَةِ لَا یُوصَفُ بِالرِّقَّةِ مُؤْمِنٌ لَا بِعِبَادَةٍ مُدْرِکٌ لَا بِمَجَسَّةٍ (1)قَائِلٌ لَا بِلَفْظٍ هُوَ فِی الْأَشْیَاءِ عَلَی غَیْرِ مُمَازَجَةٍ خَارِجٌ مِنْهَا عَلَی غَیْرِ مُبَایَنَةٍ فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یُقَالُ شَیْ ءٌ فَوْقَهُ أَمَامَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یُقَالُ لَهُ أَمَامٌ دَاخِلٌ فِی الْأَشْیَاءِ لَا کَشَیْ ءٍ فِی شَیْ ءٍ دَاخِلٍ وَ خَارِجٌ مِنْهَا لَا کَشَیْ ءٍ مِنْ شَیْ ءٍ خَارِجٍ فَخَرَّ ذِعْلبٌ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَقَالَ تَاللَّهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الْجَوَابِ وَ اللَّهِ لَا عُدْتُ إِلَی مِثْلِهَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ تُؤْخَذُ مِنَ الْمَجُوسِ الْجِزْیَةُ وَ لَمْ یُنْزَلْ عَلَیْهِمْ کِتَابٌ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ فَقَالَ بَلَی یَا أَشْعَثُ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ کِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً (2)وَ کَانَ لَهُمْ مَلِکٌ سَکِرَ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَدَعَا بِابْنَتِهِ إِلَی فِرَاشِهِ فَارْتَکَبَهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ تَسَامَعَ بِهِ قَوْمُهُ فَاجْتَمَعُوا إِلَی بَابِهِ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ دَنَّسْتَ عَلَیْنَا دِینَنَا فَأَهْلَکْتَهُ فَاخْرُجْ نُطَهِّرْکَ وَ نُقِمْ عَلَیْکَ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُمُ اجْتَمِعُوا وَ اسْمَعُوا کَلَامِی فَإِنْ یَکُنْ لِی مَخْرَجٌ مِمَّا ارْتَکَبْتُ وَ إِلَّا فَشَأْنَکُمْ فَاجْتَمَعُوا فَقَالَ لَهُمْ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ قَالُوا صَدَقْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ قَالَ أَ فَلَیْسَ قَدْ زَوَّجَ بَنِیهِ بَنَاتِهِ وَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِیهِ قَالُوا صَدَقْتَ هَذَا هُوَ الدِّینُ فَتَعَاقَدُوا عَلَی ذَلِکَ فَمَحَا اللَّهُ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ رَفَعَ عَنْهُمُ الْکِتَابَ فَهُمُ الْکَفَرَةُ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِلَا حِسَابٍ وَ الْمُنَافِقُونَ أَشَدُّ حَالًا مِنْهُمْ فَقَالَ الْأَشْعَثُ وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الْجَوَابِ وَ اللَّهِ لَا عُدْتُ إِلَی مِثْلِهَا أَبَداً ثُمَّ قَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَسْجِدِ مُتَوَکِّیاً عَلَی عُکَّازَةٍ (3)فَلَمْ یَزَلْ یَتَخَطَّی النَّاسَ حَتَّی دَنَا مِنْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ دُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ إِذَا أَنَا عَمِلْتُهُ نَجَّانِیَ اللَّهُ مِنَ النَّارِ فَقَالَ لَهُ اسْمَعْ یَا هَذَا ثُمَّ افْهَمْ ثُمَّ اسْتَیْقِنْ قَامَتِ الدُّنْیَا بِثَلَاثَةٍ بِعَالِمٍ نَاطِقٍ مُسْتَعْمِلٍ لِعِلْمِهِ وَ بِغَنِیٍّ لَا یَبْخَلُ بِمَالِهِ عَلَی أَهْلِ دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِفَقِیرٍ صَابِرٍ فَإِذَا کَتَمَ الْعَالِمُ عِلْمَهُ وَ بَخِلَ الْغَنِیُّ وَ لَمْ یَصْبِرِ الْفَقِیرُ فَعِنْدَهَا الْوَیْلُ وَ الثُّبُورُ

ص: 119

رؤف بخشنده است، اما به رقّت و دلسوزی توصیف نمی شود؛ مؤمن است نه با عبادت، مدرک است نه با حواس؛ گوینده است نه با لفظ؛ او در اشیاء است، نه با ممزوج شدن؛ خارج از اشیاء است، نه با جدایی؛ برتر از هر چیز است؛ داخل در اشیاء است، نه چون اشیاء که در یکدیگر داخل می شوند؛ و خارج از اشیاء است، نه مانند چیزها که از هم جدایند.

ذعلب بر زمین افتاد و غش کرد و گفت: به خدا قسم چنین جوابی نشنیده بودم. به خدا قسم دیگر چنین کاری نمی کنم. سپس حضرت فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی.»

اشعث بن قیس از جای حرکت کرد و گفت: یا امیرالمؤمنین! از مجوس چگونه جزیه و مالیات گرفته می شود، با این که کتابی بر آن ها نازل نشده و پیامبری

نداشته اند؟ فرمود: چرا اشعث، خداوند بر آن ها کتاب نازل کرد و پیامبر فرستاد. پادشاهی داشتند که شبی مست شد و دختر خود را به بستر خویش فرا خواند و با او همبستر شد. صبح مردم شنیدند و جلوی قصر او جمع شدند و گفتند: پادشاها! دین ما را آلوده کردی و از بین بردی. بیا بیرون تا حد بر تو جاری کنیم!

به آن ها گفت: جمع شوید و سخن مرا بشنوید، اگر توانستم شما را قانع کنم بهتر، وگرنه هر چه خواستید بکنید. وقتی همه جمع شدند، به آن ها گفت: مگر نشنیده اید که خداوند خلقی را گرامی تر از آدم پدرمان و مادرمان حوا نیافریده است؟ گفتند: راست می گویی. گفت: مگر او دختران خود را به ازدواج فرزندان خویش در نیاورد؟ گفتند: راست می گویی، همین اعتقاد ما است. پس به این کار معتقد شدند و خداوند علم را از میان آن ها برداشت و کتاب آن ها را بالا برد. آن ها کافرانی هستند که بدون حساب داخل آتش می شوند. منافقین از آن ها بدترند.

اشعث گفت: به خدا قسم چنین جوابی نشنیده بودم. به خدا دیگر چنین کاری را نخواهم کرد. باز حضرت فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی.»

مردی که بر عصای خود تکیه کرده بود، از انتهای مسجد آمد، از میان مردم رد شد تا نزدیک به آن جناب رسید. گفت: یا امیرالمؤمنین! مرا به عملی راهنمایی فرما که خداوند مرا از آتش نجات بخشد. فرمود: بشنو، بعد بفهم، سپس یقین کن. دنیا به سه چیز به پا ایستاده: به عالمی که علم خود را به کار برد؛ به ثروتمندی که بخل نورزد به مال خود بر اهل دین خدا؛ و به فقیر شکیبا. وقتی عالم علم خویش را بپوشاند و ثروتمند بخل ورزد و فقیر صبر نکند، در چنین موقعی مرگ و بدبختی است.

ص: 119

وَ عِنْدَهَا یَعْرِفُ الْعَارِفُونَ اللَّهَ (1)أَنَّ الدَّارَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَی بَدْئِهَا أَیْ إِلَی الْکُفْرِ بَعْدَ الْإِیمَانِ (2)أَیُّهَا السَّائِلُ فَلَا تَغْتَرَّنَّ بِکَثْرَةِ الْمَسَاجِدِ وَ جَمَاعَةِ أَقْوَامٍ أَجْسَادُهُمْ مُجْتَمِعَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا النَّاسُ ثَلَاثَةٌ زَاهِدٌ وَ رَاغِبٌ وَ صَابِرٌ فَأَمَّا الزَّاهِدُ فَلَا یَفْرَحُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الدُّنْیَا أَتَاهُ وَ لَا یَحْزَنُ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا فَاتَهُ وَ أَمَّا الصَّابِرُ فَیَتَمَنَّاهَا بِقَلْبِهِ فَإِنْ أَدْرَکَ مِنْهَا شَیْئاً صَرَفَ عَنْهَا نَفْسَهُ لِمَا یَعْلَمُ مِنْ سُوءِ عَاقِبَتِهَا وَ أَمَّا الرَّاغِبُ فَلَا یُبَالِی مِنْ حِلٍّ أَصَابَهَا أَمْ مِنْ حَرَامٍ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا عَلَامَةُ الْمُؤْمِنِ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ قَالَ یَنْظُرُ إِلَی مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ حَقٍّ فَیَتَوَلَّاهُ وَ یَنْظُرُ إِلَی مَا خَالَفَهُ فَیَتَبَرَّأُ مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ حَبِیباً قَرِیباً (3)قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ غَابَ الرَّجُلُ فَلَمْ نَرَهُ فَطَلَبَهُ النَّاسُ فَلَمْ یَجِدُوهُ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکُمْ هَذَا أَخِی الْخَضِرُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ علیه السلام سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ لِلْحَسَنِ علیه السلام یَا حَسَنُ قُمْ فَاصْعَدِ الْمِنْبَرَ فَتَکَلَّمْ بِکَلَامٍ لَا یُجَهِّلُکَ قُرَیْشٌ مِنْ بَعْدِی فَیَقُولُونَ الْحَسَنُ لَا یُحْسِنُ شَیْئاً قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام یَا أَبَتِ کَیْفَ أَصْعَدُ وَ أَتَکَلَّمُ وَ أَنْتَ فِی النَّاسِ تَسْمَعُ وَ تَرَی قَالَ لَهُ بِأَبِی وَ أُمِّی أُوَارِی نَفْسِی عَنْکَ وَ أَسْمَعُ وَ أَرَی وَ لَا تَرَانِی (4)فَصَعِدَ الْحَسَنُ علیه السلام الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ بِمَحَامِدَ بَلِیغَةٍ شَرِیفَةٍ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صَلَاةً مُوجَزَةً ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ هَلْ تُدْخَلُ الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا ثُمَّ نَزَلَتْ فَوَثَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَتَحَمَّلَهُ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام یَا بُنَیَّ قُمْ فَاصْعَدْ فَتَکَلَّمْ

ص: 120

در چنین موقعی خداشناسان می فهمند که دنیا، بعد از ایمان به عقب برگشته و به کفر تبدیل شده است.

ای سئوال کننده! فریب مساجد زیاد و اجتماع مردمی که گرد هم آمده اند اما دل های آن ها به هم پیوسته نیست را نخوری. بدانید که مردم بر سه قسم هستند: زاهد، راغب و صابر. اما زاهد اگر چیزی از دنیا به دست آمد شاد نمی شود و اگر چیزی از دستش رفت، محزون نمی گردد. اما صابر به دل آرزوی دنیا را دارد، اگر چیزی به دست آورد از آن کناره می گیرد، چون می داند عاقبت بدی دارد. اما راغب به دنیا باکی ندارد که از حلال به دست آورد یا حرام.

پرسید: علامت مؤمن در این زمان چیست؟ فرمود: متوجه وظیفه خویش است که خدا چه چیز را بر او واجب نموده و علاقمند به آن می شود و چه مخالفت دستور خدا است و از او متنفر است، گرچه دوست نزدیکش باشد. گفت صحیح می فرمایید یا امیرالمؤمنین!

بعد آن شخص غایب شد و ما او را ندیدیم. مردم به دنبالش رفتند اما پیدایش نکردند. امیرالمؤمنین علیه السّلام تبسمی کرد و سپس فرمود: چه می کنید! او برادرم خضر علیه السّلام بود.

باز حضرت فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی.» دیگر کسی از جای حرکت نکرد. پس خدا را ستایش نمود و صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرستاد. سپس فرمود: حسن جان! حرکت کن برو بر منبر سخن بگو تا قریش تو را بعد از من بشناسند و نگویند حسن نمی تواند کاری بکند. گفت: پدر جان! چگونه به منبر بروم و سخن بگویم با این که شما میان مردم هستی می شنوی و می بینی مرا؟ فرمود: پدر و مادرم فدایت! خودم را از تو پنهان می کنم تا بشنوم و ببینم، ولی تو مرا نبینی.

امام حسن علیه السّلام به منبر رفت، خدای را حمدی شایسته و بلیغ نمود و صلواتی مختصر و موجز بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرستاد. سپس فرمود: مردم! از جدم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «انا مدینة العلم و علی بابها.» {من شهر علمم و علی درب آن است} مگر می توان جز از درب آن وارد شهر شد؟ آن گاه از منبر پایین آمد. امیرالمؤمنین علیه السّلام از جای حرکت کرد و او را در آغوش گرفت. آن گاه فرمود: حسین جان! تو حرکت کن و بر منبر برو و سخن بگو

ص: 120

بِکَلَامٍ لَا یُجَهِّلُکَ قُرَیْشٌ مِنْ بَعْدِی فَیَقُولُونَ إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام لَا یُبْصِرُ شَیْئاً وَ لْیَکُنْ کَلَامُکَ تَبَعاً لِکَلَامِ أَخِیکَ فَصَعِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ وَ آلِهِ صَلَاةً مُوجَزَةً ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَدِینَةُ هُدًی فَمَنْ دَخَلَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَبَّلَهُ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ اشْهَدُوا أَنَّهُمَا فَرْخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَدِیعَتُهُ الَّتِی اسْتَوْدَعَنِیهَا وَ أَنَا أَسْتَوْدِعُکُمُوهَا مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ رَسُولُ اللَّهِ سَائِلُکُمْ عَنْهُمَا (1)

ختص، الإختصاص علی بن محمد الشعرانی عن الحسن بن علی بن شعیب عن عیسی بن محمد العلوی عن محمد بن العباس مثله (2):

ج، الإحتجاج مُرْسَلًا إِلَی قَوْلِهِ أَخِی الْخَضِرُ علیه السلام وَ أَسْقَطَ سُؤَالَ ذِعْلِبٍ (3).

که قریش پس از من جاهل به مقام تو نباشند و نگویند حسین چیزی نمی داند، اما سخن خود را در ارتباط با سخن برادرت قرار بده.

امام حسین علیه السّلام بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای پروردگار، به اختصار بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درود فرستاد. سپس فرمود: مردم! از جدم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «علی شهر هدایت است؛ هر که داخل آن شد نجات یافت و هر که کناره گرفت، هلاک شد.» علی علیه السّلام از جای حرکت کرد و او را در آغوش گرفت و بوسید. سپس فرمود: مردم!

بدانید که این دو، جوجه های پیامبر صلی الله علیه و آله هستند و یادگار اویند که امانت به من سپرده و من به امانت در اختیار شما می گذارم. ای مردم! بدانید که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره این دو از شما بازخواست خواهد کرد.(1)

در کتاب اختصاص مثل این حدیث نقل شده است. (2)

در کتاب احتجاج این حدیث به طور مرسل آمده و سوال ذعلب از آن ساقط شده است.(3)

توضیح

«السفط» معرّب و به معنای جوال است، «زق» غذا دادن پرنده است با دهان به جوجه هایش. «ثنی الوساده» بالشت را روی هم تا کردن است تا بلند شود و بر آن بنشینند، چنان چه پادشاهان و بزرگان چنین می کنند، و در این جا کنایه از به قدرت رسیدن و امارت پیدا کردن و بر مسند قضاوت نشستن است.

اما فتوا دادن برای اهل کتاب به کتاب هایشان: احتمال دارد به معنای این باشد که به آنان فتوا می دهم که در کتاب های شما چنین آمده است، نه این که حکم کند به کتاب آنان برای عمل کردن. یا مراد این است که فتوای مطابق شرع اسلام به کتاب های اهل کتاب بدهد و برای آنان از کتاب های خودشان برای حقانیت اصول دین و فروع دین اسلام دلیل بیاورد، چون آن ها انکار می کردند.

«والمنافقون اشد حالا منهم» کنایه زدن به پرسشگر است، زیرا اشعث بن قیس از جمله منافقین بود. «عکاز» به معنای عصایی که زیر آن حلقه آهن داشته باشد. «بدء» به معنای اول می باشد.

روایت 2.

احتجاج: حضرت امیر علیه السّلام بر منبر کوفه پس از حمد و ثنای الهی، خطبه ای بدین شرح ایراد فرمود: ای مردم! از من بپرسید، زیرا در اطراف و جوانب من علم بسیار است.

پس ابن کوّاء برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان! تفسیر «وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً» چیست؟ فرمود: بادها.

ص: 121

قَالَ فَمَا الْحَامِلَاتُ وِقْراً قَالَ السَّحَابُ قَالَ فَمَا الْجَارِیَاتُ یُسْراً قَالَ السُّفُنُ قَالَ فَمَا الْمُقْسِمَاتُ أَمْراً قَالَ الْمَلَائِکَةُ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَجَدْتُ کِتَابَ اللَّهِ یَنْقُضُ بَعْضُهُ بَعْضاً قَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ کِتَابُ اللَّهِ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا یَنْقُضُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَسَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ وَ قَالَ فِی آیَةٍ أُخْرَی رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ وَ قَالَ فِی آیَةٍ أُخْرَی رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ هَذَا الْمَشْرِقُ وَ هَذَا الْمَغْرِبُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فَإِنَّ مَشْرِقَ الشِّتَاءِ عَلَی حِدَةٍ وَ مَشْرِقَ الصَّیْفِ عَلَی حِدَةٍ أَ مَا تَعْرِفُ ذَلِکَ مِنْ قُرْبِ الشَّمْسِ وَ بُعْدِهَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ فَإِنَّ لَهَا ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ بُرْجاً تَطْلُعُ کُلَّ یَوْمٍ مِنْ بُرْجٍ وَ تَغِیبُ فِی آخَرَ وَ لَا تَعُودُ إِلَیْهِ إِلَّا مِنْ قَابِلٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَمْ بَیْنَ مَوْضِعِ قَدَمِکَ إِلَی عَرْشِ رَبِّکَ قَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ سَلْ مُتَعَلِّماً وَ لَا تَسْأَلْ مُتَعَنِّتاً مِنْ مَوْضِعِ قَدَمِی إِلَی عَرْشِ رَبِّی أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ مُخْلِصاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا ثَوَابُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ علیه السلام مَنْ قَالَ مُخْلِصاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ طُمِسَتْ ذُنُوبُهُ کَمَا یُطْمَسُ الْحَرْفُ الْأَسْوَدُ مِنَ الرَّقِّ الْأَبْیَضِ فَإِذَا قَالَ ثَانِیَةً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً خَرَقَتْ أَبْوَابَ السَّمَاوَاتِ وَ صُفُوفَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی یَقُولَ الْمَلَائِکَةُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ اخْشَعُوا لِعَظَمَةِ اللَّهِ فَإِذَا قَالَ ثَالِثَةً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً لَمْ تُنَهْنَهْ دُونَ الْعَرْشِ فَیَقُولُ الْجَلِیلُ اسْکُنِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَغْفِرَنَّ لِقَائِلِکِ بِمَا کَانَ فِیهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ یَعْنِی إِذَا کَانَ عَمَلُهُ خَالِصاً ارْتَفَعَ قَوْلُهُ وَ کَلَامُهُ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْسِ قُزَحَ قَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ لَا تَقُلْ قَوْسُ قُزَحَ فَإِنَّ قُزَحَ (1)اسْمُ شَیْطَانٍ وَ لَکِنْ قُلْ قَوْسُ اللَّهِ إِذَا بَدَتْ یَبْدُو الْخِصْبُ وَ الرِّیفُ قَالَ أَخْبِرْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنِ الْمَجَرَّةِ الَّتِی تَکُونُ فِی السَّمَاءِ قَالَ هِیَ شَرَجُ

ص: 122

پرسید: معنی «فَالْحامِلاتِ وِقْراً» چیست؟ فرمود: یعنی ابرها.

پرسید: «فَالْجارِیاتِ یُسْراً» چیست؟ فرمود: یعنی کشتی ها. پرسید: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» چیست؟ فرمود: فرشتگان.

پرسید: ای امیرالمؤمنین! من برخی آیات قرآن را ناقض هم یافته ام. فرمود: مادرت به عزایت باد! آیات کتاب خدا همه اش تصدیق کننده هم است، نه ناقض و ردّکننده هم! هر چه به خاطرت می آید بپرس! گفت: ای امیرالمؤمنین! در آیه ای فرماید: «بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ»(1)، و در دیگری فرموده: «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ»(2) و در جای دیگر فرموده: «قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ.»(3)

فرمود: مادرت در عزایت باد! ای ابن کوّاء، این مشرق است، این هم مغرب، و امّا آیه «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ» به تحقیق که مشرق زمستان بر حدّی و مشرق تابستان نیز بر حدّی است. آیا این را از دوری و نزدیکی شمس در نمی یابی؟ و امّا آیه: «بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ»، آن سیصد و شصت برج دارد، هر روز در برجی حاضر و از برجی دیگر غایب می شود، و فقط در سال دیگر در همان روز به همان برج باز می گردد.

گفت: ای امیرالمؤمنین! فاصله جای پای شما تا عرش پروردگار چقدر است؟ فرمود: مادرت در عزایت باد! برای آموختن سؤال کن نه عناد و لجاج. فاصله از جای پای من تا عرش پروردگارم گفتن «لا إله إلّا اللَّه» از روی اخلاص است. گفت: ای امیرالمؤمنین! گفتن «لا إله إلّا اللَّه» چه ثواب و پاداشی دارد؟ فرمود: هر که از سر اخلاص «لا إله إلّا اللَّه» بگوید، تمام گناهانش همچون پاک شدن حرفی سیاه از تصویری سفید محو شود، و اگر برای بار دوم مخلصانه بگوید: «لا إله إلّا اللَّه»، درب های آسمان و صفوف فرشتگان از هم باز شوند، تا آنجا که گروهی از فرشتگان به جماعت دیگر گوید: برای عظمت خدا خشوع کنید! و اگر سوم بار از روی اخلاص کلمه «لا إله إلّا اللَّه» را بر زبان جاری سازد، زیر عرش از حرکت باز می ایستد و مخاطب خداوند جلیل قرار می گیرد که: «آرام گیر، که به عزّت و جلالم قسم گوینده ات را در هر حالی که باشد می آمرزم.» سپس این آیه را تلاوت کرد: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ»(4) {سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد.} یعنی وقتی کردارش صالح باشد، قول و کلامش بالا رود.

پرسید: ای امیرالمؤمنین! قوس قزح چیست؟ فرمود: مادرت در عزایت باد! ای ابن کوّاء! مگو: «قوس قزح»، زیرا قزح نام شیطان است، بلکه بگو: «قوس اللَّه» و آن هر گاه ظاهر گردد، ارزانی و فراوانی بسیار آشکار گردد. گفت: مجرّه ای که در آسمان است چیست؟ فرمود: آن کهکشان است،

ص: 122

السَّمَاءِ وَ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنَ الْغَرَقِ وَ مِنْهُ أَغْرَقَ اللَّهُ قَوْمَ نُوحٍ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَحْوِ الَّذِی یَکُونُ فِی الْقَمَرِ قَالَ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ رَجُلٌ أَعْمَی یَسْأَلُ عَنْ مَسْأَلَةٍ عَمْیَاءَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَنْ أَیِّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ تَسْأَلُنِی قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ قَالَ علیه السلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ ذَا لَهْجَةٍ (1)أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ بَخْ بَخْ سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ مَنْ لَکُمْ بِمِثْلِ لُقْمَانَ الْحَکِیمِ عَلِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَ الْآخِرِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ ذَاکَ امْرُؤٌ عَلِمَ أَسْمَاءَ الْمُنَافِقِینَ إِنْ تَسْأَلُوهُ عَنْ حُدُودِ اللَّهِ تَجِدُوهُ بِهَا عَارِفاً عَالِماً قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ ذَاکَ امْرُؤٌ حَرَّمَ اللَّهُ لَحْمَهُ وَ دَمَهُ عَلَی النَّارِ وَ أَنْ تَمَسَّ شَیْئاً مِنْهُمَا قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ نَفْسِکَ قَالَ کُنْتُ إِذَا سَأَلْتُ أُعْطِیتُ وَ إِذَا سَکَتُّ ابْتُدِیتُ (2)قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا الْآیَةَ قَالَ کَفَرَةُ أَهْلِ الْکِتَابِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ قَدْ کَانُوا عَلَی الْحَقِّ فَابْتَدَعُوا فِی أَدْیَانِهِمْ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی مَنْکِبِ ابْنِ الْکَوَّاءِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ وَ مَا أَهْلُ النَّهْرَوَانِ مِنْهُمْ بِبَعِیدٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أُرِیدُ غَیْرَکَ وَ لَا أَسْأَلُ سِوَاکَ قَالَ فَرَأَیْنَا ابْنَ الْکَوَّاءِ یَوْمَ النَّهْرَوَانِ فَقِیلَ لَهُ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ بِالْأَمْسِ کُنْتَ تَسْأَلُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَمَّا سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ الْیَوْمَ تُقَاتِلُهُ فَرَأَیْنَا رَجُلًا حَمَلَ عَلَیْهِ فَطَعَنَهُ فَقَتَلَهُ (3).

ص: 123

و آن موجب امان اهل زمین از غرق شدن می باشد، و از همان بود که خداوند قوم نوح را به آبی سیل آسا غرق نمود.

پرسید: ای امیرالمؤمنین! سیاهی که در قمر ظاهر است چیست؟ فرمود: اللَّه أکبر، اللَّه أکبر، اللَّه أکبر! مردی کور از پرسشی کور سؤال می کند! مگر این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً»(1) {و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم}؟

پرسید: ای امیرالمؤمنین! مرا از اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خبر ده؟ فرمود: از کدام یک از ایشان می پرسی؟ گفت: ای امیرالمؤمنین! از ابوذر غفاری. فرمود: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: «هیچ احدی از ابوذر در قول و فعل راستگوتر نیست».

پرسید: ای امیرالمؤمنین! سلمان فارسی چگونه بود؟ فرمود: به به! سلمان از ما اهل بیت است. او کسی همچون لقمان حکیم بود که علم اول و آخر را می دانست. پرسید: ای امیرالمؤمنین! حذیفة بن یمانی چگونه بود؟ فرمود: او کسی بود که به نام های منافقین آگاه بود. اگر سؤالات حدود الهی را از او بپرسید، او را بر تمام آن ها عالم و دانا می یابید.

پرسید: ای امیرالمؤمنین! عمّار بن یاسر چگونه بود؟ فرمود: او فردی بود که خداوند گوشت و خونش را از تماس آتش حرام فرمود. پرسید: ای امیرالمؤمنین! از خودت برایم بفرمایید؟ فرمود: من این گونه ام که چون سؤال کنی پاسخ گویم و چون ساکت شوی، من شروع می کنم.

پرسید: ای امیرالمؤمنین! تفسیر آیه: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا»(2) {بگو: «آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟»} چیست؟ فرمود: منظور کافران اهل کتاب؛ یهود و مسیحیان است. آنان ابتدا بر حقّ بودند. پس در دین خود بدعت نهادند، در حالی که می پنداشتند که کاری نیک انجام می دهند.

سپس آن حضرت از منبر پایین آمد، دست مبارک خود را بر دوش ابن کوّاء زده و فرمود: ای ابن کوّاء! تو از اهل نهروان و خوارج دور نیستی! عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! من اراده جز تو را نمی کنم و جز تو را نمی خواهم.

اصبغ بن نباته گوید: ما ابن کوّاء را در روز نهروان دیدیم. به او گفتند: مادرت در عزایت باد! دیروز آن همه پرسش از امیرالمؤمنین کردی و امروز با او می جنگی؟! در همین حال مردی را دیدیم که بدو حمله برده و با یک طعن هلاکش ساخت.(3)

ص: 123

توضیح

«ان یقول قائل مخلصا لا اله الا الله» شاید معنا چنین باشد که وقتی گوینده ای این ذکر را بگوید، در کمتر از چشم به هم زدن به عرش خدا می رسد. خلاصه این که سوال از اندازه مسافت ما با عرش خدا فایده ای برای شما ندارد، بلکه از اعمال که به عرش خدا می رساند و خدا آن را می پذیرد بپرسید.

جزری گوید: «ما نهنهها شئ دون العرش» یعنی چه چیز از رسیدن به عرش الهی منع می کند. «ریف» زمین کشتزار و نیزار وسیع را گویند که معیشت زندگی از آن به دست می آید. «هی شرج السماء»، «شرج» به معنای زیر آسمان، دره ای وسیع و کهکشان آسمان است و عورت زن و جدا شدن کمان را گویند. «شرج» جدایی و مجرای سیلاب از کوهسار به دشت و بستن کیسه را گویند.

مؤلف: گویا کهکشان را تشبیه به بند کیسه کرده است که دهان کیسه را با آن می بندند، یا به جای جریان آب، چون ظاهر آیه به آن شباهت دارد، یا به خاطر این که خدای متعال قوم نوح را با آن غرق نمود. شرح فقرات حدیث در آینده خواهد آمد.

روایت 3.

الغارات: این روایت را محمد بن ابراهیم ثقفی روایت کرده و بدان افزوده است که: ابن کوّاء سؤال کرد که معنی «السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ» چیست؟ فرمود: صاحب خلق نیکو است. پرسید: بین مشرق و مغرب چقدر فاصله است؟ فرمود: به اندازه مسیر یک روز خورشید از محل طلوع تا غروب آن. هر کس غیر از این بگوید، به تو دروغ گفته است.

پرسید: آن ها کیانند که نعمت خدا را تبدیل به کفر نمودند؛ «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً»؟ فرمود: بگذار در گمراهی خود فرو روند، آن ها قریش هستند. گفت: ذوالقرنین کیست؟ فرمود: مردی بود که خداوند او را برای قومش برانگیخت. آن ها تکذیبش کردند و شمشیر بر تارک او زدند و مرد. باز خداوند او را زنده کرد و به سوی آن ها برانگیخت. دو مرتبه وی را تکذیب کردند و شمشیری بر تارکش زدند و از دنیا رفت. برای مرتبه سوم خداوند او را زنده کرد. برای همین او دارای دو قرن بود. سپس فرمود: در میان شما نیز یک نفر مانند او هست.

پرسید: کدام یک از مخلوقات خداوند سخت تر است؟ فرمود: سخت ترین چیزهایی که خداوند آفریده ده تا هستند: کوه های مرتفع؛

ص: 124

وَ الْحَدِیدُ تُنْحَتُ بِهِ الْجِبَالُ وَ النَّارُ تَأْکُلُ الْحَدِیدَ وَ الْمَاءُ یُطْفِئُ النَّارَ وَ السَّحَابُ الْمُسَخَّرُ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ یَحْمِلُ الْمَاءَ وَ الرِّیحُ تُقِلُّ السَّحَابَ وَ الْإِنْسَانُ یَغْلِبُ الرِّیحَ یَتَّقِیهَا بِیَدَیْهِ وَ یَذْهَبُ لِحَاجَتِهِ وَ السُّکْرُ یَغْلِبُ الْإِنْسَانَ وَ النَّوْمُ یَغْلِبُ السُّکْرَ وَ الْهَمُّ یَغْلِبُ النَّوْمَ فَأَشَدُّ خَلْقِ رَبِّکَ الْهَمُّ؟(1)

آهن که کوه را می شکافد؛ آتش که آهن را می خورد؛ آب که آتش را خاموش می کند؛ ابرها که بر فراز آسمان مسخرند و حامل آب هستند؛ باد که ابرها را برمی دارد؛ انسان که بر باد غالب می شود، با دست آن را کنار می زند و راه خود را از پیش می گیرد؛ مستی که بر انسان غالب می شود؛ خواب که بر مستی غالب می گردد؛ غم و غصه که بر خواب غلبه پیدا می کند. پس سخت ترین چیزی که خدا آفرید، غم و غصه و ناراحتی است.(1)

روایت 4.

احتجاج: از امام صادق، از آباء گرامش، از حضرت علی علیهم السّلام نقل است که فرمود: از من پیرامون آیات قرآن سؤال کنید، که به خدا قسم هیچ آیه ای از آن در شب و در روز، و نه در مسیر و نه در شهر نازل نشد جز این که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آن را بر من تلاوت فرموده و از تأویلش باخبرم ساخت.

پس ابن کوّاء برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! آن آیاتی که در غیاب شما بر آن حضرت نازل می شد چگونه بود؟ فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را رسم بر این بود که در یک چنین حالتی، وقتی از راه می رسیدم آن را بر من قرائت می کرد و می فرمود: ای علی! خداوند متعال این آیات را در غیاب تو بر من نازل فرمود که تأویلش این است، و تنزیل و تأویل آن را به من می آموخت.(2)

روایت 5.

احتجاج: در تاریخ آمده است که حضرت امیر علیه السّلام در حال ایراد خطبه ای فرمود: از من بپرسید پیش از آنکه مرا نیابید، که به خدا قسم اگر از هر فتنه ای که موجب گمراهی صد تن و هدایت صد تن باشد بپرسید، من شما را از ناعق و سائق (عامل و محرّک) آن تا روز قیامت مطّلع می گردانم.

در این جا فردی برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! سر و ریش من چند طاق مو دارد؟ فرمود: به خدا قسم که خلیلم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مرا از این کلامت باخبر ساخته است. بی شک بر سر طاق موی سر تو فرشته ای است که تو را لعن می کند، و بر هر طاق موی ریش تو نیز شیطانی است که تو را تحریک کرده و تکان می دهد. و این را بدان که در خانه تو بره ای است که فرزند رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به قتل می رساند. این مصداق همانی است که به تو خبر دادم. و اگر این پرسش تو برهان مشکلی نداشت به تو پاسخ می دادم، ولی نشانه

ص: 125

آیَةُ ذَلِکَ مَا أَنْبَأْتُکَ بِهِ مِنْ لَعْنَتِکَ (1)وَ سَخْلِکَ الْمَلْعُونِ وَ کَانَ ابْنُهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ صَبِیّاً صَغِیراً یَحْبُو (2)فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَا کَانَ تَوَلَّی قَتْلَهُ وَ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).

و آیت آن همان است که تو را از لعن تو و بره ملعونت خبردار نمودم.

و فرزند آن فرد سائل آن وقت کودکی بود که بر روی دست راه می رفت. پس هنگامی که ماجرای امام حسین علیه السّلام پیش آمد، متولّی قتل او شد، و همان شد که امیرالمؤمنین علیه السّلام پیش بینی کرده بود.(1)

روایت 6.

ارشاد القلوب: روایت شده که گروهی خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام آمدند و ایشان در کوفه مشغول خطبه بود و می فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی.» از من نخواهید پرسید از چیزی پایین عرش، مگر این که پاسخ خواهم داد. این جمله را هر کس بعد از من بگوید، ادعای بیجا کرده و دروغگو است و مفتری.

مردی که پهلوی آن جناب نشسته بود و در گردن کتابی چون مصحف داشت، از جای حرکت کرد. وی که مردی گندمگون و چاق و بلند قد، با موی های مجعد بود و به یهودان عرب شباهت داشت، با صدای بلند گفت: ای کسی که ادعا می کنی چیزی را که نمی دانی و پیشی می گیری در مورد مسائلی که نمی فهمی! من از تو می پرسم، جوابم را بده.

شیعیان و یاران علی علیه السّلام از هر طرف به او حمله کردند و تصمیم کشتنش را گرفتند. امیرالمؤمنین علیه السّلام فریاد زد، آن ها را بازداشت و فرمود: رهایش کنید، عجله ننمایید! با عجله و شتابزدگی نمی توان برهان و دلیل واقعی را اثبات نمود و نه با عجله کردن سائلی و پرسش کننده براهین خدا آشکار می گردد. بعد روی به جانب او کرد و فرمود: با تمام نیروی خود بپرس و هر چه می دانی سؤال کن! ان شاء الله جوابت را خواهم داد. جوابی که شک بردار نباشد و نتوان خرده بر آن گرفت و تردید در واقعیتش نمود، و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.

آن مرد گفت: فاصله بین مشرق و مغرب چقدر است؟ فرمود مسافت هوا. پرسید مسافت هوا چقدر است؟ فرمود: به اندازه دوران فلک. پرسید: دوران فلک چقدر است؟ فرمود: به اندازه یک روز مسیر خورشید. گفت: صحیح گفتی.

پرسید: قیامت چه وقت است؟ فرمود: هنگام مرگ و رسیدن اجل. گفت: صحیح است.

ص: 126

عُمُرُ الدُّنْیَا قَالَ علیه السلام یُقَالُ سَبْعَةُ آلَافٍ ثُمَّ لَا تَحْدِیدَ (1)قَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ فَأَیْنَ بَکَّةُ مِنْ مَکَّةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَکَّةُ أَکْنَافُ الْحَرَمِ وَ بَکَّةُ مَوْضِعُ الْبَیْتِ قَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ فَلِمَ سُمِّیَتْ مَکَّةَ قَالَ علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی مَکَّ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهَا (2)قَالَ فَلِمَ سُمِّیَتْ بَکَّةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَنَّهَا بَکَّتْ رِقَابَ الْجَبَّارِینَ وَ أَعْنَاقَ الْمُذْنِبِینَ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَأَیْنَ کَانَ اللَّهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ فَقَالَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ لَا تُدْرِکُ کُنْهَ صِفَتِهِ حَمَلَةُ الْعَرْشِ عَلَی قُرْبِ رَبَوَاتِهِمْ مِنْ کُرْسِیِّ کَرَامَتِهِ وَ لَا الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ مِنْ أَنْوَارِ سُبُحَاتِ جَلَالِهِ وَیْحَکَ لَا یُقَالُ اللَّهُ أَیْنَ وَ لَا فِیمَ وَ لَا أَیُّ وَ لَا کَیْفَ (3)قَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ فَکَمْ مِقْدَارُ مَا لَبِثَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ الْأَرْضَ وَ السَّمَاءَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ تُحْسِنُ أَنْ تَحْسُبَ قَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ قَالَ لِلرَّجُلِ لَعَلَّکَ لَا تُحْسِنُ أَنْ تَحْسُبَ قَالَ الرَّجُلُ بَلَی إِنِّی أُحْسِنُ أَنْ أَحْسُبَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ رَأَیْتَ إِنْ صُبَّ خَرْدَلٌ فِی الْأَرْضِ حَتَّی یَسُدَّ الْهَوَاءَ وَ مَا بَیْنَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ ثُمَّ أُذِنَ لَکَ عَلَی ضَعْفِکَ أَنْ تَنْقُلَهُ حَبَّةً حَبَّةً مِنْ مِقْدَارِ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ وَ مُدَّ فِی عُمُرِکَ وَ أُعْطِیتَ الْقُوَّةَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی نَقَلْتَهُ وَ أَحْصَیْتَهُ لَکَانَ ذَلِکَ أَیْسَرَ مِنْ إِحْصَاءِ عَدَدِ أَعْوَامِ مَا لَبِثَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ السَّمَاءَ وَ إِنَّمَا وَصَفْتُ لَکَ عُشْرَ (4)عُشْرِ الْعَشِیرِ مِنْ جُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ جُزْءٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَنِ التَّقْلِیلِ وَ التَّحْدِیدِ فَحَرَّکَ الرَّجُلُ رَأْسَهُ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ

ص: 127

عمر دنیا چقدر است؟ فرمود: هفت هزار دیگر حدی نیست (شاید از زمان خلقت آدم تا زمان خود را می فرماید). آن مرد گفت: صحیح است.

پرسید: بکه کجای مکه است؟ فرمود: مکه اطراف حرم است و بکه محل خانه خدا است. گفت: صحیح می فرمایید. پرسید: چرا مکه نام گرفته؟ فرمود: زیرا خداوند زمین را از زیر آن مکّ نموده، یعنی کشانده. پرسید: پس چرا بکه نام گرفته؟ فرمود: چون این خانه گردن ستمگران و تبهکاران را در هم شکسته. گفت: راست می گویی.

پرسید: خدا قبل از این که عرش را بیافریند کجا بود؟ فرمود: منزه است خدایی که کنه صفات او را حاملین عرش با قرب مقام و کرامتی که دارند درک نمی کنند و نه ملائکه مقرب می توانند انوار دامن جلالش را بیابند. وای بر تو! گفته نمی شود خدا کجا است و در چیست و نه کدام است و نه چگونه است. گفت: صحیح است. اما قبل از آفرینش زمین و آسمان، چقدر عرش خدا بر روی آب بود؟ فرمود: می توانی حساب کنی؟ گفت بلی. فرمود: شاید نتوانی حساب این عدد را بنمایی. جواب داد: نه من خوب می توانم حساب کنم.

فرمود: اگر دانه خردل به روی زمین بریزند تا آسمان را پر کند (فاصله بین زمین و آسمان) بعد به تو اجازه دهند که با این ناتوانی که داری، آن ها را یک دانه یک دانه از مشرق به مغرب حمل کنی، عمرت را طولانی کنند و به تو نیروی چنین کاری بدهند تا نقل نمایی و بشماری، این کار آسان تر است از تعداد سال هایی که عرش قبل از آفرینش زمین و آسمان بر روی آب بود. من برای تو یک دهم یک دهم از یک دهم ها از یک جزء از صد هزار جزء را توضیح دادم. استغفار می کنم از این که کم کردم و اندازه ای معین نمودم.

آن مرد سر خود را تکانی داد و شروع به خواندن این شعر کرد:

ص: 127

أَنْتَ أَهْلُ الْعِلْمِ یَا هَادِیَ الْهُدَی*** (1)تَجْلُو مِنَ الشَّکِّ الْغَیَاهِیبَا

حُزْتَ أَقَاصِیَ الْعُلُومِ فَمَا ***(2)تُبْصِرُ أَنْ غُولِبْتَ مَغْلُوباً

لَا تَنْثَنِی عَنْ کُلِّ أُشْکُولَةٍ*** تُبْدِی إِذَا حَلَّتْ أَعَاجِیبَا

لِلَّهِ دَرُّ الْعِلْمِ مِنْ صَاحِبٍ*** یَطْلُبُ إِنْسَاناً وَ مَطْلُوباً (3)

تو اهل دانشی ای هدایتگر صاحب هدایت! روشن می کنی تاریکی های شک را

بلندی های دانش را دست یافتی، پس تو مغلوب دیده نمی شوی

از هر اشکالی که ظاهر شود تو به زانو در نمی آیی وقتی که مشکلات را باز کنی

خیر زیاد علم برای خداست از دوستی که در پی انسان و است(1)

توضیح

جوهری گوید: «رجل ضرب» مرد کوتاه قد چاق را گویند.(2)

مؤلف:

مقصود در این جا مرد چاق درشت خو است و این حدیث را با تغییر اندک در کتاب «السماء و العالم» در باب عوالم نقل کرده ام.

روایت 7.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: سلونی قبل ان تفقدونی. من به راه های آسمان آشناتر از راه های زمینم. پیش از آنکه فتنه ای برانگیخته شود که مدافعی وجود نداشته باشد برای رفع این فتنه و آرزوهای مردم بر باد رود.(3)

توضیح

ابن عبدالبر در کتاب «استیعاب» و نیز دیگران گفته اند که تمام مردم اتفاق دارند بر این که هیچ یک از صحابه و هیچ یک از علما این سخن را نگفته اند.

ابن میثم گفته است: «بشغر رجلها» کنایه از فتنه ای است که مدیر ندارد تا آن را مدیریت کند. جوهری گوید: «بلده شاغره برجلها» وقتی گفته می شود که هیچ کسی یافت نشود در شهر که از غارت جلوگیری کند. «شغر البلد» به شهری گفته می شود که از مردم خالی باشد. ابن اثیر گفته است: «شغر الکلب» بلند کردن سگ یک پای خود را جهت بول کردن است. بعضی گفته اند: «شغر» دور شدن است بعضی گفته اند که وسعت داشتن را گویند. از آن جمله حدیث حضرت علی است که فرمود: «قبل ان تشغر برجلها فتنه.»

ص: 128

و قوله علیه السلام تطأ فی خطامها قال ابن میثم استعارة بوصف الناقة التی أرسلت خطامها و خلت عن القائد فی طریقها فهی تخبط و تعثر و تطأ من لقیت من الناس علی غیر نظام من حالها و تذهب بأحلام قومها قال بعض الشارحین أی یتحیر أهل زمانها فلا یهتدون إلی طریق التخلص عنها و یحتمل أن یرید أنهم یأتون إلیها سراعا رغبة و رهبة من غیر معرفة بکونها فتنة.

«تطا فی حطامها» ابن میثم گفته است که این واژه، برای توصیف ناقه ای به کار می رود که مهارش رها شده و صاحب هم ندارد و دیوانه وار راه می رود و می افتد و کسی را که می بیند زیر می گیرد و کارش منظم نیست و بر خواب های آشفته همقطارانش راه می رود.

بعضی از شارحین نهج البلاغه گفته اند: یعنی اهل زمان خود را متحیّر ساخته است، که راه خلاص شدن از این شتر را نمی دانند. و احتمال دارد معنا چنین باشد مردم به سوی فتنه، با رغبت و با سرعت و خوف و بدون شناخت می روند.(1)

باب نهم : مناظرات امام حسن و امام حسین علیهما السّلام

روایات

روایت 1.

خصال: محمد بن قیس از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: در این میان که امیرالمؤمنین علیه السّلام در «رحبه» بود و مردم دور او جمع شده بودند و بعضی فتوا می خواستند و بعضی شکایت داشتند، مردی بلند شد و گفت: سلام و رحمت و برکات خدا بر تو یا امیرالمؤمنین! حضرت با آن دو چشم درشت خود به او نگاه کرد و فرمود: و سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد. تو کیستی؟ گفت: من مردی از رعیّت های تو و همشهری تو هستم. فرمود: تو از رعیت ها و همشهری های من نیستی و اگر فقط یک روز به من سلام می دادی، از من پوشیده نمی ماندی. گفت: امان بده یا امیرالمؤمنین! فرمود: آیا از وقتی که وارد این شهر شدی کاری انجام دادی؟ گفت: نه. فرمود: شاید تو از مردان جنگی هستی؟

ص: 129

قَالَ نَعَمْ قَالَ إِذَا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا فَلَا بَأْسَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ بَعَثَنِی إِلَیْکَ مُعَاوِیَةُ مُتَغَفِّلًا لَکَ أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ بَعَثَ فِیهِ ابْنُ الْأَصْفَرِ وَ قَالَ لَهُ إِنْ کُنْتَ أَحَقَّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ الْخَلِیفَةَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَجِبْنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ اتَّبَعْتُکَ وَ بَعَثْتُ إِلَیْکَ بِالْجَائِزَةِ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ جَوَابٌ وَ قَدْ أَقْلَقَهُ ذَلِکَ فَبَعَثَنِی إِلَیْکَ لِأَسْأَلَکَ عَنْهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَاتَلَ اللَّهُ ابْنَ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ مَا أَضَلَّهُ وَ أَعْمَاهُ وَ مَنْ مَعَهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَعْتَقَ جَارِیَةً فَمَا أَحْسَنَ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِهَا حُکْمُ اللَّهِ بَیْنِی وَ بَیْنَ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَطَعُوا رَحِمِی وَ أَضَاعُوا أَیَّامِی وَ دَفَعُوا حَقِّی وَ صَغَّرُوا عَظِیمَ مَنْزِلَتِی وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی عَلَیَّ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدٍ (1)فَأُحْضِرُوا فَقَالَ یَا شَامِیُّ هَذَانِ ابْنَا رَسُولِ اللَّهِ وَ هَذَا ابْنِی فَاسْأَلْ أَیَّهُمْ أَحْبَبْتَ فَقَالَ أَسْأَلُ ذَا الْوَفْرَةِ یَعْنِی الْحَسَنَ علیه السلام وَ کَانَ صَبِیّاً فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام سَلْنِی عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ الشَّامِیُّ کَمْ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ کَمْ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ کَمْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَا قَوْسُ قُزَحَ وَ مَا الْعَیْنُ الَّتِی تَأْوِی إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ وَ مَا الْعَیْنُ الَّتِی تَأْوِی إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ (2)وَ مَا الْمُؤَنَّثُ وَ مَا عَشَرَةُ أَشْیَاءَ بَعْضُهَا أَشَدُّ مِنْ بَعْضٍ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ أَرْبَعُ أَصَابِعَ فَمَا رَأَیْتَهُ بِعَیْنِکَ فَهُوَ الْحَقُّ وَ قَدْ تَسْمَعُ بِأُذُنَیْکَ بَاطِلًا کَثِیراً قَالَ الشَّامِیُّ صَدَقْتَ قَالَ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ وَ مَدُّ الْبَصَرِ فَمَنْ قَالَ لَکَ غَیْرَ هَذَا فَکَذِّبْهُ قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مَسِیرَةَ یَوْمٍ لِلشَّمْسِ تَنْظُرُ إِلَیْهَا حِینَ تَطْلُعُ مِنْ مَشْرِقِهَا وَ حِینَ تَغِیبُ فِی مَغْرِبِهَا (3)قَالَ الشَّامِیُّ صَدَقْتَ فَمَا قَوْسُ قُزَحَ قَالَ وَیْحَکَ لَا تَقُلْ قَوْسُ قُزَحَ فَإِنَّ قُزَحَ اسْمُ شَیْطَانٍ وَ هُوَ قَوْسُ اللَّهِ وَ عَلَامَةُ الْخِصْبِ وَ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنَ الْغَرَقِ وَ أَمَّا الْعَیْنُ الَّتِی تَأْوِی إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ فَهِیَ عَیْنٌ یُقَالُ لَهَا بَرَهُوتُ وَ أَمَّا الْعَیْنُ الَّتِی تَأْوِی إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ فَهِیَ عَیْنٌ یُقَالُ لَهَا سَلْمَی وَ أَمَّا الْمُؤَنَّثُ فَهُوَ

ص: 130

گفت: آری. فرمود: چون جنگ تمام شده عیبی ندارد (به تو امان می دهم).

گفت: من مردی هستم که معاویه مرا به سوی تو فرستاده که به صورت ناشناس از تو چیزی بپرسم که ابن اصفر (پادشاه روم) از وی پرسیده و گفته است که اگر تو سزاوار حکومت و جانشین محمد صلی الله علیه و آله هستی، پس آن چه را که می پرسم پاسخ بده که اگر پاسخ بدهی، از تو پیروی می کنم و برای تو جایزه می فرستم. ولی معاویه نتوانسته پاسخ دهد و این کار او را پریشان کرده است. لذا مرا فرستاده تا از شما بپرسم.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خداوند پسر هند جگرخوار را بکشد! چقدر او و همراهانش در گمراهی و کوری هستند! به خدا سوگند که او کنیزی را آزاد کرد و ندانست که چگونه با او ازدواج کند. خداوند میان من و این امّت داوری کند که خویشاوندی مرا (با پیامبر) رعایت نکردند و روزگارم را تباه ساختند و حق مرا دفع کردند و جایگاه بزرگ مرا کوچک نمودند.

(آن گاه فرمود:) حسن و حسین و محمد را نزد من حاضر کنید. پس فرمود: ای مرد شامی! این دو نفر (حسن و حسین) پسران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و این یکی (محمد حنفیه) پسر من است. از هر کدام از این ها که می خواهی بپرس. گفت: از این که موی سرش تا گوش هایش ریخته (یعنی حسن) می پرسم، و او جوان بود. حسن علیه السّلام به او گفت: آن چه برای تو پیش آمده از من بپرس.

مرد شامی گفت: میان حق و باطل و آسمان و زمین و مشرق و مغرب چقدر فاصله است و قوس و قزح چیست؟ و آن چشمه ای که ارواح مشرکان در آن جای می گیرند، چیست؟ و چشمه ای که ارواح مؤمنان در آن جای می گیرند، چیست؟ و مؤنث چیست؟ و ده چیزی که برخی از آن ها سخت تر از برخی دیگر است، چیست؟

امام حسن علیه السّلام فرمود: میان حق و باطل چهار انگشت است. آن چه را که با چشم خود دیدی آن حق است و گاهی با گوشت باطل های بسیاری می شنوی. مرد شامی گفت: راست گفتی. فرمود: میان آسمان و زمین دعای مظلوم و یک چشم انداز است، هر کس جز این بگوید او را تکذیب کن. گفت: راست گفتی ای پسر پیامبر! فرمود: میان مشرق و مغرب مسیر یک روز آفتاب است از وقتی که طلوع می کند تا وقتی که غروب می کند. مرد شامی گفت: راست گفتی، بفرما که قوس و قزح چیست؟ فرمود: وای بر تو! مگو قوس و قزح، چون قزح نام شیطان است و آن قوس خداوند است و علامت فراوانی نعمت و امان برای اهل زمین از غرق شدن است. و امّا آن چشمه ای که ارواح مشرکان در آن جای می گیرند، چشمه ای است که به آن «برهوت» گفته می شود. و امّا آن چشمه ای که ارواح مؤمنان در آن جای می گیرند، چشمه ای است که به آن «سلمی» گفته می شود. و امّا مؤنث کسی است

ص: 130

الَّذِی لَا یُدْرَی أَ ذَکَرٌ هُوَ أَوْ أُنْثَی فَإِنَّهُ یُنْتَظَرُ بِهِ فَإِنْ کَانَ ذَکَراً احْتَلَمَ وَ إِنْ کَانَتْ أُنْثَی حَاضَتْ وَ بَدَا ثَدْیُهَا وَ إِلَّا قِیلَ لَهُ بُلْ عَلَی الْحَائِطِ فَإِنْ أَصَابَ بَوْلُهُ الْحَائِطَ فَهُوَ ذَکَرٌ وَ إِنِ انْتَکَصَ بَوْلُهُ کَمَا یَنْتَکِصُ بَوْلُ الْبَعِیرِ فَهِیَ امْرَأَةٌ وَ أَمَّا عَشَرَةُ أَشْیَاءَ بَعْضُهَا أَشَدُّ مِنْ بَعْضٍ فَأَشَدُّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَجَرُ وَ أَشَدُّ مِنَ الْحَجَرِ الْحَدِیدُ یُقْطَعُ بِهِ الْحَجَرُ وَ أَشَدُّ مِنَ الْحَدِیدِ النَّارُ تُذِیبُ الْحَدِیدَ وَ أَشَدُّ مِنَ النَّارِ الْمَاءُ یُطْفِئُ النَّارَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْمَاءِ السَّحَابُ یَحْمِلُ الْمَاءَ وَ أَشَدُّ مِنَ السَّحَابِ الرِّیحُ یَحْمِلُ السَّحَابَ وَ أَشَدُّ مِنَ الرِّیحِ الْمَلَکُ الَّذِی یُرْسِلُهَا وَ أَشَدُّ مِنَ الْمَلَکِ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی یُمِیتُ الْمَلَکَ وَ أَشَدُّ مِنْ مَلَکِ الْمَوْتِ الْمَوْتُ الَّذِی یُمِیتُ مَلَکَ الْمَوْتِ وَ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ أَمْرُ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الَّذِی یُمِیتُ الْمَوْتَ فَقَالَ الشَّامِیُّ أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ حَقّاً وَ أَنَّ عَلِیّاً أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنْ مُعَاوِیَةَ ثُمَّ کَتَبَ هَذِهِ الْجَوَابَاتِ وَ ذَهَبَ بِهَا إِلَی مُعَاوِیَةَ فَبَعَثَهَا مُعَاوِیَةُ إِلَی ابْنِ الْأَصْفَرِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ ابْنُ الْأَصْفَرِ یَا مُعَاوِیَةُ لِمَ تُکَلِّمُنِی بِغَیْرِ کَلَامِکَ وَ تُجِیبُنِی بِغَیْرِ جَوَابِکَ أُقْسِمُ بِالْمَسِیحِ مَا هَذَا جَوَابُکَ وَ مَا هُوَ إِلَّا مِنْ مَعْدِنِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَةِ وَ أَمَّا أَنْتَ فَلَوْ سَأَلْتَنِی دِرْهَماً مَا أَعْطَیْتُکَ (1).

-ضه، روضة الواعظین ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2)

که نمی داند مرد است یا زن، او باید منتظر بماند، اگر مرد باشد محتلم می شود و اگر زن باشد حیض می بیند و سینه اش آشکار می گردد، وگرنه به او گفته می شود که به دیوار بول کن، اگر بول او به دیوار رسید، او مرد است و اگر بول او ریخت، همان گونه که بول شتر می ریزد، او زن است.

و امّا آن ده چیز که برخی از آن ها سخت تر از برخی دیگر است؛ پس سخت ترین چیزی که خدا آفریده، سنگ است و سخت تر از آن، سنگ آهن است که با آن سنگ بریده می شود و سخت تر از آهن، آتش است که آهن را ذوب می کند و سخت تر از آتش، آب است که آتش را خاموش می کند و سخت تر از آب، ابر است که آن را حمل می کند و سخت تر از ابر، باد است که آن را جابجا می کند و سخت تر از باد، آن فرشته ای است که آن را می فرستد و سخت تر از آن فرشته، فرشته مرگ است که آن را می میراند و سخت تر از فرشته مرگ، خود مرگ است که او را هم می میراند و سخت تر از مرگ، فرمان خداوند رب العالمین است که مرگ را هم می میراند.

آن مرد شامی گفت: گواهی می دهم که تو حقا پسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هستی و علی علیه السّلام به امر خلافت از معاویه شایسته تر است. او این پاسخ ها را نوشت و آن ها را نزد معاویه برد. معاویه آن ها را به سوی ابن اصفر (پادشاه روم) فرستاد و ابن اصفر به او نوشت: ای معاویه! چرا با من با سخن دیگران صحبت می کنی و با پاسخ دیگران به من پاسخ می دهی؟ به مسیح سوگند می خورم که این پاسخ از تو نیست و این جز از معدن نبوت و محل رسالت نمی تواند باشد و اگر تو از من یک درهم بخواهی، به تو نخواهم داد.(1)

در کتاب احتجاج و روضه الواعظین مثل این حدیث به طور مرسل نقل شده است.(2)

توضیح

در «کتاب الفتن» به زودی مانند این حدیث با زیادتی و تغییراتی خواهد آمد.

