بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 8

ترجمه بحارالانوار جلد 8: کتاب عدل و معاد - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه کتاب عدل و معاد 4

تتمه ابواب معاد و ادامه آن

باب هجدهم: پرچم

روایات

روایت 1.

امالی صدوق: مخدوج بن زید ذهلی گوید چون رسول خدا صلی الله علیه و آله مسلمانان را با هم برادر ساخت و به علی فرمود ای علی تو برادر منی و تو نسبت به من چون هرون باشی نسبت به موسی جز اینکه پس از من پیغمبری نباشد ای علی نمیدانی اول کسی که روز قیامت خوانده شود منم که در سمت راست عرش بایستم و حله سبزی از از حله های بهشتی بپوشم و پس از آن پیغمبران را دنبال هم بخوانند و در دو صف سمت راست عرش در سایه آن بایستند و جامه های سبز بهشتی پوشند، آگاه باش ای علی به تو خبر دهم که امت من اول امتها در قیامت محاسبه شوند و تو را بشارت دهم که تو اول کسی باشی که دعوت شوی برای خویشی و مقامی که نسبت بمن داری و پرچم مرا که پرچم حمد است به تو دهند و میان دو صف آن را بکشی و آدم و همه خلق خدا روز قیامت در سایه پرچم من باشند که

ص: 1

وَ طُولُهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ سِنَانُهُ یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ قَصَبُهُ فِضَّةٌ بَیْضَاءُ زُجُّهُ دُرَّةٌ خَضْرَاءُ لَهُ ثَلَاثُ ذَوَائِبَ مِنْ نُورٍ ذُؤَابَةٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ ذُؤَابَةٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ ذُؤَابَةٌ فِی وَسَطِ الدُّنْیَا مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا ثَلَاثَةُ أَسْطُرٍ الْأَوَّلُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْآخَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الثَّالِثُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُولُ کُلِّ سَطْرٍ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ وَ عَرْضُهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ فَتَسِیرُ بِاللِّوَاءِ وَ الْحَسَنُ عَنْ یَمِینِکَ وَ الْحُسَیْنُ عَنْ یَسَارِکَ حَتَّی تَقِفَ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ فَتُکْسَی حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ الْعَرْشِ نِعْمَ الْأَبُ أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ وَ نِعْمَ الْأَخُ أَخُوکَ عَلِیٌّ أَلَا وَ إِنِّی أُبَشِّرُکَ یَا عَلِیُّ أَنَّکَ تُدْعَی إِذَا دُعِیتُ وَ تُکْسَی إِذَا کُسِیتُ وَ تَحْیَا إِذَا حَیِیتُ.

درازای آن هزار سال راه است و نوکش از یاقوت سرخ و نیش از سیم سپید و دسته اش در سبزیست و سه شعبه از نور دارد یکی در مشرق و دیگری در مغرب و سومی در وسط دنیا سه سطر بر آن نوشته: اول بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دوم الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ سوم لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طول هر سطری هزار سال مسافت و پهنای آن هزار سال مسافت تو پرچم را بکشی و حسن سمت راست تو و حسین سمت چپ تواست تا میان من و ابراهیم در سایه عرش بایستی و جامه سبزی از جامه های بهشتی بپوشی و منادی از عرش جار زند چه خوب پدریست پدرت

ابراهیم و چه خوب برادری است برادرت علی هلا به تو مژده دهم ای علی که تو با من دعوت شوی و با من جامه در بر کنی و با من زنده شوی(1).

توضیح

جزری گوید زج النصل آن است که در جانب چوب سوراخی باشد و در آن حلقه یا بستی فلزی اندازند تا آن را نگهداشته وآنچه در درون آن است حفظ کند وفیروزآبادی گویدآهنی است که در بن نیزه بکار می رود.

روایت 2.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جبرئیل شاد و خرم نزد من آمد باو گفتم در این شادی بگو بدانم مقام برادرم علی بن ابی طالب

علیه السلام نزد پروردگارش چونست؟ گفت ای محمد بدان که تو را بسه پیغمبری انگیخته و برسالت برگزیده در این وقت فرود نیامدم مگر برای همین موضوع ای محمد علی اعلی تو را سلام میرساند و میفرماید محمد پیغمبر رحمت منست و علی مقیم حجت من، دوستدارش را عذاب نکنم گر چه گناه من ورزد و بدشمنش رحم نکنم گرچه فرمانم برد، ابن عباس گوید پیغمبر دنبال آن فرمود روز قیامت جبرئیل نزد من آید و لواء حمد را بدست دارد که هفتاد شقه دارد و هر شقه اش از خورشید و ماه پهن تر است آن را بمن دهد و من بگیرم و به علی بن ابی طالب علیه السلام دهم، مردی گفت یا رسول اللَّه چطور علی تاب حمل آن دارد و گفتی هفتاد شقه دارد که هر کدام از خورشید و ماه وسیعترند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله خشم کرد و فرمود ای مرد روز قیامت خدا به علی نیروی

ص: 2

جَبْرَئِیلَ وَ مِنَ الْجَمَالِ مِثْلَ جَمَالِ یُوسُفَ وَ مِنَ الْحِلْمِ مِثْلَ حِلْمِ رِضْوَانَ وَ مِنَ الصَّوْتِ مَا یُدَانِی صَوْتَ دَاوُدَ وَ لَوْ لَا أَنَّ دَاوُدَ خَطِیبٌ فِی الْجِنَانِ لَأُعْطِیَ عَلِیٌّ مِثْلَ صَوْتِهِ وَ إِنَّ عَلِیّاً أَوَّلُ مَنْ یَشْرَبُ مِنَ السَّلْسَبِیلِ وَ الزَّنْجَبِیلِ وَ إِنَّ لِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَقَاماً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ.

جبرئیل دهد و زیبائی یوسف و حلم رضوان و نزدیک به آواز داود اگر نبود که داود خطیب بهشت است آواز او را بوی می داد علی اول کسی است که از سلسبیل و زنجبیل نوشد و علی و شیعیانش نزد خدا مقامی دارند که اولین و آخرین بدان رشک برند(1).

روایت 3.

خصال: ابن عباس گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جبرئیل شاد و خندان نزد من آمد گفتم دوستم جبرئیل با این شادی که داری بگو بدانم مقام پسر عمم و برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام نزد پروردگارم چیست؟ گفت سوگند بدان که تو را به پیغمبری گماشته و برسالت برافراشته اکنون بزمین فرود نشدم مگر برای همین مطلب ای محمد خداوند علی اعلی بشما دو تن سلام میرساند و میفرماید محمد پیغمبر رحمت من است و علی مقیم حجت من، کسی که علی را دوست دارد عذاب نکنم اگر چه گناه مرا ورزد بدشمنش رحم نکنم اگر چه مرا اطاعت کند گوید سپس رسول خدا فرمود چون روز قیامت شود جبرئیل با پرچم حمد که هفتاد شقه دارد و هر شقه آن از آفتاب و ماه پهن تر است نزد من آید من بر یکی از کرسیهای رضوان بالای منبری از منبرهای قدس نشسته باشم آن پرچم را بگیرم و به دست علی بن ابی طالب علیه السلام بسپارم عمر بن خطاب از جا جست و عرض کرد یا رسول اللَّه با آنکه هفتاد شقه دارد که هر کدام از آفتاب و ماه پهن تر است چگونه علی تاب می آورد که آن را بکشد؟! پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود چون روز قیامت شود خداوند به علی علیه السلام توانائی جبرئیل و نور آدم و حلم رضوان و زیبائی یوسف و نزدیک به آواز داود را عطا کند و اگر نبود این که داود خطیب علی علیه السلام در بهشت است، خداوند مانند صدای داود را به او می داد. و برای علی علیه السلام

ص: 3

وَ شِیعَتِهِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ.

و شیعه او در بهشت جایگاهی است که اولین و آخرین غبطه و حسرت آن را می خورند(1).

روایت 4.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: أمیرالمؤمنین گفتند که: رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم گفتند: ای علی! تو اوّلین کسی هستی که داخل بهشت می شوی! و در دست توست لوآء من، که آن لوآءِ حمد است! و آن دارای هفتاد شقّه است که هر یک از آن شُقّه ها از خورشید و ماه بزرگتر است تا آخر حدیث!(2).

روایت 5.

عیون اخبار الرضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به علیّ علیه السّلام فرمود: یا علیّ! من از خدایم در باره تو پنج چیز درخواست کردم و همه را عطا فرمود، یکی از آنها اینکه تو در آن روز پرچم مرا که لواء اکبرش گویند و بر آن این عبارت نوشته شده است که «المفلحون هم الفائزون بالجنّة» }رستگاران آنانند که به بهشت دست یافتند{ بدوش تو باشد و تو حامل آن باشی، خداوند این را پذیرفت تا آخر حدیث(3).

روایت 6.

امالی شیخ طوسی: سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می کند که از او راجع به سخن خداوند: «وعد اللّه الذین آمنوا و عملوا الصالحات» پرسیدند، او گفت: گروهی همین سؤال را از پیامبر کردند و گفتند: ای پیامبر خدا این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ گفت: چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید بسته می شود و ندا دهنده ای ندا می دهد که سرور مؤمنان علی فرزند ابوطالب، برخیزد، پس علیّ بن ابی طالب بر می خیزد و آن پرچم را که از نور سفید است به دست او می دهند همه سابقان و ایمان آورندگان نخستین از مهاجرین و انصار زیر آن پرچم هستند و کس دیگری با آنان مخلوط نمی شود، تا اینکه بر منبری از نور رب العزه می نشیند و همگی یک به یک به او عرضه می شوند پس اجر و نورشان را به آنان می دهد و چون به آخرین آنها می رسد، به آنان گفته می شود: منزل های خود را در بهشت شناختید، همانا پروردگارتان به شما می گوید: آمرزش و پاداش بزرگی نزد من است (یعنی بهشت) پس علیّ بن ابی طالب علیه السلام و آن گروه که زیر پرچم او هستند برمی خیزند تا اینکه آنان را به بهشت وارد کند. سپس به منبر خود برمی گردد و پیوسته همه مؤمنان بر او عرضه می شوند و آن کس را که می خواهد وارد بهشت می کند و گروه هایی از آنان را در آتش رها می سازد و این است معنای سخن خداوند: «الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجرهم و نورهم» یعنی سابقان نخستین و اهل ولایت. و این سخن خداوند: «و الذین کفروا و کذبوا بایاتنا اولئک اصحاب الجحیم» آنان کسانی هستند که علی آتش را بر آنان تقسیم کرده و آنان مستحق جهنم هستند(4).

ص: 4

روایت 7.

کشف الیقین: از کتاب کفایة الطالب: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: روزگاری بر مردم خواهد گذشت که جز ما چهار نفر کسی سواره نخواهد بود. عباس بن عبدالمطلب عموی ایشان عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت، این چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمود: من که بر براق سوارم و برادرم صالح بر شتر خدا سوار است که مردمش آن را پی کردند، و عمویم حمزه، مرد شجاع خدا و پیامبرش بر شتر عضباء و برادرم علی بن ابی طالب بر شتری از شترهای بهشت سوار خواهد بود. در حالی که از دو سو آراسته به دیباج است و دو حله ی سبز از پوشش های خداوند رحمان بر تن دارد و تاجی از نور بر سرش گذاشته که دارای هفتاد کنگره است و هر کنگره یاقوتی سرخ دارد که از فاصله ی سه روز راه دیده می شود. پرچم حمد در دست دارد و فریاد می زند: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. پس مردم می پرسند: این مرد کیست؟ آیا فرشته ای مقرب است یا پیامبری که به رسالت فرستاده شده و یا از حاملان عرش الهی است؟ پس منادی از میان عرش صدا می زند: او نه پیامبر است و نه فرشته و نه حامل عرش؛ او علی بن ابی طالب جانشین پیامبر خدا و پیشوای مؤمنان است، و فرمانده ی سپیدرویان به سوی بهشت های پر از نعمت است.

کشف الیقین، در یکی از جلدها که روایت ابوبکر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالک قطیعی در آن است، گفت: ابو الحسن از ابن عقده از محمد بن احمد بن حسن مانند آن را روایت کرده است.

روایت 8.

تفسیر فرات بن إبراهیم: با اسناد خود از جابر بن عبدالله انصاری گفت: یاران ما نزد پیامبر سخن از بهشت به میان آوردند، پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا اولین کسی که وارد بهشت می شود علی بن ابی طالب است. پس ابو دجانه انصاری(1)پرسید: ای پیامبر خدا، آیا شما نفرمودید که بهشت پیش از آن که شما وارد آن شوید بر پیامبران حرام است، و پیش از آن که امت شما وارد آن شود بر امت های دیگر حرام است. فرمود: بله، ای ابودجانه، آیا نمی دانی خداوند پرچمی از نور دارد که ستون آن از یاقوت است و بر آن نوشته شده: «معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده ی

ص: 5

اللَّهِ وَ آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ وَ صَاحِبُ اللِّوَاءِ أَمَامَ الْقَوْمِ قَالَ فَسَرَّ بِذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا وَ شَرَّفَنَا بِکَ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ یُحِبُّکَ وَ یَنْتَحِلُ مَوَدَّتَکَ إِلَّا بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَنَا ثُمَّ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ.

اوست و خاندان محمد برترین مردم هستند» و دارنده ی پرچم پیشاپیش مردم است. گفت: پس علی بن ابی طالب علیه السلام از این سخن خوشحال شد و گفت: سپاس مخصوص خداوند است که ما را به وسیله ی شما گرامی داشت و برتری داد. گفت: پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: بشارت باد بر تو ای علی، هیچ بنده ای تو را دوست نمی دارد و دوستی ات را به خود نسبت نمی دهند مگر این که خداوند در روز قیامت او را همراه ما برانگیخته می کند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت فرمودند: همانا پرهیزکاران در باغ ها و جویبارها هستند، جایگاه راستینی که نزد پادشاه توانا است.

روایت 9.

علل الشرائع: از حسین بن علی علیه السلام از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به من فرمودند: تو اولین کسی هستی که وارد بهشت می شوی. پس گفتم: ای پیامبر خدا، آیا من پیش از شما وارد بهشت می شوم؟ فرمود: بله، زیرا تو پرچم دار من در آخرت هستی همان گونه که در دنیا صاحب پرچم من بوده ای، و این پرچم دار(1) است که پیش تر وارد می شود. سپس فرمود: ای علی، گویا تو را می بینم که وارد بهشت شده ای و پرچم مرا در دست داری که همان پرچم محمد است، آدم و هر کس پس از اوست زیر آن پرچم هستند(2).

روایت 10.

تفسیر فرات بن إبراهیم: از ابو وقاص، گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در روز جمعه نماز صبح را خواندند و سپس با چهره ی زیبا و بزرگوارانه ی خود به ما رو کردند و خداوند متعال را ستایش نموده و فرمودند: در روز قیامت بیرون می آیم در حالی که علی بن ابی طالب پیشاپیش من است و پرچم حمد در دستان اوست که در آن روز دو تکه خواهد بود، تکه ای از سندس و تکه ی دیگر از استبرق خواهد بود. پس بادیه نشینی از اهالی نجد و از فرزندان جعفر بن کلاب بن ربیعه برخاست و گفت: همانا مرا نزد تو فرستاده اند تا از شما سؤالی کنم. پس فرمود: بپرس ای برادر بادیه نشین. مرد گفت: نظرتان در مورد علی بن ابی طالب چیست؟ چرا که اختلاف در مورد ایشان بسیار است. پس پیامبر صلی الله علیه وآله لبخندی زده و

خندیدند، سپس فرمودند: ای مرد اعرابی، چرا اختلاف در مورد او فراوان شده؟ علی نسبت به من مانند سر برای بدن و دکمه ی پیراهن من است. پس اعرابی خشمگین برخاست و گفت: ای محمد، من نیرومندتر از علی هستم، آیا او می تواند پرچم حمد را به دست بگیرد؟ پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: آرام باش ای اعرابی، همانا در روز قیامت ویژگی های مختلفی به او داده می شود، زیبایی یوسف، و پارسایی یحیی و شکیبایی ایوب و بلندای آدم و نیروی جبرئیل که درود و سلام خداوند بر آنان باد. پس پرچم حمد در دستان او خواهد بود و همه ی آفریدگان زیر این پرچم خواهند بود و امامان و مؤذنان او را در میان خواهند گرفت در حالی که قرآن می خوانند و اذان می گویند. و آنان کسانی هستند

ص: 6

یَتَبَدَّدُونَ فِی قُبُورِهِمْ فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ مُغْضَباً وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ یَکُنْ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ حَقّاً فَأَنْزِلْ عَلَیَّ حَجَراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ.

که در قبرهایشان پریشان نمی شوند. پس اعرابی خشمگین شد و گفت: پروردگارا، اگر آن چه محمد می گوید راست است پس سنگی برمن فرودآور. در این هنگام خداوند آیه نازل فرمود: درخواست کننده ای تقاضای عذاب کرد که به وقوع پیوست، عذابی که برای کافران است و هیچ کس نمی تواند آنان را نجات بخشد، از سوی خداوندی که فرشتگانش در آسمان ها بالا می روند.

روایت 11.

تفسیر فرات بن إبراهیم: معاذبن جبل از پیامبر صلی الله علیه وآله که فرمود: همانا خداوند این نعمت را برای علی علیه السلام به من بخشید که او در روز شفاعت مقابل من تکیه خواهد زد و این نعمت را برای آخرتم درباره ی علی به من بخشید که روزی که درهای بهشت را خواهم گشود او کلیددار من خواهد بود. و این نعمت را به من داد که در روز قیامت چهار پرچم به من خواهد بخشید، پس پرچم حمد به دست من خواهد بود و من پرچم تهلیل را به دست علی می سپارم و او را به سوی اولین گروه روانه خواهم کرد، آنان کسانی هستند که حسابرسی آسانی خواهند داشت و بدون حساب وارد بهشت خواهند شد. و پرچم تکبیر را به حمزه خواهم سپرد و او را به سوی گروه دوم خواهم فرستاد و پرچم تسبیح را به جعفر می سپارم و او را در گروه سوم قرار خواهم داد. سپس بر امت خود گمارده می شوم تا ایشان را شفاعت کنم. در آن روز من فرمانده خواهم بود و ابراهیم راه بر خواهد بود تا آن که امتم وارد بهشت شوند. تا پایان حدیث.

روایت 12.

تفسیر فرات بن إبراهیم: از علی بن حسین علیه السلام، حدیث به این جا می رسد که فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد، خداوند به دربان های جهنم دستور می دهد کلیدهای جهنم را به علی بسپارد. پس او هرکس را بخواهد وارد آن می گرداند و هرکس را بخواهد از جهنم دور می سازد. سپس سخن به این جا رسید که فرمود: ای علی، به راستی که پرچم ستایش در روز قیامت در دست تو خواهد بود و آن را به بزرگان قوم خواهد سپرد و مؤذنان در سمت چپ و راست تو خواهند بود.

باب نوزدهم: هر گروه از مردم با پیشوایشان خوانده می شوند.

آیات

- فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ(1)

{پس آن ها از دستور فرعون پیروی کردند، در حالی که دستور فرعون نجات بخش نبود. در روز قیامت او پیشاپیش مردمش خواهد بود و آنان را وارد آتش خواهد کرد، و چه بد آبشخوری است که بر آن وارد می شوند.}

- یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلا(2)

{روزی که هر گروه از مردم را با پیشوایشان خواهند خواند، پس هر کس نامه اش را به دست راست دریافت کند از کسانی خواهد بود که نامه ی خویش را می خوانند و به اندازه ی رشته ی میان شکاف هسته ی خرمایی به آنان ستم نخواهد شد. و هر کس در این دنیا نابینا باشد پس او در آخرت نیز نابینا و گمراه تر خواهد بود.}

ص: 7

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ» یعنی در روز قیامت فرعون پیشاپیش مردمش راه می رود تا جایی که ایشان را وارد آتش می گرداند. همان گونه که در دنیا آنان را به راه آتش فرا می خواند. و تنها به این دلیل فرمود:

«فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ» و با وجود منظور از مستقبل، صیغه ی ماضی به کار برده است زیرا آن چه در ادامه آمده و عطف بر آن می باشد: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ» بر آن دلالت دارد. و گفته شده معطوف بر این بخش از سخن است: «فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ» یعنی بدترین آبشخوری که با تشنگی بر آن وارد می شوند تا به وسیله ی آن خویشتن را زنده بدارند آتش است. و خداوند سبحان از آتش تعبیر به آبشخور فرموده است، تا مطابق با رودخانه ها و جویبارهایی باشد که بهشتیان بر آن وارد می شوند. و گفته شده به این معناست که آتش برای کسی که بر آن وارد می شود بدترین ورودی است، یا به این معنی که آتش بدترین سهم آنان است.

و در باره ی این سخن خداوند که: روزی که هر گروه از مردم با پیشوای خود خوانده می شوند. نظرهای گوناگونی وجود دارد: اول این که یعنی رئیس آنان(1)، و بر این اساس معنا چنین است که در روز قیامت ندایی می رسد و گفته می شود: پیروان ابراهیم را بیاورید، پیروان موسی را بیاورید، پیروان محمد صلی الله علیه وآله را بیاورید. پس پیروان حق که از پیامبران علیه السلام پیروی کرده اند برمی خیزند و نامه هایشان را با دست راست می گیرند. سپس گفته می شود: پیروان شیطان را بیاورید. پیروان سران گمراهی(2) را بیاورید. و این معنای سخنی است که سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است. و نیز از امام علی علیه السلام روایت شده است که: پیشوایان دو دسته هستند: پیشوای هدایت و پیشوای گمراهی.

و والبی از ایشان روایت کرده که: پیشوایان آن ها در نیکی و بدی.

و نظر دوم بر این است که معنای آن کتابی است که خداوند دستورات و نواهی خود را در آن بر ایشان نازل فرموده است. به این ترتیب گفته می شود: ای اهل قرآن و ای اهل تورات.

و سوم این که معنای آن کسانی از دانشمندان و پیشوایان آن ها است که به آن عمل می کنند.

و سخنی که با سندهای صحیح از امام رضا علیه السلام نقل شده است این نظرها را جمع بندی می کند، که ایشان از پدران خود از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کردند که در این باره فرمود: هرگروه از مردم را با امام زمان خود و کتاب پروردگارشان و سنت پیامبرشان فرامی خوانند.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: آیا خداوند را بزرگ نمی دارید؟(3) هنگامی که روز قیامت فرا رسد

ص: 8

فَدَعَا کُلُّ أُنَاسٍ إِلَی مَنْ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ فَزِعْنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)وَ فَزِعْتُمْ إِلَیْنَا فَإِلَی أَیْنَ تَرَوْنَ یَذْهَبُ بِکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَهَا ثَلَاثاً.

و رابعها أن معناه بکتابهم الذی فیه أعمالهم و خامسها معناه بأمهاتهم.

فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ أی کتاب عمله بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ فرحین مسرورین وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا أی لا ینقصون عن ثواب أعمالهم مقدار فتیل و هو المفتول الذی فی شق النواة و قیل الفتیل فی بطن النواة و النقیر فی ظهرها و القطمیر قشر النواة وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی ذکر فی معناه أقوال إحداها أن معناه من کان فیما تقدم ذکره من النعم أعمی فهو عما غیب عنه من أمر الآخرة أعمی.

و ثانیها من کان فی هذه الدنیا أعمی عن آیات الله ضالا عن الحق فهو فی الآخرة أشد تحیرا و ذهابا عن طریق الجنة أو عن الحجة إذا سئل فإن من ضل عن معرفة الله فی الدنیا یکون فی القیامة منقطع الحجة.

و ثالثها أن معناه من کان فی الدنیا أعمی القلب فإنه فی الآخرة أعمی العین یحشر کذلک عقوبة له علی ضلالته فی الدنیا کقوله وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی و یؤول قوله فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ بأن معناه الإخبار عن قوة المعرفة و الجاهل بالله سبحانه یکون عارفا به فی الآخرة و علی هذا فلیس قوله أعمی علی سبیل المبالغة و التعجب و إن عطف علیه بقوله وَ أَضَلُّ سَبِیلًا قیل و یجوز أن یکون أعمی عبارة عما یلحقه من الغم المفرط فإنه إذا لم یر إلا ما یسوؤه فکأنه أعمی یقال فلان سخین العین. (2)و رابعها أن معناه من کان فی الدنیا ضالا فهو فی الآخرة أضل لأنه لا تقبل توبته.

و هر گروه از مردم را به سوی کسی که از او پیروی می کرده اند فرامی خوانند. ما به سوی پیامبر صلی الله علیه وآله پناه می بریم(1) و شما به سوی ما پناهنده می شوید. پس گمان می کنید شما را به کجا می برند؟ سوگند به خدای کعبه شما را به بهشت خواهند برد. این سخن را سه بار تکرار فرمود.

و چهارم این که منظور نامه ای است که اعمال آنان در آن نوشته شده است. و معنای پنجم این که منظور سران آن ها است.

«فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ» یعنی نامه ی عمل آن ها، «بِیَمِینِهِ، فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ» درحالی که شادمان و خرسند هستند، «وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا» یعنی به اندازه ی رشته ی شکاف خرمایی از پاداش اعمالشان کاسته نمی شود و آن رشته ی باریکی است که میان شکاف هسته جای دارد. و نیز گفته شده در میانه ی هسته قرار دارد. و «نقیر» پشت آن است و «قطمیر» پوست هسته است. «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی» درباره ی معنای آن چند سخن گفته شده است: اول این که یعنی هر کس درباره ی نعمت هایی که بیان شد نابینا باشد، پس او درباره ی آخرت که از دیده اش پنهان است نابیناتر خواهد بود.

و دوم این که هر کس در این دنیا از نشانه های خداوند نابینا باشد و از حق گمراه شود، پس او در آخرت نیز سرگشته تر و از راه بهشت دورتر خواهد بود، یا هنگامی که از حجت پرسیده شود در آن گمراه تر خواهد شد. چرا که هر کس در دنیا از شناخت خداوند گمراه گردد در قیامت حجتی نخواهد داشت.

و سوم این که یعنی هرکس در این دنیا کوردل باشد، همانا او در آخرت با دیده ی نابینا برانگیخته خواهد شد. این عقوبتی است که به دلیل گمراهی در دنیا برای او قرار گرفته است. مانند فرموده ی خداوند که: و در روز قیامت او را نابینا برانگیخته می کنیم. و این فرموده ی خداوند را تفسیر کرده است: پس در این روز دیده ی تیزبینی خواهی داشت به این معنا که خبر دادن از نیروی معرفت است. و کسی که نسبت به خداوند سبحان جاهل است در آخرت خدا را خواهد شناخت، و بر این اساس منظور از نابینا در این جا مبالغه و تعجب نیست، هرچند به آن عطف فرموده است که: و گمراه تر خواهد بود. گفته شده ممکن است نابینا عبارتی باشد که به دلیل اندوه بسیار به او اطلاق شده است. چرا که وقتی جز ناخوشایندی چیزی نمی بیند مانند این است که نابینا می باشد. گفته می شود: «فلان سخین العین».(2) و چهارم این که: یعنی هرکس در این دنیا گمراه باشد در آخرت نیز گمراه تر خواهد بود زیرا توبه ی او پذیرفته نیست.

روایات

روایت 1.

تفسیر قمی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه با یارانش، علی علیه السلام همراه با یارانش، حسن علیه السلام

ص: 9

فِی قَرْنِهِ وَ الْحُسَیْنُ فِی قَرْنِهِ وَ کُلُّ مَنْ مَاتَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ قَوْمٍ جَاءُوا مَعَهُ.

-وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ذَلِکَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُنَادِی مُنَادٍ لِیَقُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ شِیعَتُهُ وَ عُمَرُ وَ شِیعَتُهُ وَ عُثْمَانُ وَ شِیعَتُهُ وَ عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ ،قَوْلُهُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا قَالَ الْجِلْدَةُ الَّتِی فِی ظَهْرِ النَّوَاةِ.

همراه با یارانش، و حسین علیه السلام همراه با یارانش می آید و هر کسی که در میان قومی مُرده است، همراه او می آیند.(1)

علی بن ابراهیم درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» گفته است: روز قیامت منادی ندا می دهد: ابو بکر و یارانش برخیزند، عُمَر و یارانش و عثمان و یارانش، و علی با یارانش. و گفته است: درباره آیه: «وَلاَ یُظْلَمُونَ فَتِیلًا» گفت: فتیل به پوسته نازکی می گویند که روی هسته خرما را پوشانده است.

روایت 2.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در معنی این آیه ی «َیوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»} (2)روزی که هر قومی را به نام امامشان پیش خوانیم{ فرمود: هر طائفه و قومی را به امام زمانش و کتاب پروردگارش و سنّت پیغمبرش می خوانیم.(3)

روایت 3.

امالی شیخ طوسی: ابان بن عثمان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: چون روز قیامت شود آواز دهنده ای از اندرون عرش ندا دهد: خلیفه خداوند در زمینش کجاست؟ پس داود پیامبر علیه السلام برخیزد، از جانب خدا- عزّ و جلّ- ندا دهد: منظور ما تو نیستی هر چند که خلیفه خداوند بوده ای. بار دوّم ندا رسد: خلیفه خداوند در زمینش کجاست؟ پس امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام برمی خیزد، از جانب خدا- عزّ و جلّ- ندا می رسد: ای آفریدگان، این علیّ بن ابی طالب خلیفه خدا در زمین او، و حجّتش بر بندگان او است، پس هر که در دنیا بریسمان (ولایت) او آویخته امروز نیز بریسمان او بیاویزد تا از نور او روشنی گیرد، و بدنبال او به درجات بلند بهشتی راه یابد. حضرت فرمود: پس مردمی چند که در دنیا بریسمان (ولایت) او آویخته بودند برخاسته و بدنبال آن حضرت ببهشت روند. سپس از جانب خداوند- جلّ جلاله- ندا رسد: هان! هر کس در دنیا بدنبال پیشوائی راه افتاده (امروز نیز) بدنبال او بهر جا که بخواهد و او را ببرد، راه بیفتد. اینجاست که«تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»(4) {پیشوایان از پیروان بیزاری جویند، و عذاب را ببینند و همه اسباب و وسائل از دسترسی آنان دور و بریده باشد، و پیروان گویند: ای کاش ما را بازگشتی بود (بدنیا) تا از آنان بیزاری می جستیم همان گونه که از ما بیزاری جستند، این چنین خداوند اعمال- آنان را حسرت بر آنان بنمایاند، و آنان از آتش دوزخ بیرون نخواهند شد.}(5)

مجالس مفید از ابان از امام جعفر صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

کشف الغمة از کتاب ابن طلحة از امام جعفر صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

ص: 10

روایت 4.

محاسن: اباعبدالله علیه السلام فرمودند: همانا همه کسانی که در دنیا از پیشوایی پیروی کرده اند در روز قیامت وارد می شوند در حالی که آن ها پیشوای خود را نفرین می کنند و او نیز آن ها را لعن می کند. مگر شما و کسانی که مانند شما هستند.(1)

روایت 5.

محاسن: عقیل بن دراج(2) از مالک بن اعین نقل کرده که گفت: ابوعبدالله علیه السلام به من فرمود: ای مالک آیا راضی نمی شوی که در روزی که هرگروهی وارد می شود دیگری را لعن می کند، تنها شما و کسانی که سخن شما را پذیرفته اند چنین نباشید.

روایت 6.

محاسن: یعقوب بن شعیب گفت: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه پرسیدم: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» پس فرمود: هر یک از افراد این امت را با پیشوایش فرامی خوانیم. گفتم: یعنی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله با مردمان خود خواهدآمد و علی علیه السلام با نسل هم زمان از خود و حسن علیه السلام همراه نسل هم عصر با خود و حسین علیه السلام با نسل زمان خویش و هر امامی همراه با نسلی خواهد آمد که درمیان آنان از دنیا رفته است. گفت: بله.

روایت 7.

تفسیر عیاشی: از فضیل که گفت: از ابوجعفر علیهما السلام در باره ی سخن خداوند متعال پرسیدم که فرموده است: روزی که هر گروه از مردم را با

پیشوایشان فرامی خوانیم. فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله همراه با گروه مردمان عصر خود خواهد آمد و علی علیه السلام با مردم خود خواهد آمد و حسن علیه السلام در میان مردم خویش و حسین علیه السلام همراه با مردم هم دوره با خویش خواهند آمد. و هرکس در زمان پیشوایی از دنیا رفته است همراه با او خواهد آمد.(3)

روایت 8.

تفسیر عیاشی: ابوعبدالله علیه السلام فرمودند: هنگامی که روز قیامت فرارسد، هرکس را به پیشوایی که در زمان او از دنیا رفته است می خوانند. اگر او را پذیرفته و تصدیق کرده باشد نامه اش را با دست راست خواهد گرفت. که خداوند متعال می فرماید: روزی که هر گروه از مردم را با پیشوایشان فرامی خوانیم ، پس هر آن کس که نامه اش را با دست راست دریافت کند آن را خواهد خواند، و منظور از یمین، پذیرفتن امام است، چرا که نامه ای دارد که آن را می خواند. زیرا خداوند متعال می فرماید: پس اما کسی که نامه اش را با دست راست بگیرد، سپس می گوید: بیایید و نامه ی مرا بخوانید، من گمان داشتم که در چنین روزی مورد حسابرسی قرار خواهم گرفت. تا پایان آیات، و منظور از کتاب، امام آشکار است که هر کس او را پشت سر خود قرار دهد مانند آنانی است که خداوند در باره ی ایشان فرمود: پس آن را پشت سر خویش افکندند، و کسی که او را انکار کند از اصحاب شمال خواهد بود که خداوند درباره ی آنان فرمود: و اصحاب شمال چه کسانی هستند؟ در میان بادهای کشنده و آب های سوزان، در سایه ی دودهای متراکم و آتش زا، تا پایان آیات.

ص: 11

توضیح

بر اساس این تأویل از مفهوم آیه، منظور از نوشته، امام است. زیرا از همه ی آن چه بوده و خواهد بود آگاه است. و آمدن او در دنیا به معنای راه یافتن به ولایت اوست و در آخرت همراه بودن با او و قرار گرفتن از پیروان او می باشد. و منظور از «یمین» یعنی بیعت، بنابراین منظور از یمین یعنی کسانی که به واسطه ی بیعت با امام در دنیا، او را در آخرت حاضر می یابند.

روایت 9.

تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از یکی از دو امام باقر و امام صادق علیهماالسلام، گفت: از ایشان درباره ی معنای این آیه پرسیدم: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» {روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} فرمود: کسانی که در دنیا آنان را پیشوای خویش قرار داده بودند، و خورشید و ماه را می آورند و کسانی را که آن دو را می پرستیدند در آتش می افکنند.

تفسیر عیاشی: از جعفر بن احمد از فضل بن شاذان که مشابه این حدیث را یافت که با دستخط پدرش نوشته شده بود.

روایت 10.

تفسیر عیاشی: از ابوبصیر که گفت: از ابوعبدالله علیه السلام درباره ی سخن امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدم که فرموده اند: اسلام با غربت و تنهایی آغاز شد و به زودی به غربت پیشین خود بازگشت خواهد کرد، پس خوشا به حال غریبان، فرمود: ای ابومحمد، دعوت کننده ای از ما دعوتی تازه آغاز می کند، همانند دعوت پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، پس پای ایشان را گرفتم و گفتم: گواهی می دهم شما پیشوای من هستید، پس فرمود: بدان که هر گروه را با پیشوای خود می خوانند، اصحاب خورشید را با خورشید، و اصحاب ماه را با ماه، و اصحاب آتش را با آتش، و اصحاب سنگ را با سنگ فرامی خوانند.

توضیح

جزری در این مورد گفته است: این سخن که «اسلام با غربت و تنهایی آغاز شد و به زودی به غربت پیشین خود بازگشت خواهد کرد، پس خوشا به حال غریبان» یعنی در ابتدای راه به دلیل تعداد اندک مسلمانان در آن زمان مانند شخص تنها و غریبی بود که خانواده ای ندارد، و در آینده مانند گذشته غریب خواهد شد، یعنی در پایان دوران نیز مسلمانان اندک خواهند شد و مانند غریبان خواهند بود، پس خوشا به حال غریبان، یعنی بهشت برای چنین مسلمانانی است که در آغاز اسلام و دوره ی پایانی خواهند بود. و به وسیله ی شکیبایی بر آزار آغازین و پایانی مشرکان و پایداری بر اسلام آن ها را ممتاز نموده است.

روایت 11.

تفسیر عیاشی: عمّار ساباطی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: زمین هرگز از امامی که حلال خدا را حلال کند و حرام خدا را حرام خالی نمی شود و این معنی کلام خداوند است که می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» {روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} پس فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هر کس بمیرد بدون این که امام خود را بشناسد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است. حاضران از تعجب گردن کشیدند و چشم گرد کردند، امام فرمود: منظور، جاهلیت جَهلاء نیست. وقتی از نزد امام خارج شدیم،

ص: 12

فَقَالَ لَنَا سُلَیْمَانُ هُوَ وَ اللَّهِ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ وَ لَکِنْ لَمَّا رَآکُمْ مَدَدْتُمْ أَعْنَاقَکُمْ وَ فَتَحْتُمْ أَعْیُنَکُمْ قَالَ لَکُمْ کَذَلِکَ.

سلیمان به ما گفت: به خدا سوگند! منظور امام علیه السلام همان جاهلیّت جَهلاء بود، اما وقتی امام تعجّب شما را دید که گردن کشیدید و چشم گرد کردید، به شما چنان فرمود.(1)

روایت 12.

تفسیر عیاشی: بشیر دَهّان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: به خدا سوگند! شما بر دین خدا هستید. پس این آیه را تلاوت فرمود: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} پس فرمود: علی امام ماست و رسول الله امام ماست، چه بسیار پیشوایان و رهبرانی که روز قیامت به صحرای محشر می آیند و یاران خود را نفرین می کنند و آنها هم به او لعنت و نفرین می گویند، ما نسل محمد صلی الله علیه و آله هستیم و فاطمه سلام الله علیها مادر ماست.(2)

روایت 13.

تفسیر عیاشی: جابر از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: وقتی این آیه«یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} نازل شد، مسلمانان گفتند: ای رسول خدا! آیا تو امام همه مسلمانان نیستی؟ فرمود: من فرستاده خدا به سوی همه مردم هستم، اما بعد از من، از جانب خدا، از میان اهل بیت من، امامانی برای مردم خواهد بود، مردم آنها را تکذیب می کنند و آنها مورد ظلم و ستم واقع می شوند، بدانید هر کس دوستی و ولایت آنها را بپذیرد، او از من است و با من است و به زودی مرا ملاقات خواهد کرد، و بدانید هر کس به آنها ظلم کند یا یاریگر ظالم آنها باشد و آنها را تکذیب کند، از من نیست و همراه من نخواهد بود و من از او بیزارم.

روایت 14.