«بعث فیه ابن الاصفر» یعنی پادشاه روم. رومیان را فرزندان زرد می گویند، زیرا نسل های اول و پدر بزرگشان به نام روم بن عیص بن اسحاق بن ابراهیم زرد رنگ بودند، جزری چنین ذکر کرده است.

«قطعوا رحمی» یعنی خویشاوندی میان من و رسول خدا را مراعات نکردند یا خویشاوندی بین من و قریش را مراعات نکردند و معنای اول ظاهرتر است. «اضاعوا ایامی» یعنی آن چه از جنگ های مرا و غیر آن از کارهایی که

ص: 131

الله به الدین و نصر به المسلمین و ما أظهر الله و رسوله من مناقبی فکثیرا ما یطلق الأیام و یراد بها الوقائع المشهورة الواقعة فیها و قال المفسرون فی قوله تعالی وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ أی نعمه و سیأتی فی بعض الروایات و أصغوا إنائی أی أمالوه لینصب ما فیه و الوفرة الشعر المجتمع علی الرأس أو ما سال علی الأذنین منه أو ما جاوز شحمة الأذن قوله و کان صبیا أی حدث السن فإنه علیه السلام کان فی زمن خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام متجاوزا عن الثلاثین.

قوله علیه السلام فمن قال غیر هذا فکذبه أی لا یعلم أکثر الناس و لا یصلحهم أن یعلموا بغیر هذا الوجه فلا ینافی ما ورد من تحدیده فی بعض الأخبار لبعض المصالح و سیأتی فی کتاب السماء و العالم و سیأتی تفصیل أجزاء الخبر فی مواضعها.

خداوند توسط من دین اسلام را تایید فرمود و مسلمانان را یاری کرد و آن چه را که خدا و رسولش از مناقب و فضایلم را آشکار ساخت، آنان ضایع کردند. بسیاری از اوقات به آن ایام الله اطلاق می شود و مقصود از آن وقایع مشهور است که در آن روزها اتفاق افتاده است. مفسران گفته اند: «و ذکرهم به ایام الله» مقصود نعمت های الهی است. به زودی در بعضی روایات خواهد آمد.

«واضعوا إنائی» یعنی ظرفم را کج کردند تا آن چه در آن است بریزد. «الوفره» مویی است که در سر جمع شده است یا مویی است که روی گوش ها افتاده است یا موی سر است که از نرمه تجاوز کرده باشد. «و کان صبیا» مقصود جوان است، زیرا حضرت امام حسن در زمان خلافت امام علی علیه السّلام بیشتر از 30 سال سن داشت. «فمن قال غیر هذا فکذبه» یعنی بیشتر مردم نمی دانند و برای آنان صلاح هم نیست که غیر از این وجه را بدانند. پس منافات ندارد که در بعضی احادیث اندازه بین آسمان و زمین به خاطر بعضی مصلحت ها بیان شده است. و در «کتاب السماء و العالم» خواهد آمد. و تفصیل بعضی فقرات حدیث به زودی در جایش خواهد آمد. (1)

روایت 2.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت صادق علیه السّلام از آباء گرام خود نقل کرد: وقتی جریان امیرالمؤمنین علیه السّلام و معاویه به پادشاه روم رسید که دو نفر بر سر ملک با یکدیگر به جنگ پرداخته اند، پرسید از کجا خارج شده اند؟ گفتند: یکی از کوفه و دیگری از شام. پادشاه به وزرای خود گفت: بگردید ببینید می توانید از تجار عرب کسی را بیابید که آن ها را برای من توصیف کند. دو نفر تاجر شامی را برای او آوردند و دو نفر از تجار مکه را. از آن ها امتیازات آن دو را پرسید و آن ها قیافه های آن ها را توضیح دادند. پس به خزینه دار خود گفت: لیست ها را بیاورید!

آن ها را آوردند و نگاه کرد. گفت: مردی در شام قیام کرده که گمراه است و آن کس که در کوفه قیام کرده، هادی است.

آن گاه برای معاویه نوشت که داناترین افراد خانواده خود را برایم بفرست و برای امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز نوشت که داناترین افراد خانواده خود را بفرست تا از این دو فرستاده سؤالاتی را بشنوم و در انجیل نگاه کنم و بگویم کدام یک شایسته این مقام هستید. و او بر سلطنت خود نیز بیم داشت. معاویه فرزندش یزید را فرستاد و علی علیه السّلام نیز فرزند خود امام حسن مجتبی را. یزید که وارد شد، دست پادشاه روم و بعد سر او را بوسید. امام حسن علیه السّلام که وارد شد، فرمود: خدا را شکر که یهودی و نصرانی و مجوس و خورشید پرست و ماه پرست و بت پرست و گاوپرستم قرار نداد و مرا پیرو دین حنیف مسلمانم کرد و از مشرکینم قرار نداد بزرگ خداوند

ص: 132

رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ثُمَّ جَلَسَ لَا یَرْفَعُ بَصَرَهُ فَلَمَّا نَظَرَ مَلِکُ الرُّومِ إِلَی الرَّجُلَیْنِ أَخْرَجَهُمَا ثُمَّ فَرَّقَ بَیْنَهُمَا ثُمَّ بَعَثَ إِلَی یَزِیدَ فَأَحْضَرَهُ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْ خَزَائِنِهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ صُنْدُوقاً (1)فِیهَا تَمَاثِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ قَدْ زُیِّنَتْ بِزِینَةِ کُلِّ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ فَأَخْرَجَ صَنَماً فَعَرَضَهُ عَلَی یَزِیدَ فَلَمْ یَعْرِفْهُ ثُمَّ عَرَضَهُ عَلَیْهِ صَنَماً صَنَماً فَلَا یَعْرِفُ مِنْهَا شَیْئاً وَ لَا یُجِیبُ مِنْهَا بِشَیْ ءٍ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْزَاقِ الْخَلَائِقِ وَ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَیْنَ تَجْتَمِعُ وَ عَنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ أَیْنَ تَکُونُ إِذَا مَاتُوا فَلَمْ یَعْرِفْ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً ثُمَّ دَعَا الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ إِنَّمَا بَدَأْتُ بِیَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ کَیْ یَعْلَمَ أَنَّکَ تَعْلَمُ مَا لَا یَعْلَمُ وَ یَعْلَمُ أَبُوکَ مَا لَا یَعْلَمُ أَبُوهُ فَقَدْ وُصِفَ أَبُوکَ وَ أَبُوهُ فَنَظَرْتُ فِی الْإِنْجِیلِ فَرَأَیْتُ فِیهِ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْوَزِیرَ عَلِیّاً وَ نَظَرْتُ فِی الْأَوْصِیَاءِ فَرَأَیْتُ فِیهَا أَبَاکَ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام سَلْنِی عَمَّا بَدَا لَکَ مِمَّا تَجِدُهُ فِی الْإِنْجِیلِ وَ عَمَّا فِی التَّوْرَاةِ وَ عَمَّا فِی الْقُرْآنِ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَدَعَا الْمَلِکُ بِالْأَصْنَامِ فَأَوَّلُ صَنَمٍ عُرِضَ عَلَیْهِ فِی صِفَةِ الْقَمَرِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام فَهَذِهِ صِفَةُ آدَمَ أبو (أَبِی) الْبَشَرِ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ آخَرُ فِی صِفَةِ الشَّمْسِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام هَذِهِ صِفَةُ حَوَّاءَ أُمِّ الْبَشَرِ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ آخَرُ فِی صِفَةٍ حَسَنَةٍ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ شَیْثِ بْنِ آدَمَ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ بُعِثَ وَ بَلَغَ عُمُرُهُ فِی الدُّنْیَا أَلْفَ سَنَةٍ وَ أَرْبَعِینَ عَاماً (2)ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ نُوحٍ صَاحِبُ السَّفِینَةِ وَ کَانَ عُمُرُهُ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ إِبْرَاهِیمَ عَرِیضُ الصَّدْرِ طَوِیلُ الْجَبْهَةِ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ إِسْرَائِیلَ وَ هُوَ یَعْقُوبُ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ إِسْمَاعِیلَ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ أُخْرِجَ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ کَانَ عُمُرُهُ مِائَتَیْنِ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ دَاوُدَ صَاحِبِ الْحَرْبِ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَیْهِ صَنَمٌ آخَرُ فَقَالَ

ص: 133

جهانیان پروردگار عرش عظیم، و «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.» بعد نشست و چشم بالا نکرد. وقتی پادشاه روم آن دو را مشاهده کرد، هر دو را بیرون فرستاد و از هم جدا کرد.

ابتدا یزید را به حضور پذیرفت و از خزائن خود سیصد و سیزده صندوق خارج کرد که در آن تمثال انبیاء وجود داشت و آن تمثال ها را به آرایش هر پیامبر مرسلی زینت کرده بودند. او یکی از آن تمثال ها را به یزید نشان داد و یزید آن را نشناخت. آن گاه بقیه را یکی یکی نشان داد. یزید هیچ کدام را نشناخت و جوابی نداد. بعد از ارزاق خلایق و ارواح مؤمنین پرسید که کجا جمع می شوند و از ارواح کفار که بعد از مرگ کجا هستند سؤال کرد؛ یزید پاسخ هیچ کدام را نمی دانست.

بعد امام حسن علیه السّلام را خواست و گفت: ابتدا یزید بن معاویه را خواستم تا او بفهمد که تو چیزهایی را که او نمی داند می دانی و چیزهایی را که پدرت می داند، پدر او نمی داند. پدر تو و او را برای من توصیف نموده اند. در انجیل نگاه کردم و دیدم که محمد صلی الله علیه و آله است و وزیر او علی است و در اوصیا که نگاه کردم، دیدم پدرت وصی است.

فرمود: هر چه مایلی از انجیل و آن چه که در تورات و قرآن است از من بپرس تا برایت بازگو کنم ان شاء الله. پادشاه تمثال ها را خواست. اولین تمثال به صورت ماه بود. امام حسن فرمود: این صفت آدم ابوالبشر است. بعد تمثالی به صورت خورشید را آورد. فرمود: این صفت حوا مادر بشر است. تمثال دیگری را نشان داد به صورت زیبایی. فرمود: این صفت شیث پسر آدم است. او اولین کسی است که مبعوث شده و سنش به هزار و چهل سال رسیده. باز تمثال دیگری را نشان داد و فرمود: این صفت نوح است صاحب کشتی که عمرش هزار و چهار صد سال بود و در میان مردم نهصد و پنجاه سال دیگر درنگ کرد.

بعد تمثال دیگری را نشان داد و فرمود: این صفت ابراهیم است که شانه پهن دارد و چهره گشاده. بعد تمثال دیگری را نشان داد و فرمود: این صفت اسرائیل همان یعقوب است. بعد تمثال دیگری را آورد و فرمود: این صفت اسماعیل است. باز تمثال دیگری را نشان داد و فرمود: این یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم است. بعد تمثال دیگری را آورد و گفت: این صفت موسی بن عمران است که عمرش دویست و چهل سال بود و بین او و ابراهیم پانصد سال فاصله شد. بعد تمثال دیگری را نشان داد و فرمود: این صفت داود صاحب جنگ است.

بعد تمثال دیگری را نشان داد و فرمود:

ص: 133

هَذِهِ صِفَةُ شُعَیْبٍ ثُمَّ زَکَرِیَّا ثُمَّ یَحْیَی ثُمَّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ رُوحِ اللَّهِ وَ کَلِمَتِهِ وَ کَانَ عُمُرُهُ فِی الدُّنْیَا ثلاث و ثلاثون (ثَلَاثاً) وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً ثُمَّ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَهْبِطُ إِلَی الْأَرْضِ بِدِمَشْقَ وَ هُوَ الَّذِی یَقْتُلُ الدَّجَّالَ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ صَنَمٌ صَنَمٌ فَیُخْبِرُ بِاسْمِ نَبِیٍّ نَبِیٍّ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ الْأَوْصِیَاءُ وَ الْوُزَرَاءُ فَکَانَ یُخْبِرُهُمْ بِاسْمِ وَصِیٍّ وَصِیٍّ وَ وَزِیرٍ وَزِیرٍ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ أَصْنَامٌ بِصِفَةِ الْمُلُوکِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام هَذِهِ أَصْنَامٌ لَمْ نَجِدْ صِفَتَهَا فِی التَّوْرَاةِ وَ لَا فِی الْإِنْجِیلِ وَ لَا فِی الزَّبُورِ وَ لَا فِی الْقُرْآنِ فَلَعَلَّهَا مِنْ صِفَةِ الْمُلُوکِ فَقَالَ الْمَلِکُ أَشْهَدُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ إِنَّکُمْ قَدْ أُعْطِیتُمْ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ عِلْمَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَلْوَاحِ مُوسَی ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ صَنَمٌ یَلُوحُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ (1)بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ هَذِهِ صِفَةُ جَدِّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَثُّ اللِّحْیَةِ عَرِیضُ الصَّدْرِ طَوِیلُ الْعُنُقِ عَرِیضُ الْجَبْهَةِ أَقْنَی الْأَنْفِ أَفْلَجُ الْأَسْنَانِ (2)حَسَنُ الْوَجْهِ قَطَطُ الشَّعْرِ طَیِّبُ الرِّیحِ حَسَنُ الْکَلَامِ فَصِیحُ اللِّسَانِ کَانَ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ بَلَغَ عُمُرُهُ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً وَ لَمْ یُخَلَّفْ بَعْدَهُ إِلَّا خَاتَمٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ یَتَخَتَّمُ فِی یَمِینِهِ وَ خُلِّفَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ قَضِیبُهُ وَ جُبَّةُ صُوفٍ وَ کِسَاءُ صُوفٍ کَانَ یَتَسَرْوَلُ بِهِ لَمْ یَقْطَعْهُ وَ لَمْ یَخُطَّهُ حَتَّی لَحِقَ بِاللَّهِ فَقَالَ الْمَلِکُ إِنَّا نَجِدُ فِی الْإِنْجِیلِ أَنَّهُ یَکُونُ لَهُ مَا یُتَصَدَّقُ عَلَی سِبْطَیْهِ فَهَلْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام قَدْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ الْمَلِکُ فَبَقِیَ لَکُمْ ذَلِکَ فَقَالَ لَا فَقَالَ الْمَلِکُ لَهَذِهِ أَوَّلُ فِتْنَةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَیْهَا ثُمَّ عَلَی مُلْکِ نَبِیِّکُمْ وَ اخْتِیَارِهِمْ عَلَی ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهِمْ (3)مِنْکُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ الْآمِرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِی عَنِ الْمُنْکَرِ قَالَ ثُمَّ سَأَلَ الْمَلِکُ الْحَسَنَ علیه السلام عَنْ سَبْعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهَا اللَّهُ لَمْ تَرْکُضْ فِی رَحِمٍ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوَّلُ هَذَا آدَمُ ثُمَّ حَوَّاءُ ثُمَّ کَبْشُ

ص: 134

این صفت شعیب است بعد زکریا و بعد یحیی و پس از آن عیسی بن مریم روح الله و کلمة الله که عمرش در دنیا سی و سه سال بود. پس او را به آسمان بلند نمود و در دمشق به زمین خواهد آمد و هم او دجال را می کشد.

باز یک یک آن ها را نشان می داد و حضرت نام هر کدام را بیان می کرد. بعد اوصیاء و وزرا را نشان داد و نام یکایک آن ها را بیان کرد. سپس تمثال هایی به نشانه پادشاهان نشان داد. امام حسن علیه السّلام فرمود: نشانه های این ها در تورات و انجیل و زبور و قرآن نیست، شاید این ها نشانه پادشاهان باشند.

پادشاه روم گفت: گواهی می دهم که شما خانواده محمد صلی الله علیه و آله دارای علم اولین و آخرین و دارای علم تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و الواح موسی هستید. سپس تمثال دیگری را به او نشان داد. چهره این تمثال می درخشید و همین که چشم امام حسن علیه السّلام به آن افتاد، به شدت گریست. پادشاه پرسید: چرا گریه می کنی؟ فرمود: این صفت جدم محمد صلی الله علیه و آله

است که محاسن انبوه داشت، با شانه هایی پهن، گردنی بلند، پیشانی گشاده، بینی باریک و دندان های باز، خوش صورت و با موی های پیچیده و مجعد و خوشبو، و خوش صحبت و فصیح که امر به معروف و نهی از منکر می کرد و عمرش به شصت و سه سال رسید. و چیزی بعد از خود بر جای نگذاشت، مگر انگشتری که بر آن «لا اله الا الله محمد رسول الله صلی الله علیه و آله» نقش بود و آن را به دست راست می کرد، با شمشیرش ذوالفقار و عصایش و جبه ای پشمینه و کسایی پشمینه که به کمر می بست و نه آن را تکه کرده بود و نه دوخته بود، تا از این جهان به لقاء الله پیوست.

پادشاه گفت: ما در انجیل می یابیم که دارای ملکی بود که به دو نواده اش می رسید. آیا چنین چیزی وجود داشت؟ فرمود: صحیح است. پرسید: آیا برای شما باقی مانده؟ فرمود: نه. پادشاه گفت: این اولین فتنه این امت است بر مردم و بر قدرت پیامبر و اصحاب ذریه خودش که از آن ها قائم به حق آمر به معروف و ناهی از منکر است.

بعد پادشاه از هفت چیزی پرسید که خداوند آفرید و در رحمی قرار نداشته اند. امام حسن علیه السّلام فرمود: آدم، بعد حوا، سپس قوچ

ص: 134

إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ نَاقَةُ صَالِحٍ (1)ثُمَّ إِبْلِیسُ الْمَلْعُونُ ثُمَّ الْحَیَّةُ ثُمَّ الْغُرَابُ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْزَاقِ الْخَلَائِقِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام أَرْزَاقُ الْخَلَائِقِ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ تَنْزِلُ بِقَدَرٍ وَ تُبْسَطُ بِقَدَرٍ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَیْنَ یَکُونُونَ إِذَا مَاتُوا قَالَ تَجْتَمِعُ عِنْدَ صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی کُلِّ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ عَرْشُ اللَّهِ الْأَدْنَی مِنْهَا یَبْسُطُ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ إِلَیْهِ یَطْوِیهَا وَ مِنْهَا الْمَحْشَرُ (2)وَ مِنْهَا اسْتَوَی رَبُّنَا إِلَی السَّمَاءِ (3)وَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ أَیْنَ تَجْتَمِعُ قَالَ تَجْتَمِعُ فِی وَادِی حَضْرَمَوْتَ (4)وَرَاءِ مَدِینَةِ الْیَمَنِ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ نَاراً مِنَ الْمَشْرِقِ وَ نَاراً مِنَ الْمَغْرِبِ وَ یُتْبِعُهُمَا بِرِیحَیْنِ شَدِیدَتَیْنِ فَیُحْشَرُ النَّاسُ عِنْدَ صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَیُحْشَرُ أَهْلُ الْجَنَّةِ عَنْ یَمِینِ الصَّخْرَةِ وَ یُزْلِفُ الْمُتَّقِینَ (5)وَ یَصِیرُ جَهَنَّمُ عَنْ یَسَارِ الصَّخْرَةِ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ وَ فِیهَا الْفَلَقُ وَ السِّجِّینُ فَیُعْرَفُ الْخَلَائِقُ مِنْ عِنْدِ الصَّخْرَةِ فَمَنْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ دَخَلَهَا وَ مَنْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ دَخَلَهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ فَلَمَّا أَخْبَرَ الْحَسَنُ علیه السلام بِصِفَةِ مَا عُرِضَ عَلَیْهِ مِنَ الْأَصْنَامِ وَ تَفْسِیرِ مَا سَأَلَهُ الْتَفَتَ الْمَلِکُ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَ قَالَ أَ شَعَرْتَ أَنَّ ذَلِکَ عِلْمٌ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ وَصِیٌّ مُوَازِرٌ قَدْ أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِمُوَازَرَةِ نَبِیِّهِ أَوْ عِتْرَةِ نَبِیٍّ مُصْطَفًی وَ غَیْرُهُ الْمُعَادِی فَقَدْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ وَ آثَرَ دُنْیَاهُ عَلَی آخِرَتِهِ أَوْ هَوَاهُ عَلَی دِینِهِ وَ هُوَ مِنَ الظَّالِمِینَ قَالَ فَسَکَتَ یَزِیدُ وَ خَمَدَ قَالَ فَأَحْسَنَ الْمَلِکُ جَائِزَةَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَکْرَمَهُ وَ قَالَ لَهُ ادْعُ رَبَّکَ حَتَّی یَرْزُقَنِی دِینَ نَبِیِّکَ فَإِنَّ حَلَاوَةَ الْمُلْکِ قَدْ حَالَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَ ذَلِکَ وَ أَظُنُّهُ شَقَاءً مُرْدِیاً (6)وَ عَذَاباً أَلِیماً قَالَ فَرَجَعَ یَزِیدُ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ الْمَلِکُ أَنَّهُ یُقَالُ مَنْ

ص: 135

ابراهیم، بعد ناقه صالح، سپس ابلیس ملعون، بعد مار و پس از آن کلاغی که در قرآن نام برده شده است. سپس پادشاه از ارزاق خلایق پرسید. فرمود: ارزاق خلایق در آسمان چهارم است که به اندازه نازل می شود و با مقدار معینی بسط و گسترش می یابد. آن گاه از ارواح مؤمنین پرسید که بعد از مرگ کجایند؟ فرمود: در هر شب جمعه، در صخره بیت المقدس جمع می شوند و آن عرش کوچک خدا است. از آنجا خدا زمین را گسترده و به سوی آن می پیچد و از همان جا محشر است، و از آنجا خدای زمین را گسترده و به سوی آن می پیچد و از همان جا محشر است، و از آنجا خدای عزیز استیلا بر آسمان جست، همچنین ملائکه.

بعد از ارواح کفار پرسید که در کجا جمع می شوند؟ فرمود: در سرزمین حضر موت پشت شهر یمن. سپس خداوند آتشی از مشرق و آتشی از مغرب می فرستد و دو باد شدید می وزد و مردم کنار صخره بیت المقدس محشور می شوند، هر که مستوجب بهشت باشد وارد بهشت می شود و هر که مستوجب آتش باشد، داخل آن می شود. «فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ»(1) {گروهی در بهشتند و گروهی در آتش.}

وقتی امام حسن علیه السّلام تمثال ها را برای او توجیه کرد و سؤالاتش را جواب داد، پادشاه روم نگاهی به یزید بن معاویه کرد و گفت: فهمیدی که چنین اطلاعاتی را جز نبی مرسل یا وصی همکار او که خداوند به او امتیاز کمک به پیامبرش را داده یا عترت پیامبر کس دیگری نمی داند؟ دشمنان آن ها دل هاشان در زیر پرده جهل تاریک شده و دنیا را بر آخرت و هوای نفس را بر دین خود اختیار کرده اند و از ستمکارانند.

یزید سکوت کرد و با شرمساری سر به زیر انداخت. پادشاه احترام بسیار به امام حسن علیه السّلام کرد، جایزه گرانی تقدیم داشت وگفت: از خدا بخواه به من تشرف به دین شما را عنایت کند. شیرینی سلطنت بین من و این عمل فاصله انداخته است. گمانم یک بدبختی مهلک و عذاب دردناکی باشد.

یزید پیش معاویه برگشت و پادشاه روم طی نامه ای برای او نوشت که آن کس

ص: 135

آتَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ (1)بَعْدَ نَبِیِّکُمْ وَ حَکَمَ بِالتَّوْرَاةِ وَ مَا فِیهَا وَ الْإِنْجِیلِ وَ مَا فِیهِ وَ الزَّبُورِ وَ مَا فِیهِ وَ الْفُرْقَانِ وَ مَا فِیهِ فَالْحَقُّ وَ الْخِلَافَةُ لَهُ وَ کَتَبَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّ الْحَقَّ وَ الْخِلَافَةَ لَکَ وَ بَیْتَ النُّبُوَّةِ فِیکَ وَ فِی وُلْدِکَ فَقَاتِلْ مَنْ قَاتَلَکَ یُعَذِّبْهُ اللَّهُ بِیَدِکَ ثُمَّ یُخَلِّدْهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ فَإِنَّ مَنْ قَاتَلَکَ نَجِدُهُ فِی الْإِنْجِیلِ أَنَّ عَلَیْهِ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ (2).

که خداوند به او علم ارزانی داشته و حکم به تورات و انجیل و زبور و فرقان می نماید، شایسته خلافت است و برای علی بن ابی طالب علیه السّلام نوشت که حق با توست و خلافت از آن تو. خاندان پیامبر شما و فرزندانت هستید. با کسی که به جنگ پرداخته ای ادامه بده که خداوند او را به دست تو عذاب خواهد کرد و بعد دچار آتش جهنم برای ابد خواهد شد، زیرا در انجیل یافته ام کسی که با تو پیکار کند، لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر اوست و بر او باد لعنت اهل آسمان ها و زمین ها.(1)

توضیح

«کثّ الشی» یعنی پر پشت. «القنا فی الانف» درازی بینی و نازک بودن اطراف بینی با برآمدگی و خمیدگی میان بینی را گویند. «الفلج» شکاف میان دندان های ثنایا و رباعیات را گویند.

«جعد قطط» به موی بسیار مجعّد گفته می شود. «سرولته» یعنی ازار را پوشید، پس ازار کشیده شد. «ما یتصدق علی سبطیه» مراد باغ فدک است. «استواء» و برآمدن و توجه پرودگار از سنگ بیت المقدس به سوی آسمان، کنایه از بالا رفتن فرشتگان به امر خداوند از آنجا به سوی آسمان و به خاطر توجه به مستولی شدن بر آسمان است. به زودی تفسیر باقی اجزای حدیث خواهد آمد.

روایت 3.

العدد القویه: حسن بصری نامه ای به امام حسن علیه السّلام نوشت به این مضمون: «شما خاندان نبوت و معدن حکمت هستید. شما را خداوند کشتی سیار در دریاهای ژرف قرار داده، پناه بی پناهان هستید و به ریسمان نجات شما چنگ می زند تندرو. هر که پیرو شما شود هدایت می یابد و هر که تخلف جوید، هلاک می شود. من این نامه را موقعی برای شما نوشتم که امت حیران و سرگردان در مسأله قضا و قدرند. از شما تقاضا دارم آن چه خداوند به شما ارزانی داشته از علوم برای ما بگشایید تا راهنمای اعتقاد ما شود.»

ص: 136

فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ کَمَا ذَکَرْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ أَوْلِیَائِهِ فَأَمَّا عِنْدَکَ وَ عِنْدَ أَصْحَابِکَ فَلَوْ کُنَّا کَمَا ذَکَرْتَ مَا تَقَدَّمْتُمُونَا وَ لَا اسْتَبْدَلْتُمْ بِنَا غَیْرَنَا وَ لَعَمْرِی لَقَدْ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلَکُمْ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ یَقُولُ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ هَذَا لِأَوْلِیَائِکَ فِیمَا سَأَلُوا وَ لَکُمْ فِیمَا اسْتَبْدَلْتُمْ وَ لَوْ لَا مَا أُرِیدُ مِنَ الِاحْتِجَاجِ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَصْحَابِکَ مَا کَتَبْتُ إِلَیْکَ بِشَیْ ءٍ مِمَّا نَحْنُ عَلَیْهِ وَ لَئِنْ وُصِلَ کِتَابِی إِلَیْکَ لَتَجِدَنَّ الْحُجَّةَ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَصْحَابِکَ مُؤَکَّدَةً حَیْثُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ فَاتَّبِعْ مَا کَتَبْتُ إِلَیْکَ فِی الْقَدَرِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِالْقَدَرِ خَیْرَهُ وَ شَرَّهُ فَقَدْ کَفَرَ وَ مَنْ حَمَلَ الْمَعَاصِیَ عَلَی اللَّهِ فَقَدْ فَجَرَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُطَاعُ بِإِکْرَاهٍ وَ لَا یُعْصَی بِغَلَبَةٍ وَ لَا یُهْمِلُ الْعِبَادَ مِنَ الْمَلَکَةِ وَ لَکِنَّهُ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَهُمْ وَ الْقَادِرُ عَلَی مَا أَقْدَرَهُمْ فَإِنِ ائْتَمَرُوا بِالطَّاعَةِ لَنْ یَکُونَ عَنْهَا صَادّاً مُثَبِّطاً وَ إِنِ ائْتَمَرُوا بِالْمَعْصِیَةِ فَشَاءَ أَنْ یَحُولَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا ائْتَمَرُوا بِهِ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَلَیْسَ هُوَ حَمَلَهُمْ عَلَیْهَا وَ لَا کَلَّفَهُمْ إِیَّاهَا جَبْراً بَلْ تَمْکِینُهُ إِیَّاهُمْ وَ إِعْذَارُهُ إِلَیْهِمْ طَرَّقَهُمْ وَ مَکَّنَهُمْ فَجَعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَی أَخْذِ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ وَ تَرْکِ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ وَ وَضْعِ التَّکْلِیفِ عَنْ أَهْلِ النُّقْصَانِ وَ الزَّمَانَةِ وَ السَّلَامُ (1).

امام حسن علیه السّلام در جوابش نوشت: همان طوری که ذکر کردی، ما خاندان پیامبر مورد لطف خدا و اولیای او هستیم، اما اگر ما در نزد تو و یارانت چنان که نوشته ای می بودیم، بر ما مقدم نمی شدید و دیگری را بر ما مقدم نمی داشتید. خداوند مثال شما را در قرآن زده و می فرماید: «أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ»(1) {آیا به جای چیز بهتر، خواستار چیز پست ترید؟} این مربوط به اولیاء و دوستان توست در سؤالی که کرده اند و مثالی نیز برای تو، اگر نمی خواستم این احتجاج و استدلال را با تو و اصحابت بنمایم، هرگز جواب تو را در این سؤال نمی دادم. وقتی نامه مرا دریافت کنی، حجت بر تو و یارانت دامنگیر خواهد شد که خداوند در این آیه می فرماید «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»(2) {پس، آیا کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟}

پیرو آن چه در مورد قدر می نویسم باش که هر کس ایمان به قدر نداشته باشد، چه خیر و چه شر، او کافر است و هر که گناه را به گردن خدا بیاندازد، فاجر است. هرگز خداوند به زور مردم را به اطاعت خویش وانداشته و به زور به معصیت وادار نکرده و آن ها را به خود وانگذاشته است،، اما مالک تمام نیروهایی است که در اختیار مردم قرار داده و قادر بر تمام قدرت هایی است که به ایشان سپرده است. اگر راه اطاعت و بندگی را سپردند، مانع آن ها نخواهد شد و بازشان نمی دارد. اگر به معصیت تصمیم گرفتند، در صورتی که بخواهد ممکن است بین آن ها و عمل خلاف فاصله شود (و نگذارد آلوده به معصیت شوند) اگر چنین کاری را نکرد، آن ها را وادار به معصیتشان نکرده و نه به زور دچار چنین عملی نموده است.

خداوند به آن ها قدرت انجام چنین کاری را داده و راهی برایشان گشوده و تمکن انجام عمل (و ترک آن را به ایشان داده) و راه به انجام امر و ترک معصیت در آن ها مقرر کرده است. و تکلیف را از کسانی که نقص بدنی دارند و قدرت انجام ندارند یا زمینگیر هستند برداشته است، و السلام.(3)

روایت 4.

تحف العقول: در حدیثی طولانی که ما موارد نیاز از آن را نگاشتیم: [فرستاده پادشاه] از آن حضرت درباره کهکشان، و آن هفت موجودی که خدا آنان

ص: 137

لَمْ تُخْلَقْ فِی رَحِمٍ فَضَحِکَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا أَضْحَکَکَ قَالَ لِأَنَّکَ سَأَلْتَنِی عَنْ أَشْیَاءَ مَا هِیَ مِنْ مُنْتَهَی الْعِلْمِ إِلَّا کَالْقَذَی فِی عَرْضِ الْبَحْرِ أَمَّا الْمَجَرَّةُ فَهِیَ قَوْسُ اللَّهِ وَ سَبْعَةُ أَشْیَاءَ لَمْ تُخْلَقْ فِی رَحِمٍ فَأَوَّلُهَا آدَمُ ثُمَّ حَوَّاءُ وَ الْغُرَابُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ نَاقَةُ اللَّهِ وَ عَصَا مُوسَی وَ الطَّیْرُ الَّذِی خَلَقَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْزَاقِ الْخَلَائِقِ فَقَالَ أَرْزَاقُ الْعِبَادِ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ یُنْزِلُهَا اللَّهُ بِقَدَرٍ وَ یَبْسُطُهَا بِقَدَرٍ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَیْنَ تَجْتَمِعُ قَالَ تَجْتَمِعُ تَحْتَ صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ عَرْشُ اللَّهِ الْأَدْنَی مِنْهَا بَسَطَ الْأَرْضَ وَ إِلَیْهَا یَطْوِیهَا وَ مِنْهَا اسْتَوَی إِلَی السَّمَاءِ وَ أَمَّا أَرْوَاحُ الْکُفَّارِ فَتَجْتَمِعُ فِی دَارِ الدُّنْیَا فِی حَضْرَمَوْتَ وَرَاءَ مَدِینَةِ الْیَمَنِ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ نَاراً مِنَ الْمَشْرِقِ وَ نَاراً مِنَ الْمَغْرِبِ بَیْنَهُمَا رِیحَانِ فَیَحْشُرَانِ النَّاسَ إِلَی تِلْکَ الصَّخْرَةِ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَتُحْبَسُ فِی یَمِینِ الصَّخْرَةِ وَ تُزْلَفُ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ جَهَنَّمُ فِی یَسَارِ الصَّخْرَةِ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ وَ فِیهَا الْفَلَقُ وَ سِجِّینٌ (1)فَتَفَرَّقُ الْخَلَائِقُ مِنْ عِنْدِ الصَّخْرَةِ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَمَنْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ دَخَلَهَا مِنْ عِنْدِ الصَّخْرَةِ وَ مَنْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ دَخَلَهَا مِنْ عِنْدِ الصَّخْرَةِ.

أقول: الظاهر أن هذا الخبر مختصر من الخبر السابق و إنما اشتبه اسم أحد السبطین بالآخر صلوات الله علیهما و إن أمکن صدوره منهما جمیعا.

را بی آن که در رحم مادر باشند آفرید سؤال کرد. امام علیه السّلام خندید. فرستاده به او گفت: چرا خندیدی؟ فرمود: پرسش های تو از کسی که نهایت دانش است، همچون پشیزی در وسط دریا می باشد. امّا کهکشان [یا همان راه مکّه]، قوس (کمان) خدا است. و آن هفت چیزی که در رحم مادر آفریده نشدند [عبارتند از]: آدم، حوّا، کلاغ، گوسفند حضرت ابراهیم، شتر خدا [در داستان حضرت صالح علیه السّلام]، عصای موسی، و پرنده ای که حضرت عیسی علیه السّلام [به فرمان خدا] آن را آفرید.

سپس از قوت و روزی بندگان سؤال کرد. در جواب فرمود: قوت و روزی بندگان در آسمان چهارم است، که خداوند حدّ آن را به اندازه ای که بخواهد فرو می آورد و به اندازه ای که بخواهد، فراخ می گرداند.

سپس پرسید: ارواح مؤمنان در کجا جمع می شوند؟ فرمود: زیر صخره بیت المقدس در شب جمعه. و آن عرش نزدیک خداوند است که از آنجا زمین را گسترده و پهناور فرموده، و بر آن در نور دیده شود، و از همان جا بر آسمان استوار گشته است. و امّا ارواح کافران در دنیا در «حضرموت»- که پشت شهر یمن است- گرد آیند. سپس خداوند آتشی را از سمت مشرق و مغرب برمی انگیزد که دو باد در میان آن هاست. پس مردم را به سوی این صخره در بیت المقدس محشور می نماید، که در جانب راست این صخره محبوس شوند، و بهشت از برای پرهیزگاران خودنمایی کند. و دوزخ در سمت چپ صخره در عمق طبقات زمین می باشد که فلق و سجّین در آن است. و از نزد همان صخره است که مردمان پراکنده شوند. بنابراین آن کس که بهشتی است، از نزد صخره بر آن درآید و آن کس که اهل دوزخ است نیز از نزد صخره بر آن داخل شود.(1)

مؤلف:

ظاهراً این حدیث از حدیث سابق تلخیص شده است و اسم امام حسن به جای امام حسین علیهما السّلام اشتباه درج شده است. گرچه احتمال دارد این حدیث از هر دوی آن بزرگواران وارد شده باشد.

روایت 5.

امالی طوسی: امام علی بن الحسین علیه السّلام فرمود: موقعی که امام حسن علیه السّلام

ص: 138

عَلَی صُلْحِ مُعَاوِیَةَ خَرَجَ حَتَّی لَقِیَهُ فَلَمَّا اجْتَمَعَا قَامَ مُعَاوِیَةُ خَطِیباً فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ الْحَسَنَ علیه السلام أَنْ یَقُومَ أَسْفَلَ مِنْهُ بِدَرَجَةٍ ثُمَّ تَکَلَّمَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ ابْنُ فَاطِمَةَ رَآنَا لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا وَ قَدْ أَتَانَا لِیُبَایِعَ طَوْعاً ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا حَسَنُ فَقَامَ الْحَسَنُ علیه السلام فَخَطَبَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُسْتَحْمِدِ بِالْآلَاءِ وَ تَتَابُعِ النَّعْمَاءِ وَ صَارِفِ الشَّدَائِدِ (1)وَ الْبَلَاءِ عِنْدَ الْفُهَمَاءِ وَ غَیْرِ الْفُهَمَاءِ الْمُذْعِنِینَ مِنْ عِبَادِهِ لِامْتِنَاعِهِ بِجَلَالِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ وَ عُلُوِّهِ عَنْ لُحُوقِ الْأَوْهَامِ بِبَقَائِهِ الْمُرْتَفِعِ عَنْ کُنْهِ طَیَّاتِ الْمَخْلُوقِینَ (2)مِنْ أَنْ تُحِیطَ بِمَکْنُونِ غَیْبِهِ رَوِیَّاتِ عُقُولِ الرَّاءِینَ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ فِی رُبُوبِیَّتِهِ وَ وُجُودِهِ وَ وَحْدَانِیَّتِهِ صَمَداً لَا شَرِیکَ لَهُ فَرْداً لَا ظَهِیرَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اصْطَفَاهُ وَ انْتَجَبَهُ وَ ارْتَضَاهُ وَ بَعَثَهُ دَاعِیاً إِلَی الْحَقِّ سِرَاجاً مُنِیراً وَ لِلْعِبَادِ مِمَّا یَخَافُونَ نَذِیراً وَ لِمَا یَأْمُلُونَ بَشِیراً فَنَصَحَ لِلْأُمَّةِ وَ صَدَعَ بِالرِّسَالَةِ وَ أَبَانَ لَهُمْ دَرَجَاتِ الْعُمَالَةِ شَهَادَةً عَلَیْهَا أَمَاتَ وَ أُحْشِرَ وَ بِهَا فِی الْآجِلَةِ أَقْرَبُ وَ أَحْبَرُ وَ أَقُولُ مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ فَاسْمَعُوا وَ لَکُمْ أَفْئِدَةٌ وَ أَسْمَاعٌ فَعُوا إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ وَ اخْتَارَنَا وَ اصْطَفَانَا وَ اجْتَبَانَا فَأَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً وَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّکُّ فَلَا نَشُکُّ فِی اللَّهِ الْحَقَّ وَ دِینَهُ أَبَداً وَ طَهَّرَنَا مِنْ کُلِّ أَفَنٍ وَ غَیَّةٍ مُخْلِصِینَ إِلَی آدَمَ نِعْمَةً مِنْهُ لَمْ یَفْتَرِقِ النَّاسُ قَطُّ فِرْقَتَیْنِ إِلَّا جَعَلَنَا اللَّهُ فِی خَیْرِهِمَا فَأَدَّتِ الْأُمُورُ وَ أَفْضَتِ الدُّهُورُ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَهُ لِلرِّسَالَةِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً ثُمَّ أَمَرَهُ بِالدُّعَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَانَ أَبِی علیه السلام أَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ وَ صَدَّقَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّهِ الْمُرْسَلِ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ فَرَسُولُ اللَّهِ الَّذِی عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ أَبِی الَّذِی یَتْلُوهُ وَ هُوَ شَاهِدٌ مِنْهُ وَ قَدْ قَالَ لَهُ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله

ص: 139

با معاویه صلح کرد، از محل خود خارج شد تا با هم رو به رو شدند. معاویه به پا خاست و به منبر رفت و به امام حسن گفت که شما یک پله پایین تر بایستید. بعد شروع به سخنرانی کرد و گفت: مردم! اینک حسن بن علی و فرزند فاطمه علیهما السّلام ما را شایسته خلافت دانست و خود را لایق آن نمی دانست. به همین جهت آمده تا با ما بیعت کند. بعد گفت: از جای حرکت کن و بگو! امام حسن علیه السّلام از جای حرکت کرد و شروع به سخنرانی کرد و فرمود: حمد خدایی را که بر نعمت ها و پیاپی افاضه نمودن آن ها و برگرداندن گرفتاری ها و بلاها، در نزد خردمندان و بی خردان مستوجب ستایش است؛ پروردگاری که به جلال و کبریایش امکان راهیابی به دوام و مقامش نیست؛ خدایی که برتر از گمان و اندیشه مخلوقین است تا افکار دانشمندان و صاحبنظران، راه به کنه غیب او یابند.

«اشهد ان لا اله الا الله وحده فی ربوبیته»، یکتا است در خدایی و وجود و وحدانیت خویش؛ بی نیازی است که شریک ندارد و بی همتایی است که همکار ندارد. «و اشهد ان محمدا عبده و رسوله»، پیامبری که برگزید و ممتاز نمود و انتخابش کرد به رسالت تا دعوت به حق نماید و چراغ درخشان باشد و برای بندگان، از آن چه باید بترسند بیم دهد و به آن چه آرزو دارند مژده دهد. امت را راهنمایی کرد و اظهار رسالت خویش نمود.

ای مردم، گوش کنید! شما دارای قلب ها و گوش هایید، دقت نمایید که ما خانواده ای هستیم که خداوند ما را به اسلام گرامی داشت و برگزید و امتیاز بخشید و انتخاب کرد، و پلیدی را از ما دور کرد و پاک و پاکیزه مان نمود. رجس شک است، هرگز در پروردگار و دین او شک نداریم و از هر بداندیشی و گمراهی پاکمان نمود. به نعمت خدا برگزیده از فرزندان آدم شدیم. هیچ گاه مردم به دو دسته تقسیم نشدند، مگر این که ما در قسمت برگزیده آن ها بودیم. بالاخره روزها گذشت و سال ها طی شد تا خداوند محمد صلی الله علیه و آله را به نبوت برگزید و به رسالت برانگیخت و کتاب آسمانی خود را بر او نازل کرد. سپس دستور داد که مردم را به سوی خدا دعوت نماید. اولین کسی که دعوت او را پذیرفت، پدرم علی بود. او اولین مؤمن و تصدیق کننده رسالت بود که خداوند در قرآن کریم می فرماید «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»(1) {آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او، پیرو آن است.} پیامبر صلی الله علیه و آله بینه و راهبر از جانب خداست و پدرم پیامد اوست و گواه از جانب خدا است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص: 139

حِینَ أَمَرَهُ أَنْ یَسِیرَ إِلَی مَکَّةَ وَ الْمَوْسِمِ بِبَرَاءَةَ سِرْ بِهَا یَا عَلِیُّ فَإِنِّی أُمِرْتُ أَنْ لَا یَسِیرَ بِهَا إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی وَ أَنْتَ هُوَ (1)فَعَلِیٌّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُ وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ حِینَ قَضَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مَوْلَاهُ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فِی ابْنَةِ حَمْزَةَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَلِیُّ فَمِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی فَصَدَّقَ أَبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَابِقاً وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ یُقَدِّمُهُ وَ لِکُلِّ شَدِیدٍ یُرْسِلُهُ (2)ثِقَةً مِنْهُ بِهِ وَ طُمَأْنِینَةً إِلَیْهِ لِعِلْمِهِ بِنَصِیحَةِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (3)وَ أَنَّهُ أَقْرَبُ الْمُقَرَّبِینَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فَکَانَ أَبِی سَابِقَ السَّابِقِینَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْرَبَ الْأَقْرَبِینَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً فَأَبِی کَانَ أَوَّلَهُمْ إِسْلَاماً وَ إِیمَاناً وَ أَوَّلَهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ هِجْرَةً وَ لُحُوقاً وَ أَوَّلَهُمْ عَلَی وُجْدِهِ (4)وَ وُسْعِهِ نَفَقَةً قَالَ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ فَالنَّاسُ مِنْ جَمِیعِ الْأُمَمِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ بِسَبْقِهِ إِیَّاهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ أَحَدٌ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ فَهُوَ سَابِقُ جَمِیعِ السَّابِقِینَ فَکَمَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ السَّابِقِینَ عَلَی الْمُتَخَلِّفِینَ وَ الْمُتَأَخِّرِینَ فَکَذَلِکَ فَضَّلَ سَابِقَ السَّابِقِینَ عَلَی السَّابِقِینَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَهُوَ الْمُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَقّاً وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ کَانَ مِمَّنِ اسْتَجَابَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمُّهُ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ ابْنُ عَمِّهِ فَقُتِلَا شَهِیدَیْنِ رَضِیَ

ص: 140

موقعی که خواست پدرم را با سوره برائت به مکه بفرستد، فرمود: علی جان! این سوره را ببر! به من دستور داده اند که برای تبلیغ سوره یا باید خودم بروم یا شخصی چون خودم، و تو آن شخص هستی. پس علی از پیامبر و پیامبر از علی است.

و در مورد قضاوتی که بین علی و برادرش جعفر بن ابی طالب و غلامش زید بن حارثه در مورد دختر حمزه نمود، به او فرمود: یا علی! تو از من و من از تو هستم، و ولیّ هر مؤمنی بعد از من هستی. پدرم از همه جلوتر رسالت پیامبر را تصدیق و با جان خویش از او حمایت کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به واسطه اعتماد و اطمینانی که به او داشت، در هر موقعیتی او را مقدم می داشت و برای هر پیشامدی انتخابش می کرد. می دانست که او خیرخواه خدا و پیامبر است و او از همه مقربین نزدیک تر به خدا و پیامبر اوست. خداوند در قرآن کریم فرموده «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1) {و سبقت گیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]} پدرم از همه سبقت گیرنده تر بود به سوی خدا و پیامبر و از همه نزدیک تر.

خداوند در قرآن می فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً»(2) {کسانی از شما که پیش از فتح [مکّه] انفاق و جهاد کرده اند، [با دیگران] یکسان نیستند. آنان از [حیث] درجه بزرگ تر از کسانی اند...} پدرم اول مسلمان و مؤمن و اول ملحق شونده به خدا و پیامبرش بود، و اول مهاجر و اولین فرد بود که به مقدار وسع و توان خویش در راه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مایه گذاشت. خداوند می فرماید: «وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(3) {و [نیز] کسانی که بعد از آنان [=مهاجران و انصار] آمده اند [و] می گویند: «پروردگارا، بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفتند ببخشای، و در دل هایمان نسبت به کسانی که ایمان آورده اند [هیچ گونه] کینه ای مگذار. پروردگارا، راستی که تو رؤوف و مهربانی.»}

طبق این آیه تمام مردم برای پدرم طلب مغفرت می نمایند، چون از همه زودتر سبقت به ایمان گرفت و هیچ کس از او جلوتر نبود. خداوند می فرماید: «السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»(4) {و پیشگامانِ نخستین از مهاجران و انصار، و کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند.} پس او سبقت بر تمام سابقین گرفته است، همان طوری که خداوند سابقین را بر متخلفین فضیلت بخشیده است. همچنین پیشتاز سابقین را نیز بر سابقین فضیلت می بخشد. خداوند در این آیه می فرماید: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(5) {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟} مجاهد واقعی در راه خدا اوست و این آیه درباره او نازل شده است.

از کسانی که دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله را پذیرفت، عمویش حمزه و پسر عمویش جعفر بن ابی طالب بود که هر دو مانند

ص: 140

اللَّهُ عَنْهُمَا فِی قَتْلَی کَثِیرَةٍ مَعَهُمَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی حَمْزَةَ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ جَعَلَ لِجَعْفَرٍ جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَةِ کَیْفَ یَشَاءُ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ ذَلِکَ لِمَکَانِهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْزِلَتِهِمَا وَ قَرَابَتِهِمَا مِنْهُ وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حَمْزَةَ سَبْعِینَ صَلَاةً مِنْ بَیْنِ الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ اسْتُشْهِدُوا مَعَهُ وَ کَذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی لِنِسَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِلْمُحْسِنَةِ مِنْهُنَّ أَجْرَیْنِ وَ لِلْمُسِیئَةِ مِنْهُنَّ وِزْرَیْنِ ضِعْفَیْنِ لِمَکَانِهِنَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ الصَّلَاةَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَلْفِ صَلَاةٍ فِی سَائِرِ الْمَسَاجِدِ إِلَّا مَسْجِدَ الْحَرَامِ مَسْجِدَ خَلِیلِهِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِمَکَّةَ وَ ذَلِکَ لِمَکَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ رَبِّهِ وَ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلَاةَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی کَافَّةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَیْکَ فَقَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَحَقٌّ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْنَا مَعَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَرِیضَةً وَاجِبَةً وَ أَحَلَّ اللَّهُ تَعَالَی خُمُسَ الْغَنِیمَةِ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْجَبَهَا لَهُ فِی کِتَابِهِ وَ أَوْجَبَ لَنَا مِنْ ذَلِکَ مَا أَوْجَبَ لَهُ وَ حَرَّمَ عَلَیْهِ الصَّدَقَةَ وَ حَرَّمَهَا عَلَیْنَا مَعَهُ فَأَدْخَلَنَا وَ لَهُ الْحَمْدُ فِیمَا أَدْخَلَ فِیهِ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَخْرَجَنَا وَ نَزَّهَنَا مِمَّا أَخْرَجَهُ مِنْهُ وَ نَزَّهَهُ عَنْهُ کَرَامَةً أَکْرَمَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَ فَضِیلَةً فَضَّلَنَا بِهَا عَلَی سَائِرِ الْعِبَادِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حِینَ جَحَدَهُ کَفَرَةُ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ حَاجُّوهُ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ فَأَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْأَنْفُسِ مَعَهُ أَبِی وَ مِنَ الْبَنِینَ أَنَا وَ أَخِی (1)وَ مِنَ النِّسَاءِ أُمِّی فَاطِمَةَ مِنَ النَّاسِ جَمِیعاً فَنَحْنُ أَهْلُهُ وَ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ وَ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ هُوَ مِنَّا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَلَمَّا نَزَلَتْ آیَةُ التَّطْهِیرِ جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ أَخِی وَ أُمِّی وَ أَبِی فَجَلَّلَنَا وَ نَفْسَهُ فِی کِسَاءٍ لِأُمِّ سَلَمَةَ خَیْبَرِیٍّ وَ ذَلِکَ فِی حُجْرَتِهَا وَ فِی یَوْمِهَا فَقَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ عِتْرَتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَدْخُلُ مَعَهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْحَمُکِ اللَّهُ أَنْتِ عَلَی خَیْرٍ وَ إِلَی خَیْرٍ وَ مَا أَرْضَانِی عَنْکِ وَ لَکِنَّهَا خَاصَّةٌ لِی وَ لَهُمْ

ص: 141

عده زیاد دیگری شهید شدند، ولی خداوند حمزه را از بین تمام آن شهدا، سید الشهداء نامید و به جعفر دو بال عنایت کرد تا با ملائکه به هر جا که خواست برود. این امتیاز به واسطه مقام و موقعیت خویشاوندی بود که با پیغمبر صلی الله علیه و آله داشتند. در بین شهیدانی که با حمزه شهید شدند، پیامبر حمزه را هفتاد نماز امتیاز بخشید، چنان چه خداوند به زنان خوب پیامبر وعده دو پاداش و به زنان بد وعده دو کیفر داده است، چون به پیامبر صلی الله علیه و آله انتساب داشتند. خداوند نماز در مسجد پیامبر را برابر با هزار نماز که در مساجد دیگر، به جز مسجدالحرام و مسجد خلیل خود ابراهیم در مکه خوانده شود قرار داده و این به واسطه مقام و موقعیتی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در نزد خدا داشته است.

خداوند صلوات بر پیامبر را بر تمام مؤمنین واجب نموده است. پرسیدند: یا رسول الله! چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید «اللهم صل علی محمد و آل محمد.» پس بر هر مسلمان لازم است که با صلواتی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله می فرستد، بر ما نیز صلوات فرستد و این فریضه ای واجب است.

خداوند خمس غنیمت را برای پیامبرش قرار داده و آن چه به او مرحمت کرده، برای ما نیز لازم شمرده است. خدا صدقه را بر او حرام کرده، چنان چه بر ما نیز حرام نموده است. پس بحمد الله ما را نیز در امتیازات پیامبر شریک نموده و از هر چه پیامبر صلی الله علیه و آله را منزه نمود و خارج کرد، ما را نیز منزه نموده و خارج کرد. این امتیاز لطفی است که خداوند به ما داده و فضیلتی است بر سایر مردم که به ما بخشیده.

خداوند موقعی که اهل کتاب نبوت او را انکار کردند، فرمود: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»(1) {بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»} پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای مباهله با خود، مصداق انفس پدرم را و مصداق ابناء من و برادرم را و زنان مادرم را برد. پس از میان تمام مردم، ما خانواده او و گوشت و خون و نفس اوییم و ما از او و او از ما است، و فرموده است: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(2) {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} وقتی آیه تطهیر نازل شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ما را جمع کرد. من و برادرم و مادر و پدرم را در زیر یک کساء با خود قرار داد. آن کساء خیبری از ام سلمه بود و جریان نیز در حجره و نوبه او پیش آمد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا! این ها اهل بیت من هستند و خانواده و عترتم، از آن ها پلیدی را دور کن پاکشان بگردان.»

ام سلمه رضی الله عنها گفت: من هم وارد اهل بیت بشوم؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خدا رحمتت کند، تو عاقبت به خیری. چقدر من از تو خشنودم، ولی این امتیاز مخصوص من و آن ها است.

ص: 141

ثُمَّ مَکَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ ذَلِکَ بَقِیَّةَ عُمُرِهِ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ یَأْتِینَا فِی کُلِّ یَوْمٍ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَیَقُولُ الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَدِّ الْأَبْوَابِ الشَّارِعَةِ فِی مَسْجِدِهِ غَیْرَ بَابِنَا فَکَلَّمُوهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ أَمَا إِنِّی لَمْ أَسُدَّ أَبْوَابَکُمْ وَ لَمْ أَفْتَحْ بَابَ عَلِیٍّ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِی وَ لَکِنِّی أَتَّبِعُ مَا یُوحَی إِلَیَّ وَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِسَدِّهَا وَ فَتْحِ بَابِهِ فَلَمْ یَکُنْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ أَحَدٌ تُصِیبُهُ جَنَابَةٌ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُولِّدُ فِیهِ الْأَوْلادَ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَنَا وَ فَضْلًا اخْتَصَّنَا بِهِ عَلَی جَمِیعِ النَّاسِ وَ هَذَا بَابُ أَبِی قَرِینُ بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِهِ وَ مَنْزِلُنَا بَیْنَ مَنَازِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یَبْنِیَ مَسْجِدَهُ فَبَنَی فِیهِ عَشَرَةَ أَبْیَاتٍ تِسْعَةً لِبَنِیهِ وَ أَزْوَاجِهِ وَ عَاشِرُهَا وَ هُوَ مُتَوَسِّطُهَا لِأَبِی وَ هَا هُوَ بِسَبِیلٍ مُقِیمٍ وَ الْبَیْتُ هُوَ الْمَسْجِدُ الْمُطَهَّرُ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَهْلَ الْبَیْتِ فَنَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَوْ قُمْتُ حَوْلًا فَحَوْلًا أَذْکُرُ الَّذِی أَعْطَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَصَّنَا بِهِ مِنَ الْفَضْلِ فِی کِتَابِهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُحْصِهِ وَ أَنَا ابْنُ النَّبِیِّ النَّذِیرِ الْبَشِیرِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ وَ أَبِی عَلِیٌّ علیه السلام وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ وَ شَبِیهُ هَارُونَ وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ بْنَ صَخْرٍ زَعَمَ أَنِّی رَأَیْتُهُ لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ أَرَ نَفْسِی لَهَا أَهْلًا فَکَذَبَ مُعَاوِیَةُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنَّا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ أَنَّا لَمْ نَزَلْ أَهْلَ الْبَیْتِ مُخِیفِینَ مَظْلُومِینَ مُضْطَهِدِینَ (1)مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ فَاللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ نَزَلَ عَلَی رِقَابِنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی أَکْتَافِنَا وَ مَنَعَنَا سَهْمَنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ الْغَنَائِمِ وَ مَنَعَ أُمَّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام إِرْثَهَا مِنْ أَبِیهَا إِنَّا لَا نُسَمِّی أَحَداً وَ لَکِنْ أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً تَالِیاً لَوْ أَنَّ النَّاسَ سَمِعُوا قَوْلَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لَأَعْطَتْهُمُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ لَمَا اخْتَلَفَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَیْفَانِ وَ لَأَکَلُوهَا خَضْرَاءَ خَضِرَةً

ص: 142

سپس تا پایان عمر آن جناب که از دنیا رفت، هر روز صبح هنگام طلوع فجر پیش ما می آمد و می فرمود: موقع نماز است، خدا رحمتتان بکند، «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داد درهایی که از خانه به مسجد باز می شد بستند، به جز در خانه ما. در این مورد بعضی اعتراض کردند. فرمود: من درب خانه های شما را از جانب خود نبسته ام که درب خانه علی را باز گذارم. این دستور خدا و وحی است. خداوند دستور داده آن درها را ببندم و در خانه علی باز باشد. دیگر بعد از آن هیچ کس دچار جنابت و تولید فرزند در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نمی شد، غیر از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و پدرم علی بن ابی طالب علیه السّلام. این امتیازی بود مخصوص ما و فضیلتی که بر تمام مردم داشتیم. اینک درب خانه پدرم قرین درب خانه پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد است و منزل ما بین منازل پیامبر است، زیرا خداوند به او دستور داد که مسجدش را بنا کند. آن جناب ده خانه ساخت که نه خانه آن به فرزندان و زنانش تعلق داشت و خانه وسط متعلق به پدرم بود که اینک آشکار است. و خانه همان مسجد پاک است که خداوند درباره آن می فرماید: «أَهْلَ الْبَیْتِ.» ما اهل بیت هستیم که از ما رجس پلیدی را دور کرده و پاک و پاکیزه مان کرده.