و در حدیثی این جمله هم آمده است: و رهبران و سردمداران کفر و گمراهی و یارانشان به این امامان ظلم می کنند.(3)

روایت 15.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: شنیدن و اطاعت کردن، درهای بهشت هستند، کسی که می شنود و اطاعت می کند حجتی علیه او نیست ، حجت و برهانِ امام مسلمانان، آن روز که خدا را ملاقات می کند کامل است؛ زیرا خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ»{ روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند}.(4)

روایت 16.

تفسیر عیاشی: بشیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: ما بین هیچ یک از شما و رسیدن به آرزویش فاصله ای نیست، مگر به اندازه این که جانش به این جا برسد و با انگشت به حنجره خود اشاره فرمود، سپس کلام خود را با آیاتی از کتاب خدا تأویل و تبیین نمود و فرمود: «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ»(5)

{خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را (نیز) اطاعت کنید} و «مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ»(6) {هر کس از پیامبر فرمان بَرَد در حقیقت، خدا را فرمان برده} و «إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ»(7) {(بگو): اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد} و سپس فرمود: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله امام شماست و چه بسیار رهبران و پیشوایانی که روز قیامت می آیند و اصحاب خود را نفرین می کنند و پیروانشان نیز ایشان را لعن می کنند.(8)

ص: 13

روایت 17.

تفسیر عیاشی: محمد از امام محمد باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از امام درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} سؤال شد، فرمود: امام کسی است

که در دنیا به او اقتدا می کردند؛ و خورشید و ماه را می آورند و به همراه هر کس که آن دو را پرستیده است، در آتش می اندازند.(1)

روایت 18.

تفسیر عیاشی: اسماعیل بن همّام از امام رضا علیه السلام درباره این آیه «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} روایت کرده است که امام فرمود: روز قیامت خداوند می فرماید: آیا از جانب پروردگارتان عادلانه است که هر گروهی از مردم را به پیشوایی که متولی آنان بوده بسپاریم؟ می گویند: بله، البته عادلانه است، و خدا می فرماید: پس از هم جدا شوید و آن گاه هر قوم از دیگران جدا می ایستند.(2)

روایت 19.

تفسیر عیاشی: محمد بن حمدان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: اگر می خواهید روز قیامت همراه ما باشید، همدیگر را نفرین نکنید، از خدا بترسید و او را اطاعت کنید که خدا می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند}.(3)

روایت 20.

کشف الیقین: از کتاب معرفت تألیف عباد بن یعقوب رواجنی(4)، از ابوعبدالرحمن مسعودی(5)،

از حارث بن حصیره(6)،

از صخربن حکم فزاری از حنان بن حرب ازدی(7)،

از ربیع بن جمیل، از مالک بن ضمره رواسی از ابوذر رضی اللَّه عنه، گفت: هنگامی که ابوذر را از شهر بیرون کردند، او و علی علیه السلام و مقداد بن اسود گرد هم آمدند و گفتند: آیا شما گواهی نمی دهید که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: امت من با پنج پرچم بر حوض وارد می شوند: اولین آن ها پرچم گوساله است، پس من برمی خیزم و دستش را می گیرم، هنگامی که چنین کردم

ص: 14

وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ اضْطَهَدْنَا الْأَصْغَرَ وَ ابْتَزَزْنَاهُ حَقَّهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا ذَاتَ الشِّمَالِ فَیُصْرَفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ أُمَّتِی فِیهِمْ أَکْثَرُ النَّاسِ وَ هُمُ الْمُبَهْرَجُونَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمُبَهْرَجُونَ أَ بَهْرَجُوا الطَّرِیقَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُمْ بَهْرَجُوا دِینَهُمْ وَ هُمُ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِلدُّنْیَا وَ لَهَا یَرْضَوْنَ وَ لَهَا یَسْخَطُونَ وَ لَهَا یَنْصِبُونَ فَآخُذُ بِیَدِ صَاحِبِهِمْ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا طَرِیقَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ فُلَانٍ وَ هُوَ إِمَامُ خَمْسِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ خَذَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ خُذِلْنَا عَنْهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ یَرِدُ عَلَیَّ الْمُخْدَجُ بِرَایَتِهِ وَ هُوَ إِمَامُ سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ فَقَتَلْنَاهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ یَرِدُ عَلَیَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَیَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ اتَّبَعْنَا الْأَکْبَرَ وَ صَدَّقْنَاهُ وَ وَازَرْنَا الْأَصْغَرَ وَ نَصَرْنَاهُ وَ قُتِلْنَا مَعَهُ فَأَقُولُ رَوُّوا فَیَشْرَبُونَ شَرْبَةً لَا یَظْمَئُونَ بَعْدَهَا أَبَداً إِمَامُهُمْ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ وُجُوهُهُمْ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ أَوْ کَانُوا کَأَضْوَإ نَجْمٍ فِی السَّمَاءِ قَالَ أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ عَلَی ذَلِکَ قَالُوا بَلَی قَالَ وَ أَنَا عَلی ذلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ.

رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ آن ها می گویند: امانت بزرگ تر را تکذیب کردیم و آن را پاره پاره نمودیم، و به امانت کوچک تر ستم کردیم و حقش را به زور از او گرفتیم. پس در این حال می گویم: به گروه شمال وارد شوید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود.

سپس پرچم فرعون امت من وارد می شود که بیش تر مردم زیر آن پرچم هستند. آنان هدر رفته و باطل هستند. گفتم: ای پیامبر خدا، آنان چه کسانی هستند؟ آیا راه را هدر داده اند؟ فرمود: نه، بلکه دین خود را هدر داده اند؛ کسانی هستند که برای دنیا خشمگین می شوند و برای آن شادمان و خشنود می گردند و برای آن به رنج و سختی می افتند. پس دست سردسته ی آن ها را خواهم گرفت، هنگامی که دستش را بگیرم رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ آن ها می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و با امانت کوچک تر جنگیدیم و او را کشتیم. پس

می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس پرچم فلانی وارد شود که او سردسته ی پنجاه هزار نفر از امت من بوده است. پس برمی خیزم و دستش را می گیرم، در این هنگام رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و کوچک تر را خوار شمردیم و یارانش را به ترک او وادار نمودیم. پس می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس کسی که پرچمی ناقص دارد وارد می شود که پیشوای هفتاد هزار تن از امت من بوده است. در این هنگام دست او را می گیرم، رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و آن را نافرمانی نمودیم، و با امانت کوچک تر پیکار کردیم و او را کشتیم. پس می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس کسی که پرچمی ناقص دارد وارد می شود که پیشوای هفتاد هزار تن از امت من بوده است. در این هنگام امیرمؤمنان و فرمانده ی سپیدرویان بر من وارد می شود، من برخاسته و دستش را می گیرم، چهره ی خودش و یارانش نورانی می شود. پس می گویم: پس از من با دو امانتی که در میان شما به جای گذاشتم چه کردید؟ پاسخ می دهند: از امانت بزرگ تر پیروی نمودیم و آن را تصدیق کردیم و امانت کوچک تر را یاری و کمک نمودیم و همراه او کشته شدیم. پس می گویم: بنوشید و سیراب شوید، آن ها شربتی می نوشند که پس از آن هرگز تشنه نخواهند شد. امام آنان مانند خورشید روشنایی بخش است و چهره های آن ها مانند ماه شب بدر است. یا این که آنان مانند نورانی ترین ستاره ی آسمان هستند. گفت: آیا شما بر آن گواه نیستید؟ گفتند: بله، فرمود: و من نیز از گواهی دهندگان بر این هستم.

توضیح

در قاموس گفته است: «البهرج» یعنی باطل و بیهوده و مباح، و «البهرجة» یعنی

ص: 15

تعدل بالشی ء عن الجادّة القاصدة إلی غیرها و المبهرج من المیاه المهمل الذی لا یمنع عنه و من الدماء المهدر و قول أبی محجن لابن أبی وقاص بهرجتنی أی هدرتنی بإسقاط الحد عنی انتهی و الرجل الثالث هو عثمان و إنما لم یذکر معاویة لأنه من أتباعه و المخدج هو ذو الثدیة رئیس الخوارج و سیأتی هذا الخبر بأسانید جمة من طرق الخاص و العام فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام و فی کتاب الفتن مع شرحه.

چیزی را از مسیر مستقیم آن خارج کنی، و آب مبهرج یعنی آب هدر رفته ای که کسی از آن جلوگیری نمی کند، و درباره ی خون یعنی هدر رفته و مباح. و سخن ابومحجن به فرزند أبی وقاص که گفت: «بهرجتنی» یعنی با برداشتن حد از من، خونم را مباح کردی. پایان.

و سومین شخص عثمان است، و نام معاویه را نیاورده است زیرا از پیروان او بوده است. و «المخدج» همان ذوثدیة رئیس خوارج است و داستان او با سندهای کافی طرق خاص و عام در أبواب فضائل امیر مؤمنان علیه السلام و در کتاب فتن به همراه شرح آن خواهد آمد.

باب بیستم : ویژگی های حوض و ساقی آن صلوات الله علیه.

آیات

- «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر»َ(1)

{همانا ما به تو کوثر عطا کردیم»

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: درباره ی معنای کوثر اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده نام رودخانه ای در بهشت است. از عایشه و ابن عمر آمده که ابن عباس گفت: هنگامی که سوره ی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ نازل شد، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر بالای منبر قرار گرفته و سوره را برای مردم تلاوت کردند. هنگامی که پایین آمدند مردم گفتند: ای پیامبرخدا، این چیست که خداوند به شما عطا فرموده است؟ فرمود: رودخانه ای است در بهشت که از شیر سپیدتر و از تیر بدون پیکان استوارتر است. کناره های آن را گنبدهایی از در ویاقوت در میان گرفته است. پرنده ای سبزرنگ از آن می نوشد که گردنش مانند شتران بخت کشیده و قوی است. گفتند: ای پیامبر خدا، این پرنده چه فراخ نعمت است، فرمود: آیا شما را از کسی آگاه کنم که از این پرنده نیکو حال تر است؟ گفتند: بله. فرمود: آن کس که از این پرنده می خورد و از آب رودخانه می نوشد، او با خشنودی خداوند متعال رستگار گردد.

و از اباعبدالله علیه السلام روایت شده که فرمود: رودخانه ای در بهشت است که خداوند آن را به پیامبر در مقابل فرزند ایشان عطا کرد.

و گفته شده حوض پیامبر صلی الله علیه وآله است که در روز قیامت مردم بسیاری از آن بهره مند گردند.

و انس گفت: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در میان ما بودند که به خواب کوتاهی رفتند. پس مدتی سر را بلند کرده و تبسمی کردند. گفتم: ای پیامبر خدا، چه چیز شما را به خنده واداشته است؟ فرمود: هم اکنون سوره ای بر من نازل شد. پس سوره ی کوثر را تلاوت کرده و سپس فرمودند: آیا می دانید کوثر چیست؟ گفتیم: خدا و پیامبرش آگاه ترند. جویباری است که پروردگارم به واسطه ی آن وعده ی خیر فراوان به من داده است. آن حوض من است که در روز قیامت امت من بر آن وارد می شوند و ظرف های آن به تعداد ستارگان است. گروهی از مردم از آن دور داشته می شوند، من می گویم: پروردگارا این ها از مردم امت من هستند. پس گفته می شود: تو نمی دانی آنان پس از تو چه بدعتی ایجاد کردند.

ص: 16

بَعْدَکَ أَوْرَدَهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ.

و قیل الکوثر الخیر الکثیر عن ابن عباس و ابن جبیر و مجاهد و قیل هو النبوة و الکتاب عن عکرمة و قیل القرآن عن الحسن و قیل هو کثرة الأصحاب و الأشیاع عن أبی بکر بن عیاش و قیل هو کثرة النسل و الذریة و قد ظهرت الکثرة فی نسله من ولد فاطمة علیها السلام حتی لا یحصی عددهم و اتصل إلی یوم القیامة مددهم و قیل هو الشفاعة رووه عن الصادق علیه السلام و اللفظ محتمل للکل فیجب أن یحمل علی جمیع ما ذکر من الأقوال فقد أعطاه الله سبحانه الخیر الکثیر فی الدنیا و وعده الخیر الکثیر فی الآخرة و جمیع هذه الأقوال تفصیل للجملة التی هی الخیر الکثیر فی الدارین.

مسلم نیز این حدیث را در صحیح خود وارد کرده است.

و گفته شده کوثر به معنای خیر فراوان است که از ابن عباس و ابن جبیر و مجاهد روایت شده است. و گفته شده به معنای نبوت و کتاب است، که از عکرمه نقل شده است. و از حسن روایت است که به معنای قرآن است. و از ابوبکر بن عیاش روایت است که به معنای بسیاری یاران و پیروان است. و نیز گفته شده به معنای برکت در نسل و فرزندان است. چرا که برکت در فرزندان ایشان از نسل فاطمه ی زهرا علیها السلام به حدی است که تعدادشان به شماره در نیاید و تا روز قیامت ادامه داشته باشد. و از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که به معنای شفاعت است. و این لفظ همه ی معانی را می تواند در بر داشته باشد. پس لازم است همه ی معانی که گفته شد را در نظر داشته باشیم. که همانا خداوند در دنیا به ایشان خیر فراوان عطا فرموده و به ایشان وعده ی خیر فراوان در آخرت داده است. و همه ی سخنان و نظراتی که بیان شد توضیح مفصلی از بیان این خیر فراوان در دو جهان است.

روایات

روایت 1.

بشارة المصطفی: امام باقر علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند: در روز قیامت خداوند مردم را در حالی که پابرهنه و لخت می باشند، در یک سطح همسان جمع می کند و سپس آنان را در صحرای محشر نگه می دارد، تا این که به شدت عرق کنند و نفس هایشان به سختی بیرون آید، آنها هر آنچه خدا بخواهد در آن مکان درنگ می کنند، و منظور از آیه «فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا» {و جز صدایی آهسته نمی شنوی.} نیز همان است. ایشان فرمودند: سپس منادی ای از جانب عرش ندا می دهد: پیامبر امی کجاست؟ سپس مردم می گویند: صدایت را به ما رساندی، حال اسمش را بگو. سپس ندا می دهد کجاست پیامبر رحمت، کجاست محمد بن عبدالله امی؟ سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جلوی مردم به پیش می آید تا این که به حوضی می رسد که طولش به اندازه فاصله بین «ایله» و «صنعاء» است. سپس بر آن می ایستد و امامتان را صدا می کند و ایشان از میان مردم به جلو می آید و در کنار ایشان می ایستد. سپس به مردم اجازه عبور داده می شود و آنان از حوض عبور می کنند و در آن روز مردم دو دسته اند؛ برخی وارد حوض می شوند و از ورود برخی به آن جلوگیری می شود. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می بیند که برخی از دوستداران ما از حوض برگردانده می شوند، به گریه می افتد و می گوید: پروردگارا! شیعیان علی علیه السلام. ایشان ادامه می دهند: سپس خداوند فرشته ای را نزد آن حضرت می فرستد و به او می گوید: چه چیزی تو را به گریه انداخته است، ای محمد؟ آن حضرت پاسخ می دهند: من به خاطر برخی از شیعیان علی می­گریم، دیدم که آنان به همراه جهنمیان برده شده و از ورود به حوضم منع شدند. سپس فرشته می گوید: خداوند می گوید که ای محمد! آنان را به تو بخشیده ام و به خاطر محبتشان نسبت به تو و عترتت، از گناهان آنها درگذشتم و آنان را به تو و کسی که ولایتش را پذیرفتند، ملحق نمودیم و آنان را در زمره تو قرار دادیم. حال آنان را به حوض خویش وارد کن.

ص: 17

ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَکَمْ مِنْ بَاکٍ یَوْمَئِذٍ وَ بَاکِیَةٍ یُنَادُونَ یَا مُحَمَّدَاهْ إِذَا رَأَوْا ذَلِکَ قَالَ فَلَا یَبْقَی أَحَدٌ یَوْمَئِذٍ کَانَ یَتَوَلَّانَا وَ یُحِبُّنَا إِلَّا کَانَ فِی حِزْبِنَا وَ مَعَنَا وَ وَرَدَ حَوْضَنَا.

-جا فس، تفسیر القمی أبی عن ابن محبوب عن الوابشی عن أبی الورد مثله أقول قد أثبتنا الخبر فی باب صفة المحشر و اللفظ هناک لعلی بن إبراهیم و هاهنا للشیخ و بینهما اختلاف یسیر.

امام باقر علیه السلام می فرمایند: و چه مرد و زن گریانی که در آن روز با مشاهده این صحنه ندا می دهند: ای محمد! و در آن روز هر فردی که ولایت ما را پذیرفته باشد و دوستمان بدارد و از دشمنان ما بیزاری بجوید و نفرت داشته باشد، داخل در گروه ما می گردد و با ما می باشد و وارد حوض ما می شود(1).

تفسیر قمی همانند آن را روایت کرده و می گویم ما این روایت را در باب صفة المحشر آوردیم و آنجا از علی بن ابراهیم نقل کردیم ولی در اینجا از شیخ و ما بین این دو روایت اختلاف کمی وجود دارد.

روایت 2.

مجالس مفید: عبد اللَّه بن عباس گوید: چون سوره «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ » {ما به تو کوثر دادیم} نازل شد، علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا کوثر چیست؟ فرمود: نهری است، که خداوند بمن کرامت نموده است. علی علیه السلام عرض کرد: این نهر گرانقدر است، پس آن را برای ما توصیف کن ای رسول خدا. فرمود:آری ای علی، کوثر نهری است که از زیر عرش خدا- عزّ و جلّ- جاری است، آبش از شیر سفیدتر، و از عسل شیرین تر، و از کره نرم تر است، سنگریزه هایش زبرجد و یاقوت و مرجان، گیاهش زعفران، خاکش مشک خوشبو، و پایه هایش بزیر عرش خدا- عزّ و جلّ- استوار است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست بپهلوی امیر المؤمنین علیه السلام زد و فرمود: علی! این نهر از آن من و تو و دوستان تو پس از من خواهد بود(2).

بشارة المصطفی از مفید همانند آن را روایت کرده و المناقب از ابن عباس نیز همانند آن را روایت کرده.

روایت 3.

احتجاج: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عزّ و جلّ نهری در بهشت به من عطا فرموده که از زیر عرش می­گذرد و هزار­ هزار قصر بر آن است که یک آجر آن زرّین است و آجری دیگر سیمین و گیاهش زعفران است و سنگریزه­اش درّ و یاقوت است و زمینش از مشک سفید است و آن فضلی برای من و برای امّت من است و این کلام خداوند متعال است که فرمود: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ» تا آخر حدیث(3).

ص: 18

توضیح

جزری در وصف کوثر که آمده «طینه المسک و رضراضه التوم» گوید: رضراض به معنی سنگریزه های کوچک و توم درّ است.

روایت 4.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: از پدران خود نقل کرد که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت فرمود: که هر کس به حوض من (حوض کوثر) ایمان نیاورد، خداوند او را بر آن حوض نرساند تا آخر حدیث(1).

روایت 5.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی تو برادر، وزیر و پرچمدار منی در دنیا و آخرت و تو صاحب حوضی هر که دوستت دارد دوستم دارد و هر که دشمنت دارد دشمن من باشد(2).

روایت 6.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر کدام شما که خواهد از هراس این روز برکنار باشد باید پیرو ولی من و تابع وصی و خلیفه بعد از من علی بن ابی طالب علیه السلام باشد که او صاحب حوض من است و دشمنانش را از آن طرد کند و دوستانش را از آن سیراب نماید و هر که از آن ننوشد همیشه تشنه است و هرگز سیراب نشود و هر که از آن شربتی نوشد هرگز تشنه نشود تا آخر حدیث(3).

روایت 7.

تفسیر علی بن ابراهیم: پیامبر صلی الله علیه و آله در حِجّة الوداع در مسجد «خَیف» فرمود: من پیش از شما بر حوض وارد می شوم و شما در کنار حوض بر من وارد می شوید؛ حوضی که عرض آن به اندازه فاصله بین بُصری و صنعاء است و در آن قدح هایی از نقره به تعداد ستارگان است تا پایان حدیث(4).

روایت 8.

خصال: مانند حدیث فوق در خصال نیز ذکر شده است(5).

روایت 9.

خصال: امیر المومنین فرمود: من با رسول خدا و خاندانش بر سر حوض هستیم هر کس ما را میخواهد بگفتار ما برود و از کردار ما پیروی کند هر خاندانی افراد نجیب دارند ما و دوستان ما شفاعت میکنیم مردم برای دیدار ما در سر حوض بر یک دیگر سبقت میجویند، ما دشمنان خود را از آن دور میکنیم و دوستان خود را از آن سیراب میکنیم هر کس از آن شربتی بنوشد هرگز تشنه نشود،

ص: 19

مُتَّرِعٌ فِیهِ مَثْعَبَانِ (1)یَنْصَبَّانِ مِنَ الْجَنَّةِ أَحَدُهُمَا مِنْ تَسْنِیمٍ وَ الْآخَرُ مِنْ مَعِینٍ عَلَی حَافَتَیْهِ الزَّعْفَرَانُ وَ حَصَاهُ اللُّؤْلُؤُ وَ الْیَاقُوتُ وَ هُوَ الْکَوْثَرُ: الْخَبَرَ.

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عبید بن کثیر رفعه عنه علیه السلام مثله (2)توضیح اتّرع کافتعل امتلأ قاله الفیروزآبادی و قال مثاعب المدینة مسایل مائها.

در حوض ما دو مجری از بهشت روانست یکی از تسنیم (چشمه علیای بهشت) و یکی از معین بر کناره آن خاک زعفران و ریگهائی از در و یاقوت است این همان نهر کوثر است تا آخر حدیث.

تفسیر فرات بن إبراهیم از بصورت مرفوع همانند آن را از حضرت علیه السلام نقل کرده است(1).

توضیح: فیروزآبادی گوید اتّرع بر باب افتعال یعنی پر شد و می گوید مثاعب المدینة یعنی آبراهه های شهر.

روایت 10.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: یا علیّ پیروان تو در قیامت می آیند سیراب و بدون تشنگی، ولی دشمنانت می آیند در غایت تشنگی، و آب طلبند و کسی به آنان آب ننوشاند(2).

روایت 11.

امالی شیخ طوسی: ابو سعید خدری از پدرش روایت کند که گفت: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که بر بالای منبر می فرمود: چه نظری دارند گروهی که می گویند:خویشاوندی رسول خدا در روز قیامت سودی نمی بخشد؟ آری، بخدا سوگند خویشاوندی من در دنیا و آخرت بریده نخواهد شد. ای مردم، در قیامت من از همه شما پیشتر بر سر حوض کوثر وارد می شوم، سپس وقتی شما وارد می شوید مردی گوید: ای رسول خدا، من فلانی پسر فلانی هستم. و من گویم: نسب تو را می شناسم و لیکن شما پس از من راه چپ پیش گرفتید و بر اعقاب جاهلی خود باز پس گشتید(3).

روایت 12.

امالی طوسی: ابوالاسود دوئلی می گوید: از امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که گفت: سوگند به خدا با این دو دست کوتاهم دشمنان را از حوض رسول الله دور می کنم و دوستانمان را وارد آن می کنم(4).

ص: 20

روایت 13.

مجالس مفید: عبد الرّزاق بن قیس رحبی گوید: با علیّ بن ابی طالب علیه السلام جلو درب دار الامارة نشسته بودیم تا اینکه نور آفتاب حضرت را وادار ساخت تا کنار دیوار (زیر سایه) بنشیند، همین که حضرت برخاست تا داخل قصر شود مردی از همدان دامن حضرت را گرفت و گفت: ای امیر مؤمنان یک حدیث جامعی برایم بازگو تا خداوند بدان وسیله سودی بمن رساند. فرمود: مگر این سود در بسیاری از احادیث نهفته نیست؟ عرض کرد: چرا، و لیکن حدیث جامعی برایم بازگو [تا خداوند بدان سودی بمن رساند]. فرمود: دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم باز گفت: «که من و شیعیانم که چهره آنان از سپیدی می درخشد سیراب سیراب بر سر حوض کوثر وارد می شویم، و دشمنان ما با روئی سیاه عطاشان و لب تشنه وارد می گردند» این را بگیر که نمونه ای از خروار است، تو با آن کسی هستی که دوستش داری، و برای توست آنچه بدست آورده ای، مرا رها کن ای برادر همدانی. سپس داخل دار الإمارة شد(1).

روایت 14.

امالی طوسی: پرسیدند حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله را از حوض فرمود که: چون پرسیدید پس خبر می دهم شما را بدرستی که حوض اکرام کرده مرا خدا بآن و تفضیل داده مرا بر هر که بوده پیش از من از پیغمبران و آن حوض بقدر ما بین ایله و صنعاء است در آن است جامها برای آب خوردن بعدد ستاره های آسمان، روان می شود در آن دو نهر بزرگ از آب، آب آن سفید تر است از شیر و شیرین تر است از عسل، سنگریزه آن زمرد و یاقوت است، زمین آن مشگ اذفر است یعنی مشگ بغایت نیکو، شرطی است مشروط از جانب پروردگار من که وارد آن نمی شوند مگر کسانی که پاک باشد دل ایشان و درست باشد نیتهای ایشان و تسلیم کننده باشند

ص: 21

مِنْ بَعْدِی الَّذِینَ یُعْطُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی یُسْرٍ وَ لَا یَأْخُذُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی عُسْرٍ یَذُودُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِهِ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْبَعِیرَ الْأَجْرَبَ مِنْ إِبِلِهِ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً.

برای وصی من بعد از من آن کسانی که می دهند آنچه را بر ایشان است بآسانی و نمی گیرند آنچه را که برای ایشان است بدشواری، دور میکند وصیّ من از حوض روز قیامت کسی را که نیست از شیعه او همچنان که دور میکند مرد شتری را که جرب داشته باشد از شترانش کسی که نوشد از آن حوض تشنه نشود هرگز.

روایت 15.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منم سید انبیاء و مرسلین و بهتر از ملائکه مقربین و اوصیایم سادات اوصیاء پیغمبران و مرسلانند و ذراریم بهتر ذریه انبیاء و مرسلانند و دخترم فاطمه سیده زنان عالمیان است و طاهرات از زنانم امهات مؤمنانند و امتم بهترین امتی است که برای مردم قیام کردند و من روز قیامت بیشتر از همه انبیاء پیرو دارم و حوضی دارم که پهنایش باندازه میانه بصری در دنیا تا صنعاء است و بعدد ستاره های آسمان ابریق در آنست و خلیفه من بر این حوض در آن روز خلیفه منست در دنیا عرض شد آن کیست؟ فرمود امام مسلمانان و امیر مؤمنان و سرور آنها پس از من علی بن ابی طالب که دوستانش را از آن سیراب کند و دشمنانش را براند چنانچه یکی از شماها شتران بیگانه را از سر آب خود میراند سپس فرمود هر که علی را دوست دارد و در دنیا او را اطاعت کند فردا بر حوض من وارد شود و در بهشت با من هم درجه باشد و هر که در دنیا علی را دشمن دارد و او را نافرمانی کند او را نبینم و مرا نبیند در روز قیامت و جدا از من بلرزه افتد و از سمت چپ به دوزخش برند.

بیان

بصری کحبلی بلد بالشام و قریة ببغداد.

روایت 16.

ثواب الاعمال: إسحاق بن جریر بجلی گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: پسر عمویت مانند یک تن از اعراب بیابانی و جاهل دیوانه وار نزد من آمد در حالی که لنگی بخود بسته و ردائی بدوش افکنده و نعلین خود بدست گرفته بود، از روی تعرض گفت مردم در باره تو حرفهائی میزنند، بدو گفتم مگر تو شهری و تربیت شده نیستی؟ گفت چرا، گفتم مردم فهمیده و شهری که با علیّ دشمن نیستند، بعد باو گفتم شاید تو حوض کوثر و ساقی آن را منکری، این را بدان و متوجّه باش که اگر با علیّ دشمن باشی بعد بر او کنار حوض کوثر وارد شوی مسلّما از تشنگی هلاک خواهی شد.

ص: 22

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُوجَعَ قَلْبُهُ لَنَا لَیَفْرَحُ یَوْمَ یَرَانَا عِنْدَ مَوْتِهِ فَرْحَةً لَا تَزَالُ تِلْکَ الْفَرْحَةُ فِی قَلْبِهِ حَتَّی یَرِدَ عَلَیْنَا الْحَوْضَ وَ إِنَّ الْکَوْثَرَ لَیَفْرَحُ بِمُحِبِّنَا إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ حَتَّی إِنَّهُ لَیُذِیقُهُ مِنْ ضُرُوبِ الطَّعَامِ مَا لَا یَشْتَهِی أَنْ یَصْدُرَ عَنْهُ یَا مِسْمَعُ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً وَ لَمْ یَشْقَ بَعْدَهَا أَبَداً وَ هُوَ فِی بَرْدِ الْکَافُورِ وَ رِیحِ الْمِسْکِ وَ طَعْمِ الزَّنْجَبِیلِ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَصْفَی مِنَ الدَّمْعِ وَ أَذْکَی مِنَ الْعَنْبَرِ یَخْرُجُ مِنْ تَسْنِیمٍ وَ یَمُرُّ بِأَنْهَارِ الْجِنَانِ تَجْرِی عَلَی رَضْرَاضِ (2)الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فِیهِ مِنَ الْقِدْحَانِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ یُوجَدُ رِیحُهُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ قِدْحَانُهُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ أَلْوَانِ الْجَوْهَرِ یَفُوحُ فِی وَجْهِ الشَّارِبِ مِنْهُ کُلُّ فَائِحَةٍ حَتَّی یَقُولَ الشَّارِبُ مِنْهُ لَیْتَنِی تُرِکْتُ هَاهُنَا لَا أَبْغِی بِهَذَا بَدَلًا وَ لَا عَنْهُ تَحْوِیلًا أَمَا إِنَّکَ یَا کِرْدِینُ مِمَّنْ تَرْوَی مِنْهُ وَ مَا مِنْ عَیْنٍ بَکَتْ لَنَا إِلَّا نُعِّمَتْ بِالنَّظَرِ إِلَی الْکَوْثَرِ وَ سُقِیَتْ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّنَا وَ إِنَّ الشَّارِبَ مِنْهُ لَیُعْطَی مِنَ اللَّذَّةِ وَ الطَّعْمِ وَ الشَّهْوَةِ لَهُ أَکْثَرَ مِمَّا یُعْطَاهُ مَنْ هُوَ دُونَهُ فِی حُبِّنَا وَ إِنَّ عَلَی الْکَوْثَرِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی یَدِهِ عَصَاءٌ مِنْ عَوْسَجٍ (3)یَحْطِمُ بِهَا أَعْدَاءَنَا فَیَقُولُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِنِّی أَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ فَیَقُولُ انْطَلِقْ إِلَی إِمَامِکَ فُلَانٍ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَیَقُولُ تَبَرَّأَ مِنِّی إِمَامِیَ الَّذِی تَذْکُرُهُ فَیَقُولُ ارْجِعْ وَرَاءَکَ فَقُلْ لِلَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ وَ تُقَدِّمُهُ عَلَی الْخَلْقِ فَاسْأَلْهُ إِذْ کَانَ عِنْدَکَ خَیْرُ الْخَلْقِ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَإِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ حَقِیقٌ أَنْ لَا یُرَدَّ إِذَا شَفَعَ فَیَقُولُ إِنِّی أَهْلِکُ عَطَشاً فَیَقُولُ زَادَکَ اللَّهُ ظَمَأً وَ زَادَکَ اللَّهُ عَطَشاً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ یَقْدِرُ عَلَی الدُّنُوِّ مِنَ الْحَوْضِ وَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ غَیْرُهُ قَالَ وَرِعَ عَنْ أَشْیَاءَ قَبِیحَةٍ وَ کَفَّ عَنْ شَتْمِنَا إِذَا ذَکَرَنَا وَ تَرَکَ أَشْیَاءَ اجْتَرَأَ عَلَیْهَا غَیْرُهُ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِحُبِّنَا وَ لَا لِهَوًی مِنْهُ لَنَا وَ لَکِنْ ذَلِکَ لِشِدَّةِ اجْتِهَادِهِ فِی عِبَادَتِهِ

ص: 23

روایت 17.

کامل الزایارات: مسمع بن عبد الملک کردین بصری نقل کرده که وی گفت:حضرت ابو عبد اللَّه علیه السّلام به من فرمودند: کسی که به خاطر ما قلبش دردناک شود در روزی که موت و مرگش فرا برسد و ما را مشاهده نماید سرور و نشاطی برایش پیدا شود که پیوسته این سرور در او بوده تا در کنار حوض بر ما وارد گردد و هنگامی که محبّ و دوست دار ما اهل بیت بر حوض کوثر وارد شود سرور و فرح خاصّی در کوثر پیدا شود به حدّی که انواع و اقسام اطعمه ای را به او چشانده که وی مایل نیست طعم آن غذاها زائد گردد. ای مسمع: کسی که از آن حوض یک جرعه بیاشامد هرگز بعد از آن تشنه نشدهو ابدا طلب آب نکند

سپس حضرت اوصاف آب کوثر را چنین توصیف فرمودند:

الف: طبع آن در سردی و خنکی مانند کافور بوده.

ب: بوی آن همچون بوی مشک بوده.

ج: طعمش نظیر طعم زنجبیل می باشد.

د: شیرین تر از عسل.

ه: نرم تر و لطیف تر از سر شیر.

و: صاف تر از اشگ چشم.

ز: پاک تر از عنبر.

ح: از تسنیم که چاهی است در بهشت خارج می گردد.

ط: در جوی های بهشت عبور می کند.

ی: از روی ریگ های بهشتی که درّ و یاقوت هستند جاری می باشد.

ل: کاسه هائی در آن است که عدد آنها از ستارگان آسمان بیشتر می باشد.

ل: بوی خوش آن از مسافتی که باید آن را ظرف هزار سال پیمود به مشام می آید.

م: کاسه های درون آن از زر و سیم و انواع و اقسام جواهر قیمتی است.

ن: از آن هر بوی خوش و نسیم معطّری به صورت شارب می وزد تا جایی که شارب می گوید: کاش من را در همین جا به حال خود بگذارند، حاضر نیستم اینجا را به جای دیگری تبدیل کرده و آن را تغییر دهم.

پس از آن حضرت به مسمع بن عبد الملک کردین بصیری فرمودند:

ای کردین توجّه داشته باش تو از کسانی هستی که از آب آن حوض می آشامی. و نیست چشمی که برای ما بگرید مگر آنکه از نعمت نظر نمودن به آب کوثر بهره مند شده و از آن سیراب می گردد.

دوستداران ما که از آب کوثر می آشامند پس از نوشیدن از آن لذّتی که برده و طعمی که چشیده و شهوتی که در آن ها پدید آمده به مراتب بیشتر از لذّت و طعم و شهوتی است که به دیگران یعنی کسانی که در مرتبه پائین تر از حبّ ما هستند اعطاء می گردد.

بر بالای حوض کوثر امیر المؤمنین علیه السّلام ایستاده و در دست مبارکشان عصائی از گیاه عوسج بوده که با آن دشمنان ما را منکوب و مضروب می سازند، یکی از آن دشمنان محضر مبارکش عرض می کند: من شهادتین می گویم.

حضرت می فرماید: نزد امام خود «فلانی» برو پس از او بخواه که تو را شفاعت کند.

آن شخص می گوید:

امام من که نامش را بردید از من تبرّی می جوید.

حضرت می فرمایند:

به پشت خود بر گردد و از کسی که دوستش می داشتی و بر خلائق مقدّمش می نمودی طلب شفاعت کن زیرا بهترین خلق نزد تو باید شفاعت را بکند چه آنکه بهترین مخلوقات کسی است که شفیع دیگران باشد.

آن شخص می گوید: از تشنگی مردم.

حضرت به او می فرمایند:

خداوند تو را تشنه تر کرده و عطشت را زیاد کند.

راوی یعنی مسمع می گوید:

به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم این شخص چگونه نزدیک حوض می رود در حالی که غیر از امیر المؤمنین علیه السّلام احدی بر آن قادر نیست؟ حضرت فرمودند: این شخص از اعمال زشتی چند اجتناب نموده و وقتی ما را نام می برد از ناسزا گفتن و فحش دادن خودداری می کرد و کارهائی را که دیگران جرات نموده و انجام می دادند وی آنها را ترک می کرد ولی این نه بخاطر حبّ و دوستی با ما بوده بلکه منشأ آن زیاد عبادت نمودن

ص: 23

وَ تَدَیُّنِهِ وَ لِمَا قَدْ شُغِلَ بِهِ نَفْسُهُ عَنْ ذِکْرِ النَّاسِ فَأَمَّا قَلْبُهُ فَمُنَافِقٌ وَ دِینُهُ النَّصْبُ وَ اتِّبَاعُهُ أَهْلَ النَّصْبِ وَ وَلَایَةَ الْمَاضِینَ وَ تَقْدِیمُهُ لَهُمَا عَلَی کُلِّ أَحَدٍ.

و تدیّن و منصرف بودنش از ذکر مردم می باشد ولی در قلبش نفاق بوده و دین و آئینش مذهب نصب و تبعیّت از اهل آن بوده و ولایت و دوستی خلفاء ماضی را داشته و آن دو نفر را بر هر کسی مقدّم می کند.

روایت 18.

کشف الیقین: ابوجعفر علیه السلام در باره ی فرموده ی خداوند متعال: «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» {روزی که چهره های نورانی شوند و چهره هایی سیاه گردند} تا پایان آیه، فرمودند: در روز قیامت امت من برانگیخته می شوند تا این که درکنار حوض بر من وارد می شوند. در این هنگام پرچم پیشوای پرهیزکاران و سرور مسلمانان و امیرمؤمنان و برترین جانشینان و راه بر سپیدرویان که همان علی بن ابی طالب است وارد می شود. سپس می گویم: پس از من با دو امانت گران قدر چه کردید؟ آن ها پاسخ می دهند: اما امانت بزرگ تر را پیروی کردیم و آن را تصدیق نموده و اطاعتش نمودیم. و امانت کوچک تر را دوست داشتیم و به سرپرستی پذیرفتیم، تا آن جا که خون های بسیاری از ما ریخته شد. پس می گویم: از آب حوض بنوشید و سیراب گردید و چهره هایتان روشن و تابان شود. و این تفسیر آیه است.

روایت 19.

کشف الیقین: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: در کنار حوض پرچم امیر مؤمنان و راه بر سپیدرویان بر من وارد می شود. پس من برمی خیزم و دست او را می گیرم. آن گاه چهره ی او و یارانش روشن شود. سپس می گویم: پس از من با دو امانت گرانبها که در میانتان گذاشتم چه کردید؟ پاسخ می دهند: از امانت بزرگ تر پیروی نمودیم و آن را تصدیق کرده و کوچک تر را یاری نمودیم و همراه آن کشته شدیم. پس من می گویم: بنوشید و سیراب گردید. پس آن ها شربتی بنوشند که پس از آن هرگز تشنه نگردند. چهره ی امامشان هم چون خورشید تابان است و چهره های آن ها مانند ماه کامل و مانند فروزان ترین ستاره ی آسمان است.

روایت 20.

مناقب ابن شهرآشوب: انس گوید: روزی بر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وارد شدم، ایشان فرمودند: همانا کوثر به من عطا شد. گفتم: ای پیامبر خدا، کوثر چیست؟ فرمود: رودی است در بهشت که پهنا و درازای آن به اندازه ی فاصله ی میان آسمان و زمین است. هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد و هرکس از آن وضو بگیرد

ص: 24

أَحَدٌ مِنْهُ فَیَشْعَثَ (1)لَا یَشْرَبُهُ إِنْسَانٌ أَخْفَرَ ذِمَّتِی (2)وَ قَتَلَ أَهْلَ بَیْتِی.

هرگز آلوده نمی شود(1). کسی که پیمان مرا شکسته(2) و اهل بیت مرا کشته است هرگز از آن نخواهد نوشید.

روایت 21.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: در روز قیامت علی علیه السلام از آن محافظت می کند تا کسانی که پیرو او نبوده اند از آن ننوشند. و هر کس از آن

بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد.

روایت 22.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: سوگند به خداوند که دانه را شکافت و موجودات زنده را پدید آورد، هنگامی که دوستان ما وارد بر حوض شوند با همین دو دست خویش دشمنان را از آن پراکنده می سازم.

و احمد در فضائل مانند آن را از أبو حرب بن ابو الأسود دؤلی آورده است.

روایت 23.

بشارة المصطفی: از ابن عمر که گفت: پیامبر صلی الله علیه وآله که راستگو و تصدیق شده بود فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد و خداوند اولین و آخرین را گرد هم آورد، منادی با صدایی که از دوردست ها همانند نزدیک شنیده می شود فریاد می زند: علی بن ابی طالب کجاست؟ علی رضا کجاست؟ پس علی رضا را می آورند و به آسانی حساب رسی می شود و دو پوشش سبزرنگ به او پوشانده می شود و عصای او که از درخت طوبی است به او داده می شود. سپس به او گفته می شود: کنار حوض بایست و هرکه را می خواهی سیراب گردان و هر کس را که می خواهی مانع شو.

توضیح

به نظر می رسد منظور از علی رضا نیز همان امیرمؤمنان علیه السلام است

روایت 24.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از ابن عباس: درباره ی سخن خداوند عزوجل: {إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر}َ «همانا ما به تو کوثر بخشیدیم» گفت: رودخانه ای است در بهشت که عمق آن در زمین هفتاد هزار فرسخ است، آبش از شیر سپیدتر و از عسل شیرین تر است. ساحل آن از لؤلؤ و زبرجد و یاقوت می باشد و خداوند با آن پیامبر و اهل بیتش را از سایر پیامبران ممتاز قرار داده است.

روایت 25.

و نیز روایتی که از زیدبن علی از پدرش روایت شده آن را تأیید می کند

ص: 25

خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَانِی جَبْرَئِیلُ مَنَازِلِی وَ مَنَازِلَ أَهْلِ بَیْتِی عَلَی الْکَوْثَرِ.

که امیرمؤمنان علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله روایت کردند: جبرئیل جایگاه های من و اهل بیتم را در کنار حوض کوثر به من نمایاند.

«26»

وَ یَعْضُدُهُ أَیْضاً مَا رَوَاهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ أَبِی سِیرَةَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ أَمَامَکَ وَ أَرَانِی الْکَوْثَرَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکَوْثَرُ لَکَ دُونَ النَّبِیِّینَ فَرَأَیْتُ عَلَیْهِ قُصُوراً کَثِیرَةً مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الدُّرِّ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ مَسَاکِنُکَ وَ مَسَاکِنُ وَزِیرِکَ وَ وَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ الْأَبْرَارِ قَالَ فَضَرَبْتُ بِیَدِی إِلَی بَلَاطِهِ فَشَمِمْتُهُ فَإِذَا هُوَ مِسْکٌ وَ إِذَا أَنَا بِالْقُصُورِ لَبِنَةٌ ذَهَبٌ وَ لَبِنَةٌ فِضَّةٌ.

روایت 27.

و نیز حمران بن اعین از ابوعبدالله علیه السلام نقل کرده که فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نماز صبح را خواند و سپس به علی علیه السلام رو کرده و پرسیدند: ای علی، این نور که تو را در میان گرفته چیست؟ پاسخ داد: ای پیامبر خدا، شب نیاز به غسل پیدا کردم و در این سرزمین به دنبال آب گشتم اما آبی نیافتم، هنگامی که روی خود را برگرداندم منادی صدا زد: ای امیرمؤمنان، پس نگاه کردم و دیدم پشت سرم ظرفی پر از آب قرار دارد. پس غسل کردم. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی، آن منادی جبرئیل بود و آب از رودی در بهشت بود که به آن کوثر می گویند. دوازده هزار درخت کنار آن قرار دارند که هر درخت سیصد و شصت شاخه دارد. هنگامی که اهالی بهشت می خواهند شادی کنند بادی می وزد و صدای هر درخت و هر شاخه ای گوش نوازتر از دیگری است. و اگر چنین نبود که خداوند مرگ را برای مردم بهشت قرار نداده، از شدت شادمانی از شنیدن این صداها جان می دادند. این رودخانه در بهشت عدن است و از آن من و تو و فاطمه و حسن و حسین است و هیچ کس دیگری در آن سهمی ندارد.

توضیح

«بلاط» مانند «سحاب» سنگی است که زمین خانه را با آن فرش می کنند.

روایت 28.

تفسیر فرات بن إبراهیم: جعفربن محمد پدران خود علیهم السلام نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به دوست داران ما اهل بیت فرمود: به زودی از جانب قریش آسیبی به شما می رسد(1)، پس شکیبایی کنید تا در کنار حوض بر من وارد شوید، که شربت آن از عسل شیرین تر و از شیر سپیدتر و از برف سردتر

ص: 26

مِنَ الثَّلْجِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَنْتُمُ الَّذِینَ وَصَفَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ (1)یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لا یُنْزِفُونَ

و از کره نرم تر است. شما همان کسانی هستید که خداوند در کتاب خود وصف نموده است(1): {یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ} «بر گِردشان پسرانی جاودان [به خدمت] می گردند» تا جایی که می فرماید: {وَ لا یُنْزِفُونَ} «نه بی خرد گردند».

روایت 29.

تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوجعفر علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند متعال «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام او نازل کرد، امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای پیامبر خدا، همانا خداوند این رودخانه را بزرگ و گرامی داشته است، پس آن را برای ما توصیف کنید. پیامبر فرمود: بله ای علی، کوثر رودی است که خداوند آن را از پایین عرش خود جاری ساخته است.(2) آب آن از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر و از کره نرم تر است. سنگریزه های آن درّ و یاقوت و مرجان و خاکش مشک تیزبوی است. گیاهان آن زعفران است که از زیر پایه های عرش پروردگار عالمیان جاری است. میوه ی آن مانند تکه سنگ هایی(3) از زبرجد سبز و یاقوت سرخ و مروارید سفید است که درون آن از بیرونش پیداست و بیرونش نیز از درون آن دیده می شود. پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و یارانش گریستند و سپس ایشان با دست خود به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب زدند و فرمودند: ای علی، به خدا سوگند آن تنها برای من نیست، بلکه برای من و تو و دوستداران تو پس از من است.

عقائد: اعتقاد ما درباره ی حوض کوثر چنین است که آن را حق می دانیم و این که گستره ی آن به اندازه ی میان ایله و صنعا است، و آن حوض پیامبر صلی الله علیه وآله است(4)، و در آن به تعداد ستارگان آسمان ظرف های آب قرار دارد، و این که سرپرست آن(5) در روز قیامت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب است، که دوستان خود را از آن سیراب می گرداند و دشمنان خود را از آن دور می دارد. هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد.

روایت 30.

و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: همانا گروهی از مردم امتم از من پراکنده و دور داشته می شوند، در حالی که من در کنار حوض ایستاده ام. پس آنان را از جانب چپشان می گیرند. پس من فریاد می زنم: پروردگارا، یارانم، یارانم(6)، پس گفته می شود: تو آگاه نیستی آنان پس از تو چه بدعتی آوردند.

ص: 27

بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ (1)عَنْ مُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ (2)عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَعْطَانِی اللَّهُ خَمْساً وَ أَعْطَی عَلِیّاً خَمْساً أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أَعْطَی عَلِیّاً جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَهُ وَصِیّاً وَ أَعْطَانِی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ السَّلْسَبِیلَ وَ أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَ أَعْطَاهُ الْإِلْهَامَ وَ أَسْرَی بِی إِلَیْهِ وَ فَتَحَ لَهُ أَبْوَابَ السَّمَاءِ وَ الْحُجُبَ حَتَّی نَظَرَ إِلَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ الْحَدِیثَ (3)

روایت 31.

امالی شیخ طوسی: ابن عباس گفت: شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرمودند: خداوند پنج چیز را به من عطا فرمود و پنج چیز را نیز به علی عطا فرمود. جوامع کلام را به من عطا کرد و جوامع علم را به علی بخشید. مرا پیامبر قرار داد و او را وصی قرار داد. و کوثر را به من بخشید و سلسبیل را به او عطا فرمود. وحی را به من بخشید و الهام را به او عطا فرمود. مرا به سوی خود بالا برد و برای علی علیه السلام درهای آسمان و حجاب ها را گشود تا این که او مرا در آسمان ها دید و من نیز او را دیدم. تا پایان حدیث(1).

روایت 32.

امالی صدوق: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله که فرمودند: ای علی، تو و شیعیانت در کنار حوض قرار خواهید گرفت، هرکس را دوست داشته باشید سیراب می سازید و هرکس را که نخواهید منع می کنید و در روز هراس و وحشت بزرگ شما در امن و آسایش در سایه ی عرش هستید. مردم وحشت می کنند و شما بیمی ندارید. و مردم اندوهگین هستند و شما اندوهی ندارید. این آیه درباره ی شما نازل شده است که: {إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ} «همانا کسانی که پیش از این وعده ی نیکی به آن ها داده شده از آن دور هستند». و درباره ی شما آیه نازل شده است که: {لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ} وحشت بزرگ آن ها را اندوهگین نمی سازد و فرشتگان به دیدارشان خواهند آمد، این همان روزی است که به شما وعده داده شده بود. تا پایان حدیث.

تفسیر فرات بن إبراهیم: قاسم بن عبید که سلسسله ی حدیث رابه او رسانده است. از پدرانش علیهم السلام مانند آن را آورده و در پایان آن افزوده است: ای علی، از تو و شیعیانت در موقف حساب درخواست می کنند و شما در بهشت های پر نعمت هستید.

روایت 33.

اعلام الدین دیلمی از کتاب حسین بن سعید با اسناد او از ابوایوب انصاری، گفت: نزد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودم که درباره ی حوض

ص: 28

عَنِ الْحَوْضِ فَإِنِّی سَأُخْبِرُکُمْ عَنْهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَکْرَمَنِی بِهِ دُونَ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّهُ مَا بَیْنَ أَیْلَةَ إِلَی صَنْعَاءَ یَسِیلُ فِیهِ خَلِیجَانِ مِنَ الْمَاءِ مَاؤُهُمَا أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ بَطْحَاؤُهُمَا مِسْکٌ أَذْفَرُ حَصْبَاؤُهُمَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ شَرْطٌ مَشْرُوطٌ مِنْ رَبِّی لَا یَرِدُهُمَا إِلَّا الصَّحِیحَةُ نِیَّاتُهُمْ النَّقِیَّةُ قُلُوبُهُمْ الَّذِینَ یُعْطُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی یُسْرٍ وَ لَا یَأْخُذُونَ مَا لَهُمْ فِی عُسْرٍ الْمُسَلِّمُونَ لِلْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِی یَذُودُ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِهِ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْجَمَلَ الْأَجْرَبَ عَنْ إِبِلِهِ.

سؤال شد، پس فرمود: درباره ی حوض از من پرسیدید، پس شما را از آن آگاه می سازم. همانا خداوند متعال به وسیله ی آن مرا از پیامبران دیگر ممتاز ساخت و گرامی داشت. گستره ی آن به اندازه ی مابین ایله و صنعا است که دو خلیج از آب درآن جاری شده اند. آب آن دو از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است. سنگفرش آن از مشک تیزبوی است و ساحل آن ها از درّ و یاقوت است. شرطی است که پروردگارم با من قرار داده است که تنها کسانی که نیتی درست و قلبی پاکیزه دارند وارد آن شوند.آن چه را دارند در آسایش می بخشند و چیزی را که برای آن هاست در سختی نمی گیرند و تسلیم جانشین پس از من شدند. او مانند مردی که شترگر را از شتر خود دور کند، کسانی را که شیعه ی او نیستند از آن دور می گرداند.

باب بیست و یکم : شفاعت

آیات

- «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

{و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند؛ و نه از او شفاعتی پذیرفته، و نه به جای وی بدلی گرفته می شود؛ و نه یاری خواهند شد.}

- «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

{و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند، و نه بدل و بلاگردانی از وی پذیرفته شود، و نه او را میانجیگری سودمند افتد، و نه یاری شوند.}

- «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ.

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی.}

- «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ.

{کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند.}

- «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.

{امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.}

- «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً.

{[آنان] اختیار شفاعت را ندارند، جز آن کس که از جانب [خدای] رحمان پیمانی گرفته است.}

- «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا.

{در آن روز، شفاعت [به کسی] سود نبخشد، مگر کسی را که [خدای] رحمان اجازه دهد و سخنش او را پسند آید.}

- «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ *لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ *یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ.

{و گفتند: «[خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده.» منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند. آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.}

- فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ * وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ.

{در نتیجه شفاعتگرانی نداریم، و نه دوستی نزدیک.}

- «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ.

ص: 29

الدخان: «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ *یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(40-42)

النجم: «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی»(26)

المدثر: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(48)

النبأ: «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً»(38)

{و شفاعتگری در پیشگاه او سود نمی بخشد، مگر برای آن کس که به وی اجازه دهد. تا چون هراس از دلهایشان برطرف شود، می گویند: «پروردگارتان چه فرمود؟» می گویند: «حقیقت؛ و هموست بلندمرتبه و بزرگ.}

- «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ.

{در حقیقت، روز «جداسازی» موعد همه آنهاست. همان روزی که هیچ دوستی از هیچ دوستی نمی تواند حمایتی کند، و آنان یاری نمی شوند، مگر کسی را که خدا رحمت کرده است، زیرا که اوست همان ارجمند مهربان.}

- «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی.

{و بسا فرشتگانی که در آسمانهایند [و] شفاعتشان به کاری نیاید، مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد.}

- «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ.

{و شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد.}

- یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ.

{روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند، و [مردم] سخن نگویند، مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد.}

تفسیر

طبرسی قدس الله روحه گفته است: فرموده ی خداوند «وَ اتَّقُوا» یعنی برحذر باشید و بترسید. «یَوْماً لا تَجْزِی» یعنی بی نیاز نمی سازد، یا این که در آن برآورده نمی شود، «نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» و هیچ ناپسندی را از او بازنمی دارد، و گفته شده هیچ کس حقی را که از جانب خداوند یا شخص دیگری برای او واجب شده ادا نمی کند. «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ» مفسران گفته اند: حکم این آیه مخصوص یهودیان است. چرا که آنان گفتند: ما فرزندان پیامبران هستیم و پدران ما برای ما شفاعت می کنند. پس خداوند آنان را از این امر نومید ساخت. بنابراین سخن برای همه ی مردم بیان شده و منظور از آن ویژه بودن برای گروهی از مردم است. و نیز دلیل آن که همه ی امت اتفاق نظر دارند شفاعت پیامبر مورد پذیرش است، هرچند درمورد جزئیات آن اختلاف نظر داشته باشند. به عقیده ی ما این مسئله مخصوص برطرف کردن زیان و برداشتن عذاب از مؤمنان گناهکاری است که سزاوار آن هستند. و معتزله معتقدند این شفاعت در سودمند ساختن فرمان برداران و توبه کنندگان است، و نه گناهکاران. و از نظر ما این شفاعت برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و یاران برگزیده اش و امامانی که از اهل بیت پاک او هستند و برای مؤمنان شایسته وجود دارد. خداوند متعال بسیاری از خطاکاران را با شفاعت ایشان نجات بخشد.

و این حدیث که امت آن را درست پنداشته و پذیرفته اند آن را تأیید می کند و آن سخن امام علیه السلام است که: شفاعتم را برای صاحبان گناهان بزرگ در امتم ذخیره نموده ام.

و آن چه در روایات اصحاب ما رضی الله عنهم آمده که سندش به پیامبر صلی الله علیه وآله می رسد که فرمود: همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود، و علی نیز شفاعت می کند و او نیز پذیرفته می شود، و اهل بیتم نیز شفاعت کرده و شفاعتشان پذیرفته می شود، و همانا کمترین مؤمنان در شفاعت برای چهل نفر از برادران خود که همگی سزاوار آتش هستند شفاعت می کنند.

«وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ» یعنی فدیه، زیرا مقابل و مانند فدیه دهنده می باشد. اما آن چه در حدیث آمده که «لا یقبل الله منه صرفا و لا عدلا» در باره ی معنای آن اختلاف نظر دارند. حسن گفته است: «الصرف» یعنی عمل، و «العدل» یعنی فدیه، و اصمعی گفته است: «الصرف» یعنی تکلیف کردن، و «عدل» یعنی فریضة.

ص: 30

و قال أبو عبیدة الصرف الحیلة و العدل الفدیة و قال الکلبی الصرف الفدیة و العدل رجل مکانه وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ أی لا یعاونون حتی ینجوا من العذاب و قیل لیس لهم ناصر ینتصر لهم من الله إذا عاقبهم.

و فی قوله سبحانه لا بَیْعٌ فِیهِ أی لا تجارة وَ لا خُلَّةٌ أی لا صداقة لأنهم بالمعاصی یصیرون أعداء و قیل لأن شغله بنفسه یمنع من صداقة غیره و هذا کقوله الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ وَ لا شَفاعَةٌ أی لغیر المؤمنین مطلقا.

و فی قوله سبحانه مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ هو استفهام معناه الإنکار و النفی أی لا یشفع یوم القیامة أحد لأحد إلا بإذنه و أمره و ذلک أن المشرکین کانوا یزعمون أن الأصنام تشفع لهم فأخبر الله سبحانه أن أحدا ممن له الشفاعة لا یشفع إلا بعد أن یأذن الله له فی ذلک و یأمره به.

و فی قوله عز و جل وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ أی لا یقدرون علی الشفاعة فلا یشفعون و لا یشفع لهم حین یشفع أهل الإیمان بعضهم لبعض لأن ملک الشفاعة علی وجهین أحدهما أن یشفع للغیر و الآخر أن یستدعی الشفاعة من غیره لنفسه فبین سبحانه أن هؤلاء الکفار لا تنفذ شفاعة غیرهم فیهم و لا شفاعة لهم لغیرهم إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً أی لا یملک الشفاعة إلا هؤلاء أو لا یشفع إلا لهؤلاء و العهد هو الإیمان و الإقرار بوحدانیة الله تعالی و التصدیق بأنبیائه و قیل هو شهادة أن لا إله إلا الله و أن یتبرءوا إلی الله من الحول و القوة و لا یرجوا إلا لله عن ابن عباس و قیل معناه لا یشفع إلا من وعد له الرحمن بإطلاق الشفاعة کالأنبیاء و الشهداء و العلماء و المؤمنین علی ما ورد به الأخبار و قال علی بن إبراهیم فی تفسیره

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ یُحْسِنْ وَصِیَّتَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ کَانَ نَقْصاً فِی مُرُوءَتِهِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ یُوصِی الْمَیِّتُ قَالَ إِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ قَالَ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ تَصْدِیقُ هَذِهِ الْوَصِیَّةِ فِی سُورَةِ مَرْیَمَ فِی قَوْلِهِ لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ

ص: 31

و أبو عبیده گفته است: «الصرف» یعنی حیله و «العدل» یعنی فدیه. و کلبی گفته است: «الصرف» یعنی فدیه و «العدل» کسی است که در جایگاه عدل است. «وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ» یعنی یاری نمی شوند تا از عذاب رهایی یابند. و گفته شده یاری کننده ای نخواهد بود تا آنان را از عقوبت الهی رهایی بخشد.

و فرموده ی خداوند «لا بَیْعٌ فِیهِ» یعنی تجارتی وجود ندارد، «وَ لا خُلَّةٌ» یعنی هیچ دوستی و صداقتی وجود ندارد. زیرا آنان به وسیله ی گناهان دشمن به شمار می روند. و نیز گفته شده سرگرم شدن به خویشتن او را از دوستی دیگران باز داشته است. و این مانند فرموده ی خداوند است که: درآن روز بعضی از دوستان با بعضی دیگر دشمنی می کنند، مگر پرهیزکاران. «وَ لا شَفاعَةٌ» یعنی برای غیر مؤمنان، به شکل مطلق.

و درباره ی سخن خداوند متعال: «کیست که در نزد او بدون اجازه شفاعت نماید؟» پرسشی است که معنای آن انکار و نفی است، یعنی در روز قیامت هیچ کس برای دیگری شفاعت نمی کند مگر به اجازه و فرمان او، به این دلیل که مشرکان گمان می کردند بت ها برایشان شفاعت کنند، پس خداوند سبحان به آن ها خبر داد هیچ یک از کسانی که حق شفاعت دارد نمی تواند پیش از اجازه و فرمان خداوند به آن شفاعت کند.

و درباره ی سخن خداوند عزوجل و مجرمان را به سوی جهنم می بریم نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ یعنی قادر به شفاعت نیستند، نه شفاعت آن ها پذیرفته است و نه برایشان شفاعت می شود، در هنگامی که برخی از مؤمنان برای برخی دیگر شفاعت می کنند. چرا که اجازه ی شفاعت بر دو گونه است. یکی این که برای دیگری شفاعت نماید و دیگر این که از شخص دیگری برای خودش درخواست شفاعت نماید. پس خداوند سبحان بیان فرموده است که این کافران شفاعت دیگران برایشان سودمند نخواهد بود و آن ها نیز نمی توانند برای دیگری شفاعت کنند. مگر کسی که از نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی داشته باشد. یعنی تنها این گروه حق شفاعت دارند و یا این که شفاعت تنها برای این گروه سودمند خواهد بود. و منظور از عهد همان ایمان و اقرار به یگانگی خداوند و باور داشتن پیامبران الهی است. و از ابن عباس گفته شده شهادت به لا إله إلا الله است و این که از هر نیرو و توانی به سوی خداوند بیزاری بجویند و تنها به خداوند امید ببندند. و گفته شده معنای آن چنین است که تنها برای کسی که خداوند رحمان وعده ی اطلاق شفاعت به او داده، مانند پیامبران و شهیدان و دانشمندان و مؤمنان خواهد بود، براساس آن چه در احادیث آمده است. و علی بن إبراهیم در تفسیر خود گفته است:

پدرم از ابن محبوب از سلیمان بن جعفر از اباعبدالله علیه السلام از پدرانش روایت کرده است که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هرکس در هنگام مرگ وصیتی نیکو به جای نگذارد مردانگی اش کامل نیست، پس گفته شد: ای پیامبر خدا، مرده چگونه وصیت کند؟ فرمود: هنگامی که زمان مرگش فرارسید و مردم نزدش جمع شدند بگوید: خداوندا، ای پدیدآورنده ی آسمان ها و زمین. و حدیث به

این جا رسید که فرمود: و تصدیق این سخن در سوره ی مریم در این آیه است: آنان حق شفاعت ندارند مگر کسی که از نزد خداوند رحمان عهدی دارد. پس این عهد میت است.

ص: 31

اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً فَهَذَا عَهْدُ الْمَیِّتِ.

أقول: سیأتی الخبر فی باب الوصیة.

و قال فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا أی لا تنفع ذلک الیوم شفاعة أحد فی غیره إلا شفاعة من أذن الله له فی أن یشفع و رضی قوله فیها من الأنبیاء و الأولیاء و الصالحین و الصدیقین و الشهداء و فی قوله سبحانه وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً یعنی من الملائکة سُبْحانَهُ نزه نفسه عن ذلک بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ أی لیسوا أولادا کما تزعمون بل عباد أکرمهم الله و اصطفاهم لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ أی لا یتکلمون إلا بما یأمرهم به ربهم وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ أی ما قدموا من أعمالهم و ما أخروا منها یعنی ما عملوا منها و ما هم عاملون وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی أی ارتضی الله دینه و قال مجاهد إلا لمن رضی الله عنه و قیل هم أهل شهادة أن لا إله إلا الله و قیل هم المؤمنون المستحقون للثواب و حقیقته أنه لا یشفعون إلا لمن ارتضی الله أن یشفع فیه فیکون فی معنی قوله مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ أی من خشیتهم منه فأضیف المصدر إلی المفعول مُشْفِقُونَ خائفون وجلون من التقصیر فی عبادته.

و فی قوله سبحانه وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ أی لا تنفع الشفاعة عند الله إلا لمن رضیه الله و ارتضاه و أذن له فی الشفاعة مثل الملائکة و الأنبیاء و الأولیاء أو إلا لمن أذن الله أن یشفع له حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ أی کشف الفزع عن قلوبهم و اختلف فی الضمیر فی قوله عَنْ قُلُوبِهِمْ فقیل یعود إلی المشرکین أی حتی إذا أخرج عن قلوبهم الفزع لیسمعوا کلام الملائکة قالُوا أی الملائکة ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا أی المشرکون مجیبین لهم الْحَقَّ أی قال الحق فیعترفون أن ما جاء به الرسل کان حقا عن ابن عباس و غیره و قیل إن الضمیر یعود إلی الملائکة ثم اختلف فی معناه علی وجوه أحدها أن الملائکة إذا صعدوا بأعمال العباد و لهم زجل (1)و صوت عظیم فتحسب الملائکة أنها الساعة فیخرون سجدا و یفزعون فإذا علموا أنه لیس ذلک قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَ

ص: 32

می گویم: این حدیث در باب وصیت خواهد آمد.

و درباره ی سخن خداوند متعال مگر کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و به گفتار او رضایت داده است، گفت: یعنی در آن روز شفاعت هیچ کس برای دیگری سودمند نیست، مگر کسی که خداوند به او اجازه داده شفاعت کند و گفتارش درباره ی آن مورد رضایت خداوند باشد، از پیامبران و اولیاء و نیکان و صدیقان و شهداء. و سخن خداوند سبحان: و گفتند خداوند رحمان فرزندی برای خویش قرار داده است، یعنی از فرشتگان، «سُبْحانَهُ» خداوند خود را از آن منزه دانسته است. «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ» یعنی آن گونه که گمان می کنید فرزندان او نیستند، بلکه بندگانی هستند که خداوند آنان را گرامی داشته و برگزیده است. «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ» یعنی تنها سخنی را که پروردگارشان دستور به آن داده بر زبان می آورند. «و آن ها به فرمان او عمل می کنند، آن چه را مقابل آن هاست و پشت سرشان قرار دارد می داند» یعنی اعمالی را که در گذشته انجام داده اند و هرآن چه را به تأخیر انداخته اند و در آینده انجام خواهند داد و آن چه در حال انجام آن هستند، و تنها برای کسانی شفاعت می کنند که مورد رضایت باشد. یعنی دین او مورد رضای خداوند بوده باشد، و مجاهد گفته است: تنها برای کسی که خداوند از او راضی است. و گفته شده آنان کسانی هستند که شهادت لا إله إلا الله داده اند. و گفته شده آنان مؤمنانی هستند که شایسته ی پاداش می باشند. و حقیقت آن چنین است که تنها برای کسانی که خداوند از شفاعت در ایشان رضایت دارد می باشد. بنابراین در معنای فرموده ی خداوند است که: «چه کسی است که درنزد او بدون اجازه شفاعت کند، و آنان از خشیت خداوند...» ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ یعنی از خشیت آنان از او، مصدر را به مفعول افزوده است، «بیمناک هستند» ترسان و نگران هستند، از کوتاهی در عبادت و پرستش او.

و در باره ی فرموده ی خداوند سبحان: «و شفاعت نزد او تنها برای کسی است که به او اجازه داده شده» یعنی شفاعت نزد خداوند تنها برای کسی سودمند است که خداوند از او رضایت دارد و او نیز رضایت مند است و اجازه ی شفاعت را به او داده است، مانند فرشتگان و پیامبران و اولیا و یا کسی که خداوند اجازه ی شفاعت درباره ی او داده است. «تازمانی که بیم و ترس از دل هایشان برطرف گردد.» یعنی ترس از دل هایشان برداشته شود. و درباره ی ضمیر در«عَنْ قُلُوبِهِمْ» اختلاف شده است، برخی گفته اند ضمیر به مشرکان بازمی گردد. یعنی زمانی که ترس از دل هایشان برداشته می شود تا سخن فرشتگان را بشنوند. «قالُوا» یعنی فرشتگان، «ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا» یعنی مشرکان به آن ها پاسخ می دهند، «الْحَقَ» یعنی حقیقت را گفت. پس اعتراف می کنند که آن چه پیامبران آورده بودند حقیقت است، از ابن عباس و دیگران نقل شده است. و گفته شده ضمیر به «ملائکه» بازمی گردد، سپس در مورد معنای آن چندین نظر وجود داشته است: اول این که هنگامی که فرشتگان اعمال بندگان را بالا می برند در حالی که ناله و فریاد بلندی(1) دارند، پس فرشتگان گمان می کنند قیامت برپاشده است، پس به سجده می افتند و هراسان می گردند. پس هنگامی که درمی یابند چنین نیست «می گویند: پروردگارتان چه گفت: گویند حقیقت را.»

ص: 32

و ثانیها أن الفترة لما کانت بین عیسی و محمد صلی الله علیه و آله و بعث الله محمدا صلی الله علیه و آله أنزل الله سبحانه جبرئیل بالوحی فلما نزلت ظنت الملائکة أنه نزل بشی ء من أمر الساعة فصعقوا لذلک فجعل جبرئیل یمر بکل سماء و یکشف عنهم الفزع فرفعوا رءوسهم و قال بعضهم لبعض ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ یعنی الوحی.

و ثالثها أن الله إذا أوحی إلی بعض ملائکته لحق الملائکة غشی عند سماع الوحی و یصعقون و یخرون سجدا للآیة العظیمة فإذا فزع عن قلوبهم سألت الملائکة ذلک الملک الذی أوحی إلیه ما ذا قال ربک أو یسأل بعضهم بعضا فیعلمون أن الأمر فی غیرهم.

و فی قوله تعالی یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً المولی الصاحب الذی من شأنه أن یتولی معونة صاحبه علی أموره فیدخل فی ذلک ابن العم و الناصر و الحلیف و غیرهم أی لا یغنی فیه ولی عن ولی شیئا و لا یدفع عنه عذاب الله وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ و هذا لا ینافی ما ذهب إلیه أکثر الأمة من إثبات الشفاعة لأنها لا تحصل إلا بأمر الله تعالی و إذنه و المراد بالآیة أنه لیس لهم من یدفع عنهم العذاب و ینصرهم من غیر أن یأذن الله لهم فیه و یدل علیه قوله إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ أی إلا الذین رحمهم الله من المؤمنین فإنه إما أن یسقط عقابهم ابتداء أو یأذن بالشفاعة فیهم.

و فی قوله تعالی إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ أی للملائکة فی الشفاعة لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی لهم أن یشفعوا فیه.

و فی قوله تعالی فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ أی شفاعة الملائکة و النبیین کما نفعت الموحدین عن ابن عباس و قال الحسن لم تنفعهم شفاعة ملک و لا شهید و لا مؤمن و یعضد هذا الإجماع علی أن عقاب الکفر لا یسقط بالشفاعة و قد صحت الروایة عن ابن مسعود قال یشفع نبیکم رابع أربعة جبرئیل ثم إبراهیم ثم موسی أو عیسی ثم نبیکم لا یشفع أحد أکثر مما یشفع فیه نبیکم ثم النبیون ثم الصدیقون ثم الشهداء و یبقی قوم فی جهنم فیقال لهم ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ إلی قوله فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ قال ابن مسعود فهؤلاء الذین یبقون فی جهنم

وَ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَقُولُ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَیْ رَبِّ عَبْدُکَ فُلَانٌ سَقَانِی شَرْبَةً مِنْ

ص: 33

و دوم این که مدت زمانی میان پیامبری عیسی علیه السلام و پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله وجود داشت سپس خداوند حضرت محمد صلی الله علیه وآله را برانگیخت، پس هنگامی که جبرئیل را با وحی نازل فرمود، فرشتگان پنداشتند او همراه با فرمانی درباره ی قیامت نازل شده است، به همین دلیل فریاد زدند. از این رو جبرئیل به هر آسمان گذر می کرد و ترس را ازآنان برطرف می ساخت. پس سرهای خود را بالا می آوردند و برخی از آنان به برخی دیگر می گفتند: پروردگارتان چه فرموده است؟ پاسخ می دادند: حق، یعنی وحی.

و سوم این که هنگامی که خداوند به بعضی از فرشتگان وحی نازل می فرمود هنگام شنیدن وحی بیهوش می شدند و فریاد می زدند و برای این نشانه ی بزرگ به

سجده می افتادند. پس هنگامی که بیم از دل هایشان برداشته می شد فرشتگان از فرشته ای که وحی بر او نازل شده بود می پرسیدند: پروردگارت چه فرمود؟ یا بعضی از آنان از بعضی دیگر می پرسیدند و می دانستند که دستور برای دیگران است.

و در سخن خداوند متعال: روزی که هیچ دوستی برای دوست خود سودمند نیست، مولی هم نشینی است که سزاوار است دوست خود را در کارهایش یاری دهد. بنابراین پسرعمو و یاری دهنده و هم پیمان و دیگران را شامل می شود، یعنی هیچ دوستی نمی تواند به دوست خود فایده ای رسانده یا او را از عذاب الهی نگاه دارد، و آنان یاری نمی شوند. و این مخالف اعتقاد بسیاری از امت نیست که شفاعت را ثابت می داند، زیرا آن تنها به دستور و اجازه ی خداوند به دست می آید، و منظور از آیه چنین است آنان کسی را ندارند که آنان را از عذاب نگاه دارد و یاری شان نماید، مگر این که خداوند در این کار اجازه دهد. و این فرموده ی خداوند نیز دلیل بر آن است که: مگر کسی که خداوند بر او رحم آورد، یعنی مگر کسانی از مؤمنان که خداوند به آن ها رحم کند. و به این وسیله یا از ابتدا عذاب از ایشان برداشته شود و یا اجازه ی شفاعت برای ایشان داده شود.

و فرموده ی خداوند متعال: مگر پس از آن که خداوند برای او اجازه دهد، یعنی به فرشتگان در شفاعت، برای هرکس بخواهد و رضایت داشته باشد تا درباره ی آنان شفاعت انجام شود.

و در سخن خداوند متعال: پس شفاعت شفاعت کنندگان برایشان سودمند نخواهد بود، یعنی شفاعت فرشتگان و پیامبران، همان گونه که یکتاپرستان بهره مند شدند، از ابن عباس روایت شده است. و حسن گفته است: شفاعت هیچ فرشته یا شهید یا مؤمنی برای آنان سودمند نخواهد بود. و این اجماع را به این وسیله تقویت کرده است که عقوبت کفر به وسیله ی شفاعت از بین نمی رود. و روایتی صحیح از ابن مسعود وارد شده که: پیامبر شما به عنوان چهارمین تن از یک گروه چهارنفره شفاعت می کند، جبرئیل و سپس ابراهیم و موسی یا عیسی و سپس پیامبر شما، هیچ یک از آن ها بیش از آن چه پیامبر شما شفاعت می کند شفیع نیست، سپس پیامبران، سپس صدیقان و سپس شهیدان، و گروهی در جهنم باقی می مانند پس به آن ها گفته

می شود: چه چیز شما را به دوزخ افکند؟ تا اینجای آیه: پس شفاعت شفاعت کنندگان برایشان سودمند نخواهد بود. ابن مسعود گفته است: این ها کسانی هستند که در جهنم باقی می مانند.

و از حسن از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله آمده که فرمود: مردی از اهل بهشت در روز قیامت می گوید: ای پروردگار، فلان کس از بندگان تو در دنیا جرعه ی آبی به من نوشاند،

ص: 33

مَاءٍ فِی الدُّنْیَا فَشَفِّعْنِی فِیهِ فَیَقُولُ اذْهَبْ فَأَخْرِجْهُ مِنَ النَّارِ فَیَذْهَبُ فَیَتَجَسَّسُ فِی النَّارِ حَتَّی یُخْرِجَهُ مِنْهَا.

-وَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنْ أُمَّتِی مَنْ سَیُدْخِلُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَتِهِ أَکْثَرَ مِنْ مُضَرَ

پس مرا شفیع او قرار بده. پس گفته می شود: برو و او را از آتش جهنم بیرون آور، پس او رفته و به دنبالش جستجو می کند تا آن که او را از آتش بیرون آورد.

و نیز پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا کسانی از امت من هستند که خداوند به وسیله ی شفاعت آن ها گروه بسیاری را وارد بهشت می کند.

روایات

روایت 1.

خصال: رسول خدا فرمود هر پیغمبری نزد خدا یک دعای خصوصی داشت که آن را درخواست کرد و سؤالی نمود و من دعای خود را ذخیره کردم برای شفاعت امتم در روز قیامت.

روایت 2.

خصال: رسول خدا فرمود سه دسته نزد خدا شفاعت میکنند و شفاعتشان پذیرفته می شود، پیغمبران سپس علما و دانشمندان سپس شهیدان.

روایت 3.

خصال: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: با آن چه از پیش فرستاده اید در روز قیامت دست ما را برای شفاعت و درخواست برای شما بسته نسازید. و فرمود: برای ما شفاعتی است و برای کسانی که ما را دوست می دارند نیز شفاعتی است.

روایت 4.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام به نقل از پدرانشان از أمیر المؤمنین علیه السّلام از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت فرمود :که هر کس به حوض من (حوض کوثر) ایمان نیاورد، خداوند او را بر آن حوض نرساند و هر کس ایمان به شفاعت من نیاورد، خداوند او را به شفاعت من فائز نگرداند! سپس فرمود: شفاعت من مربوط به کسانی است که مرتکب گناهان کبیره می شوند. و امّا نیکوکاران، اصلا، مستحقّ توبیخ و مؤاخذه نیستند. حسین بن خالد گوید: به حضرت عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه معنی این آیه چیست: «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی»؟}شفاعت نمی کنند مگر کسی را که خداوند بپسندد{ فرمود: یعنی شفاعت نمی کنند مگر کسی را که خداوند از دینش خوشنود باشد.