مردم! اگر من سال ها پشت سر هم بایستم و برای شما امتیازات خود را که خداوند ارزانی داشته بیان کنم، نمی توانم تمام نمایم. من فرزند نذیر و بشیر و سراج منیرم؛ آن پیامبری که رحمت برای جهانیان بود. پدرم علی ولی مؤمنین و شبیه هارون بود.

معاویه فرزند صخر خیال می کند من او را شایسته خلافت می دانم و خود را شایسته آن نمی دانم، دروغ می گوید! به خدا سوگند به دستور قرآن و بیان پیامبر صلی الله علیه و آله من از جان مردم بر آن ها مقدم ترم، جز این که ما خانواده پیوسته مظلوم و مقهور و ستم کشیده و بیمناک از دست ستمگرانیم. از زمان درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله، خداوند بین ما و ستمگرانمان حاکم خواهد بود. آن ها که بار گران خود را بر دوش ما نهادند و مردم را علیه ما شورانیدند و سهم و بهره ما را از خمس و غنائم جلوگیری نمودند و مادرمان فاطمه علیها السلام را از ارث پدرش محروم کردند. من نام کسی را نمی برم، ولی به خدا سوگند قاطع می خورم که اگر مردم گوش به حرف خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله داده بودند، آسمان بارانش را می بارید و زمین برکتش را می داد و هیچ اختلافی به وجود نمی آمد و تا روز قیامت از مرغزار سبز و خرم

ص: 142

إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِذاً مَا طَمِعْتَ یَا مُعَاوِیَةُ فِیهَا وَ لَکِنَّهَا لَمَّا أُخْرِجَتْ سَالِفاً مِنْ مَعْدِنِهَا وَ زُحْزِحَتْ عَنْ قَوَاعِدِهَا تَنَازَعَتْهَا قُرَیْشٌ بَیْنَهَا وَ تَرَامَتْهَا کَتَرَامِی الْکُرَةِ حَتَّی طَمِعْتَ فِیهَا أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ أَمْرَهَا رَجُلًا قَطُّ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا وَ قَدْ تَرَکَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ کَانُوا أَصْحَابَ مُوسَی علیه السلام هَارُونَ أَخَاهُ وَ خَلِیفَتَهُ وَ وَزِیرَهُ وَ عَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ وَ أَطَاعُوا فِیهِ سَامِرِیهِمْ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ خَلِیفَةُ مُوسَی علیه السلام وَ قَدْ سَمِعَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ لِأَبِی إِنَّهُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ قَدْ رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ نَصَبَهُ لَهُمْ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ سَمِعُوهُ وَ نَادَی لَهُ بِالْوَلَایَةِ ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ مِنْهُمُ الْغَائِبَ وَ قَدْ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَذَراً مِنْ قَوْمِهِ إِلَی الْغَارِ لَمَّا أَجْمَعُوا عَلَی أَنْ یَمْکُرُوا بِهِ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ لَمَّا لَمْ یَجِدْ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً وَ لَوْ وَجَدَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً لَجَاهَدَهُمْ وَ قَدْ کَفَّ أَبِی یَدَهُ وَ نَاشَدَهُمْ وَ اسْتَغَاثَ أَصْحَابَهُ فَلَمْ یُغَثْ وَ لَمْ یُنْصَرْ وَ لَوْ وَجَدَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً مَا أَجَابَهُمْ وَ قَدْ جُعِلَ فِی سَعَةٍ کَمَا جُعِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی سَعَةٍ وَ قَدْ خَذَلَتْنِی الْأُمَّةُ وَ بَایَعْتُکَ یَا ابْنَ حَرْبٍ وَ لَوْ وَجَدْتُ عَلَیْکَ أَعْوَاناً یَخْلُصُونَ مَا بَایَعْتُکَ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَارُونَ فِی سَعَةٍ حِینَ اسْتَضْعَفُوهُ قَوْمُهُ وَ عَادَوْهُ کَذَلِکَ أَنَا وَ أَبِی فِی سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ حِینَ تَرَکَتْنَا الْأُمَّةُ وَ بَایَعَتْ غَیْرَنَا وَ لَمْ نَجِدْ عَلَیْهِ أَعْوَاناً وَ إِنَّمَا هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ لَوِ الْتَمَسْتُمْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ رَجُلًا جَدُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُوهُ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ لَمْ تَجِدُوا غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَضِلُّوا بَعْدَ الْبَیَانِ وَ کَیْفَ بِکُمْ وَ أَنَّی ذَلِکَ مِنْکُمْ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ بَایَعْتُ هَذَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یُعَابُ أَحَدٌ بِتَرْکِ حَقِّهِ وَ إِنَّمَا یُعَابُ أَنْ یَأْخُذَ مَا لَیْسَ لَهُ وَ کُلُّ صَوَابٍ نَافِعٌ وَ کُلُّ خَطَإٍ ضَارٌّ لِأَهْلِهِ وَ قَدْ کَانَتِ الْقَضِیَّةُ فَفَهِمَهَا سُلَیْمَانُ فَنَفَعَتْ سُلَیْمَانَ وَ لَمْ تَضُرَّ دَاوُدَ علیه السلام فَأَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِکَ

ص: 143

زمین استفاده می کردند و دیگر مثل تو ای معاویه طمع به خلافت پیدا نمی کرد. اما وقتی پیشینیان خلافت را از جایگاهش خارج نمودند و پایه های آن را واژگون کردند و قریش بر سر آن به جست و خیز افتادند، مانند توپی که از این دست به آن دست می کنند، تا آنجا که تو نیز ای معاویه در آن طمع پیدا کردی و اصحابت نیز بعد از تو.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مردم اختیار خویش را به دست فردی نمی دهند که در میان آن ها داناتر از او باشد، جز این که زندگی شان تباه می شود، مگر دست از کار خود بردارند (و حق را به مستحق آن بدهند). بنی اسرائیل هارون برادر و وزیر و جانشین موسی را رها کردند و روی به گوساله آوردند و مطیع سامری شدند، با این که می دانستند هارون خلیفه موسی است. این امت نیز شنیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله به پدرم فرمود:«تو نسبت به من چون هارونی نسبت به موسی، جز این که پیامبری پس از من نیست.» دیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خم او را به خلافت برگزیده و با صدای بلند او را ولی مؤمنین نمود و فرمود حاضران به غایبان برسانند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از ترس قوم خود، وقتی تصمیم داشتند شبانه او را بکشند، با این که مردم را دعوت به حق می کرد، به کفار پناهنده شد. علت فرار از آن ها این بود که یاور نداشت. اگر یاور و کمک کننده داشت با آن ها به نبرد می پرداخت. پدرم نیز دست از خلافت برداشت، با این که آن ها را قسم داد و از یاران خود کمک خواست، اما او را کمک و یاری نکردند. اگر یاور می داشت، از آن ها نمی پذیرفت. دیگر برایش مانعی نبود که گوشه نشینی را اختیار نماید. چنان چه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اجازه فرار یافت. مرا نیز امت خوار نمودند که با تو بیعت کردم ای پسر حرب! اگر یاوران باوفایی داشتم هرگز بیعت نمی کردم. خداوند هارون را نیز در وسعت قرار داد، موقعی که قوم موسی او را خوار و ضعیف شمردند. من و پدرم نیز در کشاکشیم، وقتی امت رهایمان کردند و با دیگری بیعت نمودند و یاوری نیافتیم، این ها روش و سنت هایی است که تابع یکدیگرند.

مردم! اگر شما در فاصله مشرق و مغرب جستجو کنید که شخصی را بیابید جد او رسول اکرم صلی الله علیه و آله و پدرش وصی رسول الله باشد، جز من و برادرم نخواهید یافت.

بعد از این توضیحات از خدا بپرهیزید و گمراهی را نپذیرید. چه می کنید و کجا خواهید رفت؟! بدانید ما با این شخص (اشاره به معاویه کرد) بیعت کردیم «وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ»(1) {و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چندگاهی [وسیله] برخورداری باشد.}

مردم! کسی را نمی توان سرزنش کرد به واگذاردن حق خویش. و اما سرزنش برای کسی است که حق دیگری را بستاند. هر راست و درستی سودمند است و هر خطا و نادرستی زیان آور. مثلا مسأله قضاوت سلیمان که حکم را خداوند به سلیمان آموخت و از آن سود برد، اما برای داود زیانی نداشت (منظور شاید این باشد که انبیاء و اوصیاء مأمور به دستور خدایند و بر آن ها عیب و ایرادی نمی توان گرفت که چرا داود ندانست.)

قرابت و خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله برای مشرک سودمند

ص: 143

وَ هِیَ وَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ أَنْفَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ فِی الْمَوْتِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْفَعْ لَکَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ وَ یَعِدُ إِلَّا مَا یَکُونُ مِنْهُ عَلَی یَقِینٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمْ غَیْرَ شَیْخِنَا أَعْنِی أَبَا طَالِبٍ (1)یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ عُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ رَاجِعُوا وَ هَیْهَاتَ مِنْکُمُ الرَّجْعَةُ إِلَی الْحَقِّ وَ قَدْ صَارَعَکُمُ النُّکُوصُ وَ خَامَرَکُمُ الطُّغْیَانُ (2)وَ الْجُحُودُ أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی قَالَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَ اللَّهِ مَا نَزَلَ الْحَسَنُ حَتَّی أَظْلَمَتْ عَلَیَّ الْأَرْضُ وَ هَمَمْتُ أَنْ أَبْطِشَ بِهِ (3)ثُمَّ عَلِمْتُ أَنَّ الْإِغْضَاءَ (4)أَقْرَبُ إِلَی الْعَافِیَةِ (5).

است. به خدا قسم برای مؤمن سودمندتر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عموی خود ابی طالب هنگام مرگ فرمود بگو «لا اله الا الله» تا از تو در روز قیامت شفاعت کنم. هرگز پیامبر به او چنین حرفی نمی زد و چنین وعده ای نمی داد، مگر این که یقین داشت که او این مقام را دارد (شاید برای الزام مردم بود که مدعی بودند ابی طالب مشرک است تا آشکارا ایمان او را ببینند.) چنین مقامی هیچ کس را نیست جز جد ما ابی طالب. خداوند می فرماید: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(1) {و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید: «اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست؛ و [نیز توبه] کسانی که در حال کفر می میرند، پذیرفته نخواهد بود، آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم.}

مردم! بشنوید و حفظ کنید. از خدا بترسید و برگردید! اما هیهات! شما هرگز به واقعیت برنگردید. شما در نبرد مغلوب باطل شده اید و همگام با طغیان و سرکشی و انکارید. حالا که میل ندارید، ما شما را به زور وادار نمی کنیم. و السلام عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی.

معاویه گفت: به خدا قسم امام حسن از منبر پایین نیامد، مگر این که زمین برایم تاریک شد. نزدیک بود به او حمله کنم، اما فهمیدم چشم پوشی و شکیبایی سودمندتر است برایم.(2)

توضیح

«الطیّه» به معنای نیت و قصد است. «الافن» ضعیف الرأی را گویند. «الافن» به معنای نقص است. «التألّی» از باب تفعّل به معنای حکم قطعی و قسم خوردن بر چیزی است. «زحزحته عن کذا» یعنی از او دور کرد. «و قد کانت القضیه» شاید مقصود این باشد که اوصیاء و انبیاء و خانواده ایشان، مانند باقی مردم در احوالاتشان نیستند. چنان چه نرسیدن داود به قضیه، به خاطر مصلحت بوده که به وی ضرر ندارد و خطا از باقی مردم

ص: 144

ضار و قضیة أبی طالب علیه السلام لعلها إلزام علی العامة القائلین بکونه کافرا و أما التوبة فقد مضی القول فیها و النکوص الإحجام عن الشی ء و نکص رجع و المخامرة المخالطة.

أقول: سیأتی سائر احتجاجاتهما صلوات الله علیهما فی أبواب تأریخهما و کتاب الفتن و إنما أوردنا هاهنا قلیلا منها.

ضرر زننده است. و داستان ابوطالب شاید به خاطر الزام و مجاب کردن اهل سنت بوده است که آنان قائل به کفر ابی طالب هستند.

اما درباره توبه گفتار قبلاً گذشت. «النکوص» عقب نشینی کردن از چیزی است، «نکص» به معنای رجع و بازگشت است. «المخامره» مخالطه و به هم آمیختگی را گویند.

مؤلف:

باقی احتجاجات امام حسن و امام حسین علیهم السّلام در ابواب تاریخ آن دو بزرگوار در «کتاب الفتن» خواهد آمد و من در این جا تعداد کمی از آن را آورده ام.

باب دهم : مناظرات امام علی بن الحسین علیهما السّلام

روایات

روایت 1.

احتجاج: از أبوحمزه ثمالی نقل است که گفت: یکی از قضات اهل کوفه بر حضرت سجّاد علیه السّلام وارد شده و گفت: خدا مرا فدایت کند! مرا از حقیقت آیه «وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتی بارَکْنا فیها قُریً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فیهَا السَّیْرَ سیرُوا فیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنینَ»(1) {و میان آنان و میان آبادانی هایی که در آن ها برکت نهاده بودیم شهرهای متّصل به هم قرار داده بودیم، و در میان آن ها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بودیم. در این [راه]ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید.} آگاه فرما؟

حضرت فرمود: اطرافیان شما در عراق چه می گویند؟ گفت: می گویند مراد مکّه است. فرمود: مگر در جایی بیشتر از مکّه سرقت دیده ای؟ گفت: پس آن چیست؟ فرمود: مراد فقط مردان است. گفت: این در کجای قرآن است؟ فرمود: مگر آیه «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِه»(2) {و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سرپیچیدند} و «وَ تِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِداً»(3) {و [مردم] آن شهرها چون بیدادگری کردند، هلاکشان کردیم.} و «وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ الَّتی کُنَّا فیها وَ الْعیرَ الَّتی أَقْبَلْنا فیها وَ إِنَّا لَصادِقُونَ»(4) {و از [مردم] شهری که در آن بودیم و کاروانی که در میان آن آمدیم جویا شو، و ما قطعاً راست می گوییم.} را نشنیده ای؟ آیا پرسش از قریه و آبادی می کند یا مردان یا قافله؟

راوی گوید: آن حضرت در این معنی آیات دیگری را تلاوت نمود. سائل پرسید: قربانت گردم! پس اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان ما هستیم. مگر این آیه را نشنیده ای که فرموده: «فیهَا السَّیْرَ سیرُوا فیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنین»(5) {در این [راه]ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید.}؟ فرمود: مراد ایمنی از انحراف و کجی است.(6)

توضیح

این یکی از بطون آیه کریمه است، مراد از «قری التی بارکنا فیها» در آیه، ائمه معصومین علیه السّلام هستند. یا به تأویل بردن «اهل القری» را به آنان یا این که اهل القری کنایه از آن بزرگواران است، زیرا آن ها جایگاه علوم هستند، چنان چه رسول خدا فرمود: «انا مدینه العلم و علی بابها»، (من شهر علمم و علی دروازه آن). و مراد از «قری الظاهره» نائبان آن ها و اصحاب خاص آن

ص: 145

یوصلون علومهم إلی من دونهم کما صرح به فی بعض الأخبار و روی فی بعضها أن سیر الشیعة آمنین فی زمن القائم عجل الله تعالی فرجه.

بزرگواران است که علوم آن ها را به دیگران می رسانند، چنان چه در بعضی از احادیث این مطلب به صراحت ذکر شده است و در بعضی روایات آمده است که گردش شیعیان در زمان حضرت قائم علیه السّلام به امنیت تمام است.

روایت 2.

احتجاج: حضرت زین العابدین علیه السّلام بر حسن بصری عبور کرد، در حالی که او در سرزمین منی مردم را موعظه می کرد. آن حضرت ایستاد و به او گفت: صبر کن تا حالی که در آنی برایت بازگو کنم؛ آیا در این حال که هستی از وضع میان خود و خدا به آن حدّ از رضا رسیده ای؛ اگر فردا تو را مرگ دریابد؟ گفت: نه. فرمود: آیا قصد داری از این حال که هستی خود را به حالی که از آن راضی هستی تحوّل و انتقال دهی؟ حسن بصری سر به زیر انداخته و پس از مدّتی گفت: اگر بگویم راست نگفته ام.

فرمود: آیا امید به پیامبری پس از محمّد صلّی اللَّه علیه و آله داری که با او برایت سابقه ای باشد؟ گفت: نه. فرمود: آیا امید به سرایی جز این دنیا داری که به آنجا بازگردانده شوی و در آن به عمل پردازی؟ گفت: نه. فرمود: آیا فرد خردمندی را سراغ داری که با این حالی که تو در آن هستی از خودش راضی باشد؟ که تو در حالی هستی که از وضع میان خود و خدا راضی نیستی و در امید تحوّل و انتقال به حال دیگر هم صادق نیستی، و امید به پیامبری پس از محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هم نداری، و نه سرایی جز این دنیا که در آن به کار پردازی، با این حال مردم را موعظه می کنی؟! (و به روایتی دیگر: برای چه مردم را از عمل مشغول ساخته و آنان را موعظه می کنی؟)

راوی گوید: وقتی آن حضرت رفت، حسن بصری گفت: او که بود؟ گفتند: علی بن الحسین. حسن بصری گفت: اینان از خاندان علم و دانشند! و پس از آن دیگر مشاهده نشد که حسن بصری مردم را موعظه و نصیحت کند.(1)

روایت 3.

مؤلف: سید مرتضی رحمة الله علیه در کتاب فصول، از شیخ به اسناد خود نقل می کند که مردی از علی بن الحسین علیه السّلام پرسید: به چه چیز شما از همه مردم برترید و سرور آن هایید؟ فرمود: تمام مردم خارج از یکی از این سه دسته نیستند: یا کسانی هستند که به دست جد ما مسلمان شده اند که آن ها مولای مایند و ما سرور آن هاییم و از طریق ولاء بازگشتشان به ما است؛ یا کسی است که با او جنگ کرده ایم و او را کشته ایم او که روانه جهنم می شود؛ و یا کسی است که با کمال خواری از او جزیه و مالیات می گیریم، و دیگر چهارمی ندارد. پس چه فضیلتی است که ما به دست نیاورده باشیم و چه شرفی وجود دارد که در ما نباشد؟(2)

ص: 146

باب یازدهم : مناظره ای از مردم زمان امام زین العابدین علیه السّلام با مخالفان

روایات

روایت 1.

کنز جامع الفوائد: شعبی گفت: در شهر واسط بودم و روز عید قربان بود و در نماز عید حجاج شرکت کردم. در آن خطبه شیوا و جالبی خواند و چون از نماز عید برگشت، پیک او نزد من آمد و من نزد او رفتم. دیدم خشمناک و ناآرام نشسته است. به من گفت: ای شعبی! روز عید قربان است و می خواهم در آن مردی از اهل عراق را قربانی کنم و دوست داشتم در محاکمه او، سخن او را بشنوی و بدانی که در کار خودم نظر درستی گرفتم.

گفتم: ای امیر! کاش به روش پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله قربانی می کردی و آن چه را دستور داده، قربان می نمودی (گوسفند یا گاو یا شتر) و آن چه را که می خواهی با آن مرد عراقی بکنی، به روز دیگر واگذاری، نه در این روز بزرگ و عید اسلامی. گفت: ای شعبی! چون بشنوی او چه می گوید، رأی مرا درست می دانی. چون او دروغ به خدا و رسولش می بندد و در اسلام و مسلمانی شبهه پدید می آورد. گفتم: کاش امیر مرا از این امر معاف می داشت. گفت: چاره ای نیست.

پس فرمان داد نطعی گستردند و جلادها حاضر شدند و گفت: آن شیخ را بیاورید! او را آوردند و دیدم یحیی بن یعمر است و سخت غمگین شدم و با خود گفتم: یحیی چه می گوید که باید کشته شود؟

ص: 147

فقال له الحجاج أنت تزعم أنک زعیم العراق قال یحیی أنا فقیه من فقهاء العراق قال فمن أی فقهک زعمت أن الحسن و الحسین من ذریة رسول الله قال ما أنا زاعم ذلک بل قائله بحق قال و بأی حق قلته قال بکتاب الله عز و جل فنظر إلی الحجاج و قال اسمع ما یقول فإن هذا مما لم أکن سمعته عنه أ تعرف أنت فی کتاب الله عز و جل أن الحسن و الحسین من ذریة محمد رسول الله صلی الله علیه و آله فجعلت أفکر فی ذلک فلم أجد فی القرآن شیئا یدل علی ذلک و فکر الحجاج ملیا ثم قال لیحیی لعلک ترید قول الله تعالی فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ و أن رسول الله صلی الله علیه و آله خرج للمباهلة و معه علی و فاطمة و الحسن و الحسین قال الشعبی فکأنما أهدی إلی قلبی سرورا و قلت فی نفسی قد خلص یحیی و کان الحجاج حافظا للقرآن فقال له یحیی و الله إنها لحجة فی ذلک بلیغة و لکن لیس منها أحتج لما قلت فاصفر وجه الحجاج و أطرق ملیا ثم رفع رأسه إلی یحیی و قال له إن أنت جئت من کتاب الله بغیرها فی ذلک فلک عشرة ألف (آلاف) درهم و إن لم تأت فأنا فی حل من دمک قال نعم قال الشعبی فغمنی قوله و قلت أ ما کان فی الذی نزع به الحجاج ما یحتج به یحیی و یرضیه بأنه قد عرفه و سبقه إلیه و یتخلص منه حتی رد علیه و أفحمه فإن جاءه بعد هذا بشی ء لم آمن أن یدخل علیه فیه من القول ما یبطل به حجته لئلا یقال إنه قد علم ما قد جهله هو فقال یحیی للحجاج قول الله تعالی وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ من عنی بذلک قال الحجاج إبراهیم علیه السلام قال فداود و سلیمان من ذریته قال نعم قال یحیی و من نص الله علیه بعد هذا أنه من ذریته فقرأ الحجاج وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ قال یحیی و من قال وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی قال یحیی و من أین کان عیسی من ذریة إبراهیم علیه السلام و لا أب له قال من أمه مریم علیها السلام قال یحیی فمن أقرب مریم من إبراهیم علیه السلام أم فاطمة من محمد صلی الله علیه و آله و عیسی من إبراهیم و الحسن و الحسین علیهما السلام من رسول الله

ص: 148

حجاج به او گفت: تو خود را زعیم و رهبر مردم عراق می دانی؟ پاسخ داد: من یکی از فقهای عراقم. حجاج گفت: از کجای فقه خود پنداری که حسن و حسین از نژاد رسول خدایند؟ پاسخ داد: صرف پندار نیست، من به حق به این معتقدم.

حجاج گفت: به کدام حق و درستی آن را می گویی و بدان عقیده داری؟ پاسخ داد: به دلیل قرآن خدا عزوجل. حجاج به من نگاه کرد و گفت: بشنو چه می گوید! راستی که من این دعوی را تا این حد از او نشنیده بودم. تو می دانی که در قرآن خدا عزوجل است که حسن و حسین از نژاد رسول خدایند؟

شعبی گوید: من در این باره در اندیشه شدم و در قرآن کلماتی نیافتم که بر آن دلالت کند. حجاج هم لختی فکر کرد و به یحیی گفت: شاید مقصود تو این قول خدا عزوجل است که می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِین» {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»} با توجه به این که رسول خدا برای مباهله و نفرین بیرون شد و به همراه او علی بود و فاطمه و حسن و حسین؟

شعبی گفت: مثل این که به دلم شادی بخشیدند و در پیش خود گفتم: یحیی نجات یافت. (حجاج حافظ قرآن مجید بود.) یحیی گفت: به خدا در این آیه دلیلی است روشن، ولی من برای گفته خود بدان استدلال نمی کنم. روی حجاج زرد شد و رنگش پرید و لختی سر به زیر افکند و سپس به سوی یحیی سر بلند کرد و گفت: اگر از قرآن به جز این آیه دلیلی آوردی، ده هزار درهم جایزه داری و اگر نیاوردی، خونت بر من حلال است. در پاسخ گفت: بسیار خوب.

شعبی گفت: من از گفتارش غمین شدم و با خود گفتم: آیا در آن چه حجاج برآورد برای دلیل بر قول یحیی خشنود شد که به او پیشی گرفته و آن را دانسته و بدان خلاص می شد و از این فرصت صرف نظر کرد و حجاج را سرافکنده نمود و اگر از این پس آیه ای آورد، در این باره اطمینان ندارم که حجاج بر آن اعتراض نکند و دلیلش را رد کند تا مدعی نباشد که او داناتر است از حجاج.

یحیی به حجاج گفت: مقصود خدا عزوجل از این که فرمود: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمان» {و از ذریه او است داود و سلیمان} کیست و به که برمی گردد؟

حجاج گفت: ابراهیم است. یحیی گفت: پس داود و سلیمان ذریه او باشند؟ حجاج گفت آری. یحیی گفت: پس از آن خدا چه کسانی را به صراحت از ذریه ابراهیم دانسته است؟ حجاج دنباله آیه را خواند: «وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِین»(1) {و ایوب و یوسف و موسی و هارون و چنین پاداش دهیم نیکوکاران را.}

یحیی گفت: دیگر چه کسانی را بر شمرده؟ گفت: «زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی.» یحیی گفت: از کجا عیسی از ذریه ابراهیم است، با این که پدری نداشته؟ حجاج گفت: از وابستگی مادرش مریم. یحیی گفت: کدام نزدیک ترند، آیا مریم به ابراهیم (که ده ها پشت عوض شده) یا فاطمه به محمد که فرزند خود او است؟ و (با فاصله صدها سال) عیسی به ابراهیم نزدیک تر است یا حسن و حسین علیه السّلام به رسول خدا؟

ص: 148

صلی الله علیه و آله؟ قال الشعبی : فکأنما ألقمه حجرا ، (1)فقال : أطلقوه قبحه الله ، وادفعوا إلیه عشرة ألف درهم لا بارک الله له فیها. ثم أقبل علی فقال : قد کان رأیک صوابا ولکنا أبیناه ، ودعا بجزور فنحره وقام فدعا بالطعام فأکل وأکلنا معه ، وما تکلم بکلمة حتی انصرفنا ولم یزل مما احتج به یحیی بن یعمر واجما.(2)

شعبی گوید: مثل این که سنگی به گلوی حجاج فرو کردند و پاسخی نداشت. پس گفت: آزادش کنید، خدا او را زشت سازد! و ده هزار درهم هم به او بدهید که خدایش در آن برکت ندهد! سپس رو به من کرد و گفت: نظر تو درباره قربانی درست بود، ولی ما آن را نپذیرفتیم. و شتری خواست و نحر کرد و برخاست و خوراک خواست و خورد و ما هم به همراه او خوردیم و یک کلمه سخن نگفت تا ما به خانه خود برگشتیم و پیوسته از دلیلی که یحیی بن یعمر آورده بود، افسرده و دم بسته و در هم بود.(1)

توضیح

جوهری گوید: «استوفز فی قعدته» زمانی گفته می شود که شخصی به حالت خسته و مضطرب بنشیند. و در قاموس آمده: «وجم» بر وزن وعد به معنای سکوت همراه قهر و غضب را گویند. و وجم الشی: یعنی از آن خوشش نیامد. (2)

باب دوازدهم : مناظرات حضرت امام باقر علیه السّلام و احتجاجات آن جناب

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: عمرو بن عبدالله ثقفی گفت: هشام بن عبدالملک امام باقر علیه السّلام را از مدینه به شام خواست و مجالسی پیش آمد که امام را با خود در آنجا می نشاند. یک روز حضرت باقر نشسته بود و گروهی نیز از ایشان سؤال می کردند. ناگهان دید گروهی از نصرانیان وارد کوه رو به رو می شوند. فرمود: چه شده؟ این ها عید دارند؟ گفتند: نه یا ابن رسول الله! این ها پیش عالم خود می روند که در این کوه ساکن است و هر سال در چنین روزی او را از محلش خارج می کنند و سؤالات خود و مشکلاتی که در آن سال پیش آمده را با او در میان می گذارند. امام علیه السّلام پرسید: عالم است؟ گفتند: بلی، از داناترین مردم است. او شاگردان حواریین عیسی را مشاهده کرده است. فرمود: برویم آنجا! گفتند: اگر مایلید می رویم.

امام علیه السّلام سر خود را با لباس خویش پوشاند و به همراه اصحاب و یاران خود داخل آن ها شد و به طرف کوه رفتند. امام با یاران خود در وسط جمعیت مسیحیان نشست. نصرانیان فرش گستردند و تشک و پشتی نهادند. بعد داخل کوه شدند و مرد عالم را خارج کردند. وقتی چشم هایش را که قبلا بسته بودند گشودند، مانند چشم افعی می درخشید. او روی به جانب حضرت باقر علیه السّلام کرد و گفت:

ص: 149

أَ مِنَّا أَنْتَ أَوْ مِنَ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مِنَ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ قَالَ أَ فَمِنْ عُلَمَائِهِمْ أَنْتَ أَوْ مِنْ جُهَّالِهِمْ قَالَ لَسْتُ مِنْ جُهَّالِهِمْ قَالَ النَّصْرَانِیُّ أَسْأَلُکَ أَوْ تَسْأَلُنِی قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَلْنِی (1)فَقَالَ یَا مَعْشَرَ النَّصَارَی رَجُلٌ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ یَقُولُ سَلْنِی إِنَّ هَذَا لَعَالِمٌ بِالْمَسَائِلِ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ سَاعَةٍ مَا هِیَ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا هِیَ مِنَ النَّهَارِ أَیَّ سَاعَةٍ هِیَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ قَالَ النَّصْرَانِیُّ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ لَا مِنْ سَاعَاتِ النَّهَارِ فَمِنْ أَیِّ السَّاعَاتِ هِیَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْ سَاعَاتِ الْجَنَّةِ وَ فِیهَا تُفِیقُ مَرْضَانَا فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ أَصَبْتَ فَأَسْأَلُکَ أَوْ تَسْأَلُنِی قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَلْنِی قَالَ یَا مَعَاشِرَ النَّصَارَی إِنَّ هَذَا لَمَلِیٌّ بِالْمَسَائِلِ أَخْبِرْنِی عَنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ کَیْفَ صَارُوا یَأْکُلُونَ وَ لَا یَتَغَوَّطُونَ أَعْطِنِی مِثْلَهُ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُوَ هَذَا الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُ أُمُّهُ وَ لَا یَتَغَوَّطُ قَالَ النَّصْرَانِیُّ أَصَبْتَ أَ لَمْ تَقُلْ مَا أَنَا مِنْ عُلَمَائِهِمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّمَا قُلْتُ لَکَ مَا أَنَا مِنْ جُهَّالِهِمْ قَالَ النَّصْرَانِیُّ فَأَسْأَلُکَ أَوْ تَسْأَلُنِی (2)(قَالَ) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَلْنِی قَالَ یَا مَعْشَرَ النَّصَارَی وَ اللَّهِ لَأَسْأَلَنَّهُ یَرْتَطِمُ فِیهَا کَمَا یَرْتَطِمُ الْحِمَارُ فِی الْوَحَلِ فَقَالَ اسْأَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ رَجُلٍ دَنَا مِنِ امْرَأَتِهِ فَحَمَلَتْ بِابْنَیْنِ جَمِیعاً حَمَلَتْهُمَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ (3)وَ مَاتَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ دُفِنَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فِی قَبْرٍ وَاحِدٍ فَعَاشَ أَحَدُهُمَا خَمْسِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ عَاشَ الْآخَرُ خَمْسِینَ سَنَةً مَنْ هُمَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمَا عُزَیْرٌ وَ عَزْرَةُ کَانَ حَمَلَ أُمُّهُمَا مَا وَصَفْتَ (4)وَ وَضَعَتْهُمَا عَلَی مَا وَصَفْتَ وَ عَاشَ عَزْرَةُ وَ عُزَیْرٌ فَعَاشَ عَزْرَةُ وَ عُزَیْرٌ ثَلَاثِینَ سَنَةً (5)ثُمَّ أَمَاتَ اللَّهُ عُزَیْراً مِائَةَ سَنَةٍ وَ

ص: 150

تو از ما هستی یا از امت مرحومه؟ فرمود: از امت مرحومه. گفت: از دانشمندان آن هایی یا از نادانانشان؟ فرمود از نادانان نیستم. نصرانی گفت: تو از من می پرسی یا من از تو بپرسم؟ امام فرمود: تو بپرس.

نصرانی گفت: ای مسیحیان! یک نفر از امت محمد صلی الله علیه و آله می گوید از من بپرس. این شخص به مسائل وارد است. آن گاه گفت: بگو ببینم، کدام ساعت است که نه از شب و نه از روز است؟ فرمود: بین طلوع فجر تا طلوع خورشید. گفت: اگر از ساعات شب و روز نباشد، پس از کدام ساعات است؟ فرمود: از ساعات بهشت است که مریض در آن به هوش می آید.

نصرانی گفت: صحیح است. اینک یا تو سؤال کن یا من. حضرت باقر فرمود: تو سؤال کن. نصرانی گفت: ای نصرانیان! این شخص متفکر به من می گوید که اهل بهشت چگونه غذا می خورند ولی مدفوع ندارند، مثالی از دنیا برایم بزن. حضرت باقر فرمود: جنین در شکم مادر خود همین طور است و از آن چه مادر می خورد استفاده می کند، ولی مدفوع ندارد. گفت: صحیح است. پس چرا نگفتی که من از علمای آن هایم؟ فرمود: من گفتم از نادانان نیستم.

باز گفت: یا تو سؤال کن یا من. گفت نصرانیان! به خدا قسم سؤالی می کنم که چون حمار در گل فرو ماند. فرمود: بپرس. گفت: مردی با زن خود نزدیکی کرد و حامله به دو پسر شد و آن دو در یک ساعت مردند و در یک ساعت در یک قبر دفن شدند. یکی از آن دو، صد و پنجاه سال زندگی کرد و دیگری پنجاه سال. آن دو که بودند؟ حضرت باقر فرمود: آن دو عزیر و عزره بودند. همان طور که گفتی مادرشان حامله شد و وضع حمل نمود. هر دو سی سال از عمرشان گذشت و بعد خداوند عزیر را صد سال میراند

ص: 150

بَقِیَ عَزْرَةُ یَحْیَا (1)ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عُزَیْراً فَعَاشَ مَعَ عَزْرَةِ عِشْرِینَ سَنَةً قَالَ النَّصْرَانِیُّ یَا مَعْشَرَ النَّصَارَی مَا رَأَیْتُ أَحَداً قَطُّ أَعْلَمَ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ لَا تَسْأَلُونِّی عَنْ حَرْفٍ وَ هَذَا بِالشَّامِ رُدُّونِی (2)فَرَدُّوهُ إِلَی کَهْفِهِ وَ رَجَعَ النَّصَارَی مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (3).

ولی عزره زنده بود. سپس خداوند عزیر را برانگیخت و با عزره بیست سال زندگی کرد.

نصرانی گفت: نصرانیان! من تاکنون احدی را ندیده ام که داناتر از این مرد باشد. تا وقتی که او در شام است، از من سؤالی نکنید. مرا برگردانید. پس او را به غار خودش برگرداندند و نصرانیان با حضرت باقر علیه السّلام برگشتند.(1)

توضیح

«ربطوا عینیه» یعنی پیش از بیرون شدن از نزد آن عالم، دو چشم او را بستند. هنگامی که چشمانش را باز کردند، آن عالم چشم های خود را برگردانید و به آنان نگاه کرد. و احتمال دارد مراد این باشد که مسیحیان ابروهای بالای چشم آن عالم را که از بسیاری پیری دراز شده بود بستند تا بتواند به مردم نگاه کند. «زطمه» زمانی گفته می شود که کسی را در کاری وارد کنند که نتواند از آن خارج گردد. «الوحل» به معنای گل است.

روایت 2.

بصائر الدرجات: محمّد بن مسلم روایت می کند که: در مسجدالحرام نزد امام باقر علیه السّلام رفتم و طاوس یمانی را دیدم که به یارانش می گفت: آیا می دانید کی نصف مردم کشته شدند؟ امام باقر علیه السّلام این را شنید و فرمود: نصف مردم؟ فرمود: فقط یک چهارم مردم. آدم و حوّا و هابیل و قابیل.

طاووس یمانی گفت: راست گفتی ای فرزند رسول خدا! حضرت فرمود: آیا می دانید قاتل چه کیفر می بیند؟ گفت: نه. محمد بن مسلم گوید: پیش خودم گفتم قسم به خدا این مسأله مهمی است. صبح زود نزد آن حضرت در خانه اش رفتم که لباس هایش را پوشید و مرکبش را آماده ساخت. پیش از آنکه بپرسم، آن حضرت شروع به سخن نمود و فرمود: ای محمد بن مسلم! قطعاً در هند یا پشت سر هند مردی است که لباس خشن به تن دارد و دستش به گردنش بسته شده است و گروه ده نفره ای موظف به عذاب اوست و تا روز قیامت همراه با آفتاب دور می زند و به گرمای آفتاب و سوزش سرما تا روز قیامت عذاب می شود.

ص: 151

قَالَ وَ قُلْتُ وَ مَنْ ذَا جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ ذَاکَ قَابِیلُ (1).

گفتم: خدا مرا فدایت گرداند! آن شخص کیست؟ فرمود: قابیل است.(1)

روایت 3.

خرائج و جرائح: عبدالملک مروان امام، باقر علیه السّلام را از مدینه به شام خواست. موارد اختلاف این روایت را ذکر می کنیم. ضمنا در روایت اول سؤال های نصرانی زیادتر از این روایت است، ولی در روایت اول می پرسد: اهل بهشت که در آنجا غذا می خورند و از نعمت های بهشت استفاده می نمایند، آیا چیزی کم می شود؟

فرمود نه. گفت نظیر آن در دنیا چیست؟ فرمود: مگر از تورات و انجیل و زبور و فرقان استفاده نمی کنند و چیزی از آن کاسته نمی شود؟ در آخر سؤال ها پیرمرد غش می کند و امام علیه السّلام از جای حرکت می نماید و از دیر خارج می شود، اما متعاقب آن چند نفر از دیر خارج می شوند و می گویند: رئیس ما شما را

ص: 152

شَیْخُنَا فَقَالَ أَبِی مَا لِی بِشَیْخِکُمْ مِنْ حَاجَةٍ فَإِنْ کَانَ لَهُ عِنْدَنَا حَاجَةٌ فَلْیَقْصِدْنَا فَرَجَعُوا ثُمَّ جَاءُوا بِهِ وَ أَجْلَسَ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی فَقَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ علیه السلام مُحَمَّدٌ قَالَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ النَّبِیُّ قَالَ لَا أَنَا ابْنُ بِنْتِهِ قَالَ مَا اسْمُ أُمِّکَ قَالَ أُمِّی فَاطِمَةُ قَالَ مَنْ کَانَ أَبُوکَ قَالَ اسْمُهُ عَلِیٌّ قَالَ أَنْتَ ابْنُ إِلْیَا بِالْعِبْرَانِیَّةِ وَ عَلِیٍّ بِالْعَرَبِیَّةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ ابْنُ شَبَّرَ أَوْ شَبِیرٍ قَالَ إِنِّی ابْنُ شَبِیرٍ قَالَ الشَّیْخُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ جَدَّکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ ارْتَحَلْنَا حَتَّی أَتَیْنَا عَبْدَ الْمَلِکِ فَنَزَلَ مِنْ سَرِیرِهِ وَ اسْتَقْبَلَ أَبِی وَ قَالَ عُرِضَتْ لِی مَسْأَلَةٌ لَمْ یَعْرِفْهَا الْعُلَمَاءُ فَأَخْبِرْنِی إِذَا قَتَلَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ إِمَامَهَا الْمَفْرُوضَ طَاعَتُهُ عَلَیْهِمْ أَیُّ عِبْرَةٍ یُرِیهِمُ اللَّهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ أَبِی إِذَا کَانَ کَذَلِکَ لَا یَرْفَعُونَ حَجَراً إِلَّا وَ یَرَوْنَ تَحْتَهُ دَماً عَبِیطاً فَقَبَّلَ عَبْدُ الْمَلِکِ رَأْسَ أَبِی وَ قَالَ صَدَقْتَ إِنَّ فِی یَوْمٍ قُتِلَ فِیهِ أَبُوکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (1)کَانَ عَلَی بَابِ أَبِی مَرْوَانَ حَجَرٌ عَظِیمٌ فَأَمَرَ أَنْ یَرْفَعُوهُ فَرَأَیْنَا تَحْتَهُ دَماً عَبِیطاً یَغْلِی وَ کَانَ لِی أَیْضاً حَوْضٌ کَبِیرٌ فِی بُسْتَانِی وَ کَانَ حَافَتُهُ حِجَارَةً سَوْدَاءَ فَأَمَرْتُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُوضَعَ مَکَانَهَا حِجَارَةٌ بِیضٌ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَرَأَیْتُ دَماً عَبِیطاً یَغْلِی تَحْتَهَا أَ تُقِیمُ عِنْدَنَا وَ لَکَ مِنَ الْکَرَامَةِ مَا تَشَاءُ أَمْ تَرْجِعُ قَالَ أَبِی بَلْ أَرْجِعُ إِلَی قَبْرِ جَدِّی فَأَذِنَ لَهُ بِالانْصِرَافِ فَبَعَثَ قَبْلَ خُرُوجِنَا بَرِیداً یَأْمُرُ أَهْلَ کُلِّ مَنْزِلٍ أَنْ لَا یُطْعِمُونَا شَیْئاً وَ لَا یُمْکِنُونَا مِنَ النُّزُولِ فِی بَلَدٍ حَتَّی نَمُوتَ جُوعاً فَکُلَّمَا بَلَغْنَا مَنْزِلًا طَرَدُونَا وَ فَنِیَ زَادُنَا حَتَّی أَتَیْنَا مَدْیَنَ شُعَیْبٍ وَ قَدْ أُغْلِقَ بَابُهُ فَصَعِدَ أَبِی جَبَلًا هُنَاکَ مُطِلًّا عَلَی الْبَلَدِ أَوْ مَکَاناً مُرْتَفِعاً عَلَیْهِ فَقَرَأَ (2)وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ إِنِّی أَراکُمْ بِخَیْرٍ وَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ

ص: 153

می خواهد. حضرت باقر می فرماید: ما با او کاری نداریم، اگر او با ما کاری دارد بیاید این جا.

برگشتند و پیرمرد را آوردند. گفت: پسر! اسم شما چیست؟ فرمود: محمد است. گفت: تو محمد پیامبری؟ فرمود: نه، من پسر دختر اویم. گفت: اسم مادرت چیست؟ جواب داد: فاطمه. گفت: پدرت چه نام داشت؟ فرمود: علی. گفت: تو پسر الیا به عبرانی و علی به عربی هستی؟ گفت: آری. پرسید: پسر شبر یا شبیری؟ جواب داد: من پسر شبیرم. پیرمرد گفت: اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له، و گواهی می دهم که جدت محمد صلی الله علیه و آله رسول الله است.

بعد کوچ کردیم تا رسیدیم به شام و نزد عبدالملک. او از تخت به زیر آمد و به استقبال پدرم شتافت و گفت: سؤالی برایم پیش آمده که علما جواب آن را ندانسته اند. بگو ببینم، وقتی این امت امام واجب الاطاعه خود را بکشند، خداوند چه عبرتی را به آن ها نشان می دهد؟ پدرم فرمود: در چنین موقعی سنگی را بر نمی دارند، مگر این که از زیر آن خون تازه می جوشد. عبدالملک سر پدرم را بوسید و گفت: راست گفتی! روزی که پدرت علی بن ابی طالب از دنیا رفت، بر در خانه پدرم مروان سنگ عظیمی بود. دستور داد سنگ را بردارند. زیر آن خون تازه می جوشید. من خودم نیز حوض بزرگی در باغم داشتم که اطراف آن را سنگ سیاه کار گذاشته بودم. دستور دادم آن سنگ های سیاه را بردارند تا سنگ سفیدی به جایش بگذارند. در آن روز حضرت حسن علیه السّلام را شهید کرده بودند و دیدم از زیر سنگ، خون تازه می جوشد.

عبدالملک از پدرم پرسید: با عزت و احترام پیش ما می مانی یا بر می گردی؟ پدرم فرمود: برمی گردم کنار قبر جدم. پس اجازه بازگشت داد. جلوتر از حرکت ما پیکی را فرستاده بود که در تمام شهرهای بین راه عبور ما را اطلاع دهند و به ما چیزی از خوراکی ندهند و اجازه فرود آمدن نیز ندهند تا از گرسنگی بمیریم. به هر منزلی که می رسیدیم، ما را طرد می کردند. بالاخره خوراکی ما تمام شد تا رسیدیم به مدین شعیب. درب دروازه را بسته بودند. پدرم بر فراز کوهی که مشرف به شهر و محل مرتفعی بود رفت و این آیه را قرائت کرد: «وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(1) {و به سوی [اهل] مَدْیَنْ، برادرشان شعیب را [فرستادیم]. گفت: «ای قوم من، خدا را بپرستید. برای شما جز او معبودی نیست. و پیمانه و ترازو را کم مکنید. به راستی شما را در نعمت می بینم. و[لی] از عذاب روزی فراگیر بر شما بیمناکم. و ای قوم من، پیمانه و ترازو را به داد، تمام دهید، و حقوق مردم را کم مدهید، و در زمین به فساد سر برمدارید. اگر

ص: 153

مُؤْمِنِینَ ثُمَّ رَفَعَ صَوْتَهُ وَ قَالَ وَ اللَّهِ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فَأَخْبَرُوا الشَّیْخَ بِقُدُومِنَا وَ أَحْوَالِنَا فَحَمَلُوهُ إِلَی أَبِی وَ کَانَ لَهُمْ مَعَهُمْ مِنَ الطَّعَامِ کَثِیرٌ فَأَحْسَنَ ضِیَافَتَنَا فَأَمَرَ الْوَالِی بِتَقْیِیدِ الشَّیْخِ فَقَیَّدُوهُ لِیَحْمِلُوهُ إِلَی عَبْدِ الْمَلِکِ لِأَنَّهُ خَالَفَ أَمْرَهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَاغْتَمَمْتُ لِذَلِکَ وَ بَکَیْتُ فَقَالَ وَالِدِی وَ لَا بَأْسَ مِنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بِالشَّیْخِ وَ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ یُتَوَفَّی أَوَّلَ مَنْزِلٍ یَنْزِلُهُ وَ ارْتَحَلْنَا حَتَّی رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ بِجَهْدٍ (1).

مؤمن باشید.}

بعد صدا را بلند کرد و فرمود: به خدا قسم من بقیة الله هستم! به پیرمردی که در آنجا بود جریان ورود ما و وضعمان را اطلاع دادند. پیرمرد را با غذا و خوراکی زیاد خدمت پدرم آوردند و از ما پذیرایی شایانی کردند. اما فرماندار دستور داد دست و پای پیرمرد را بستند تا او را پیش عبدالملک ببرند، چون خلاف فرمان او را انجام داده بود.

امام صادق علیه السّلام فرمود: من خیلی غمگین شدم و گریه کردم. پدرم فرمود: پیرمرد را از طرف عبدالملک گزندی نخواهد رسید. او در اولین منزل که رهسپار می شوند از دنیا خواهد رفت. آن گاه از مدین کوچ کردیم و با سختی تمام به مدینه رسیدیم.(1)

روایت 4.

کافی: ابو حمزه ثمالی گفت: در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودم که مردی وارد شد و سلام کرد. پرسید: تو کیستی؟ گفتم: مردی از اهالی کوفه هستم. پرسیدم: چکار داری؟ گفت: تو ابی جعفر محمد بن علی علیه السّلام را می شناسی؟ گفتم: آری، با او چه کار داری؟ گفت: چهل سؤال آماده کرده ام تا از او بپرسم که هر کدام صحیح بود به آن عمل کنم و هر چه ناصحیح بود را واگذارم. گفتم: تو تمیز بین حق و باطل می دهی؟ گفت آری. گفتم: در صورتی که خودت تمیز بین حق و باطل بدهی، پس چه احتیاجی به او داری؟ گفت: شما کوفی ها تاب و توان ندارید. هر وقت حضرت باقر را دیدی به من اطلاع بده!

هنوز سخنش تمام نشده بود که امام باقر علیه السّلام تشریف آورد. اطراف آن جناب را خراسانیان و چند نفر دیگر گرفته بودند که از مناسک حج می پرسیدند. امام در جای خود قرار گرفت. آن مرد هم رفت و نزدیک آن جناب نشست. ابو حمزه گفت: من طوری نشستم که سخن آن ها را بشنوم. اطراف آن ها گروهی نشسته بودند و وقتی هر کدام مسائل مورد نیاز خود را پرسیدند و رفتند، امام علیه السّلام رو به آن مرد کرد و فرمود: تو کیستی؟ گفت: من قتادة بن نعامه بصری هستم. فرمود تو فقیه اهل بصره هستی؟ گفت: آری. فرمود:

ص: 154

علیه السلام وَیْحَکَ یَا قَتَادَةُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ خَلْقاً مِنْ خَلْقِهِ فَجَعَلَهُمْ حُجَجاً عَلَی خَلْقِهِ وَ هُمْ أَوْتَادٌ فِی أَرْضِهِ قُوَّامٌ بِأَمْرِهِ نُجَبَاءُ فِی عِلْمِهِ اصْطَفَاهُمْ قَبْلَ خَلْقِهِ أَظِلَّةً عَنْ یَمِینِ عَرْشِهِ قَالَ فَسَکَتَ قَتَادَةُ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیِ الْفُقَهَاءِ وَ قُدَّامَ ابْنِ عَبَّاسٍ فَمَا اضْطَرَبَ قَلْبِی قُدَّامَ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا اضْطَرَبَ قُدَّامَکَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ تَدْرِی أَیْنَ أَنْتَ بَیْنَ یَدَیْ (1)بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ فَأَنْتَ ثَمَّ وَ نَحْنُ أُولَئِکَ فَقَالَ قَتَادَةُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ وَ اللَّهِ مَا هِیَ بُیُوتَ حِجَارَةٍ وَ لَا طِینٍ قَالَ قَتَادَةُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْجُبُنِّ فَتَبَسَّمَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَالَ رَجَعَتْ مَسَائِلُکَ إِلَی هَذَا قَالَ ضَلَّتْ عَنِّی فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ فَقَالَ إِنَّهُ رُبَّمَا جُعِلَتْ فِیهِ إِنْفَحَةُ الْمَیِّتِ قَالَ لَیْسَ بِهَا بَأْسٌ إِنَّ الْإِنْفَحَةَ لَیْسَتْ لَهَا عُرُوقٌ وَ لَا فِیهَا دَمٌ وَ لَا لَهَا عَظْمٌ إِنَّمَا تَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّمَا الْإِنْفَحَةُ بِمَنْزِلَةِ دَجَاجَةٍ مَیْتَةٍ خَرَجَتْ مِنْهَا بَیْضَةٌ فَهَلْ تَأْکُلُ تِلْکَ الْبَیْضَةَ فَقَالَ قَتَادَةُ لَا وَ لَا آمُرُ بِأَکْلِهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهَا مِنَ الْمَیْتَةِ قَالَ لَهُ فَإِنْ حُضِنَتْ تِلْکَ الْبَیْضَةُ فَخَرَجَتْ مِنْهَا دَجَاجَةٌ أَ تَأْکُلُهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَرَّمَ عَلَیْکَ الْبَیْضَةَ وَ أَحَلَّ لَکَ الدَّجَاجَةَ ثُمَّ قَالَ فَکَذَلِکَ الْإِنْفَحَةُ مِثْلُ الْبَیْضَةِ فَاشْتَرِ الْجُبُنَّ مِنْ أَسْوَاقِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَیْدِی الْمُصَلِّینَ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْهُ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَکَ مَنْ یُخْبِرُکَ عَنْهُ (2).

ص: 155

وای بر تو قتاده! خداوند گروهی از بندگان خویش را حجت بر خلق خود قرار داده است. آن ها به امر خدا پایه ها و استوانه زمین هستند و برگزیدگان علم خدایند و قبل از آفرینش مردم آن ها را برگزیده که سایه هایی در طرف راست عرش خدا بودند.

قتاده مدتی سکوت کرد. سپس گفت: خدا به شما خیر دهد. من در مقابل فقهای زیادی نشسته ام و پیش ابن عباس هیچ وقت دلم نمی تپد. امام باقر فرمود: می دانی کجا هستی؟ تو در مکانی هستی که «أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ» {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آن ها رفعت یابد و نامش در آن ها یاد شود. در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند:مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد.} تو در چنین جایی هستی و ما آن هاییم. قتاده گفت: راست می فرمایید، خدا مرا فدای شما کند! این خانه از گل و سنگ نیست.

سپس گفت: مرا راجع به پنیر مطلع فرمایید. حضرت باقر علیه السّلام تبسمی کرد و فرمود: تمام سؤالات تو بالاخره به پنیر رسید. گفت همه را فراموش کردم. فرمود: اشکالی ندارد. قتاده گفت: گاهی در آن پنیر مایه، از شیردان مرده استفاده می کنند. فرمود: اشکالی ندارد، شیردان دارای رگ و خون و استخوان نیست و از بین پشکل و مدفوع گوسفند و خون گرفته می شود. بعد فرمود: شیردان مانند تخم مرغ است که از مرغ مرده ای خارج کنند. گفت: آیا چنین تخم مرغی را می خوری؟ جواب داد نه خودم می خورم و نه اجازه می دهم کسی بخورد. حضرت باقر علیه السّلام پرسید: چرا؟ گفت: چون از مرده است. فرمود: اگر این تخم مرغ باز شود و جوجه ای بدهد، آیا آن جوجه را می خوری؟ گفت: بلی.

فرمود: چه چیز موجب حرمت تخم مرغ و حلال بودن مرغ می شود؟ سپس فرمود: شیردان هم مثل تخم مرغ است. پنیر را از بازار و از دست نمازگزاران مسلمانان بخر و سؤال هم نکن، مگر کسی بیاید و به تو اطلاعی بدهد.(1)

ص: 155

روایت 5.

تفسیر عیاشی: ابرش کلبی به حضرت باقر علیه السّلام گفت: شنیدم که شما درباره آیه «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ» فرموده ای زمین تبدیل به نان می شود. فرمود: راست گفته اند؛ زمین تبدیل به نان پاک می شود و در محشر از آن می خورند. ابرش خندید و گفت: دیگر هیچ گرفتاری ندارند که از خوردن بازمانند!

فرمود: وای بر تو! در کدام یک از این دو جا گرفتاری شان بیشتر و ناراحت تر هستند؛ وقتی در قیامت و محشرند یا موقعی که در آتش جهنم عذاب می شوند؟ گفت در آتش. فرمود: وای بر تو! خداوند می فرماید «لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ»(1) {قطعاً از درختی که از زقّوم است خواهید خورد. و از آن شکم هایتان را خواهید آکند. و روی آن از آب جوش می نوشید؛ [مانند] نوشیدن اشتران تشنه.} ابرش سکوت کرد. در خبر دیگر است که فرمود: آن ها در آتش جهنم از خوردن ضریع و آشامیدن حمیم در حال عذاب باز نمی مانند، چگونه نمی خورند به واسطه گرفتاری در محشر؟(2)

روایت 6.

مناقب ابن شهر آشوب: طاوس یمانی از حضرت باقر علیه السّلام پرسید: چه وقت یک ثلث مردم مرده اند؟ فرمود: یا ابا عبدالرحمن! هیچ وقت یک سوم مردم نمرده اند. پیرمرد! می خواهی بگویی چه وقت یک چهارم مردم مرده اند، و آن روزی است که قابیل، هابیل را کشت. چهار نفر بودند، آدم، حوا، قابیل و هابیل که یک چهارم آن ها بود. مرد گفت: کدام یک از این دو پدر مردم جهانند؛ آن که کشته شد یا آن که زنده ماند؟ فرمود هیچ کدام. پدر مردم شیث بود سؤال کرد: چیست که در قرآن کم آن حلال است ولی زیادش حرام است؟ فرمود: نهر طالوت که هر کس یک جرعه با دست بیاشامد. و از صلات واجب بدون وضو و روزه ای که خوردن و آشامیدن در آن اشکال ندارد پرسید. فرمود صلات همان صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که وضو لازم ندارد، اما روزه این آیه است: «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً»(3) {من برای [خدای] رحمان روزه نذر کرده ام.}

از چیزی که زیاد می شود و کم پرسید. فرمود: ماه است. از چیزی که زیاد می شود و نه کم پرسید. فرمود: دریاست. از چیزی که کم می شود نه زیاد پرسید. فرمود: عمر انسان است. و از پرنده ای پرسید که یک مرتبه پرید و نه قبل از آن پرید و نه بعد از آن. فرمود: طور سینا است که خداوند می فرماید: «وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ»(4) {و [یاد کن] هنگامی را که کوه [طور] را بر فرازشان سایبان آسا، برافراشتیم.} و از گروهی که شهادت به حق دادند ولی دروغ می گفتند پرسید. فرمود: منافقین بودند، هنگامی که گفتند «نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ»(5) {گواهی می دهیم که تو واقعاً پیامبر خدایی.}(6)

ص: 156

روایت 7.