روایت 5.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: نویسنده ی این کتاب گفته است: مؤمن کسی است که نیکی هایش او را شادمان ساخته و بدی هایش

ص: 34

سَیِّئَتُهُ (1)لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَ سَاءَتْهُ سَیِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ مَتَی سَاءَتْهُ سَیِّئَةٌ نَدِمَ عَلَیْهَا وَ النَّدَمُ تَوْبَةٌ وَ التَّائِبُ مُسْتَحِقٌّ لِلشَّفَاعَةِ وَ الْغُفْرَانِ وَ مَنْ لَمْ تَسُؤْهُ سَیِّئَتُهُ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ إِذَا لَمْ یَکُنْ مُؤْمِناً لَمْ یَسْتَحِقَّ الشَّفَاعَةَ لِأَنَّ اللَّهَ غَیْرُ مُرْتَضٍ لِدِینِهِ.

او را اندوهگین می کند(1). به دلیل فرموده ی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله که: هرکس نیکی اش او را شادمان کرده و بدی اش او را اندوهگین سازد پس او مؤمن است. و هنگامی که گناهی او را اندوهگین سازد پشیمان شود و پشیمانی توبه است و توبه کننده سزاوار شفاعت و آمرزش است. و هرکس گناهش او را ناراحت نسازد مؤمن نیست و کسی که مؤمن نباشد شایسته ی شفاعت نمی باشد، چرا که دین او راضی کننده نیست.

روایت 6.

امالی صدوق: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: فاطمه سلام الله علیها به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: در روز موقف بزرگ و روز وحشت ها و روز هراس بزرگ شما را کجا ملاقات نمایم؟ فرمود: ای فاطمه، در کنار در بهشت، در حالی که پرچم حمد در دستان من است و من شفاعت کننده ی امتم در نزد پروردگار هستم. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: در کنار حوض به دیدار من بیا، چرا که من امتم را سیراب می گردانم. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: مرا در کنار صراط ببین. چرا که من آن جا می ایستم و می گویم: پروردگارا، امت مرا سالم بدار. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا ندیدم چه؟ فرمود: در کنار میزان با من دیدار کن که کنار آن ایستاده ام و می گویم: پروردگارا امت مرا سالم بدار. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: مرا در کناره ی جهنم ملاقات کن که شعله ها و حرارت آن از امت من دور بماند. پس فاطمه از شنیدن این سخن شادمان شد، درود خداوند بر او و پدرش و شوهرش و دو فرزندش باد.

روایت 7.

تفسیر قمی: سماعه گفت: از ابوعبدالله علیه السلام، درباره ی شفاعت پیامبر صلی الله علیه وآله در روز قیامت پرسیدم، فرمودند: در روز قیامت با ریسمان هایی بر دهان مردم زده می شود(2)،

پس می گویند: ما را نزد آدم ببرید تا برای ما شفاعت نماید، پس آن ها را نزد آدم می آورند و می گویند: ای آدم، برای ما نزد پروردگارت شفاعت نما (3)، پس می گوید: من خود گناه و خطایی دارم، به نزد نوح روید، پس نزد نوح می آیند و او نیز آن ها را به پیامبر پس از خود بازمی گرداند، به همین ترتیب هر پیامبری آنان را نزد پیامبر بعدی می فرستد تا آن که به عیسی می رسند و می فرماید: باید به محضر محمد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بروید، پس نزد ایشان رفته و حال خود را بیان می دارند و از ایشان درخواست می کنند. پس می فرماید: بروید، و آنان را

ص: 35

بَابِ الْجَنَّةِ وَ یَسْتَقْبِلُ بَابَ الرَّحْمَنِ وَ یَخِرُّ سَاجِداً فَیَمْکُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.

به سوی درهای بهشت می برند و مقابل در رحمان قرار گرفته و به سجده می افتد و به میزانی که خداوند بخواهد درنگ می کند. سپس خداوند عزوجل می فرماید: سرت را بلند کن و شفاعت کن که پذیرفته است و درخواست کن تا به تو عطا شود. و این معنای فرموده ی اوست که «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا»(1){باشد که پروردگارت تو را به جایگاه پسندیده ای برانگیزد}.

توضیح

«تشفع» در صیغه ی مجهول از باب تفعیل است، گفته می شود: «شفعه تشفیعا» یعنی شفاعت او را پذیرفت.

روایت 8.

تفسیر قمی: از اباعبدالله که فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: اگر من به مقام پسندیده می رسیدم(2) برای پدر و مادر و عمویم و برادری که در زمان جاهلیت داشته ام شفاعت می کردم.(3)

توضیح

داشتن برادری در جاهلیت یعنی پیش ازبعثت و این مخالف مؤمن بودن او نیست.

روایت 9.

تفسیر قمی: ابوبصیر از ابوعبدالله علیه السلام: درباره ی فرموده ی خداوند متعال: «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً» {آن ها شفاعتی نمی کنند مگر کسی که از خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد.} گفت: نه شفاعت نموده و نه شفاعت از آنان پذیرفته می شود و نه برایشان شفاعت می کنند. {مگر کسی که از جانب خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد} مگر کسی که به وسیله ی ولایت امیرمؤمنان علیه السلام و امامان پس از او اجازه دارد، و این همان عهد و پیمان نزد خداوند است. تا پایان حدیث.

روایت 10.

بشارة المصطفی، امالی صدوق: ابوبصیر از ابوعبدالله صادق علیه السلام، فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد خداوند اولین و آخرین مردم را بر روی یک زمین گرد هم آورد، پس تاریکی فراوانی آن ها را فرا گیرد، آن ها به سوی پروردگارشان ناله و فریاد می برند و می گویند: پروردگارا این تاریکی را از ما برطرف ساز. فرمود: پس گروهی می آیند که پیشاپیش آن ها نورانی است و زمین قیامت از آن نور روشن شده است. پس مردم می گویند: این ها حتما پیامبران خدا هستند، پس ندایی از سوی خدا پاسخ می دهد: این ها پیامبران خدا نیستند. مردم گویند: بنابراین آن ها فرشتگان هستند، صدا از جانب پروردگار پاسخ می دهد: این ها فرشتگان نیستند. پس مردم حاضر می گویند: بنابراین آن ها شهدا هستند. باز پاسخ از جانب خداوند می آید که آنان شهیدان نیستند. سپس حاضران می پرسند: آنان چه کسانی هستند؟ ندای الهی پاسخ می دهد: از خودشان بپرسید که چه کسانی هستند. می پرسند: شما چه کسانی هستید؟ آن گروه پاسخ می دهند: ما علویان هستیم. ما از نسل پیامبر صلی الله علیه وآله هستیم، ما فرزندان علی علیه السلام ولی خدا هستیم،

ص: 36

الْمَخْصُوصُونَ بِکَرَامَةِ اللَّهِ نَحْنُ الْآمِنُونَ الْمُطْمَئِنُّونَ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اشْفَعُوا فِی مُحِبِّیکُمْ وَ أَهْلِ مَوَدَّتِکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ فَیَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ.

ماییم که به وسیله ی بزرگداشت خداوند ممتاز شده ایم. ما هستیم که در امان و آرامش قرار داریم. پس ندایی از جانب حق می رسد که درباره ی دوستداران خود شفاعت نمایید. پس شفاعت می کنند و شفاعت آنان پذیرفته می شود.

روایت 11.

علل الشرائع: ابوبصیر از اباعبدالله علیه السلام، فرمود: شیعیان ما از نور الهی آفریده شده اند و به سوی او بازمی گردند. و به خدا سوگند شما در روز قیامت به ما می پیوندید و ما شفاعت می کنیم و شفاعت ما پذیرفته شود و به خدا سوگند شما نیز شفاعت می کنید و شفاعت شما پذیرفته می شود. و کسی باقی نمی ماند مگر این که آتش از جانب چپ او و بهشت از سمت راست او دیده می شود و دوستان خود را وارد بهشت کرده و دشمنان خود را به جهنم می فرستد.

روایت 12.

امالی صدوق: امام جعفر صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام فرمودند: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هنگامی که من در مقام محمود قرار گیرم، درباره ی کسانی از امتم که گناهان بزرگ دارند شفاعت می کنم و خداوند شفاعت مرا خواهد پذیرفت. و به خدا سوگند برای کسانی که فرزندان مرا آزار دادند شفاعت نخواهم کرد.

روایت 13.

امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر کس سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست، معراج و پرسش در قبر و شفاعت.

روایت 14.

امالی شیخ طوسی: در حدیث ابوذر و سلمان که گفتند: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند یک درخواست برآورده شده به من عطا کرد و من آن درخواست را برای شفاعت درباره ی مؤمنان امتم در روز قیامت نگاه داشتم و خداوند نیز مرا اجابت کرد. پایان حدیث.

روایت 15.

تفسیر قمی: امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام فرمودند: به خدا سوگند ما شفاعت می کنیم و شفاعت ما پذیرفته شود. به خدا سوگند ما برای شیعیان گناهکار شفاعت می کنیم تا جایی که دشمنان ما با مشاهده آن می گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» {پس ما نه شفاعت کننده ای نداریم و نه دوست مهربانی، پس اگر بار دیگر به ما زندگی داده شود از مؤمنان خواهیم بود}. گفت: از هدایت یافتگان، چرا که ایمان به وسیله ی اقرار در آن ها به وجود آمد.

توضیح

یعنی منظور از ایمان در این جا اسلام نیست؛ بلکه هدایت به سوی ولایت امامان است، یا به این معنی که منظور ایمان ظاهری نیست.

ص: 37

روایت 16.

تفسیر قمی: «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَه»ُ {و شفاعت در نزد او تنها برای کسی سودمند است که اجازه داده شده} گفت: هیچ یک از پیامبران و فرستادگان خداوند در روز قیامت شفاعت نمی کنند مگر پس از این که از سوی خدا به آن ها اجازه داده شود، به جز پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، چر که خداوند به ایشان پیش از روز قیامت اجازه ی شفاعت داده است. و شفاعت برای ایشان و امامانی است که از نسل ایشان هستند. پس از آن برای پیامبران دیگر است، صلوات خدا بر آن ها و بر محمد و خاندان او باد. گفت پدرم از ابن ابی عمیر از معاویه بن عمار از ابوعباس مکبر گفت: یکی از غلامان همسر امام سجاد علیه السلام به نام ابوایمن بر ابوجعفر علیهما السلام وارد شد و گفت: ای ابوجعفر، مردم را فریب داده و می گویید: شفاعت محمد، شفاعت محمد، پس ابوجعفر علیه السلام به حدی خشمگین شد که چهره اش تغییر کرد. سپس فرمود: وای بر تو ای ابوایمن، آیا برایت شگفت است که در شکم و شهوت پارسائی کنی؟ آیا هراس روز قیامت را نمی شناسی؟ همانا تو شفاعت محمد صلی الله علیه وآله را دلیل آورده ای، پس آیا او برای کسی جز کسانی که سزاوار آتش هستند شفاعت می کند؟ سپس فرمود: هیچ یک از اولین و آخرین آدمیان نیست مگر این که روز قیامت نیازمند شفاعت ایشان است. سپس ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله برای امت خود حق شفاعت دارد، و ما نیز برای شیعیان خود شفاعت می کنیم(1)

و شیعیان ما نیز برای دوستان و نزدیکان خود شفاعت می کنند. سپس فرمود: همانا مؤمن برای کسانی به مانند قبیله ی ربیعه و مضر شفاعت می کند(2) و همانا مؤمن حتی برای خدمتکار خود شفاعت می کند و می گوید: پروردگارا، حق خدمتگزاری من همراهی با من در سرما و گرماست.

محاسن: پدرش از ابن ابی عمیر مانند مانند آن را روایت کرده(3)، تا اینجای سخن که: آتش بر او واجب است. بیان: «تربد» یعنی دگرگون شد.

روایت 17.

خصال: ابن عباس گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: پنج چیز به من داده شده که یپش از من به کسی داده نشد است. زمین برایم سجده گاه و پاکیزه قرار داده شد، و من به وسیله ی بیم و هراس یاری شدم، و اموالی که از جنگ با کفار به دست آید برایم حلال شد و جوامع کلام به من داده شد، و شفاعت به من عطا شد.

روایت 18.

خصال: حسن بن عبدالله از پدرانش از جدش حسن بن علی علیهما السلام

ص: 38

حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی جَوَابِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ سَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ وَ أَمَّا شَفَاعَتِی فَفِی أَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مَا خَلَا أَهْلَ الشِّرْکِ وَ الظُّلْمِ.

در حدیثی طولانی: که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در جواب یکی از یهودیان که سؤالاتی از ایشان کرد فرمود: اما شفاعت من برای کسانی است که گناهان بزرگ دارند، به جز اهل شرک و ظلم.

توضیح

منظور از ظلم انواع دیگر کفر و مذاهب باطل است.

روایت 19.

خصال: قطان از ابن زکریا از ابن حبیب از محمدبن عبدالله از علی بن حکم از ابان از محمدبن فضل(1) زرقی از اباعبدالله از پدرش از جدش از علی علیهم السلام، فرمود: همانا بهشت هشت در دارد، یکی از درها برای ورود پیامبران و صدیقان است، از در دیگر شهدا و نیکوکاران وارد می شوند، و پنج در برای ورود شیعیان و دوستداران ماست و من همواره بر صراط ایستاده ام و دعا می کنم و می گویم: پروردگارا، شیعیان و دوستداران و یاران مرا و هرآن کس را که در دنیا مرا دوست داشته به سلامت دار. در این هنگام ندایی از میانه ی عرش می رسد که: دعایت مستجاب شد و شفاعتت برای شیعیانت پذیرفته شد. و نیز هریک از شیعیان من و

کسانی که مرا به دوستی گرفته و یاری کردند و با سخن یا عمل با دشمنان من جنگیدند، برای هفتاد هزار تن از همسایگان و نزدیکان خود شفاعت می کنند. و در دیگری نیز برای ورود مسلمانان دیگر است، کسانی که شهادت لااله الالله داده اند و در قلبشان ذره ای بغض نسبت به ما اهل بیت وجود ندارد.

روایت 20.

امالی شیخ طوسی: امام حسن عسکری از پدرش از پدرانش علیهم السلام فرمودند: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: هنگامی که در روز قیامت مردم برانگیخته شوند منادی مرا صدا می زند که ای پیامبر خدا، همانا خداوند بلندمرتبه تو را درباره ی مجازات دوستدارانت

ص: 39

وَ مُحِبِّی أَهْلِ بَیْتِکَ الْمُوَالِینَ لَهُمْ فِیکَ وَ الْمُعَادِینَ لَهُمْ فِیکَ فَکَافِهِمْ بِمَا شِئْتَ فَأَقُولُ یَا رَبِّ الْجَنَّةَ فَأُبَوِّؤُهُمْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُ فَذَلِکَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ الَّذِی وُعِدْتُ بِهِ.

و دوستداران اهل بیتت که برای تو آن ها را دوست می گرفته اند، و با دشمنان شما دشمنی کرده اند، اجازه داده است. پس آن گونه که می خواهی آنان را پاداش بده. پس می گویم: پروردگارا، آنان را در هرجای بهشت که بخواهم مسکن می دهم. و این مقام محمودی است که به من وعده شده است.

روایت 21.

امالی شیخ طوسی: محمدبن ابراهیم بن کثیر می گوید: در بیماری پیش از مرگ ابونواس حسن بن هانی برای عیادت از او وارد شدیم، پس عیس بن موسی هاشمی به او گفت: ای ابوعلی، تو در آخرین روزهای زندگی دنیایی خود و اولین روزهای زندگی در آخرت قرار داری، و میان تو و خداوند بدی هایی وجود دارد. (1) پس به سوی خداوند عزوجل توبه کن. ابونواس سندونی بر پای نشست و گفت: مرا از خداوند می ترسانید، در حال که حمادبن سلمه از ثابت بنانی از انس بن مالک برایم نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر پیامبری دارای شفاعت است و من شفاعتم را برای اهل گناهان کبیره در امتم در روز قیامت ذخیره کرده ام. آیا گمان می کنی من از آن ها نیستم؟

روایت 22.

خصال: در حدیث اعمش از امام صادق علیه السلام: کسانی که باید حد بر آن ها جاری شود از مسلمانان هستند و نه مؤمنان و نه کافران، چرا که خداوند تبارک و تعالی هیچ مؤمنی را وارد آتش نمی کند که بهشت را به او وعده کرده است. و هیچ کافری را از آتش بیرون می آورد که ورود به آتش و جاودانه شدن درآن را به او وعده داده است. «وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ» {و کمتر از آن را برای هرکس بخواهد می بخشد.} بنابراین اصحاب حدود فاسقان هستند و نه مؤمنان، و نه کافران. آن ها در آتش جاودانه نیستند و روزی از آن بیرون آورده می شوند و شفاعت برای آنان و مستضعفان هنگامی جایز است که دینشان مورد قبول خداوند باشد. پایان حدیث.

روایت 23.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: در آن چه امام رضا علیه السلام برای مأمون نوشت: کسی ایمان خالص داشته باشد و گناهکاران یکتاپرست وارد آتش می شوند و از آن بیرون می آیند و شفاعت برای آن ها اجازه شده است.

روایت 24.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدرانش از امیرمؤمنان علیهم السلام که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هنگامی که روز قیامت فرارسد حسابرسی از شیعیان به ما واگذار می شود. پس هرکس گناهانش میان خود و خدایش باشد برای او حکم می دهیم و مورد اجابت قرار می گیریم. و هرکس کرده اش میان او و مردم رخ داده باشد آن را درخواست می کنیم و به ما بخشیده می شوند. و هرکس گناهش مربوط به رابطه ی او با ما باشد، ما برای بخشش و گذشت از همه شایسته تر هستیم.

روایت 25.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: با اسناد تمیمی از امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی

ص: 40

کَذَّبَ بِشَفَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ تَنَلْهُ.

علیه السلام که فرمود: هرکس شفاعت پیامبر صلی آلله علیه وآله را دروغ بشمارد از شفاعت محروم خواهد شد.

روایت 26.

ثواب الأعمال: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا مؤمنان شما در روز قیامت به مردی که در دنیا او را می شناخته اند برمی خورند که حکم به جهنم برایش داده شده و فرشته ای او را به سوی آتش می برد. پس به او می گوید: فلانی، مرا دریاب، چرا که من در دنیا با تو خوشرفتاری می کردم و در حاجت هایی که از من داشتی تو را یاری می دادم. پس آیا در این روز به من پاداشی نخواهی داد؟ پس مؤمن به فرشته ای که او را گرفته می گوید: رهایش کن، گفت: پس خداوند سخن مؤمن را می شنود و به فرشته دستور می دهد درخواست مؤمن را برآورده سازد، پس او نیز رهایش می کند.

روایت 27.

ثواب الأعمال: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا مؤمن برای دوست صمیمی خود شفاعت می کند، مگر این که دشمن ناصبی اهل بیت باشد. و اگر همه ی پیامبران برگزیده و فرشتگان مقرب برای ناصبی شفاعت کنند پذیرفته نخواهد شد(1).

روایت 28.

محاسن: معاویه بن وهب گوید: از ابوعبدالله درباره ی سخن خداوند متعال پرسیدم که: «لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً» {تنها کسانی سخن می گویند که خداوند رحمان به آن ها اجازه داده و گفتار صحیح بگوید.} فرمود: سوگند به خدا ما هستیم که در آن روز اجازه ی سخن گفتن به ما داده شده و گفتار درست می گوییم، گفتم: فدایت شوم، شما چه می گویید؟(2) فرمود: پروردگارمان را بزرگ می خوانیم و بر پیامبرمان درود می فرستیم و برای شیعیان خود شفاعت می کنیم و خداوند ما را اجابت می کند.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: محمد بن عباس از حسن از محمد بن عیسی از یونس عن سعدان مانند آن را آورده است، و از امام کاظم علیه السلام نیز مانند آن روایت شده است.

روایت 29.

کافی: علی بن محمد از برخی یاران ما از ابن محبوب از محمدبن فضیل از ابوالحسن ماضی علیه السلام مانند آن روایت شده است.

روایت 30.

محاسن: با همین اسناد گفت: از اباعبدالله علیه السلام درباره ی فرموده ی خداوند «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ»(3){ کیست که در نزد او شفاعت نماید مگر به اجازه ی او، که از آن چه در مقابلشان قرار دارد آگاه است}(4) فرمود: آن شفاعت کنندگان ما هستیم.

ص: 41

شی، تفسیر العیاشی عن معاویة بن عمار مثله.

تفسیر عیاشی از معاویه بن عمار مانند آن را آورده است.

روایت 31.

محاسن: علی بن ابی حمزه گفت: مردی به ابوعبدالله علیه السلام عرض کرد: همسایه ای داریم که از خوارج است و می گوید: به راستی محمد در روز قیامت تنها به فکر خویش است، چگونه برای دیگران شفاعت می کند؟ پس ابوعبدالله علیه السلام فرمود: هیچ یک از اولین و آخرین مردمان نیست مگر این که در روز قیامت به شفاعت محمد صلی الله علیه وآله نیاز دارد.

روایت 32.

محاسن: عمربن عبدالعزیز از مفضل یا دیگران از ابوعبدالله علیه السلام روایت کردند که: درباره ی فرموده ی خداوند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {پس ما نه شفاعت کننده ای داریم و نه دوست مهربانی} فرمود: شفاعت کنندگان ائمه و دوستان از مؤمنان هستند.

روایت 33.

محاسن: ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله شفاعت دارد.

روایت 34.

محاسن: ابوحمزه گفت امام علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله حق شفاعت برای امتش را دارد و ما نیز حق شفاعت برای شیعیان خویش را داریم و شیعیان ما نیز می توانند برای اهل بیت خود شفاعت کنند.

روایت 35.

محاسن: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا همسایه برای همسایه ی خود و دوست برای دوست خود شفاعت می کند و اگر فرشتگان مقرب و پیامبران برگزیده برای دشمن اهل بیت شفاعت کنند پذیرفته نمی شود.

روایت 36.

محاسن: جابربن یزید گفت: ابوجعفر علیه السلام فرمود: ای جابر، دشمن ما را در نیازهایش یاری نده و از او درخواست عطا نکن(1) و از اوحتی جرعه ای آب درخواست نکن، همانا مؤمنی در آتش به او برخورد می کند و او می گوید: آیا من برای تو چنین و چنان نکردم؟ پس مؤمن از او شرم می کند و از آتش رهایی می دهد. و مؤمن را به این دلیل مؤمن نامیدند چرا که او برای خدا امان می دهد و خداوند به او اجازه داده و امانش پذیرفته می شود.

ص: 42

روایت 37.

مناقب ابن شهرآشوب: از ابن عباس درباره ی فرموده ی خداوند: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ» {پس شفاعت شفاعت کنندگان برای آنان سودی نخواهد داشت} گفت: یعنی شفاعت شفاعت کنندگان برای کافران مکه سودی نخواهد داشت. سپس گفت: اولین کسی که در روز قیامت برای امت خود شفاعت می کند پیامبر خدا صلی الله علیه وآله است، و اولین کسی که برای اهل بیت و فرزندان خود شفاعت می کند امیرمؤمنان علیه السلام است، و اولین کسی که برای مسلمانان روم شفاعت می کند صهیب است و اولین کسی که برای مسلمانان حبشه شفاعت می کند بلال است.

روایت 38.

حمران بن اعین گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند ما برای شیعیان خود شفاعت می کنیم تا جایی که مردم می گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {پس ما نه شفاعت کننده ای داریم و نه دوست مهربانی.}

روایت 39.

ابوهریره از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: شفیعان پنج تن هستند: قرآن و خویشان و امانت و پیامبر شما و اهل بیت پیامبر شما.

روایت 40.

تفسیر وکیع، ابن عباس درباره ی فرموده ی خداوند: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» {و قطعا پروردگارت به زودی تو را خشنود خواهد ساخت و تو راضی می شوی} گفت: یعنی ای محمد، خداوند در روز قیامت شفاعت تو را برای اهل بیتت خواهد پذیرفت، پس همه ی آنان را وارد بهشت می گرداند تا به این ترتیب از پروردگارت راضی شوی.

روایت 41

امام باقر علیه السلام درباره ی فرموده ی خداوند: «وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً» {و هر گروهی را می بینی که بر زانو نشسته} تا پایان آیه، فرمود: او پیامبر خدا صلی الله علیه وآله است و علی علیه السلام بر تپه ی بلندی ایستاده و شفاعت می کند. سپس می فرماید: ای علی، شفاعت کن. پس مردی برای قبیله اش شفاعت کرده و مردی برای خانواده اش و دیگری به اندازه ی اعمال خود برای دو تن دیگر شفاعت می کند. و این همان مقام محمود است.

روایت 42.

ابوعبدالله علیه السلام: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» {و کسانی را که ایمان آورده اند بشارت ده به این که نزد پروردگارشان قدم صدق دارند.} فرمود: ولایت امیر المومنین است، «أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ» شفاعت پیامبر صلی الله علیه وآله است«وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ» {و آن که با راستی آمده است} شفاعت علی علیه السلام است، «اولئک هم الصدیقون» {آن ها همان صدیقان هستند} شفاعت امامان علیهم السلام می باشد.

روایت 43.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله: همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود و علی علیه السلام نیز شفاعت کرده و شفاعتش پذیرفته می شود و اهل بیتم نیز شفاعت می کنند و شفاعت آن ها نیز پذیرفته می شود.

توضیح

جزری گفته است: «کوم» بلندی و ارتفاع است، مانند این حدیث که: «گروهی ازیکتاپرستان گمان می کنند در روز قیامت بر تپه ای حبس می شوند تا آن که پاکیزه شوند». و با فتحه به معنای جایگاه بلند است و مفرد آن «کومة» می باشد. و «یهذبوا» یعنی از گناهان پاک شوند.

ص: 43

روایت 44.

تفسیر امام علیه السلام: امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: خداوند نسبت به بندگان خود مهربان است، و از مهربانی های او این است که او صد بخش از رحمت را آفرید و یک بخش از آن را در وجود بندگان قرار داد، پس به واسطه ی همین یک بخش بندگان با یکدیگر مهربان هستند و مادر با کودکش مهربان است و حیوانات مادر(1) با فرزندان خود مهربان هستند. پس هنگامی که روز قیامت فرارسد این یک بخش از رحمت خود را به نود و نه بخش دیگر می افزاید و با آن به امت محمد صلی الله علیه وآله رحم می کند. سپس آن ها را برای مسلمانانی که دوست دارند شفاعت کنند، شفیع قرار می دهد. تا جایی که شخصی نزد یکی از شیعیان مؤمن آمده و می گوید: برای من شفاعت کن، او می پرسد: تو چه حقی بر من داری؟ پاسخ می دهد: روزی تو را سیراب نمودم، پس به یاد می آورد و برای او شفاعت می کند. سپس دیگری می آید و می گوید: برای من شفاعت کن. می پرسد: تو چه حقی بر من داری؟ پاسخ می دهد: در یک روز گرم مدتی زیر سایه ی دیوار من پناه گرفتی. پس برای او شفاعت می کند و شفاعتش پذیرفته می شود. و به همین ترتیب شفاعت می کند تا آن که برای همسایگان و هم نشینان و آشنایانش(2) شفاعت می کند. و همانا مؤمن بیش از آن چه گمان می کنید نزد خداوند گرامی است.

روایت 45.

تفسیر امام علیه السلام: خداوند عزوجل فرمود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» {و بترسید از روزی که هیچ کس، دیگری را از عذاب رهایی نمی بخشد}، یعنی عذابی را که سزاوار اوست از او برطرف نمی سازد. «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ» {و هیچ شفاعتی برای آنان پذیرفته نیست.} برای به تأخیر انداختن مرگ شفاعتی پذیرفته نیست. «وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ» {و از آن ها فدیه گرفته نمی شود} در مقابل آن فداء پذیرفته نمی شود، بلکه مرده و تنها می ماند. امام صادق علیه السلام فرمود: و این روز مرگ است، چرا که شفاعت و فدیه در آن [از آن] سودی نمی بخشد. اما در روز قیامت ما و اهل بیت ما هر جزایی را برای شیعیان خود می پذیریم، همانا میان اعراف اهل بهشت محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم و پاکان خاندان آن ها قرار خواهند داشت، پس برخی از شیعیان خود را در میانه ی آن میدان ها خواهیم دید، پس هریک از آن ها که در بعضی سختی ها کوتاهی کرده باشد، برترین شیعیان خود را مانند سلمان و مقداد و ابوذر و مانند آن ها را در زمان های پس از آن ها به سویشان می فرستیم و در هر دوره ای تا روز قیامت چنین خواهد بود. پس مانند شاهین و باز شکاری آنان را درمی یابند و مانند پرنده ی شکاری که شکار خود را به دهان می گیرد آن ها گرفته و گروه گروه به بهشت داخل می کنند. و به راستی که ما برترین شیعیان خود را هم چون کبوتر بر دوستداران آخرین خود می فرستیم و آن گونه که کبوتر دانه را از زمین برمی چیند آن ها را از میانه ی میدان ها گرفته و در بهشت به حضور ما می رسانند. در این هنگام یکی از شیعیان ما را که در اعمال خود کوتاهی نموده، پس از این که ولایت و تقیه و حقوق برادران خود را پاس داشته می آورند. و تعدادی از دشمنان اهل بیت را، بیش از صد تن

ص: 44

مِنْ ذَلِکَ إِلَی مِائَةِ أَلْفٍ مِنَ النُّصَّابِ فَیُقَالُ لَهُ هَؤُلَاءِ فِدَاؤُکَ مِنَ النَّارِ فَیَدْخُلُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ وَ أُولَئِکَ النُّصَّابُ النَّارَ وَ ذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی بِالْوَلَایَةِ لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ فِی الدُّنْیَا مُنْقَادِینَ لِلْإِمَامَةِ لِیُجْعَلَ مُخَالِفُوهُمْ مِنَ النَّارِ فِدَاءَهُمْ.

تا صدهزار تن از آنان را در مقابل او قرار می دهند و می گویند: این ها فدیه برای نجات تو از آتش هستند. پس این مؤمنان را وارد بهشت نموده و دشمنان اهل بیت را وارد آتش می سازند. و این معنای فرموده ی خداوند است که: «رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا کافران» {چه بسا آروز می کنند} یعنی با ولایت، «لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ» {که ای کاش مسلمان بودند} در دنیا تسلیم امامت باشند، تا مخالفانشان را فدیه ی خود در برابر آتش قرار دهند.

روایت 46.

عیاشی از خَیثَمه جُعفی روایت کرده است: من و مفضّل بن عُمَر شبی نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودیم، و جز ما کس دیگری آن جا نبود؛ مفضّل جُعفی عرض کرد: فدایتان شوم! حدیثی برایمان بگویید تا به شنیدن آن شاد و مسرور شویم. امام فرمود: آری، وقتی روز قیامت بر پا شود، خداوند همه خلایق را در زمین بلندی سراپا برهنه و غُرل محشور می کند، پرسیدم: فدایتان شوم! غُرل یعنی چه؟ فرمود: یعنی همان گونه که روز اول متولد شدند، و آنقدر می ایستند تا عرق به دهان هایشان برسد، می گویند: کاش خداوند میان ما حکم کند حتی اگر جهنم باشد؛ زیرا می بینند در آتش جهنم بودن از آن حالتی که دارند راحت تر است، سپس نزد آدم علیه السلام می آیند و می گویند: تو پدر ما و پیامبر خدا هستی، از پروردگارت بخواه میان ما حکم کند، حتی اگر به سوی جهنم برویم؛ آدم علیه السلام می گوید: من صاحب شما نیستم، پروردگارم مرا به دست خود آفرید و بر عرش خود حمل کرد و ملائکه را امر کرد بر من سجده کنند، سپس به من امر و دستوری داد، و من معصیت و نافرمانی کردم، اما شما را به سوی پیامبری راستگو راهنمایی می کنم که نهصد و پنجاه سال میان قوم خود ماند و آنها را به خدا دعوت کرد، و هر چه بیشتر او را تکذیب کردند، راستی و حقیقت امرش بیشتر آشکار شد؛ او نوح، پیامبر خداست. مردم نزد نوح علیه السلام می روند و می گویند: از پروردگارت بخواه برای ما حکم کند، حتی اگر جهنم باشد؛ نوح می گوید: من صاحب شما نیستم، من پسر کافرم را از اهل خود دانستم، اما شما را به سوی کسی راهنمایی می کنم که خدا او را در دنیا دوست خود قرار داده بود: نزد ابراهیم علیه السلام بروید. سپس مردم نزد ابراهیم علیه السلام آمده و او می گوید: من صاحب شما نیستم، من به بت پرستان دروغ گفتم که من بیمار هستم، اما شما را به سوی پیامبری راهنمایی می کنم که خدا با او سخن گفته است: منظورم موسی علیه السلام است، مردم نزد موسی علیه السلام می آیند و خواسته خود را به او می گویند، موسی نیز می گوید: من صاحب شما نیستم، من کسی را کشته ام، اما شما را نزد کسی می فرستم که به اذن و اراده خدا خلق می کرد، و بیماران کور مادرزاد و مبتلایان به پیسی را به امر خدا شفا می داد، به نزد عیسی علیه السلام بروید، مردم نزد عیسی می آ یند و او می گوید: من صاحب شما نیستم، اما شما را به سوی پیامبری راهنمایی می کنم که در دنیا وجود او را به شما بشارت دادم؛ نزد احمد بروید.

هر پیامبری که از زمان آدم علیه السلام تا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله متولد شده، تحت لوای محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود. مردم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آیند و می گویند:

ص: 45

یَا مُحَمَّدُ سَلْ رَبَّکَ یَحْکُمْ بَیْنَنَا وَ لَوْ إِلَی النَّارِ قَالَ فَیَقُولُ نَعَمْ أَنَا صَاحِبُکُمْ فَیَأْتِی دَارَ الرَّحْمَنِ وَ هِیَ عَدْنٌ وَ إِنَّ بَابَهَا سَعَتُهُ بُعْدُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَیُحَرِّکُ حَلْقَةً مِنَ الْحَلَقِ فَیُقَالُ مَنْ هَذَا وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ فَیَقُولُ أَنَا مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ افْتَحُوا لَهُ قَالَ فَیُفْتَحُ لِی قَالَ فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً لَمْ یُمَجِّدْهُ أَحَدٌ کَانَ قَبْلِی وَ لَا یُمَجِّدُهُ أَحَدٌ کَانَ بَعْدِی ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ قَالَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی وَ نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً أَفْضَلَ مِنَ الْأَوَّلِ ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی وَ نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً أَفْضَلَ مِنَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی أَقُولُ رَبِّ احْکُمْ بَیْنَ عِبَادِکَ وَ لَوْ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ نَعَمْ یَا مُحَمَّدُ قَالَ ثُمَّ یُؤْتَی بِنَاقَةٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ زِمَامُهَا زَبَرْجَدٌ أَخْضَرُ حَتَّی أَرْکَبَهَا ثُمَّ آتِی الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ حَتَّی أَقْضِیَ عَلَیْهِ وَ هُوَ تَلٌّ مِنْ مِسْکٍ أَذْفَرَ بِحِیَالِ الْعَرْشِ ثُمَّ یُدْعَی إِبْرَاهِیمُ فَیُحْمَلُ عَلَی مِثْلِهَا فَیَجِی ءُ حَتَّی یَقِفَ عَنْ یَمِینِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَضَرَبَ عَلَی کَتِفِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ تُؤْتَی وَ اللَّهِ بِمِثْلِهَا فَتُحْمَلُ عَلَیْهِ ثُمَّ تَجِی ءُ حَتَّی تَقِفَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِیکَ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ یَخْرُجُ مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ الرَّحْمَنِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَ لَیْسَ الْعَدْلُ مِنْ رَبِّکُمْ أَنْ یُوَلِّیَ کُلَّ قَوْمٍ مَا کَانُوا یَتَوَلَّوْنَ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَقُولُونَ بَلَی وَ أَیُّ شَیْ ءٍ عَدْلٌ غَیْرُهُ قَالَ فَیَقُومُ الشَّیْطَانُ الَّذِی أَضَلَّ فِرْقَةً مِنَ النَّاسِ حَتَّی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی هُوَ اللَّهُ وَ ابْنُ اللَّهِ فَیَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ یَقُومُ الشَّیْطَانُ الَّذِی أَضَلَّ فِرْقَةً مِنَ النَّاسِ حَتَّی زَعَمُوا أَنَّ عُزَیْزاً ابْنُ اللَّهِ حَتَّی یَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ یَقُومُ کُلُّ شَیْطَانٍ أَضَلَّ فِرْقَةً فَیَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ حَتَّی تَبْقَی هَذِهِ الْأُمَّةُ ثُمَّ یَخْرُجُ مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَ لَیْسَ الْعَدْلُ مِنْ رَبِّکُمْ أَنْ یُوَلِّیَ کُلَّ فَرِیقٍ مَنْ کَانُوا یَتَوَلَّوْنَ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَقُولُونَ بَلَی فَیَقُومُ شَیْطَانٌ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ شَیْطَانٌ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ شَیْطَانٌ ثَالِثٌ فَیَتَّبِعُهُ

ص: 46

ای محمد! از پروردگارت بخواه برای ما حکم کند حتی اگر جهنم باشد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: آری، من صاحب شما هستم؛ و به دار الرّحمن که همان باغ عَدن است می رود که در آن، از شرق تا به غرب وسعت دارد، و یکی از حلقه های در را می کوبد، گفته می شود: کیستی؟ در حالی که او را بهتر از همه می شناسد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: من محمد هستم؛ گفته می شود: در را برای او باز کنید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس آن در برایم باز می شود، وقتی خدایم را بنگرم چنان او را تمجید و اکرام می گویم که پیش از من هیچ کس خدا را چنین حمد و ثنا نگفته است و بعد از من هم نخواهد گفت؛ سپس به سجده می افتم، خداوند می فرماید: سرت را بلند کن و برخیز، بگو، هر چه بگویی شنیده می شود و شفاعت کن که پذیرفته می شود و بخواه که عطا می شوی؛ آن گاه که سر بردارم و به پروردگارم بنگرم، دوباره او را بهتر و برتر از بار اول، تمجید و تقدیس می گویم و به سجده می افتم؛ خداوند می فرماید: برخیز و بگو، سخن تو شنیده می شود، شفاعت کن پذیرفته می شود و بخواه عطا می شوی، آن گاه که سربردارم و به پروردگارم بنگرم، او را بهتر و برتر از بار اول و دوم، تمجید و تقدیس می گویم و به سجده می افتم، خداوند می فرماید: سربردار و بگو سخن تو شنیده می شود، شفاعت کن پذیرفته می شود و آن گاه که سربردارم می گویم: خدایا! برای بندگانت حکم کن حتی اگر جهنم باشد، و خدا می فرماید؛ بسیار خوب ای محمد! سپس ناقه ای از یاقوت سرخ با لگامی از زبرجد سبز می آورند تا من سوار شوم. سپس به مقام محمود می آیم و آن جا می ایستم، آن مقام تلّی از مشک اذفر است و روبروی عرش الهی قرار دارد. سپس ابراهیم فرا خوانده می شود و بر ناقه ای مانند آن سوار می شود و می آید تا بر سمت راست پیامبر می ایستد و سپس پیامبر، دستش را بلند می کند و بر شانه علی بن ابی طالب می زند، پیامبر فرمود: آن گاه به خدا سوگند، ناقه ای شبیه به آن که من سوار شدم برای تو می آورند و تو سوار می شوی و می آیی تا میان من و پدرت، ابراهیم قرار می گیری، آن گاه منادی از سوی خدای رحمان ندا می دهد و می گوید: ای مردم! آیا عدل پروردگارتان نیست اگر امروز هر قومی را همان کس ولی و سرپرست باشد که در دنیا بود؟ می گویند: آری، و جز این چه چیزی عادلانه است؟ پس شیطانی که مردم را گمراه کرده و به آنها باورانده بود عیسی، خدا و پسر خداست، برمی خیزد و پیروانش به دنبال او به جهنم می روند، و شیطانی که گروهی را گمراه کرده بود، چنان که گمان می کردند عُزَیر، پسر خداست، برمی خیزد و یارانش به دنبال او به سوی جهنم می روند، سپس همین طور هر شیطانی که قومی را گمراه کرده برمی خیزد و آن قوم به دنبال او به سوی جهنم می روند تا این که تنها امت مسلمان باقی می ماند، سپس منادی از جانب خدا ندا می دهد و می گوید: ای مردم! آیا عدل پروردگارتان نیست اگر امروز هر فرقه از شما را همان کسی امام و رهبر باشد که در دنیا بود؟ می گویند. بلی، و کدام عدل از این برتر و بهتر؟! پس شیطانی برمی خیزد و گروه و یارانش به دنبال او می روند پس شیطان دیگر برمی خیزد و یاران و پیروانش به دنبال او می روند، سپس شیطان سوم برمی خیزد و یارانش به دنبال او می روند

ص: 46

مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ مُعَاوِیَةُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ عَلِیٌّ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ الْحَسَنُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ الْحُسَیْنُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ فَیَتَّبِعُهُمَا مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُمَا ثُمَّ یَقُومُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ الْوَلِیدُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ یَقُومُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَیَتَّبِعُهُمَا مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُمَا ثُمَّ أَقُومُ أَنَا فَیَتَّبِعُنِی مَنْ کَانَ یَتَوَلَّانِی وَ کَأَنِّی بِکُمَا مَعِی ثُمَّ یُؤْتَی بِنَا فَیَجْلِسُ عَلَی الْعَرْشِ رَبُّنَا وَ یُؤْتَی بِالْکُتُبِ فَنَرْجِعُ فَنَشْهَدُ عَلَی عَدُوِّنَا وَ نَشْفَعُ لِمَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا مُرَهَّقاً قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا الْمُرَهَّقُ قَالَ الْمُذْنِبُ فَأَمَّا الَّذِینَ اتَّقَوْا مِنْ شِیعَتِنَا فَقَدْ نَجَاهُمُ اللَّهُ بِمَفازَتِهِمْ لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ قَالَ ثُمَّ جَاءَتْهُ جَارِیَةٌ لَهُ فَقَالَتْ إِنَّ فُلَاناً الْقُرَشِیَّ بِالْبَابِ فَقَالَ ائْذَنُوا لَهُ ثُمَّ قَالَ لَنَا اسْکُتُوا.

آن گاه معاویه برمی خیزد و هر که با او بود به دنبالش می رود و علی برمی خیزد و شیعیانش به دنبال او می روند و سپس یزید برمی خیزد و یارانش به دنبالش و حسن برمی خیزد و هر آن که شیعه او بود به دنبالش حرکت می کند و سپس حسین برمی خیزد و یارانش به دنبال او می روند، آن گاه مروان بن حکم و عبد الملک برمی خیزند و یاران و طرفدارانشان به دنبال آنها، پس علی بن حسین برمی خیزد و هر کس شیعه اوست به دنبال او می رود، سپس ولید بن عبد الملک برمی خیزد و یارانش به دنبال او، سپس محمد بن علی برمی خیزد و شیعیانش به دنبال او، آن گاه من برمی خیزم و شیعیان من به دنبالم، و گویی می بینم که شما دو تن همراه من هستید، و سپس آورده می شویم و بر عرش پروردگار خود می نشینیم، و نامه های اعمال را می آورند و در آن جا قرار می دهند و آنها علیه دشمنان ما شهادت می دهند، و ما برای شیعیان مُرهَق خود شفاعت می کنیم؛ پرسیدم: فدایتان شوم! مُرهَق یعنی چه؟ فرمود: یعنی گنه کار، اما شیعیان پرهیزکار و خداترس ما را خداوند با رستگاری و سعادتمندی خودشان نجات داده است، هیچ بدی و گزند و غمی به آنها نمی رسد، در این حال کنیزی نزد امام آمد و به امام گفت: فلان شخص قریش دمِ در [ایستاده] است، امام فرمود: بگویید داخل بیاید، و به ما فرمود: دیگر چیزی نگویید.(1)

توضیح

جزری گوید «فیه یبلغ العرق منهم ما یلجمهم»یعنی به دهان هایشان می رسد وگویا مانند لگام(دهنه) می شود که آنان را از کلام در محشر باز می دارد واینکه فرمود « وقتی به پروردگارم نگاه کردم » یعنی به عرش او یا به کرامت او یا به نوری از انوار عظمت او نگاه کردم. و نشستن بر ععرش کنایه از ظهور حکم وامر الهی از جانب عرش وخلق کلام در آنجاست.

روایت 47.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر در مقام محمود بایستم برای پدر و مادر و عمویم و برادری که در جاهلیت داشتم شفاعت می کنم.(2)

روایت 48.

تفسیر عیاشی: عِیص بن قاسم، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که گروهی از بنی هاشم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و از ایشان خواستند تا صدقات چهارپایان را به آنان بسپارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای فرزندان عبد المطّلب! صدقه برای من و شما حلال نیست، اما به من وعده شفاعت داده شده است امام فرمود: به خدا سوگند که خدا به او وعده شفاعت داده بود و شما ای فرزندان عبد المطّلب! گمان نکنید وقتی حلقه در رحمت الهی را گرفتم دیگران را بر شما ترجیح می دهم؟

پس فرمود: روز قیامت جنّ و انس در یک سطح می نشینند، وقتی وقوفشان آن جا طول می کشد، به دنبال شفاعت و شفیع می گردند و می گویند: به چه کسی پناه ببریم؟ نزد نوح علیه السلام می روند و از او شفاعت می طلبند، نوح می گوید: هیهات، من، خود به دیگری محتاجم(3).

می پرسند به چه کسی پناه ببریم؟ می گویند: به ابراهیم؛ نزد ابراهیم می آیند

ص: 47

فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُولُ هَیْهَاتَ قَدْ رَفَعْتُ حَاجَتِی فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیُقَالُ ایتُوا مُوسَی فَیَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُولُ هَیْهَاتَ قَدْ رَفَعْتُ حَاجَتِی فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیُقَالُ ایتُوا مُحَمَّداً فَیَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُومُ مُدِلًّا حَتَّی یَأْتِیَ بَابَ الْجَنَّةِ فَیَأْخُذُ بِحَلْقَةِ الْبَابِ ثُمَّ یَقْرَعُهُ فَیُقَالُ مَنْ هَذَا فَیَقُولُ أَحْمَدُ فَیُرَحِّبُونَ وَ یَفْتَحُونَ الْبَابَ فَإِذَا نَظَرَ إِلَی الْجَنَّةِ خَرَّ سَاجِداً یُمَجِّدُ رَبَّهُ بِالْعَظَمَةِ فَیَأْتِیهِ مَلَکٌ فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَدْخُلُ مِنْ بَابِ الْجَنَّةِ فَیَخِرُّ سَاجِداً وَ یُمَجِّدُ رَبَّهُ وَ یُعَظِّمُهُ فَیَأْتِیهِ مَلَکٌ فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَقُومُ فَمَا یَسْأَلُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ إِیَّاهُ.

و از او شفاعت می خواهند، ابراهیم می گوید: هیهات، من به دیگری محتاجم. پرسیدند به چه کسی پناه ببریم؟ می گوید: نزد موسی بروید؛ می روند و از او شفاعت می خواهند، موسی می گوید: هیهات، من، خود به دیگری محتاجم، پرسیدند به چه کسی پناه ببریم؟ گفته می شود: نزد عیسی بروید، مردم سوی عیسی می روند و از او شفاعت می خواهند. او می گوید: هیهات، من به دیگری محتاجم. می پرسند به چه کسی پناه ببریم؟ می گوید: نزد محمد صلی الله علیه و آله بروید، نزد محمد می آیند و از او شفاعت می خواهند، با خوشایندی و رضایتمندی برمی خیزد و جلو می آید و چون به در بهشت می رسد، حلقه در را می گیرد و می کوبد، سؤال می شود: کیستی؟ می گوید: احمد. به او خوش آمد می گویند و در را باز می کنند، وقتی به بهشت می نگرد به سجده افتاده و پروردگارش را بسیار اکرام و تمجید می کند، ملکی نزد او آمده می گوید: سرت را بلند کن، و بخواه که عطا می شوی، و شفاعت کن که پذیرفته می شود، پیامبر سر برمی دارد و وارد بهشت می شود، و دوباره به سجده می افتد و مجد و عظمت پروردگارش را ذکر می کند. ملکی می آید و می گوید [ای محمد!] سرت را بلند کن، و بخواه که عطا می شوی و شفاعت کن که پذیرفته است و پیامبر برمی خیزد و یک ساعت در بهشت راه می رود سپس به سجده می افتد و پروردگارش را بسیار تمجید و تعظیم می کند، ملکی می آید و می گوید: سرت را بلند کن و بخواه که عطا می شوی و شفاعت کن که پذیرفته می شوی، برمی خیزد و هرچه بخواهد به او عطا می شود.(1)

توضیح

«قد رَفعتُ حاجتی» یعنی من حاجت خود را به دیگری عرضه کرده ام، یعنی من هم از دیگری شفاعت خواسته ام و نمی توانم برای شما شفاعت کنم. البته می توان فعل را مجهول خواند که در این صورت کنایه از پایان یافتن امید است، یعنی به خاطر این که ترک اولی کرده ام، هیچ امیدی به من نیست و نمی توانم حاجتی را بخواهم.

روایت 49.

تفسیر عیاشی: یکی از یاران ما از امام محمد باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام درباره آیه «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» روایت کرده که فرمود: یعنی شفاعت.(2)

روایت 50.

تفسیر عیاشی: صفوان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من از خدا چهار نفر را می خواهم، آمنه بنت وَهب، عبد الله بن عبد المطّلب، و ابو طالب و مردی که بین من و او اخوّت بود، و از من خواست تا از خدا بخواهم او را به من ببخشد.(3)

روایت 51.

تفسیر عیاشی: عبید بن زراره روایت کرده است: از امام صادق علیه السلام درباره شفاعت از مؤمن سؤال شد، فرمود: آری از مؤمن هم شفاعت می شود. مردی برخاست و پرسید: آیا آن روز مؤمن به شفاعت محمد صلی الله علیه و آله نیازمند است؟ فرمود: آری مؤمنان خطا و گناهانی دارند، همه کس آن روز به شفاعت محمد محتاجند و گفته است: مردی درباره کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: من سید فرزندان آدم هستم بی هیچ فخری، سؤال کرد. فرمود: آری، پیامبر حلقه در بهشت را می گیرد و آن را می گشاید و به سجده می افتد، خداوند می فرماید: سر بر دار و برخیز، شفاعت کن که پذیرفته می شود، طلب کن که عطا می شوی، حضرت سرش را بلند می کند و دوباره به سجده می افتد، خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: سرت را بلند کن و شفاعت کن که پذیرفته می شود و هر چه می خواهی طلب کن که به تو عطا می شود، پس پیامبر سر برمی دارد، و شفاعت می کند و شفاعتش پذیرفته می شود و هر چه طلب می کند به او عطا می شود.(4)

روایت 52.

سماعة بن مهران از ابو ابراهیم علیه السلام درباره آیه: «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» روایت کرده که فرمود: روز قیامت مردم به اندازه چهل روز سراپا می ایستند، به خورشید امر می شود بر سر بندگان بتابد و عرق تا دهان هایشان می رسد و به زمین امر می شود،

ص: 48

عَرَقِهِمْ شَیْئاً فَیَأْتُونَ آدَمَ فَیَتَشَفَّعُونَ مِنْهُ فَیَدُلُّهُمْ عَلَی نُوحٍ وَ یَدُلُّهُمْ نُوحٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ یَدُلُّهُمْ إِبْرَاهِیمُ عَلَی مُوسَی وَ یَدُلُّهُمْ مُوسَی عَلَی عِیسَی وَ یَدُلُّهُمْ عِیسَی فَیَقُولُ عَلَیْکُمْ بِمُحَمَّدٍ خَاتَمِ الْبَشَرِ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ أَنَا لَهَا فَیَنْطَلِقُ حَتَّی یَأْتِیَ بَابَ الْجَنَّةِ فَیَدُقُّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ هَذَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ افْتَحُوا لَهُ فَإِذَا فُتِحَ الْبَابُ اسْتَقْبَلَ رَبَّهُ فَیَخِرُّ سَاجِداً فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ حَتَّی یُقَالَ لَهُ تَکَلَّمْ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَسْتَقْبِلُ رَبَّهُ فَیَخِرُّ سَاجِداً فَیُقَالُ لَهُ مِثْلُهَا فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ حَتَّی إِنَّهُ لَیَشْفَعُ مَنْ قَدْ أُحْرِقَ بِالنَّارِ فَمَا أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی جَمِیعِ الْأُمَمِ أَوْجَهَ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً

چیزی از عرق آنها را فرو نبرد، مردم نزد آدم علیه السلام می روند و از او شفاعت می خواهند، آدم علیه السلام آنها را نزد نوح علیه السلام می فرستد، نوح نزد ابراهیم، ابراهیم علیه السلام نزد موسی علیه السلام، موسی نزد عیسی علیه السلام، و عیسی علیه السلام آنها را نزد محمد صلی الله علیه و آله می فرستد و می فرماید: نزد محمد خاتم پیامبران بروید، محمد صلی الله علیه و آله می گوید: من شفاعت می کنم، و به راه می افتد تا به در بهشت می رسد و در راه می کوبد؛ سؤال می شود: کیستی؟- والله اعلم- می گوید: محمد؛ گفته می شود: در را برای او بگشایید، وقتی در گشوده می شود پیامبر با پروردگارش روبرو می شود و برای او سجده می کند و سر برنمی دارد تا این که به او گفته می شود: بگو و بخواه که عطا می شوی، و شفاعت کن که پذیرفته است. پیامبر سرش را بلند می کند و با خدایش روبرو می شود و دوباره به سجده می افتد، دوباره همان جمله ها به او گفته می شود، پیامبر سربلند می کند و شفاعت می کند، حتی برای آن که در آتش سوخته، هیچ کس آن روز سربلندتر از محمد صلی الله علیه و آله نیست و این معنی کلام خداست که می فرماید: «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا».(1)

روایت 53.

بشارة المصطفی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چهار نفر هستند که در روز قیامت مورد شفاعت ما قرار می­گیرند: کسی که اهل بیت مرا اکرام کند، کسی که نیازهای

ص: 49

حَوَائِجَهُمْ وَ السَّاعِی فِی أُمُورِهِمْ مَا اضْطُرُّوا إِلَیْهِ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ عِنْدَ مَا اضْطُرُّوا (1)

آنان را برآورده سازد، کسی که در انجام امور آنان کوشا باشد و کسی که با دل و زبان خود، در مواقع نیاز آن­ها را دوست بدارد.(1)

روایت 54.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت خداوند ما را مسوول حسابرسی شیعیانمان قرار می­دهد و هر چه را که از خدا بخواهیم به ما بدهد، برای آن­هاست و هر چه را که از خدا بخواهیم آن را تعویض کند، برای آن­هاست و هر چیز که برای ما باشد، برای آن­هاست. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» {بازگشت آن­ها به سوی ما و محاسبه آن­ها با ماست.}.

روایت 55.

و با همین اسناد از امام سجاد علیه­السلام روایت است: خداوند در این آیه فرموده است که در روز قیامت ما را مسوول حسابرسی شیعیان قرار می­دهد و هر چه را که از خدا بخواهیم به ما بدهد، برای آن­هاست و هر چه که برای مخالفان ایشان باشد، به خاطر آن­هاست و هر چیز که برای ما باشد، برای آن­هاست، سپس فرمود: هر کجا که باشیم، آن­ها با ما هستند.

روایت 56.

و از او روایت شده است که از امام صادق علیه­السلام پیرامون تفسیر این آیه پرسیدند، فرمود: وقتی که خداوند همه را در صحرای محشر جمع کرد، شیعیان ما را بزرگ می­دارد. ما می­گوییم: خداوندا، اینها شیعیان ما هستند، خداوند متعال می­فرماید: کار آن­ها را به شما واگذار می­کنم و شما را شفیع آن­ها قرار می­دهم و بدکاران آن­ها را می­بخشم؛ آن­ها را بدون محاسبه به بهشت وارد کنید.

روایت 57.

یونس بن جمیل روایت می­کند: به علی علیه­السلام گفتم می­خواهم با آن­ها از تفسیر جابر سخن بگویم، حضرت فرمود: با انسان­های پست از این حدیث سخن نگو که آن را مذمت می­کنند، آیا این آیه را نخواندی: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» {بازگشت آن­ها به سوی ما و محاسبه آن­ها با ماست.} گفتم خوانده­ام. فرمود: در روز قیامت وقتی خداوند اولین و آخرین را جمع کرد، محاسبه شیعیان ما را به ما واگذار می­کند و ما در هر چیزی که بین آن­ها و پروردگارشان وجود دارد حکم می­کنیم و او اجازه این قضاوت را به ما داده است و از خدا می­خواهیم آن­چه که بین ما و مردم است را ببخشد و او بر آن­ها می­بخشاید و آن­چه که بین ما و آن­هاست، ما کسانی هستیم که از همه به بخشیدن و در گذشتن سزاوارتریم.

ص: 50

مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لِفَاطِمَةَ وَقْفَةٌ عَلَی بَابِ جَهَنَّمَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ کُتِبَ بَیْنَ عَیْنَیْ کُلِّ رَجُلٍ مُؤْمِنٍ أَوْ کَافِرٍ فَیُؤْمَرُ بِمُحِبٍّ قَدْ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ إِلَی النَّارِ فَتَقْرَأُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُحِبّاً (1)فَتَقُولُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی سَمَّیْتَنِی فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتَ بِی مَنْ تَوَلَّانِی وَ تَوَلَّی ذُرِّیَّتِی مِنَ النَّارِ (2)وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقْتِ یَا فَاطِمَةُ إِنِّی سَمَّیْتُکِ فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتُ بِکِ مَنْ أَحَبَّکِ وَ تَوَلَّاکِ وَ أَحَبَّ ذُرِّیَّتَکِ وَ تَوَلَّاهُمْ مِنَ النَّارِ وَ وَعْدِیَ الْحَقُّ وَ أَنَا لَا أُخْلِفُ الْمِیعَادَ وَ إِنَّمَا أَمَرْتُ بِعَبْدِی هَذَا إِلَی النَّارِ لِتَشْفَعِی فِیهِ فَأُشَفِّعَکِ لِیَتَبَیَّنَ لِمَلَائِکَتِی وَ أَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی وَ أَهْلِ الْمَوْقِفِ مَوْقِفُکِ مِنِّی وَ مَکَانَتُکِ عِنْدِی فَمَنْ قَرَأْتِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُؤْمِناً فَجَذَبْتِ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلْتِهِ الْجَنَّةَ (3)

روایت 58-

علل الشرائع: محمد بن مسلم می گوید از امام باقر علیه­السلام شنیدم که فرمود : فاطمه سلام الله علیها وقوفی بر در جهنم دارد. وقتی قیامت شود بین دوچشم هر شخصی نوشته می شود کافر است یامؤمن.آنگاه به محبی که گناهانش زیاد شده و بین دو چشمش نوشته شده محبّ است، امر می شود به آتش رود آنگاه فاطمه سلام الله علیها می گوید: ای معبود من و ای سرور من مرا فاطمه نامیدی و هر کس که مرا وذریه مرا به دوستی گیرد از آتش بریده داشتی و وعده تو حق است وتو در وعده ات تخلف نمی کنی .آنگاه خدای عز وجل می فرماید راست گفتی ای فاطمه تو را فاطمه نامیدم و بوسیله تو هر که را که تو را دوست بدارد وبا تو دوستی کند و ذریه تورا دوست بدارد وبا آنان دوستی کند از آتش بریدم وبدور داشتم و وعده من حق است و من در وعده ام تخلف نمی کنم از آن رو به این بنده ام گفتم به آتش در آید که تو او را شفاعت کنی ومن شفاعتت را بپذیرم تا برای ملائکه ام وپیامبرانم وفرستادگانم واهل موقف ، جایگاه تو نزد من آشکار شود.پس هر که را که بین دو چشمش خواندی مؤمن است دستش را بکش وبه بهشت داخل کن.

روایت 59.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام صادق علیه­السلام فرمود: جابر به امام صادق علیه­السلام گفت: فدایت شوم، حدیثی در فضیلت جده خود فاطمه برایم بگو که وقتی آن را برای شیعیان بازگو کنم، شاد گردند. امام صادق علیه­السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت منبرهایی از نور برای پیامبران برافراشته می­شود و منبر من از همه بالاتر است. سپس خداوند می­فرماید: ای محمد، خطبه بخوان. من خطبه­ای می­خوانم که هیچ یک از پیامبران مانند آن را نشنیده است. سپس برای جانشینان ما منبرهایی از نور برافراشته می­شود و برای جانشین من علی با ابی طالب، در وسط آن­ها منبری از نور است. سپس خداوند می­فرماید: ای علی، خطبه بخوان. علی خطبه­ای می­خواند که هیچ یک از امامان مانند آن را نشنیده است و سپس منبرهایی از نور برای فرزندان پیامبران برافراشته می­شود که برای دو نوه من و گل­های زندگی­ام دو منبر وجود دارد. سپس به آن­ها گفته می­شود: خطبه بخوانید. آن­ها دو خطبه می­خوانند که هیچ یک از فرزندان پیامبران مانند آن را نشنیده است. سپس منادی که جبرییل است ندا می­دهد که فاطمه دختر محمد کجاست؟ خدیجه دختر خویلد کجاست؟ مریم دختر عمران کجاست؟ آسیه دختر مزاحم کجاست؟ ام کلثوم مادر یحیی بن زکریا کجاست؟

ص: 51

بْنِ زَکَرِیَّا فَیَقُمْنَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا أَهْلَ الْجَمْعِ لِمَنِ الْکَرَمُ الْیَوْمَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَا أَهْلَ الْجَمْعِ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ الْکَرَمَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ یَا أَهْلَ الْجَمْعِ طَأْطِئُوا الرُّءُوسَ وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّ هَذِهِ فَاطِمَةُ تَسِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَأْتِیهَا جَبْرَئِیلُ بِنَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ مُدَبَّحَةَ الْجَنْبَیْنِ خِطَامُهَا مِنَ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ عَلَیْهَا رَحْلٌ مِنَ الْمَرْجَانِ فَتُنَاخُ بَیْنَ یَدَیْهَا فَتَرْکَبُهَا فَیَبْعَثُ اللَّهُ مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ لِیَسِیرُوا عَنْ یَمِینِهَا وَ یَبْعَثُ إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ عَنْ یَسَارِهَا وَ یَبْعَثُ إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ یَحْمِلُونَهَا عَلَی أَجْنِحَتِهِمْ حَتَّی یُصَیِّرُوهَا عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَإِذَا صَارَتْ عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ تَلْتَفِتُ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا بِنْتَ حَبِیبِی مَا الْتِفَاتُکِ وَ قَدْ أَمَرْتُ بِکِ إِلَی جَنَّتِی فَتَقُولُ یَا رَبِّ أَحْبَبْتُ أَنْ یُعْرَفَ قَدْرِی فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا بِنْتَ حَبِیبِی ارْجِعِی فَانْظُرِی مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ حُبٌّ لَکِ أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکِ خُذِی بِیَدِهِ فَأَدْخِلِیهِ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ یَا جَابِرُ إِنَّهَا ذَلِکَ الْیَوْمَ لَتَلْتَقِطُ شِیعَتَهَا وَ مُحِبِّیهَا کَمَا یَلْتَقِطُ الطَّیْرُ الْحَبَّ الْجَیِّدَ مِنَ الْحَبِّ الرَّدِی ءِ فَإِذَا صَارَ شِیعَتُهَا مَعَهَا عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ یُلْقِی اللَّهُ فِی قُلُوبِهِمْ أَنْ یَلْتَفِتُوا فَإِذَا الْتَفَتُوا یَقُولُ اللَّهُ یَا أَحِبَّائِی مَا الْتِفَاتُکُمْ وَ قَدْ شَفَّعْتُ فِیکُمْ فَاطِمَةَ بِنْتَ حَبِیبِی فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ أَحْبَبْنَا أَنْ یُعْرَفَ قَدْرُنَا فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا أَحِبَّائِی ارْجِعُوا وَ انْظُرُوا مَنْ أَحَبَّکُمْ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ أَطْعَمَکُمُ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ کَسَاکُمْ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ سَقَاکُمْ شَرْبَةً فِی حُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ رَدَّ عَنْکُمْ غَیْبَةً فِی حُبِّ فَاطِمَةَ فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یَبْقَی فِی النَّاسِ إِلَّا شَاکٌّ أَوْ کَافِرٌ أَوْ مُنَافِقٌ فَإِذَا صَارُوا بَیْنَ الطَّبَقَاتِ نَادُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَیَقُولُونَ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ مُنِعُوا مَا طَلَبُوا وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ.

آن­ها برمی­خیزند و خداوند می­فرماید: بشارت باد بر این جمع. امروز کرم و بزرگواری از آن کیست؟ محمد، علی، حسن و حسین می­گویند: برای خداوند واحد قهار. خداوند می­فرماید: ای اهل جمع، من کرم خود را برای محمد، علی، حسن، حسین و فاطمه قرار دادم، پس سرهای خود را پایین

بیندازید و چشمانتان را فرو بندید که فاطمه به بهشت می­رود. جبرییل برای او از بهشت ناقه­ای می­آورد که پهلوهای خمیده دارد و افسار آن از جنس مروارید درخشان است و کجاوه­ای از مرجان بر آن قرار دارد. ناقه در مقابل فاطمه زانو می­زند و حضرت بر آن سوار می­شود. خداوند دویست هزار فرشته را می­فرستد که در سمت راست و چپ او حرکت کنند و صد هزار فرشته را می­فرستد که او را بر بال­های خود حمل کنند. و به در بهشت برسانند. وقتی به در بهشت رسید، نگاهی می­اندازد و خداوند می­فرماید: ای دختر حبیب من، چرا نگاه کردی؟ من دستور دادم که تو را به بهشت بیاورند. می­گوید: خداوندا، دوست دارم در چنین روزی ارزش من مشخص گردد. خداوند می­فرماید: ای دختر حبیب من، بازگرد و ببین چه کسی عشق تو و اولاد را در دل داشته است، پس دست او را بگیر و او را به بهشت وارد کن. امام باقر علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند ای جابر، او در آن روز دوستداران خود را برمی­دارد، همان طوری که پرنده دانه خوب را از بد جدا می­کند. و وقتی دوستداران او با او به در بهشت رسیدند، خداوند به آن­ها الهام می­کند که نگاه کنند و وقتی نگاه کردند، خداوند می­فرماید: ای محبوبان من، به چه چیزی نگاه می­کنید؟ من فاطمه دختر حبیب خود را شفیع شما قرار دادم. آن­ها می­گویند: پروردگارا، دوست داریم که در این روز ارزش ما مشخص گردد. خداوند می­فرماید: ای محبوبان من، بازگردید و ببینید چه کسی شما را به خاطر فاطمه دوست داشته است، چه کسی به شما به خاطر فاطمه غذا داده است، چه کسی شما را به خاطر فاطمه لباس پوشانده است و چه کسی به خاطر فاطمه به شما آبی نوشانده است و چه کسی به خاطر فاطمه غیبتی را از شما دور کرده است. پس دست او را بگیرید و او را به بهشت وارد کنید. امام باقر علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند که فقط کفار یا منافقان یا افرادی که شک دارند باقی می­مانند و وقتی در چند طبقه قرار گرفتند، همان طور که خداوند متعال فرمود، ندا در می­دهند:« فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» آن­ها می­گویند: «فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» امام باقر علیه­السلام فرمود: هیهات که هیچ­گاه به چیزی که می­خواهند نمی­رسند «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ».

ص: 52

التَّفْلِیسِیِّ (1)عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَا فَضْلُ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ اللَّهُ أَمَانَهُ ثُمَّ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ فِی أَعْدَائِکُمْ إِذَا رَأَوْا شَفَاعَةَ الرَّجُلِ مِنْکُمْ لِصَدِیقِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ

روایت 60.

امالی شیخ طوسی، امام صادق علیه­السلام فرمود: ای فضل، مومن فقط به این دلیل مومن نامیده می­شود که به خداوند ایمان دارد و خداوند به او امان می­دهد. سپس فرمود: آیا نشنیدی که خداوند متعال در مورد دشمنان شما می­گوید: وقتی شفاعت شدن دوست خود را در روز قیامت دیدند، می­گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ » { در نتیجه شفاعتگرانی نداریم و نه دوستی نزدیک.{

روایت 61.

کافی، امام صادق علیه­السلام در نامه­ای به یاران خود فرمود: بدانید که هیچ یک از مخلوقات نمی­تواند شما را از خداوند بی­نیاز کند، نه فرشته مقرّب و نه پیامبر و نه بالاتر از آن. پس هر کس که دوست دارد شفاعت شود و شاد گردد، باید از خداوند بخواهد که از او راضی باشد.

روایت 62.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام علی علیه­السلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر فاطمه وارد شد که حضرت غمگین بود و به او فرمود: چه شده است؟ گفت ای پدر، به یاد محشر افتادم و وقتی که مردم عریان در روز قیامت در آن می­ایستند. فرمود: دخترم، آن روز، روز بزرگی است، اما جبرییل از خداوند متعال به من خبر داده است که اولین کسی که از قبر برمی­خیزد من هستم، بعد پدرم ابراهیم و بعد همسر تو علی. سپس خداوند جبرییل را در ضمن هفتاد هزار فرشته به سوی تو مبعوث می­کند و او بر قبر تو هفتاد گنبد نور می­زند، سپس اسرافیل به سوی تو می­آید با سه عبای بهشتی و در نزد سر تو می­ایستد و صدا می­زند: ای فاطمه دختر محمد، برخیز. تو برمی­خیزی در حالی که هیچ ترسی نداری و عورت خود را پوشانده­ای و اسرافیل عبا را به او می­دهد و او آن را می­پوشد و روفائیل مرکبی از نور برایت می­آورد که افسارش از مروارید درخشان است و بر روی او محفّه­ای(1) از طلا قرار دارد که تو بر آن سوار می­شوی و روفائیل زمام آن را در دست می­گیرد و هفتاد هزار فرشته در مقابل تو هستند که پرچم­های تسبیح در دست دارند. وقتی مقداری راه رفتی، هفتاد هزار حوری بهشتی به استقبال تو می­آیند و با نگاه خود به تو بشارت می­دهند. در دست هر یک آتشدانی از جنس نور است و بدون آن­که آتشی در آن روشن باشد، بوی عود از آن برمی­خیزد. آن­ها بر روی سر خود تاج­های جواهری

ص: 53

مُرَصَّعَةٌ بِالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ فَیُسْرِعْنَ عَنْ یَمِینِکِ فَإِذَا سِرْتِ مِنْ قَبْرِکِ اسْتَقْبَلَتْکِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ فِی مِثْلِ مَنْ مَعَکِ مِنَ الْحُورِ فَتُسَلِّمُ عَلَیْکِ وَ تَسِیرُ هِیَ وَ مَنْ مَعَهَا عَنْ یَسَارِکِ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُکِ أُمُّکِ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَوَّلُ الْمُؤْمِنَاتِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ التَّکْبِیرِ فَإِذَا قَرُبْتِ مِنَ الْجَمْعِ اسْتَقْبَلَتْکِ حَوَّاءُ فِی سَبْعِینَ أَلْفَ حَوْرَاءَ وَ مَعَهَا آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ فَتَسِیرَانِ هُمَا وَ مَنْ مَعَهُمَا مَعَکِ فَإِذَا تَوَسَّطْتِ الْجَمْعَ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ یَجْمَعُ الْخَلَائِقَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ فَتَسْتَوِی بِهِمُ الْأَقْدَامُ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ حَتَّی تَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ مَعَهَا فَلَا یَنْظُرُ إِلَیْکِ یَوْمَئِذٍ إِلَّا إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ الرَّحْمَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ یَطْلُبُ آدَمُ حَوَّاءَ فَیَرَاهَا مَعَ أُمِّکِ خَدِیجَةَ أَمَامَکِ ثُمَّ یُنْصَبُ لَکِ مِنْبَرٌ مِنَ النُّورِ فِیهِ سَبْعُ مَرَاقٍ بَیْنَ الْمِرْقَاةِ إِلَی الْمِرْقَاةِ صُفُوفُ الْمَلَائِکَةِ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ النُّورِ وَ یَصْطَفُّ الْحُورُ الْعِینُ عَنْ یَمِینِ الْمِنْبَرِ وَ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَقْرَبُ النِّسَاءِ مِنْکِ عَنْ یَسَارِکِ حَوَّاءُ وَ آسِیَةُ فَإِذَا صِرْتِ فِی أَعْلَی الْمِنْبَرِ أَتَاکِ جَبْرَئِیلُ فَیَقُولُ لَکِ یَا فَاطِمَةُ سَلِی حَاجَتَکِ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ أَرِنِی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَیَأْتِیَانِکِ وَ أَوْدَاجُ الْحُسَیْنِ تَشْخُبُ دَماً وَ هُوَ یَقُولُ یَا رَبِّ خُذْ لِیَ الْیَوْمَ حَقِّی مِمَّنْ ظَلَمَنِی فَیَغْضَبُ عِنْدَ ذَلِکَ الْجَلِیلُ وَ یَغْضَبُ لِغَضَبِهِ جَهَنَّمُ وَ الْمَلَائِکَةُ أَجْمَعُونَ فَتَزْفِرُ جَهَنَّمُ عِنْدَ ذَلِکَ زَفْرَةً ثُمَّ یَخْرُجُ فَوْجٌ مِنَ النَّارِ وَ یَلْتَقِطُ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ وَ أَبْنَاءَهُمْ وَ أَبْنَاءَ أَبْنَائِهِمْ وَ یَقُولُونَ یَا رَبِّ إِنَّا لَمْ نَحْضُرِ الْحُسَیْنَ فَیَقُولُ اللَّهُ لِزَبَانِیَةِ جَهَنَّمَ خُذُوهُمْ بِسِیمَاهُمْ بِزُرْقَةِ الْأَعْیُنِ وَ سَوَادِ الْوُجُوهِ خُذُوا بِنَوَاصِیهِمْ فَأَلْقُوهُمْ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ فَإِنَّهُمْ کَانُوا أَشَدَّ عَلَی أَوْلِیَاءِ الْحُسَیْنِ مِنْ آبَائِهِمُ الَّذِینَ حَارَبُوا الْحُسَیْنَ فَقَتَلُوهُ فَتَسْمَعِینَ أَشْهِقَتَهُمْ فِی جَهَنَّمَ ثُمَّ یَقُولُ جَبْرَئِیلُ یَا فَاطِمَةُ سَلِی حَاجَتَکِ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَتِی فَیَقُولُ اللَّهُ قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَةُ وُلْدِی فَیَقُولُ اللَّهُ قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَةُ شِیعَتِی فَیَقُولُ اللَّهُ انْطَلِقِی فَمَنِ اعْتَصَمَ بِکِ فَهُوَ مَعَکِ فِی الْجَنَّةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَدُّ الْخَلَائِقُ أَنَّهُمْ کَانُوا فَاطِمِیِّینَ فَتَسِیرِینَ وَ مَعَکِ شِیعَتُکِ وَ شِیعَةُ وُلْدِکِ وَ شِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ آمِنَةً رَوْعَاتُهُمْ مَسْتُورَةً عَوْرَاتُهُمْ قَدْ ذَهَبَتْ عَنْهُمُ الشَّدَائِدُ

ص: 54

با نگین زبرجد دارند و از سمت راست تو حرکت می­کنند. پس هنگامی که از قبر خود برخاستی، مریم دختر عمران در ضمن حوریان بهشتی به استقبال تو می­آید و به تو سلام می­گوید و او با همراهانش از سمت چپ تو حرکت می­کنند. سپس مادر تو خدیجه دختر خویلد، اولین زن مومن به خداوند و به پیامبرش، به استقبالت می­آید و با او هفتاد هزار فرشته هست که پرچم­های تکبیر در دست دارند. وقتی تو به آن جمع نزدیک شوی، حوّاء در ضمن هفتاد هزار حوریه به پیشوازت می­آید و آسیه دختر مزاحم با اوست. همه آن­ها با تو راه می­روند وقتی تو در میان جمع قرار گرفتی، همه ثابت­قدم می­گردند. سپس منادی از زیر عرش ندا می­دهد که چشمان خود را فرو بندید تا فاطمه دختر محمد با همراهانش از اینحا بگذرد. در آن روز فقط ابراهیم خلیل الرحمن و علی بن ابی طالب به تو نگاه می­کنند، آدم به دنبال حوّاء می­گرد و می­بیند که او با مادر تو خدیجه، در مقابل تو ایستاده است. سپس منبری از نور برای تو برافراشته می­شود که هفت پله دارد و صفوفی از فرشتگان می­آیند که به دست پرچم­هایی از نور دارند و حوریان بهشتی در سمت راست و چپ منبر صف می­کشند. نزدیک­ترین زن به تو از سمت چپ، حّوا و آسیه است و وقتی تو به بالای منبر رفتی، جبرییل به نزد تو می­آید و به تو می­گوید: ای فاطمه، حاجت خود را بگو. تو می­گویی: پروردگارا، حسن و حسین را به من نشان بده. آن دو به نزد تو می­آیند در حالی­که از رگ­های گردن حسین خون فواره می­زند و می­گوید: پروردگارا، امروز حق مرا از کسانی که به من ظلم کردند بگیر. در این هنگام خداوند خشمگین می­شود و از خشم او جهنم و ملائکه به خروش می­آیند، جهنم زوزه می­کشد سپس شعله­ای از آتش به بیرون کشیده می­شود و قاتلان حسین و فرزندان و نوادگان آن­ها را می­بلعد. آن­ها می­گویند: پروردگارا، ما مرتکب این کار نشدیم. خداوند به شعله­های جهنم می­گوید: آن­ها را با چشم­های آبی و صورت­های سیاهشان بگیرید و از موی پیشانی آن­ها را بکشید و در درک اسفل بیندازید که آن­ها از پدران خود که با حسین جنگیدند و او را کشتند نسبت به حسین دشمنی بیشتر داشتند. تو صدای ناله آنان را می­شنوی، سپس جبرییل می­گوید: ای فاطمه، حاجتت را بگو. تو می­گویی پروردگارا، دوستدارانم. خداوند می­فرماید: آن­ها را بخشیدم. تو می­گویی: پروردگارا، دوستداران فرزندانم. خداوند می­فرماید: آن­ها را بخشیدم. تو می­گویی: پروردگارا، دوستداران دوستدارانم. خداوند می­فرماید: برو، هر کس که به تو پناه جست، در بهشت با توست. در این هنگام همه دوست دارند که دوستدار تو باشند. تو راه می­روی و دوستداران تو و فرزندانت و علی بن ابی طالب با تو می­آیند و هیچ ترسی ندارند و عورت­های خود را پوشانده­اند، سختی از آنان برطرف شده

ص: 54

وَ سَهُلَتْ لَهُمُ الْمَوَارِدُ یَخَافُ النَّاسُ وَ هُمْ لَا یَخَافُونَ وَ یَظْمَأُ النَّاسُ وَ هُمْ لَا یَظْمَئُونَ فَإِذَا بَلَغْتِ بَابَ الْجَنَّةِ تَلَقَّتْکِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ حَوْرَاءَ لَمْ یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً قَبْلَکِ وَ لَا یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً کَانَ بَعْدَکِ بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ مِنْ نُورٍ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ جِلَالُهَا مِنَ الذَّهَبِ الْأَصْفَرِ وَ الْیَاقُوتِ أَزِمَّتُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ عَلَی کُلِّ نَجِیبٍ نُمْرُقَةٌ (1)مِنْ سُنْدُسٍ فَإِذْ دَخَلْتِ الْجَنَّةَ تَبَاشَرُ بِکِ أَهْلُهَا وَ وُضِعَ لِشِیعَتِکِ مَوَائِدُ مِنْ جَوْهَرٍ عَلَی عُمُدٍ (2)مِنْ نُورٍ فَیَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ النَّاسُ فِی الْحِسَابِ وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ الْحَدِیثَ.