مناقب ابن شهر آشوب: محمد بن منکدر گفت: حضرت باقر علیه السّلام را دیدم که تکیه به دو غلام سیاه کرده بود. سلام کردم و جوابم را داد، در حالی که نفس نفس می زد و عرق از چهره اش می ریخت.

گفتم: خدا خیرت بدهد اگر مرگ دامنت را بگیرد و در این حال در جستجوی دنیا هستی؟ امام علیه السّلام دو غلام را کنار زد و به پا ایستاد و گفت: اگر مرگ بیاید، من مشغول اطاعت خدایم و به کاری مشغولم که از احتیاج به تو و مردم بی نیاز باشم. در صورتی که مرگ بیاید و من به معصیت مشغول باشم، باید از خدا بترسم. گفتم: خدا رحمتت کند! می خواستم شما را نصیحت کنم، شما مرا نصیحت کردی.(1)

روایت 8.

مناقب ابن شهر آشوب: عبدالله بن نافع بن ارزق می گفت: اگر شخصی را در جهان بیابم که بتوانم با شتر به سوی او بروم و او مدعی باشد که علی علیه السّلام اهل نهروان را کشت و ظلمی نکرد، به سویش سفر می کنم و با او مناظره خواهم کرد.

گفتند: برو پیش فرزندش محمد باقر علیه السّلام. خدمت حضرت باقر رسید و بعد از مقداری صحبت، امام علیه السّلام فرمود: ستایش خدای را که ما را به نبوت گرامی داشت و ولایت را به ما بخشید. ای فرزندان مهاجر و انصار! هر کدام منقبتی درباره امیرالمؤمنین می داند حرکت کند و بازگو نماید. پس آن ها از جای حرکت کردند و مناقبی را بیان نمودند.

ص: 157

فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی قَوْلِهِ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ الْخَبَرَ سَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ صِحَّتِهِ فَقَالَ هُوَ حَقٌّ لَا شَکَّ فِیهِ وَ لَکِنْ عَلِیّاً أَحْدَثَ الْکُفْرَ بَعْدُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ أَحَبَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَحَبَّهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ یَقْتُلُ أَهْلَ النَّهْرَوَانِ أَمْ لَمْ یَعْلَمْ إِنْ قُلْتَ لَا کَفَرْتَ فَقَالَ قَدْ عَلِمَ قَالَ فَأَحَبَّهُ عَلَی أَنْ یَعْمَلَ بِطَاعَتِهِ أَمْ عَلَی أَنْ یَعْمَلَ بِمَعْصِیَتِهِ قَالَ عَلَی أَنْ یَعْمَلَ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قُمْ مَخْصُوصاً فَقَامَ وَ هُوَ یَقُولُ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ (1).

وقتی رسیدند به این خبر که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که...(تا آخر روایت) امام باقر از عبدالله بن نافع پرسید این خبر صحیح است گفت: آری، شکی در آن نیست، ولی علی بعد کافر شد. حضرت باقر فرمود: بگو ببینم، در این خبر می فرماید خداوند او را دوست می دارد، علی را دوست می داشت، با این که می دانست او اهل نهروان را خواهد کشت یا نمی دانست؟ اگر بگویی نمی دانست، کافرشده ای. گفت: می دانست. فرمود: پس به این دلیل او را دوست داشت که عمل به اطاعتش می کرد یا برای این که معصیت می کند؟ گفت: برای اطاعت. حضرت باقر فرمود: حرکت کن، مغلوب شدی! پس از جای حرکت کرد، در حالی که می گفت: «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ... اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَه»(1) {تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود... خدا می داند رسالت خویش در کجا قرار دهد.}(2)

روایت 9.

مناقب ابن شهر آشوب: در حدیث نافع بن ارزق هست که او از حضرت باقر چند سؤال کرد، از آن جمله پرسید که در این آیه «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(3) {و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو؛ آیا در برابرِ [خدای] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟} حضرت رسول صلی الله علیه و آله از چه کس سؤال می کند، با این که بین او و عیسی پانصد سال فاصله است. امام باقر علیه السّلام آیه «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا»(4) {منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی...} خواند و بعد جریان اجتماع پیامبر را با انبیاء و مرسلین ذکر کرد که با آن ها نماز می خواند.(5)

روایت 10.

مناقب ابن شهر آشوب: بعضی از رؤسای کیسانی مذهب (که مدعی بودند محمد بن حنیفه پس از امام حسین علیه السّلام امام است و زنده است) با حضرت باقر بحث کردند. فرمود: این حماقت چیست؟ شما به حال او بهتر واقف هستید یا ما؟ پدرم علی بن الحسین علیه السّلام برایم نقل کرد که او شاهد مرگ محمد بن حنفیه بوده و غسلش داده و کفن بر او پوشید و نماز خواند و در قبر داخلش کرده است.

جواب داد: به نظرش آمده، همان طوری که به نظر یهودان که می خواستند عیسی را بکشند آمد. حضرت باقر فرمود: حاضری که همین مطلب حاکم بین من و تو باشد؟ گفت: آری. فرمود: بگو ببینم، یهودانی که تصمیم کشتن عیسی را داشتند دوست او بودند یا دشمنش؟ گفت: دشمن او. فرمود: پس پدرم دشمن محمد بن حنفیه بود تا به نظرش بیاید؟ گفت: نه. پس نتوانست جوابی بدهد و از اعتقادی که داشت برگشت.(6)

روایت 11.

مناقب ابن شهر آشوب: مردی از شام خدمت امام باقر علیه السّلام آمد و از ابتدای آفرینش سؤال کرد. فرمود: خداوند تبارک و تعالی به ملائکه گفت: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» {من در زمین جانشینی خواهم گماشت.} ملائکه سخن خدا را چنین پاسخ دادند: «أَ تَجْعَلُ فِیها» تا آنجا که می فرماید «وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»(7) {«آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد، و خون ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می کنیم؛ و به تقدیست می پردازیم.» فرمود: «من

چیزی می دانم که شما نمی دانید.»} ملائکه فهمیدند که در خطا افتاده اند و اشتباه نموده اند

ص: 158

فَعَاذُوا بِالْعَرْشِ فَطَافُوا حَوْلَهُ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ یَسْتَرْضُونَ رَبَّهُمْ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضِیَ عَنْهُمْ وَ قَالَ لَهُمُ اهْبِطُوا إِلَی الْأَرْضِ فَابْنُوا لِی بَیْتاً یُعَوِّذُ بِهِ مَنْ أَذْنَبَ مِنْ عِبَادِی وَ یَطُوفُ حَوْلَهُ کَمَا طُفْتُم أَنْتُمْ حَوْلَ عَرْشِی فَأَرْضَی عَنْهُ کَمَا رَضِیتُ عَنْکُمْ فَبَنَوْا هَذَا الْبَیْتَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ صَدَقْتَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ فَمَا بَدْءُ هَذَا الْحَجَرِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَخَذَ مِیثَاقَ بَنِی آدَمَ أَجْرَی نَهَراً أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ ثُمَّ أَمَرَ الْقَلَمَ اسْتَمَدَّ مِنْ ذَلِکَ وَ کَتَبَ إِقْرَارَهُمْ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ أَلْقَمَ ذَلِکَ الْکِتَابُ هَذَا الْحَجَرَ فَهَذَا الِاسْتِلَامُ الَّذِی تَرَی إِنَّمَا هُوَ بِیعَةٌ عَلَی إِقْرَارِهِمْ وَ کَانَ أَبِی إِذَا اسْتَلَمَ الرُّکْنَ قَالَ اللَّهُمَّ أَمَانَتِی أَدَّیْتُهَا وَ مِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِیَشْهَدَ لِی عِنْدَکَ بِالْوَفَاءِ فَقَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ ثُمَّ قَامَ فَلَمَّا وَلَّی قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام لِابْنِهِ الصَّادِقِ علیه السلام ارْدُدْهُ عَلَیَّ فَتَبِعَهُ إِلَی الصَّفَا فَلَمْ یَرَهُ فَقَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام أَرَاهُ الْخَضِرَ علیه السلام (1).

و به عرش خدا پناه آوردند و هفت مرتبه دور عرش طواف کردند تا خشنودی خدا را تحصیل نمایند.

خداوند از آن ها خشنود شد و فرمود: به زمین فرود آیید و خانه ای برایم بسازید که هر کس از بندگانم گناهی کرد، به آن خانه پناه برد و اطرافش طواف نماید، چنان چه شما اطراف عرش طواف کردید، از آن ها راضی شوم، همان طوری که از شما راضی شدم. پس آن ها این خانه را ساختند.

آن مرد گفت: صحیح می فرمایید. ابتدای این حجرالاسود چگونه بوده است؟ فرمود: موقعی که خداوند پیمان بنی آدم را گرفت، نهری شیرین تر از عسل و نرم تر از کره جاری کرد. آن گاه به قلم دستور داد از آن نهر مرکب بردارد و اقرار مردم و آن چه تا روز قیامت اتفاق می افتد بنویسد. بعد آن نوشته را در نهاد این سنگ قرار داد. این بوسیدن که مشاهده می کنی، نشانه ای از بیعت بر اقراری است که داده اند. پدرم هر وقت استلام رکن (حجر الاسود) را می کرد، می فرمود: «اللهم امانتی ادیتها و میثاقی تعاهدته یشهد لی عندک بالوفاء.» {خداوندا! امانتم را ادا کردم و به میثاقی که بسته بودم عمل کردم. حجر برای من نزد تو به وفا گواهی خواهد داد}

آن مرد گفت: صحیح می فرمایید. و از جای حرکت کرد و رفت. در این موقع حضرت باقر علیه السّلام به فرزندش امام صادق فرمود: برو آن مرد را برگردان. او تا صفا به دنبالش رفت، اما او را ندید. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: او خضر بود.(1)

روایت 12.

رجال کشی: ثویر بن ابی فاخته گفت: به همراه عمر بن ذر قاضی، ابن قیس ماصر و صلت بن بهرام عازم حج شدم. به هر منزلی که

ص: 159

نَزَلُوا مَنْزِلًا قَالُوا انْظُرِ الْآنَ فَقَدْ حَرَّرْنَا أَرْبَعَةَ آلَافِ مَسْأَلَةٍ نَسْأَلُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْهَا عَنْ ثَلَاثِینَ کُلَّ یَوْمٍ وَ قَدْ قَلَّدْنَاکَ ذَلِکَ قَالَ ثُوَیْرٌ فَغَمَّنِی ذَلِکَ حَتَّی إِذَا دَخَلْنَا الْمَدِینَةَ فَافْتَرَقْنَا فَنَزَلْتُ أَنَا عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ ابْنَ ذَرٍّ وَ ابْنَ قَیْسٍ الْمَاصِرَ وَ الصَّلْتَ صَحِبُونِی وَ کُنْتُ أَسْمَعُهُمْ یَقُولُونَ قَدْ حَرَّرْنَا أَرْبَعَةَ آلَافِ مَسْأَلَةٍ نَسْأَلُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْهَا فَغَمَّنِی ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا یَغُمُّکَ مِنْ ذَلِکَ فَإِذَا جَاءُوا فَأْذَنْ لَهُمْ فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ دَخَلَ مَوْلًی لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ بِالْبَابِ ابْنَ ذَرٍّ وَ مَعَهُ قَوْمٌ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ثُوَیْرُ قُمْ فَأْذَنَ لَهُمْ فَقُمْتُ فَأَدْخَلْتُهُمْ فَلَمَّا دَخَلُوا سَلَّمُوا وَ قَعَدُوا وَ لَمْ یَتَکَلَّمُوا فَلَمَّا طَالَ ذَلِکَ أَقْبَلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَسْتَفْتِیهِمُ الْأَحَادِیثَ وَ أَقْبَلُوا لَا یَتَکَلَّمُونَ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ لِجَارِیَةٍ لَهُ یُقَالُ لَهَا سَرْحَةُ هَاتِی الْخِوَانَ فَلَمَّا جَاءَتْ بِهِ فَوَضَعَتْهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ حَتَّی أَنَّ لِهَذَا الْخِوَانِ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ فَقَالَ ابْنُ ذَرٍّ وَ مَا حَدُّهُ قَالَ إِذَا وُضِعَ ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ وَ إِذَا رُفِعَ حُمِدَ اللَّهُ قَالَ ثُمَّ أَکَلُوا ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام اسْقِینِی فَجَاءَتْهُ بِکُوزٍ مِنْ أَدَمٍ فَلَمَّا صَارَ فِی یَدِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ حَتَّی أَنَّ لِهَذَا الْکُوزِ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ فَقَالَ ابْنُ ذَرٍّ وَ مَا حَدُّهُ قَالَ یُذْکَرُ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذَا شُرِبَ وَ یُحْمَدُ اللَّهُ عَلَیْهِ إِذَا فُرِغَ وَ لَا یُشْرَبُ مِنْ عِنْدِ عُرْوَتِهِ وَ لَا مِنْ کَسْرٍ إِنْ کَانَ فِیهِ قَالَ فَلَمَّا فَرَغُوا أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ یَسْتَفْتِیهِمُ الْأَحَادِیثَ فَلَا یَتَکَلَّمُونَ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ یَا ابْنَ ذَرٍّ أَ لَا تُحَدِّثُنَا بِبَعْضِ مَا سَقَطَ إِلَیْکُمْ مِنْ حَدِیثِنَا قَالَ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ آخَرَ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ابْنَ ذَرٍّ إِذَا لَقِیتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا خَلَفْتَنِی فِی الثَّقَلَیْنِ فَمَا ذَا تَقُولُ قَالَ فَبَکَی ابْنُ ذَرٍّ حَتَّی رَأَیْتُ دُمُوعَهُ تَسِیلُ عَلَی لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا الْأَکْبَرَ فَمَزَّقْنَاهُ وَ أَمَّا الْأَصْغَرَ فَقَتَلْنَاهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِذاً تُصَدِّقَهُ یَا ابْنَ ذَرٍّ لَا وَ اللَّهِ لَا تَزُولُ قَدَمٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ ثَلَاثٍ

ص: 160

می رسیدیم آن ها می گفتند چهار هزار سؤال نوشته ایم تا از حضرت باقر علیه السّلام بپرسیم که هر روز سی مسأله را سؤال کنیم. ما این مأموریت را به تو می سپاریم. من از حرف آن ها غمگین شدم تا وارد مدینه شدیم و از هم جدا گشتیم. من خدمت حضرت باقر منزل گرفتم و عرض کردم: فدایت شوم! ابن ذر و ابن قیس ماصر و صلت با من همسفر بودند. شنیدم که می گفتند چهار هزار سؤال نوشته اند که از شما بپرسم. من از حرف آن ها غمگین شدم. امام باقر علیه السّلام فرمود: چرا غمگین شدی؟ وقتی آمدند اجازه ورود به آن ها بده.

فردا صبح غلام امام علیه السّلام آمد و گفت ابن ذر و چند نفر دیگر درب خانه ایستاده اند. امام به من فرمود: ثویر حرکت کن و به آن ها اجازه ورود بده! از جای حرکت کردم و آن ها را آوردم. پس از ورود سلام کردند و نشستند، ولی حرفی نزدند. مدتی طول کشید. امام باقر علیه السّلام شروع کرد به سؤال از احادیث، ولی آن ها صحبت نمی کردند. وقتی امام دید صحبت نمی کنند، به کنیزی که داشت و نامش سرحه بود، فرمود تا سفره بیندازد. وقتی کنیز سفره را آورد و انداخت، حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خدای را سپاس که برای هر چیزی حدّ و اندازه ای قرار داده است، حتی برای همین سفره.

ابن ذر گفت: حدّ سفره چیست؟ فرمود: وقتی گسترده شد نام خدا را ببری و پس از برچیدن، حمد خدا را بنمایی. بعد شروع کردند به غذا خوردن. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: آب برایم بیاورید! کنیز کوزه ای چرمین آورد. وقتی کوزه در دست امام علیه السّلام قرار گرفت، فرمود: خدای را سپاس که برای هر چیزی حدّی قرار داده، حتی برای همین کوزه. ابن ذر گفت: حدّ کوزه چیست؟ فرمود: وقت آشامیدن نام خدا را ببری و پس از نوشیدن، حمد او را بنمایی و از دهانه آن ننوشی و اگر شکسته بود، از جای شکستگی اش نیاشامی.

پس از خوردن غذا، امام علیه السّلام شروع کرد به سؤال درباره احادیث از آن ها، ولی آن ها صحبت نکردند. وقتی امام علیه السّلام دید صحبت نمی کنند، فرمود: پسر ذر! ما را حدیث نمی کنی از احادیثی که از طرف ما به شما نقل کرده اند؟ عرض کرد: چرا یا ابن رسول الله! گفت: انی تارک فیکم الثقلین احدهما اکبر من آخر کتاب الله و اهل بیتی ان تمسکتم بهما لن تضلوا. {پیامبر فرمود: من در میان شما دو چیز گرانبها به یادگار می گذارم که یکی بزرگتر از دیگری است: کتاب خداو اهل بیتم که اگر بدانها چنگ زنید هرگز گمراه نمی شوید.} امام فرمود: پسر ذر! وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کنی و بپرسد در مورد امانت های من چه کردید، چه جواب می دهی؟ ابن ذر چنان به گریه افتاد که اشک هایش را دیدم بر روی صورتش می ریزد. بعد گفت: اما امانت بزرگ را پاره پاره کردیم، اما کوچک تر را کشتیم.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: در این صورت تصدیق فرمایش آن جناب را خواهی کرد. نه، به خدا قسم روز قیامت کسی نمی تواند قدم بردارد تا از او سه چیز را سؤال کنند:

ص: 160

عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ أَیْنَ اکْتَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ فَقَامُوا وَ خَرَجُوا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لِمَوْلًی لَهُ اتَّبِعْهُمْ فَانْظُرْ مَا یَقُولُونَ قَالَ فَتَبِعَهُمُ ثُمَّ رَجَعَ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ سَمِعْتُهُمْ یَقُولُونَ لِابْنِ ذَرٍّ مَا عَلَی هَذَا خَرَجْنَا مَعَکَ فَقَالَ وَیْلَکُمْ اسْکُتُوا مَا أَقُولُ إِنَّ رَجُلًا یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ یَسْأَلُنِی عَنْ وَلَایَتِهِ وَ کَیْفَ أَسْأَلُ رَجُلًا یَعْلَمُ حَدَّ الْخِوَانِ وَ حَدَّ الْکُوزِ (1).

عمرش را در چه راهی فانی کرده؟ مالش را از کجا به دست آورده و در چه راهی خرج کرده؟ و از محبت ما خانواده. پس آن ها از جای حرکت کرده رفتند.

امام علیه السّلام به غلام خود فرمود: برو پشت سر آن ها ببین چه می گویند! غلام رفت و برگشت و گفت: فدایت شوم! شنیدم که به ابن ذر می گفتند: ما برای این کار که با تو نیامده بودیم. گفت: ساکت باشید! چه بگویم به مردی که معتقد است خداوند بازخواست از ولایتش می نماید و چگونه سؤال کنم از شخصی که حدّ سفره و کوزه را می داند.(1)

روایت 13.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: ابوالربیع گفت: در سالی که هشام بن عبدالملک به مکه رفته بود، من نیز در خدمت حضرت باقر علیه السّلام به حج رفتم. نافع بن ازرق غلام عمر بن خطاب نیز به همراه هشام بود. وقتی چشم نافع به حضرت باقر علیه السّلام افتاد، از هشام پرسید: این کیست که مردم اطرافش را گرفته اند؟ هشام گفت: این پیامبر مردم کوفه، محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

نافع گفت: می روم و از او سؤال هایی خواهم کرد که جز پیامبر یا وصی یا فرزند وصی او نمی داند. هشام گفت: برو سؤال کن، شاید بتوانی او را شرمسار نمایی. نافع جلو آمد و بر مردم تکیه کرد تا توانست خود را به امام نشان دهد. آن گاه گفت: یا محمد بن علی! من تورات و انجیل و زبور و فرقان را خوانده ام و از حلال و حرام آن ها اطلاع دارم. آمده تا سؤالاتی بنمایم که جز پیامبر یا وصی و یا فرزند وصی او نمی داند.

امام علیه السّلام سربلند کرد و فرمود: بپرس! گفت: فاصله بین عیسی و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله چند سال است؟ فرمود: به قول خودت جواب بدهم یا به نظر خودم؟ گفت: به هر دو جواب بده. فرمود: به عقیده من پانصد سال است، اما به عقیده تو ششصد سال. گفت: درباره این آیه «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» توضیح بفرمایید که حضرت محمد صلی الله علیه و آله از چه کسی سؤال کرده، با این که بین ایشان و عیسی پانصد سال فاصله است؟

حضرت باقر این آیه را خواند: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ

ص: 161

الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا فَکَانَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی أَرَاهَا اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حِینَ أَسْرَی بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَنْ حَشَرَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَأَذَّنَ شَفْعاً وَ أَقَامَ شَفْعاً ثُمَّ قَالَ فِی إِقَامَتِهِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ تَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِالْقَوْمِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَامَ تَشْهَدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ أُخِذَتْ عَلَی ذَلِکَ مَوَاثِیقُنَا وَ عُهُودُنَا قَالَ نَافِعٌ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَوْصِیَاءُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خُلَفَاؤُهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ أَسْمَاؤُکُمْ فِی الْإِنْجِیلِ وَ فِی الزَّبُورِ وَ فِی الْقُرْآنِ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ مِنْ غَیْرِکُمْ (1)(2).

الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا»، از آیاتی که به حضرت محمد صلی الله علیه و آله نشان داد هنگام معراج که او را به بیت المقدس برد، تمام پیامبران گذشته را برای او محشور کرد. بعد دستور داد جبرئیل اذان بگوید دوتا دوتا و اقامه نیز دوتا دوتا و در اقامه گفت «حی علی خیر العمل.» آن گاه حضرت محمد صلی الله علیه و آله در پیش ایستاد و بر آن ها نماز گذاشت و خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ». سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آن ها فرمود: چه گواهی می دهید و چه کسی را می پرستید؟ گفتند: گواهی می دهیم به لا اله الا الله وحده لا شریک له و به این که تو رسول الله هستی، از ما چنین پیمان گرفته شد.

نافع گفت: صحیح می فرمایید یا ابا جعفر! به خدا که شما وصی پیامبرید و خلفای او. در تورات و در انجیل و زبور و قرآن نام شما هست. شما به خلافت از دیگران شایسته ترید.(1)

روایت 14.

مؤلف: بکیر بن اعین گفت: مردی خدمت امام باقر علیه السّلام رسید و گفت: چه می فرمایید درباره زنی که از دنیا رفته و دارای شوهر و برادران مادری و یک خواهر پدری است؟ فرمود: به شوهر نصف مال، سه سهم از شش سهم می رسد و به برادران مادرش ثلث که دو سهم از ثلث سهم است خواهد رسید. آن مرد گفت: فرائض زید و فرائض عامه و قاضیان غیر از این است یا ابا جعفر! آن ها می گویند

خواهر پدری ثلث می برد از شش سهم تا هشت سهم. امام فرمود: به چه دلیل چنین حرفی می زنید؟

گفتند: به دلیل این آیه که خداوند می فرماید «إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ» {اگر مردی بمیرد و فرزندی نداشته باشد، و خواهری داشته باشد، نصفِ میراث از آنِ اوست.} فرمود: اگر به جای خواهر، برادر بود، چقدر می برد؟ گفت: جز یک ششم بیشتر نمی برد. فرمود: به چه دلیل شما سهم برادر را کمتر می دهید؟ اگر استدلال می کنید که در آیه تصریح به نصف شد، برای برادر که تصریح به تمام شده است و تمام مال بیشتر از نصف آن است. خداوند می فرماید:

ص: 162

فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَلَا تُعْطُونَ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ لَهُ الْجَمِیعَ فِی فَرَائِضِکُمْ شَیْئاً وَ تُعْطُونَهُ السُّدُسَ فِی مَوْضِعٍ وَ تُعْطُونَ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ النِّصْفَ تَامّاً فَقَالَ الرَّجُلُ وَ کَیْفَ نُعْطِی الْأُخْتَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ النِّصْفَ وَ لَا نُعْطِی الْأَخَ شَیْئاً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تَقُولُونَ فِی أُمٍّ وَ زَوْجٍ وَ إِخْوَةٍ لِأُمٍّ وَ أُخْتٍ لِأَبٍ فَتُعْطُونَ الزَّوْجَ النِّصْفَ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ مِنْ سِتَّةٍ تَعُولُ إِلَی تِسْعَةٍ وَ الْأُمَّ السُّدُسَ وَ الْإِخْوَةَ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثَ وَ الْأُخْتَ مِنَ الْأَبِ النِّصْفَ ثَلَاثَةً یَرْتَفِعُ مِنْ سِتَّةٍ إِلَی تِسْعَةٍ فَقَالَ کَذَلِکَ یَقُولُونَ فَقَالَ إِنْ کَانَتِ الْأُخْتُ أَخاً لِأَبٍ قَالَ لَیْسَ لَهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَمَا تَقُولُ أَنْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ فَلَیْسَ لِلْإِخْوَةِ مِنَ الْأَبِ وَ الْأُمِّ وَ لَا لِلْإِخْوَةِ مِنَ الْأُمِّ وَ لَا لِلْإِخْوَةِ مِنَ الْأَبِ مَعَ الْأُمِّ شَیْ ءٌ (1).

«فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ»(1) {و آن [مرد نیز] از او ارث می برد، اگر برای او [=خواهر] فرزندی نباشد.} ولی شما در فرائض خود به کسی که همه مال به او تعلق دارد هیچ نمی دهید و در یک موضع به او یک ششم می دهید و به کسی که خداوند نصف مال را داده همان نصف تمام را می دهید.

آن مرد گفت: چگونه ما به خواهر نصف می دهیم و به برادر هیچ نمی دهیم؟ حضرت باقر فرمود: درباره وارثانی که مادر و شوهر و برادران مادری و خواهر پدری باشد، به شوهر نصف سه سهم از شش سهم که بر می گردد به نه سهم و مادر یک ششم و برادران مادری یک سوم و خواهر پدری نصف مال سه سهم که شش سهم متجاوز می شود به نه سهم. گفت: بلی همین طور می گویند. فرمود: اگر به جای خواهر، برادر پدری بود، چیزی به او نمی دهند؟ آن مرد گفت: شما چه می فرمایید؟ فرمود: برادر پدر و مادری و برادر مادری و برادر پدری یا مادر ارث نمی برند (وقتی مادر وارث باشد به آن ها ارث نمی رسد). (2)

باب سیزدهم : احتجاجات حضرت صادق علیه السّلام با کفار و مخالفین

روایات

روایت 1.

معانی الاخبار: ابو جمعه گوید: مردی از طایفه بنی امیّه- که تظاهر به اسلام می کرد و در باطن کافر بود - خدمت امام صادق علیه السّلام رسید و عرض کرد: خدای عزوجل که در قرآن فرموده است: «المص» از آن چه منظوری داشته است؟ و چه حکمی از حلال و حرام و یا مطلبی در آن است که مردم از آن سودمند گردند؟

راوی گفت: امام صادق علیه السّلام از این سخن بر آشفت و با لحن پرخاشگرانه ای فرمود: بیش از این حرف نزن. وای بر تو! «الف» آن یک است و «لام» سی و «میم» چهل، و «صاد» نود. به نظر تو جمعش چند می شود؟ گفت: یک صد و سی و یک. حضرت فرمود: (آماده باشید که) تا سال 131 حکومت اقوام تو هم به پایان خواهد رسید.

راوی گوید: ما انتظار می کشیدیم. همین که روز عاشورای سنه 131 تمام شد، سیاه پوشان وارد کوفه شدند و به حکومت آنان خاتمه دادند.(3)

ص: 163

توضیح

این حدیث وقتی بر مدت زمان حکومت بنی امیه حمل شود، درست معنا نمی دهد، زیرا حکومت آنان هزار ماه بود و بر تاریخ هجرت نیز معنا صحیح نیست، با این که حمل کردن بر آن تاریخ بعید به نظر می رسد، زیرا این تاریخ از زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله متأخر بوده است. و بر تاریخ عام الفیل هم معنا درست نمی شود، زیرا آن از 161 بیشتر می شود، با این که اکثر نساخ کتاب 131 نوشته اند و این تاریخ با عدد حروف موافق نیست.

حل مشکلات این حدیث مدت زمانی برایم دشوار شده بود، تا در کتاب «عیون الحساب» اختلاف ترتیب حروف ابجدها را دیدم که نزد مغربیان ابجد چنین است: ابجد، هوز، حطّی، کلمن، صعفص، قرست، ثخذ، ظغش. حرف «ص» نزد آنان عدد 60 و «ض» عدد 90 و «س» عدد 300 و «ظ» عدد 800 و «غ» عدد 900 و «ش» 1000 است. در این صورت برداشت بیشتر نسخه ها از مجموع عدد درست می شود. بنابراین معنای حدیث صحیح است، چه مبنای تاریخ بعثت باشد یا تاریخ نزول آیه باشد، چنان چه بر تأمل کننده پوشیده نیست، خدا می داند.

روایت 2.

احتجاج: و از جمله پرسش های زیادی که فرد زندیق از امام صادق علیه السّلام نمود، یکی این بود که: چگونه مردم خدایی را که نمی بینند می پرستند؟

فرمود: دل های مردمان با نور ایمان او را می بینند، و عقول با بیداری خود آن را اثبات ظاهر و عیان کنند، و دیدگان از حسن ترکیب و انتظام اهل عالم و احکام تألیف و نظام عوالم. سپس انبیاء و معجزات و کتب اینان و محکماتشان، و علماء و دانشمندان بر رؤیت عظمت و جلال حضرت حقّ اقتصار از رؤیت ذات حقّ نمودند و در استدلال متوسّل به آثار و علامات شدند.

پرسید: مگر قادر نیست خود را بنمایاند تا دیده شود، آن وقت همه او را شناخته و پس از آن بر حال یقین او را پرستش کنند؟ حضرت فرمود: مطلب محال و ناشدنی جوابی ندارد. پرسید: از کجا انبیاء و رسولان را ثابت می کنی؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: چون ثابت کردیم ما را خالق و صانعی است که متعالی از ما و تمام مخلوقات می باشد، و حکیم است (همه کار او از سر حکمت است)، دیگر جایز و روا نیست که او را دیده یا مشاهده کنند، و نه این که او را لمس کنند. در این صورت دیگر جایی برای مباشرت

ص: 164

یُبَاشِرُوهُ وَ یُحَاجَّهُمْ وَ یُحَاجُّوهُ ثَبَتَ أَنَّ لَهُ سُفَرَاءَ فِی خَلْقِهِ وَ عِبَادِهِ یَدُلُّونَهُمْ عَلَی مَصَالِحِهِمْ وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ فَثَبَتَ الْآمِرُونَ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ فِی خَلْقِهِ وَ ثَبَتَ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّ لَهُ مُعَبِّرِینَ وَ هُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ حُکَمَاءَ مُؤَدَّبِینَ (1)بِالْحِکْمَةِ مَبْعُوثِینَ عَنْهُ مُشَارِکِینَ لِلنَّاسِ فِی أَحْوَالِهِمْ عَلَی مُشَارَکَتِهِمْ لَهُمْ فِی الْخَلْقِ وَ التَّرْکِیبِ مُؤَدِّینَ مِنْ عِنْدِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ بِالْحِکْمَةِ (2)وَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ وَ الشَّوَاهِدِ مِنْ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءِ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ فَلَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَی صِدْقِ مَقَالِ الرَّسُولِ وَ وُجُوبِ عَدَالَتِهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام بَعْدَ ذَلِکَ نَحْنُ نَزْعُمُ أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ وَ لَا تَکُونُ الْحُجَّةُ إِلَّا مِنْ عَقِبِ الْأَنْبِیَاءِ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ مِنْ غَیْرِ نَسْلِ الْأَنْبِیَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی شَرَعَ لِبَنِی آدَمَ طَرِیقاً مُنِیراً وَ أَخْرَجَ مِنْ آدَمَ نَسْلًا طَاهِراً طَیِّباً أَخْرَجَ مِنْهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ هُمْ صَفْوَةُ اللَّهِ وَ خُلَّصُ الْجَوْهَرِ طُهِّرُوا فِی الْأَصْلَابِ وَ حُفِظُوا فِی الْأَرْحَامِ لَمْ یُصِبْهُمْ سِفَاحُ الْجَاهِلِیَّةِ وَ لَا شَابَ أَنْسَابَهُمْ (3)لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهُمْ فِی مَوْضِعٍ لَا یَکُونُ أَعْلَی دَرَجَةً وَ شَرَفاً مِنْهُ فَمَنْ کَانَ خَازِنَ عِلْمِ اللَّهِ وَ أَمِینَ غَیْبِهِ وَ مُسْتَوْدَعَ سِرِّهِ وَ حُجَّتَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ تَرْجُمَانَهُ وَ لِسَانَهُ لَا یَکُونُ إِلَّا بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَالْحُجَّةُ لَا یَکُونُ إِلَّا مِنْ نَسْلِهِمْ یَقُومُ مَقَامَ النَّبِیِّ فِی الْخَلْقِ بِالْعِلْمِ الَّذِی عِنْدَهُ وَ وَرِثَهُ عَنِ الرَّسُولِ إِنْ جَحَدَهُ النَّاسُ سَکَتَ وَ کَانَ بَقَاءُ مَا عَلَیْهِ النَّاسُ قَلِیلًا مِمَّا فِی أَیْدِیهِمْ مِنْ عِلْمِ الرَّسُولِ عَلَی اخْتِلَافٍ مِنْهُمْ فِیهِ قَدْ أَقَامُوا بَیْنَهُمُ الرَّأْیَ وَ الْقِیَاسَ إِنْ هُمْ أَقَرُّوا بِهِ (4)وَ أَطَاعُوهُ وَ أَخَذُوا عَنْهُ ظَهَرَ الْعَدْلُ وَ ذَهَبَ الِاخْتِلَافُ وَ التَّشَاجُرُ وَ اسْتَوَی الْأَمْرُ وَ أَبَانَ الدِّینَ وَ غَلَبَ عَلَی الشَّکِّ الْیَقِینُ وَ لَا یَکَادُ أَنْ یُقِرَّ النَّاسُ بِهِ أَوْ یَحِقُّوا لَهُ (5)بَعْدَ فَقْدِ الرَّسُولِ وَ مَا مَضَی رَسُولٌ وَ

ص: 165

و محاجّه میان او و خلق نمی ماند. از همین جا ثابت می شود که او را سفیرانی به سوی خلق و بندگان است که ایشان مردم را به سوی مصالح و منافع و آن چه موجب بقایشان است سوق می دهند، و اگر نبود همه هلاک می شدند. پس آمران و ناهیان از جانب حکیم علیم در میان مردم ثابت می شود. و نیز این که خداوند را شارحانی است و ایشان همان انبیاء و برگزیدگان از خلقند؛ حکیمانی که به حکمت تربیت یافته و از جانب او مبعوث شده اند. ایشان در خلق و ترکیب همانند دیگر مردمانند، و از جانب خداوند حکیم علیم، با حکمت و دلایل و براهین و شواهد، از قبیل زنده کردن مردگان، و درمان کوران و جذامیان تأیید شدند. پس هیچ گاه زمین از وجود حجّتی که برخوردار از علمی که دلالت بر صدق گفتار رسول و وجوب عدالت او می کند، خالی نمی ماند.

سپس فرمود: ما معتقدیم که زمین از حجّت خالی نمی ماند، و حجّت جز از پشت انبیاء نیست، و این که خداوند هیچ پیامبری را جز از نسل انبیاء مبعوث نکرد. و آن بدین جهت است که خداوند برای فرزندان آدم راه روشنی را معیّن فرمود، و از پشت آدم نسل پاکیزه و طاهری را خارج ساخت که انبیاء و رسولان از همان بودند. آن ها افراد برگزیده و پاک جوهرند، و در پشت های پاکیزه بودند و در ارحام حفظ شدند، از عمل نامشروع (زنا) جاهلیّت به دورند و از خلط نسب عاری، زیرا خداوند ایشان را در چنان موضعی قرار داد که از لحاظ درجه و شرافت بالاترین است. پس هر که خزانه دار علم الهی، امین غیب و محلّ اسرار، حجّت بر خلق و ترجمان و لسان خدا شد، جز این صفات را ندارد. پس حجّت جز از نسل این گروه نخواهد بود. حجّت خدا با علمی که نزد او است و از رسول به ارث برده، جانشین پیامبر در میان مردم می شود. اگر مردم انکارش کنند، ساکت می ماند. امکاناتی که مردم با اختلاف نظر برای بقای خود دارند بسیار کمتر از آن چیزهایی است که حجّت های الهی از علم پیامبر در دستشان می باشد. مردم مبتلا به رأی و قیاس شدند و اگر بدیشان اقرار کرده و اطاعتشان می کردند و علم را از ایشان دریافته بودند، عدل ظاهر شده و هر اختلاف و تشاجری رخت بربسته و جای خود را به حکم الهی و دستورات دینی می داد، و شکّ بر یقین غالب می شد، ولی [افسوس] که مردم بدو اقرار نکرده و رعایت حالش نیز نکردند، و پس از وفات تمام رسولان و

ص: 165

لَا نَبِیٌّ قَطُّ لَمْ یَخْتَلِفْ أُمَّتُهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّمَا کَانَ عِلَّةُ اخْتِلَافِهِمْ خِلَافَهُمْ عَلَی الْحُجَّةِ وَ تَرْکَهُمْ إِیَّاهُ قَالَ فَمَا یُصْنَعُ بِالْحُجَّةِ إِذَا کَانَ بِهَذِهِ الصِّفَةِ قَالَ قَدْ یُقْتَدَی بِهِ وَ یَخْرُجُ عَنْهُ الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ مِمَّا فِیهِ مَنْفَعَةُ الْخَلْقِ وَ صَلَاحُهُمْ فَإِنْ أَحْدَثُوا فِی دِینِ اللَّهِ شَیْئاً أَعْلَمَهُمْ وَ إِنْ زَادُوا فِیهِ أَخْبَرَهُمْ وَ إِنْ نَقَصُوا مِنْهُ شَیْئاً أَفَادَهُمْ ثُمَّ قَالَ الزِّنْدِیقُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خُلِقَ الْأَشْیَاءُ (1)قَالَ علیه السلام لَا مِنْ شَیْ ءٍ (2)فَقَالَ فَکَیْفَ یَجِی ءُ مِنْ لَا شَیْ ءٍ شَیْ ءٌ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَا تَخْلُو أَنْ تَکُونَ (3)خُلِقَتْ مِنْ شَیْ ءٍ أَوْ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ فَإِنْ کَانَتْ خُلِقَتْ مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ مَعَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ الشَّیْ ءَ قَدِیمٌ وَ الْقَدِیمُ لَا یَکُونُ حَدِیثاً وَ لَا یَفْنَی وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَخْلُو ذَلِکَ الشَّیْ ءُ مِنْ أَنْ یَکُونَ جَوْهَراً وَاحِداً وَ لَوْناً وَاحِداً فَمِنْ أَیْنَ جَاءَتْ هَذِهِ الْأَلْوَانُ الْمُخْتَلِفَةُ وَ الْجَوَاهِرُ الْکَثِیرَةُ الْمَوْجُودَةُ فِی هَذَا الْعَالَمِ مِنْ ضُرُوبٍ شَتَّی وَ مِنْ أَیْنَ جَاءَ الْمَوْتُ إِنْ کَانَ الشَّیْ ءُ الَّذِی أُنْشِئَتْ مِنْهُ الْأَشْیَاءُ حَیّاً أَوْ مِنْ أَیْنَ جَاءَتِ الْحَیَاةُ إِنْ کَانَ ذَلِکَ الشَّیْ ءُ مَیِّتاً وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مِنْ حَیٍّ وَ مَیِّتٍ قَدِیمَیْنِ لَمْ یَزَالا لِأَنَّ الْحَیَّ لَا یَجِی ءُ مِنْهُ مَیِّتٌ وَ هُوَ لَمْ یَزَلْ حَیّاً وَ لَا یَجُوزُ أَیْضاً أَنْ یَکُونَ الْمَیِّتُ قَدِیماً لَمْ یَزَلْ بِمَا هُوَ بِهِ مِنَ الْمَوْتِ لِأَنَّ الْمَیِّتَ لَا قُدْرَةَ لَهُ وَ لَا بَقَاءَ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ قَالُوا إِنَّ الْأَشْیَاءَ أَزَلِیَّةٌ قَالَ هَذِهِ مَقَالَةُ قَوْمٍ جَحَدُوا مُدَبِّرَ الْأَشْیَاءِ فَکَذَّبُوا الرُّسُلَ وَ مَقَالَتَهُمْ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ مَا أَنْبَئُوا عَنْهُ وَ سَمَّوْا کُتُبَهُمْ أَسَاطِیرَ الْأَوَّلِینَ وَ وَضَعُوا لِأَنْفُسِهِمْ دِیناً بِآرَائِهِمْ وَ اسْتِحْسَانِهِمْ إِنَّ الْأَشْیَاءَ تَدُلُّ عَلَی حُدُوثِهِا مِنْ دَوَرَانِ الْفَلَکِ بِمَا فِیهِ وَ هِیَ سَبْعَةُ أَفْلَاکٍ وَ تَحَرَّکُ الْأَرْضُ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ انْقِلَابُ الْأَزْمِنَةِ وَ اخْتِلَافُ الْوَقْتِ وَ الْحَوَادِثُ الَّتِی تَحْدُثُ فِی الْعَالَمِ مِنْ زِیَادَةٍ وَ نُقْصَانٍ وَ مَوْتٍ وَ بَلًی وَ اضْطِرَارِ النَّفْسِ إِلَی الْإِقْرَارِ بِأَنَّ لَهَا صَانِعاً وَ مُدَبِّراً أَ مَا تَرَی الْحُلْوَ یَصِیرُ حَامِضاً وَ الْعَذْبَ مُرّاً وَ الْجَدِیدَ بَالِیاً وَ کُلٌّ إِلَی تَغَیُّرٍ وَ فَنَاءٍ قَالَ فَلَمْ یَزَلْ صَانِعُ الْعَالَمِ عَالِماً بِالْأَحْدَاثِ الَّتِی أَحْدَثَهَا قَبْلَ أَنْ یُحْدِثَهَا قَالَ لَمْ یَزَلْ یَعْلَمُ فَخَلَقَ مَا عَلِمَ

ص: 166

انبیاء، امّت دچار اختلاف شدند و دلیل اختلافشان فقط و فقط مخالفت با حجّت وقت و ترک کردن او بود.

فرد زندیق پرسید: با حجّتی که چنین صفاتی دارد تکلیف چیست؟ فرمود: باید به او اقتدا شود، در این صورت پیوسته خیرات یکی پس از دیگری برای خلق از ایشان خارج شود. و اگر مبتلا به بدعت یا زیاده روی یا کاستی شوند، در همه حال به دادشان برسد.

پرسید: خداوند از چه «شی ء» و چیزی اشیاء را آفرید؟ فرمود: از هیچ شی ء. پرسید: چگونه از هیچ؛ اشیاء می آید و خلق می شود؟ فرمود: تمام اشیاء یا از چیزی خلق شده اند یا از غیر شی ء. اگر از چیزی که با آن است خلق شده باشند، مسلّماً آن قدیم است، و قدیم حدیث (جدید) نمی شود و دستخوش فنا و تغییر نیز نمی گردد، و یک چنین چیزی یا جوهر واحد است یا رنگی واحد، پس دیگر از کجا این همه رنگ های مختلف آمده؟! با این که جوهرهای بسیاری در این عالم موجود و گوناگون هستند، و اگر چیزی که از آن درست شده زنده بوده، مرگ از کجا است؟ و اگر آن چیز مرده بوده، زندگی از کجا آمده؟ بنابراین باید آن چیز از مرده و زنده، قدیم و ازلی بوده باشد، زیرا از زنده مرده نمی آید و آن پیوسته زنده است. و نیز جایز نیست که میّت قدیم پیوسته مرده باشد، زیرا بی جان عاری از قدرت و بقا است.

پرسید: پس از کجا گفتند که اشیاء ازلی هستند؟ گفت: این عقیده جماعتی است که منکر مدبّر اشیاء بوده و تکذیب کننده رسولان و گفتارشان و انبیاء و آن چه خبر داده اند هستند. و کتاب های اینان را اساطیر می نامند، و با آراء و صوابدیدشان دینی برای خود ساخته اند. اشیاء دلالت بر حدوث خود می کنند، از گردش افلاک نه گانه گرفته تا تحرّک زمین و آن چه در آن است و تغییرات زمانه، و اختلاف اوقات، و حوادثی که در عالم از زیادی و نقصان و مرگ و بلا، همه و همه نفس را ناچار می سازد که اقرار کند برای همه این ها صانع و مدبّری است. مگر شیرینی را نمی بینی که ترش می شود، و گوارا تلخ، و جدید کهنه، و همه و همه روی به تغییر و فناء دارند؟!

پرسید: پس خالق جهان پیوسته به تمام این احداث که ایجاد کرده، قبل از آن عالم بوده است؟ فرمود: پیوسته علم داشت و با علم همه را خلق کرده است.

ص: 166

قَالَ أَ مُخْتَلِفٌ هُوَ أَمْ مُؤْتَلِفٌ قَالَ لَا یَلِیقُ بِهِ الِاخْتِلَافُ وَ لَا الِائْتِلَافُ إِنَّمَا یَخْتَلِفُ الْمُتَجَزِّئُ وَ یَأْتَلِفُ الْمُتَبَعِّضُ فَلَا یُقَالُ لَهُ مُؤْتَلِفٌ وَ لَا مُخْتَلِفٌ قَالَ فَکَیْفَ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ قَالَ وَاحِدٌ فِی ذَاتِهِ فَلَا وَاحِدَ کَوَاحِدٍ لِأَنَّ مَا سِوَاهُ مِنَ الْوَاحِدِ مُتَجَزِّئٌ وَ هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَاحِدٌ لَا مُتَجَزِّئٌ (1)وَ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْعَدُّ قَالَ فَلِأَیِّ عِلَّةٍ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ هُوَ غَیْرُ مُحْتَاجٍ إِلَیْهِمْ وَ لَا مُضْطَرٍّ إِلَی خَلْقِهِمْ وَ لَا یَلِیقُ بِهِ الْعَبَثُ بِنَا (2)قَالَ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ حِکْمَتِهِ وَ إِنْفَاذِ عِلْمِهِ وَ إِمْضَاءِ تَدْبِیرِهِ قَالَ وَ کَیْفَ لَا یَقْتَصِرُ عَلَی هَذِهِ الدَّارِ فَیَجْعَلَهَا دَارَ ثَوَابِهِ وَ مُحْتَبَسَ عِقَابِهِ قَالَ إِنَّ هَذِهِ الدَّارَ دَارُ ابْتِلَاءٍ وَ مَتْجَرُ الثَّوَابِ وَ مُکْتَسَبُ الرَّحْمَةِ مُلِئَتْ آفَاتٍ وَ طُبِقَتْ شَهَوَاتٍ لِیَخْتَبِرَ فِیهَا عَبِیدَهُ بِالطَّاعَةِ فَلَا یَکُونُ دَارُ عَمَلٍ دَارَ جَزَاءٍ قَالَ أَ فَمِنْ حِکْمَتِهِ أَنْ جَعَلَ لِنَفْسِهِ عَدُوّاً وَ قَدْ کَانَ وَ لَا عَدُوَّ لَهُ فَخَلَقَ کَمَا زَعَمْتَ إِبْلِیسَ فَسَلَّطَهُ عَلَی عَبِیدِهِ یَدْعُوهُمْ إِلَی خِلَافِ طَاعَتِهِ وَ یَأْمُرُهُمْ بِمَعْصِیَتِهِ وَ جَعَلَ لَهُ مِنَ الْقُوَّةِ کَمَا زَعَمْتَ یَصِلُ بِلُطْفِ الْحِیلَةِ إِلَی قُلُوبِهِمْ (3)فَیُوَسْوِسُ إِلَیْهِمْ فَیُشَکِّکُهُمْ فِی رَبِّهِمْ وَ یُلَبِّسُ عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ فَیُزِیلُهُمْ عَنْ مَعْرِفَتِهِ حَتَّی أَنْکَرَ قَوْمٌ لَمَّا وَسْوَسَ إِلَیْهِمْ رُبُوبِیَّتَهُ وَ عَبَدُوا سِوَاهُ فَلِمَ سَلَّطَ عَدُوَّهُ عَلَی عَبِیدِهِ وَ جَعَلَ لَهُ السَّبِیلَ إِلَی إِغْوَائِهِمْ قَالَ إِنَّ هَذَا الْعَدُوَّ الَّذِی ذَکَرْتَ لَا یَضُرُّهُ عَدَاوَتُهُ وَ لَا یَنْفَعُهُ وَلَایَتُهُ عَدَاوَتُهُ لَا تُنْقِصُ مِنْ مُلْکِهِ شَیْئاً وَ وَلَایَتُهُ لَا تَزِیدُ فِیهِ شَیْئاً وَ إِنَّمَا یُتَّقَی الْعَدُوُّ إِذَا کَانَ فِی قُوَّةٍ یَضُرُّ وَ یَنْفَعُ إِنْ هَمَّ بِمُلْکٍ أَخَذَهُ أَوْ بِسُلْطَانٍ قَهَرَهُ فَأَمَّا إِبْلِیسُ فَعَبْدٌ خَلَقَهُ لِیَعْبُدَهُ وَ یُوَحِّدَهُ وَ قَدْ عَلِمَ حِینَ خَلْقِهِ مَا هُوَ وَ إِلَی مَا یَصِیرُ إِلَیْهِ فَلَمْ یَزَلْ یَعْبُدُهُ مَعَ مَلَائِکَتِهِ حَتَّی امْتَحَنَهُ بِسُجُودِ آدَمَ فَامْتَنَعَ مِنْ ذَلِکَ حَسَداً وَ شَقَاوَةً غَلَبَتْ عَلَیْهِ فَلَعَنَهُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ أَخْرَجَهُ عَنْ صُفُوفِ الْمَلَائِکَةِ وَ أَنْزَلَهُ إِلَی الْأَرْضِ مَلْعُوناً مَدْحُوراً فَصَارَ عَدُوَّ آدَمَ وَ وُلْدِهِ

ص: 167

پرسید: آیا خالق مختلف است یا مؤتلف؟ فرمود: حضرت باری در خور اختلاف و ائتلاف نیست، زیرا فقط متجزّی و جدا جدا اختلاف دارند، و آن چه مؤتلف گردد، متبعّض است و به او مختلف و مؤتلف نگویند.

پرسید: پس چگونه او خدایی واحد است؟ فرمود: در ذات واحد است (منحصر به فرد است)، نه واحدی همچون یک، زیرا هر واحدی جز او قابل جزء شدن است، و او تبارک و تعالی واحدی است که نه جزء جزء شود و نه شمارش.

پرسید: پس به چه دلیل خلق را آفرید، زیرا نه بدان محتاج بود و نه به خلقشان ناچار، و در خور این هم نیست که ما را از سر عبث و بیهوده خلق کرده باشد؟ فرمود: خلق را برای اظهار حکمت و جاری ساختن علم و امضای تدبیر خود آفرید.

پرسید: پس چرا به خلق این سرا کفایت نکرده و سرای دیگری برای ثواب و عقاب آفرید؟ فرمود: بی شکّ این سرای امتحان و آن محلّ کسب ثواب و دریافت رحمت است؛ این پر از آفات است و طبقات شهوات، تا بندگان خود را در آن به طاعت بیازماید، پس سرای عمل را سرای جزا و ثواب قرار نداد.

پرسید: آیا از حکمت اوست که برای خود دشمنی قرار دهد با این که پیش از آن دشمنی نداشت، ابلیس را- بنا به گفته تو- آفرید و بر بندگان خود مسلّط نمود تا ایشان را به خلاف عادت او بخواند و به معصیت امر کند، و به این دشمن- به اعتقاد تو- قوّت و قدرت دهد که با حیله به قلب اینان رسوخ نموده و همه را پس از وسوسه، دستخوش تردید در خدایشان کند و در دینشان دچار اشتباه سازد، و آن قدر از معرفتشان بکاهد تا در آخر گروهی منکر ربوبیّت او شده و دیگری را پرستش کنند. چرا دشمنش را بر بندگان خود مسلّط ساخت و راه اغوایشان را بر او باز نگه داشت؟

فرمود: این دشمنی که نام بردی، نه دشمنی اش زیان رساند و نه دوستی اش فایده بخشد، و دشمنی او از ملک خداوند هیچ نکاهد و دوستی اش در آن نیفزاید، و تنها باید مراقب دشمنی قدرتمند بود که در سود و زیان مؤثّر باش.، اگر به کشوری حمله کند، آن را بگیرد و حکومت پادشاهی را نابود نماید. امّا ابلیس بنده ای است که او را خلق فرمود تا عبادتش نموده و به یگانگی بخواند، و خود هنگام خلق او

نیک می دانست که او کیست و به چه راهی خواهد رفت. پس پیوسته با دیگر فرشتگان او را عبادت کرد تا او را به سجده آدم آزمود، ولی از روی حسد امتناع کرد، و به جهت شقاوتی که بر ابلیس چیره شد، او را لعن کرد و از صف فرشتگان خارج ساخت و ملعون و شکست خورده به زمین پایین آورد. و به همین سبب از آن زمان به بعد دشمن آدم و اولاد او شد.

ص: 167

بِذَلِکَ السَّبَبِ وَ مَا لَهُ مِنَ السَّلْطَنَةِ عَلَی وُلْدِهِ إِلَّا الْوَسْوَسَةَ وَ الدُّعَاءَ إِلَی غَیْرِ السَّبِیلِ وَ قَدْ أَقَرَّ مَعَ مَعْصِیَتِهِ لِرَبِّهِ بِرُبُوبِیَّتِهِ قَالَ أَ فَیَصْلُحُ السُّجُودُ لِغَیْرِ اللَّهِ قَالَ لَا قَالَ فَکَیْفَ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ قَالَ إِنَّ مَنْ سَجَدَ بِأَمْرِ اللَّهِ سَجَدَ لِلَّهِ فَکَانَ سُجُودُهُ لِلَّهِ إِذَا کَانَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ أَصْلُ الْکِهَانَةِ وَ مِنْ أَیْنَ یُخْبَرُ النَّاسُ بِمَا یَحْدُثُ قَالَ إِنَّ الْکِهَانَةَ کَانَتْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فِی کُلِّ حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ کَانَ الْکَاهِنُ بِمَنْزِلَةِ الْحَاکِمِ یَحْتَکِمُونَ إِلَیْهِ فِیمَا یَشْتَبِهُ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأُمُورِ بَیْنَهُمْ فَیُخْبِرُهُمْ بِأَشْیَاءَ تَحْدُثُ وَ ذَلِکَ فِی وُجُوهٍ شَتَّی مِنْ فِرَاسَةِ الْعَیْنِ وَ ذَکَاءِ الْقَلْبِ وَ وَسْوَسَةِ النَّفْسِ وَ فِطْنَةِ الرُّوحِ مَعَ قَذْفٍ فِی قَلْبِهِ لِأَنَّ مَا یَحْدُثُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْحَوَادِثِ الظَّاهِرَةِ فَذَلِکَ یَعْلَمُ الشَّیْطَانُ وَ یُؤَدِّیهِ إِلَی الْکَاهِنِ وَ یُخْبِرُهُ بِمَا یَحْدُثُ فِی الْمَنَازِلِ وَ الْأَطْرَافِ وَ أَمَّا أَخْبَارُ السَّمَاءِ فَإِنَّ الشَّیَاطِینَ کَانَتْ تَقْعُدُ مَقَاعِدَ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ إِذْ ذَاکَ وَ هِیَ لَا تَحْجُبُ وَ لَا تُرْجَمُ بِالنُّجُومِ وَ إِنَّمَا مُنِعَتْ مِنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ لِئَلَّا یَقَعَ فِی الْأَرْضِ سَبَبٌ یُشَاکِلُ الْوَحْیَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ وَ لُبِسَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ (1)مَا جَاءَهُمْ عَنِ اللَّهِ لِإِثْبَاتِ الْحُجَّةِ وَ نَفْیِ الشَّبَهِ وَ کَانَ الشَّیْطَانُ یَسْتَرِقُّ الْکَلِمَةَ الْوَاحِدَةَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ بِمَا یَحْدُثُ مِنَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ فَیَخْتَطِفُهَا ثُمَّ یَهْبِطُ بِهَا إِلَی الْأَرْضِ فَیَقْذِفُهَا إِلَی الْکَاهِنِ فَإِذَا قَدْ زَادَ مِنْ کَلِمَاتٍ عِنْدَهُ فَیَخْتَلِطُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ فَمَا أَصَابَ الْکَاهِنَ مِنْ خَبَرٍ مِمَّا کَانَ یُخْبِرُ بِهِ فَهُوَ مَا أَدَّاهُ إِلَیْهِ شَیْطَانُهُ مِمَّا سَمِعَهُ وَ مَا أَخْطَأَ فِیهِ فَهُوَ مِنْ بَاطِلِ مَا زَادَ فِیهِ فَمُذْ مُنِعَتِ الشَّیَاطِینُ عَنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ انْقَطَعَتِ الْکِهَانَةُ وَ الْیَوْمَ إِنَّمَا تُؤَدِّی الشَّیَاطِینُ إِلَی کَهَّانِهَا أَخْبَاراً لِلنَّاسِ مِمَّا یَتَحَدَّثُونَ بِهِ وَ مَا یُحَدِّثُونَهُ وَ الشَّیَاطِینُ تُؤَدِّی إِلَی الشَّیَاطِینِ مَا یَحْدُثُ فِی الْعَبْدِ مِنَ الْحَوَادِثِ مِنْ سَارِقٍ سَرَقَ وَ قَاتِلٍ قَتَلَ وَ غَائِبٍ غَابَ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ النَّاسِ أَیْضاً صَدُوقٌ وَ کَذُوبٌ فَقَالَ کَیْفَ صَعِدَتِ الشَّیَاطِینُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِی الْخِلْقَةِ وَ الْکَثَافَةِ وَ قَدْ کَانُوا یَبْنُونَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ مِنَ الْبِنَاءِ مَا یَعْجِزُ عَنْهُ وُلْدُ آدَمَ قَالَ غَلَّظُوا لِسُلَیْمَانَ

ص: 168

و ابلیس جز وسوسه و خواندن به بیراهه، هیچ سلطه ای بر فرزندان آدم ندارد و با وجود سرکشی و معصیتی که کرد، پیوسته به ربوبیّت خداوند معترف است.

زندیق پرسید: مگر سجده بر غیر خداوند صحیح است؟ فرمود: نه. پرسید: پس چگونه فرشتگان را امر به سجده آدم کرد؟ فرمود: به درستی هر که به دستور خداوند سجده کند، در اصل خدا را سجده کرده. پس اگر سجده او در پی دستور حضرت حقّ باشد، همان سجده خدا است.

پرسید: ریشه و اصل غیبگویی چیست و چگونه انسان ها پیشگویی می کنند؟ فرمود: کهانت و غیبگویی مربوط به دوران جاهلیّت است. در هر روزگاری فاصله ای زمانی میان انبیاء رخ می دهد، و فرد غیبگو مانند حاکمی است که در مسائل شکّ و شبهه دعوی نزد او برند، و او بر ایشان پیشگویی می کند، و این صورت های مختلفی دارد که عبارتند از: تیز چشمی، تیزهوشی، وسوسه نفس، و جادوی روح با پرتابی در قلب، زیرا حوادث ظاهری که در زمین رخ می دهد را شیطان بدان عالم است و همو است که به غیبگو و کاهن می گوید و او را از وقایعی که در منازل و اطراف رخ می دهد با خبر می سازد.

و امّا اخبار آسمان ها؛ شیاطینی در آنجا سرگرم به استراق سمع می باشند، زیرا اخبار در آنجا پوشیده و محجوب نیست و شیاطین نیز با ستارگان رجم نشوند، و زمانی از استراق سمع منع می شوند که از اخبار آسمان مشکلی برای وحی پیش آید که بخواهند مردم را در دستورات الهی دچار شکّ و تردید کنند، و این برای اثبات حجّت و نفی شبهه می باشد. و شیطان تنها به یک کلمه از اخبار آسمان را که قرار است از جانب خدا درباره مردم اتّفاق بیفتد، دزدانه گوش داده و آن را ربوده و سپس به زمین می آورد و به قلب کاهن می اندازد. پس چون این کلمات نزد او زیاد شد، حقّ را به باطل می آمیزد. پس هر چه به او تلقین شده، همه اخبار درستی است که از شیطان شنیده و هر چه خطا کند، همان باطلی است که بدان افزوده است. و از زمانی که شیاطین از گوش دادن دزدانه منع شده اند، دیگر کهانت و غیبگویی نیز منسوخ شده و امروز شیاطین تنها به غیبگوهای خودشان اخباری برای مردم می گویند، چه آن ها که درباره اش حرف می زنند و چه آن ها که قرار است رخ دهد. و شیاطین به شیاطین حوادثی که قرار است در دور دست رخ دهد، خبر می دهند، اعمّ از سارقی که دزدی کرده و قاتلی که مرتکب قتل شده، و از غایبی که پنهان شده، و اینان مانند همین مردمند، راستگو هستند و دروغگو.

زندیق پرسید: چگونه شیاطین به آسمان صعود کردند، با این که در خلقت و سنگینی مانند همین مردمند، حال این که برای سلیمان بن داود علیهما السّلام ابنیه ای ساختند که سایر مردم از ساخت آن عاجزند؟

فرمود: آن ها برای حضرت سلیمان غلظت یافته و سنگین شدند

ص: 168

کَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقٌ رَقِیقٌ غِذَاؤُهُمُ التَّنَسُّمُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ صُعُودُهُمْ (1)إِلَی السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا یَقْدِرُ الْجِسْمُ الْکَثِیفُ عَلَی الِارْتِقَاءِ إِلَیْهَا إِلَّا بِسُلَّمٍ أَوْ سَبَبٍ (2)قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ السِّحْرِ مَا أَصْلُهُ وَ کَیْفَ یَقْدِرُ السَّاحِرُ عَلَی مَا یُوصَفُ مِنْ عَجَائِبِهِ وَ مَا یَفْعَلُ قَالَ إِنَّ السِّحْرَ عَلَی وُجُوهٍ شَتَّی وَجْهٌ مِنْهَا بِمَنْزِلَةِ الطِّبِّ کَمَا أَنَّ الْأَطِبَّاءَ وَضَعُوا لِکُلِّ دَاءٍ دَوَاءً فَکَذَلِکَ عِلْمُ السِّحْرِ احْتَالُوا لِکُلِّ صِحَّةٍ آفَةً وَ لِکُلِّ عَافِیَةٍ عَاهَةً وَ لِکُلِّ مَعْنًی حِیلَةً وَ نَوْعٌ مِنْهُ آخَرُ خَطْفَةٌ وَ سُرْعَةٌ وَ مَخَارِیقُ وَ خِفَّةٌ (3)وَ نَوْعٌ مِنْهُ مَا یَأْخُذُ أَوْلِیَاءُ الشَّیَاطِینِ عَنْهُمْ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ الشَّیَاطِینُ السِّحْرَ قَالَ مِنْ حَیْثُ عَرَفَ الْأَطِبَّاءُ الطِّبَّ بَعْضُهُ تَجْرِبَةٌ وَ بَعْضُهُ عِلَاجٌ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی الْمَلَکَیْنِ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ مَا یَقُولُ النَّاسُ بِأَنَّهُمَا یُعَلِّمَانِ النَّاسَ السِّحْرَ قَالَ إِنَّهُمَا مَوْضِعُ ابْتِلَاءٍ وَ مَوْقِفُ فِتْنَةٍ تَسْبِیحُهُمَا الْیَوْمَ لَوْ فَعَلَ الْإِنْسَانُ کَذَا وَ کَذَا لَکَانَ کَذَا وَ لَوْ یُعَالِجُ بِکَذَا وَ کَذَا لَصَارَ کَذَا أَصْنَافَ سِحْرٍ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما مَا یَخْرُجُ عَنْهُمَا فَیَقُولَانِ لَهُمْ إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَأْخُذُوا عَنَّا مَا یَضُرُّکُمْ وَ لَا یَنْفَعُکُمْ قَالَ أَ فَیَقْدِرُ السَّاحِرُ أَنْ یَجْعَلَ الْإِنْسَانَ بِسِحْرِهِ فِی صُورَةِ الْکَلْبِ وَ الْحِمَارِ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ قَالَ هُوَ أَعْجَزُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَضْعَفُ مِنْ أَنْ یُغَیِّرَ خَلْقَ اللَّهِ إِنَّ مَنْ أَبْطَلَ مَا رَکَّبَهُ اللَّهُ وَ صَوَّرَهُ وَ غَیَّرَهُ فَهُوَ شَرِیکٌ لِلَّهِ فِی خَلْقِهِ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً لَوْ قَدَرَ السَّاحِرُ عَلَی مَا وَصَفْتَ لَدَفَعَ عَنْ نَفْسِهِ الْهُمُومَ وَ الْآفَةَ وَ الْأَمْرَاضَ وَ لَنَفَی الْبَیَاضَ عَنْ رَأْسِهِ وَ الْفَقْرَ عَنْ سَاحَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ أَکْبَرِ السِّحْرِ النَّمِیمَةَ یُفَرَّقُ بِهَا بَیْنَ الْمُتَحَابِّینَ وَ یَجْلِبُ الْعَدَاوَةَ عَلَی الْمُتَصَافِّینَ (4)وَ یُسْفَکُ بِهَا الدِّمَاءُ وَ یُهْدَمُ بِهَا الدُّورُ وَ یَکْشِفُ السُّتُورَ وَ النَّمَّامُ أَشَرُّ مَنْ وَطِئَ عَلَی الْأَرْضِ بِقَدَمٍ فَأَقْرَبُ أَقَاوِیلِ السِّحْرِ مِنَ الصَّوَابِ أَنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الطِّبِ

ص: 169

- همان طور که مسخّر شدند - با این که آفرینشی رقیق داشته و غذایشان نسیم بود. و دلیل این مطلب همان صعود ایشان به آسمان برای استراق سمع می باشد، وگرنه این جسم سنگین جز با نردبان یا سبب دیگری کجا می تواند به آسمان ارتقاء یابد؟

زندیق پرسید: بفرمایید اصل سحر و جادو چیست؟ و کار جادوگر با تمام عجایبی که درباره اش آمده چگونه است؟ فرمود: سحر و جادو چند گونه است: یک نوع آن مانند طبّ و پزشکی است، همان طور که پزشکان برای هر دارویی درمانی قرار می دهند، همین طور است علم جادو و سحر که با فریب برای هر سلامتی آفتی می سازند، و برای هر درمان دردی، و برای هر معنی حیله ای.

و نوع دیگر سحر عبارت است از: شعبده، تردستی، خوارق عادات و چشم بندی. و نوع دیگر آن همان است که دوستان شیاطین از ایشان اخذ می کنند.

زندیق پرسید: شیاطین علم سحر را از کجا یاد گرفته اند؟ فرمود: از همان جا که طبیبان طبّ را دریافتند؛ مقداری با تجربه و قدری با درمان.

پرسید: نظر شما درباره دو فرشته هاروت و ماروت چیست؟ و آن چه مردم قائلند که این دو به دیگران سحر می آموختند؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: آن دو در مکان امتحان و جای فتنه بودند. از تسبیحات آن دو فرشته این بود که در انواع سحر و جادو امروز، اگر انسان فلان کار را انجام دهد چنین می شود، و اگر این گونه علاج کند چنان می شود. مردم نیز آن چه از این دو صادر می شد را می آموختند، و آن دو می گفتند: ما فقط وسیله فتنه و آزمایشیم، مبادا از ما چیزی اخذ کنید که به شما زیان رسانده و هیچ سودتان نبخشد!

پرسید: آیا ساحر قادر است انسان را با سحر به صورت سگ یا خر یا غیر درآورد؟ فرمود: عاجزتر و ناتوان تر از آن است که بتواند آفرینش خدا را تغییر دهد. هر که اقدام به ابطال آن چه خدا ساخته و صورت داده کند و آن را تغییر دهد، چنین شخصی شریک خدا در آفرینش او است. پس خداوند از آن برتر است، بسیار برتر. اگر آن طور که می گویی ساحر بر آن قادر بود، حتماً از جان خود هر ضعف پیری و آفت و مرضی را دفع می ساخت، و سفیدی را از سر خود دور کرده و فقر و نداری را از ساحت خود بیرون می کرد. و بی شکّ از بزرگ ترین سحر و جادوها، سخن چینی است که با آن میان دو دوست را تفرقه می اندازد و دشمنی را میان رفقای با صفا وارد می کند، و با آن خون ها می ریزد، خانه ها خراب می کند و پرده ها را می اندازد. و فرد سخن چین بدترین کسی است که بر روی زمین قدم نهاده است. پس بهترین تعریف صحیح درباره سحر این است که آن مانند طبّ می باشد؛

ص: 169

إِنَّ السَّاحِرَ عَالَجَ الرَّجُلَ فَامْتَنَعَ مِنْ مُجَامَعَةِ النِّسَاءِ فَجَاءَ الطَّبِیبُ فَعَالَجَهُ بِغَیْرِ ذَلِکَ الْعِلَاجِ فَأُبْرِئَ قَالَ فَمَا بَالُ وُلْدِ آدَمَ فِیهِمْ شَرِیفٌ وَ وَضِیعٌ قَالَ الشَّرِیفُ الْمُطِیعُ وَ الْوَضِیعُ الْعَاصِی قَالَ أَ لَیْسَ فِیهِمْ فَاضِلٌ وَ مَفْضُولٌ قَالَ إِنَّمَا یَتَفَاضَلُونَ بِالتَّقْوَی قَالَ فَتَقُولُ إِنَّ وُلْدَ آدَمَ کُلَّهُمْ سَوَاءٌ فِی الْأَصْلِ لَا یَتَفَاعَلُونَ إِلَّا بِالتَّقْوَی قَالَ نَعَمْ إِنِّی وَجَدْتُ أَصْلَ الْخَلْقِ التُّرَابَ وَ الْأَبَ آدَمَ وَ الْأُمَّ حَوَّاءَ خَلَقَهُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَ هُمْ عَبِیدُهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ أُنَاساً طُهْرٌ مِیلَادُهُمْ وَ طَیِّبٌ أَبْدَانُهُمْ وَ حَفِظَهُمْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ أَخْرَجَ مِنْهُمُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ فَهُمْ أَزْکَی فُرُوعِ آدَمَ فَعَلَ ذَلِکَ لَا لِأَمْرٍ اسْتَحَقُّوهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنْ عَلِمَ اللَّهُ مِنْهُمْ حِینَ ذَرَأَهُمْ أَنَّهُمْ یُطِیعُونَهُ وَ یَعْبُدُونَهُ وَ لَا یُشْرِکُونَ بِهِ شَیْئاً فَهَؤُلَاءِ بِالطَّاعَةِ نَالُوا مِنَ اللَّهِ الْکَرَامَةَ وَ الْمَنْزِلَةَ الرَّفِیعَةَ عِنْدَهُ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَهُمُ الشَّرَفُ وَ الْفَضْلُ وَ الْحَسَبُ وَ سَائِرُ النَّاسِ سَوَاءٌ إِلَّا مَنِ اتَّقَی اللَّهَ أَکْرَمَهُ (1)وَ مَنْ أَطَاعَهُ أَحَبَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ لَمْ یُعَذِّبْهُ بِالنَّارِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَیْفَ لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ مُطِیعِینَ مُوَحِّدِینَ وَ کَانَ عَلَی ذَلِکَ قَادِراً قَالَ علیه السلام لَوْ خَلَقَهُمْ مُطِیعِینَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ ثَوَابٌ لِأَنَّ الطَّاعَةَ إِذاً مَا کَانَتْ فِعْلَهُمْ وَ لَمْ تَکُنْ جَنَّةٌ وَ لَا نَارٌ وَ لَکِنْ خَلَقَ خَلْقَهُ فَأَمَرَهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ نَهَاهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِهِ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِرُسُلِهِ وَ قَطَعَ عُذْرَهُمْ بِکُتُبِهِ لِیَکُونُوا هُمُ الَّذِینَ یُطِیعُونَ وَ یَعْصُونَ وَ یَسْتَوْجِبُونَ بِطَاعَتِهِمْ لَهُ الثَّوَابَ وَ بِمَعْصِیَتِهِمْ إِیَّاهُ الْعِقَابَ قَالَ فَالْعَمَلُ الصَّالِحُ مِنَ الْعَبْدِ هُوَ فِعْلُهُ وَ الْعَمَلُ الشَّرُّ مِنَ الْعَبْدِ هُوَ فِعْلُهُ قَالَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ الْعَبْدُ یَفْعَلُهُ وَ اللَّهُ بِهِ أَمَرَهُ وَ الْعَمَلُ الشَّرُّ الْعَبْدُ یَفْعَلُهُ وَ اللَّهُ عَنْهُ نَهَاهُ قَالَ أَ لَیْسَ فِعْلُهُ بِالْآلَةِ الَّتِی رَکَّبَهَا فِیهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ بِالْآلَةِ الَّتِی عَمِلَ بِهَا الْخَیْرَ قَدَرَ بِهَا عَلَی الشَّرِّ الَّذِی نَهَاهُ عَنْهُ قَالَ فَإِلَی الْعَبْدِ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ قَالَ مَا نَهَاهُ اللَّهُ عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یُطِیقُ

ص: 170

ساحر کسی را جادو می کند، در نتیجه از نزدیکی زنان می افتد. پس نزد طبیب رفته و از راه دیگری او را علاج می کند، پس درمان می شود.

پرسید: چرا میان فرزندان آدم شریف و وضیع به وجود آمده؟ فرمود: شریف فرد پرهیزگار است و وضیع فرد گناهکار. پرسید: مگر میانشان فاضل و مفضول نیست؟ فرمود: ملاک فضل؛ تقوا و پرهیزگاری است.

پرسید: شما قائلید که تمام اولاد آدم در ریشه برابرند و جز با تقوا بر هم فضیلتی ندارند؟ فرمود: آری، من معتقدم که اصل خلقت خاک است، و حضرت آدم پدر و حوّا مادر است. خالق، پروردگار یکتاست و همه بنده اویند. بی شکّ خداوند از میان بنی آدم گروهی را برگزید، میلادشان را پاکیزه داشته و اجسامشان را طاهر نمود، و آنان را در اصلاب مردان و ارحام زنان حفظ کرد، و تمام انبیاء و رسل را از

میان همین افراد خارج نمود. پس این گروه پاک ترین شاخه ها و فروع حضرت آدم می باشند. این برای کاری که مستحقّ آن شدند نبود، بلکه خداوند در همان عالم ذر دریافته بود که اینان او را اطاعت نموده و عبادت می کنند و شرک نمی ورزند. پس اینان در پرتو طاعت به کرامت و منزلت رفیع نزد خدا رسیدند، و شرف و فضل و حسب برای آنان است و دیگران یکسانند. بدان که هر کس رعایت تقوا را کند، خدا او را گرامی بدارد و هر که اطاعت حضرت حقّ را کند، محبوب او شود، و خداوند محبوب خود را به آتش عذاب نکند.

پرسید: بفرمایید چرا خداوند عزوجل تمام خلق را مطیع و موحّد نیافرید، با این که بر این کار قادر و توانا بود؟ فرمود: در این صورت ثواب معنایی نداشت، زیرا اگر فعل خلق فقط طاعت بود، بهشت و جهنّمی نبود، بلکه خداوند انسان را آفرید و او را امر به طاعت نمود و از معصیت بازداشت و با ارسال رسل احتجاج نمود و با کتاب های آسمانی حجّت را بر آنان تمام کرد تا دو گروه مطیع و معصیت کار شوند: مطیعان ثواب برند و معصیت کاران عقاب شوند.

پرسید: آیا عمل نیک و بد آدمی همه و همه فعل خدا است؟ فرمود: عمل نیک از بنده، نتیجه فعل خود اوست و خداوند بدان امر فرموده، و عمل شرّ از بنده نیز از فعل خود او می باشد و خداوند فقط از آن بازداشته است.

پرسید: مگر فعل بنده با همان آلات و لوازمی نیست که خدا برایش ساخته است؟ فرمود: آری خدا برایش ساخته، ولی با همان آلات می تواند عمل خیر کند یا مرتکب عمل بدی شود که حضرت حقّ آن را بازداشته است.

پرسید: آیا بنده در مقابل این دستورات مسئولیتی دارد؟ فرمود: خداوند به توان و استطاعت بندگان در اوامر

ص: 170

تَرْکَهُ وَ لَا أَمَرَهُ بِشَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یَسْتَطِیعُ فِعْلَهُ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ صِفَتِهِ الْجَوْرُ وَ الْعَبَثُ وَ الظُّلْمُ وَ تَکْلِیفُ الْعِبَادِ مَا لَا یُطِیقُونَ قَالَ فَمَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ کَافِراً یَسْتَطِیعُ الْإِیمَانَ وَ لَهُ عَلَیْهِ بِتَرْکِهِ الْإِیمَانَ حُجَّةٌ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ جَمِیعاً مُسْلِمِینَ (1)أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ وَ الْکُفْرُ اسْمٌ یَلْحَقُ الْفِعْلَ حِینَ یَفْعَلُهُ الْعَبْدُ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ الْعَبْدَ حِینَ خَلَقَهُ کَافِراً إِنَّهُ إِنَّمَا کَفَرَ مِنْ بَعْدِ أَنْ بَلَغَ وَقْتاً لَزِمَتْهُ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی فَعَرَضَ عَلَیْهِ الْحَقَّ فَجَحَدَهُ فَبِإِنْکَارِ الْحَقِّ صَارَ کَافِراً قَالَ فَیَجُوزُ أَنْ یُقَدِّرَ عَلَی الْعَبْدِ الشَّرَّ وَ یَأْمُرَهُ بِالْخَیْرِ وَ هُوَ لَا یَسْتَطِیعُ الْخَیْرَ أَنْ یَعْمَلَهُ وَ یُعَذِّبَهُ عَلَیْهِ قَالَ إِنَّهُ لَا یَلِیقُ بِعَدْلِ اللَّهِ وَ رَأْفَتِهِ أَنْ یُقَدِّرَ عَلَی الْعَبْدِ الشَّرَّ وَ یُرِیدَهُ مِنْهُ ثُمَّ یَأْمُرَهُ بِمَا یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَخْذَهُ وَ الِانْتِزَاعَ (2)عَمَّا لَا یَقْدِرُ عَلَی تَرْکِهِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ عَلَی تَرْکِهِ أَمْرَهُ الَّذِی عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَخْذَهُ قَالَ فَبِمَا ذَا اسْتَحَقَّ الَّذِینَ أَغْنَاهُمْ وَ أَوْسَعَ عَلَیْهِمْ مِنْ رِزْقِهِ الْغِنَی وَ السَّعَةَ وَ بِمَا ذَا اسْتَحَقَّ الْفُقَرَاءُ التَّقْتِیرَ وَ الضِّیقَ قَالَ اخْتَبَرَ الْأَغْنِیَاءَ بِمَا أَعْطَاهُمْ لِیَنْظُرَ کَیْفَ شُکْرُهُمْ وَ الْفُقَرَاءَ إِنَّمَا مَنَعَهُمْ لِیَنْظُرَ کَیْفَ صَبْرُهُمْ (3)وَ وَجْهٌ آخَرُ أَنَّهُ عَجَّلَ لِقَوْمٍ فِی حَیَاتِهِمْ وَ لِقَوْمٍ آخَرَ لِیَوْمِ حَاجَتِهِمْ إِلَیْهِ وَ وَجْهٌ آخَرُ أَنَّهُ عَلِمَ احْتِمَالَ کُلِّ قَوْمٍ فَأَعْطَاهُمْ عَلَی قَدْرِ احْتِمَالِهِمْ وَ لَوْ کَانَ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ أَغْنِیَاءَ لَخَرِبَتِ الدُّنْیَا وَ فَسَدَ التَّدْبِیرُ وَ صَارَ أَهْلُهَا إِلَی الْفَنَاءِ وَ لَکِنْ جَعَلَ بَعْضَهُمْ لِبَعْضٍ عَوْناً وَ جَعَلَ أَسْبَابَ أَرْزَاقِهِمْ فِی ضُرُوبِ الْأَعْمَالِ وَ أَنْوَاعِ الصِّنَاعَاتِ وَ ذَلِکَ أَدْوَمُ فِی الْبَقَاءِ وَ أَصَحُّ فِی التَّدْبِیرِ ثُمَّ اخْتَبَرَ الْأَغْنِیَاءَ بِاسْتِعْطَافِ الْفُقَرَاءِ (4)کُلُّ ذَلِکَ لُطْفٌ وَ رَحْمَةٌ مِنَ الْحَکِیمِ الَّذِی لَا یُعَابُ تَدْبِیرُهُ قَالَ فَمَا اسْتَحَقَّ الطِّفْلَ الصَّغِیرَ مَا یُصِیبُهُ مِنَ الْأَوْجَاعِ وَ الْأَمْرَاضِ بِلَا ذَنْبٍ عَمِلَهُ

ص: 171

و نواهی نیک واقف بوده و هست، زیرا صفات حضرت حقّ عاری از جور و عبث و ستم و تکلیف ما لا یطاق است.

پرسید: آیا بنده ای که خدا کافرش آفریده، توان ایمان را دارد، با این که او را در ترک ایمان بهانه خوبی است؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند همه خلق را تسلیم آفریده و امر و نهی فرمود، و کفر اسمی است که هنگام ارتکاب به فاعلش می رسد. و خداوند در ابتدا هیچ بنده ای را کافر نیافرید و فقط وقتی کافر شود که حجّت بر او تمام شده باشد. در این حال حقّ بر او عرضه می شود و در صورت انکار، کافر می گردد.

زندیق پرسید: آیا جایز است خداوند برای بنده ای بدی و شرّ مقدّر کند و همو را- با این که قرار نیست خوبی کند- امر به نیکی نموده و بر همان عذابش کند؟ فرمود: این مطلب در خور عدل و رأفت خداوند نیست که برای بنده ای بدی و شرّ مقدّر نماید و همان را از او بخواهد، سپس به کاری وادارد که می داند توان اخذ و ترک آن را ندارد، سپس خداوند بر ترک آن عمل او را عذاب کند؟!

پرسید: چرا گروهی ثروتمند و پر روزی اند و گروهی فقیر و تنگدست؟ فرمود: قصد خداوند از این کار فقط آزمودن است؛ اغنیاء را به شکر، و فقرا و درویشان را به صبر و شکیب. و دلیل دیگر این که عطای الهی به بعضی با شتاب در این سرا، و به دیگران در روز حاجتشان عنایت شود. و دلیل دیگر این که خداوند تبارک و تعالی به هر کس در حدّ تحمّلش ثروت داده است، و اگر تمام خلق ثروتمند و بی نیاز بود، تمام دنیا خراب و تدبیر فاسد شده بود، و تمام مردم هلاک و نابود می شدند، بلکه برخی را (در این داشتن و نداشتن) کمک کننده برخی دیگر ساخت و اسباب روزی و رزقشان را در پرتو کار و صنعت قرار داد، و این برای دوام بقاء بهتر و در تدبیر و فکر صحیح تر است، سپس اغنیا را در جلب رضایت فقرا آزمود، تمام این ها ریشه در لطف و رحمت خداوند حکیمی دارد که تدبیرش خلل ناپذیر است.

پرسید: گناه نوزاد در آن همه درد و مرضی که به او می رسد چیست؛ بی آنکه مرتکب جرمی

ص: 171

وَ لَا جُرْمٍ سَلَفَ مِنْهُ قَالَ إِنَّ الْمَرَضَ عَلَی وُجُوهٍ شَتَّی مَرَضُ بَلْوَی وَ مَرَضُ الْعُقُوبَةِ وَ مَرَضٌ جُعِلَ عَلَیْهِ الْفَنَاءُ (1)وَ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ أَغْذِیَةٍ رَدِیئَةٍ وَ أَشْرِبَةٍ وَبِیئَةٍ (2)أَوْ مِنْ عِلَّةٍ کَانَتْ بِأُمِّهِ وَ تَزْعُمُ أَنَّ مَنْ أَحْسَنَ السِّیَاسَةَ لِبَدَنِهِ وَ أَجْمَلَ النَّظَرَ فِی أَحْوَالِ نَفْسِهِ وَ عَرَفَ الضَّارَّ مِمَّا یَأْکُلُ مِنَ النَّافِعِ لَمْ یَمْرَضْ وَ تَمِیلُ فِی قَوْلِکَ إِلَی مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ لَا یَکُونُ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ إِلَّا مِنَ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ قَدْ مَاتَ أَرَسْطَاطَالِیسُ مُعَلِّمُ الْأَطِبَّاءِ وَ أَفْلَاطوُنُ رَئِیسُ الْحُکَمَاءِ وَ جَالِینُوسُ شَاخَ (3)وَ دَقَّ بَصَرُهُ وَ مَا دَفَعَ الْمَوْتَ حِینَ نَزَلَ بِسَاحَتِهِ وَ لَمْ یَأْلُوا حِفْظَ نَفْسِهِمْ وَ النَّظَرَ لِمَا یُوَافِقُهَا کَمْ مِنْ مَرِیضٍ قَدْ زَادَهُ الْمُعَالِجُ سُقْماً وَ کَمْ مِنْ طَبِیبٍ عَالِمٍ وَ بَصِیرٍ بِالْأَدْوَاءِ وَ الْأَدْوِیَةِ مَاهِرٍ مَاتَ وَ عَاشَ الْجَاهِلُ بِالطِّبِّ بَعْدَهُ زَمَاناً فَلَا ذَاکَ نَفَعَهُ عِلْمُهُ بِطِبِّهِ عِنْدَ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِ وَ حُضُورِ أَجَلِهِ وَ لَا هَذَا ضَرَّهُ الْجَهْلُ بِالطِّبِّ مَعَ بَقَاءِ الْمُدَّةِ وَ تَأَخُّرِ الْأَجَلِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَکْثَرَ الْأَطِبَّاءِ قَالُوا إِنَّ عِلْمَ الطِّبِّ لَمْ یَعْرِفْهُ الْأَنْبِیَاءُ فَمَا نَصْنَعُ عَلَی قِیَاسِ قَوْلِهِمْ بِعِلْمٍ زَعَمُوا لَیْسَ تَعْرِفُهُ الْأَنْبِیَاءُ الَّذِینَ کَانُوا حُجَجَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أُمَنَاءَهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانَ عِلْمِهِ وَ وَرَثَةَ حِکْمَتِهِ وَ الْأَدِلَّاءَ عَلَیْهِ وَ الدُّعَاةَ إِلَی طَاعَتِهِ ثُمَّ إِنِّی وَجَدْتُ أَکْثَرَهُمْ یَتَنَکَّبُ فِی مَذْهَبِهِ سُبُلَ الْأَنْبِیَاءِ (4)وَ یُکَذِّبُ الْکُتُبَ الْمُنْزَلَةَ عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَهَذَا الَّذِی أَزْهَدَنِی فِی طَلَبِهِ وَ حَامِلِیهِ قَالَ فَکَیْفَ تَزْهَدُ فِی (5)قَوْمٍ وَ أَنْتَ مُؤَدِّبُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ قَالَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُ الرَّجُلَ مِنْهُمُ الْمَاهِرَ فِی طِبِّهِ إِذَا سَأَلْتُهُ لَمْ یَقِفْ عَلَی حُدُودِ نَفْسِهِ وَ تَأْلِیفِ بَدَنِهِ وَ تَرْکِیبِ أَعْضَائِهِ وَ مَجْرَی الْأَغْذِیَةِ فِی جَوَارِحِهِ وَ مَخْرَجِ نَفْسِهِ وَ حَرَکَةِ لِسَانِهِ وَ مُسْتَقَرِّ کَلَامِهِ وَ نُورِ

ص: 172

در گذشته شده باشد؟! فرمود: امراض چند گونه است: یکی مرض امتحان و دیگری مرض عقوبت، و مرضی که علّت فنا می باشد. و تو فکر می کنی امراض ریشه در غذا و نوشیدنی های بد و آلوده دارد یا به خاطر مریضی مادر اوست. و معتقدی که اگر کسی رعایت تندرستی را بکند و مراقب جسم خود باشد و نیک و بد خوراکی ها را بداند، بیمار نشود. و در نهایت بدین اصل معتقد معتقد شده ای که بیماری و مرگ ریشه در نوع خوراک و نوشیدنی دارد! مگر ارسطو معلّم طبیبان و افلاطون پیشوای حکما، طعم مرگ را نچشیدند؟ و خود جالینوس پیر و نحیف شد، ولی هنگام رسیدن مرگ نتوانست جلوی آن را بگیرد، و هیچ کدام نتوانستند جان خود را حفظ نموده و مراقب آن باشند.

چه بسیار بیمارانی که درمان بر دردشان افزوده و چه بسیار طبیبان عالم و آشنا به دوا و دارویی که مردند و چه بسا جاهلان به طبابت پس از ایشان دوره ای به زندگی ادامه دادند، و نه آن را علم طبّ سود داد وقتی اجل رسید، و نه این را جهل به طبّ در بقای زندگی و تأخیر اجل زیان رساند.

سپس افزود: بیشتر اطبّاء معتقدند که انبیاء علم طبّ نمی دانستند؛ ما با این افراد که با قیاس پنداشته اند علمی را انبیاء نمی دانند چه کنیم! انبیایی که حجّت ها و معتمدین خدا بر مردم و در زمین، و خزّان علم و ورثه حکمت حضرت حقّ و راهنمایان به سوی او و داعیان به طاعت پروردگارند؟! سپس من پی بردم که مذهب بیشتر ایشان، خودداری از راه انبیاء و تکذیب کتاب های آسمانی است، و همین مرا درباره افراد و علمشان بی رغبت و بی اعتنا ساخته است.

پرسید: چگونه به قومی بی اعتنایی نمایی که خود مربّی و بزرگشان هستی؟ فرمود: من وقتی در برخورد با طبیب ماهری از او پرسش هایی می کنم، می بینم هیچ سر رشته ای بر حدود نفس و تألیف بدن و ترکیب اعضاء و مجاری اغذیه در جوارح و مخرج نفس و حرکت زبان و مستقرّ کلام و نور

ص: 172

بَصَرِهِ وَ انْتِشَارِ ذَکَرِهِ وَ اخْتِلَافِ شَهَوَاتِهِ وَ انْسِکَابِ عَبَرَاتِهِ وَ مَجْمَعِ سَمْعِهِ وَ مَوْضِعِ عَقْلِهِ وَ مَسْکَنِ رُوحِهِ وَ مَخْرَجِ عَطْسَتِهِ وَ هَیْجِ غُمُومِهِ وَ أَسْبَابِ سُرُورِهِ وَ عِلَّةِ مَا حَدَثَ فِیهِ مِنْ بُکْمٍ وَ صَمَمٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ أَکْثَرُ مِنْ أَقَاوِیلَ اسْتَحْسَنُوهَا وَ عِلَلٍ فِیمَا بَیْنَهُمْ جَوَّزُوهَا قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَهُ شَرِیکٌ فِی مُلْکِهِ أَوْ مُضَادٌّ لَهُ فِی تَدْبِیرِهِ قَالَ لَا قَالَ فَمَا هَذَا الْفَسَادُ الْمَوْجُودُ فِی هَذَا الْعَالَمِ مِنْ سِبَاعٍ ضَارِیَةٍ وَ هَوَامٍّ مَخُوفَةٍ وَ خَلْقٍ کَثِیرٍ مُشَوَّهَةٍ (1)وَ دُودٍ وَ بَعُوضٍ وَ حَیَّاتٍ وَ عَقَارِبَ وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَا یَخْلُقُ شَیْئاً إِلَّا لِعِلَّةٍ لِأَنَّهُ لَا یَعْبَثُ (2)قَالَ أَ لَسْتَ تَزْعُمُ أَنَّ الْعَقَارِبَ تَنْفَعُ مِنْ وَجَعِ الْمَثَانَةِ وَ الْحَصَاةِ وَ لِمَنْ یَبُولُ فِی الْفِرَاشِ وَ إِنَّ أَفْضَلَ التِّرْیَاقِ مَا عُولِجَ مِنْ لُحُومِ الْأَفَاعِی وَ إِنَّ لُحُومَهَا إِذَا أَکَلَهَا الْمَجْذُومُ لِشِبِتٍّ نَفَعَهُ (3)وَ تَزْعُمُ أَنَّ الدُّودَ الْأَحْمَرَ الَّذِی یُصَابُ تَحْتَ الْأَرْضِ نَافِعٌ لِلْأَکَلَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ علیه السلام فَأَمَّا الْبَعُوضُ وَ الْبَقُّ فَبَعْضُ سَبَبِهِ أَنَّهُ جُعِلَ أَرْزَاقُ الطَّیْرِ وَ أَهَانَ بِهَا جَبَّاراً تَمَرَّدَ عَلَی اللَّهِ وَ تَجَبَّرَ وَ أَنْکَرَ رُبُوبِیَّتَهُ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَضْعَفَ خَلْقِهِ لِیُرِیَهُ قُدْرَتَهُ وَ عَظَمَتَهُ وَ هِیَ الْبَعُوضُ فَدَخَلَتْ فِی مَنْخِرِهِ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَی دِمَاغِهِ فَقَتَلَتْهُ وَ اعْلَمْ أَنَّا لَوْ وَقَفْنَا عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ لِمَ خَلَقَهُ وَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ أَنْشَأَهُ لَکِنَّا قَدْ سَاوَیْنَاهُ فِی عِلْمِهِ وَ عَلِمْنَا کُلَّ مَا یَعْلَمُ وَ اسْتَغْنَیْنَا عَنْهُ وَ کُنَّا وَ هُوَ فِی الْعِلْمِ سَوَاءً قَالَ فَأَخْبِرْنِی هَلْ یُعَابُ شَیْ ءٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ تَدْبِیرِهِ قَالَ لَا قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ غُرْلًا أَ ذَلِکَ مِنْهُ حِکْمَةٌ أَمْ عَبَثٌ (4)قَالَ بَلْ حِکْمَةٌ مِنْهُ قَالَ غَیَّرْتُمْ

ص: 173

دیده و انتشار ذکر و اختلاف شهوات و ریزش اشک و مجمع شنوایی و مکان عقل، و مسکن روح و مخرج عطسه، و برانگیختن غم ها و اسباب شادی ها، و از علّت لالی و کری ندارد جز همان ها؛ همان مطالبی که مورد پسند خودشان بوده و علّت هایی که میان خود تجویز کرده اند.

پرسید: بفرمایید آیا خداوند شریکی در ملک و مخالفی در تدبیر خود دارد؟ فرمود: نه. پرسید: پس این فساد موجود در عالم چیست؟ درندگان وحشی، جانواران ترسناک، حیوانات بدشکل، کرم ها و حشرات و مارها و عقرب ها، و شما قائلید که او هیچ چیز را بی علّت نیافریده؛ چرا که او اهل عبث و بیهوده کاری نیست؟

فرمود: مگر خود تو معتقد نیستی که زهر عقرب برای درد مثانه و سنگ و شب ادراری مفید است، و بهترین پادزهر درمان با گوشت مار افعی است، که اگر فرد جذامی آن را با زاج (نوشادر) بخورد سودش دهد، و این که کرم سرخ که از زمین به دست می آید، چیز خوبی برای درمان خوره است؟ گفت: آری.

فرمود: امّا دلیل خلق پشه و ساس یکی این است که آن ها خوراک گروهی از پرندگانند، و نیز همان را وسیله ای برای خوار شمردن یکی از جبّاران متمرّد و منکر ربوبیّت خود نمود. خدا نیز ضعیف ترین خلق خود را بر او مسلّط ساخت تا قدرت و عظمت خود را بدو بنمایاند، و آن همان پشه ای بود که از بینی داخل مغزش شده و او را کشت. و این را بدان که اگر ما در یکایک مخلوقات نظر کرده و علّت خلق و آفریدنش را جستجو کنیم، آن را خواهیم یافت و در نهایت با رسیدن به تمام معلومات بی نیاز شده و برابر می شویم.

پرسید: آیا آفرینش و تدبیر خداوند خدشه پذیر است؟ فرمود: نه. زندیق افزود: درباره آفریدن پوست ختنه گاه چه می گویید، آیا از سر حکمت بوده یا عبث و بیهوده؟ فرمود: بلکه از روی حکمت حضرت حقّ است.

گفت: شما فعل خدا را دستخوش تغییر داده

ص: 173

خَلْقَ اللَّهِ وَ جَعَلْتُمْ فِعْلَکُمْ فِی قَطْعِ الْقُلْفَةِ أَصْوَبَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ لَهَا وَ عِبْتُمُ الْأَقْلَفَ (1)وَ اللَّهُ خَلَقَهُ وَ مَدَحْتُمُ الْخِتَانَ وَ هُوَ فِعْلُکُمْ أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ کَانَ خَطَأً غَیْرَ حِکْمَةٍ قَالَ علیه السلام ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ حِکْمَةٌ وَ صَوَابٌ غَیْرَ أَنَّهُ سَنَّ ذَلِکَ وَ أَوْجَبَهُ عَلَی خَلْقِهِ کَمَا أَنَّ الْمَوْلُودَ إِذَا خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَجَدْنَا سُرَّتَهُ مُتَّصِلَةً بِسُرَّةِ أُمِّهِ کَذَلِکَ خَلَقَهَا الْحَکِیمُ فَأَمَرَ الْعِبَادَ بِقَطْعِهَا وَ فِی تَرْکِهَا فَسَادٌ بَیِّنٌ لِلْمَوْلُودِ وَ الْأُمِّ وَ کَذَلِکَ أَظْفَارُ الْإِنْسَانِ أَمَرَ إِذَا طَالَتْ أَنْ تُقَلَّمَ وَ کَانَ قَادِراً یَوْمَ دَبَّرَ خِلْقَةَ الْإِنْسَانِ أَنْ یَخْلُقَهَا خِلْقَةً لَا تَطُولُ وَ کَذَلِکَ الشَّعْرُ مِنَ الشَّارِبِ وَ الرَّأْسِ یَطُولُ فَیُجَزُّ وَ کَذَلِکَ الثِّیرَانُ (2)خَلَقَهَا فُحُولَةً وَ إِخْصَاؤُهَا أَوْفَقُ وَ لَیْسَ فِی ذَلِکَ عَیْبٌ (3)فِی تَقْدِیرِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ أَ لَسْتَ تَقُولُ یَقُولُ اللَّهُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قَدْ نَرَی الْمُضْطَرَّ یَدْعُوهُ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ وَ الْمَظْلُومَ یَسْتَنْصِرُهُ عَلَی عَدُوِّهِ فَلَا یَنْصُرُهُ (4)قَالَ علیه السلام وَیْحَکَ مَا یَدْعُوهُ أَحَدٌ إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُ أَمَّا الظَّالِمُ فَدُعَاؤُهُ مَرْدُودٌ إِلَی أَنْ یَتُوبَ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الْمُحِقُّ فَإِنَّهُ إِذَا دَعَاهُ اسْتَجَابَ لَهُ وَ صَرَفَ عَنْهُ الْبَلَاءَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُهُ وَ ادَّخَرَ لَهُ (5)ثَوَاباً جَزِیلًا لِیَوْمِ حَاجَتِهِ إِلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ الَّذِی سَأَلَ الْعَبْدُ خِیَرَةً لَهُ إِنْ أَعْطَاهُ أَمْسَکَ عَنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ الْعَارِفُ بِاللَّهِ رُبَّمَا عَزَّ عَلَیْهِ أَنْ یَدْعُوَهُ فِیمَا لَا یَدْرِی أَ صَوَابٌ ذَلِکَ أَمْ خَطَأٌ وَ قَدْ یَسْأَلُ الْعَبْدُ رَبَّهُ إِهْلَاکَ مَنْ لَمْ یَنْقَطِعْ مُدَّتُهُ وَ یَسْأَلُ الْمَطَرَ وَقْتاً وَ لَعَلَّهُ أَوَانُ لَا یَصْلُحُ فِیهِ الْمَطَرُ لِأَنَّهُ أَعْرَفُ بِتَدْبِیرِ مَا خَلَقَ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَشْبَاهُ ذَلِکَ کَثِیرَةٌ فَافْهَمْ هَذَا قَالَ فَأَخْبِرْنِی أَیُّهَا الْحَکِیمُ مَا بَالُ السَّمَاءِ لَا یَنْزِلُ مِنْهَا إِلَی الْأَرْضِ أَحَدٌ وَ لَا یَصْعَدُ مِنَ الْأَرْضِ إِلَیْهَا بَشَرٌ وَ لَا طَرِیقَ إِلَیْهَا وَ لَا مَسْلَکَ فَلَوْ نَظَرَ الْعِبَادُ فِی کُلِّ دَهْرٍ مَرَّةً مَنْ یَصْعَدُ إِلَیْهَا وَ یَنْزِلُ لَکَانَ ذَلِکَ أَثْبَتَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ وَ أَنْفَی لِلشَّکِّ وَ أَقْوَی لِلْیَقِینِ وَ أَجْدَرَ أَنْ یَعْلَمَ الْعِبَادُ أَنَّ هُنَاکَ مُدَبِّراً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الصَّاعِدُ وَ مِنْ عِنْدِهِ یَهْبِطُ الْهَابِطُ

ص: 174

و کار خودتان را در ختنه کردن آن صحیح تر از خلق خدا ساخته اید، و فرد ختنه نکرده را عیب می کنند، با این که مخلوق خدا است، و فعل ختنه که فعل خودتان است را مدح می کنید، آیا معتقدید که این خطایی از جانب خدا بوده و از حکمت بدور؟!

امام صادق علیه السّلام فرمود: این فعل خدا حکمت است و صواب، جز آنکه خود آن را مقرّر و واجب فرموده است، همچنان که ناف نوزاد هنگام تولّد به ناف مادر متّصل است. آری حکیم همین گونه خلق نموده و بندگان را به قطع آن امر فرموده، که عدم قطع برای مادر و نوزاد فسادانگیز است. و همین طور است ناخن های آدمی که امر به کوتاه کردن آن نموده، و خود قادر بود که از همان ابتدا نوعی خلق کند که دراز نشود. و به همین ترتیب آفریدن موی سر و آبخور که دراز می شود و امر به کوتاه کردن آن کرده است. و نیز گاوهایی را نر آفریده و اخته کردنشان صحیح تر است، و در تمامی این موارد هیچ عیبی در تقدیر خدا نیست.

پرسید: مگر شما معتقد نیستید که خداوند فرموده: «ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُم»(1) {مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم}؟ بارها فرد گرفتار را دیده ایم که دعا می کند ولی اجابت نمی شود، و ستمدیده کمک می خواهد و او را یاری نمی کند.

فرمود: وای بر تو! هر که دعا کند اجابت شود. امّا فرد ظالم تا وقتی که به درگاه خدا توبه نکند، دعایش مردود خواهد شد. و امّا فرد محقّ هر وقت دعا کند، مستجاب شود و بلا از آنجا که خبر ندارد، از او دفع می گردد. و در صورت عدم استجابت، همان دعا موجب ذخیره ثواب بسیاری برای او شده که روز نیاز به دادش می رسد. و اگر دعای بنده به خیر او نباشد نیز مستجاب نشود. و بر مؤمن عارف، دعا در مواردی که نمی داند صحیح است یا خطا، بسی گران است. گاهی بنده خواستار نابودی کسی شده که هنوز زمانش به پایان نرسیده، و خواستار بارانی شده که هنوز وقت بارش آن نرسیده، زیرا خداوند از همه به تدبیر آن چه خود آفریده آگاه تر است. و مانند این بسیار است، پس خوب در این باره اندیشه و تأمّل کن.

پرسید: ای مرد حکیم! بفرمایید چرا هیچ بشری از آسمان به زمین نمی افتد یا از زمین به آسمان صعود نمی کند، نه راه به آسمان است و نه طریقی. اگر آدمی در تمام روزگار فقط یک بار این صحنه را دیده بود، در اثبات ربوبیّت خداوند بهتر و در نفی شکّ و تقویت یقین نیکوتر بود، و در علم بندگان به وجود مدبّر شایسته تر است که ببینند بشری به سوی او بالا می رود و از نزد او به زمین هبوط می نماید؟!

ص: 174

قَالَ علیه السلام إِنَّ کُلَّ مَا تَرَی فِی الْأَرْضِ مِنَ التَّدْبِیرِ إِنَّمَا هُوَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ مِنْهَا مَا یَظْهَرُ أَ مَا تَرَی الشَّمْسُ مِنْهَا تَطْلُعُ وَ هِیَ نُورُ النَّهَارِ وَ فِیهَا قِوَامُ الدُّنْیَا وَ لَوْ حُبِسَتْ حَارَ مَنْ عَلَیْهَا وَ هَلَکَ وَ الْقَمَرُ مِنْهَا یَطْلُعُ وَ هُوَ نُورُ اللَّیْلِ وَ بِهِ یُعْلَمُ عَدَدُ السِّنِینَ وَ الْحِسَابِ وَ الشُّهُورِ وَ الْأَیَّامِ وَ لَوْ حُبِسَ لَحَارَ مَنْ عَلَیْهَا وَ فَسَدَ التَّدْبِیرُ وَ فِی السَّمَاءِ النُّجُومُ الَّتِی یُهْتَدَی بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مِنَ السَّمَاءِ یَنْزِلُ الْغَیْثُ الَّذِی فِیهِ حَیَاةُ کُلِّ شَیْ ءٍ مِنَ الزَّرْعِ وَ النَّبَاتِ وَ الْأَنْعَامِ وَ کُلِّ الْخَلْقِ لَوْ حُبِسَ عَنْهُمْ لَمَا عَاشُوا وَ الرِّیحُ لَوْ حُبِسَتْ أَیَّاماً لَفَسَدَتِ الْأَشْیَاءُ جَمِیعاً وَ تَغَیَّرَتْ ثُمَّ الْغَیْمُ وَ الرَّعْدُ وَ الْبَرْقُ وَ الصَّوَاعِقُ کُلُّ ذَلِکَ إِنَّمَا هُوَ دَلِیلٌ عَلَی أَنَّ هُنَاکَ مُدَبِّراً یُدَبِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ مِنْ عِنْدِهِ یَنْزِلُ وَ قَدْ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی علیه السلام وَ نَاجَاهُ وَ رَفَعَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ وَ الْمَلَائِکَةُ تَنْزِلُ مِنْ عِنْدِهِ غَیْرَ أَنَّکَ لَا تُؤْمِنُ بِمَا لَمْ تَرَهُ بِعَیْنِکَ وَ فِیمَا تَرَاهُ بِعَیْنِکَ کِفَایَةٌ أَنْ تَفْهَمَ وَ تَعْقِلَ قَالَ فَلَوْ أَنَّ اللَّهَ رَدَّ إِلَیْنَا مِنَ الْأَمْوَاتِ فِی کُلِّ مِائَةِ عَامٍ (1)لِنَسْأَلَهُ عَمَّنْ مَضَی مِنَّا إِلَی مَا صَارُوا وَ کَیْفَ حَالُهُمْ وَ مَا ذَا لَقُوا بَعْدَ الْمَوْتِ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ صُنِعَ بِهِمْ لِیَعْمَلَ النَّاسُ عَلَی الْیَقِینِ اضْمَحَلَّ الشَّکُّ وَ ذَهَبَ الْغِلُّ عَنِ الْقُلُوبِ قَالَ إِنَّ هَذِهِ مَقَالَةُ مَنْ أَنْکَرَ الرُّسُلَ وَ کَذَّبَهُمْ وَ لَمْ یُصَدِّقْ بِمَا بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِذَا أَخْبَرُوا (2)وَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ أَخْبَرَ فِی کِتَابِهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ الْأَنْبِیَاءِ حَالَ مَنْ مَاتَ مِنَّا أَ فَیَکُونُ أَحَدٌ أَصْدَقَ مِنَ اللَّهِ قَوْلًا وَ مِنْ رُسُلِهِ وَ قَدْ رَجَعَ إِلَی الدُّنْیَا مِمَّنْ مَاتَ خَلْقٌ کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَصْحَابُ الْکَهْفِ (3)أَمَاتَهُمُ اللَّهُ ثَلَاثَمِائَةِ عَامٍ وَ تِسْعَةً ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِی زَمَانِ قَوْمٍ أَنْکَرُوا الْبَعْثَ لِیَقْطَعَ حُجَّتَهُمْ وَ لِیُرِیَهُمْ قُدْرَتَهُ وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ أَمَاتَ اللَّهُ أَرْمِیَا (4)النَّبِیَّ الَّذِی نَظَرَ إِلَی

ص: 175

فرمود: هر تدبیری که در زمین می بینی از آسمان نازل شده، و از آن ظهور پیدا می کند. مگر طلوع خورشید از آسمان نیست؟ و آن برای روشنایی زمین و قوام دنیا است، و اگر در همان آسمان می ماند، همه چیز آن داغ شده و هلاک می گشت. و ماه نیز در آسمان طلوع می کند، و آن روشنایی شب است، و به وسیله ماه، عدد سال و ماه و روز و حساب به شمار می آید، و در صورت حبس در آسمان، تمام ساکنینش داغ شده و تدبیر تباه می شد. و در آسمان ستارگانی است که در تاریکی خشکی و دریا موجب هدایت می شود، و از آسمان بارانی که موجب زندگی همه چیز است می بارد: اعمّ از زراعت و گیاهان و حیوانات، و اگر نمی بارید، زندگی از همه خلایق ساقط می شد. و نیز باد اگر چند روزی نمی وزید، همه چیز تباه شده و عوض می شد. سپس ابر و رعد و برق و صاعقه همه و همه دلیل است بر این که آنجا مدبّری دارد که همه چیز را از تدبیر گذرانده و از نزد اوست که نازل می شود. و گاهی با موسی کلام فرموده و مناجات کرده، و عیسی را بالا برده در حالی که فرشتگان از نزد او نازل می شوند، غیر آنکه تو فقط به چیزی ایمان داری که رؤیت کنی، و در همان چیزهای دیدنی تو را بس است اگر فهم و تعقّل کنی.

پرسید: اگر خداوند در هر صد سال یکی از مردگان را نزد ما مردود می کرد، از او احوال گذشتگان و آیندگان را پرسیده و جویای حالشان می شدیم، و این که پس از مرگ چه دیدند، و با آنان چه رفتاری شد، تا مردم بر اساس یقین عمل کرده و هر گونه شکّی از میان برود و هر حقد و کینه ای از دل ها زدوده شود.

فرمود: این عقیده کسانی است که منکر انبیاء شده و تکذیبشان کرده و کتابشان را نپذیرفته اند، زیرا خداوند در کتاب خود، حال مردگان ما را بر زبان انبیای خود جاری ساخته و گفته، با این حال چه کلامی از قول خدا و انبیاء راست تر است؟ و جماعت زیادی از مردم پس از مرگ به دنیا بازگشته اند، مانند «اصحاب کهف»، همان ها که خداوند سیصد و نه سال ایشان را میراند، سپس آنان را در زمان جماعتی برانگیخت که منکر بعث و نشور بودند، تا حجّت را بر ایشان تمام کرده و قدرت خود را بدیشان بنمایاند، و این که بدانند بعث و نشور حقّ است.

و نیز خداوند «ارمیاء» نبیّ علیه السّلام؛ همو که به

ص: 175

خَرَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَا حَوْلَهُ حِینَ غَزَاهُمْ بُخْتَنَصَّرُ فَقَالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ أَحْیَاهُ وَ نَظَرَ إِلَی أَعْضَائِهِ کَیْفَ تَلْتَئِمُ وَ کَیْفَ تَلْبَسُ اللَّحْمَ وَ إِلَی مَفَاصِلِهِ وَ عُرُوقِهِ کَیْفَ تُوصَلُ فَلَمَّا اسْتَوَی قَاعِداً قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَحْیَا اللَّهُ قَوْماً خَرَجُوا عَنْ أَوْطَانِهِمْ هَارِبِینَ مِنَ الطَّاعُونِ لَا یُحْصَی عَدَدُهُمْ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ دَهْراً طَوِیلًا حَتَّی بُلِیَتْ عِظَامُهُمْ وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ صَارُوا تُرَاباً فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی فِی وَقْتٍ أَحَبَّ أَنْ یَرَی خَلْقُهُ قُدْرَتَهُ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ (1)فَدَعَاهُمْ فَاجْتَمَعَتْ أَبْدَانُهُمْ وَ رَجَعَتْ فِیهَا أَرْوَاحُهُمْ وَ قَامُوا کَهَیْئَةِ یَوْمَ مَاتُوا لَا یَفْتَقِدُونَ مِنْ أَعْدَادِهِمْ رَجُلًا فَعَاشُوا بَعْدَ ذَلِکَ دَهْراً طَوِیلًا وَ إِنَّ اللَّهَ أَمَاتَ قَوْماً خَرَجُوا مَعَ مُوسَی حِینَ تَوَجَّهَ إِلَی اللَّهِ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَمَّنْ قَالَ بِتَنَاسُخِ الْأَرْوَاحِ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ قَالُوا ذَلِکَ وَ بِأَیِّ حُجَّةٍ قَامُوا عَلَی مَذَاهِبِهِمْ قَالَ إِنَّ أَصْحَابَ التَّنَاسُخِ قَدْ خَلَّفُوا وَرَاءَهُمْ مِنْهَاجَ الدِّینِ (2)وَ زَیَّنُوا لِأَنْفُسِهِمُ الضَّلَالاتِ وَ أَمْرَجُوا أَنْفُسَهُمْ فِی الشَّهَوَاتِ وَ زَعَمُوا أَنَّ السَّمَاءَ خَاوِیَةٌ (3)مَا فِیهَا شَیْ ءٌ مِمَّا یُوصَفُ وَ أَنَّ مُدَبِّرَ هَذَا الْعَالَمِ فِی صُورَةِ الْمَخْلُوقِینَ بِحُجَّةِ مَنْ رَوَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ (4)وَ أَنَّهُ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ لَا بَعْثَ وَ لَا نُشُورَ وَ الْقِیَامَةُ عِنْدَهُمْ خُرُوجُ الرُّوحِ مِنْ قَالَبِهِ وَ وُلُوجُهُ فِی قَالَبٍ آخَرَ إِنْ کَانَ مُحْسِناً فِی الْقَالَبِ الْأَوَّلِ أُعِیدَ فِی قَالَبٍ أَفْضَلَ مِنْهُ حُسْناً فِی أَعْلَی دَرَجَةِ الدُّنْیَا (5)وَ إِنْ کَانَ مُسِیئاً أَوْ غَیْرَ عَارِفٍ صَارَ فِی بَعْضِ الدَّوَابِّ الْمُتْعَبَةِ فِی الدُّنْیَا أَوْ هَوَامَّ مُشَوَّهَةِ الْخِلْقَةِ وَ لَیْسَ عَلَیْهِمْ صَوْمٌ وَ لَا صَلَاةٌ وَ لَا شَیْ ءٌ مِنَ الْعِبَادَةِ أَکْثَرُ مِنْ مَعْرِفَةِ مَنْ تَجِبُ عَلَیْهِ مَعْرِفَتُهُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ شَهَوَاتِ الدُّنْیَا مُبَاحٌ لَهُمْ مِنْ فُرُوجِ النِّسَاءِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ نِکَاحِ الْأَخَوَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ الْخَالاتِ وَ ذَوَاتِ الْبُعُولَةِ وَ کَذَلِکَ الْمَیْتَةُ وَ الْخَمْرُ وَ الدَّمُ فَاسْتَقْبَحَ مَقَالَتَهُمْ کُلُّ الْفِرَقِ وَ لَعَنَهُمْ کُلُّ الْأُمَمِ

ص: 176

خرابه های بیت المقدّس و اطراف آن که بخت النّصّر با آنان جنگید نگریسته و گفت: «قالَ أَنَّی یُحْیی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ»(1) {«چگونه خداوند، [اهلِ] این [ویرانکده] را پس از مرگشان زنده می کند؟». پس خداوند، او را [به مدت] صد سال میراند.} پس خداوند او را زنده ساخته و با اعضای خود، چگونگی جمع شدن، گوشت گرفتن، و اتّصال مفاصل و رگ ها را نگریست، ایستاد و گفت: «أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیر»(2) {می دانم که خداوند بر هر چیزی تواناست.}

و خداوند گروه بی شماری را که از ترس طاعون از شهر خود گریخته بودند، برای مدّتی طولانی میراند تا این که استخوان هایشان پوسید و اجسامشان متلاشی و خاک شد. و خداوند در زمانی که مایل بود قدرت خود را به مخلوقات نشان دهد، رسولی به نام «حزقیل» را مبعوث فرمود. او نیز همه آن ها را خواند و بی درنگ همه اعضا و جوارحشان جمع شد، روح به اجسام بازگشت و مانند همان روز که مردند، ایستادند و بی آنکه فردی از عددشان کم شده باشد، برای مدّتی طویل زندگی کردند. و به درستی که خداوند آن گروهی که با موسی خارج شده و گفتند: «أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَة»(3) {خدای را آشکارا به ما بنما}، همه را میراند و سپس زنده گرداند.