و ورود آنان به بهشت آسان گشته است. همه می­ترسند و آن­ها هیچ ترسی ندارند، همه تشنه­اند و آن­ها سیرابند. وقتی تو به در بهشت رسیدی، دوازده هزار حوریه بهشتی به دیدارت می­آیند که پیش از تو به دیدار هیچ کسی نرفته­اند و پس از تو نیز به دیدار کسی نمی­روند، دردست آن­ها آلت­های جنگی است و بر مراکبی از نور نشسته­اند که زین آن­ها از طلای زرد و یاقوت است و افسارشان از مروارید سفید است و بر هر مرکبی نمرقه­ای(1) هست که از جنس ابریشم است. وقتی تو به بهشت وارد شوی، بهشتیان به یکدیگر بشارت می­دهند و سفره­هایی از جواهر بر ستون­هایی(2) از نور پهن می­شود و آن­ها از آن می­خورند و مردم در حال محاسبه شدن هستند. «هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ» تا پایان حدیث.

روایت 63.

تفسیر امام علیه السلام: آیه شریفه: «وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر»ِ فرمود به روز قیامت ایمان می­آورد که محمد سید پیامبران و پس از او برادرش علی و جانشین او آن را بهتر از همه درمی­یابند. و هیچ کس جز دوستداران محمد در این حال نیست مگر آن­که نورش همه جا را فرا می­گیرد و خود و برادرانش و همسران و فرزندانش و کسانی که به اونیکی کرده­اند و در دنیا از او دفاع کرده­اند، در آن نور به سوی بهشت می­روند و هیچ یک از دشمنان محمد در آنجا حضور نمی­یابند مگر آن­که در ظلمت و تاریکی هستند و خود و همکیشان او و کسانی که در دنیا، با هدفی غیر از تقیه به او نزدیک بوده­اند به عذاب الیم می­روند. بهشت ندا می­دهد که دوستان محمد و علی و شیعیان آن­ها به سوی ما بیایند و دشمنان محمد و علی از ما دور شوند و آتش فریاد می­زند که دوستان محمد و علی از ما دور شوند و دشمنان محمد و علی به سوی ما بیایند. بهشت می­گوید: ای محمد و ای علی، خداوند به ما دستور داده که از شما اطاعت کنیم و هر کس که شما بخواهید به ما وارد می­شود و ما از شیعیان شما پر می­شویم. ما به شما خوشامد می­گوییم و آتش جهنم می­گوید: ای محمد و ای علی، خداوند تعالی به ما دستور داده است که از شما اطاعت کنیم و با حرارت خود، که را شما بخواهید بسوزانیم(3) و از دشمنان شما پر شویم.

روایت 64.

علل الشرائع، امام باقر علیه­السلام: از آن­ها چیزی نخواهید، بلکه برآوردن نیازهای آنان را در رزو قیامت به ما واگذار کنید.

روایت 65.

با همین اسناد امام باقر علیه­السلام: از آن­ها چیزی نخواهید، تا در روز قیامت سبب پیوند آنان با رسول الله شوید.

ص: 55

روایت 66.

علل الشرائع، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت خداوند عالم و عابد را برمی­انگیزد و وقتی در مقابل او می­ایستند، به عابد می­گوید: به بهشت برو و به عالم می­گوید: بایست و با ادب خود شفاعت کن.

روایت 67.

اختصاص(1)،

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یکی از اهل بیت ما که به بهشت وارد شود، همه به بهشت می­روند. پرسیدند چگونه؟ فرمود: همه شفاعت می­شوند تا جایی که فقط یک خدمتگزار باقی می­ماند و بنده می­گوید: پروردگارا، خدمتکار من مرا از گرما و سرما(2)

حفظ می­کرد، و او را شفاعت کن.

روایت 68.

امالی شیخ طوسی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شیعه علی را دست کم نگیرید، چه بسا گاهی یک نفر از آنان به اندازه تمام افراد قبیله ربیعه ومضر شفاعت می­کند.

روایت 69.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام باقر علیه­السلام فرمود: این آیه در شان ما و اهل بیت ما نازل شده است: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {در نتیجه شفاعتگرانی نداریم و نه دوستی نزدیک.{خداوند به ما و شیعیان ما فضیلت داده است و هم ما و هم شیعیانمان می­توانیم شفاعت کنیم و وقتی دیگران این را می­بینند می­گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ».

روایت 70.

کافی: عبدالحمید وابشی روایت می کند که به امام باقر علیه السلام گفتم: ما همسایه ای داریم که حرمت هیچ یک از محارم را نگه نمی دارد تا حدی که نماز را وامی گذارد، حال چه برسد به بقیه آن. ایشان فرمودند: پاک و منزه است خداوند، آیا می خواهی فردی بدتر از او را معرفی کنم؟ گفتم: آری. ایشان فرمودند: کسی که کینه ما را به دل می گیرد، بدتر از اوست. هان بدانید که هر بنده ای که در جلویش نامی از اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین برده شود و او از یاد ما دلش به رقت آید، فرشتگان دست بر پشت او مالیده و تمامی گناهانش را می آمرزند، مگر این که دچار گناهی شده باشد که او را از ایمان خارج می گرداند و شفاعت (در مورد او) پذیرفته است؛ اما در مورد ناصب اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین مورد قبول واقع نمی گردد. و انسان مؤمن، شفاعت همسایه اش را می کند هرچند که نیکی و حسنه ای نداشته باشد و می گوید: پروردگارا! همسایه ام مانع آزار

ص: 56

عَنِّی الْأَذَی فَیَشْفَعُ فِیهِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا رَبُّکَ وَ أَنَا أَحَقُّ مَنْ کَافَی عَنْکَ فَیُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ وَ مَا لَهُ مِنْ حَسَنَةٍ وَ إِنَّ أَدْنَی الْمُؤْمِنِینَ شَفَاعَةً لَیَشْفَعُ لِثَلَاثِینَ إِنْسَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ أَهْلُ النَّارِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ.

-شی، تفسیر العیاشی عن أبی جعفر علیه السلام مثله.

رسانیدن به من می شد، و بدین ترتیب شفیع او قرار می گیرد؛ و خداوند تبارک و تعالی می گوید: من پروردگار تو هستم و از همه سزاوارترم تا این که تو را کفایت کنم. و سپس او را در حالی که نیکی و حسنه ای ندارد وارد بهشت می کند و پایین ترین درجه شفاعت مؤمنان، حق شفاعت برای سی فرد است، و در این هنگام جهنمیان می گویند: «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِینَ *وَلَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ»(1).

تفسیر عیاشی از امام محمد باقر علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

روایت 71.

کافی: سماعه می گوید: که من در خدمت امام کاظم علیه السّلام نشسته بودم و مردم در دل شب، طواف کعبه می کردند. حضرت علیه السّلام فرمود: ای سماعه! بازگرد که کار این خلق به سوی ما باز می گردد و حساب آنها با ماست. هر چه گناه میان خود و خدا دارند [و حقّ النّاس نیست] بر خدا بایست کنیم و خواهش جدّی که از آن چشم پوشد و خدا آن را از ما بپذیرد، و هر چه گناه میان خود و بقیّه مردم دارند [حق النّاس است] از صاحبان حق بخواهیم که ببخشند و از بدهکاران نادیده بگیرند و آنها هم بپذیرند و خداوند عزّ و جلّ به آنها عوض دهد.

روایت 72.

تفسیر فرات بن ابراهیم: از محمد بن علی علیه­السلام پرسیدم امیدوار کننده­ترین آیه قرآن کریم در مورد شیعه تو کدام است؟ فرمود: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» فرمود اما ما اهل بیت این را نمی­گوییم. پرسیدم پس چه می­گویید؟ فرمود می­گوییم: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» شفاعت، به خدا سوگند شفاعت، به خدا سوگند شفاعت.

روایت 73.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دوستان ما را هم­چون اهل بیت ما دوست بدارید. زید بن حارثه و پسر اسامه بن زید، از بهترین دوستان ما هستند. آن­ها را دوست بدارید. به خدایی که محمد را مبعوث کرد سوگند که عشق به اینان به نفع شماست. پرسیدند چگونه؟ فرمود: آن­ها در روز قیامت افراد بسیاری را به نزد علی علیه­السلام می­آورند که تعداد آن­ها از ربیعه(2) و مضر بیشتر است و می­گویند: ای برادر رسول خدا، این­ها به عشق نبی و به عشق تو، دوستداران ما هستند.. پس علی علیه­السلام می­نویسد: صحیح و سالم از صراط بگذرید و به بهشت وارد شوید و آن­ها از صراط می-گذرند و سالم به بهشت وارد می­شوند. و هیچ یک از امت محمد به بهشت وارد نمی­شود مگر با

ص: 57

عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنْ أَرَدْتُمُ الْجَوَازَ عَلَی الصِّرَاطِ سَالِمِینَ وَ دُخُولَ الْجِنَانِ غَانِمِینَ فَأَحِبُّوا بَعْدَ حُبِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مَوَالِیَهُ ثُمَّ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ یُعَظِّمَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ علیهما و آلهما السلام عِنْدَ اللَّهِ مَنَازِلَکُمْ فَأَحِبُّوا شِیعَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ جِدُّوا فِی قَضَاءِ حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا أَدْخَلَکُمُ مَعَاشِرَ شِیعَتِنَا وَ مُحِبِّینَا الْجِنَانَ نَادَی مُنَادِیهِ فِی تِلْکَ الْجِنَانِ یَا عِبَادِی قَدْ دَخَلْتُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی فَتَقَاسَمُوهَا عَلَی قَدْرِ حُبِّکُمْ لِشِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَضَاءِ حُقُوقِ إِخْوَانِکُمُ الْمُؤْمِنِینَ (1)فَأَیُّهُمْ کَانَ أَشَدَّ لِلشِّیعَةِ حُبّاً وَ لِحُقُوقِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ أَشَدَّ قَضَاءً کَانَتْ دَرَجَاتُهُ فِی الْجِنَانِ أَعْلَی حَتَّی إِنَّ فِیهِمْ مَنْ یَکُونُ أَرْفَعَ مِنَ الْآخَرِ بِمَسِیرَةِ خَمْسِمِائَةِ سَنَةٍ (2)تَرَابِیعِ قُصُورٍ وَ جِنَانٍ.

اجازه علی. اگر می­خواهید که به سلامتی از صراط بگذرید و به بهشت وارد شوید، پس از عشق به محمد و آل او، دوستدارانش را نیز دوست بدارید. و اگر خواستید که محمد و علی منزلت شما را در نزد خداوند بالا ببرند، شیعه محمد و علی را دوست بدارید و در برآوردن حوایج مومنان کوشا باشید که خداوند متعال وقتی شما دوستداران ما را به بهشت وارد کند، منادی او ندا می­دهد: ای بندگان من، شما به رحمت من به بهشت درآمدید، پس به اندازه عشقی که نسبت به شیعه محمد و علی داشتید و به اندازه تلاشی که در راه ادای حقوق برادران مومن خود داشتید،(1) از آن بهره ببرید. هر کدام از آن­ها که عشق بیشتری به شیعیان ما داشته­اند و حقوق برادران مومن خود را ادا کرده­اند، در بهشت جایگاه والاتری دارند. تا جایی که حتی برخی از آنان به اندازه مسیر پانصد ساله از دیگری دور است.(2) کاخ­ها و باغ­های مربع شکل.

توضیح

شاید منظور از ترابیع مربع باشد و یا در اصل، مرابع جمع مربع است و به معنای منزلگاه قوم در فصل بهار است.

روایت 74.

العقائد: اعتقاد ما در شفاعت این است که شفاعت برای کسانی است که دین آن­ها مورد رضایت واقع شود، چه بزرگ باشند و چه کوچک. اما توبه کنندگان نیازی به شفاعت ندارند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس به شفاعت من ایمان نداشته باشد، شفاعت من به او نمی­رسد.

روایت 75.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ شفیعی بهتر از توبه و شفاعت پیامبران و ائمه و مومنان و ملائکه نیست.(3) در میان مومنان افرادی وجود دارند که می­توانند به اندازه افراد قبیله ربیعه و مضر شفاعت کنند و هر مومن حداقل می­تواند شفیع سه مومن دیگر باشد.(4) شفاعت شامل حال شک­کنندگان، مشرکان و کافران نمی­شود، بلکه مختص مومنان یکتاپرست است.

روایت 76.

امالی صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: گویا من می نگرم دخترم فاطمه را که روز قیامت بر اسبی از نور سوار است و از طرف راستش هفتاد هزار فرشته و از چپش هفتاد هزار و جلو رو و دنبالش هر کدام هفتاد هزار فرشته باشد و زنان امتم را ببهشت رهبری کند

ص: 58

فَأَیُّمَا امْرَأَةٍ صَلَّتْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ صَامَتْ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ حَجَّتْ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ زَکَّتْ مَالَهَا وَ أَطَاعَتْ زَوْجَهَا وَ وَالَتْ عَلِیّاً بَعْدِی دَخَلَتِ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَةِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ الْخَبَرَ.

هر زنی در شبانه روز پنج نماز بخواند و ماه رمضان را روزه دارد و حج خانه خدا کند و زکاة مالش را بپردازد و شوهرش را اطاعت کند و پس از من پیرو علی باشد به شفاعت دخترم فاطمه به بهشت رود.

روایت 77.

فضائل الشیعه شیخ صدوق، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت در حق گناهکاران امت خود شفاعت می­کنیم، اما نیکوکاران راخداوند نجات داده است.

روایت 78.

صفات الشیعه شیخ صدوق، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت به هر مومن پنج ساعت زمان اختصاص داده می­شود تا در آن وقت شفاعت کند.

روایت 79.

ابو الحسن علیه­السلام فرمود: شیعه ما کسی است که نماز را به پا دارد و زکات بدهد و به طواف خانه خدا برود و در ماه رمضان روزه بگیرد و اهل بیت ما را دوست بدارد و از دشمنان آن­ها بیزار باشد. تا آنجا که می­گوید: یکی از آن­ها می­تواند به تعداد ربیعه و مضر شفاعت کند و خداوند به دلیل کرامت او، او را شفیع می­گرداند.

می­گویم برخی اخبار در باب بهشت خواهد آمد.

روایت 80.

کتاب تمحیص، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فقرای شیعه علی و آل او را دست کم نگیرید، یکی از آن­ها می­تواند به تعداد ربیعه و مضر شفاعت کند.

روایت 81.

دعوات الراوندی، ابو الحسن علیه­السلام فرمود: هر گاه حاجتی به درگاه خدا داشتی، بگو خداوندا، به حق محمد و علی که در نزد تو جایگاهی دارند و به حق آن منزلت و آن قدر، از تو می­خواهم که بر محمد و آل او درود و سلام بفرستی و حاجت مرا برآورده سازی. پس در روز قیامت فرشته مقربی باقی نمی­ماند و پیامبر فرستاده شده­ای و مومن مورد امتحان قرار گرفته­ای، که در آن روز به محمد و علی نیاز داشته باشد.

روایت 82.

تفسیر امام علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت شیعیان علی هستند که می­آیند و گناهانشان در کفه­ای قرار دارد که از کوه­های بلند و

ص: 59

الْبِحَارِ السَّیَّارَةِ تَقُولُ الْخَلَائِقُ هَلَکَ هَذَا الْعَبْدُ فَلَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ مِنَ الْهَالِکِینَ وَ فِی عَذَابِ اللَّهِ مِنَ الْخَالِدِینَ فَیَأْتِیهِ النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا أَیُّهَا الْعَبْدُ الْجَانِی هَذِهِ الذُّنُوبُ الْمُوبِقَاتُ فَهَلْ بِإِزَائِهَا حَسَنَةٌ تُکَافِئُهَا وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ أَوْ تَزِیدُ عَلَیْهَا فَتَدْخُلُهَا بِوَعْدِ اللَّهِ یَقُولُ الْعَبْدُ لَا أَدْرِی فَیَقُولُ مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ رَبِّی یَقُولُ نَادِ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ مِنْ بَلَدِ کَذَا وَ کَذَا وَ قَرْیَةِ کَذَا وَ کَذَا قَدْ رُهِنَ بِسَیِّئَاتِهِ کَأَمْثَالِ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ لَا حَسَنَةَ بِإِزَائِهَا فَأَیُّ أَهْلِ هَذَا الْمَحْشَرِ کَانَتْ لِی عِنْدَهُ یَدٌ أَوْ عَارِفَةٌ (1)فَلْیُغِثْنِی بِمُجَازَاتِی عَنْهَا فَهَذَا أَوَانُ شِدَّةِ حَاجَتِی إِلَیْهَا فَیُنَادِی الرَّجُلُ بِذَلِکَ فَأَوَّلُ مَنْ یُجِیبُهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ أَیُّهَا الْمُمْتَحَنُ فِی مَحَبَّتِی الْمَظْلُومُ بِعَدَاوَتِی ثُمَّ یَأْتِی هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ عَدَدٌ کَثِیرٌ وَ جَمٌّ غَفِیرٌ وَ إِنْ کَانُوا أَقَلَّ عَدَداً مِنْ خُصَمَائِهِ الَّذِینَ لَهُمْ قِبَلَهُ الظُّلَامَاتُ فَیَقُولُ ذَلِکَ الْعَدَدُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ إِخْوَانُهُ الْمُؤْمِنُونَ کَانَ بِنَا بَارّاً وَ لَنَا مُکْرِماً وَ فِی مُعَاشَرَتِهِ إِیَّانَا مَعَ کَثْرَةِ إِحْسَانِهِ إِلَیْنَا مُتَوَاضِعاً وَ قَدْ نَزَلْنَا لَهُ عَنْ جَمِیعِ طَاعَاتِنَا وَ بَذَلْنَاهَا لَهُ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام فَبِمَا ذَا تَدْخُلُونَ جَنَّةَ رَبِّکُمْ فَیَقُولُونَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ الْوَاسِعَةِ الَّتِی لَا یَعْدَمُهَا مَنْ وَالاکَ وَ وَالَی آلَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ هَؤُلَاءِ إِخْوَانُهُ الْمُؤْمِنُونَ قَدْ بَذَلُوا لَهُ فَأَنْتَ مَا ذَا تَبْذُلُ لَهُ فَإِنِّی أَنَا الْحَکَمُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مِنَ الذُّنُوبِ قَدْ غَفَرْتُهَا لَهُ بِمُوَالاتِهِ إِیَّاکَ وَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِی مِنَ الظُّلَامَاتِ فَلَا بُدَّ مِنْ فَصْلِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَبِّ أَفْعَلُ مَا تَأْمُرُنِی فَیَقُولُ اللَّهُ یَا عَلِیُّ اضْمَنْ لِخُصَمَائِهِ تَعْوِیضَهُمْ عَنْ ظُلَامَاتِهِمْ قِبَلَهُ فَیَضْمَنُ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام ذَلِکَ وَ یَقُولُ لَهُمْ اقْتَرِحُوا عَلَی (2)مَا شِئْتُمْ أُعْطِکُمْ عِوَضاً مِنْ ظُلَامَاتِکُمْ قِبَلَهُ فَیَقُولُونَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ تَجْعَلُ لَنَا بِإِزَاءِ ظُلَامَتِنَا قِبَلَهُ ثَوَابَ نَفَسٍ مِنْ أَنْفَاسِکَ لَیْلَةَ بَیْتُوتَتِکَ عَلَی فِرَاشِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ وَهَبْتُ ذَلِکَ لَکُمْ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْظُرُوا یَا عِبَادِیَ الْآنَ إِلَی مَا نِلْتُمُوهُ مِنْ عَلِیٍّ فِدَاءً لِصَاحِبِهِ مِنْ ظُلَامَاتِکُمْ وَ یُظْهِرُ لَهُمْ ثَوَابَ

ص: 60

از دریاهای روان بیشتر است. همه می­گویند این بنده نابود شد و شک نکنید که او از هلاک شدگان است و در عذاب خداوند جاودانه است. از جانب خداوند ندا می­آید که ای بنده، آیا حسنه­ای داری که این گناهان تو را جبران کند؟ و با رحمت خداوند به بهشت وارد شوی؟ یا باز هم گناه داری و به جهنم وارد می­شوی؟ بنده می­گوید: نمی­دانم. منادی پروردگار می­گوید: پروردگارم به من گفت که در عرصه

قیامت ندا بده که فلان بن فلان از فلان سرزمین، گناهان بسیار به اندازه کوه­ها و دریاها دارد و هیچ حسنه­ای در ازای آن ندارد. پس هر کدام از اهل محشر که به او خوبی یا عارفه(1) کرده­ام، به دادم برسد که اکنون بیشتر از هر وقتی به آن نیاز دارم. اولین کسی که به او پاسخ می­دهد، علی بن ابی طالب است که می­گوید: لبیک لبیک لبیک. ای کسی که عشق مرا در دل داشتی و به وسیله دشمنان من مورد ظلم قرار گرفتی. سپس او به همراه عده زیادی می­آید، البته تعداد آن­ها از تعداد دشمنان ظالمشان کمتر است. آن تعداد می­گویند: ای امیر مومنان، ما برادران مومن او هستیم که به ما نیکی کرده بود و ما را تکریم کرده بود، او بسیار به ما نیکی کرده بود و متواضع بود، ما همه طاعات خود را به او می­بخشیم. علی می­گوید: با چه چیزی به بهشت وارد می­شوید؟ می­گویند: با رحمت گسترده خداوند که به دوستداران تو و آل تو می­رسد، ای برادر رسول خدا. پس از جانب خداوند ندا می­آید که ای برادر رسول خدا، اینان برادران مومن او هستند که در راه او فداکاری کردند. پس تو چه چیزی را در این راه فدا می­کنی؟ من بین او و آن­ها داور هستم. علی علیه­السلام می­گوید: پروردگارا، هر چه امر کنی انجام می­دهم. خداوند می­فرماید: ای علی، برای دشمنان او، جبران ظلمی را که به آنان شده است ضمانت کن و علی این را برایشان تضمین می­کند و به آن­ها می­گوید: هر پیشنهادی (2) که می­خواهید بدهید که به جای آن ظلم به شما بدهم. می­گویند: ای برادر رسول خدا، در ازای آن، ثواب یک نفست از آن شبی را به من بده که بر بستر محمد خفتی. علی علیه­السلام می­گوید: آن را به شما بخشیدم. خداوند عز و جل می­فرماید: ای بندگان من، اکنون به آن­چه که از علی به شما رسید بنگرید و ثواب آن نفس

ص: 60

نَفَسٍ وَاحِدٍ فِی الْجِنَانِ مِنْ عَجَائِبِ قُصُورِهَا وَ خَیْرَاتِهَا فَیَکُونُ ذَلِکَ مَا یُرْضِی اللَّهُ بِهِ خُصَمَاءَ أُولَئِکَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ یُرِیهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ الْمَنَازِلِ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی بَالِ بَشَرٍ یَقُولُونَ یَا رَبَّنَا هَلْ بَقِیَ مِنْ جِنَانِکَ شَیْ ءٌ إِذَا کَانَ هَذَا کُلُّهُ لَنَا فَأَیْنَ تَحِلُّ سَائِرُ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّ الْجَنَّةَ بِأَسْرِهَا قَدْ جُعِلَتُ لَهُمْ فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا عِبَادِی هَذَا ثَوَابُ نَفَسٍ مِنْ أَنْفَاسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی اقْتَرَحْتُمُوهُ عَلَیْهِ قَدْ جَعَلَهُ لَکُمْ فَخُذُوهُ وَ انْظُرُوا فَیَصِیرُونَ هُمْ وَ هَذَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی عَوَّضَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فِی تِلْکَ الْجِنَانِ ثُمَّ یَرَوْنَ مَا یُضِیفُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مَمَالِکِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْجِنَانِ مَا هُوَ أَضْعَافُ مَا بَذَلَهُ عَنْ وَلِیِّهِ الْمُوَالِی لَهُ مِمَّا شَاءَ مِنَ الْأَضْعَافِ الَّتِی لَا یَعْرِفُهَا غَیْرُهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ الْمُعَدَّةُ لِمُخَالِفِی أَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

را در بهشت نسبت به قصور عجیب بهشتی و خیر بسیار آن برای شما آشکار کرد. این چیزی است که خداوند با آن مومنان را شاد می­گرداند و پس از آن درجات و منازلی را که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به هیچ ذهنی نرسیده است، به آنان نشان می­دهد. می­گویند: پروردگارا، اگر همه بهشت تو برای ماست، آیا چیزی از آن باقی مانده است؟ پس سایر بندگان مومن تو و پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان به کجا می­روند؟ آن­ها تصور می­کنند که کل بهشت به آنان داده شده است. ندایی از جانب خداوند متعال می­آید که می­فرماید: این ثواب یکی از نفس­های علی بن ابی طالب است که آن را خواستید، پس آن را بگیرید و بنگرید. پس آن­ها به همراه مومنی که علی بهشت را به او داده است می­روند. سپس آن­چه را که خداوند عز و جل به ملک علی در بهشت اضافه کرده است می­بینند که چند برابر چیزی است که خواسته است و هیچ کس جز او ارزش آن را نمی­داند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­گوید: «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» که برای مخالفان برادرم جانشینم، علی بن ابی طالب آماده شده است.

روایت 83.

تفسیر عیاشی، امام صادق علیه­السلام فرمود: عدالت امر واجبی است.

روایت 84.

امام صادق علیه­السلام فرمود: عدالت در سخنان امام باقر علیه­السلام به معنای فدا بود.

روایت 85.

تفسیر عیاشی، اسباط روایت می­کند: به امام صادق علیه­السلام سخن او را گفتم: خداوند نه صرف و نه عدلی را از او نمی­پذیرد. حضرت فرمود: صرف طاعات مستحبی و عدل، طاعات واجب است.

روایت 86.

تفسیر عیاشی، امام صادق علیه­السلام فرمود: مومن در روز قیامت شفاعت می­کند تا جایی که فقط خدمتگزارش باقی می­ماند و می­گوید: پروردگارا، خدمتکار من مرا از گرما و سرما حفظ می­کرد، و او را شفاعت کن.(1)

تذنیب، علامه قدس الله روحه در شرح تجرید: علما در شفاعت پیامبر صلی اله علیه و آله و سلم اتفاق نظر دارند «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(2) گفته شده مراد آیه شفاعت است و در آن اختلاف نظر وجود دارد. و این تهدید برای طلب منافع بیشتر

ص: 61

للمؤمنین المستحقین للثواب و ذهبت التفضلیة إلی أن الشفاعة للفساق من هذه الأمة فی إسقاط عقابهم و هو الحق و أبطل المصنف الأول بأن الشفاعة لو کانت فی زیادة المنافع لا غیر لکنا شافعین فی النبی صلی الله علیه و آله حیث نطلب له من الله تعالی علو الدرجات و التالی باطل قطعا لأن الشافع أعلی من المشفوع فیه فالمقدم مثله و قد استدلوا بوجوه الأول قوله تعالی ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ (1)نفی الله تعالی قبول الشفاعة عن الظالم و الفاسق ظالم و الجواب أنه تعالی نفی الشفیع المطاع و نحن نقول به لأنه لیس فی الآخرة شفیع یطاع لأن المطاع فوق المطیع و الله تعالی فوق کل موجود و لا أحد فوقه و لا یلزم من نفی الشفیع المطاع نفی الشفیع المجاب سلمنا لکن لم لا یجوز أن یکون المراد بالظالمین هنا الکفار جمعا بین الأدلة.

الثانی قوله تعالی ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ (2)و لو شفع صلی الله علیه و آله فی الفاسق لکان ناصرا له.

الثالث قوله تعالی وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ (3)و الجواب عن هذه الآیات کلها أنها مختصة بالکفار جمعا بین الأدلة.

الرابع قوله تعالی وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی (4)نفی شفاعة الملائکة من غیر المرضی لله تعالی و الفاسق غیر مرضی.

و الجواب لا نسلم أن الفاسق غیر مرضی بل هو مرضی لله تعالی فی إیمانه.

و قال المحقق الطوسی رحمه الله و الحق صدق الشفاعة فیهما أی لزیادة المنافع و إسقاط المضار و ثبوت الثانی له علیه السلام بقوله ادخرت شفاعتی لأهل الکبائر من أمتی.

و قال النووی فی شرح صحیح المسلم قال القاضی عیاض مذهب أهل السنة

ص: 62

برای مومنانی است که استحقاق ثواب را دارند و به عقیده تفضلی، شفاعت برای فاسقان امت، در دفع عذاب از آنان است که حق است و مصنف اولا این سخن را باطل کرده است با این استدلال که اگر شفاعت فقط در ازدیاد منافع باشد، ما شفاعت کنندگان پیامبر هستیم، چون از خداوند برای او علو درجات را می­خواهیم و این قطعا باطل است، زیرا شافع درجه­ای بالاتر از مشفوع دارد و استدلال آن­ها این آیه است: «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ»(1)

که خداوند در آن قبول شفاعت را از ظالم نفی کرده است و فاسق را ظالم خوانده است و پاسخ این است که خداوند متعال شفیع اطاعت شده را نفی کرده است و ما به آن قائل هستیم، زیرا در آخرت شفیعی که از او اطاعت شود وجود ندارد چرا که مرتبه مطاع از مطیع بالاتر است و خداوند متعال بالاتر از هر موجودی است و هیچ کس بالاتر از او نیست و از نفی مطاع، نفی شفیع مجاب حاصل نمی­شود. پس چرا جایز نیست که منظور از ظالمین کفار باشند.

دوم این آیه: «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصار»ٍ(2) و اگر او برای فاسق شفاعت کند، یاور اوست.

سوم این آیه: «وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(3) و پاسخ همه این آیات این است که همه مختص کفار است.

چهارم «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی»(4) که رد شفاعت ملائکه بدون رضایت خداوند است و خداوند به شفاعت فاسق رضایت ندارد.

و پاسخ این است که ما قبول نمی­کنیم که شفاعت فاسق مورد رضایت نیست، بلکه به دلیل ایمان او مورد رضایت خداوند است.

و به گفته شیخ طوسی، درست این است که این دو فرد برای ازدیاد منافع و از بین بردن مضرّات مورد شفاعت قرار گیرند، و اثبات مورد دوم برای او با این سخن که شفاعت من برای بزرگان امتم ذخیره شده، صورت می­گیرد.

نووی در شرح صحیح مسلم به نقل از قاضی عیاض مذهب اهل سنت گفته است که شفاعت عقلا جایز است و سمعا واجب. که با اخبار صادقه صریحا در آیات قرآن آمده است. و آثار متواتری به جا مانده است که صحت شفاعت را برای مومنان گناهکار تایید می­کند و اهل سنت بر آن اجماع دارند و خوارج و برخی از معتزله آن را قبول دارند و می­گویند که گناهکاران در آتش جاویدانند با این استدلال: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(5) و امثال آن که در مورد کفار گفته شده است. و اما تاویلی که برای احادیث مربوط به شفاعت دارند، که در مورد بالا رفتن مراتب است، باطل است و الفاظی که در قرآن کریم و... آمده است، به روشنی نشانگر بطلان مذاهب آن­هاست. اما شفاعت بر پنج قسم است: اول، مختص پیامبر صلوات الله علیه و آله است که از بین بردن ترس قیامت و تعجیل در محاسبه است. دوم، در وارد کردن امت به بهشت است بدون حساب که آن هم مختص نبی اکرم است.

سوم شفاعت برای کسانی است که آتش برایشان واجب شده است که پیامبر شفاعت هر که را خدا بخواهد می­کند.

چهارم در مورد مومنانی است که به جهنم وارد شده­اند و احادیثی مبنی بر بیرون آوردن آنان از جهنم به شفاعت پیامبر وارد شده است، سپس همانطور که در حدیث آمده، خداوند متعال هر که را که گفته باشد لا إله إلا الله خارج می­کند و فقط کفار در جهنم باقی می­مانند.

پنجم شفاعت در ازدیاد مراتب اهل بهشت است که معتزله منکر آن نیستند و شفاعت حشر اول را نیز انکار نمی­کنند.

ص: 63

جواز الشفاعة عقلا و وجوبها سمعا بصریح الآیات و بخبر الصادق و قد جاءت الآثار التی بلغت بمجموعها التواتر بصحة الشفاعة فی الآخرة لمذنبی المؤمنین و أجمع السلف الصالح و من بعدهم من أهل السنة علیها و منعت الخوارج و بعض المعتزلة منها و تعلقوا بمذاهبهم فی تخلید المذنبین فی النار و احتجوا بقوله تعالی فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ (1)و أمثاله و هی فی الکفار و أما تأویلهم أحادیث الشفاعة بکونها فی زیادة الدرجات فباطل و ألفاظ الأحادیث فی الکتاب و غیره صریحة فی بطلان مذهبهم و إخراج من استوجب النار لکن الشفاعة خمسة أقسام أولها مختصة بنبینا محمد صلی الله علیه و آله و هو الإزاحة من هول الموقف و تعجیل الحساب.

الثانیة فی إدخال قوم الجنة بغیر حساب و هذه أیضا وردت لنبینا صلی الله علیه و آله.

الثالثة الشفاعة لقوم استوجبوا النار فیشفع فیهم نبینا صلی الله علیه و آله و من یشاء الله.

الرابعة فیمن دخل النار من المؤمنین و قد جاءت الأحادیث بإخراجهم من النار بشفاعة نبینا صلی الله علیه و آله و الملائکة و إخوانهم من المؤمنین ثم یخرج الله تعالی کل من قال لا إله إلا الله کما جاء فی الحدیث لا یبقی فیها إلا الکافرون.

الخامسة الشفاعة فی زیادة الدرجات فی الجنة لأهلها و هذه لا ینکرها المعتزلة و لا ینکرون أیضا شفاعة الحشر الأولی انتهی.

ص: 63

باب بیست و دوم : صراط

آیات

- «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»(1) }زیرا پروردگار تو سخت در کمین است.{

تفسیر

به گفته طبرسی رحمه الله، یعنی راه بندگان که از دست کسی نمی­رود و معنا این است که هیچ عملی از آنان ضایع نمی­شود، زیرا خداوند همه سخنان و کارهای آنان را می­بیند و می­شنود، چون در کمین است و چیزی را از دست نمی­دهد.

علی علیه­السلام: معنا این است که پروردگار تو قادر است که جزای گناهکاران را بدهد.

امام صادق علیه­السلام: مرصاد پلی بر صراط است که بنده­ای با کوچک­ترین ظلمی از آن نمی­گذرد.

در مورد این آیه از ابن عباس روایت شده است که هفت زندان بر روی پل جهنم وجود دارد که در زندان اول شهادت لا إله إلا الله را از بنده می­پرسند، اگر کامل بود به دوم می­رود. در دوم از نماز می­پرسند، در سوم زکات، چهارم روزه، پنجم حج، ششم عمره و هفتم ظلم به دیگران. اگر از آن گذشت، که گذشته است، وگرنه گفته می­شود بنگرید، اگر طاعتی داشت به واسطه آن گناهانش را ببخشایید و او را به بهشت ببرید.

روایات

روایت 1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود مردم بر صراط گذرند بطبقات مختلف، صراطی که از مو باریکتر و از شمشیر برنده تر است بعضی چون برق از آن گذرند و برخی چون اسب تند رو

ص: 64

و بعضی بر سر و دست و بعضی چون پیاده رو و برخی بر آن آویزان باشند و آتش مقداری از آنها را گرفته است.

کتاب حسین بن سعید و النوادر از قاسم بن محمد همانند آن را روایت کرده است.

روایت 2.

تفسیر قمی: حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: وقتی آیه «وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» نازل شد، درباره آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند. ایشان فرمود: جبرئیل روح الامین مرا خبر داد: خداوند که هیچ خدایی جز او نیست، چون پیشینیان و پسینیان را گرد آورد، دوزخ را به پیش می­آورد، حال آن که دوزخ با هزار افسار آورده می­شود و هر افساری از آن را یکصد هزار فرشته سهمگین و خشمگین گرفته است و صدایی مهیب و خشم آلود و نعره­ای خوفناک دارد و چنان بانگی بر می­آورد که اگر خداوند عزّ و جلّ آن را برای حساب به گاهی دگر وانگذاشته بود، دوزخ همه را هلاک می کرد. سپس دوزخ گردن می­کشد و آفریدگان را سراسر، از نکوکار گرفته تا بدکار، در میان می­گیرد. در آن هنگام هر آن بنده­ای که خدا آفریده باشد، از فرشته تا پیامبر، همگی ندا می­دهند: پروردگارا! مرا دریاب، مرا دریاب. حال آن که تو ندا می­دهی: پرودگارا! امّت مرا دریاب، امّت مرا دریاب. آن گاه صراطی بر دوزخ می­گذارند که برّان تر از شمشیر است و سه پل بر آن قرار دارد: بر یکی امانت داری و رحِم، و بر دومی نماز، و بر دیگری پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی جز او نیست. در آن دم آفریدگان وادار به گذر از صراط می­شوند و رحِم و امانت داری جلویشان را می­گیرند. اگر از آن­ها نجات یابند، نماز جلویشان را می­گیرد و اگر از آن نیز نجات یابند، پایان راه به پروردگار جهانیان عزّ و جلّ می­رسد و این کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ». این چنین مردم بر روی صراط با گام­هایی گاه لغزان و گاه استوار در می­آویزند و فرشتگان بر گرد صراط ندا سر می­دهند: ای بردبار! بیامرز و درگذر و به نیکی خود در گذران و سلامت دار. حال آن که مردم بر آن همچون پروانه، فوج فوج در آتش می­افتند و چون تنی از آنان به مهر و رحمت خداوند تبارک و تعالی نجات یابد، سوی صراط می­نگرد و می­گوید: ستایش از برای خداوندی که پس از نومیدی من، به نیکی و منّت خویش، مرا از تو نجات بخشید. به راستی که پروردگارمان بسیار آمرزنده و شکور است.