زندیق پرسید: چرا گروهی قائل به تناسخ ارواحند و از کجا به این مطلب معتقد شده اند، و حجّت و برهان و دلیلشان بر این مذهب چیست؟ فرمود: معتقدین به تناسخ، راه و منهاج دین را پشت سر انداخته و گمراهی را برای خود آراسته اند، و نفس خود را در زمین شهوات به چرا واداشته اند، و قائلند که آسمان خالی است و خلاف آن طور که وصف شده، هیچ در آن نیست، و این که مدبّر این جهان به صورت همین مخلوقات است، و دلیلشان روایت «خداوند آدم را بر صورت خود آفرید» می باشد؛ نه بهشت و جهنّمی است، و نه بعث و نشوری، و قیامت نزد اینان همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است، اگر در قالب اول نیکوکار بوده، به قالبی در بالاترین درجه دنیا از نظر فضیلت و نیکویی درآید، و اگر در قالب ابتدایی فردی بدکار یا غیر عارف بوده، مطابق همان صفت به قالب حیوانی در دنیا یا جانوری قبیح المنظر در خواهد آمد. این جماعت قائل به نماز و روزه نیستند، و عبادتی بیشتر از معرفت به آن که شناخت بدو واجب است را ندارند، و تمام شهوات دنیا برای این گروه مباح است: از آمیزش با خواهر و دختران خود گرفته تا خاله و زنان شوهردار. و نیز خوردن مردار، شراب و خون بر ایشان مباح است. و تمام مذاهب از عقیده ایشان بیزارند و هر امّتی آنان را لعن کرده است.

ص: 176

فَلَمَّا سَأَلُوا الْحُجَّةَ زَاغُوا وَ حَادُوا فَکَذَّبَ مَقَالَتَهُمُ التَّوْرَاةُ وَ لَعَنَهُمُ الْفُرْقَانُ وَ زَعَمُوا مَعَ ذَلِکَ أَنَّ إِلَهَهُمْ یَنْتَقِلُ مِنْ قَالَبٍ إِلَی قَالَبٍ وَ أَنَّ الْأَرْوَاحَ الْأَزَلِیَّةَ هِیَ الَّتِی کَانَتْ فِی آدَمَ ثُمَّ هَلُمَّ جَرّاً تَجْرِی إِلَی یَوْمِنَا هَذَا (1)فِی وَاحِدٍ بَعْدَ آخَرَ فَإِذَا کَانَ الْخَالِقُ فِی صُورَةِ الْمَخْلُوقِ فَبِمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی أَنَّ أَحَدَهُمَا خَالِقُ صَاحِبِهِ وَ قَالُوا إِنَّ الْمَلَائِکَةَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ (2)کُلُّ مَنْ صَارَ فِی أَعْلَی دَرَجَةِ دِینِهِمْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلَةِ الِامْتِحَانِ وَ التَّصْفِیَةِ فَهُوَ مَلَکٌ فَطَوْراً تَخَالُهُمْ (3)نَصَارَی فِی أَشْیَاءَ وَ طَوْراً دَهْرِیَّةً یَقُولُونَ إِنَّ الْأَشْیَاءَ عَلَی غَیْرِ الْحَقِیقَةِ قَدْ کَانَ یَجِبُ عَلَیْهِمْ أَنْ لَا یَأْکُلُوا شَیْئاً مِنَ اللُّحْمَانِ لِأَنَّ الدَّوَابَّ عِنْدَهُمْ کُلَّهَا مِنْ وُلْدِ آدَمَ حُوِّلُوا مِنْ صُوَرِهِمْ فَلَا یَجُوزُ أَکْلُ لُحُومِ الْقَرَابَاتِ (4)قَالَ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَزَلْ وَ مَعَهُ طِینَةٌ مُوذِیَةٌ (5)فَلَمْ یَسْتَطِعِ التَّفَصِّیَ مِنْهَا إِلَّا بِامْتِزَاجِهِ بِهَا وَ دُخُولِهِ فِیهَا فَمِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ تَعَالَی مَا أَعْجَزَ إِلَهاً یُوصَفُ بِالْقُدْرَةِ لَا یَسْتَطِیعُ التَّفَصِّی مِنَ الطِّینَةِ إِنْ کَانَتِ الطِّینَةُ حَیَّةً أَزَلِیَّةً فَکَانَا إِلَهَیْنِ قَدِیمَیْنِ فَامْتَزَجَا وَ دَبَّرَ الْعَالَمَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَمِنْ أَیْنَ جَاءَ الْمَوْتُ وَ الْفَنَاءُ وَ إِنْ کَانَتِ الطِّینَةُ مَیْتَةً فَلَا بَقَاءَ لِلْمَیِّتِ مَعَ الْأَزَلِیِّ الْقَدِیمِ وَ الْمَیِّتُ لَا یَجِی ءُ مِنْهُ حَیٌّ هَذِهِ مَقَالَةُ الدَّیْصَانِیَّةِ أَشَدُّ الزَّنَادِقَةِ قَوْلًا وَ أَهْمَلُهُمْ (6)مِثْلًا نَظَرُوا فِی کُتُبٍ قَدْ صَنَّفَتْهَا أَوَائِلُهُمْ وَ حَبَّرُوهَا لَهُمْ بِأَلْفَاظٍ مُزَخْرَفَةٍ مِنْ غَیْرِ أَصْلٍ ثَابِتٍ وَ لَا حُجَّةٍ تُوجِبُ إِثْبَاتَ مَا ادَّعَوْا کُلُّ ذَلِکَ خِلَافاً عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رُسُلِهِ وَ تَکْذِیباً بِمَا جَاءُوا بِهِ عَنِ اللَّهِ فَأَمَّا مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْأَبْدَانَ ظُلْمَةٌ وَ الْأَرْوَاحَ نُورٌ وَ أَنَّ النُّورَ لَا یَعْمَلُ الشَّرَّ وَ الظُّلْمَةَ لَا تَعْمَلُ الْخَیْرَ فَلَا تَجِبُ عَلَیْهِمْ أَنْ یَلُومُوا أَحَداً عَلَی مَعْصِیَةٍ وَ لَا رُکُوبِ حُرْمَةٍ وَ لَا إِتْیَانِ

ص: 177

و چون از ایشان سؤال حجّت و برهان نمایند روگردانده و بگریزند. عقیده اینان را تورات تکذیب کرده و فرقان لعنشان کرده است، و با این همه معتقدند که خدایشان نیز از قالبی به قالب دیگر انتقال می یابد، و این که ارواح ازلی همان است که در آدم بوده، باز همان روح کشیده شده از یکی به دیگری منتقل گردید تا به روزگار ما رسید. پس با این فرض که خالق به صورت مخلوق است، چگونه خالق بودن یکی از آن دو ثابت می شود؟! و نیز معتقدند که فرشتگان از اولاد آدم هستند، هر که به بالاترین درجه دین برسد، از جایگاه امتحان و تصفیه خارج و فرشته می شود. و در برخی موارد مسیحیان شبیه ایشان شده اند (مانند عقیده به حلول و این که ارواح پس از رسیدن به کمال به اجرام فلکی متّصل می شوند). و دهریّه معتقدند که اشیاء بی خالق و مدبّرند. و با این عقیده دیگر نباید گوشت بخورند، زیرا تمام حیوانات از ایشان از بنی آدم می باشد که از صورتشان حلول نموده اند، بنابراین خوردن گوشت خویشان و اقربا جایز نیست!

فرد زندیق پرسید: و گروهی معتقدند که خداوند ازلی است و با او طینتی موذی بوده که ناگزیر با آن آمیخته و داخل شده، و از همین طینت اشیاء را خلق کرده!

فرمود: سبحان اللَّه و تعالی! این عاجزترین معبودی است که به قدرت وصف شده، که قادر به رهایی از آن طینت نیست! اگر طینت زنده است و ازلی، پس هر دو خدایی قدیمی بوده و با هم آمیخته شده و عالم را از جانب خودشان تدبیر کرده اند، و اگر این گونه باشد، پس دیگر از کجا مرگ و فنا آمده؟ و اگر طینت مرده و بی جان است، میّت را با ازلیّ قدیم بقایی نیست، و از میّت زنده نمی آید. و این مقاله و گفتار دیصانیّه است، گروهی که در گفتار از تمام زنادقه بدتر و در مثال از همه ضعیف تر و خوارترند. کتاب هایی را مطالعه می کنند که اوایل ایشان نگاشته اند، در آن ها الفاظی را برایشان آراسته اند که نه اصل ثابتی دارد و نه دلیل و حجّتی برای اثبات ادّعایشان. این ها همه از سر مخالفت با خدا و رسول او و تکذیب چیزهایی است که پیامبران از جانب خدا آورده اند.

امّا گروهی که معتقدند جسم ظلمت است و روح نور، و نور مرتکب بدی نمی شود و ظلمت خیری نمی کند، با این حساب دیگر نباید کسی را بر معصیت و ارتکاب حرامی و انجام وقاحتی ملامت و سرزنش کنند،

ص: 177

فَاحِشَةٍ وَ أَنَّ ذَلِکَ عَلَی الظُّلْمَةِ غَیْرُ مُسْتَنْکَرٍ (1)لِأَنَّ ذَلِکَ فِعْلُهَا وَ لَا لَهُ أَنْ یَدْعُوَ رَبّاً وَ لَا یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ لِأَنَّ النُّورَ رَبٌّ وَ الرَّبُّ لَا یَتَضَرَّعُ إِلَی نَفْسِهِ وَ لَا یَسْتَعِیذُ بِغَیْرِهِ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمَقَالَةِ أَنْ یَقُولَ أَحْسَنْتَ أَوْ أَسَأْتَ لِأَنَّ الْإِسَاءَةَ مِنْ فِعْلِ الظُّلْمَةِ وَ ذَلِکَ فِعْلُهُا وَ الْإِحْسَانَ مِنَ النُّورِ وَ لَا یَقُولُ النُّورُ لِنَفْسِهِ أَحْسَنْتَ یَا مُحْسِنُ وَ لَیْسَ هُنَاکَ ثَالِثٌ فَکَانَتِ الظُّلْمَةُ عَلَی قِیَاسِ قَوْلِهِمْ أَحْکَمَ فِعْلًا وَ أَتْقَنَ تَدْبِیراً وَ أَعَزَّ أَرْکَاناً مِنَ النُّورِ لِأَنَّ الْأَبْدَانَ مُحْکَمَةٌ فَمَنْ صَوَّرَ هَذَا الْخَلْقَ صُورَةً وَاحِدَةً عَلَی نُعُوتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یُرَی ظَاهِراً مِنَ الزَّهْرِ وَ الْأَشْجَارِ وَ الثِّمَارِ وَ الطَّیْرِ وَ الدَّوَابِّ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ إِلَهاً ثُمَّ حُبِسَتِ النُّورُ فِی حَبْسِهَا وَ الدَّوْلَةُ لَهَا وَ أَمَّا مَا ادَّعَوْا بِأَنَّ الْعَاقِبَةَ سَوْفَ تَکُونُ لِلنُّورِ فَدَعْوَی وَ یَنْبَغِی عَلَی قِیَاسِ قَوْلِهِمْ أَنْ لَا یَکُونَ لِلنُّورِ فِعْلٌ لِأَنَّهُ أَسِیرٌ وَ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ فَلَا فِعْلَ لَهُ وَ لَا تَدْبِیرَ وَ إِنْ کَانَ لَهُ مَعَ الظُّلْمَةِ تَدْبِیرٌ فَمَا هُوَ بِأَسِیرٍ بَلْ هُوَ مُطْلَقٌ عَزِیزٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ کَذَلِکَ وَ کَانَ أَسِیرَ الظُّلْمَةِ فَإِنَّهُ یَظْهَرُ فِی هَذَا الْعَالَمِ إِحْسَانٌ وَ خَیْرٌ مَعَ فَسَادٍ وَ شَرٍّ فَهَذَا یَدُلُّ عَلَی أَنَّ الظُّلْمَةَ تُحْسِنُ الْخَیْرَ وَ تَفْعَلُهُ کَمَا تُحْسِنُ الشَّرَّ وَ تَفْعَلُهُ فَإِنْ قَالُوا مُحَالٌ ذَلِکَ فَلَا نُورَ یَثْبُتُ وَ لَا ظُلْمَةَ وَ بَطَلَتْ دَعْوَاهُمْ وَ رَجَعَ الْأَمْرُ إِلَی أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ وَ مَا سِوَاهُ بَاطِلٌ فَهَذِهِ مَقَالَةُ مَانِی الزِّنْدِیقِ وَ أَصْحَابِهِ وَ أَمَّا مَنْ قَالَ النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ بَیْنَهُمَا حُکْمٌ فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ أَکْبَرُ الثَّلَاثَةِ الْحُکْمَ لِأَنَّهُ لَا یَحْتَاجُ إِلَی الْحَاکِمِ إِلَّا مَغْلُوبٌ أَوْ جَاهِلٌ أَوْ مَظْلُومٌ وَ هَذِهِ مَقَالَةُ الْمَدْقُونِیَةُ (2)وَ الْحِکَایَةُ عَنْهُمْ تَطُولُ

ص: 178

چون این ها همه ریشه در ظلمتی دارد که بی اطّلاع بوده و آن فعلش می باشد. و دیگر این که او نباید خدایی را خوانده و نزدش تضرّع کند، زیرا نور ربّ است و ربّ تضرّع به خود نمی کند و به جز خودش به دیگری پناهنده نمی شود. و قائلین به این عقیده نباید بگویند: «کار خوبی کردی ای نیکوکار!» یا «کار بدی کردی!»، زیرا بدی از فعل ظلمت است و نیکوکاری از نور، و هرگز نور به خود نمی گوید: «کار خوبی کردی ای نیکوکار!» و مطلب سومی دیگر این جا نیست. پس ظلمت- با قیاس به اعتقادشان- در فعل محکم تر و در تدبیر بهتر و در ارکان محکم تر از نور است، زیرا بدن و جسم محکم است. پس دیگر چه کسی این خلق را به صورتی واحد و صفاتی مختلف درآورده است؟ و هر چیزی که در ظاهر دیده می شود، مانند گل و درخت و میوه و پرندگان و جانوران، هر کدام می تواند خدایی باشد. سپس نور را در حصر خود حبس کرده اند، با این که دولت و اقبال با او است. و این که ادّعا کرده اند «عاقبت در آینده با نور است»، در حدّ یک ادّعا است و سزاوار است که بنا به قیاس گفتار خودشان که نور فعلی ندارد، گفت که نور اسیر بوده و هیچ سلطانی ندارد، فعل و تدبیری ندارد. اگر نور با ظلمت (تاریکی) تدبیر دارد، پس دیگر اسیر نیست بلکه آزاد است و عزیز، و اگر آن گونه نیست، پس اسیر دست ظلمت است، زیرا در این عالم احسان و خیری با فساد و شرّی ظاهر می شود، پس این مطلب دلیل بر این است که ظلمت خیر را دوست داشته و آن را انجام می دهد، همان طور که بدی و انجام آن را نیکو می دارد. پس اگر بگویند این امر محال است، نه نوری می ماند و نه ظلمتی و ادّعایشان باطل می شود، و کار بدان جا مرجوع می شود که خداوند واحد است و جز آن باطل است، پس این همان عقیده مانی زندیق و اصحاب او بود.

و امّا عقیده کسانی که قائلند میان نور و ظلمت حکم و داوری است، ناگزیر از این است که آن سومی بزرگ تر از آن دو باشد، زیرا جز فرد مغلوب یا جاهل یا مظلوم، نیاز به حاکم و داور ندارد، و این عقیده مانویّه است و حکایت حالشان به درازا می کشد.

ص: 178

قَالَ فَمَا قِصَّةُ مَانِی قَالَ مُتَفَحِّصٌ أَخَذَ بَعْضَ الْمَجُوسِیَّةِ فَشَابَهَا بِبَعْضِ النَّصْرَانِیَّةِ (1)فَأَخْطَأَ الْمِلَّتَیْنِ وَ لَمْ یُصِبْ مَذْهَباً وَاحِداً مِنْهُمَا وَ زَعَمَ أَنَّ الْعَالَمَ دُبِّرَ مِنْ إِلَهَیْنِ نُورٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ أَنَّ النُّورَ فِی حِصَارٍ مِنَ الظُّلْمَةِ عَلَی مَا حَکَیْنَا مِنْهُ فَکَذَّبَتْهُ النَّصَارَی وَ قَبِلَتْهُ الْمَجُوسُ (2)قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْمَجُوسِ أَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً فَإِنِّی أَجِدُ لَهُمْ کُتُباً مُحْکَمَةً وَ مَوَاعِظَ بَلِیغَةً وَ أَمْثَالًا شَافِیَةً یُقِرُّونَ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ لَهُمْ شَرَائِعُ یَعْمَلُونَ بِهَا قَالَ مَا مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ وَ قَدْ بُعِثَ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَنْکَرُوهُ وَ جَحَدُوا لِکِتَابِهِ قَالَ وَ مَنْ هُوَ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ خَالِدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ علیه السلام إِنَّ خَالِداً کَانَ عَرَبِیّاً بَدَوِیّاً (3)مَا کَانَ نَبِیّاً وَ إِنَّمَا ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَقُولُهُ النَّاسُ قَالَ أَ فَزَرْدُشْتُ قَالَ إِنَّ زَرْدُشْتَ أَتَاهُمْ بِزَمْزَمَةٍ (4)وَ ادَّعَی النُّبُوَّةَ فَآمَنَ مِنْهُمْ قَوْمٌ وَ جَحَدَهُ قَوْمٌ فَأَخْرَجُوهُ فَأَکَلَتْهُ السِّبَاعُ فِی بَرِّیَّةٍ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْمَجُوسِ کَانُوا أَقْرَبَ إِلَی الصَّوَابِ فِی دَهْرِهِمْ أَمِ الْعَرَبُ قَالَ الْعَرَبُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ کَانَتْ أَقْرَبَ إِلَی الدِّینِ الْحَنِیفِیِّ مِنَ الْمَجُوسِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمَجُوسَ

ص: 179

زندیق پرسید: پس حکایت مانی چیست؟ فرمود: فردی محقّق بود که مجموع عقایدش را از مجوس و دین مسیح گرفته بود، هر چند هر دو ملّت به خطا رفته و نتوانستند به یک مذهب واحد برسند. مانی معتقد است که جهان از تدبیر دو خدا شکل گرفته؛ خدای نور و خدای ظلمت، و این که نور در حصاری از ظلمت است- بنا بر آن چه از او به ما رسیده- این عقیده مورد تکذیب مسیحیان و پذیرش مجوس قرار گرفت.

پرسید: از مجوس بفرمایید که آیا خداوند بر ایشان پیامبری مبعوث فرمود؟ زیرا من در ایشان کتابی محکم و مواعظی رسا و مثال هایی شافی یافته ام، و نیز آنان به ثواب و عقاب معتقد و برخوردار از دستوراتی دینی بوده و همه آن را رعایت می کنند.

فرمود: هیچ امّتی نیست، مگر این که در میانشان انذار دهنده ای بوده است. در میان مجوس نیز پیامبری با کتاب مبعوث شده، ولی هر دو مورد انکار قوم واقع شدند. پرسید: او که بود؟ زیرا مردم فکر می کنند او خالد بن سنان بوده است. فرمود: خالد، عربی بدوی بوده، نه پیامبر، و این چیزی است که مردم می گویند. پرسید: آیا زردشت بوده؟

فرمود: زردشت با زمزمه (کلامی نامفهوم و دور از ذهن و مخالف حقّ) نزد ایشان آمد و ادّعای نبوّت کرد. گروهی بدو ایمان آورد و گروهی منکرش شده و او را از شهر رانده و بیرون کردند و در همان جا خوراک درندگان صحرا شد. پرسید: بفرمایید آیا در تمام دهر مجوس به حقّ نزدیک تر بوده یا عرب؟ فرمود: عرب در زمان جاهلیّت به دین حنیفی نزدیک تر بود تا مجوس، زیرا مجوس

ص: 179

کَفَرَتْ بِکُلِّ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَحَدَتْ کُتُبَهَا وَ أَنْکَرَتْ بَرَاهِینَهَا وَ لَمْ تَأْخُذْ بِشَیْ ءٍ مِنْ سُنَنِهَا وَ آثَارِهَا (1)وَ أَنَّ کَیْخُسْرَوَ مَلِکَ الْمَجُوسِ فِی الدَّهْرِ الْأَوَّلِ قَتَلَ ثَلَاثَمِائَةِ نَبِیٍّ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ الْعَرَبُ کَانَتْ تَغْتَسِلُ وَ الِاغْتِسَالُ مِنْ خَالِصِ شَرَائِعِ الْحَنِیفِیَّةِ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تَخْتَتِنُ وَ هُوَ مِنْ سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ اللَّهِ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تَغْتَسِلُ مَوْتَاهُمْ وَ لَا تُکَفِّنُهَا وَ کَانَتِ الْعَرَبُ تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ تَرْمِی الْمَوْتَی فِی الصَّحَارِی وَ النَّوَاوِیسِ (2)وَ الْعَرَبُ تُوَارِیهَا فِی قُبُورِهَا وَ تَلْحَدُ لَهَا وَ کَذَلِکَ السُّنَّةُ عَلَی الرُّسُلِ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ حُفِرَ لَهُ قَبْرٌ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ وَ أُلْحِدَ لَهُ لَحْدٌ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ تَأْتِی الْأُمَّهَاتِ وَ تَنْکِحُ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ حَرَّمَتْ ذَلِکَ الْعَرَبُ وَ أَنْکَرَتِ الْمَجُوسُ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ سَمَّتْهُ بَیْتَ الشَّیْطَانِ وَ الْعَرَبُ کَانَتْ تَحُجُّهُ وَ تُعَظِّمُهُ وَ یَقُولُ بَیْتُ رَبِّنَا وَ تُقِرُّ بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ تَسْأَلُ أَهْلَ الْکِتَابِ (3)وَ تَأْخُذُ عَنْهُمْ وَ کَانَتِ الْعَرَبُ فِی کُلِّ الْأَسْبَابِ أَقْرَبَ إِلَی الدِّینِ الْحَنِیفِیِّ مِنَ الْمَجُوسِ قَالَ فَإِنَّهُمْ احْتَجُّوا بِإِتْیَانِ الْأَخَوَاتِ أَنَّهَا سُنَّةٌ مِنْ آدَمَ قَالَ فَمَا حُجَّتُهُمْ فِی إِتْیَانِ الْبَنَاتِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَ قَدْ حَرَّمَ ذَلِکَ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ سَائِرُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ کُلُّ مَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَلِمَ حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَی الْخَمْرَ وَ لَا لَذَّةَ أَفْضَلُ مِنْهَا قَالَ حَرَّمَهَا لِأَنَّهَا أُمُّ الْخَبَائِثِ أَ وَ لَیْسَ کُلُّ شَیْ ءٍ (4)یَأْتِی عَلَی شَارِبِهَا سَاعَةٌ یُسْلَبُ لُبُّهُ وَ لَا یَعْرِفُ رَبَّهُ وَ لَا یَتْرُکُ مَعْصِیَةً إِلَّا رَکِبَهَا وَ لَا حُرْمَةً إِلَّا انْتَهَکَهَا وَ لَا رَحِماً مَاسَّةً إِلَّا قَطَعَهَا وَ لَا فَاحِشَةً إِلَّا أَتَاهَا وَ السَّکْرَانُ زِمَامُهُ بِیَدِ الشَّیْطَانِ إِنْ أَمَرَهُ أَنْ یَسْجُدَ لِلْأَوْثَانِ سَجَدَ وَ یَنْقَادُ حَیْثُ مَا قَادَهُ قَالَ فَلِمَ حَرَّمَ الدَّمَ الْمَسْفُوحَ قَالَ لِأَنَّهُ یُورِثُ الْقَسَاوَةَ وَ یَسْلُبُ الْفُؤَادَ رَحْمَتَهُ وَ یُعَفِّنُ الْبَدَنَ وَ یُغَیِّرُ اللَّوْنَ وَ أَکْثَرَ مَا یُصِیبُ الْإِنْسَانَ الْجُذَامُ یَکُونُ مِنْ أَکْلِ الدَّمِ قَالَ فَأَکْلُ الْغُدَدِ قَالَ یُورِثُ الْجُذَامَ قَالَ فَالْمَیْتَةُ لِمَ حَرَّمَهَا قَالَ صَلَوَاتُ

ص: 180

به تمام انبیاء کافر و منکر کتب ایشان بود، و هیچ اعتقادی به براهین اینان نداشته و از سنّت ها و آثارشان نیز پیروی نکردند. و نیز کیخسرو پادشاه مجوس در دهر اول سیصد نفر از انبیاء را به قتل رساند. و مجوس پس از جنابت غسل نمی کرد و عرب از آن غسل می کرد، و این عمل از پاک ترین قوانین حنیفیّه است. مجوس ختنه نمی کرد و عرب انجام می داد، و آن از سنّت های انبیاء می باشد و اولین فردی که ختنه کرد، حضرت ابراهیم خلیل اللَّه بود. و مجوس مردگان خود را غسل نمی داد و کفن نمی کرد، ولی عرب همه را رعایت می کرد. مجوس را عادت بر این بود که مردگان خود را به صحرا و بیابان می انداخت، ولی عرب در قبر مدفون ساخته و به خاک می سپرد، و این همان شیوه و سنّت انبیاء بود، زیرا نخستین فردی که برایش قبری حفر شد، حضرت آدم ابوالبشر بود که به خاک سپرده شد. و مجوس نزدیکی با مادران و نکاح با دختران و خواهران را جایز می دانست و عرب همه آن ها را تحریم کرده بود. مجوس منکر خانه خدا بوده و نامش را خانه شیطان گذارده بود، اما عرب آهنگ آن کرده و تعظیمش می کرد و می گفت: «خانه پروردگار ما»، و به کتب تورات و انجیل معتقد بود و از اهل کتاب پرسش نموده و از همان ها می گرفت، و قوم عرب در همه اسباب از مجوس به دین حنیف نزدیک ترند.

زندیق گفت: دلیل مجوس در نزدیکی با خواهر همان سنّت حضرت آدم است. فرمود: دلیلشان در نزدیکی دختر و مادر خودشان چیست، با این که خود حضرت آدم آن را تحریم کرده و نیز نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سایر انبیاء، و هر آن چه از جانب خدا آمده است؟!

پرسید: برای چه خداوند شراب را حرام کرد که لذّتی بالاتر از آن نیست؟ فرمود: آن را ممنوع کرد چون أمّ الخبائث است، و رأس هر بدی، زیرا بر شارب خمر (مست) لحظه ای می آید که عقل از او گرفته شده و خدایش را نمی شناسد، و دست خود به هر معصیت و گناه آلوده می سازد، حتّی از هتک حرمت محارم نیز ابایی ندارد، و زمام و مهار فرد مست به دست شیطان است، اگر او را فرمان به سجده بت ها نماید، همان کند و هر کجا که او را بکشد اطاعت می کند.

پرسید: چرا خداوند خون ریخته شده را حرام ساخت؟ فرمود: زیرا قساوت می آورد و رحم را از قلب می گیرد، و بدن را عفونی و رنگ را تغییر می دهد، و بالاترین علّت در مرض جذام همان خوردن خون است.

پرسید: خوردن غدّه چه؟ فرمود: آن نیز موجب جذام است. پرسید: مردار را چرا حرام کرد؟ فرمود:

ص: 180

اللَّهِ عَلَیْهِ فَرْقاً بَیْنَهَا وَ بَیْنَ مَا یُذْکَرُ عَلَیْهِ اسْمُ اللَّهِ (1)وَ الْمَیْتَةُ قَدْ جَمَدَ فِیهَا الدَّمُ وَ تَرَاجَعَ إِلَی بَدَنِهَا فَلَحْمُهَا ثَقِیلٌ غَیْرُ مَرِی ءٍ لِأَنَّهَا یُؤْکَلُ لَحْمُهَا بِدَمِهَا قَالَ فَالسَّمَکُ مَیْتَةٌ قَالَ إِنَّ السَّمَکَ ذَکَاتُهُ إِخْرَاجُهُ حَیّاً مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ یُتْرَکُ حَتَّی یَمُوتَ مِنْ ذَاتِ نَفْسِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ دَمٌ وَ کَذَلِکَ الْجَرَادُ قَالَ فَلِمَ حَرَّمَ الزِّنَا قَالَ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ ذَهَابِ الْمَوَارِیثِ وَ انْقِطَاعِ الْأَنْسَابِ لَا تَعْلَمُ الْمَرْأَةُ فِی الزِّنَا مَنْ أَحْبَلَهَا وَ لَا الْمَوْلُودُ یَعْلَمُ مَنْ أَبُوهُ وَ لَا أَرْحَامَ مَوْصُولَةٌ وَ لَا قَرَابَةَ مَعْرُوفَةٌ قَالَ فَلِمَ حَرَّمَ اللِّوَاطَ قَالَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَوْ کَانَ إِتْیَانُ الْغُلَامِ حَلَالًا لَاسْتَغْنَی الرِّجَالُ عَنِ النِّسَاءِ وَ کَانَ فِیهِ قَطْعُ النَّسْلِ وَ تَعْطِیلُ الْفُرُوجِ وَ کَانَ فِی إِجَازَةِ ذَلِکَ فَسَادٌ کَثِیرٌ قَالَ فَلِمَ حَرَّمَ إِتْیَانِ الْبَهِیمَةِ قَالَ علیه السلام کَرِهَ أَنْ یُضَیِّعَ الرَّجُلُ مَاءَهُ وَ یَأْتِیَ غَیْرَ شَکْلِهِ وَ لَوْ أَبَاحَ ذَلِکَ لَرَبَطَ کُلُّ رَجُلٍ أَتَاناً (2)یَرْکَبُ ظَهْرَهَا وَ یَغْشَی فَرْجَهَا فَکَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ فَسَادٌ کَثِیرٌ فَأَبَاحَ ظُهُورَهَا وَ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ فُرُوجَهَا وَ خَلَقَ لِلرِّجَالِ النِّسَاءَ لِیَأْنِسُوا بِهِنَّ وَ یَسْکُنُوا إِلَیْهِنَّ وَ یَکُنَّ مَوْضِعَ شَهَوَاتِهِمْ وَ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِهِمْ قَالَ فَمَا عِلَّةُ الْغُسْلِ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ إِنَّ مَا أُتِیَ حَلَالٌ وَ لَیْسَ فِی الْحَلَالِ تَدْنِیسٌ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْجَنَابَةَ بِمَنْزِلَةِ الْحَیْضِ وَ ذَلِکَ أَنَّ النُّطْفَةَ دَمٌ لَا تَسْتَحْکِمُ وَ لَا یَکُونُ الْجِمَاعُ إِلَّا بِحَرَکَةٍ شَدِیدَةٍ وَ شَهْوَةٍ غَالِبَةٍ وَ إِذَا فَرَغَ تَنَفَّسَ الْبَدَنُ وَ وَجَدَ الرَّجُلُ مِنْ نَفْسِهِ رَائِحَةً کَرِیهَةً فَوَجَبَ الْغُسْلُ لِذَلِکَ وَ غُسْلُ الْجَنَابَةِ مَعَ ذَلِکَ أَمَانَةٌ ائْتَمَنَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهَا عَبِیدَهُ لِیَخْتَبِرَهُمْ بِهَا قَالَ أَیُّهَا الْحَکِیمُ فَمَا تَقُولُ فِیمَنْ زَعَمَ أَنَّ هَذَا التَّدْبِیرَ الَّذِی یَظْهَرُ فِی هَذَا الْعَالَمِ تَدْبِیرُ النُّجُومِ السَّبْعَةِ قَالَ یَحْتَاجُونَ إِلَی دَلِیلِ أَنَّ هَذَا الْعَالَمَ الْأَکْبَرَ وَ الْعَالَمَ الْأَصْغَرَ مِنْ تَدْبِیرِ النُّجُومِ الَّتِی تَسْبَحُ فِی الْفَلَکِ (3)وَ تَدُورُ حَیْثُ دَارَتْ مُتْعِبَةً لَا تَفْتُرُ وَ سَائِرَةً

ص: 181

به جهت تفاوت حیوان ذبح شده به نام اللَّه با مردار است. و خون در مردار جمود یافته و به بدن باز می گردد و همین امر گوشت را سنگین و غیر لذیذ می کند، زیرا گوشت با خون آمیخته است. پرسید: ماهی مرده روی آب برای چه تحریم شده؟ فرمود: حلال شدن ماهی این است که زنده از آب خارج شده تا بمیرد، زیرا ماهی و ملخ دریایی خون [جهنده] ندارند.

پرسید: چرا زنا را حرام کرد؟ فرمود: زیرا رهاوردی جز فساد و به هم خوردن مواریث و قطع نسب ندارد، و در آن هیچ زنی نمی داند چه کسی او را باردار کرده و نه فرزند می داند پدرش کیست. در نتیجه عاری از قوم و خویشی خواهد بود.

پرسید: چرا لواط را حرام کرده؟ فرمود: اگر نزدیکی با پسران آزاد بود، دیگر مردها توجّهی به زنان نمی کردند و نسل بریده می شد و خلقت زنان عبث می ماند و در این جواز (لواط) فسادی بزرگ نهفته است. پرسید: چرا نزدیکی با حیوانات را حرام کرد؟ فرمود: برای آدمی زشت است که آب خود را در موجودی غیر شکل خود قرار دهد. و چنان چه این عمل را جایز کرده بود، هر مردی یک اتان (ماچه الاغ) می گرفت و هم سوارش می شد و هم با آن نزدیکی می کرد، و این فساد بسیاری در برداشت. پس سوار شدن پشت آن را حلال و نزدیکی را حرام ساخت. و برای مردان، زنان را خلق فرمود تا نزد ایشان أنس گرفته و آرام گیرند، تا همان ها موضع [دفع] شهوت و مادر فرزندانشان باشند!

پرسید: علّت غسل جنابت چیست، چه که با حلال نزدیکی کرده و حلال، ناپاکی ندارد؟ فرمود: جنابت همانند حیض است، زیرا نطفه همان خون غیر مستحکم است و نزدیکی توأم با حرکتی شدید و شهوتی غالب است و پس از فراغ از آن، بدن آرام گرفته و مرد بوی بدی از بدن خود استشمام می کند، و غسل به همین خاطر واجب شده. غسل جنابت امانتی است از خداوند که برای آزمون به بندگان سپرده است.

پرسید: ای حکیم! نظر شما درباره کسانی که معتقدند این تدبیری که در عالم ظاهر شده، همان تدبیر ستارگان هفتگانه است چیست؟ فرمود: نیاز به دلیلی دارند که این عالم اکبر و عالم اصغر، از تدبیر همان ستارگان هفتگانه ای است که در فلک شناور است و بی هیچ مشکلی پیوسته هر جا که می چرخد، ستارها نیز با آن در چرخشند

ص: 181

لَا تَقِفُ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ کُلَّ نَجْمٍ مِنْهَا مُوَکَّلٌ مُدَبَّرٌ (1)فَهِیَ بِمَنْزِلَةِ الْعَبِیدِ الْمَأْمُورِینَ الْمَنْهِیِّینَ فَلَوْ کَانَتْ قَدِیمَةً أَزَلِیَّةً لَمْ تَتَغَیَّرْ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ قَالَ فَمَنْ قَالَ بِالطَّبَائِعِ (2)قَالَ مَنْ لَمْ یَمْلِکِ الْبَقَاءَ وَ لَا صَرْفَ الْحَوَادِثِ وَ غَیَّرَتْهُ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی لَا یَرُدُّ الْهَرَمَ وَ لَا یَدْفَعُ الْأَجَلَ مَا تَصْنَعُ بِهِ (3)قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَمَّنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَلْقَ لَمْ یَزَلْ یَتَنَاسَلُونَ وَ یَتَوَالَدُونَ وَ یَذْهَبُ قَرْنٌ وَ یَجِی ءُ قَرْنٌ تُفْنِیهِمُ الْأَمْرَاضُ وَ الْأَعْرَاضُ وَ صُنُوفُ الْآفَاتِ یُخْبِرُکَ الْآخِرُ عَنِ الْأَوَّلِ وَ یُنَبِّئُکَ الْخَلَفُ عَنِ السَّلَفِ وَ الْقُرُونُ عَنِ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ وَجَدُوا الْخَلْقَ عَلَی هَذَا الْوَصْفِ بِمَنْزِلَةِ الشَّجَرِ وَ النَّبَاتِ فِی کُلِّ دَهْرٍ یَخْرُجُ مِنْهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ بِمَصْلَحَةِ النَّاسِ بَصِیرٍ بِتَأْلِیفِ الْکَلَامِ وَ یُصَنِّفُ کِتَاباً قَدْ حَبَّرَهُ بِفِطْنَتِهِ وَ حَسَّنَهُ بِحِکْمَتِهِ قَدْ جَعَلَهُ حَاجِزاً بَیْنَ النَّاسِ یَأْمُرُهُمْ بِالْخَیْرِ وَ یَحُثُّهُمْ عَلَیْهِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ السُّوءِ وَ الْفَسَادِ وَ یَزْجُرُهُمْ عَنْهُ لِئَلَّا یَتَهَاوَشُوا (4)وَ لَا یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً قَالَ علیه السلام وَیْحَکَ إِنَّ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ أَمْسِ وَ یَرْحَلُ عَنِ الدُّنْیَا غَداً لَا عِلْمَ لَهُ بِمَا کَانَ قَبْلَهُ وَ لَا مَا یَکُونُ بَعْدَهُ ثُمَّ إِنَّهُ لَا یَخْلُو الْإِنْسَانُ مِنْ أَنْ یَکُونَ خَلَقَ نَفْسَهُ أَوْ خَلَقَهُ غَیْرُهُ أَوْ لَمْ یَزَلْ مَوْجُوداً فَمَا لَیْسَ بِشَیْ ءٍ لَا یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَخْلُقَ شَیْئاً وَ هُوَ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ وَ کَذَلِکَ مَا لَمْ یَکُنْ فَیَکُونُ شَیْئاً یُسْأَلُ فَلَا یَعْلَمُ کَیْفَ کَانَ ابْتِدَاؤُهُ وَ لَوْ کَانَ الْإِنْسَانُ أَزَلِیّاً لَمْ تَحْدُثْ فِیهِ الْحَوَادِثُ لِأَنَّ الْأَزَلِیَّ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَیَّامُ وَ لَا یَأْتِی عَلَیْهِ الْفَنَاءُ مَعَ أَنَّا لَمْ نَجِدْ بِنَاءً مِنْ غَیْرِ بَانٍ وَ لَا أَثَراً مِنْ غَیْرِ مُؤَثِّرٍ وَ لَا تَأْلِیفاً مِنْ غَیْرِ مُؤَلِّفٍ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ أَبَاهُ خَلَقَهُ قِیلَ فَمَنْ خَلَقَ أَبَاهُ وَ لَوْ أَنَّ الْأَبَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ ابْنَهُ لَخَلَقَهُ عَلَی شَهْوَتِهِ وَ صَوَّرَهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ وَ لَمَلَکَ حَیَاتَهُ وَ لَجَارَ فِیهِ حُکْمُهُ مَرِضَ

ص: 182

و بی توقّف سیر می کنند.

سپس فرمود: هر کدام از ستاره ها موکّلی مدبّر دارد، همچون بندگان امرکننده و بازدارنده، و اگر ستارگان قدیم و ازلی بودند، از حالی به حال دیگر تغییر نمی کردند.

پرسید: کسانی که معتقد به طبایع هستند چه؟ فرمود: اینان قدری مذهبند، و این عقیده انسانی است که مالک بقای خود نیست. و صرف حوادث و تغییرات شبانه روز، نه قادر به دفع پیری است و نه دافع اجل. [چنین موجودی] از خلقت خود چه می داند؟! پرسید: مرا آگاه فرمایید نسبت به جماعتی که قائلند مخلوقات پیوسته در حال توالد و تناسل بوده و گروهی آمده و گروهی می روند، امراض و اعراض و آفات متعدّد موجب فنای ایشان شده و آخر از اول ایشان خبر می دهد و آینده از گذشته شان خبر می دهد، و هر عصر از روزگار خود. اینان خلق را همچون درخت و گیاه پنداشته اند که در هر دوره فردی حَکمی و دانای به مصالح مردم، از میانشان خارج می شود که در گردآوری کلام استاد است و همو کتابی را ساخته و پرداخته کرده و با تیزهوشی می آراید، و با حکمت آن را نیکو می دارد و همان را حاجز و مانع مردم قرار می دهد؛ کتابی که به خیر فرمان و بر آن تشویق می کند، و از بدی و فساد بازداشته و مانع می گردد، تا مردم به نزاع نیفتاده و همدیگر را نکشند؟

فرمود: وای بر تو! موجودی که دیروز از بطن مادر خارج شده و فردا از دنیا سفر می کند، نه علم از گذشته دارد و نه آینده (از کجا این ها را پرداخته و این تنها کار انبیاء است!) بعد این که آدمی از دو حال خارج نیست: یا خالق است یا مخلوق. مگر او موجود نیست؟! پس آن چه هیچ نیست، قادر به خلق دیگری نیست که آن هم چیزی نیست، و نیز آنکه نبوده و شده، می پرسد و نمی داند که آغاز چنین شخصی چگونه بوده است، و اگر او ازلی بود و حوادث در او اثر نمی کرد- که ازلی دستخوش تغییر ایّام قرار نمی گیرد- و فنا هم در او راهی ندارد. همچنان که ما هیچ ساختمان بی سازنده ای را ندیدیم، و نه اثری بی مؤثّر، و نه مجموعه ای بی مؤلّف. پس هر که پندارد که خالق او پدرش می باشد، باید پرسید: چه کسی پدرش را آفریده؟ و اگر پدر خالق فرزند بود، آفرینش و صورتگری او با شهوت و محبّت بوده و مالک حیات، او است و حکم خود را در آن جاری می ساخت، ولی در حال بیماری

ص: 182

فَلَمْ یَنْفَعْهُ وَ مَاتَ فَعَجَزَ عَنْ رَدِّهِ (1)إِنَّ مَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً وَ یَنْفُخَ فِیهِ رُوحاً حَتَّی یَمْشِیَ عَلَی رِجْلَیْهِ سَوِیّاً یَقْدِرُ أَنْ یَدْفَعَ عَنْهُ الْفَسَادَ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی عِلْمِ النُّجُومِ قَالَ هُوَ عِلْمٌ قَلَّتْ مَنَافِعُهُ وَ کَثُرَتْ مَضَرَّاتُهُ لِأَنَّهُ لَا یُدْفَعُ بِهِ الْمَقْدُورُ وَ لَا یُتَّقَی بِهِ الْمَحْذُورُ إِنْ أَخْبَرَ الْمُنَجِّمُ بِالْبَلَاءِ لَمْ یُنْجِهِ التَّحَرُّزُ مِنَ الْقَضَاءِ وَ إِنْ أَخْبَرَ هُوَ بِخَیْرٍ لَمْ یَسْتَطِعْ تَعْجِیلَهُ وَ إِنْ حَدَثَ بِهِ سُوءٌ لَمْ یُمْکِنْهُ صَرْفُهُ وَ الْمُنَجِّمُ یُضَادُّ اللَّهَ فِی عِلْمِهِ بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرُدُّ قَضَاءَ اللَّهِ عَنْ خَلْقِهِ (2)قَالَ فَالرَّسُولُ أَفْضَلُ أَمِ الْمَلَکُ الْمُرْسَلُ إِلَیْهِ قَالَ بَلِ الرَّسُولُ أَفْضَلُ قَالَ فَمَا عِلَّةُ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِعِبَادِهِ یَکْتُبُونَ عَلَیْهِمْ وَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَالِمُ السِّرِّ وَ مَا هُوَ أَخْفَی قَالَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِذَلِکَ وَ جَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلَی خَلْقِهِ لِیَکُونَ الْعِبَادُ لِمُلَازَمَتِهِمْ إِیَّاهُمْ أَشَدَّ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ مُوَاظَبَةً وَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ أَشَدَّ انْقِبَاضاً وَ کَمْ مِنْ عَبْدٍ یَهُمُّ بِمَعْصِیَةٍ فَیَذْکُرُ مَکَانَهَا فَارْعَوَی (3)وَ کَفَّ فَیَقُولُ رَبِّی یَرَانِی وَ حَفِظَتِی عَلَیَّ بِذَلِکَ تَشْهَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ بِرَأْفَتِهِ وَ لُطْفِهِ أَیْضاً وَکَّلَهُمْ بِعِبَادِهِ یَذُبُّونَ عَنْهُ مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ وَ هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ آفَاتٍ کَثِیرَةً مِنْ حَیْثُ لَا یَرَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ أَمْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَخَلَقَ الْخَلْقَ لِلرَّحْمَةِ أَمْ لِلْعَذَابِ قَالَ خَلَقَهُمْ لِلرَّحْمَةِ وَ کَانَ فِی عِلْمِهِ قَبْلَ خَلْقِهِ إِیَّاهُمْ أَنَّ قَوْماً مِنْهُمْ یَصِیرُونَ إِلَی عَذَابِهِ بِأَعْمَالِهِمُ الرَّدِیئَةِ وَ جَحْدِهِمْ بِهِ قَالَ یُعَذِّبُ مَنْ أَنْکَرَ فَاسْتَوْجَبَ عَذَابَهُ بِإِنْکَارِهِ فَبِمَ یُعَذِّبُ مَنْ وَحَّدَهُ وَ عَرَفَهُ قَالَ یُعَذِّبُ الْمُنْکِرَ لِإِلَهِیَّتِهِ عَذَابَ الْأَبَدِ وَ یُعَذِّبُ الْمُقِرَّ بِهِ عَذَاباً عُقُوبَةً (4)لِمَعْصِیَتِهِ إِیَّاهُ فِیمَا فَرَضَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَخْرُجُ وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً قَالَ فَبَیْنَ الْکُفْرِ وَ الْإِیمَانِ مَنْزِلَةٌ (5)قَالَ لَا قَالَ فَمَا الْإِیمَانُ وَ مَا الْکُفْرُ

ص: 183

کاری از دستش ساخته نیست و در صورت مرگ، قادر به مرجوع کردن فرزند نیست! به درستی کسی که قادر به آفریدن خلقی است و روحی در جان آن می دمد تا بر دو پای خود هماهنگ راه رود، همان قادر بر دفع فساد از او خواهد بود.

پرسید: درباره علم ستارگان نظر شما چیست؟ فرمود: علمی است با منافع اندک و زیان بسیار، زیرا به قادر به دفع تقدیر شده نیست و از محذور آن نمی شود پرهیز کرد. اگر خبر از بلایی دهد، تحرّز از قضا او را نجات نمی دهد و اگر از خیری خبر دهد، قادر به تعجیل آن نشود و اگر گرفتار مشکلی شود، قادر به تغییر آن نیست. و منجّم با علم خود با خدا مخالفت می کند و می پندارد که می تواند قضای حتمی را از خلق خدا بازگرداند!

پرسید: رسول افضل است یا فرشته پیام آور به او؟ فرمود: بلکه رسول افضل است. پرسید: پس دلیل فرشتگان موکّل بر بندگان چیست، که سود و زیان ایشان را می نویسند، در حالی که خداوند، عالم به سرّ و نهان است؟! فرمود: در این کار بنده و اسیرشان نموده و شاهدانی بر خلق خود قرارشان داده تا بندگان در پرتو ملازمت اینان، بیشتر مواظب طاعت خدا و پرهیز از معصیت باشند. و چه بسیار بندگانی که قصد گناهی می کنند و با توجّه به آن دو، دست کشیده و می گویند: «خدایم مرا می بیند و دو نگهبانم بر آن شاهدند.» و بی شکّ خداوند از سر رأفت و لطف خود نیز اینان را بر بندگان گمارده تا از آدمی مرده، شیطان و جانوران زمینی و آفت های بسیاری که نمی بینند- به اذن خداوند- دور کنند تا امر خدایی (مرگ) برسد.

پرسید: پس آیا مردمان را برای رحمت آفرید یا عذاب؟ فرمود: برای رحمت، و پیش از خلقت می دانسته که گروهی از ایشان به جهت اعمال زشت و انکارشان رهسپار عذاب او خواهند شد. پرسید: گیریم عذاب منکرین، مستوجب عذاب صحیح باشد، چرا یکتاپرستان و عارفان را عذاب می کند؟! فرمود: منکرین خدایی خود را گرفتار عذابی ابدی می سازد، و معترفان (موحّدان و عارفان) خود را به خاطر سرپیچی از واجبات عذاب می کند، سپس از آن عذاب خارج می شوند، و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی کند.

پرسید: آیا میان کفر و ایمان منزلت و جایگاهی است؟ فرمود: نه. پرسید: پس ایمان و کفر چیست؟

ص: 183

قَالَ الْإِیمَانُ أَنْ یُصَدِّقَ اللَّهَ فِیمَا غَابَ عَنْهُ مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ لِتَصْدِیقِهِ بِمَا شَاهَدَ مِنْ ذَلِکَ وَ عَایَنَ وَ الْکُفْرُ الْجُحُودُ قَالَ فَمَا الشِّرْکُ وَ مَا الشَّکُّ قَالَ الشِّرْکُ أَنْ یَضُمَّ إِلَی الْوَاحِدِ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ آخَرَ وَ الشَّکُّ مَا لَمْ یَعْتَقِدْ قَلْبُهُ شَیْئاً قَالَ أَ فَیَکُونُ الْعَالِمُ جَاهِلًا قَالَ عَالِمٌ بِمَا یَعْلَمُ وَ جَاهِلٌ بِمَا یَجْهَلُ قَالَ فَمَا السَّعَادَةُ وَ مَا الشَّقَاوَةُ قَالَ السَّعَادَةُ سَبَبُ خَیْرٍ تُمْسِکُ بِهِ السَّعِیدُ فَیَجُرُّهُ إِلَی النَّجَاةِ وَ الشَّقَاوَةُ سَبَبُ خِذْلَانٍ تُمْسِکُ بِهِ الشَّقِیُّ فَجَرَّهُ إِلَی الْهَلَکَةِ وَ کُلٌّ بِعِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی (1)قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ السِّرَاجِ إِذَا انْطَفَأَ أَیْنَ یَذْهَبُ نُورُهُ قَالَ یَذْهَبُ فَلَا یَعُودُ قَالَ فَمَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ الْإِنْسَانُ مِثْلَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ وَ فَارَقَ الرُّوحُ الْبَدَنَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْهِ أَبَداً کَمَا لَا یَرْجِعُ ضَوْءُ السِّرَاجِ إِلَیْهِ أَبَداً إِذَا انْطَفَأَ قَالَ لَمْ تُصِبِ الْقِیَاسَ إِنَّ النَّارَ فِی الْأَجْسَامِ کَامِنَةٌ (2)وَ الْأَجْسَامَ قَائِمَةٌ بِأَعْیَانِهَا کَالْحَجَرِ وَ الْحَدِیدِ فَإِذَا ضُرِبَ

ص: 184

فرمود: ایمان، تصدیق پروردگار در آن چه از عظمت خدا از او در ظاهر و نهان است می باشد، و کفر انکار است و جحود. پرسید: شرک و شکّ چیست؟ فرمود: شرک، چسباندن کسی است به واحدی که هیچ همانندی ندارد، و شکّ، عدم اعتقاد قلبی به چیزی است.

پرسید: آیا می شود عالم، جاهل باشد؟ فرمود: عالم است بدان چه می داند و جاهل است به چیزی که نمی داند. پرسید: پس سعادت و شقاوت چیست؟ فرمود: سعادت، سبب خیر است؛ سعید دست به دامنش شده و او را نجات می دهد. و شقاوت، سبب خذلان و شکست است؛ بدبخت متمسّک بدان شده و آن نیز وی را به پرتگاه هلاکت می کشاند. و همه در علم خدا است،

پرسید: بفرمایید نور چراغ پس از خاموشی کجا می رود؟ فرمود: بدون بازگشت می رود. پرسید: چرا قبول ندارید که انسان نیز مانند همان نور چراغ، پس از مرگ روح از بدن خارج شده و دیگر بدان باز نمی گردد، همان طور که نور چراغ پس از خاموشی، بی بازگشت است؟!

فرمود: قیاس نادرستی نمودی، زیرا آتش در اجسام پنهان است، و اجسام با اعیان خود مانند سنگ و آهن قائم و حاضرند و در صورت برخورد

ص: 184

أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ سَطَعَتْ مِنْ بَیْنِهِمَا نَارٌ یُقْتَبَسُ مِنْهُمَا سِرَاجٌ لَهُ الضَّوْءُ فَالنَّارُ ثَابِتَةٌ فِی أَجْسَامِهَا وَ الضَّوْءُ ذَاهِبٌ وَ الرُّوحُ جِسْمٌ رَقِیقٌ قَدْ أُلْبِسَ قَالَباً کَثِیفاً وَ لَیْسَ بِمَنْزِلَةِ السِّرَاجِ الَّذِی ذَکَرْتَ إِنَّ الَّذِی خَلَقَ فِی الرَّحِمِ جَنِیناً مِنْ مَاءٍ صَافٍ وَ رَکَّبَ فِیهِ ضُرُوباً مُخْتَلِفَةً مِنْ عُرُوقٍ وَ عَصَبٍ وَ أَسْنَانٍ وَ شَعْرٍ وَ عِظَامٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ هُوَ یُحْیِیهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یُعِیدُهُ بَعْدَ فَنَائِهِ قَالَ فَأَیْنَ الرُّوحُ قَالَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ حَیْثُ مَصْرَعُ الْبَدَنِ إِلَی وَقْتِ الْبَعْثِ قَالَ فَمَنْ صُلِبَ أَیْنَ رُوحُهُ قَالَ فِی کَفِّ الْمَلَکِ الَّذِی قَبَضَهَا حَتَّی یُودِعَهَا الْأَرْضَ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الرُّوحِ أَ غَیْرُ الدَّمِ قَالَ نَعَمْ الرُّوحُ عَلَی مَا وَصَفْتُ لَکَ مَادَّتُهُ مِنَ الدَّمِ وَ مِنَ الدَّمِ رُطُوبَةُ الْجِسْمِ وَ صَفَاءُ اللَّوْنِ وَ حُسْنُ الصَّوْتِ وَ کَثْرَةُ الضَّحِکِ فَإِذَا جَمَدَ الدَّمُ فَارَقَ الرُّوحُ الْبَدَنَ قَالَ فَهَلْ یُوصَفُ بِخِفَّةٍ وَ ثِقْلٍ وَ وَزْنٍ قَالَ الرُّوحُ بِمَنْزِلَةِ الرِّیحِ فِی الزِّقِّ (1)إِذَا نُفِخَتْ فِیهِ امْتَلَأَ الزِّقُّ مِنْهَا فَلَا یَزِیدُ فِی وَزْنِ الزِّقِّ وُلُوجُهَا فِیهِ وَ لَا یَنْقُصُهَا خُرُوجُهَا مِنْهُ کَذَلِکَ الرُّوحُ لَیْسَ لَهَا ثِقْلٌ وَ لَا وَزْنٌ قَالَ فَأَخْبِرْنِی مَا جَوْهَرُ الرِّیحِ قَالَ الرِّیحُ هَوَاءٌ إِذَا تَحَرَّکَ سُمِّیَ رِیحاً فَإِذَا سَکَنَ سُمِّیَ هَوَاءً وَ بِهِ قِوَامُ الدُّنْیَا (2)وَ لَوْ کُفِتَ الرِّیحُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَفَسَدَ کُلُّ شَیْ ءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ نَتُنَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الرِّیحَ بِمَنْزِلَةِ الْمِرْوَحَةِ تَذُبُّ وَ تَدْفَعُ الْفَسَادَ عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ تُطَیِّبُهُ فَهِیَ بِمَنْزِلَةِ الرُّوحِ إِذَا خَرَجَ عَنِ الْبَدَنِ نَتُنَ الْبَدَنُ وَ تَغَیَّرَ تَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ قَالَ أَ فَیَتَلَاشَی الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالَبِهِ أَمْ هُوَ بَاقٍ قَالَ بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَی وَقْتِ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ الْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَی فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ ثُمَّ أُعِیدَتِ الْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا وَ ذَلِکَ أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ تَسْبُتُ (3)فِیهَا الْخَلْقُ وَ ذَلِکَ بَیْنَ النَّفْخَتَیْنِ قَالَ وَ أَنَّی لَهُ بِالْبَعْثِ وَ الْبَدَنُ قَدْ بَلِیَ وَ الْأَعْضَاءُ قَدْ تَفَرَّقَتْ فَعُضْوٌ بِبَلْدَةٍ

ص: 185

هر کدام با یکدیگر، میانشان آتش نمایان می گردد و چراغ، روشنایی از همان آتش می گیرد. پس آتش در اجسام ثابت است و نور ذاهب و رونده، و روح، جسمی است رقیق که ملبوس به قالبی مرکّب شده و مانند چراغی که گفتی نیست. بی شکّ کسی که در رحم جنینی در آبی صاف خلق کرده و انواع مختلفی از رگ و عصب و دندان و مو و استخوان و غیر آن را در آن ترکیب کرده، همو پس از مرگ زنده اش می دارد و پس از فنا مرجوعش می گرداند.

پرسید: پس روح کجا است؟ فرمود: در بطن زمین، همان جا که بدن دفن است، تا وقت بعث و نشور. پرسید: پس روح کسی که به دار آویخته می شود کجاست؟ فرمود: دست همان فرشته ای که جانش را ستانده می ماند تا به زمینش بازگرداند.

پرسید: بفرمایید آیا روح جز همان خون است؟ فرمود: آری، روح همان طور که برایت گفتم ماده اش از خون است، و خون مایه رطوبت جسم و صفای رنگ و نیکویی صوت و زیادی خنده است، پس چون خون خشک شود روح از بدن فارغ و جدا می گردد.

پرسید: آیا روح مشمول تعاریفی چون سبکی و سنگینی و وزن می شود؟

فرمود: روح مانند باد در خیک است، وقتی در آن دمیده شود خیک از آن پر شود، نه وارد شدن باد به وزن آن بیافزاید و نه خروج آن از وزنش بکاهد. حال روح نیز این گونه است که نه ثقلی دارد و نه وزنی.

پرسید: بفرمایید ماده و جوهر روح چیست؟ فرمود: باد همان هواست و به مجرّد حرکت، باد و در صورت سکون «هوا» نامیده می شود، و برپایی دنیا بسته به همان هوا است و اگر سه روز باد نوزد، همه چیز زمین خراب شده و متعفّن می گردد. باد در مثل مانند بادزن است که فساد و خرابی را از هر چیزی دور ساخته و خوشبو می سازد، مانند روح که به محض خروج از جسم، بدن عفونی شده و تغییر می کند. بزرگ و بزرگوار است خدای یکتا که نیکوترین آفرینندگان است!

پرسید: آیا روح پس از خروج از قالب خود متلاشی می شود یا باقی می ماند؟ فرمود: بلکه آن تا وقت دمیدن در صور باقی می ماند. پس در آن زمان همه چیز باطل شده و فانی می گردد، نه حسّی و نه محسوسی باقی می ماند، سپس همه چیز به همان صورتی که مدبّرشان خلق کرده بود باز می گردند، و آن چهار صد سال است که خلق در آن بیارامند، و آن میان دو نفخه است.

پرسید: چه بعث و نشوری! با این که اجسام پوسیده و اعضاء پراکنده اند، عضوی در شهری

ص: 185

یَأْکُلُهَا سِبَاعُهَا وَ عُضْوٌ بِأُخْرَی تَمْزِقُهُ هَوَامُّهَا وَ عُضْوٌ قَدْ صَارَ تُرَاباً بُنِیَ بِهِ مَعَ الطِّینِ حَائِطٌ (1)قَالَ إِنَّ الَّذِی أَنْشَأَهُ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ وَ صَوَّرَهُ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ کَانَ سَبَقَ إِلَیْهِ قَادِرٌ أَنْ یُعِیدَهُ کَمَا بَدَأَهُ قَالَ أَوْضِحْ لِی ذَلِکَ قَالَ إِنَّ الرُّوحَ مُقِیمَةٌ فِی مَکَانِهَا رُوحَ الْمُحْسِنِ فِی ضِیَاءٍ وَ فُسْحَةٍ وَ رُوحَ الْمُسِی ءِ فِی ضِیقٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ الْبَدَنُ یَسِیرُ تُرَاباً مِنْهُ خُلِقَ (2)وَ مَا تَقْذِفُ بِهِ السِّبَاعُ وَ الْهَوَامُّ مِنْ أَجْوَافِهَا مِمَّا أَکَلَتْهُ وَ مَزَّقَتْهُ کُلُّ ذَلِکَ فِی التُّرَابِ مَحْفُوظٌ عِنْدَ مَنْ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ عَدَدَ الْأَشْیَاءِ وَ وَزْنَهَا وَ إِنَّ تُرَابَ الرُّوحَانِیِّینَ بِمَنْزِلَةِ الذَّهَبِ فِی التُّرَابِ فَإِذَا کَانَ حِینَ الْبَعْثِ مَطَرَتِ الْأَرْضُ مَطَرَ النُّشُورِ فَتَرْبُو الْأَرْضُ ثُمَّ تَمْخَضُ مَخْضَ (3)السَّقَّاءِ فَیَصِیرُ تُرَابُ الْبِشْرِ کَمَصِیرِ الذَّهَبِ مِنَ التُّرَابِ إِذَا غُسِلَ بِالْمَاءِ وَ الزُّبْدِ مِنَ اللَّبَنِ إِذَا مُخِضَ فَیَجْتَمِعُ تُرَابُ کُلِّ قَالَبٍ فَیَنْقُلُ (4)بِإِذْنِ الْقَادِرِ إِلَی حَیْثُ الرُّوحُ فَتَعُودُ الصُّوَرُ بِإِذْنِ الْمُصَوِّرِ کَهَیْئَتِهَا وَ تَلِجُ الرُّوحُ فِیهَا فَإِذَا قَدِ اسْتَوَی لَا یُنْکِرُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ النَّاسِ یُحْشَرُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عُرَاةً قَالَ بَلْ یُحْشَرُونَ فِی أَکْفَانِهِمْ قَالَ أَنَّی لَهُمْ بِالْأَکْفَانِ وَ قَدْ بُلِیَتْ قَالَ إِنَّ الَّذِی أَحْیَا أَبْدَانَهُمْ جَدَّدَ أَکْفَانَهُمْ قَالَ فَمَنْ مَاتَ بِلَا کَفَنٍ قَالَ یَسْتُرُ اللَّهُ عَوْرَتَهُ بِمَا شَاءَ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ فَیُعْرَضُونَ صُفُوفاً (5)قَالَ نَعَمْ هُمْ یَوْمَئِذٍ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ أَلْفِ صَفٍّ فِی عَرْضِ الْأَرْضِ قَالَ أَ وَ لَیْسَ تُوزَنُ الْأَعْمَالُ (6)قَالَ علیه السلام لَا إِنَّ الْأَعْمَالَ

ص: 186

خوراک درندگان شده و عضو دیگر را جانوران دریده اند، و عضوی دیگر تبدیل به خاکی شده که گل دیوار است!

فرمود: آنکه بی چیزی او را خلق کرد، و بی هیچ مثال گذشته ای او را صورتگری کرده، همو قادر است همان گونه که آفریده، سرانجام برگرداند.

زندیق گفت: آن را برایم شرح دهید. امام علیه السّلام فرمود: روح در هر دو قالب مقیم است؛ روح نیکوکار در روشنی و گشادگی است و روح بدکار در تنگی و تاریکی. و بدن تبدیل به همان خاکی شود که از آن خلق شده، و محتویات شکم درندگان و جانوران که به خاک می اندازد (مدفوع) نزد همو که مثقال ذرّه ای در تاریکی از او دور نمی ماند و عدد و وزن اشیاء را می داند، همه و همه محفوظ است. و به درستی خاک انسان های روحانی در خاک مانند طلا است، و چون هنگام بعث باران نشور بر زمین ببارد و زمین مرتفع شده و به شدت تکان بخورد، خاک بشر مانند جاری شدن طلا از خاک، وقتی با آب شسته می شود جاری می گردد، مانند جدایی دوغ از کره پس از تکان های شدید، پس خاک هر قالب در قالب خودش جمع می شود و به فرمان خدای قادر، به مکان روح منتقل می شود، و صورت ها به فرمان صورتگر به صورت اصلی خود بازمی گردند، و روح در آن داخل می شود. پس چون برپا شد، منکر هیچ چیزی از خود نمی شود.

پرسید: بفرمایید آیا مردمان هنگام حشر در روز قیامت عریانند؟ فرمود: بلکه در کفن های خود محشور خواهند شد. پرسید: چه کفنی! حال این که همه پوسیده؟! فرمود: همان که بدن هاشان را حیات می بخشد، همو کفن هاشان را تجدید می فرماید. پرسید: تکلیف اموات بی کفن چیست؟ فرمود: خداوند هر گونه که بخواهد عورت هاشان را پوشانده و مستور می فرماید.

پرسید: آیا به صف عرضه خواهند شد؟ فرمود: آری، مردم آن روز در یک صد و بیست هزار صف در عرض زمین خواهند بود. پرسید: مگر اعمال وزن نمی شود؟ فرمود: نه، اعمال

ص: 186

لَیْسَتْ بِأَجْسَامٍ وَ إِنَّمَا هِیَ صِفَةُ مَا عَمِلُوا وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی وَزْنِ الشَّیْ ءِ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ الْأَشْیَاءِ وَ لَا یَعْرِفُ ثِقْلَهَا وَ خِفَّتَهَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ قَالَ فَمَا الْمِیزَانُ (1)قَالَ الْعَدْلُ قَالَ فَمَا مَعْنَاهُ فِی کِتَابِهِ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ قَالَ فَمَنْ رُجِّحَ عَمَلُهُ قَالَ فَأَخْبِرْنِی أَ وَ لَیْسَ فِی النَّارِ مُقَنِّعٌ أَنْ یُعَذِّبَ خَلْقَهُ بِهَا دُونَ الْحَیَّاتِ وَ الْعَقَارِبِ قَالَ إِنَّمَا یُعَذِّبُ بِهَا قَوْماً زَعَمُوا أَنَّهَا لَیْسَتْ مِنْ خَلْقِهِ إِنَّمَا شَرِیکُهُ الَّذِی یَخْلُقُهُ فَیُسَلِّطُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمُ الْعَقَارِبَ وَ الْحَیَّاتِ فِی النَّارِ لِیُذِیقَهُمْ بِهَا وَبَالَ مَا کَانُوا عَلَیْهِ فَجَحَدُوا أَنْ یَکُونَ صَنَعَهُ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ قَالُوا إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَأْتِی الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِلَی ثَمَرَةٍ یَتَنَاوَلُهَا فَإِذَا أَکَلَهَا عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا قَالَ نَعَمْ ذَلِکَ عَلَی قِیَاسِ السِّرَاجِ یَأْتِی الْقَابِسُ فَیَقْتَبِسُ مِنْهُ فَلَا یَنْقُصُ مِنْ ضَوْئِهِ شَیْ ءٌ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الدُّنْیَا مِنْهُ سُرُجاً قَالَ أَ لَیْسُوا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ لَا تَکُونُ لَهُمُ الْحَاجَةُ قَالَ بَلَی لِأَنَّ غِذَاءَهُمْ رَقِیقٌ لَا ثُفْلَ لَهُ بَلْ یَخْرُجُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ بِالْعَرَقِ قَالَ فَکَیْفَ تَکُونُ الْحَوْرَاءُ فِی کُلِّ مَا أَتَاهَا زَوْجُهَا عَذْرَاءَ قَالَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الطِّیبِ لَا تَعْتَرِیهَا عَاهَةٌ وَ لَا تُخَالِطُ جِسْمَهَا آفَةٌ وَ لَا یَجْرِی فِی ثَقْبِهَا شَیْ ءٌ وَ لَا یُدَنِّسُهَا حَیْضٌ فَالرَّحِمُ مُلْتَزِقَةٌ (2)إِذْ لَیْسَ فِیهِ لِسِوَی الْإِحْلِیلِ مَجْرًی قَالَ فَهِیَ تَلْبَسُ سَبْعِینَ حُلَّةً وَ یَرَی زَوْجُهَا مُخَّ سَاقِهَا مِنْ وَرَاءِ حُلَلِهَا وَ بَدَنِهَا قَالَ نَعَمْ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدَّرَاهِمَ إِذَا أُلْقِیَتْ فِی مَاءٍ صَافٍ قَدْرُهُ قِیدَ رُمْحٍ قَالَ فَکَیْفَ یُنَعَّمُ أَهْلُ الْجَنَّةِ بِمَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدِ افْتَقَدَ ابْنَهُ أَوْ أَبَاهُ أَوْ حَمِیمَهُ أَوْ أُمَّهُ فَإِذَا افْتَقَدُوهُمْ فِی الْجَنَّةِ لَمْ یَشُکُّوا فِی مَصِیرِهِمْ إِلَی النَّارِ فَمَا یَصْنَعُ بِالنَّعِیمِ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّ حَمِیمَهُ فِی النَّارِ یُعَذَّبُ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ الْعِلْمِ قَالُوا

ص: 187

مانند اجسام نیست و تنها صفتی از اعمالشان می باشد. و تنها کسی نیاز به وزن شی ء دارد که عدد و وزن و سبکی آن ها را نداند، و بی شکّ هیچ چیزی بر خداوند مخفی و نهان نیست.

پرسید: پس معنی میزان چیست؟ فرمود: عدل است. پرسید: پس معنی آیه «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُه»(1) {پس هر کس میزان های [عمل] او گران باشد» چیست؟ فرمود: یعنی: پس هر که کردار و اعمالش بچربد. پرسید: بفرمایید مگر در جهنّم شاهد عادلی نیست که خلق را عذاب کند تا دیگر نیازی به مار و عقرب نباشد؟ فرمود: مار و عقرب را تنها وسیله عذاب کسانی قرار می دهد که فکر می کردند آن ها از خلق خدا نیستند، بلکه شریک دیگری آن ها را خلق کرده است. پس خداوند نیز عقرب و مار را در آتش بر آنان مسلّط نماید تا وبال دروغی که بافته و انکاری که در خلقت آن دو قائل شدند را بچشند.

پرسید: پس از کجا گفته اند: فردی بهشتی تا دست دراز کند میوه ای را بگیرد، به محض خوردن آن به همان شکل و هیئت سابق خود بازگردانده شود؟ فرمود: آری، آن بر قیاس همان چراغ است که فردی آتشی از آن می گیرد بی آنکه از نور آن چیزی کم شود، حال این که تمام دنیا از جانب او پر از چراغ و سراج شده است. پرسید: مگر نمی خورند و نمی آشامند، و به نظر شما اینان نیاز به رفع حاجت ندارند؟ فرمود: آری، چون خوراکشان رقیق و بی وزن است، دفع با عرق از اجسامشان خارج می شود.

پرسید: چگونه حوریان در تمام موارد نزدیکی شوهرانشان باکره اند؟ فرمود: زیرا خلقت اینان با طیب بوده و عاری از هر بیماری و نقصند، و جسمشان با آفتی مخلوط نشده و در سوراخشان چیزی جریان نمی یابد، و هیچ حیضی آنان را آلوده نمی سازد، پس رحم چسبیده و بسته است، چون راهی جز برای احلیل ندارد. پرسید: حوریان هفتاد جامه بر تن دارند، چگونه است که شوهرانشان قادرند مغز دو ساقشان را از پشت این همه جامه و جسمشان ببینند؟ فرمود: آری، مانند یکی از خود شما که سکّه های نقره را در آبی صاف به عمق یک نیزه می بیند.

پرسید: نحوه استفاده بهشتیان از نعمات آنجا چگونه است، با این که غالبشان فاقد پسر یا پدر یا رفیق یا مادر خود شده، و فقدانشان فقط حاکی از این است که همه مفقودین در دوزخند، پس با نعمات چه کند آنکه از حال رفیقش در جهنّم و عذاب با خبر است؟!

فرمود: اهل علم گفته اند:

ص: 187

إِنَّهُمْ یَنْسَوْنَ ذِکْرَهُمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ انْتَظَرُوا قُدُومَهُمُ وَ رَجَوْا أَنْ یَکُونُوا بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فِی أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الشَّمْسِ أَیْنَ تَغِیبُ قَالَ إِنَّ بَعْضَ الْعُلَمَاءِ قَالُوا إِذَا انْحَدَرَتْ أَسْفَلَ الْقُبَّةِ دَارَ بِهَا الْفَلَکُ إِلَی بَطْنِ السَّمَاءِ صَاعِدَةً أَبَداً إِلَی أَنْ تَنْحَطَّ إِلَی مَوْضِعِ مَطْلَعِهَا یَعْنِی أَنَّهَا تَغِیبُ فِی عَیْنٍ حَامِئَةٍ ثُمَّ تَخْرِقُ الْأَرْضَ رَاجِعَةً إِلَی مَوْضِعِ مَطْلَعِهَا فَتَحَیَّرُ تَحْتَ الْعَرْشِ (1)حَتَّی یُؤْذَنَ لَهَا بِالطُّلُوعِ وَ یُسْلَبُ نُورُهَا کُلَّ یَوْمٍ وَ یَتَجَلَّلُ نُورٌ آخَرُ قَالَ فَالْکُرْسِیُّ أَکْبَرُ أَمِ الْعَرْشُ قَالَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی جَوْفِ الْکُرْسِیِّ خَلَا عَرْشِهِ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُحِیطَ بِهِ الْکُرْسِیُّ قَالَ فَخَلَقَ النَّهَارَ قَبْلَ اللَّیْلِ قَالَ نَعَمْ خَلَقَ النَّهَارَ قَبْلَ اللَّیْلِ وَ الشَّمْسَ قَبْلَ الْقَمَرِ وَ الْأَرْضَ قَبْلَ السَّمَاءِ وَ وَضَعَ الْأَرْضَ قَبْلَ الْحُوتِ وَ الْحُوتُ فِی الْمَاءِ وَ الْمَاءُ فِی صَخْرَةٍ مُجَوَّفَةٍ وَ الصَّخْرَةُ عَلَی عَاتِقِ مَلَکٍ وَ الْمَلَکُ عَلَی الثَّرَی وَ الثَّرَی عَلَی الرِّیحِ الْعَقِیمِ وَ الرِّیحُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ تُمْسِکُهُ الْقُدْرَةُ وَ لَیْسَ تَحْتَ الرِّیحِ الْعَقِیمِ إِلَّا الْهَوَاءُ وَ الظُّلُمَاتُ وَ لَا وَرَاءَ ذَلِکَ سَعَةٌ وَ لَا ضِیقٌ وَ لَا شَیْ ءٌ یُتَوَهَّمُ ثُمَّ خَلَقَ الْکُرْسِیَّ فَحَشَاهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ الْکُرْسِیُّ أَکْبَرُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ (2)ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ فَجَعَلَهُ أَکْبَرَ مِنَ الْکُرْسِیِّ.

اهل بهشت یاد آنان را فراموش می کنند. و برخی دیگر گفته اند: چشم به راه آنان باشند و امید آن دارند که از جمله اهل اعراف، یعنی میان دوزخ و بهشت باشند.

پرسید: بفرمایید که خورشید کجا غایب و پنهان می شود؟ فرمود: یکی از دانشمندان گوید: وقتی پایین قبّه سرازیر می شود، با آن پیوسته فلک به بطن آسمان می گردد تا این که به محلّ طلوع خود پایین بیاید. یعنی خورشید در چشمی پاک پنهان می شود. سپس به پایین زمین می رود تا به مطلع خود بازگردد، و حیران زیر عرش می ماند تا اجازه طلوع یابد، و هر روز نور خورشید گرفته شده و نوری دیگر تجلّی می کند.

پرسید: کرسی بزرگ تر است یا عرش؟ فرمود: هر چه خدا آفریده در داخل کرسی است، جز عرش خدا، زیرا آن بزرگ تر از آن است که کرسی آن را احاطه کند.

پرسید: آیا روز را قبل از شب آفرید؟ فرمود: آری، روز را پیش از شب آفرید، و خورشید را پیش از ماه، و زمین را پیش از آسمان، و زمین را بر حوت قرار داده و حوت را در آب، و آب را در صخره ای گود، و صخره را بر گرد فرشته ای، و فرشته را بر «ثری» و آن را بر ریح عقیم، و ریح را بر هوا، و هوا در دست قدرت است، و زیر ریح عقیم جز هوا و تاریکی ها چیز دیگری نیست، و اطراف آن گشادگی و تنگی نیست، و نه هیچ چیزی که در فکر آید. سپس کرسی را خلق کرده و با آسمان ها و زمین پر کرد، و کرسی بزرگ تر از تمام مخلوقات خدا است. سپس عرش را آفرید، و آن را بزرگ تر از کرسی قرار داد.

توضیح

این خبر هر چند مرسل است، اما بیشتر قسمت های آن را مرحوم کلینی (ره) و صدوق به صورت پراکنده در جاهای مناسب آن بیان کرده اند و سیاق این حدیث گواه بر درستی آن است.

ص: 188

قوله علیه السلام إثبات العیان أی کإثبات العیان و المشاهدة قوله علیه السلام و أبصرته الإسناد مجازی أو المراد بالأبصار البصائر قوله علیه السلام لیس للمحال جواب أی أی ما فرضت من ظهوره تعالی للأبصار محال و من أتی لیس له جواب و فی بعض النسخ لیس للمحیل جواب أی لمن أتی بالمحال و فی بعضها للمحل أی لا یمکن الجواب عن تلک المسألة علی وجه یوافق فهمک لأنک سألت عن قدرة الله علی المحال فإن أجبت بأنه محال توهمت أن ذلک من نقص القدرة.

قوله علیه السلام و القدیم لا یکون حدیثا أی ما یکون وجوده أزلیا لا یکون محدثا معلولا فیکون واجب الوجود بذاته فلا یعتریه التغیر و الفناء و قد نسب إلی بعض الحکماء أنه قال المبدع الأول هو مبدع الصور فقط دون الهیولی فإنها لم تزل مع المبدع فأنکر علیه سائر الحکماء و قالوا إن الهیولی لو کانت أزلیة قدیمة لما قبلت الصور و لما تغیرت من حال إلی حال و لما قبلت فعل غیرها إذ الأزلی لا یتغیر.

قوله علیه السلام فمن أین جاءت هذه الألوان المختلفة (1)لعل هذا الکلام مبنی علی ما زعموا من أن کل حادث لا بد له من منشإ و مبدإ یشاکله و یناسبه فی الذات و الصفات فألزمه علیه السلام ما یعتقده أو المراد أن الاحتیاج إلی المادة إن کان لعجز الصانع تعالی عن إحداث شی ء لم یکن فلا بد من وجود الأشیاء بصفاتها فی المادة حتی یخرجها منها و هذا محال لاستلزامه کون المادة ذات حقائق متباینة و اتصافها بصفات متضادة و إن قلتم إنها مشتملة علی بعضها فقد حکمتم بإحداث بعضها من غیر مادة فلیکن الجمیع کذلک و إن قلتم إن جوهر المادة یتبدل جوهرا آخر و أعراضها أعراضا آخر فقد حکمتم بفناء ما هو أزلی و هذا محال کما مر و بحدوث شی ء آخر من غیر شی ء و هذا مستلزم للمطلوب.

ص: 189

«إثبات العیان» یعنی همانند امور قابل دیدن و مشاهده کردن است. «وأبصرته»، اسناد دیدن (خدا) به چشم مجازی است (خدا با چشم ظاهری قابل دیدن نیست) یا مراد از «ابصار» که جمع «بصر» به معنای چشم است، «بصایر» است که جمع «بصیرت» به معنای بینایی است، یعنی مراد بینایی است نه دیدن ظاهری نسبت به خدا.

«لیس للمحال جواب» برای امر ناممکن جوابی نیست، یعنی آن چه تو فرض کرده ای از ظاهر شدن خدا برای چشم ها، ناممکن است و هرکس سخن ناممکن بگوید، جوابی ندارد. در بعضی نسخه ها آمده است: «لیس للمحیل جواب»، یعنی برای آورنده سخن ناممکن جوابی نیست. در بعضی نسخه ها «للمحلّ» آمده، یعنی جواب از این سوال، به وجهی که تو آن را بفهمی ممکن نیست، زیرا تو از توانایی خدا بر محال و ناممکن پرسیدی، پس اگر به تو جواب دهم که این امر ناممکن است، توهم می کنی که این عدم امکان از نقص توانایی خداوند است (اما این نقص قدرت خدا نیست). «والقدیم لا یکون حدیثاً» یعنی موجودی که وجودش ازلی (بی ابتدا) می باشد، نمی تواند به وجود آورده شود و معلول باشد (نیازمند به محدث و علت نیست). بنابراین خداوند واجب الوجود به ذاتش است و دگرگونی و نیستی بر او وارد نمی شود.

این سخن به بعضی از فلاسفه منسوب است که آفریننده نخست فقط آفریننده صورت ها بوده نه ماده ثابت، به دلیل این که صورت همیشه با آفریننده استمرار ندارد (زیرا خود قدیم و مخلوق حادث) اما سایر حکما و فلاسفه این دیدگاه را انکار کرده اند و گفته اند: اگر ماده ازلی و همیشگی و قدیم بود، صورت ها را قبول نمی کرد و از حالی به حالی تغییر پیدا نمی کرد و اثر فعل غیر خودش را قبول نمی کرد (که از ماده صورت های گوناگون بسازد)، زیرا امر ازلی قابل تغییر نیست.

«فمن أین جاءت هذه الألوان المختلفه» یعنی پس این رنگ های گوناگون از کجا آمد؟ شاید این کلام مبنی بر پندار آن ها (زندیق ها) باشد که می پنداشتند که هر پدیده ای باید سرآغاز به وجود آورنده ای داشته باشد که با پدیده در ذات و صفات هم شکل و متناسب باشد. پس امام علیه السّلام آنان را با عقیده خودشان ملزم ساخت. یا مراد از این پیمان، این است که نیاز به ماده اگر به خاطر ناتوانی آفریدگار متعال از پدید آوردن چیزی ناممکن باشد، پس باید اشیاء همراه با صفاتشان در ماده موجود باشد تا این اشیاء بتوانند از این ماده خارج شوند. و این امر (همراهی اشیاء با ماده در صفات) محال است، زیرا لازمه اش این است که ماده دارای حقایق ذاتیه متباینه باشد و متصّف شود به صفات متضاده (از یک ماده). اگر بگویید: هیولا یا ماده مشتمل بر بعضی از صورت ها است (نه همه صورت ها که جمع متضادها گردد)، نتیجه این سخن شما این است که حکم می کنید به پدید آمدن

برخی از صورت ها بدون ماده و باز نتیجه این امر آن است که همه صورت ها بدون ماده پدید آمده باشد.

اگر بگویید که جوهر و حقیقت ماده تبدیل به جوهر و حقیقت دیگر می شد و اعراض او (که بر او عارض می شد) عرض های دیگری است، نتیجه این است که شما حکم می کنید به فانی شدن چیزی که او ازلی و فنا ناپذیر است و این محال است، چنان چه قبلاً هم گفتیم و نتیجه دیگر سخن شما این است که حکم کردید به پدید آمدن چیز دیگری از آن چیزی که بود، و این همان استلزام محال است که مطلوب ماست،

ص: 189

و أما ما ذکره علیه السلام فی الحیاة و الموت فیرجع إلی ما ذکرنا و ملخصه أنه لا یخلو إما أن تکون مادة الکل حیا بذاته أو میتا بذاته أو تکون الأشیاء من أصلین أحدهما حی بذاته و الآخر میت بذاته و هذا أیضا یحتمل وجهین أحدهما أن یکون کل شی ء مأخوذا من کل من الحی و المیت و الثانی أن یکون الحی مأخوذا من الحی و المیت مأخوذا من المیت فأبطل علیه السلام الأول بأنه لو حصل المیت بذاته عن الحی بذاته یلزم زوال الحیاة الأزلیة عن هذا الجزء من المادة و قد مر امتناعه أو تبدل الحقیقة التی یحکم العقل بدیهة بامتناعه و لو قیل بإعدام الحی و إنشاء المیت فیلزم المفسدة الأولی مع الإقرار بالمدعی و هو حدوث الشی ء لا من شی ء و بهذا یبطل الثانی و کذا الثالث لأن الجزء الحی من المادة یجری فیه ما سبق إذا حصل منه میت و أشار إلیه بقوله لأن الحی لا یجی ء منه میت و أشار إلی الرابع بقوله و لا یجوز أن یکون المیت قدیما و به یبطل الثانی و الثالث أیضا و تقریره أن الأزلی لا بد أن یکون واجب الوجود بذاته کاملا بذاته لشهادة العقول بأن الاحتیاج و النقص من شواهد الإمکان المحوج إلی المؤثر و الموجد فلا یکون الأزلی میتا.

قوله علیه السلام و اضطرار النفس عطف علی دوران الفلک قوله أ مختلف هو أم مؤتلف أی أ هو مرکب من أجزاء مختلفة الحقیقة أم من أجزاء متفقة الحقیقة فأجاب علیه السلام بنفیهما.

قوله علیه السلام فلا یکون دار عمل دار جزاء أی لا یصلح کون دار العمل دار جزاء لأن الاختیار و التکلیف یقتضی کون دار العمل مشوبا بالراحة و الآلام و الصحة و الأسقام و لا تکون ذات نعم خالصة لیصلح لکونها محل جزاء للمطیعین و لا یکون عقوباتها خالصة و إلا لزم الإلجاء و ینافی التکلیف فلا یصلح کونها دار عقاب للعاصین و الکافرین.

قوله علیه السلام إنه بمنزلة الطب أی إن الله تعالی کما جعل لبعض الأدویة المضرة تأثیرا فی البدن ثم جعل فی بعض الأدویة ما یدفع ضرر تلک الأدویة فکذلک جعل لبعض

ص: 190

اما آن چه آن حضرت در باب زندگی و مرگ بیان کردند، به همان مطلب ما برمی گردد. خلاصه بیان امام علیه السّلام این است (که این پدید آمدن چند صورت دارد): ماده کل پدیده ها و چیزها «حی بذاته» باشد، یعنی ذاتش زنده باشد؛ یا ماده کل اشیاء و پدیده ها «میّت بذاته» باشد، یعنی ذاتش مرده باشد؛ یا ماده همه پدیده ها به دو اصل و ریشه برمی گردد که یکی از آن دو اصل، در زندگی ذاتی و دیگری مرگ ذاتی دارد. باز خود این صورت سوم بر دو قسم می شود و دو احتمال دارد: هر چیز از هر یک از زنده و مرده گرفته شده است؛ هر پدیده زنده از ماده زنده و هر پدیده مرده از ماده مرده مأخوذ باشد.

امام علیه السّلام صورت اول را ابطال نمود به این که اگر «میت بذاته» از «حی بذاته» به وجود آید، لازمه اش زوال و از بین رفتن حیات ابدی از همین جزء از ماده که پدید آمده، است و ما قبلاً اشاره کردیم که محال است. یا تبدل حقیقت صورت می گیرد که عقل ضرورتا به بطلان آن حکم می کند، هر چند در توجیه و رفع استحاله گفته شود: حالت حیات ابدی بدون ماده از بین رفته و میت ذاتی موجود شده است تا از قبول حقیقت رهایی یابید، اما نتیجه این سخن مفسده اولی است، با این که اقرار و اعتراف به مدّعا دارید و مدعا پدید آمدن «حی» از امری که «حی» نیست و به همین دلیل صورت دوم و سوم هم ابطال می شود، زیرا در جزء زنده از ماده، همان سخن بالا تکرار می شود هرگاه از آن جزء زنده مرده ای به وجود آید و حضرت به این مطلب اشاره فرمودند، «زیرا از زنده مرده پدید نمی آید»

و به صورت چهارم اشاره فرمود: «و ممکن نیست که مرده قدیم باشد و از او زنده به وجود آید»، و با این بیان صورت دوم و سوم هم باطل شده است.

بیان ابطال این است که امر ازلی و جاودانه باید واجب الوجود بذاته باشد و کامل بذاته باشد و خردها بر این امر گواهی می دهد که نیاز و کاستی از نشانه های امکان و وجود ممکن است که نیازمند مؤثر و ایجادکننده است. بنابراین نمی تواند موجود ازلی میت و مرده باشد.

«و اضطرار النفس»، عطف بر جمله «دوران الفلک» است. این گفته و پرسش زندیق که (آیا خدا مختلف است یا مؤتلف؟ [در تفسیر این دو واژه می توان گفت:] یعنی آیا خدا مرکب از اجزاء مختلف الحقیقه است (که به آن مختلف می گویند) یا مرکب از اجزاء متفق الحقیقه (که به آن مؤتلف می گویند)؟ سپس امام علیه السّلام هر دو ترکیب را نفی می کند.

اما این سخن آن حضرت که فرمود: «فلا یکون دار عمل دار جزاء» (خانه عمل نمی تواند خانه پاداش و کیفر باشد)، یعنی خانه عمل، صلاحیت و توانایی ندارد که (هم زمان با خانه عمل بوده) و خانه پاداش و کیفر باشد. علت این امر آن است که: 1) مختار بودن انسان و مسؤل بودن (مکلف بودن) اقتضا دارد با آمیخته بودن خانه عمل با آسایش و دردها و رنج ها و سلامتی و بیماری ها، (و طبیعتا این دنیا) نمی تواند دارای نعمت های خالص (و به دور از آسیب و رنج) باشد تا شایستگی پیدا کند به عنوان خانه پاداش انسان های مطیع (خدا) باشد؛ 2) کیفر های دنیا هم خالص نیست (که هیچ راحتی در آن نباشد) و اگر چنین بود (که کیفرها و رنج ها خالص بود) لازمه اش اضطرار و ناتوانی بود (تکلیف به مالایطاق) که با تکلیف منافات داشت، بنابراین باز دنیا شایستگی این امر را ندارد که سرای کیفر گناهکاران و کافران باشد.

«أنه بمنزلة الطب»، (برخی از انواع سحر همانند پزشکی است) یعنی خداوند متعال همان گونه که برای پاره ای از داروهای مضر، (تکوینا) تأثیری در بدن ها قرار داد و سپس در پاره ای دیگر از داروها، (درمان) و رفع ضرر آن را قرار داد، همین گونه برای بعضی

ص: 190

الأعمال تأثیرا فی أبدان الخلق و عقولهم فهذا هو السحر و أجری علی لسان الأنبیاء و الأوصیاء آیات و أدعیة و أسماء و أعمالا تدفع ضرر ذلک عنهم فالمراد بقوله فجاء الطبیب أی العالم بما یدفع السحر بالآیات و الأدعیة و یحتمل أن یکون بعض أنواع السحر یدفع بعمل الطب أیضا.

قوله علیه السلام إن المرض علی وجوه شتی لعله علیه السلام جعل مرض الأطفال من القسم الأول لأنه ابتلاء للأبوین لینظر کیف صبرهم و شکرهم و الحاصل أنه علیه السلام أبطل ما توهمه السائل و بنی علیه کلامه من أن المرض لا یکون إلا عقوبة لذنب قوله علیه السلام و أشربة وبیة أی مورثة للوباء و هو الطاعون و أصله الهمز قوله شاخ أی صار شیخا و دق بصره أی ضعف أو علی بناء المجهول أی عمی قوله علیه السلام و لم یألوا أی و لم یقصروا.

قوله علیه السلام غرلا هو جمیع الأغرل بمعنی الأقلف الذی لم یختتن و یقال مرجت الدابة أمرجها بالضم مرجا إذا أرسلتها ترعی و قال قوم فعل و أفعل فیه بمعنی.

قوله علیه السلام أکثر من معرفة من تجب علیه معرفته أی الطبیعة التی یقولون إنها الصانع أو الدهر و یحتمل أن یکون هذا بیان مذاهب جماعة منهم یقولون بالصانع و أنه حل فی الأجسام کما یدل علیه ما ذکره آخرا.

قوله علیه السلام علی غیر الحقیقة أی بغیر صانع و مدبر لأن ما جعلوه صانعا فهو لیس بصانع حقیقة و أما شباهتهم بالنصاری فمن جهة قولهم بالحلول و إن الأرواح بعد کمالها تتصل بالأجرام الفلکیة قوله لم یزل و معه طینة موذیة قال صاحب الملل و النحل الدیصانیة أصحاب دیصان أثبتوا أصلین نورا و ظلاما فالنور یفعل الخیر قصدا و اختیارا و الظلام یفعل الشر طبعا و اضطرارا فما کان من خیر و نفع و طیب و حسن فمن النور و ما کان من شر و ضر و نتن و قبح فمن الظلام (1)

ص: 191

از اعمال اثرگذاری در بدن های آفریده ها و خود آن ها قرار داد و این همان سحر است. و در زبان پیامبران و اوصیای آن ها، آیه ها و دعاها و اسم ها و اعمالی جاری کرد تا ضرر سحر را از آنان دفع نماید. پس مراد آن حضرت از جمله «فجاء الطبیب» (فجاء بالطبیب) به معنای خدا درمانگر را فرستاد، یعنی دانای به آن چه که جادو را به وسیله آیه ها و دعاها دفع (پیشگیری) می کند، و احتمال دارد که بعضی از انواع جادو با کار پزشکی نیز رفع شود.

«إن المرض علی وجوه شتّی»، (بیماری اقسام پراکنده ای دارد) شاید امام علیه السّلام بیماری کودکان را از نوع اول قرار داده است (مرض قلبی: بیماری آزمایش و امتحان) به دلیل آنکه بیماری آن ها آزمونی است برای پدر و مادر تا خدا چگونگی صبر و استقامت و سپاسگذاری آن ها را ببیند. حاصل بیان امام صادق علیه اسلام این است که آن حضرت توهم پرسشگر و بنای کلام او را ابطال نمود که بنا داشت علت همه بیماری ها را منتسب به کیفر گناه بنده نماید.

«و اشربة وبیة» یعنی نوشیدنی های باعث بیماری وبا که مراد همان طاعون است. اصل ریشه لغوی «وبیة» باهمزه یعنی «وبیئة» بوده که پس از تبدیل همزه به یاء و ادغام دو یاء، «وبیة» شده است.

«شاخ» یعنی جالینوس در علم پزشکی تا آخر عمر کوشید و به مرحله پیری که رسید، چشمش کم سو شد، یعنی ضعیف و ناتوان گردید. و چنان چه فعل را مجهول بخوانیم، «شیخ» به این معناست که در اثر تلاش زیاد نابینا شد. «و لم یألوا» یعنی «لم یقصّروا»، کوتاهی نکردن حکیمان و طبیبان. آن ها نهایت تلاش را در علم طب مبذول کردند تا مرگ را از انسان دفع کنند، هر چند گاهی درمان آن ها به شدت بیماری افزوده است و یا خود طبیب و پزشک عمر کوتاهی داشته و انسان جاهل به پزشکی عمر طولانی و دانایی پزشکی در عمرش بی اثر بوده است.

«غرلا» به ضمّ، جمع «اغرل» به معنای «اقلف»، به کسی می گویند که «ختنه نشده است.» گفته می شود: «مرجت الدابّة امرجها» به ضمّ همزه، «مرجا» چهار پایان رها شد را گویند و رها کردن آن ها را نوعی رهایی به این معناست که شما آن ها را برای چریدن در چراگاه رها کنید. گروهی از اهل نظر (ادبا) درباره ریشه لغت «مرج» گفته اند: وزن «فَعَلَ» و «اَفعل (ثلاثی مجرد و مزید فیه) هر دو به یک معناست و متعدی است. (امام علیه السّلام در جواب سائل که «اقلف» و ختنه نشدن را عیب بر آفرینش می دانست، فرمود: شما بریدن (گوشت اضافی) اقلف را درست تر از خلقت او می دانید؟! در حالی که آفرینش أغرل و أقلف دارای حکمت بوده است.)

«اکثر من معرفة من تجب علیه معرفته»، (بیشتر از شناخت کسی که شناختش واجب است وظیفه ای ندارد) یعنی اولا احتمال دارد به این معنا باشد که طبیعت پدیده ها با زبان حال می گویند: آن کسی است که شناختش واجب است، آفریننده است، یعنی خدا (طبق منطق الهیون) و یا روزگار است (طبق منطق دهریون).

ثانیا این بیانی است درباره مذاهب که فرقه ای از آن ها قائل اند به آفریدگاری که در جسم ها حلول می کند، چنان چه مطالبی که در آخر بیان می کند، دلالت بر این موضوع دارد.

«علی غیر الحقیقة»، (اشیاء و پدیده به غیر حقیقت خود بروز می کند) یعنی این باور غلط پاره ای از نصارا که پدیده ها را برخاسته از انسان می دانند، امری است که معنایش، پدید آمدن آن ها بدون آفریدگار و تدبیرگر است، زیرا صانع و پدید آورنده ای که آن ها برای پدیده ها قرار می دهند (همان دهر یا طبیعت) حقیقتا صانع و آفریدگار نیست (بلکه خودش آفریده موجود دیگری است.)

اما شباهت دهری ها به نصارا از جهت این است که مسیحیان قائل به حلول (خدا در اجسام و اشیاء) هستند و می گویند: روح ها (در زنده ها) بعد از به کمال رسیدن به جرم ها و جسم های زمینی متصل می شوند.

«لم یزل معه طینة موذیة»، (با خدا همیشه سرشتی بوده است که اذیت کننده او بوده) صاحب کتاب «ملل و نحل» می گوید: دیصانیّه یاوران دیصان قائل به دو اصلند: روشنایی و نور و تاریکی و ظلمت. (از دیدگاه آن ها) نور کار های خیر و نیک را از روی قصد و اختیار انجام می دهد، ولی تاریکی و تیرگی، کارهای شر و بد را به صورت طبعی و اضطراری. بنابراین هرچه (در این دنیا) از نیکی و سود و پاکی و خوشایندی و نیکویی و (زیبایی) وجود دارد، از همان طبع نورانی و نور است و هرچه از شر و بدی و ضرر و تعفن و بدبویی و زشتی است، از همان اصل ظلمانی و تاریکی است.

ص: 191

و اختلفوا فی المزاج و الخلاص فزعم بعضهم أن النور داخل الظلمة و الظلمة تلقاه بخشونة و غلظ فتأذی بها و أحب أن یرققها و یلینها ثم یتخلص منها و لیس ذلک لاختلاف جسمها (1)و لکن کما أن المنشار جنسه حدید و صفیحته لینة و أسنانه خشنة فاللین فی النور و الخشونة فی الظلمة و هما جنس واحد فتلطف للنور بلینة حتی یدخل تلک الفرج (2)فما أمکنه إلا بتلک الخشونة فلا یتصور الوصول إلی کمال و وجود إلا بلین و خشونة.

و قال بعضهم بل الظلام احتال حتی تشبث بالنور من أسفل صفیحته فاجتهد النور حتی یتخلص منه و یدفعها عن نفسه فاعتمد علیه فلحج (3)فیه و ذلک بمنزلة الإنسان الذی یرید الخروج من حل وقع فیه فیعتمد علی رجله لیخرج فیزداد ولوجا فیه (4)فاحتاج النور إلی زمان لیعالج التخلص منه و التفرد بعالمه.

و قال بعضهم إن النور إنما دخل الظلام اختیارا لیصلحها و یستخرج منها أجزاء صالحة لعالمه فلما دخل تشبث به زمانا فصار یفعل الجور و القبیح اضطرارا لا اختیارا و لو انفرد فی عالمه ما کان یحصل منه إلا الخیر المحض و الحسن البحت و فرق بین الفعل الضروری و بین الفعل الاختیاری انتهی (5).

ص: 192

همین گروه دیصانیه خود در کیفیت مزج و ترکیب نور و ظلمت با هم و رهایی از همدیگر اختلاف نظر دارند. برخی از آن ها پنداشته اند که نور بر تاریکی داخل می شود و فرو می آید و تاریکی با خشونت و سختی با نور مواجه می شود و با هم می آمیزد، و نور در این آمیختن اذیت می گردد و دوست می دارد که (زبری و زمختی) ظلمت را نازک و نرم نماید، سپس خودش از آن رها سازد. و این اختلاف نور و ظلمت، تفاوت در جسم آن ها نیست، بلکه چون اره از جنس آهن است، ولی صفحه آن ملایم و نرم است و دندانه های آن، سخت و سفت است. پس نرمی و لطافت در نور است و ناملایمی و خشن بودن در ظلمت و هر دو از یک جنس است.

پس نور با نرم بودن به لطافت و نازکی می رسد تا بتواند داخل آن سوراخ گردد. پس چه کسی با این خشونت و سختی این توانایی را به آن داده است؟! پس رسیدن به کمال و وجود، جز به نرمی و خشونت تصور نمی شود.

بعضی گفته اند بلکه تاریکی حایل شده تا به نور از پایین صفحه چنگ زده است و نور کوشش کرده تا از چنگ او خلاص شود و از خود او را دفع کند، پس بر او تکیه کرده است و در آن فرو رفته است، مانند انسانی که می خواهد از باتلاق بیرون شود و بیشتر در آن فرو می رود، انسان به پایش تکیه می کند تا از بین گل و لای بیرون رود، ولی بیشتر در آن فرو می رود. پس نور به زمان نیازمند است تا خلاص شدن از چنگ او را چاره اندیشی کند و در عالم خود تنها شود.

بعضی از آنان گفته اند که نور با اختیار خود داخل تاریکی می شود تا او را اصلاح کند و اجزای خوب برای عالم خویش بیرون آورد. و وقتی داخل شد، زمانی را در بر می گیرد که از باب اضطرار ستم می کند و کار قبیح مرتکب می شود، نه از روی اختیار. اگر نور در عالم خویش تنها می بود، از او چیزی جز خیر محض و نیکی پاک سر نمی زد. و بین فعل ضروری و فعل اختیاری تفاوت قایل شده است. (پایان گفتار شهرستانی)

ص: 192

و قد مر منا القول فی بیان اختلاف مذهبهم و تطبیق الخبر علیها فی کتاب التوحید(1).

قوله علیه السلام أتاهم بزمزمة الزمزمة الصوت البعید له دوی و المراد أنه أتاهم بکلام غیر مفهوم بعید عن الأذهان مباین للحق قوله علیه السلام فرقا بینهما لما کانت المیتة نوعین إحداهما ما أخل فیها بأصل الذبح و الثانیة ما أخل فیها بشرائط الذبح فأشار علیه السلام إلی الثانیة بقوله فرقا بینها و الحاصل أن الحکمة فیه غرض یتعلق بأدیان الناس لا بأبدانهم و أشار إلی الأولی بقوله و المیتة قد جمد فیها الدم و تنفس البدن کنایة عن العرق.

قوله علیه السلام إن من خرج من بطن أمه أمس حاصله أن الأنبیاء یخبرون الناس بما کان و ما یکون فلو کان کما زعمه السائل أنی لهم علم ذلک قوله فما لیس بشی ء لا یقدر علی أن یخلق شیئا و هو لیس بشی ء هذا إبطال للشق الأول و هو أن یکون خلق نفسه و هو مبنی علی ما یحکم به العقل من تقدم العلة علی المعلول بالوجود و لما کان الشق الثانی متضمنا لما هو المطلوب و هو کون الصانع سوی هذه الممکنات الحادثة و لما هو غیر المطلوب و هو کون صانعه مثله فی الحدوث أبطل هذا بقوله و کذلک ما لم یکن فیکون أی لا یمکن أن یکون صانعه شیئا لم یکن فوجد و هو بحیث إذا سئل لا یعلم کیف ابتدأ نفسه لأن الممکن الذی اکتسب الوجود من غیره و هو فی معرض الزوال لا یتأتی منه إیجاد غیره.

و یحتمل أن یکون ضمیر ابتداؤه راجعا إلی المعلول أی کیف یکون إنسان موجدا لإنسان آخر مع أنه إذا سئل لا یعلم کیف کان ابتداء خلق هذا الآخر و یحتمل أن یکون علی الوجه الأول دلیلا آخر علی إبطال الشق الأول أی لا یکون الإنسان موجدا لنفسه و إلا لکان یعلم ابتداء خلقه و قوله مع أنا لم نجد دلیل آخر علی إبطال ما سبق مبنیا علی ما یحکم به العقل من أن الترکیب و التألیف یوجب الاحتیاج إلی المؤثر. ثم قال فلو قیل إن خالق الابن هو الأب ننقل الکلام إلی الأب حتی

ص: 193

در بیان اختلاف مذاهب آنان و تطبیق این حدیث بر مطالب، گفتاری از ما در کتاب توحید گذشت.

«أتاهم بزمزة» زمزمه؛ صدای دور را گویند که پیچیدگی داشته باشد. مقصود این است که برای آنان، سخن نامفهوم که از ذهن ها دور است و مخالف حق است آورده است.

«فرقا بینهما» چون میته دو قسم بود: میته ای که اصل ذبح آن صحیح نبوده است؛ میته ای که شرایط ذبح آن صحیح نبوده است. لذا امام علیه السّلام به قسم دوم اشاره فرمود: «فرقا بینهما.» حاصل مطلب این است که مقصود از حکمت، غرضی است که به ادیان تعلق می گیرد نه به ابدان و امام علیه السّلام اشاره به قسم اول کرده است و به قول وی «و المیتة قد جمد فیها الدم»، تنفس بدن کنایه از عرق کردن است.

«إن من خرج من بطن أمه أمس» حاصل معنا این است که پیامبران مردم را به آن چه بوده و آن چه در آینده می آید خبر می دادند، اگر آن چه سائل فکر می کند درست باشد، این علم از کجا برای آنان پیدا شده است؟

«فما لیس بشیء لایقدر علی ان یخلق شیئا و هو لیس بشیء» یعنی چیزی که شیء نیست، قدرت ندارد که چیزی را بیافریند، در حالی که او خودش چیزی نیست. این عبارت شق اول را باطل می کند. شق اول این بود که خودش خود را خلق کرده باشد و این در صورتی است که عقل حکم می کند که از نظر وجودی علت باید مقدم بر معلول باشد و چون شق دوم در برگیرنده مقصود ما بود که صانع غیر از این ممکنات حادث است و از طرف دیگر این که صانع شیء مثل آن شیء در حدوث باشد، این مقصود ما نبود.

امام علیه السّلام این قول را باطل کرد که فرمود: «و کذلک ما لم یکن فیکون»، یعنی ممکن نیست که خالق چیزی باشد که قبلا نبوده و شیء را به وجود آورده باشد، و آن هم طوری است که اگر سوال شود، نمی داند چگونه نفس او آغاز شده است، زیرا ممکن که وجود خود را از غیر به دست آورده و در معرض زوال است و نمی تواند غیر خود را ایجاد کند.

و احتمال دارد ضمیر «ابتداؤه» به معلول برگردد، یعنی چگونه یک انسان می تواند انسان دیگر را به وجود آورد، با این که اگر از او سوال کنی کی او را به وجود آوردی، آغاز خلقت او را آگاه نیست؟ و احتمال دارد ضمیر «ابتداؤه» به وجه اول برگردد و دلیل دیگر بر ابطال شق اول باشد، یعنی انسان به وجود آورنده نفس خود نمی باشد و اگر چنین بود، یقینا آغاز خلقت خود را می دانست.

«مع انا لم نجد» دلیل دیگر بر ابطال گذشته است، بنا بر این که عقل حکم می کند که ترکیب و تألیف باعث نیازمندی به مؤثر است.

سپس فرمود: اگر گفته شود قطعا خالق پسر، پدر است، ما سخن به سوی پدر می بریم که او را کی خلق کرده است تا

ص: 193

ینتهی إلی صانع غیر مؤلف و لا مرکب لا یحتاج إلی صانع آخر و إنما خص الأب لأنه أقرب الممکنات إلیه ثم أبطل کون الأب خالقا بوجه آخر و هو أنه لو کان خالقا لابنه لخلقه علی ما یریده و یشتهیه و لملک حیاته و بقاءه إلی آخر ما ذکره علیه السلام.

قوله یعذب المنکر لإلهیته منکر کل من أصول الدین داخل فی ذلک قوله علیه السلام إن النار فی الأجسام کامنة ظاهره یدل علی مذهب الکمون و البروز و یمکن أن یکون المراد أنها جزء للمرکبات أو لما کان من ملاقاة الأجسام یحصل النار حکم بکمونها فیها مجازا و حاصل ما ذکره علیه السلام من الفرق أن ما یعدم عند انطفاء السراج هو الضوء و أما جسم النار فهو یستحیل هواء و لا ینعدم و الروح لیس بعرض مثل الضوء حتی ینعدم بتغیر محله و لا یعود بل هو جسم باق بعد انفصاله عن البدن حتی یعود إلیه ثم أزال علیه السلام استبعاده إعادة البدن و إعادة الروح إلیه بقوله إن الذی خلق فی الرحم.

قوله علیه السلام فتربو الأرض أی ترتفع و ظاهر الخبر انعدام الصور ثم عودها بعد فنائها و بقاء مواد الأبدان.

قوله علیه السلام لا ینکر من نفسه شیئا أی یعرف أجزاء بدنه کما کان لم یتغیر شی ء منها قوله علیه السلام قید رمح بالکسر أی قدره.

قوله و قال بعضهم انتظروا لعل فی هذه التبهیم مصلحةً و أحدَهما قول المعصوم و الآخرَ قول غیره و یحتمل أن یکون بعضهم ینسون و بعضهم ینتظرون و کل معصوم ذکر حال بعضهم.

قوله علیه السلام ثم تخرق الأرض أی تذهب تحتها قوله و لا وراء ذلک سعة و لا ضیق أی سوی السماوات أی لیس بین تلک الفضاء المظلم و بین السماء شی ء و الله یعلم.

به خالق منتهی شود که او تالیف یافته و ترکیب یافته نباشد تا نیازمند صانع دیگر شود. پدر را مخصوصا آورد چون نزدیک ترین ممکنات به سوی پسر است و سپس خالق بودن پدر را به یک وجه دیگر باطل نمود و آن وجه این است که اگر پدر خالق پسرش باشد، قطعا به دلخواه خود، هر طور که خودش بخواهد خلق می کرد و مالک حیات و بقای او بود، تا آخر فرمایشات امام علیه السّلام.

«یعذّب المنکر لإلهیّته» انکار کننده هر یک از اصول دین در این حکم داخل است. «انّ النّار فی الأجسام کامنة» ظاهرا این عبارت دلالت دارد بر مذهب کمون و بروز، و ممکن است مقصود این باشد که آتش جزو مرکبات است یا چون از ملاقات اجسام آتش به دست می آید، مجازا حکم می شود که آتش در میان اجسام است. خلاصه فرمایشات امام علیه السّلام در مورد فرق خاموش شدن نور و مردن انسان این است که وقت خاموش شدن چراغ، نور از بین می رود، اما جسم آتش در هوا حل می شود و از بین نمی رود و روح مانند نور و روشنایی عرض نیست تا به تغییر مکانش از بین برود و دیگر برنگردد، بلکه روح جسم است که بعد از جدا شدن از بدن، دوباره به بدن باز می گردد. سپس امام علیه السّلام استبعاد بازگشت بدن و برگشت روح به بدن با فرمایش خود (انّ الذی خلق فی الرحم) برطرف ساخته است.

«فتربوا الارض» یعنی زمینی بلند می شود. ظاهر حدیث از بین رفتن صورت ها و سپس بازگشت آن بعد از فانی شدنشان و باقی ماندن مواد بدن ها است.

«لا ینکر من نفسه شیئا» یعنی اجزای بدنش را آن طور که بوده می شناسد، آن طور که اجزای بدن تغییر نکرده باشد. «قید رمح» یعنی اندازه نیزه.

قال بعضهم: انتظروا» شاید در این ابهام گذاشتن مصلحت باشد و یکی از آن قول معصوم است و قول دیگر قول غیر معصوم است، و احتمال دارد بعضی از آنان فراموش کنند و بعضی دیگر منتظر بمانند و هر معصوم حالت بعضی آنان را متذکر شده است.

«ثم تخرّق الارض» یعنی زمین را پاره می کند و زیر زمین می رود. «لا وراء ذلک سعةٌ و لا ضیغٌ» یعنی میان این فضای تاریک و بین آسمان چیزی نیست. و الله یعلم

روایت 3.

توحید: هشام ابن حکم گوید: مردی طبیعی مذهب خدمت حضرت صادق علیه السّلام آمد و سؤالاتی نمود. از آن جمله پرسید: چرا جایز نیست که جهان را دو خدا باشد؟

حضرت صادق علیه السّلام در جواب او فرمود: این که گفتی دو خدا باشد، از دو صورت خارج نیست؛

ص: 194

قَوْلُکَ إِنَّهُمَا اثْنَانِ مِنْ أَنْ یَکُونَا قَدِیمَیْنِ قَوِیَّیْنِ أَوْ یَکُونَا ضَعِیفَیْنِ أَوْ یَکُونَ أَحَدُهُمَا قَوِیّاً وَ الْآخَرُ ضَعِیفاً فَإِنْ کَانَا قَوِیَّیْنِ فَلِمَ لَا یَدْفَعُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ وَ یَنْفَرِدُ بِالتَّدْبِیرِ وَ إِنْ زَعَمْتَ أَنَّ أَحَدَهُمَا قَوِیٌّ وَ الْآخَرَ ضَعِیفٌ ثَبَتَ أَنَّهُ وَاحِدٌ کَمَا نَقُولُ لِلْعَجْزِ الظَّاهِرِ فِی الثَّانِی وَ إِنْ قُلْتَ إِنَّهُمَا اثْنَانِ لَمْ یَخْلُو (1)مِنْ أَنْ یَکُونَا مُتَّفِقَیْنِ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ أَوْ مُفْتَرِقَیْنِ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ فَلَمَّا رَأَیْنَا الْخَلْقَ مُنْتَظِماً وَ الْفَلَکَ جَارِیاً (2)وَ اخْتِلَافَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَلَّ صِحَّةُ الْأَمْرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ ائْتِلَافُ الْأَمْرِ عَلَی أَنَّ الْمُدَبِّرَ وَاحِدٌ ثُمَّ یَلْزَمُکَ إِنِ ادَّعَیْتَ اثْنَیْنِ فَلَا بُدَّ مِنْ فُرْجَةٍ بَیْنَهُمَا (3)حَتَّی یَکُونَا اثْنَیْنِ فَصَارَتِ الْفُرْجَةُ ثَالِثاً بَیْنَهُمَا قَدِیماً مَعَهُمَا فَیَلْزَمُکَ ثَلَاثَةٌ وَ إِنِ ادَّعَیْتَ ثَلَاثَةً لَزِمَکَ مَا قُلْنَا فِی الِاثْنَیْنِ حَتَّی یَکُونَ بَیْنَهُمَا فُرْجَتَانِ فَیَکُونَ خَمْسَةً ثُمَّ یَتَنَاهَی فِی الْعَدَدِ إِلَی مَا لَا نِهَایَةَ فِی الْکَثْرَةِ قَالَ هِشَامٌ فَکَانَ مِنْ سُؤَالِ الزِّنْدِیقِ أَنْ قَالَ فَمَا الدَّلِیلُ عَلَیْهِ (4)قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وُجُودُ الْأَفَاعِیلِ الَّتِی دَلَّتْ عَلَی أَنَّ صَانِعاً صَنَعَهَا أَ لَا تَرَی أَنَّکَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَی بِنَاءٍ مَشِیدٍ مَبْنِیٍّ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِیاً وَ إِنْ کُنْتَ لَمْ تَرَ الْبَانِیَ وَ لَمْ تُشَاهِدْهُ قَالَ فَمَا هُوَ قَالَ هُوَ شَیْ ءٌ بِخِلَافِ الْأَشْیَاءِ أَرْجِعُ بِقَوْلِی شَیْ ءٌ إِلَی إِثْبَاتِ مَعْنًی وَ أَنَّهُ شَیْ ءٌ بِحَقِیقَةِ الشَّیْئِیَّةِ غَیْرَ أَنَّهُ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا یُحَسُّ وَ لَا یُجَسُّ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ لَا تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا یُغَیِّرُهُ الزَّمَانُ (5)قَالَ السَّائِلُ فَتَقُولُ إِنَّهُ سَمِیعٌ بَصِیرٌ قَالَ هُوَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ سَمِیعٌ بِغَیْرِ

ص: 195

یا هر دو قدیم و ازلی هستند یا هر دو ضعیف، و یا این که یکی قوی است و دیگری ضعیف. اگر هر دو قوی هستند، چرا یکی دیگری را دفع نمی کند تا به تنهایی تدبیر جهان را نماید؟ در صورتی که یکی قوی و دیگری ضعیف باشد، به واسطه عجز و ناتوانی که در دومی فرض شد، ثابت می شود که خدا یکتا است.