توضیح

گویم در باب«اینکه در قیامت، جهنم آورده می شود»روایت صدوق با اندک تغییری گذشت.اینکه فرمود:«منتهی به سوی پروردگار عالمیان است» یعنی به سوی عدل ومجازات او در مورد مظالم بندگان.

ص: 65

مَنْ یَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مَشْیاً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ شَیْئاً.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر القاسم بن محمد مثله.

روایت 3.

معانی الاخبار: مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم، صراط چیست؟ فرمود: راهی بسوی شناختن خدای بزرگ است، و صراط دو گونه است: 1- صراط در این سرای، 2- صراط در آن سرای، اما صراط دنیا امام می باشد، که فرمانبرداری از او واجب است، هر کس که در دنیا او را شناخت و رهنمودهای او را بکار بست، در آخرت از صراط که پلی است به روی جهنّم خواهد گذشت، و هر کس در اینجا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد.

روایت 4.

معانی الاخبار: سعد بن طریف گوید: حضرت باقر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله به علیّ علیه السلام فرمودند: ای علی هر گاه روز قیامت بپا گردد من و تو و جبرئیل بر صراط می نشینیم و حقّ عبور از آنجا به هیچ کس داده نمی شود، مگر اینکه برگه عبوری داشته باشد که تبرئه و رهائی او بسبب ولایت تو در آن ثبت گردیده باشد.

روایت 5.

تفسیر قمی: در روایت ابی الجارود در مورد فرموده خداوند عز و جل آمده «إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ» است: ایستادنشان بر صراط است.

روایت 6.

ثواب الاعمال: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان درباره کلام خداوند عزّ و جلّ: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ» فرمود: آن پلی است بر صراط که هیچ بنده­ای با حقّی که از دیگری نزد اوست، از آن نمی­گذرد(1).

روایت 7.

مناقب ابن شهر آشوب رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلام خداوند متعال: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» فرمود: بر فراز صراط، گردنه­ای عبور ناشدنی قرار دارد که طول آن سه هزار سال است؛ هزار سال پایین آمدن است و هزار سال خار و خاشاک

ص: 66

و عقرب و افعی و هزار سال بالا رفتن. من نخستین کسی هستم که از آن گردنه عبور می­کند و دومین کس که از آن گردنه عبور می­کند، علی بن ابی طالب علیه السلام است. آن گاه حضرت صلی الله علیه و آله و سلم پس از سخنی فرمود: هیچ کس بدون رنج از آن گردنه عبور نمی­کند، به جز محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او - که سلام و درود خدا بر آنان باد.(1)

روایت 8.

مناقب: ابن شهر آشوب از تفسیر مقاتل: از عطاء، از ابن عباس روایت کرده است که: «یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ» خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم را عذاب نمی دهد «وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» و علی بن ابی طالب و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم اجمعین و حمزه و جعفر را عذاب نمی دهد «نُورُهُمْ یَسْعَی»، صراط را برای علی و فاطمه علیهما السلام هفتاد برابر بیشتر از دنیا روشن تر می نماید. پس نور آنها در پیشاپیش و در سمت راست آنان می شتابد و آنان نیز آن را دنبال می کنند؛ پس اولین بار اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین مانند برق تند و تیز از صراط می گذرند. سپس گروهی مانند باد از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعت دویدن اسب از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعت دویدن مرد از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل راه رفتن از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل چهار دست و پا رفتن کودک از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل خزیدن از آن می گذرند، و خداوند آن را برای مسلمین پهن و گسترده می کند، و برای گناهکاران باریک می کند. خداوند سبحان می فرماید: «یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا» تا این که به واسطه آن، از صراط بگذریم. فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام بر روی کجاوه ای از زمرّد سبز رنگ از آن می گذرد و همراه ایشان فاطمه سلام الله علیها بر روی اسبی از یاقوت قرمز که در اطراف وی هفتاد هزار حور بهشتی که به سان برق درخشنده هستند، از آن می گذرد.(2)

روایت 9.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: دو کناره صراط در روز قیامت، رحم است و امانت، چون صله رحم کن و امانت پرداز بدان گذرد، به بهشت رسد چون خیانت کار در امانت و قطع کننده رحم بدان گذرد با آن هیچ کاری بدو سود ندهد و صراط او را در دوزخ واژگون کند.

کتاب حسین بن سعید و النوادر از حنان همانند آن را روایت کرده است.

روایت 10.

نهج البلاغه: و بدانید که باید از صراط عبور کنید، گذرگاهی که عبور کردن از آن خطرناک است، با لغزش های پرت کننده, و پرتگاه های وحشت زا ، و ترس های پیاپی!.

ص: 67

وَ حَسَکٌ وَ عَقَارِبُ وَ حَیَّاتٌ وَ أَلْفُ عَامٍ صُعُودٌ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَقْطَعُ تِلْکَ الْعَقَبَةَ وَ ثَانِی مَنْ یَقْطَعُ تِلْکَ الْعَقَبَةَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ لَا یَقْطَعُهَا فِی غَیْرِ مَشَقَّةٍ إِلَّا مُحَمَّدٌ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ.

روایت 11.

امالی طوسی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده است که ایشان فرمود: چون روز قیامت فرا رسد و صراط بر روی دوزخ قرار گیرد، تنها کسانی از آن می­گذرند که جوازی دربردارنده ولایت علی بن ابی طالب به همراه داشته باشند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»، یعنی درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.(1)

روایت 12.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی خداوند متعال بندگان اولین و آخرین را مبعوث می­کند، منادی از زیر عرش ندا می­دهد که چشمان خود را فرو بندید تا فاطمه دختر محمد از صراط بگذرد. همه چشمان خود را می­بندند و فاطمه از صراط رد می­شود. همه چشمان خود را بسته­اند جز محمد و علی و حسن و حسین و انسان­های پاک از فرزندان آنان.(2) وقتی فاطمه به بهشت وارد شد، مرط(3) او بر صراط کشیده می­شود، یک طرف آن به دست خودش است و در بهشت است و طرف دیگر در عرصات محشر است. منادی پروردگار ندا می­دهد: ای دوستداران فاطمه، اهداب (4) لباس فاطمه، سرور زنان عالم را بگیرید. همه دوستداران فاطمه گوشه­ای از لباس او را می­گیرند که تعداد آن­ها بیش از هزاران هزار نفر است و او همه را از آتش جهنم نجات می­دهد.

روایت 13.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت تعداد زیادی از مردم در کنار پل صراط قرار دارند که فقط خداوند تعداد آنان را می­داند. بسیاری از آنان گناهکاری هستند که دوستداران حمزه­اند؛ دیوارهایی بین آنان و صراط کشیده شده است. آن­ها می­گویند: ای حمزه، تو احوال ما را می­دانی. حمزه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه­السلام می­گوید: شما دوستان مرا می­بینید که از من فریادرسی می­خواهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی ولی الله می­فرماید: ای علی، به عموی خود کمک کن تا دوستان خود را از عذاب آتش نجات دهند. علی علیه­السلام نیزه­ای را که حمزه با آن در راه خدا جنگیده می­آورد و به او می­دهد

ص: 68

مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ تَمَامَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

و می­گوید: ای عموی رسول خدا، و عموی برادرم، با این نیزه عذاب جهنم را از دوستان خود بردار، همانطور که در دنیا با آن دشمنان خدا را کشتی. حمزه نیزه را با دست می­گیرد و زجّ(1)

آن را در دیوارهای آتشین مقابل آنان فرو می­کند و آن را به اندازه فاصله پانصد سال پرتاب می­کند، سپس به دوستان خود می­گوید: رد شوید. آن­ها به سلامتی از صراط می­گذرند و عذاب آتش از آن­ها دفع می­شود و ترسشان از بین می­رود و پیروزمندانه به بهشت می­روند.

روایت 14.

تفسیر فرات بن ابراهیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرییل به نزد من آمد و گفت: ای محمد، آیا به تو بشارت بدهم که با چه چیزی از صراط می­گذری؟ فرمود: بله. جبرییل گفت: با نور خداوند، و علی نیز با نور تو می­ گذرد و نور تو نور خداست. و امت تو با نور علی می­گذرند و نور علی از نور توست. وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً(2) فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.

روایت 15.

خصال، امام علی علیه­السلام فرمود: آن قدر بر سر صراط می­ایستم و می­گویم خداوندا شیعیان من و یاران و دوستانم را در دنیا، تا آخر آن­چه که در باب شفاعت گذشت.

روایت 16.

فضائل الشیعه شیخ صدوق، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ثابت­قدم­ترین شما بر روی پل صراط، کسی است که بیش از همه به اهل بیت من عشق دارد.

روایت 17.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام فرمود: هرگز قدم مومنی که عشق به تو در دلش ثبت شده است، بر روی صراط نمی­لرزد و خداوند او را به بهشت وارد می­کند.

روایت 18.

تفسیر امام علیه السلام: راه راست دو راه است: راهی در دنیا و راهی در آخرت.

ص: 69

وَ یَقُولُ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَمَّ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ ذُدِ الْجَحِیمَ عَنْ أُولَئِکَ بِرُمْحِکَ هَذَا کَمَا کُنْتَ تَذُودُ بِهِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَیَتَنَاوَلُ حَمْزَةُ الرُّمْحَ بِیَدِهِ فَیَضَعُ زُجَّهُ (1)فِی حِیطَانِ النَّارِ الْحَائِلَةِ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ بَیْنَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّةِ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یَدْفَعُهَا دَفْعَةً فَیُنَحِّیهَا مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ یَقُولُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْمُحِبِّینَ الَّذِینَ کَانُوا لَهُ فِی الدُّنْیَا اعْبُرُوا فَیَعْبُرُونَ عَلَی الصِّرَاطِ آمِنِینَ سَالِمِینَ قَدِ انْزَاحَتْ عَنْهُمُ النِّیرَانُ وَ بُعِّدَتْ عَنْهُمُ الْأَهْوَالُ وَ یَرِدُونَ الْجَنَّةَ غَانِمِینَ ظَافِرِینَ.

راه راست در دنیا، راهی است که از غلو کوتاه­تر و از تقصیر بلندتر است و به باطل نمی­گراید. و اما راه در آخرت، راه مومنان به سوی بهشت است که راست است و مومنان از آن به سوی جهنم و یا غیر آن منحرف نمی­شوند.

روایت 19.

العقائد: اعتقاد ما در مورد صراط این است که صراط حق است و پل جهنم است و گذرگاه(1)

همه مخلوقات بر آن قرار دارد. خداوند عز و جل می­فرماید: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا»(2) و صراط در وجه دیگر، اسم حجت­های خداوند است که هر کسی که در دنیا آن­ها را شناخت و از آن­ها اطاعت کرد، خداوند جواز گذر از صراط را به او می­دهد که پل جهنم در روز قیامت است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام فرمود: ای علی، در روز قیامت من و تو و جبرییل بر صراط می­نشینیم و تنها کسی می­تواند از آن گذر کند که به ولایت تو مومن باشد.

می­گویم به گفته شیخ مفید، صراط در لغت به معنای راه است، به همین دلیل دین صراط نامیده شده است. زیرا راه به سوی ثواب است و ولایت امیر مومنان و امامان دیگر، به این دلیل صراط نامیده شده است.

علی علیه­السلام فرمود: من راه راست خداوند و دستاویز محکم او هستم که هیچگاه گسسسته نمی­شود.

یعنی شناخت او و تمسک جستن به او، راهی به سوی خداوند سبحان است و در خبر آمده است که راه در روز قیامت به سوی بهشت، مانند پلی است که مردم از آن عبور می­کنند و آن راهی است که در سمت راست آن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، و در سمت چپ علی علیه­السلام ایستاده است. و از جانب خداوند ندا می­آید که «أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ.»(3)

و در خبر آمده است که در روز قیامت فقط کسی از صراط می­گذرد که جوازی از علی بن ابی طالب داشته باشد.

و در روایت آمده که صراط برای کافر از مو نازک­تر و از شمشیر برنده­تر است.

و منظور از آن این است که در روز قیامت از شدت ترس آن روز، کافر نمی­تواند بر صراط ثابت­قدم باشد. آن­ها مانند کسی که بر چیزی نازک­تر از مو

ص: 70

فَأَمَّا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ مَا قَصُرَ مِنَ الْغُلُوِّ وَ ارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِیرِ وَ اسْتَقَامَ فَلَمْ یَعْدِلْ إِلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ فِی الْآخِرَةِ فَهُوَ طَرِیقُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْجَنَّةِ الَّذِی هُوَ مُسْتَقِیمٌ لَا یَعْدِلُونَ عَنِ الْجَنَّةِ إِلَی النَّارِ وَ لَا إِلَی غَیْرِ النَّارِ سِوَی الْجَنَّةِ.

و برنده­تر از شمشیر راه می­رود بر روی آن راه می­روند. و این ضرب­المثلی است که برای سختی کافر در گذشتن از صراط زده می­شود که راهی به سوی بهشت و راهی به سوی جهنم است که بنده از آن به بهشت می­رود و جهنم را می­بیند. و گاهی او را از راهی منحرف عبور می­دهند، به این دلیل خدای متعال فرموده است: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً(1)» پس بین راهی که دعوت به سوی دین است و راهی که راه گمراهان است جدایی انداخته و خداوند متعال در دستوراتی که از دعا و تلاوت قرآن به بندگان داده فرموه است: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»(2) نشانگر این است که هر راهی جز آن، راه راست نیست و راه خداوند دین اوست و راه شیطان، راه عصیان و سرپیچی است و همانطور که گفتیم صراط در اصل، به معنای راه است و همانطور که گفته شد، صراط در روز قیامت، راهی برای رسیدن به بهشت و آتش است.

می­گویم در تاویل نازک­تر بودن صراط از مو و برنده­تر بودن آن از شمشیر ضرورتی وجود ندارد و تاویل پدیده­های بسیاری بدون ضرورت جایز نیست و بسیاری از روایات این باب را وارد می­کنیم که امیر مومنان قسیم جهنم و بهشت است.

باب بیست و سوم : بهشت و نعمتهای آن - که خداوند روزی ما و مؤمنان کند - و حوریه ها و کاخ های آن و زیبایی ها و شادیهای آن

آیات

- « وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(3){و کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغهایی خواهد بود که از زیر [درختان] آنها جویها روان است. هر گاه میوه ای از آن روزیِ ایشان شود، می گویند: این همان است که پیش از این [نیز] روزیِ ما بوده. و مانند آن [نعمتها] برای آنها آورده شود؛ و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت؛ و در آنجا جاودانه بمانند.}

- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(4) {و کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته کرده اند، آنان اهل بهشتند، و در آن جاودان خواهند ماند.}

- «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»(5)

ص: 71

من الشعرة و أحد من السیف و هذا مثل مضروب لما یلحق الکافر من الشدة فی عبوره علی الصراط و هو طریق إلی الجنة و طریق إلی النار یسیر العبد منه إلی الجنة و یری من أهوال النار و قد یعبر به عن الطریق المعوج فلهذا قال الله تعالی وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً (1)فمیز بین طریقه الذی دعا إلی سلوکه من الدین و بین طرق الضلال و قال تعالی فیما أمر عباده من الدعاء و تلاوة القرآن اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ (2)فدل علی أن سواه صراط غیر مستقیم و صراط الله دین الله و صراط الشیطان طریق العصیان و الصراط فی الأصل علی ما بیناه هو الطریق و الصراط یوم القیامة هو الطریق للسلوک إلی الجنة و النار علی ما قدمناه انتهی.

أقول: لا اضطرار فی تأویل کونه أدق من الشعرة و أحد من السیف و تأویل الظواهر الکثیرة بلا ضرورة غیر جائز و سنورد کثیرا من أخبار هذا الباب فی باب أن أمیر المؤمنین علیه السلام قسیم الجنة و النار.

{و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.» این آرزوهای [واهیِ] ایشان است. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید.» آری، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست، و بیمی بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد.}

- «قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِباد»(1)

{بگو: آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغهایی است که از زیر [درختانِ] آنها نهرها روان است؛ در آن جاودانه بمانند، و همسرانی پاکیزه و [نیز] خشنودی خدا [را دارند]، و خداوند به [امور] بندگان [خود] بیناست.}

- «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»(2) {برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمانها و زمین است [و] برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابید.}

- « أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(3)

{آنان، پاداششان آمرزشی از جانب پروردگارشان، و بوستانهایی است که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است. جاودانه در آن بمانند، و پاداش اهل عمل چه نیکوست.}

- « لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»(4){بدیهایشان را از آنان می زدایم، و آنان را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورم؛ [این] پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست.}

- « لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرار»(5){ولی کسانی که پروای پروردگارشان را پیشه ساخته اند باغهایی خواهند داشت که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آنجا جاودانه بمانند؛ [این] پذیرایی از جانب خداست، و آنچه نزد خداست برای نیکان بهتر است.}

- « وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(6)

{اینها احکام الهی است، و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند، وی را به باغهایی درآورد که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آن جاودانه اند، و این همان کامیابی بزرگ است.}

- « وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا»(7){و به زودی کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است درآوریم. برای همیشه در آن جاودانند، و در آنجا همسرانی پاکیزه دارند، و آنان را در سایه ای پایدار درآوریم.}

- « وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا»(8){و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی آنان را در بوستانهایی که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است درآوریم. همیشه در آن جاودانند. وعده خدا راست است و چه کسی در سخن، از خدا راستگوتر است.}

- « وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً»(9)

{و کسانی که کارهای شایسته کنند -چه مرد باشند یا

آن- در حالی که مؤمن باشند، آنان داخل بهشت می شوند، و به قدر گودی پشت هسته خرمایی مورد ستم قرار نمی گیرند.}

- «وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(10){و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در می آورم.}

- «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(11){و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می زدودیم و آنان را به بوستانهای پر نعمت درمی آوردیم.}

- «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(12){خدا فرمود: «این، روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد.» برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانند. خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند. این است رستگاری بزرگ.}

- «فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(13){پس به پاس آنچه گفتند، خدا به آنان باغهایی پاداش داد که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه می مانند، و این پاداش نیکوکاران است.}

- «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(14)

{برای آنان، نزد پروردگارشان سرای عافیت است، و به [پاداش] آنچه انجام می دادند، او یارشان خواهد بود.}

- «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ * خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(15){پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

- «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ

ص: 72

آل عمران: «قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»(15) (و قال تعالی): «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»(133) (و قال تعالی): «أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(126) (و قال سبحانه): «لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»(195) (و قال تعالی): «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ»(198)

النساء: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(13) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا»(57) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا»(122) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً»(124)

المائدة: «وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(12) (و قال سبحانه): «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(65) (و قال تعالی): «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(119) (و قال سبحانه): «فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(85)

الأنعام: «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(127)

التوبة: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ* خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(21-22) (و قال تعالی): «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ

ص: 72

جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1)

{خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایی وعده داده است که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه خواهند بود، و [نیز] سراهایی پاکیزه در بهشتهای جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودی خدا بزرگتر است. این است همان کامیابی بزرگ.}

- «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(2) {خدا برای آنان باغهایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است، و در آن جاودانه اند. این همان رستگاری بزرگ است.}

- «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(3){خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند، و برای آنان باغهایی آماده کرده که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانه اند. این است همان کامیابی بزرگ.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(4) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پروردگارشان به پاس ایمانشان آنان را هدایت می کند به باغهای [پُر ناز و] نعمت، که از زیر [پای] آنان نهرها روان خواهد بود [در خواهند آمد]. نیایش آنان در آنجا سبحانک اللّهم [=خدایا! تو پاک و منزّهی] و درودشان در آنجا سلام است، و پایان نیایش آنان این است که ستایش ویژه پروردگار جهانیان است.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(5){بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و [با فروتنی] به سوی پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودانه خواهند بود.}

- «وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ * جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(6){و کسانی که برای طلب خشنودی پروردگارشان شکیبایی کردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم، نهان و آشکارا انفاق کردند، و بدی را با نیکی می زدایند، ایشان راست فرجام خوش سرای باقی. [همان] بهشتهای عدن که آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان که درستکارند در آن داخل می شوند، و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند. [و به آنان می گویند: درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای.}

- «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(7)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.}

- «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»(8) {وصف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [این است که] از زیر [درختان ] آن نهرها روان است. میوه و سایه اش

پایدار است. این است فرجام کسانی که پرهیزگاری کرده اند و فرجام کافران آتش [دوزخ] است.}

- «وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّار»(9) {و به زودی کافران بدانند که فرجام آن سرای از کیست.}

- «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ»(10) {و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به بهشتهایی درآورده می شوند که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است که به اذن پروردگارشان در آنجا جاودانه به سر می برند، و درودشان در آنجا سلام است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ * وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ * لا یَمَسُّهُمْ فِیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ»(11)

{بی گمان، پرهیزگاران در باغها و چشمه سارانند. [به آنان گویند:] «با سلامت و ایمنی در آنجا داخل شوید.» و آنچه کینه [و شائبه های نفسانی] در سینه های آنان است برکَنیم؛ برادرانه بر تختهایی روبروی یکدیگر نشسته اند. نه رنجی در آنجا به آنان می رسد و نه از آنجا بیرون رانده می شوند.}

- «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ * جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ * الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(12)

ص: 73

جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(72) (و قال): «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(89) (و قال): «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(100)

یونس: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ *دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(9-10)

هود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(23)

الرعد: «وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ* جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ *سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(22-24) (و قال سبحانه): «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(29) (و قال سبحانه): «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»(35) (و قال تعالی): «وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ»(42)

إبراهیم: «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ»(23)

الحجر: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ* وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ *لا یَمَسُّهُمْ فِیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ»(45-48)

النحل: «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ* جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(30-32)

ص: 73

{و قطعاً سرای آخرت بهتر است، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران: بهشتهای عدن که در آن داخل می شوند؛ رودها از زیر [درختان] آنها روان است؛ در آنجا هر چه بخواهند برای آنان [فراهم] است. خدا این گونه پرهیزگاران را پاداش می دهد.همان کسانی که فرشتگان

جانشان را -در حالی که پاکند- می ستانند [و به آنان] می گویند: درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام می دادید به بهشت درآیید.}

- «وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً * ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً»(1) {و مؤمنانی را که کارهای شایسته می کنند نوید بخشد که برای آنان پاداشی نیکوست. در حالی که جاودانه در آن [بهشت] ماندگار خواهند بود.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا * اُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً»(2) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدانند که] ما پاداش کسی را که نیکوکاری کرده است تباه نمی کنیم. آنانند که بهشت های عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر [قصرها]شان جویبارها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا آراسته می شوند و جامه هایی سبز از پرنیان نازک و حریر ستبر می پوشند. در آنجا بر سریرها تکیه می زنند. چه خوش پاداش و نیکو تکیه گاهی.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا»(3)

{بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای فردوس جایگاه پذیرایی آنان است. جاودانه در آن خواهند بود، و از آنجا درخواست انتقال نمی کنند.}

- «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً * جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا * تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا»(4)

{مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند، که آنان به بهشت درمی آیند و ستمی بر ایشان نخواهد رفت. باغهای جاودانی که [خدای] رحمان به بندگانش در جهان ناپیدا وعده داده است. در حقیقت، وعده او انجام شدنی است. در آنجا سخن بیهوده ای نمی شنوند، جز درود. و روزی شان صبح و شام در آنجا [آماده] است. ین همان بهشتی است که به هر یک از بندگان ما که پرهیزگار باشند به میراث می دهیم.}

- «وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی * جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی»(5) {و هر که مؤمن به نزد او رود، در حالی که کارهای شایسته انجام داده باشد، برای آنان درجات والا خواهد بود: بهشتهای عدن که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است. جاودانه در آن می مانند، و این است پاداش کسی که به پاکی گراید.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(6) {بی گمان، خدا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند به باغهایی درمی آورَد که از زیر [درختان] آن رودبارها روان است.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ»(7){خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورد. در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آنجا از پرنیان است. و به گفتار پاک هدایت می شوند و به سوی راه [خدای] ستوده هدایت می گردند.}

- «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ»(8)

{پس آنان که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و روزی نیکو برای ایشان خواهد بود.}

- «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(9) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهای پرناز و نعمت خواهند بود.}

- «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(10)

{و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آنگاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}

- «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(11) {آنانند که خود وارثانند همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.}

- «قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِیراً * لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا»(12)

ص: 74

الکهف: «وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً *ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً»(2-3) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا *أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً»(30-31) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا *خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا»(107-108)

مریم: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً* جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا* تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا»(60-63)

طه: «وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی* جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی»(75-76)

الحج: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(14) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ* وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ»(23-24) (و قال سبحانه): «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ»(50) (و قال تعالی): «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(56) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)

المؤمنین: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(10-11)

الفرقان: «قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِیراً* لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا»(15-16) (و قال

ص: 74

{بگو: «آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است؟» جاودانه هر چه بخواهند در آنجا دارند. پروردگار تو مسؤول [تحقق] این وعده است.}

- «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً * خالِدِینَ فِیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(1)

{اینانند که به [پاس] آنکه صبر کردند، غرفه[های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد. در آنجا، جاودانه خواهند ماند. چه خوش قرارگاه و مقامی.}

- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(2)

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آنها جویها روان است، جاودان در آنجا خواهند بود؛ چه نیکوست پاداش عمل کنندگان.}

- « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ * خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(3) {در حقیقت، کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای پرنعمت خواهند داشت، که در آن جاودان می مانند؛ وعده خداست که حقّ است و هموست شکست ناپذیر سنجیده کار.}

- « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(4) {هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است.}

- « أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(5) {اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [پاداشِ] آنچه انجام می دادند در باغ هایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند.}

- «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً»(6) {و به مؤمنان همواره مهربان است. درودشان -روزی که دیدارش کنند- سلام خواهد بود، و برای آنان پاداشی نیکو آماده کرده است.}

- «إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ»(7)

{مگر کسانی که ایمان آورده و کار شایسته کرده باشند. پس برای آنان دو برابر آنچه انجام داده اند پاداش است و آنها در غرفه ها[ی بهشتی] آسوده خاطر خواهند بود.}

- «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ * الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ»(8) {[در] بهشتهای همیشگی [که] به آنها درخواهندآمد. در آنجا با دستبندهایی از زر و مروارید زیور یابند و در آنجا جامه شان پَرنیان خواهد بود. و می گویند: «سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود، به راستی پروردگار ما آمرزنده [و] حق شناس است؛ همان [خدایی] که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی دهد.»}

- «إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فاکِهُونَ * هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ * لَهُمْ فِیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ * سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»(9) {در این روز، اهل بهشت کار و باری خوش در پیش دارند. آنها با همسرانشان در زیر سایه ها بر تختها تکیه می زنند. در آنجا برای آنها [هر گونه] میوه است و هر چه دلشان بخواهد. از جانب پروردگار[ی] مهربان [به آنان] سلام گفته می شود.}

- «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ * أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ * فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ * یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ * بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ * لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ * وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ * کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ * فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ * قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ * یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ * أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ

ص: 75

تعالی): «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً *خالِدِینَ فِیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(75-76)

العنکبوت: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(58)

لقمان: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ* خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(8-9)

التنزیل: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(17) (و قال تعالی): «أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(19)

الأحزاب: «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً* تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً»(43-44)

سبأ: «إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ»(37)

فاطر: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ* وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ* الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ»(33-35)

یس: «إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فاکِهُونَ* هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ* لَهُمْ فِیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ* سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»(55-58)

الصافات: «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ *أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ* فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ* فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ *عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ* یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ *بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ* لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ* وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ* کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ *فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ* قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ* یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ *أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ*

ص: 75

قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ* فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ * قالَ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ * وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ * أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ * إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ»(1) {مگر بندگان

پاکدل خدا .آنان روزیِ معیّن خواهند داشت. [انواع] میوه ها؛ و آنان مورد احترام خواهند بود. در باغهای پر نعمت. بر سریرها در برابر همدیگر [می نشینند]. با جامی از باده ناب پیرامونشان به گردش درمی آیند؛ [باده ای] سخت سپید که نوشندگان را لذّتی [خاص] می دهد؛ نه در آن فساد عقل است و نه ایشان از آن به بدمستی [و فرسودگی] می افتند و نزدشان [دلبرانی] فروهشته نگاه و فراخ دیده باشند. [از شدّت سپیدی] گویی تخم شتر مرغ [زیر پَر]ند. س برخی شان به برخی روی نموده و از همدیگر پرس وجو می کنند. گوینده ای از آنان می گوید: «راستی من [در دنیا] همنشینی داشتم، [که به من] می گفت: آیا واقعاً تو از باوردارندگانی؟ آیا وقتی مردیم و خاک و [مشتی] استخوان شدیم، آیا واقعاً جزا می یابیم.} [مؤمن] می پرسد: «آیا شما اطلاع دارید [کجاست]؟» پس اطّلاع حاصل می کند، و او را در میان آتش می بیند. [و] می گوید: «به خدا سوگند، چیزی نمانده بود که تو مرا به هلاکت اندازی. اگر رحمت پروردگارم نبود، هرآینه من [نیز] از احضارشدگان بودم.» [و از روی شوق می گوید:] «آیا دیگر روی مرگ نمی بینیم، جز همان مرگ نخستین خود؟ و ما هرگز عذاب نخواهیم شد؟! راستی که این همان کامیابی بزرگ است.» برای چنین [پاداشی] باید کوشندگان بکوشند.}

- «وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ * جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ * مُتَّکِئِینَ فِیها یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ * وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ * إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ»(2) {و قطعاً برای پرهیزگاران فرجامی نیک است. باغهای همیشگی در حالی که درهای [آنها] برایشان گشوده است. در آنجا تکیه می زنند [و] میوه های فراوان و نوشیدنی در آنجا طلب می کنند. و نزدشان [دلبرانِ] فروهشته نگاهِ همسال است. این است آنچه برای روز حساب به شما وعده داده می شد. [می گویند:] در حقیقت، این روزیِ ماست و آن را پایانی نیست.}

- «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ»(3) {لیکن کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند، برای ایشان غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر] بنا شده است؛ نهرها از زیر آن روان است. وعده خداست؛ خدا خلاف وعده نمی کند.}

- « لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(4)

{برای آنان، هر چه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران.}

- «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ * وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(5)

{پروردگارا، آنان را در باغهای جاوید که وعده شان داده ای، با هر که از پدران و همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده اند، داخل کن، زیرا تو خود ارجمند و حکیمی. و آنان را از بدیها نگاه دار، و هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی، البتّه رحمتش کرده ای؛ و این همان کامیابی بزرگ است.}

- « وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ»(6)

{هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی یابد؛ و هر که کار شایسته کند -چه مرد باشد یا زن- در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ * نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»(7) {در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید. در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم، و هر چه دلهایتان بخواهد در [بهشت] برای شماست، و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت؛ روزیِ آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.}

- « الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ * ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ * یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ * وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * لَکُمْ فِیها فاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ»(8) {همان کسانی که به آیات ما ایمان آورده و تسلیم بودند. شما با همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید. سینیهایی از طلا و جام هایی در برابر آنان می گردانند، و در آنجا آنچه دلها آن را بخواهند و دیدگان را خوش آید [هست] و شما در آن جاودانید. و این است همان بهشتی که به [پاداش] آنچه می کردید میراث یافتید. در آنجا برای شما میوه هایی فراوان خواهد بود که از آنها می خورید.}

- « إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ * فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ * کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ * یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ *

ص: 76

قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ* فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ *قالَ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ* وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ* أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ *إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ»(40-61)

ص: «وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ* جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ* مُتَّکِئِینَ فِیها یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ* وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ* هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ* إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ»(49-54)

الزمر: «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ»(20) (و قال سبحانه): «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(34) (قال تعالی نقلا عن الذین یحملون العرش و من حوله): «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(8-9) (و قال تعالی): «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ»(40)

السجدة: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ* نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ* نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»(30-32)

الزخرف: «الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ* ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ *یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ *وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* لَکُمْ فِیها فاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ»(69-73)

الدخان: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ* فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ* کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ* یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ

ص: 76

لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ * فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1) {به راستی پرهیزگاران در جایگاهی آسوده [اند]، در بوستانها و کنار چشمه سارها. پرنیانِ نازک و دیبای ستبر می پوشند [و] برابر هم نشسته اند. [آری،] چنین [خواهد بود] و آنها را با حوریانِ درشت چشم همسر می گردانیم. در آنجا هر میوه ای را [که بخواهند] آسوده خاطر می طلبند. در آنجا جز مرگِ نخستین، مرگ نخواهند چشید و [خدا] آنها را از عذاب دوزخ نگاه می دارد. این] بخششی است از جانب پروردگار تو. این است همان کامیابی بزرگ.}

- « إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ * أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(2)

{محقّقاً کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. یشان اهل بهشتند که به پاداش آنچه انجام می دادند جاودانه در آن می مانند.}

- «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ»(3)

{وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است.}

- «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»(4) {و در بهشتی که برای آنان وصف کرده، آنان را درمی آورد.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(5) {خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیرِ [درختانِ] آنها نهرها روان است درمی آورد.}

- « مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ»(6)

{مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش] برنگشته؛ و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود؛ و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است؛ و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست.}

- «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیما»(7). ق / 31- 35(8). ذاریات / 15- 16(9). ذاریات / 22

آمِنِینَ *لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ* فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(51-57)

الأحقاف: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ* أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(13-14) (و قال تعالی فی أصحاب الجنة): «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ»(16)

محمد: «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»(6) (و قال سبحانه): «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(12) (و قال تعالی): «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ»(15)

الفتح: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً»(17)

ق: «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ* هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ *مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ* ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ* لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ»(31-35)

الذاریات: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ»(15-16) (و قال سبحانه): «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»(22)

الطور: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَعِیمٍ *فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ *کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ *وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ* وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ* یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ *وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ* وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ* قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی

ص: 77

فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ * فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ * إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»(1) {پرهیزگاران در باغهایی و [در] ناز و نعمتند. به آنچه پروردگارشان به آنان داده دلشادند، و پروردگارشان آنها را از عذاب دوزخ مصون داشته است. ه آنان گویند:] «به [پاداشِ] آنچه به جای می آوردید بخورید و بنوشید؛ گواراتان باد!» بر تختهایی ردیف هم تکیه زده اند و حوران درشت چشم را همسر آنان گردانده ایم. و کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند، فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد و چیزی از کار[ها]شان را نمی کاهیم. هر کسی در گرو دستاورد خویش است. با [هر نوع] میوه و گوشتی که دلخواه آنهاست آنان را مدد [و تقویت] می کنیم. در آنجا جامی از دست هم می رُبایند [و بر سرش همچشمی می کنند] که در آن نه یاوه گویی است و نه گناه. و برای [خدمت] آنان پسرانی است که بر گردشان همی گردند؛ انگاری آنها مرواریدی اند که [در صدف] نهفته است. و برخی شان رو به برخی کنند [و] از هم پرسند، گویند: ما پیشتر در میان خانواده خود بیمناک بودیم. پس خدا بر ما منّت نهاد و ما را از عذاب گرم [مرگبار] حفظ کرد. ما از دیرباز او را می خواندیم، که او همان نیکوکار مهربان است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(2) {در حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

- «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * ذَواتا أَفْنانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُتَّکِئِینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان *ِ کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُدْهامَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان * فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(3)

{و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟

که دارای شاخسارانند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ ر آن دو [باغ] دو چشمه روان است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو [باغ] از هر میوه ای دو گونه است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بسترهایی که آستر آنها از ابریشم درشت بافت است، تکیه زنند و چیدن میوه [از] آن دو باغ [به آسانی] در دسترس است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن [باغها، دلبرانی] فروهشته نگاهند که دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ گویی که آنها یاقوت و مرجانند. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ مگر پاداش احسان جز احسان است؟ پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و غیر از آن دو [باغ]، دو باغ [دیگر نیز] هست. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ که از [شدّت] سبزی سیه گون می نماید. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟در آن دو [باغ] دو چشمه همواره جوشان است. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟در آن دو، میوه و خرما و انار است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آنجا [زنانی] نکوخوی و نکورویند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ حورانی پرده نشین در [دل] خیمه ها. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بالش سبز و فرش نیکو تکیه زده اند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید.}

- «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ * وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ * عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ * مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ * یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ * بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ * لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ * وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ * وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ * وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ * جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً * إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاما *ً وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنْضُود ٍ* وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ * وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ * وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ * إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً * عُرُباً أَتْراباً * لِأَصْحابِ الْیَمِینِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ»(4)

ص: 78

أَهْلِنا مُشْفِقِینَ *فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ *إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»(17-28)

القمر: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ* فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(54-55)

الرحمن: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* ذَواتا أَفْنانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُتَّکِئِینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ*فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُدْهامَّتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(46-77)

الواقعة: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ* فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ* ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ *وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ* عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ* مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ* یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ* بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ* لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ* وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ* وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ* وَ حُورٌ عِینٌ *کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ *جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً* إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً* وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ* ما أَصْحابُ الْیَمِینِ *فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ* وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ *وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ *وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ *وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ *لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ* وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ* إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً *فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً *عُرُباً أَتْراباً *لِأَصْحابِ الْیَمِینِ *ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ* وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ»(10-40)