(با فرض دیگر) اگر بگویی دو خدا است یا این دو خدا از همه جهت با هم متفق هستند یا با یکدیگر از همه جهت فرق دارند (در صورتی که از هر جهت با هم متفق باشند، حتی از نظر وجود دو بودن صحیح نیست.) اما اگر با یکدیگر فرق داشته باشند، چون نظام و هماهنگی جهان را از گردش افلاک و آمد و رفت شب و روز و خورشید و ماه مشاهده می کنیم، از این نظام و هماهنگی که تمام موجودات روی هدف و نظر خاصی آفریده شده اند و یک پیوستگی و ارتباط وجود دارد، متوجه می شویم که نظم دهنده و نقشه پرداز و مدیر یکی است.

از جهت دیگر در صورتی که دو تا باشند، مطابق گفته تو باید بین آن دو یک فاصله باشد تا دو بودن درست شود، و باید آن فاصله هم قدیم باشد بنا به گفته تو خدایان سه می شود. اگر بگویی سه خدا است، طبق استدلالی که برای تو کردم باید دو فاصله بین آن ها باشد و تعداد به پنج می رسد. بالاخره تعدد و کثرت به بی نهایت می رسد.

هشام گفت: از جمله سؤال های او این بود که گفت: چه دلیلی بر وجود او هست؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این موجودات شگفت انگیز و جهان بیکران گواهند بر این که صانعی آن ها را پدید آورده است. مگر وقتی تو چشمت به یک ساختمان مجلل و آراسته بیفتد، یقین نخواهی کرد که آن را سازنده ای است، گرچه سازنده آن ساختمان را مشاهده نکرده باشی و او را ندیده باشی؟ گفت: پس او چیست؟ فرمود: او چیزی است بر خلاف چیزها. وقتی می گویم چیزی است، توجه کن که یک معنی ثابت می شود و آن این که او چیزی است به معنی واقعی چیز بودن، اما جسم و صورت نیست؛ نه حس می شود و نه درک می گردد و با حواس پنجگانه درک نمی گردد، خیال او را نمی یابد گذشت، قرن ها کم و کاستی در او به وجود نمی آورد و زمان در او تغییری نمی دهد.

سائل گفت: پس شما می گویید او سمیع و بصیر است؟ فرمود: سمیع و بصیر است، می شنود ولی نه با

ص: 195

جَارِحَةٍ وَ بَصِیرٌ بِغَیْرِ آلَةٍ بَلْ یَسْمَعُ بِنَفْسِهِ وَ یُبْصِرُ بِنَفْسِهِ لَیْسَ قَوْلِی إِنَّهُ یَسْمَعُ بِنَفْسِهِ وَ یُبْصِرُ بِنَفْسِهِ (1)أَنَّهُ شَیْ ءٌ وَ النَّفْسُ شَیْ ءٌ آخَرُ وَ لَکِنْ أَرَدْتُ عِبَارَةً عَنْ نَفْسِی إِذْ کُنْتُ مَسْئُولًا وَ إِفْهَاماً لَکَ إِذْ کُنْتَ سَائِلًا وَ أَقُولُ یَسْمَعُ بِکُلِّهِ (2)لَا أَنَّ الْکُلَّ مِنْهُ لَهُ بَعْضٌ وَ لَکِنِّی أَرَدْتُ إِفْهَامَکَ وَ التَّعْبِیرُ عَنْ نَفْسِی وَ لَیْسَ مَرْجِعِی فِی ذَلِکَ إِلَّا إِلَی أَنَّهُ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْعَالِمُ الْخَبِیرُ بِلَا اخْتِلَافِ الذَّاتِ وَ لَا اخْتِلَافِ الْمَعْنَی قَالَ السَّائِلُ فَمَا هُوَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هُوَ الرَّبُّ وَ هُوَ الْمَعْبُودُ وَ هُوَ اللَّهُ وَ لَیْسَ قَوْلِی اللَّهُ إِثْبَاتَ هَذِهِ الْحُرُوفِ أَلِفْ لَامْ لَاهْ وَ لَکِنِّی أَرْجِعُ إِلَی مَعْنًی هُوَ شَیْ ءٌ خَالِقُ الْأَشْیَاءِ وَ صَانِعُهَا وَقَعَتْ عَلَیْهِ هَذِهِ الْحُرُوفُ وَ هُوَ الْمَعْنَی الَّذِی یُسَمَّی بِهِ اللَّهُ وَ الرَّحْمَنُ وَ الرَّحِیمُ وَ الْعَزِیزُ وَ أَشْبَاهُ ذَلِکَ مِنْ أَسْمَائِهِ وَ هُوَ الْمَعْبُودُ جَلَّ وَ عَزَّ قَالَ السَّائِلُ فَإِنَّا لَمْ نَجِدْ مَوْهُوماً إِلَّا مَخْلُوقاً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَمَا تَقُولُ لَکَانَ التَّوْحِیدُ عَنَّا مُرْتَفِعاً لِأَنَّا لَمْ نُکَلَّفْ أَنْ نَعْتَقِدَ غَیْرَ مَوْهُومٍ وَ لَکِنَّا نَقُولُ کُلُّ مَوْهُومٍ بِالْحَوَاسِّ مُدْرَکٌ فَمَا تَحُدُّهُ الْحَوَاسُّ (3)وَ تُمَثِّلُهُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ إِثْبَاتِ صَانِعٍ لِلْأَشْیَاءِ خَارِجٍ مِنَ الْجِهَتَیْنِ الْمَذْمُومَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا النَّفْیُ إِذْ کَانَ النَّفْیُ هُوَ الْإِبْطَالَ وَ الْعَدَمَ وَ الْجِهَةُ الثَّانِیَةُ التَّشْبِیهُ مِنْ صِفَةِ الْمَخْلُوقِ الظَّاهِرِ التَّرْکِیبِ وَ التَّأْلِیفِ (4)فَلَمْ یَکُنْ بُدٌّ مِنْ إِثْبَاتِ الصَّانِعِ لِوُجُودِ الْمَصْنُوعَیْنِ وَ الِاضْطِرَارِ مِنْهُمْ إِلَیْهِ ثَبَتَ (5)أَنَّهُمْ مَصْنُوعُونَ وَ أَنَّ صَانِعَهُمْ غَیْرُهُمْ وَ لَیْسَ مِثْلَهُمْ إِذْ کَانَ مِثْلُهُمْ شَبِیهاً بِهِمْ فِی ظَاهِرِ التَّرْکِیبِ وَ التَّأْلِیفِ وَ فِیمَا یَجْرِی عَلَیْهِمْ مِنْ حُدُوثِهِمْ بَعْدَ أَنْ لَمْ یَکُونُوا وَ تَنَقُّلِهِمْ مِنْ صِغَرٍ إِلَی کِبَرٍ وَ سَوَادٍ إِلَی بَیَاضٍ وَ قُوَّةٍ إِلَی ضَعْفٍ وَ أَحْوَالٍ مَوْجُودَةٍ لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَی تَفْسِیرِهَا لِثَبَاتِهَا وَ وُجُودِهَا

ص: 196

عضو، می بیند ولی بدون آلت بینایی، به نفس خود می شنود و می بیند. این که می گویم به نفس خود می شنود و می بیند، نه این است که او شی ء است و نفس شی ء دیگر. چون تو از من می پرسی و باید طوری تعبیر کنم که بفهمی، می گویم که او با تمام ذات خود می شنود، باز نه این کل و تمامی را که گفتم جزء و بعض باشد. می خواهم به تو بفهمانم و تعبیر از من است. منظورم جز این نیست که خدا سمیع و بصیر و عالم و خبیر است، بدون این که اختلافی در ذات و یا اختلاف در معنی پیدا کند.

باز پرسید: پس او چیست؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: او پروردگار و معبود است، او اللَّه است. از گفتن اللَّه منظورم اثبات الف لام و لاه نیست، منظورم کسی است که خالق اشیاء و سازنده آن ها است. این حروف بر او دلالت دارد. او یک معنی است به نام اللَّه و رحمان و رحیم و عزیز و سایر نام هایش که نامیده شده، او معبود بزرگ و عزیز است.

گفت: هر چه به وهم ما درآید و برایش یک معنی در نظر بگیریم مخلوق است. امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر آن طور که تو می گویی صحیح باشد، اعتقاد به توحید از ما برداشته شده، زیرا ما مکلف نیستیم معتقد شویم چیزی را که معنی نداشته باشد و غیر موهوم باشد، ولی ما می گوییم هر چیزی که با حواس تصور شود و درک گردد و بتواند حواس ما برایش حد و اندازه ای بسازد و در وهم و خیال ما درآید، مخلوق است. چاره ای نداریم از این که برای اشیاء و موجودات صانعی ثابت کنیم منزه و از دو جهت ناستوده، جهت اول: نبودن (خدا است)، زیرا نبودن عدم و نیستی است.

جهت دوم: تشبیه (خدا به هیچ چیز شباهت ندارد)، او را منزه می دانیم از این که شبیه یکی از مخلوقات باشد، زیرا شباهت داشتن به چیزی، از صفات مخلوق است که از چند چیز ترکیب و تألیف یافته اند. راهی نیست جز این که برای این موجودات و پدیده ها به وجود سازنده و آفریننده ای معتقد باشیم که مثل آن ها نباشد، زیرا چیزی که مثل آن ها باشد دارای این صفات خواهد بود. تألیف و ترکیب و حدوث (سابقه نبودن و بعد هست شدن) و تغییر حال از کوچکی به بزرگی و سیاهی به سفیدی و نیرو به ضعف و حالات دیگری که در مخلوقات موجود است و احتیاجی به اثبات آن نداریم.

ص: 196

قَالَ السَّائِلُ فَقَدْ حَدَّدْتَهُ إِذْ أَثْبَتَّ وُجُودَهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمْ أُحَدِّدْهُ وَ لَکِنْ أَثْبَتُّهُ إِذْ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ الْإِثْبَاتِ وَ النَّفْیِ مَنْزِلَةٌ قَالَ السَّائِلُ فَلَهُ إِنِّیَّةٌ وَ مَائِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ لَا یَثْبُتُ الشَّیْ ءُ إِلَّا بِإِنِّیَّةٍ وَ مَائِیَّةٍ (1)قَالَ السَّائِلُ فَلَهُ کَیْفِیَّةٌ (2)قَالَ لَا لِأَنَّ الْکَیْفِیَّةَ جِهَةُ الصِّفَةِ وَ الْإِحَاطَةِ

ص: 197

گفت: شما نیز او را محدود کردی، چون وجودش را ثابت کردی. حضرت صادق فرمود: من او را محدود نکردم (که می گویم چنین و چنان است و کیفیت برایش ثابت کنم) فقط وجودش را اثبات نمودم (که هست)، زیرا حد فاصل و درجه ای بین اثبات و نفی وجود ندارد.

گفت: آیا خدا دارای ماهیت و شخصیت و حقیقت است؟ فرمود: آری، زیرا چیزی وجود نخواهد داشت مگر این که دارای شخصیت و ماهیت باشد. گفت پس دارای کیفیت نیز هست؟ فرمود: نه، کیفیت یک حالت و چگونگی است

ص: 197

وَ لَکِنْ لَا بُدَّ مِنَ الْخُرُوجِ مِنْ جِهَةِ التَّعْطِیلِ وَ التَّشْبِیهِ لِأَنَّ مَنْ نَفَاهُ أَنْکَرَهُ وَ دَفَعَ رُبُوبِیَّتَهُ وَ أَبْطَلَهُ وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِغَیْرِهِ فَقَدْ أَثْبَتَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِینَ الْمَصْنُوعِینَ الَّذِینَ لَا یَسْتَحِقُّونَ الرُّبُوبِیَّةَ وَ لَکِنْ لَا بُدَّ مِنْ إِثْبَاتِ ذَاتٍ بِلَا کَیْفِیَّةٍ لَا یَسْتَحِقُّهَا غَیْرُهُ (1)لَا یُشَارِکُ فِیهَا وَ لَا یُحَاطُ بِهَا وَ لَا یَعْلَمُهَا غَیْرُهُ قَالَ السَّائِلُ فَیُعَانِی الْأَشْیَاءَ بِنَفْسِهِ (2)قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یُعَانِیَ الْأَشْیَاءَ (3)بِمُبَاشَرَةٍ وَ مُعَالَجَةٍ لِأَنَّ ذَلِکَ صِفَةُ الْمَخْلُوقِ الَّذِی لَا تَجِی ءُ الْأَشْیَاءُ إِلَیْهِ (4)إِلَّا بِالْمُبَاشَرَةِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ هُوَ تَعَالَی نَافِذُ الْإِرَادَةِ وَ الْمَشِیَّةِ فَعَّالٌ لِمَا یَشَاءُ قَالَ السَّائِلُ فَلَهُ رِضًا وَ سَخَطٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَعَمْ وَ لَیْسَ ذَلِکَ عَلَی مَا یُوجَدُ فِی الْمَخْلُوقِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الرِّضَا وَ السَّخَطَ دِخَالٌ یَدْخُلُ عَلَیْهِ فَیَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ ذَلِکَ صِفَةُ الْمَخْلُوقِینَ الْعَاجِزِینَ الْمُحْتَاجِینَ (5)وَ هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَی شَیْ ءٍ مِمَّا خَلَقَ وَ خَلْقُهُ جَمِیعاً مُحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ إِنَّمَا خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ وَ لَا سَبَبٍ اخْتِرَاعاً وَ ابْتِدَاعاً قَالَ السَّائِلُ فَقَوْلُهُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِذَلِکَ وَصَفَ نَفْسَهُ وَ کَذَلِکَ هُوَ مُسْتَوْلٍ عَلَی الْعَرْشِ بَائِنٌ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ الْعَرْشُ حَامِلًا لَهُ وَ لَا أَنْ یَکُونَ الْعَرْشُ حَاوِیاً لَهُ وَ لَا أَنَّ الْعَرْشَ مُحْتَازٌ لَهُ وَ لَکِنَّا نَقُولُ هُوَ حَامِلُ الْعَرْشِ وَ مُمْسِکُ الْعَرْشِ وَ نَقُولُ مِنْ ذَلِکَ مَا قَالَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَثَبَّتْنَا مِنَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ مَا ثَبَّتَهُ وَ نَفَیْنَا أَنْ یَکُونَ الْعَرْشُ أَوِ الْکُرْسِیُ

ص: 198

که مربوط به صفت است (نه حقیقت ذات) و هر چه کیفیت داشت، باید احاطه شود و به تصور

درآید. به ناچار باید خدا را خارج از دو حد تعطیل و تشبیه نمود، زیرا کسی که بگوید نیست، منکر او شده و خداییش را نپذیرفته (حد تعطیل) و هر کس او را تشبیه به دیگری نماید، وجودش را دارای صفت مخلوقات نموده که آن ها شایسته خدایی نیستند. باید ذاتی را اثبات کرد که دارای کیفیت نیست. هیچ کس و هیچ چیز شایسته چنین ذاتی نیست و با او شرکت ندارد. ذاتی که نمی توان او را احاطه نمود و جز خود خدا کسی از کنه او مطلع نیست.

گفت: پس موجودات را به دست خویش ساخته و پرداخته است. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: او بزرگ تر از آن است که اشیاء را با دست و شخصا بسازد، زیرا این کار از مختصات مخلوقات است که اشیاء نزد آن ها نمی آیند، مگر این که آن ها را تحصیل نماید و بیاورند. خدا دارای اراده کامل و مثبت است، هر چه بخواهد انجام می دهد (بدون مباشرت و مداخله نفسی).

گفت: پس او هم خشنود می شود و هم خشم می گیرد. فرمود: آری، اما نه آن طور که مردم خشنودی و خشم دارند، زیرا خوشحالی و خشم در انسان تغییر به وجود می آورد (در خوشحالی چهره اش بشاش و در خشم گرفته و عبوس می شود و خونش به جوش آمده و رگ هایش متورم می شود) و این اختصاص به مخلوق عاجز و نیازمند دارد. خدا بزرگ و عزیز و بخشنده است؛ نیازی به مخلوق خود ندارد و تمام جهانیان به او نیازمندند؛ آفرینش را آفرید بی آنکه احتیاجی به آفریدن آن ها داشته باشد و بی آنکه از کسی اقتباس نماید یا طرح آن را از دیگری فرا گیرد.

گفت: پس معنی «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»(1) {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} چیست؟ فرمود: خداوند خود را چنین ستوده است. او بر عرش تسلط دارد و از آفریده ها جداست، نه این که بر روی عرش قرار گرفته باشد و عرش او را در بر داشته باشد. ما می گوییم او نگهدار عرش و حامل آن است، و هم در مورد آیه «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»(2) {کرسیِ او آسمان ها و زمین را در بر گرفته.} آن چه را که خداوند در مورد عرش و کرسی فرموده قبول داریم، ولی ذات مقدسش را منزه می دانیم از این که عرش و کرسی

ص: 198

حَاوِیاً لَهُ وَ أَنْ یَکُونَ عَزَّ وَ جَلَّ مُحْتَاجاً إِلَی مَکَانٍ أَوْ إِلَی شَیْ ءٍ مِمَّا خَلَقَ بَلْ خَلْقُهُ مُحْتَاجُونَ إِلَیْهِ قَالَ السَّائِلُ فَمَا الْفَرْقُ بَیْنَ أَنْ تَرْفَعُوا أَیْدِیَکُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَیْنَ أَنْ تَخْفِضُوهَا نَحْوَ الْأَرْضِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَلِکَ فِی عِلْمِهِ وَ إِحَاطَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ سَوَاءٌ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ أَوْلِیَاءَهُ وَ عِبَادَهُ بِرَفْعِ أَیْدِیهِمْ إِلَی السَّمَاءِ نَحْوَ الْعَرْشِ لِأَنَّهُ جَعَلَهُ مَعْدِنَ الرِّزْقِ فَثَبَّتْنَا مَا ثَبَّتَهُ الْقُرْآنُ وَ الْأَخْبَارُ عَنِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله حِینَ قَالَ ارْفَعُوا أَیْدِیَکُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هَذَا یُجْمِعُ عَلَیْهِ فِرَقُ الْأُمَّةِ کُلُّهَا قَالَ السَّائِلُ فَمِنْ أَیْنَ أَثْبَتَّ أَنْبِیَاءَ وَ رُسُلًا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا لَمَّا أَثْبَتْنَا أَنَّ لَنَا خَالِقاً صَانِعاً مُتَعَالِیاً عَنَّا وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ وَ کَانَ ذَلِکَ الصَّانِعُ حَکِیماً (1)لَمْ یَجُزْ أَنْ یُشَاهِدَهُ خَلْقُهُ وَ لَا یُلَامِسُوهُ وَ لَا یُبَاشِرَهُمْ وَ لَا یُبَاشِرُوهُ وَ یُحَاجَّهُمْ وَ یُحَاجُّوهُ (2)فَثَبَتَ أَنَّ لَهُ سُفَرَاءَ فِی خَلْقِهِ وَ عِبَادِهِ یَدُلُّونَهُمْ عَلَی مَصَالِحِهِمْ وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ فَثَبَتَ الْآمِرُونَ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ فِی خَلْقِهِ وَ ثَبَتَ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّ لَهُ مُعَبِّرِینَ وَ هُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ حُکَمَاءَ مُؤَدَّبِینَ بِالْحِکْمَةِ مَبْعُوثِینَ بِهَا غَیْرَ مُشَارِکِینَ لِلنَّاسِ فِی أَحْوَالِهِمْ عَلَی مُشَارَکَتِهِمْ لَهُمْ فِی الْخَلْقِ وَ التَّرْکِیبِ مُؤَیَّدِینَ مِنْ عِنْدِ الْحَکِیمِ (3)الْعَلِیمِ بِالْحِکْمَةِ وَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ وَ الشَّوَاهِدِ مِنْ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءِ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ فَلَا تَخْلُو أَرْضُ اللَّهِ (4)مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَی صِدْقِ مَقَالِ الرَّسُولِ وَ وُجُوبِ عَدَالَتِهِ (5).

أقول: فی بعض نسخ التوحید بعد قوله فرق الأمة کلها زیادة قال السائل

ص: 199

جا و مکانش باشد و محتاج به جا و مکان یا چیز دیگری از مخلوقات خود شود، بلکه آفرینش به او نیازمند است.

سائل پرسید: چه فرق است بین این که دست های خود را به آسمان بلند کنید یا به طرف زمین پایین بیاورید؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این کار در علم و قدرت و احاطه خدا مساوی است، ولی او خود به اولیائش دستور داده که دست هایشان را به آسمان به جانب عرش بلند کنند، زیرا عرش معدن روزی است. پس ما آن چه را که قرآن ثابت کرده پذیرفته ایم و اخباری که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده است، آنجا که می فرماید: «دست های خود را به جانب خدا بلند کنید» و تمام امت بر این وضع اتفاق دارند.(1)

سائل گفت: به چه دلیل پیغمبران و رسولان را اثبات کردی؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چون ما ثابت کردیم که آفریننده ای داریم که ما را خلق کرده است و او از ما و از صفات ما و از همه آن چه آفریده برتری دارد. و این صانع حکیمی است که جایز نیست خلقش او را مشاهده نماید و لمس کند و خود را به او بمالند یا با همدیگر مباشرت کنند و رو به رو شوند و با هم سخن گویند و گفتگو کنند. و ثابت شد که آن خالق را نمایندگانی در میان بندگانش است که مردم را بر مصالح و منافع شان و آن چه بقای ایشان به آن است و در ترکش فناء و نیستی ایشان است دلالت می کنند.

پس ثابت شد که گروهی از طرف خداوند علیم حکیم در میان خلقش است که مردم را امر و نهی می فرمایند. پس در این هنگام ثابت شد که او تفسیر کنندگانی هم دارد که از جانب او تعبیر می کنند و فرمایش او را به مردم می رساند و آنان پیغمبران و برگزیدگان او از خلقش هستند که حکیمان و ادب کنندگان مردمان به حکمتند و برای آن مبعوث شده اند و با وجودی که در آفرینش و ترکیب و صورت با دیگران شریکند، مردم در اخلاق و صفات با ایشان مشارکت ندارند و از نزد خداوند متعال به حکمت و دلایل و معجزات و براهین و شواهدی که بر حقیقت ایشان شهادت دهد یاری نموده است که این شواهد عبارتند از زنده کردن مردگان و شفا دادن کور مادرزاد و پیس. پس زمین خدا از حجت او که دارای علمی باشد که دلالت بر راستی گفتار رسول و وجوب عدالتش کند، خالی نمی باشد.

مؤلف:

در بعضی نسخه های کتاب توحید، بعد از عبارت «فرق الامة کلها» این مطالب اضافه وجود دارد که: سائل گفت:

ص: 199

فتقول إنه ینزل إلی السماء الدنیا قال أبو عبد الله علیه السلام نقول ذلک لأن الروایات قد صحت به و الأخبار.

قال السائل و إذا نزل أنیس قد حال عن العرش و حئوله عن العرش انتقال (1)قال أبو عبد الله علیه السلام لیس ذلک علی ما یوجد من المخلوق الذی ینتقل باختلاف الحال علیه و الملالة و السآمة و ناقل ینقله و یحوله من حال إلی حال بل هو تبارک و تعالی لا یحدث علیه الحال و لا یجری علیه الحدوث فلا یکون نزوله کنزول المخلوق الذی متی تنحی عن مکان خلا منه المکان الأولی و لکنه ینزل إلی سماء الدنیا بغیر معاناة و لا حرکة فیکون هو کما فی السماء السابعة علی العرش کذلک هو فی سماء الدنیا إنما یکشف عن عظمته و یری أولیاءه نفسه حیث شاء و یکشف ما شاء من قدرته و منظره فی القرب و البعد سواء (2). أقول و فی تلک النسخة التی فیها تلک الزیادة زیادة أخری بعد تمام الخبر و هی هذه قال مصنف هذا الکتاب قوله علیه السلام إنه علی العرش لیس بمعنی التمکن فیه و لکنه بمعنی التعالی علیه بالقدرة یقال فلان علی خیر و استعانة علی عمل کذا و کذا لیس بمعنی التمکن فیه و الاستقرار علیه (3)و لکن ذلک بمعنی التمکن منه و القدرة علیه.

و قوله فی النزول لیس فی بمعنی الانتقال و قطع المسافات و لکنه علی معنی إنزال الأمر منه إلی سماء الدنیا لأن العرش هو المکان الذی ینتهی إلیه بأعمال العباد من السدرة المنتهی إلیه و قد یجعل الله عز و جل (4)السماء الدنیا فی الثلث الأخیر من اللیل و فی لیالی الجمعة مسافة الأعمال فی ارتفاعها أقرب منها فی سائر الأوقات إلی العرش.

ص: 200

پس تو می گویی خداوند به آسمان دنیا فرود می آید؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: این مطلب را من قائل هستم، چون روایات صحیح و احادیث در این مورد آمده است.

سائل پرسید: وقتی همدمی که حلول کرده از عرش فرود آید و این تحوّل او از عرش انتقال است. آیا انتقال صحیح است؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: این از قبیل انتقال مخلوق نیست. مخلوق در اثر ملالت و خستگی که عاید حالش می شود نقل و انتقال می کند و مخلوق را ناقلی نقل می دهد و از حالی به حال دیگر تغییر می دهد، بلکه حالت بر خدای متعال حادث نمی شود. و حدوث بر او جاری نمی شود. پس فرود آمدن او مانند فرود آمدن مخلوقات نیست که وقتی از جایی دور شود، جای اولی اش خالی می شود، ولی خدای تعالی به سوی آسمان دنیا بدون دیدن و حرکت فرود آید و خداوند آن طور که در آسمان هفتم بر عرش قرار دارد، هم چنین او در آسمان دنیا است و فقط از عظمت او پرده برداشته می شود و هر وقت بخواهد، خود را به دوستانش نشان می دهد و از قدرت خویش هرچه بخواهد پرده برمی دارد. منظر خدای تعالی از دور و نزدیک برابر است.

مؤلف:

در همان نسخه کتاب توحید که این زیادتی را دارد، بعد از تمام شدن حدیث زیادتی دیگری هم دارد. و آن زیادتی این است: مصنف این کتاب گوید: قول امام علیه السّلام «انّه علی العرش» به معنای تمکن و قدرت در عرش نیست، بلکه به معنای قدرت اشرافی بر عرش است.

«فلان علی الخیر» و «استعانه علی عمل کذا و کذا» به معنای تمکّن در او و اسقرار بر او نیست، بلکه به معنای تمکن از او و قدرت بر او است. «فی النزول» به معنای انتقال و قطع مسافت نیست، بلکه به معنای فروفرستادن امر از جانب خدا به سوی آسمان دنیا است، زیرا عرش جایگاهی است که اعمال بندگان از سدره المنتهی به سوی آن می رود و خدای تعالی در ثلث آخر شب و در شب های جمعه

خدای متعال مسافت اعمال را در بالا رفتن اعمال به سوی عرش، قریب تر از مسافت باقی اوقات قرار داده است.

ص: 200

و قوله یری أولیاءه نفسه فإنه یعنی بإظهار بدائع فطرته (1)فقد جرت العادة بأن یقال للسلطان إذا أظهر قوة و قدرة و خیلا و رجلا قد أظهر نفسه و علی ذلک دل الکلام (2)و مجاز اللفظ انتهی (3)

أقول: قد مضی تفاسیر أجزاء الخبر فی کتاب التوحید (4)و هذا الخبر جزء من الخبر السابق أیضا فلا تغفل

«یری اولیاءه نفسه» این سخن از باب مجاز، لفظ و استعاره در کلام است. زیرا عادت بر این جاری شده که به سلطان وقتی قدرت و قوّت و اسب ها و مردان خود را آشکار کرد، گفته می شود «قد اظهر نفسه» و خداوند با آشکار کردن فطرت های بدیع و نوع خود، خویش را نشان می دهد.

مؤلف:

تفسیر اجزای حدیث در «کتاب توحید» گذشت و این خبر نیز یک قسمت از حدیث گذشته است، پس غفلت نکن.

روایت 4.

غرر و درر: از این کتاب سید مرتضی رضی الله عنه نقل شده که جعد بن درهم در شیشه مقداری خاک و آب ریخت و بعد کرم ها و جانورانی پدید آمد، به یاران خود گفت: من این ها را آفریده ام، چون من وسیله وجود آن ها شده ام.

این خبر به حضرت صادق علیه السّلام رسید. فرمود: بگوید تعداد آن ها چقدر است و چند عدد آن نر و چند عدد ماده است؟ اگر او به وجود آورده، وزن هر کدام چه اندازه است و دستور دهد او که آن ها را به این صورت درآورده، به صورت دیگری درآیند. اما او نتوانست جواب بگوید و فرار کرد.(1)

روایت 5.

مناقب ابن شهر آشوب: یونس در حدیث خود نقل می کند که ابن ابی العوجاء از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: به چه جهت بیماری های مختلف موجب مرگ است؟ بعضی به ناراحتی های شکم و بعضی با سل می میرند؟ امام علیه السّلام فرمود: اگر فقط یک علت موجب مرگ می شد، مردم آسوده بودند تا همان علت و بیماری به خصوص پیدا شود. خداوند خواست که مردم در هر حال اطمینان به خود نداشته باشند.

ص: 201

قَالَ وَ لِمَ یَمِیلُ الْقَلْبُ إِلَی الْخُضْرَةِ أَکْثَرَ مِمَّا یَمِیلُ إِلَی غَیْرِهَا قَالَ مِنْ قِبَلِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ الْقَلْبَ أَخْضَرَ وَ مِنْ شَأْنِ الشَّیْ ءِ أَنْ یَمِیلَ إِلَی شَکْلِهِ.

وَ یُرْوَی أَنَّهُ لَمَّا جَاءَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ فَلَمْ یُجِبْهُ وَ أَقْبَلَ علیه السلام عَلَی غَیْرِهِ فَانْکَفَأَ رَاجِعاً إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالُوا مَا وَرَاءَکَ قَالَ شَرٌّ ابْتَدَأَنِی فَسَأَلَنِی عَنِ اسْمِی فَإِنْ کُنْتُ قُلْتُ عَبْدَ الْکَرِیمِ فَیَقُولُ مَنْ هَذَا الْکَرِیمُ الَّذِی أَنْتَ عَبْدُهُ فَإِمَّا أُقِرُّ بِمَلِیکٍ وَ إِمَّا أُظْهِرُ مِنِّی مَا أَکْتُمُ فَقَالُوا انْصَرِفْ عَنْهُ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ علیه السلام وَ أَقْبَلَ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ إِلَی أَصْحَابِهِ مَحْجُوجاً قَدْ ظَهَرَ عَلَیْهِ ذِلَّةُ الْغَلَبَةِ فَقَالَ مَنْ قَالَ مِنْهُمْ إِنَّ هَذِهِ لَلْحُجَّةُ الدَّامِغَةُ صَدَقَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ خَیْرٌ یُرْجَی وَ لَا شَرٌّ یُتَّقَی فَالنَّاسُ شَرَعٌ سَوَاءٌ وَ إِنْ یَکُنْ مُنْقَلَبٌ إِلَی ثَوَابٍ وَ عِقَابٍ فَقَدْ هَلَکْنَا فَقَالَ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ لِأَصْحَابِهِ أَ وَ لَیْسَ بِابْنِ الَّذِی نَکَلَ بِالْخَلْقِ (1)وَ أَمَرَ بِالْحَلْقِ وَ شَوَّهَ عَوْرَاتِهِمْ وَ فَرَّقَ أَمْوَالَهُمْ وَ حَرَّمَ نِسَاءَهُمْ (2).

پرسید: چرا دل انسان بیشتر از مقداری که به چیزهای دیگر تمایل دارد، به سبزه متمایل است؟ فرمود: چون دل را خداوند سبز آفریده (یعنی منبع معروف که تعبیر و تفسیر سبز است) و هر چیزی متمایل به هم شکل خویش است.

روایت شده که وقتی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسید، امام پرسید: اسم تو چیست؟ ابن ابی العوجاء جوابی نداد. امام رو به جانب دیگران کرد. ابن ابی العوجاء نزد یاران خود برگشت. آن ها پرسیدند چه شد؟ گفت: اولین سؤالی که کرد بسیار بد بود. از نام من پرسید. اگر می گفتم عبدالکریم است، می پرسید آن کریم کیست که تو بنده او هستی؟ یا باید اقرار به خدا می کردم یا باید چیزی را اظهار می کردم که پنهان داشته ام. گفتند: برویم. ابن ابی العوجاء که رفت، حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ابن ابی العوجاء پیش دوستان خود برگشت، در حالی که مغلوب شده بود و ذلت مغلوب شدن در چهره اش آشکار بود. یکی از آن ها گفت: این استدلالی است که باطل را از میان برمی دارد. راست گفته، اگر امید ثواب و ترس از عقاب نباشد، مردم همه مساوی هستند، ولی اگر برگشت جهان به ثواب و عقاب برسد، ما هلاک شده ایم. ابن ابی العوجاء به یاران خود گفت: مگر او پسر کسی که مردم جهان را مغلوب کرده نیست؟ دستور در قرآنش داد و وضع آن ها را عوض کرد و اموالشان را تقسیم نمود و زنان آن ها را حرام کرد (کنایه از حرکت سریع و قدرت و نفوذ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است).(1)

توضیح

شاید سبزی در قلب، کنایه از مأمور بودن ایشان به علم و حکمت است که جایگاه گل های معرفت باشد و در «کتاب توحید» گذشت که سبزه، صورت و مثال برای معرفت است.

روایت 6.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: مردی از منکرین از ابو جعفر احول پرسید: این آیه را برایم توضیح بده: «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً»(2) {هر چه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنی گیرید. پس اگر بیم دارید که به عدالت رفتار نکنید، به یک [زنِ آزاد] یا به آن چه [از کنیزان] مالک شده اید [اکتفا کنید].} و در سوره دیگر می فرماید: «وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ»(3) {و شما هرگز نمی توانید میان زنان عدالت کنید هر چند [بر عدالت] حریص باشید!} بین این دو آیه چه فرق است؟

ابو جعفر گفت: من نتوانستم جواب او را بدهم. به مدینه رفتم و خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و از آن دو آیه پرسیدم، فرمود: در آیه اول که می فرماید: «اگر ترسیدید از انجام ندادن عدالت، یکی بگیرید»، منظور عدالت در خرج و نفقه است و در آیه دوم که می فرماید: «هرگز نمی توانید عدالت روا دارید، گر چه خیلی مایل باشید»، در مورد محبت است، زیرا هیچ کس نمی تواند در محبت بین دو زن عدالت روا دارد. ابو جعفر احول جواب را برای آن مرد آورد. گفت: این جواب از حجاز آورده شده است.(4)

ص: 202

روایت 7.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام به ابی حنیفه گفت: چه می گویی در مورد خانه ای که روی چند نفر خراب شده و فقط دو نفر پسر بچه باقیمانده، یکی حرّ و دیگری برده او بوده. حالا حرّ از برده و غلام شناخته نمی شود. ابو حنیفه گفت: نصف از این و نصف از آن آزاد می شود و مال بین آن ها مساوی تقسیم می گردد. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چنین نیست؛

ص: 203

یُقْرَعُ فَمَنْ أَصَابَتْهُ الْقُرْعَةُ فَهُوَ الْحُرُّ وَ یُعْتَقُ هَذَا فَیُجْعَلُ مَوْلًی لَهُ (1).

باید قرعه کشید. هر کدام قرعه به او اصابت کرد حرّ است و آن دیگری آزاد می شود و مولای او خواهد بود.(1)

روایت 8.

اختصاص: محمد بن مسلم گفت: ابو حنیفه خدمت امام صادق علیه السّلام رسید و عرض کرد: من پسر شما موسی را دیدم که نماز می خواند و مردم از جلوی او در رفت و آمد هستند. هیچ کس نگفت که آن ها را نهی کند، با این که چنین کاری صحیح نیست. فرمود: صدا بزن پسرم بیاید.

وقتی حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام آمد، امام صادق فرمود: پسرم! ابو حنیفه می گوید تو نماز می خوانده ای و مردم در جلوت در رفت و آمد بوده اند و آن ها را نهی نکرده ای؟ گفت: صحیح است پدر جان! آن کس که برای او نماز می خواندم، از مردم به من نزدیک تر بود. خداوند می فرماید «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(2) {و ما از شاهرگ [او] به او نزدیک تریم.} امام صادق علیه السّلام او را به سینه چسبانید و فرمود: پدر و مادرم فدایت ای خزینه اسرار!

امام صادق علیه السّلام به ابو حنیفه فرمود: قتل در نزد شما مهم تر است یا زنا؟ گفت قتل. فرمود: پس چرا در قتل خداوند دستور می دهد دو شاهد بیاورند، ولی در زنا چهار شاهد؟ این مطلب چگونه با قیاس سنجیده می شود؟ به عقیده تو ترک نماز مهم تر است یا ترک روزه؟ گفت: ترک نماز. فرمود: پس چرا زن باید روزه اش را قضا کند (در ایام حیض) ولی نمازش را لازم نیست قضا نماید؟ با قیاس چطور می توان درک کرد؟ بگو ببینم، مدفوع نجس تر است یا منی؟ گفت: مدفوع. فرمود: چطور مدفوع با آب شسته می شود، ولی برای منی باید غسل کرد؟ با قیاس چه می توانی بفهمی؟!

فرمود: می گویی من هم به زودی مثل آیات قرآن نازل خواهم کرد. گفت: به خدا پناه می برم اگر چنین حرفی بزنم. فرمود: تو و یارانت به طوری که متوجه نیستید، این ادعا را دارید. ابو حنیفه گفت: فدایت شوم! مرا حدیثی بفرمایید که از تو روایت کنم. فرمود: پدرم از پدر عزیزش تا علی ابن ابی طالب علیه السّلام را نام برد که فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: میثاق اهل بیت را خداوند از اعلی علیین گرفت و طینت شیعیان ما را از آن گرفت. اگر اهل آسمان و زمین کوشش کنند که تغییر دهند، از آن ها یکی را هرگز قدرت ندارند. ابو حنیفه بلند گریه کرد و یاران او نیز به گریه افتادند. بعد خارج شدند.(3)

ص: 204

روایت 9.

علل الشرائع و خصال: ربیع حاجب منصور گفت: روزی امام جعفر بن محمد الصّادق علیه السّلام در مجلس منصور حاضر بود، در حالی که طبیبی از هند نزد وی بود و کتاب های طبّی را قرائت می کرد، و امام صادق علیه السّلام موقع قرائت او ساکت نشست. وقتی قرائت او تمام شد، به امام گفت: ای ابو عبداللَّه! آیا از آن علمی که با من است چیزی می خواهی؟ فرمود: نه، چون آن چه نزد من است از آن چه نزد توست بهتر است. گفت: آن چیست؟ فرمود: من طبیعت گرم را با سردی و طبیعت سرد را با گرمی و طبیعت تر را با خشکی و طبیعت خشک را با تری مداوا می کنم و در همه موارد کار را به خداوند واگذار می کنم و آن چه را که پیامبرش فرموده به کار می گیرم. و می دانم که معده، خانه بیماری است و پرهیز کردن، اصل درمان است و بدن را به آن چه عادت کرده، عادت می دهم.

هندی گفت: آیا طبّ غیر از این هاست؟ امام فرمود: آیا گمان می کنی که من از کتاب های طبّی اخذ کرده ام؟ گفت: آری. فرمود: نه، به خدا سوگند که آن را جز از خدا اخذ نکرده ام. به من بگو که آیا تو به طب داناتری یا من؟ گفت: من. امام فرمود: از تو چیزی می پرسم، گفت: بپرس. امام فرمود: ای هندی! به من خبر بده چرا در سر استخوان چند قطعه است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: برای چه مو بر بالای آن قرار گرفته؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا پیشانی از مو خالی است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: برای چه پیشانی دارای خطوط و چین هاست؟ گفت: نمی دانم. فرمود: برای چه ابروها بالای دو چشم قرار دارد؟ گفت: نمی دانم.

فرمود: برای چه دو چشم مانند دو بادام است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا بینی در وسط دو چشم قرار گرفته؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا سوراخ بینی به سوی پایین است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا لب و شارب بالای دهان قرار گرفته اند؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا دندان جلو تیز و دندان آسیاب پهن و دندان نیش بلند است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا مردها ریش دارند؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا دو کف دست از مو خالی است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا ناخن و مو احساس ندارند؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا قلب مانند صنوبر است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا ریه دو قطعه است و حرکت آن در محلّ خود است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا کبد خمیده است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا کلیه مانند لوبیا است؟ گفت: نمی دانم.

ص: 205

قَالَ فَلِمَ کَانَتِ الْکُلْیَةُ کَحَبِّ اللُّوبِیَا قَالَ لَا أَعْلَمُ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ طَیُّ الرُّکْبَتَیْنِ إِلَی خَلْفٍ قَالَ لَا أَعْلَمُ قَالَ فَلِمَ تَخَصَّرَتِ الْقَدَمُ قَالَ لَا أَعْلَمُ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَکِنِّی أَعْلَمُ قَالَ فَأَجِبْ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کَانَ فِی الرَّأْسِ شُئُونٌ لِأَنَّ الْمُجَوَّفَ إِذَا کَانَ بِلَا فَصْلٍ أَسْرَعَ إِلَیْهِ الصُّدَاعُ فَإِذَا جُعِلَ ذَا فُصُولٍ کَانَ الصُّدَاعُ مِنْهُ أَبْعَدَ وَ جُعِلَ الشَّعْرُ مِنْ فَوْقِهِ لِتُوصَلَ بِوُصَلِهِ الْأَدْهَانُ إِلَی الدِّمَاغِ وَ یَخْرُجَ بِأَطْرَافِهِ الْبُخَارُ مِنْهُ وَ یَرُدَّ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ الْوَارِدَیْنِ عَلَیْهِ وَ خَلَتِ الْجَبْهَةُ مِنَ الشَّعْرِ لِأَنَّهَا مَصَبُّ النُّورِ إِلَی الْعَیْنَیْنِ وَ جُعِلَ فِیهَا التَّخْطِیطُ وَ الْأَسَارِیرُ لِیُحْتَبَسَ الْعَرَقُ الْوَارِدُ مِنَ الرَّأْسِ عَنِ الْعَیْنِ قَدْرَ مَا یُمِیطُهُ (1)الْإِنْسَانُ عَنْ نَفْسِهِ کَالْأَنْهَارِ فِی الْأَرْضِ الَّتِی تَحْبِسُ الْمِیَاهَ وَ جُعِلَ الْحَاجِبَانِ مِنْ فَوْقِ العینان (الْعَیْنَیْنِ) لِیُرَادَّ عَلَیْهِمَا (2)مِنَ النُّورِ قَدْرَ الْکَفَافِ أَ لَا تَرَی یَا هِنْدِیُّ أَنَّ مَنْ غَلَبَهُ النُّورُ جَعَلَ یَدَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ لِیَرُدَّ عَلَیْهِمَا قَدْرَ کِفَایَتِهَا مِنْهُ وَ جُعِلَ الْأَنْفُ فِیمَا بَیْنَهُمَا لِیَقْسِمَ النُّورَ قِسْمَیْنِ إِلَی کُلِّ عَیْنٍ سَوَاءً وَ کَانَتِ الْعَیْنُ کَاللَّوْزَةِ لِیَجْرِیَ فِیهَا الْمِیلُ بِالدَّوَاءِ وَ یَخْرُجَ مِنْهَا الدَّاءَ وَ لَوْ کَانَتْ مُرَبَّعَةً أَوْ مُدَوَّرَةً مَا جَرَی فِیهَا الْمِیلُ وَ مَا صَارَ إِلَیْهَا دَوَاءٌ وَ لَا خَرَجَ مِنْهَا دَاءٌ وَ جُعِلَ ثَقْبُ الْأَنْفِ فِی أَسْفَلِهِ لِتَنْزِلَ مِنْهُ الْأَدْوَاءُ الْمُنْحَدِرَةُ مِنَ الدِّمَاغِ وَ یَصْعَدَ فِیهِ الْأَرَایِیحُ (3)إِلَی الْمَشَامِّ وَ لَوْ کَانَ فِی أَعْلَاهُ لَمَا أُنْزِلَ دَاءٌ وَ لَا وُجِدَ رَائِحَةٌ وَ جُعِلَ الشَّارِبُ وَ الشَّفَةُ فَوْقَ الْفَمِ لِحَبْسِ مَا یَنْزِلُ مِنَ الدِّمَاغِ عَنِ الْفَمِ لِئَلَّا یَتَنَغَّصَ (4)عَلَی الْإِنْسَانِ طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ فَیُمِیطَهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ جُعِلَتِ اللِّحْیَةُ لِلرِّجَالِ لِیَسْتَغْنِیَ بِهَا عَنِ الْکَشْفِ فِی الْمَنْظَرِ وَ یُعْلَمَ بِهَا الذَّکَرُ مِنَ الْأُنْثَی وَ جُعِلَ السِّنُّ حَادّاً لِأَنَّ بِهِ یَقَعُ الْعَضُّ وَ جُعِلَ الضِّرْسُ عَرِیضاً لِأَنَّ بِهِ یَقَعُ الطَّحْنُ وَ الْمَضْغُ وَ کَانَ النَّابُ طَوِیلًا لِیَسْنِدَ (5)الْأَضْرَاسُ وَ الْأَسْنَانُ کَالْأُسْطُوَانَةِ فِی الْبِنَاءِ

ص: 206

فرمود: چرا خمی زانوان به طرف پشت سر است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا در طرف کف پا فرورفتگی دارد؟ گفت: نمی دانم.

امام صادق علیه السّلام فرمود: ولی من می دانم. گفت: پس جواب آن ها را بگویید. امام صادق علیه السّلام فرمود: استخوان سر چند قطعه است برای این که جمجمه میان تهی است و اگر چند قطعه نبود، زودتر درد می کرد و این که میان استخوان ها فاصله است، درد از آن دور است. و موی در بالای آن قرار گرفته تا به وسیله آن به مغز روغن برسد و از اطراف آن بخار خارج شود و گرما و سرمای وارد بر آن را دفع کند. و این که پیشانی از مو خالی است، برای آن است که آنجا محل رسیدن نور به چشمان است و در آن شیارها و چین ها قرار گرفته تا عرق وارد از سر را نگه دارد، تا وقتی که انسان آن را پاک کند، مانند نهرهایی که در زمین آب ها را نگه می دارد. و دو ابرو بالای دو چشم قرار گرفته، تا نور را به اندازه لازم به دو چشم هدایت کند. ای هندی! آیا ندیدی که کسی که در برابر نور شدید قرار می گیرد دستش را بالای چشمش می گذارد تا نور به اندازه لازم به چشم برسد؟

بینی در وسط دو چشم قرار گرفته تا نور را به دو قسمت مساوی تقسیم کند. و چشم مانند بادام است تا میل دوا در آن جریان پیدا کند و درد از آن بیرون آید و اگر مربع یا گرد بود، میل در آن جریان نمی یافت و دوا به آن نمی رسید و درد از آن بیرون نمی آمد. و سوراخ بینی به طرف پایین است تا داروهایی که از مغز به پایین ترشّح می کند فرو ریزد و بوها به شامّه برسد و اگر به طرف بالا بود، دارو پایین نمی ریخت و بو را احساس نمی کرد. و شارب و لب بالای دهان قرار گرفته تا آن چه را از دماغ پایین می ریزد از رسیدن به دهان حفظ کند، تا انسان در خوردن و نوشیدن احساس نفرت نکند تا وقتی که آن را پاک سازد. و مردان ریش دارند تا در نگاه کردن از کشف عورت بی نیاز باشد و مرد از زن تمیز داده شوند. و دندان جلو تیز است، چون جویدن به وسیله آن انجام می گیرد. و دندان آسیاب پهن است، چون خرد کردن و جویدن با آن صورت می پذیرد. و دندان نیش بلند است تا دندان ها به آن تکیه کنند و دندان ها مانند ستون ها هستند.

ص: 206

وَ خَلَا الْکَفَّانِ مِنَ الشَّعْرِ لِأَنَّ بِهِمَا یَقَعُ اللَّمْسُ فَلَوْ کَانَ فِیهِمَا شَعْرٌ مَا دَرَی الْإِنْسَانُ مَا یُقَابِلُهُ وَ یَلْمَسُهُ (1)وَ خَلَا الشَّعْرُ وَ الظُّفُرُ مِنَ الْحَیَاةِ لِأَنَّ طُولَهُمَا سَمْجٌ (2)وَ قَصَّهُمَا حَسَنٌ فَلَوْ کَانَ فِیهِمَا حَیَاةٌ لَأَلِمَ الْإِنْسَانُ لِقَصِّهِمَا (3)وَ کَانَ الْقَلْبُ کَحَبِّ الصَّنَوْبَرِ لِأَنَّهُ مُنَکَّسٌ فَجَعَلَ رَأْسَهُ دَقِیقاً لِیَدْخُلَ فِی الرِّئَةِ فَتَرَوَّحَ عَنْهُ بِبَرْدِهَا لِئَلَّا یَشِیطَ الدِّمَاغُ بِحَرِّهِ وَ جُعِلَتِ الرِّئَةُ قِطْعَتَیْنِ لِیَدْخُلَ بَیْنَ مَضَاغِطِهَا فَیَتَرَوَّحَ عَنْهُ بِحَرَکَتِهَا وَ کَانَتِ الْکَبِدُ حَدْبَاءَ لِتُثَقِّلَ الْمَعِدَةَ وَ یَقَعَ جَمِیعُهَا عَلَیْهَا فَیَعْصِرَهَا لِیَخْرُجَ مَا فِیهَا مِنَ الْبُخَارِ وَ جُعِلَتِ الْکُلْیَةُ کَحَبِّ اللُّوبِیَا لِأَنَّ عَلَیْهَا مَصَبَّ الْمَنِیِّ نُقْطَةً بَعْدَ نُقْطَةٍ فَلَوْ کَانَتْ مُرَبَّعَةً أَوْ مُدَوَّرَةً أُحْبِسَتِ النُّقْطَةُ الْأُولَی إِلَی الثَّانِیَةِ (4)فَلَا یَلْتَذُّ بِخُرُوجِهَا الْحَیُّ إِذِ الْمَنِیُّ یَنْزِلُ مِنْ فِقَارِ الظَّهْرِ إِلَی الْکُلْیَةِ فَهِیَ کَالدُّودَةِ تَنْقَبِضُ وَ تَنْبَسِطُ تَرْمِیهِ أَوَّلًا فَأَوَّلًا إِلَی الْمَثَانَةِ کَالْبُنْدُقَةِ مِنَ الْقَوْسِ وَ جُعِلَ طَیُّ الرُّکْبَةِ إِلَی خَلْفٍ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ یَمْشِی إِلَی مَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَعْتَدِلُ الْحَرَکَاتُ (5)وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَسَقَطَ فِی الْمَشْیِ وَ جُعِلَتِ الْقَدَمُ مُخَصَّرَةً لِأَنَّ الشَّیْ ءَ إِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ جَمِیعَهُ ثَقُلَ ثِقْلَ حَجَرِ الرَّحَی فَإِذَا کَانَ عَلَی حَرْفِهِ دَفَعَهُ الصَّبِیُّ (6)وَ إِذَا وَقَعَ عَلَی وَجْهِهِ صَعُبَ نَقْلُهُ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ الْهِنْدِیُّ مِنْ أَیْنَ لَکَ هَذَا الْعِلْمُ فَقَالَ علیه السلام أَخَذْتُهُ عَنْ آبَائِی علیهم السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ جَلَالُهُ الَّذِی خَلَقَ الْأَجْسَادَ وَ الْأَرْوَاحَ فَقَالَ الْهِنْدِیُّ صَدَقْتَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ عَبْدُهُ وَ أَنَّکَ أَعْلَمُ أَهْلِ زَمَانِکَ(7).

و دو کف دست خالی از مو است تا لمس کردن به وسیله آن ها صورت پذیرد و اگر در آن ها مو وجود داشت، انسان آن چه را که پیش روی اوست نمی توانست احساس و لمس کند. و مو و ناخن از حیات خالی است، چون بلند بودن آن ها بد و چیدن آن ها خوب است، اگر آن ها جان داشتند انسان به هنگام چیدن آن ها احساس درد می کرد. و قلب چون دانه صنوبر است، چون وارونه است و سر آن را باریک کرد تا داخل ریه گردد، پس با خنکی آن خنک می شود تا مغز با حرارت آن نسوزد. و ریه دو قطعه شده تا قلب میان آن دو باشد و با حرکت آن سرد شود. و کبد خمیده شده تا معده را سنگینی کند و همه آن بر کبد قرار گیرد و آن را فشار دهد تا بخار آن خارج گردد.

و کلیه چون دانه لوبیا شده، چون محل ریختن قطره به قطره منی در آن است و اگر مربع یا گرد می شد، قطره اولی در آن می ماند تا دومی بیاید و شخص با خروج آن لذت نمی برد، چون منی از فقرات پشت به کلیه می ریزد و آن مانند کرم است و باز و بسته می شود و آن را یکی پس از دیگری مانند انداختن تیر از کمان به مثانه می اندازد. و خمی زانوان را به طرف پشت قرار داد، چون انسان به طرف جلو راه می رود و حرکت های معتدلی دارد و اگر چنین نبود، در راه رفتن به زمین می افتاد. و کف پا فرو رفته است، چون اگر در راه رفتن همه پا بر زمین واقع می شد، سنگینی آن مانند سنگینی سنگ آسیاب می شد، سنگ آسیاب اگر برگردی خود باشد، یک کودک هم آن را حرکت می دهد، ولی اگر بر رو به زمین افتد، یک مرد به دشواری آن را حرکت می دهد.

هندی به امام گفت: این علم از کجا برای تو حاصل شده است؟ فرمود: آن را از پدرانم، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، از جبرئیل، از پروردگار جهانیان که همه اجساد و ارواح را آفریده یاد گرفته ام. هندی گفت: راست گفتی و من شهادت می دهم که معبودی جز خداوند نیست و محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده و بنده اوست و تو دانشمندترین زمان خود هستی.(1)

توضیح

ابوعلی سینا در مورد تشریح بدن انسان چنین گفته است: اما جمجمه متشکل از 7 استخوان است، چهار عدد

ص: 207

کالجدران و واحد کالقاعدة و الباقیات یتألف منها القحف و بعضها موصول إلی بعض بدروز یقال لها الشئون و قال الجوهری السرر واحد أسرار الکف و الجبهة و هی خطوطها و جمع الجمع أساریر و قال رجل مخصر القدمین إذا کانت قدمه تمس الأرض من مقدمها و عقبها و تخوی أخمصها مع دقة فیه.

قوله بوصوله أی بسبب وصول الشعر إلی الدماغ تصل إلیه الأدهان و لعله کان بدله بأصوله لمقابلة قوله بأطرافه.

قوله فی المنظر متعلق بقوله یستغنی أی لیستغنی فی النظر بسبب اللحیة عن کشف العورة لاستعلام کونه ذکرا أو أنثی.

قوله علیه السلام لیسند الأضراس و الأسنان لعل ذلک لکونه طویلا یمنع وقوع الأسنان بعضها علی بعض فی بعض الأحوال کما أن الأسطوانة تمنع وقوع السقف أو لکونه أقوی و أثبت من سائر الأسنان فیحفظ سائرها بالالتصاق به کما یجعل بین الأسطوانتین المثبتتین فی الأرض أخشاب دقاق فتمسکانها و قال الجوهری شاط السمن إذا نضج حتی یحترق.

قوله لأن الإنسان یمشی إلی ما بین یدیه لعل المعنی أن الإنسان یمیل فی المشی إلی قدامه بأعالی بدنه و إنما ینحنی أعالیه إلی هذه الجهة کحالة الرکوع مثلا فلو کان طی الرکبة من قدامه أیضا لکان یقع علی وجهه فجعلت الأعالی مائلة إلی القدام و الأسافل مائلة إلی الخلف لتعتدل الحرکات فلا یقع فی المشی و لا فی الرکوع و أمثالهما فقوله یمشی إلی ما بین یدیه أی مائلا إلی ما بین یدیه و سیأتی مزید توضیح لهذا الخبر فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.