ص: 78

{و سبقت گیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]، در باغستانهای پر نعمت. گروهی از پیشینیان، و اندکی از متأخّران. بر تختهایی جواهرنشان، که روبروی هم بر آنها تکیه داده اند. بر گِردشان پسرانی جاودان [به خدمت] می گردند، با جامها و آبریزها و پیاله[ها]یی از باده ناب روان. [که] نه از آن دردسر گیرند و نه بی خرد گردند. و میوه از هر چه اختیار کنند. و از گوشت پرنده هر چه بخواهند. و حوران چشم درشت، مثل لؤلؤ نهانِ میانِ صدف! [اینها] پاداشی است برای آنچه می کردند. در آنجا نه بیهوده ای می شنوند و نه [سخنی] گناه آلود. سخنی جز سلام و درود نیست. و یاران راست؛ یاران راست کدامند؟در [زیر] درختان کُنار بی خار، درختهای موز که میوه اش خوشه خوشه روی هم چیده است. و سایه ای پایدار.و آبی ریزان. و میوه ای فراوان، نه بریده و نه ممنوع. و همخوابگانی بالا بلند. ما آنان را پدید آورده ایم پدید آوردنی! و ایشان را دوشیزه گردانیده ایم، شوی دوستِ همسال، برای یاران راست. که گروهی از پیشینیانند،و گروهی از متأخّران.}

- «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ»(1) {[برای رسیدن] به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است [و] برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند.}

- «وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ»(2) {و آنان را به بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویهایی روان است در می آورد؛ همیشه در آنجا ماندگارند؛ خدا از ایشان خشنود و آنها از او خشنودند.}

- «لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ»(3)

{دوزخیان با بهشتیان یکسان نیستند؛ بهشتیانند که کامیابانند.}

- «وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(4)

{و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش، در بهشتهای همیشگی درآورد. این [خود] کامیابی بزرگ است.}

- «وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(5) {و او را در بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد. در آنجا بمانند. این است همان کامیابی بزرگ.}

- « وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقا»(6). ملک / 12(7). معارج / 35(8). معارج / 38- 39(9). انسان / 5- 6(10). انسان / 12- 22

الحدید: «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ»(21)

المجادلة: «وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ»(22)

الحشر: «لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ»(20)

الصف: «وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(12)

التغابن: «وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(9)

الطلاق: «وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً»(11)

الملک: «إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ»(12)

المعارج: «أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ»(35) (و قال تعالی): «أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ *کَلَّا»(38-39)

الدهر: «إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً* عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً»(5-6) (و قال تعالی): «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً *مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً* وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا *وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا* قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیراً *وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا* عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا *وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ *إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً *وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً *عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً* إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً»(12-22)

ص: 79

{و به [پاس] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد. در آن [بهشت] بر تختها[ی خویش] تکیه زنند. در آنجا نه آفتابی بینند و نه سرمایی. و سایه ها[ی درختان] به آنان نزدیک است، و میوه هایش [برای چیدن] رام. و ظروف سیمین و جامهای بلورین، پیرامون آنان گردانده می شود. جامهایی از سیم که درست به اندازه [و با کمال ظرافت] آنها را از کار در آورده اند. و در آنجا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می نوشاننداز چشمه ای در آنجا که «سلسبیل» نامیده می شود. و بر گردِ آنان پسرانی جاودانی می گردند. چون آنها را ببینی، گویی که مرواریدهایی پراکنده اند. و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می بینی. [بهشتیان را] جامه های ابریشمی سبز و دیبای ستبر دربَر است و پیرایه آنان دستبندهای سیمین است و پروردگارشان باده ای پاک به آنان می نوشاند. این [پاداش] برای شماست و کوشش شما مقبول افتاده است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ * وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ * کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(1)

{اهل تقوا در زیر سایه ها و بر کنار چشمه سارانند؛ با هر میوه ای که خوش داشته باشند. به [پاداش] آنچه می کردید، بخورید و بیاشامید؛ گواراتان باد. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان.}

- «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً * حَدائِقَ وَ أَعْناباً * وَ کَواعِبَ أَتْراباً * وَ کَأْساً دِهاقاً * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً * جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً»(2)

{مسلّماً پرهیزگاران را رستگاری است: باغچه ها و تاکستانها، و دخترانی همسال با سینه های برجسته، و پیاله های لبالب. در آنجا نه بیهوده ای شنوند، و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند]. [این است] پاداشی از پروردگار تو، عطایی از روی حساب.}

- «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی»(3) {و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است.}

- «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ * عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ * تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ * یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ * خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ * وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ * عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ * إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ * وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ * وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ * وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ * وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(4)

{براستی نیکوکاران در نعیم [الهی] خواهند بود. بر تختها [نشسته] می نگرند. از چهره هایشان طراوت نعمت [بهشت] را درمی یابی. از باده ای مُهرشده نوشانیده شوند. [باده ای که] مُهر آن، مُشک است، و در این [نعمتها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند. و ترکیبش از [چشمه] «تسنیم» است: چشمه ای که مقرّبان [خدا] از آن نوشند. [آری، در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده[های] خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها [جماعتی] گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار]شان فرستاده نشده بودند. و[لی] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها[ی خود نشسته]، نظاره می کنند. [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ»(5)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن جویها روان است؛ این است [همان] رستگاری بزرگ.}

- «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ * لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَة * ً فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ * فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ * وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ»(6) {در بهشت برین اند سخن بیهوده ای در آنجا نشنوند. در آن، چشمه ای روان باشد تختهایی بلند در آنجاست و قدحهایی نهاده شده. و بالشهایی پهلوی هم [چیده]. و فرشهایی [زربفت] گسترده.}

- «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(7)

{ای نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآی،و در بهشت من داخل شو.}

- « إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»(8) {مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که پاداشی بی منّت خواهند داشت.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ * جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»(9)

ص: 80

المرسلات: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ* وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ *کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(41-45)

النبأ: «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً* حَدائِقَ وَ أَعْناباً *وَ کَواعِبَ أَتْراباً* وَ کَأْساً دِهاقاً *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً* جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً»(31-36)

النازعات: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی»(40-41)

المطففین: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ *یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ* وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ *عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ* إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ* وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ *وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ* وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ *وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ* فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ *عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(22-36)

البروج: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ»(11)

الغاشیة: «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ* لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً* فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ* فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ* وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ* وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ* وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ»(10-16)

الفجر: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً *فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(27-30)

التین: «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»(6)

البینة: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ* جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»(7-8)

ص: 80

{در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند. پاداشِ آنان نزد پروردگارشان باغهای همیشگی است که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است، جاودانه در آن همی مانند؛ خدا از آنان خشنود است و [آنان نیز] از او خشنود؛ این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

تفسیر

به گفته طبرسی رحمه الله تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا یعنی از زیر درختان و خانه­هایش الْأَنْهارُ و جریان در رود توسعا استعمال شده است، چون رود محل جریان است. کُلَّما رُزِقُوا مِنْها یعنی از باغ­ها و از درختان آن مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً یعنی از میوه­های آن به آنان روزی داده شده است یا خورانده شده به آن­ها غذایی زیرا روزی یعنی چیزی که می­توان از آن نفع برد و هیچ کس از آن منع نمی­شود. قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ در تفسیر آن چند وجه وجود دارد یکی از وجوه از ابو عبیده و یحیی بن ابی کثیر است که وقتی میوه­های بهشتی از درخت چیده شود، دوباره به جای خود برمی­گردد و آن­ها اشتباه می­کنند و می­گویند: هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ.

و دوم از ابن عباس و ابن مسعود وارد شده که این چیزی است که پیش از این در دنیا به عنوان روزی به ما داده شد و گفته شده این آن چیزی است که در دنیا به ما وعده دادند.

و سوم این­که معنا آن است که این چیزی است که از قبل در بهشت به عنوان روزی به ما داده شد یعنی مانند آن چیزی که روزی داده شد و آن­ها می­دانند که آن چیز دیگری است، اما آن را در طعم و رنگ و رایحه و مرغوبیت به آن تشبیه می­کنند.

شیخ ابو جعفر رحمه الله می­گوید: محتمل­ترین قول، سخن ابن عباس است. زیرا خداوند متعال می­فرماید: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً، این سخنی عام است و تخصیص ندارد و اولین چیزی که به آنان داده می­شود، احتمال معنایی ندارد جز آن­که اشاره به رزق و روزی دنیا باشد و مثل همان است که گفتیم در دنیا به ما روزی داده شد که مضاف حذف شده و مضاف­الیه به جای آن نشسته است.

در معنای وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً چند وجه وجود دارد: اول: تنوع در طعم­ها با یک رنگ، دوم: همه شبیه به هم هستند و برگزیده­اند و هیچ نقصی در آن وجود ندارد سوم: شبیه به میوه­های دنیاست اما میوه بهشتی خوشمزه­تر است، چهارم: در طعم لذیذ و همه صفات به یکدیگر شبیه است، پنجم: تشابه از جهت تناسب است، یعنی خادم با مکان و مکان با فرش همه و همه کاملا متناسب است. وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ از حوریان بهشتی و یا به گفته حسن از زنان دنیا. آن­ها شما را عاجز می­کنند و غمص و رمص و عمش (1)

نیستند و از آلودگی­های دنیا پاک هستند.

ص: 81

مُطَهَّرَةٌ یعنی جسم و اخلاق و اعمال آن­ها پاک است. آن­ها حائض نمی­شوند و فرزند به دنیا نمی­آورند و ادرار و مدفوع ندارند. آن­ها از همه آلودگی­ها و گناهان پاک شده­اند. وَ هُمْ فِیها یعنی در بهشت خالِدُونَ یعنی آن­ها تا بقای خداوند باقی هستند و جاویدانند و این نعمت­ها پایان نمی­پذیرند زیرا نعمت با جاودانگی تمام می­گردد، همانطور که با زوال و فنا دچار نقص می­شود.

و وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ، بر سبیل مجاز است و تقدیر آن این است که یهود گفتند فقط یهودیان به بهشت می­روند و مسیحیان گفتند فقط مسیحیان به بهشت می­روند. تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ یعنی این سخنان، آرزوی باطلی بیش نیست و یا این سخنان آن­هاست و تمنی یعنی تلاوت کرد. قُلْ هاتُوا یعنی بیاورید که این امر برای تعجیز و انکار است. بُرْهانَکُمْ یعنی حجت شما إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ در این سخن بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ یعنی هر کس که خود را برای خداوند خالص گردانیده است، به این­که راه رضای او را بپیماید و روی خود را فقط متوجه اطاعت از خداوند گردانیده و امر خود را به خدا واگذار کرده و تسلیم امر او گشته است و برای خداوند خضوع و خشوع دارد. وَ هُوَ مُحْسِنٌ در اعمالش و گفته شده مومن و یا مخلص بوده است فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ یعنی جزای اعمال او در نزد خداست وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ در آخرت، و این ظاهر است بر طبق سخنان کسی که می­گوید: اهل بهشت هیچ ترس و اندوهی ندارند و این­که گفته می­شود برخی از آنان می­ترسند و سپس ایمن می­شوند، به این معناست که آن­ها از تباهی جزای اعمالشان نمی­ترسند زیرا مطمئنند که جزای آن از دست نمی­رود.

و وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی اعمالی که سبب آمرزش می­شود وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد، یک معنا که از ابن عباس و حسن و جبائی و بلخی نقل شده این است که وقتی به هم چسبانده شود، عرض آن به اندازه عرض آسمان­ها و زمین­های هفتگانه است و فقط عرض را به عظمت ذکر کرده و از طول نامی نبرده زیرا بر آن دلالت می­کند که طول بزرگ­تر است و اگر طول ذکر می­شد، دیگر اینطور نبود.

و دوم از ابو مسلم اصفهانی نقل است که معنای آن بهای آن است، یعنی اگر فروخته شود، بهایش به اندازه قیمت آسمان­ها و زمین است، اگر فروخته شوند. همانطور که گفته می­شود: این کالا را برای فروش گذاشتم و منظور از آن ارزش بسیار آن باشد و این­که هیچ چیزی با آن برابری نمی­کند. و این وجه پسندیده­ای است اما معنای پیچیده­ای دارد.

ص: 82

الدنیا مُطَهَّرَةٌ قیل فی الأبدان و الأخلاق و الأعمال فلا یحضن و لا یلدن و لا یتغوطن و لا یبلن قد طهرن من الأقذار و الآثام وَ هُمْ فِیها أی فی الجنة خالِدُونَ یعنی دائمون یبقون ببقاء الله لا انقطاع لذلک و لا نفاد لأن النعمة تتم بالخلود و البقاء کما تتنغص بالزوال و الفناء.

و فی قوله عز و جل وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ هذا علی الإیجاز و تقدیره قالت الیهود لن یدخل الجنة إلا من کان یهودیا و قالت النصاری لن یدخل الجنة إلا من کان نصرانیا تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ أی تلک المقالة أمانی کاذبة یتمنونها علی الله و قیل أمانیهم أباطیلهم و قیل أی تلک أقاویلهم و تلاوتهم من قولهم تمنی أی تلا قُلْ هاتُوا أی أحضروا أمر تعجیز و إنکار بُرْهانَکُمْ أی حجتکم إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی هذا القول بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ أی من أخلص نفسه لله بأن سلک سبیل مرضاته و قیل وجه وجهه لطاعة الله و قیل فوض أمره إلی الله و قیل استسلم لأمر الله و خضع و تواضع لله وَ هُوَ مُحْسِنٌ فی عمله و قیل مؤمن و قیل مخلص فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ أی فله جزاء عمله عند الله وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ فی الآخرة و هذا ظاهر علی قول من یقول إنه لا یکون علی أهل الجنة خوف و لا حزن فی الآخرة و أما علی قول من قال إن بعضهم یخاف ثم یأمن فمعناه أنهم لا یخافون فوت جزاء أعمالهم لأنهم یکونون علی ثقة بأن ذلک لا یفوتهم.

و فی قوله عز و جل وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أی إلی الأعمال التی توجب المغفرة وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ اختلف فی معناه علی أقوال أحدها أن المعنی عرضها کعرض السماوات و الأرضین السبع إذا ضم بعضها إلی بعض عن ابن عباس و الحسن و اختاره الجبائی و البلخی و إنما ذکر العرض بالعظم دون الطول لأنه یدل علی أن الطول أعظم و لیس کذلک لو ذکر الطول.

و ثانیها أن معناه ثمنها لو بیعت کثمن السماوات و الأرض لو بیعتا کما یقال عرضت هذا المتاع للبیع و المراد بذلک عظم مقدارها و جلالة قدرها و أنه لا یساویها شی ء و إن عظم عن أبی مسلم الأصفهانی و هذا وجه ملیح إلا أن فیه تعسفا.

ص: 82

و سوم این است که منظور از عرض، در مقابل طول نیست بلکه منظور گستردگی و بزرگی آن است. و عرب وقتی بخواهد چیزی را به گستردگی وصف کند، عرض آن را توصیف می­کند. و گفته می­شود که وقتی عرض بهشت به اندازه عرض آسمان و زمین باشد، آتش جهنم پاسخگوی آن نیست.

روایت شده است که از نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیرامون این مساله سوال شد فرمود: پاک و منزه است خداوند، وقتی روز بیاید، شب چه جایگاهی دارد.

و این مخالفتی است که صورت مساله را پاک می­کند، زیرا کسی که قادر است شب را به هر جا که می­خواهد ببرد، می­تواند روز را در هر جا که می­خواهد خلق کند.

و هم­چنین ممکن است بپرسند: اگر بهشت در آسمان است، چگونه چنین عرضی دارد؟ از انس بن مالک روایت شده است که بهشت زیر عرش، بر فراز آسمان­های هفتگانه است و از قتاده نقل شده است که بهشت بالای هفت آسمان است و جهنم زیر هفت طبقه زمین قرار دارد و از ابوبکر احمد بن علی نقل شده معنای این سخن که بهشت در آسمان است، آن است که در گوشه­ای از آسمان قرار دارد، نه این­که آسمان آن را در بر گرفته و این را انکار نمی­کنیم که خداوند چیزی مثل آسمان و زمین را در بلندی خلق کند. و اگر روایت صحیح باشد، بهشت در آسمان چهارم قرار دارد، همانطور که می­گویند در خانه باغی است؛ زیرا به آن چسبیده است و در گوشه­ای از آن قرار دارد یا در به روی باغ باز می­شود. حتی اگر باغ چند برابر خانه باشد، و گفته شده که خداوند متعال در روز قیامت عرض آن را افزایش می­دهد و منظور از آن، این است که در روز قیامت و نه اکنون، عرض آن، آسمان­ها و زمین است که پذیرفته بهشت در آسمان قرار دارد. أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ یعنی اطاعت­کنندگان خداوند و پیامبر او که از گناهان دوری می­کنند و طاعات را انجام می­دهند و این سخن بر این دلالت می­کند که بهشت در این روز خلق شده است، زیرا در صورتی می­تواند آماده باشد که خلق شده باشد.

می­گویم به گفته رازی در تفسیر این آیه، و این­که گفته شد معنای این­که عرض آن به اندازه عرض آسمان­ها و زمین است چیست، چند وجه وجود دارد: وجه اول این­که منظور این است که اگر آسمان­ها و زمین طبقه طبقه گردند، به طوری که هر طبقه یک سطح تشکیل شده از اجزای لاینفک باشد، سپس همه به هم وصل شوند و به یک طبقه تبدیل شوند، این به اندازه عرض بهشت است که نهایت گستردگی است و کسی جز خداوند آن را درک نمی­کند. دوم این­که بهشتی که عرض آن به اندازه آسمان­ها و زمین است، برای یک مرد است زیرا انسان به چیزی رغبت دارد که مالک آن باشد. پس بهشت نیز به ناچار باید به مالکیت هر فردی درآید.

ص: 83

و ثالثها أن عرضها لم یرد به العرض الذی هو خلاف الطول و إنما أراد سعتها و عظمها و العرب إذا وصفت الشی ء بالسعة وصفته بالعرض و یسأل فیقال إذا کانت الجنة عرضها کعرض السماء و الأرض فأین تکون النار فجوابه

أَنَّهُ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ النَّهَارُ فَأَیْنَ اللَّیْلُ.

و هذه معارضة فیها إسقاط المسألة لأن القادر علی أن یذهب باللیل حیث یشاء قادر علی أن یخلق النار حیث شاء.

و یسأل أیضا إذا کانت الجنة فی السماء فکیف یکون لها هذا العرض و الجواب أنه قیل إن الجنة فوق السماوات السبع تحت العرش عن أنس بن مالک و قد قیل إن الجنة فوق السماوات السبع و إن النار تحت الأرضین السبع عن قتادة و قیل معنی قولهم إن الجنة فی السماء أنها فی ناحیة السماء و جهة السماء لا أن السماء تحویها و لا ینکر أن یخلق الله فی العلو أمثال السماوات و الأرضین و إن صح الخبر أنها فی السماء الرابعة کان کما یقال فی الدار بستان لاتصاله بها و کونه فی ناحیة منها أو یشرع إلیه بابها و إن کان أضعاف الدار و قیل إن الله تعالی یزید فی عرضها یوم القیامة فیکون المراد عرضها السماوات و الأرض یوم القیامة لا فی الحال عن أبی بکر أحمد بن علی مع تسلیمه أنها فی السماء أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ أی المطیعین لله و لرسوله باجتناب المقبحات و فعل الطاعات و هذا یدل علی أن الجنة مخلوقة الیوم لأنها لا تکون معدة إلا و هی مخلوقة.

أقول: و قال الرازی فی تفسیر هذه الآیة و هاهنا سؤالات الأول ما معنی أن عرضها مثل عرض السماوات و الأرض فیه وجوه الأول أن المراد لو جعلت السماوات و الأرضون طبقا طبقا بحیث یکون کل واحد من تلک الطبقات سطحا مؤلفا من أجزاء لا یتجزی ثم وصل البعض بالبعض طبقا واحدا لکان ذلک مثل عرض الجنة و هذا غایة فی السعة لا یعلمها إلا الله الثانی أن الجنة التی تکون عرضها مثل عرض السماوات و الأرض إنما یکون للرجل الواحد لأن الإنسان إنما یرغب فیما یصیر ملکا له فلا بد و أن تکون الجنة المملوکة لکل واحد مقدار هذا ثم

ص: 83

سپس قول سابق ابو مسلم را ذکر می­کند. چهارم: منظور، مبالغه در توصیف گستردگی بهشت است و این به آن دلیل است که در نزد ما هیچ چیزی گسترده­تر از آن وجود ندارد و مانند آن این آیه است: خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ماندگارترین چیزها در نزد ما آسمان­ها و زمین است و طبق چیزی که از قبل می­دانیم مورد خطاب قرار گرفته­ایم. سپس گفت سوال سوم شما که می­گویید اگر بهشت در آسمان است، پس چگونه عرض آن به اندازه عرض آسمان است، پاسخ از دو جهت قابل توجیه است: اول این­که منظور از این­که بهشت در آسمان است، این است که بالای آسمان و در زیر عرش است.

حضرت فرمود: در وصف بهشت، که سقف آن عرش پروردگار است.

روایت شده است که فرستاده هرکول از نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسید که تو مردم را به بهشت دعوت می­کنی جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ پس آتش کجاست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پاک و منزه است خداوند، وقتی روز بیاید، شب چه جایگاهی دارد.

معنا -و الله أعلم- این است که با چرخش زمین، یک طرف دنیا روز است و طرف دیگر شب. بهشت هم، چنین حالتی دارد. بهشت در بالای بالا قرار دارد و جهنم در پایین­ترین مرتبه. و از انس بن مالک پیرامون بهشت پرسیدند که در زمین است یا در آسمان؟ پاسخ داد: چه زمین و آسمانی گنجایش بهشت را دارد؟ گفتند: پس بهشت کجاست؟ گفت: بالای هفت آسمان و در زیر عرش.

دوم کسانی که می­گویند بهشت و جهنم مخلوق نیستند، اکنون بعید نیست که بهشت در نظر آنان در جای آسمان­ها مخلوق باشد و جهنم در جای زمین باشد. و اما سخن او أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ در ظاهر به این معناست که بهشت و جهنم اکنون خلق شده­اند.

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ گفته است که نزل پذیرایی است که برای اکرام میهمان آماده می­شود وَ ما عِنْدَ اللَّهِ از ثواب و کرامت خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ از وضعیت کافران زیرا به زودی تمام می­شود، اما چیزی که در نزد خداست دائم است و پایان ندارد.

و وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا یعنی سایه امنی که بر خلاف سایه دنیا گرما و سرما در آن راه ندارد و گفته شده به معنای سایه دائم است که مانند دنیا خورشید آن را نمی­گیرد و گفته شده به معنای سایه قوی است، مثل این­که گفته شود یوم أیوم و لیل ألیل و داهیة دهیاء، که صفت چیزی خودِ لفظ آن است و برای مبالغه به کار می­رود. و گفته شده نقیر به معنای سوراخ ریزی در پشت هسته خرماست که گویا در آن حفر شده است.

ص: 84

ذکر ما ذکر سابقا عن أبی مسلم ثم قال الرابع المقصود المبالغة فی وصف سعة الجنة و ذلک لأنه لا شی ء عندنا أعرض منها و نظیره قوله تعالی خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ فإن أطول الأشیاء بقاء عندنا هو السماوات و الأرض فخوطبنا علی وفق ما عرفناه فکذا هاهنا ثم قال السؤال الثالث أنتم تقولون إن الجنة فی السماء فکیف یکون عرضها کعرض السماء و الجواب من وجهین الأول أن المراد من قولنا إنها فی السماء أنها فوق السماوات و تحت العرش

قَالَ علیه السلام فِی صِفَةِ الْفِرْدَوْسِ سَقْفُهَا عَرْشُ الرَّحْمَنِ.

وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ هِرَقْلَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّکَ تَدْعُو إِلَی جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ فَأَیْنَ النَّارُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَ اللَّهِ فَأَیْنَ اللَّیْلُ إِذَا جَاءَ النَّهَارُ.

المعنی و الله أعلم أنه إذا دار الفلک حصل النهار فی جانب من العالم و اللیل فی ضد ذلک الجانب فکذلک الجنة فی جهة العلو و النار فی جهة السفل و سئل أنس بن مالک عن الجنة فی الأرض أم فی السماء فقال فأی أرض و سماء تسع الجنة قیل فأین هی قال فوق السماوات السبع تحت العرش.

و الثانی أن الذین یقولون الجنة و النار غیر مخلوقتین الآن لا یبعد أن تکون الجنة عندهم مخلوقة فی مکان السماوات و النار فی مکان الأرض و أما قوله أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ فظاهره یدل علی أن الجنة و النار مخلوقتان الآن.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ النزل ما یعد للضیف من الکرامة و البر و الطعام و الشراب وَ ما عِنْدَ اللَّهِ من الثواب و الکرامة خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ مما ینقلب فیه الذین کفروا لأن ذلک عن قریب سیزول و ما عند الله سبحانه دائم لا یزول.

و فی قوله تعالی وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا أی کنینا لیس فیه حر و لا برد بخلاف ظل الدنیا و قیل ظلا دائما لا تنسخه الشمس کما فی الدنیا و قیل ظلا متمکنا قویا کما یقال یوم أیوم و لیل ألیل و داهیة دهیاء یصفون الشی ء بمثل لفظه إذا أرادوا المبالغة و قال النقیر النکتة فی ظهر النواة کان ذلک نقر فیه.

ص: 84

و در آیه لَهُمْ دارُ السَّلامِ یعنی در السلام برای کسانی که متذکر شوند و تدبر کنند و حق را بشناسند و از آن پیروی کنند، همیشگی است و از هر آفت و نقصی که برای جهنمیان است، منزه است و گفته شده سلام، خداوند متعال است و دار او بهشت است عِنْدَ رَبِّهِمْ یعنی برای آن­ها در نزد پروردگارشان ضمانت شده است و حتما به آن می­رسند، همانطور که کسی به کس دیگر می­گوید: این مال برای تو در نزد من است، یعنی آن را برای تو ضمانت می­کنم. و گفته شده که معنای آن این است که در آخرت دار السلام برای آن­هاست و او آن را به ایشان می­دهد. وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ یعنی خداوند عهده­دار سود بخشیدن به آن­ها و دفع ضرر از آن­هاست. و گفته شده ولی به معنای یاور در مقابل دشمنان است و گفته شده یعنی در دنیا به آن­ها توفیق و در آخرت پاداش می­دهد. بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی پاداش طاعاتی که انجام می­دادند.

و لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ یعنی دائم و همیشگی خالِدِینَ فِیها أَبَداً یعنی در آن جاودانند و نعمت­های آن همیشگی است إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ یعنی پاداش اعمال عَظِیمٌ یعنی بسیار زیاد که نعمت بندگان دیگر به آن نمی­رسد.

وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً زندگی در آن خوش و گواراست و به روایت از حسن خداوند خانه­ها را از مروارید و یاقوت سرخ و زبرجد سبز ساخته که هیچ آزار و اذیتی در آن نیست و هیچ وصب و نصبی (1) در آن راه ندارد. از ابن مسعود وارد شده است که فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ یعنی در بهشت­های جاودان که اعماق بهشت، یعنی وسط آن است. و به روایت از ضحاک به معنای شهری در بهشت است که پیامبران و شهدا و ائمه ومردم در آن جمع شده­اند و از مقاتل و کلبی نقل شده که عدن به معنای بالاترین درجه بهشت است و چشمه تسنیم در آن قرار دارد و باغ­های اطراف دور آن را احاطه کرده است و از روزی که خداوند آن را خلق کرده، پوشیده است تا این­که خداوند پیامبران و صدیقین و شهدا و صالحان و هر کس را که بخواهد به آن وارد

کند. و در آن کاخ­هایی از مروارید و یاقوت و طلاست که باد خنکی از زیر عرش می­وزد و کثبان(2)

مشک سفید به آن­ها می­رسد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: عدن خانه خداست که هیچ چشمی آن را ندیده و به ذهن هیچ­کسی نرسیده است و به جز پیامبران و صدیقین و شهدا هیچ­کسی در آن زندگی نخواهد کرد.

ص: 85

و فی قوله تعالی لَهُمْ دارُ السَّلامِ أی للذین تذکروا و تدبروا و عرفوا الحق و تبعوه دار السلامة الدائمة الخالصة من کل آفة و بلیة مما یلقاه أهل النار و قیل إن السلام هو الله تعالی و داره الجنة عِنْدَ رَبِّهِمْ أی هی مضمونة لهم عند ربهم یوصلهم إلیها لا محالة کما یقول الرجل لغیره لک عندی هذا المال أی فی ضمانی و قیل معناه لهم دار السلام فی الآخرة یعطیهم إیاها وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ یعنی الله یتولی إیصال المنافع إلیهم و دفع المضار عنهم و قیل ولیهم ناصرهم علی أعدائهم و قیل یتولاهم فی الدنیا بالتوفیق و فی الآخرة بالجزاء بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أی جزاء بما کانوا یعملونه من الطاعات.

و فی قوله تعالی لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ أی دائم لا یزول و لا ینقطع خالِدِینَ فِیها أَبَداً أی دائمین فیها مع کون النعیم مقیما لهم إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ أی جزاء علی العمل عَظِیمٌ أی کثیر مضاعف لا تبلغه نعمة غیره من الخلق.

و فی قوله سبحانه وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً یطیب العیش فیها بناها الله تعالی من اللئالی و الیاقوت الأحمر و الزبرجد الأخضر لا أذی فیها و لا وصب و لا نصب (1)عن الحسن فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ أی فی جنات إقامة و خلد و هی بطنان الجنة أی وسطها عن ابن مسعود و قیل هی مدینة فی الجنة فیها الرسل و الأنبیاء و الشهداء و أئمة الهدی و الناس حولهم و الجنان حولها عن الضحاک و قیل إن عدن أعلی درجة فی الجنة و فیها عین التسنیم و الجنان حولها محدقة بها و هی مغطاة من یوم خلقها الله حتی ینزلها أهلها الأنبیاء و الصدیقون و الشهداء و الصالحون و من شاء الله و فیها قصور الدر و الیواقیت و الذهب تهب ریح طیبة من تحت العرش فیدخل علیهم کثبان (2)المسک الأبیض عن مقاتل و الکلبی

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَدْنٌ دَارُ اللَّهِ الَّتِی لَمْ تَرَهَا عَیْنٌ وَ لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ وَ لَا یَسْکُنُهَا غَیْرُ ثَلَاثَةٍ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ

ص: 85

خداوند می­فرماید: خوشا به حال کسی که به تو وارد شود.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ رفع رضوان به علت مبتدا بودن آن است یعنی رضایت خداوند از آنان، از آن بزرگ­تر است. به گفته جبائی رضوان از ثواب بزرگ­تر است به این دلیل که فقط با رضایت به دست می­آید و سبب آن است و به گفته حسین، به این دلیل که شادی که از رضای خدا به دل می­رسد، بزرگ­تر از همه این­هاست. ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ یعنی آن نعمتی است که پیروزی بزرگ نام گرفته و هیچ چیزی برتر از آن نیست.

و یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ یعنی به سوی بهشت تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ یعنی در مقابل آنان جاری است و آن­ها آن را از بالا می­بینند و گفته شده معنا به این صورت است که از زیر باغ­ها و تخت­هایشان جریان دارد بِإِیمانِهِمْ یعنی جزای ایمان آن­ها دَعْواهُمْ فِیها یعنی دعای مومنان در بهشت و ذکر لب آن­ها این است: سُبْحانَکَ اللَّهُمَ می­گویند این برای عبادت نیست، زیرا در بهشت تکلیفی وجود ندارد، بلکه به این دلیل است که آن­ها از تسبیح لذت می­برند و گفته شده وقتی پرنده­ای از بالای سر آنان می­گذرد، و آن را دوست دارند، می­گویند: سُبْحانَکَ اللَّهُمَ پرنده می­آید و بریان در دستان آن­ها می­افتد و وقتی خوردن آن به پایان رسید، می­گویند: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ پس پرنده پرواز می­کند و آغاز سخنان آنان همیشه تسبیح و پایان آن شکر خداست. و از ابن جریح نقل شده است که تسبیح در بهشت به جای تسمیه در دنیاست. وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ (1) یعنی خوشامدگویی خداوند به آنان در بهشت سلام است و گفته شده معنای آن خوشامدگویی بهشتیان به یکدیگر است یا تحیّت ملائکه سلام است که می­گویند: بر شما سلام باد، یعنی شما از آفات اهل جهنم در امان ماندید. وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی در همه سخنان آن­ها، پایان کلام این است.

وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ یعنی توبه کردند و به سوی او تضرع و زاری کردند و یا این­که از خداوند مطمئن شدند و یا برای او خشوع و خضوع داشتند، که همه معانی نزدیک به هم است.

و تفسیر بیضاوی برای این آیه وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ یعنی آن را دفع می­کنند

ص: 86

یَقُولُ اللَّهُ طُوبَی لِمَنْ دَخَلَکِ.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ رفع علی الابتداء أی و رضی الله تعالی عنهم أکبر من ذلک کله قال الجبائی إنما صار الرضوان أکبر من الثواب لأنه لا یوجد منه شی ء إلا بالرضوان و هو الداعی إلیه الموجب له و قال الحسن لأن ما یصل إلی القلب من السرور برضوان الله أکبر من جمیع ذلک ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ أی ذلک النعیم الذی وصفت هو النجاح العظیم الذی لا شی ء أعظم منه.

و فی قوله تعالی یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ أی إلی الجنة تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أی تجری بین أیدیهم و هم یرونها من علو و قیل معناه من تحت بساتینهم و أسرتهم و قصورهم و قوله بِإِیمانِهِمْ یعنی جزاء علی إیمانهم دَعْواهُمْ فِیها أی دعاء المؤمنین فی الجنة و ذکرهم فیها أن یقولوا سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ یقولون ذلک لا علی وجه العبادة لأنه لیس هناک تکلیف بل یلتذون بالتسبیح و قیل إنهم إذا مر بهم الطیر فی الهواء و یشتهونه قالوا سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ فیأتیهم الطیر فیقع مشویا بین أیدیهم و إذا قضوا منه الشهوة قالوا الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فیطیر الطیر حیا کما کان فیکون مفتتح کلامهم فی کل شی ء التسبیح و مختتم کلامهم التحمید و یکون التسبیح فی الجنة بدل التسمیة فی الدنیا عن ابن جریح وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ (1)أی تحیتهم من الله سبحانه فی الجنة سلام و قیل معناه تحیة بعضهم لبعض فیها أو تحیة الملائکة لهم فیها سلام یقولون سلام علیکم أی سلمتم من الآفات و المکاره التی ابتلی بها أهل النار وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أی یجعلون هذا آخر کلامهم فی کل ما ذکروه.

و فی قوله سبحانه وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أی أنابوا و تضرعوا إلیه و قیل أی اطمأنوا إلی ذکره و قیل خضعوا له و خشعوا إلیه و الکل متقارب.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أی یدفعونها

ص: 86

به وسیله آن و بدی را با خوبی پاسخ می­دهند و آن را از بین می­برند أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ یعنی عاقبت دنیا و چیزی که شایسته است برای اهل آن باشد که همان بهشت است. جَنَّاتُ عَدْنٍ بدل از عاقبت دنیا یا مبتداست که خبر آن جمله بعد از آن است یَدْخُلُونَها و عدن اقامت، یعنی بهشت­هایی که در آن می­مانند و گفته شده به معنای عمق بهشت است وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ عطف به فاعل یدخلونها و جواز فصل با یک ضمیر دیگر یا مفعول معه است و معنا این است که خانواده صالح آنان حتی اگر در فضل و برتری به پای آنان نرسند، برای بزرگداشت مقامشان به آن­ها ملحق می­شود. و این دلیلی است بر آن­که مرتبه با شفاعت بالا می­رود یا این­که کسانی که این صفات را دارند، به دلیل نزدیکی به یکدیگر و همراهی با هم در ورود به بهشت، بین آن­ها انس و الفت برقرار می­شود و این­که صفت صالح آورده شده یعنی این­که فقط خویشاوندی برای شفاعت کافی نیست. وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ از در خانه­ها یا از در فتوح و تحف و می­گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ بشارت به جاودانگی امنیت و سلامت بِما صَبَرْتُمْ متعلق به علیکم یا به محذوف، یعنی این جزای صبر شماست که خبر فاصل است و باء، باء سببیه یا بدلیه است.

طبرسی رحمه الله تفسیر طُوبی لَهُمْ می­گوید: از ابن عباس نقل شده که یکی از معانی آن این است که شادی و روشنی چشم برای آن­هاست. از ضحاک آمده است که یعنی به حال آنان غبطه می­خورند، سوم از ابراهیم نخعی آمده است که خیر و کرامت برای آن­هاست، چهارم از مجاهد نقل شده که بهشت برای آنان است، پنجم از زجاج وارد شده است که حال نیکو یا حالی که آن را طلب می­کنند برای آن­هاست، و از ابن انباری روایت شده به این دلیل که فعلی از ریشه طیب است، و به گفته جبائی نیکوترین چیزها یعنی بهشت برای آنان است. ششم از قتاده آمده است که یعنی زندگی خوش برای آنان گوارا باد و معنای هفتم تبریک بر آنان است. معنای هشتم از عکرمه نقل شده است که چه خوب چیزی دارند. نهم جاودانگی و خیر است و بنا بر روایت دهم از امام باقر علیه­السلام، طوبی نام درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و در خانه هر مومنی شاخه­ای از آن است.

از امام صادق علیه­السلام روایت است که طوبی نام درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه علی علیه­السلام است و در خانه هر مومنی شاخه­ای از آن وجود دارد.

ص: 87

بها فیجازون الإساءة بالإحسان أو یتبعون الحسنة السیئة فتمحوها أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ عاقبة الدنیا و ما ینبغی أن یکون مال أهلها و هی الجنة جَنَّاتُ عَدْنٍ بدل من عقبی الدار أو مبتدأ خبره یَدْخُلُونَها و العدن الإقامة أی جنات یقیمون فیها و قیل هو بطنان الجنة وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ عطف علی المرفوع فی یدخلونها و إنما ساغ للفصل بالضمیر الآخر أو مفعول معه و المعنی أنه یلحق بهم من صلح من أهلهم و إن لم یبلغ مبلغ فضلهم تبعا لهم و تعظیما لشأنهم و هو دلیل علی أن الدرجة تعلو بالشفاعة أو أن الموصوفین بتلک الصفات مقترن بعضهم ببعض لما بینهم من القرابة و الوصلة فی دخول الجنة زیادة فی أنسهم و فی التقلید بالصلاح دلالة علی أن مجرد الأنساب لا ینفع وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ من أبواب المنازل أو من أبواب الفتوح و التحف قائلین سَلامٌ عَلَیْکُمْ بشارة بدوام السلامة بِما صَبَرْتُمْ متعلق بعلیکم أو بمحذوف أی هذا بما صبرتم لا بسلام فإن الخبر فاصل و الباء للسببیة أو البدلیة.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی طُوبی لَهُمْ فیه أقوال أحدها أن معناه فرح لهم و قرة عین عن ابن عباس الثانی غبطة لهم عن الضحاک الثالث خیر لهم و کرامة عن إبراهیم النخعی الرابع الجنة لهم عن مجاهد الخامس العیش الطیب لهم عن الزجاج أو الحال المستطابة لهم عن ابن الأنباری لأنه فعلی من الطیب و قیل أطیب الأشیاء لهم و هو الجنة عن الجبائی السادس هنیئا بطیب العیش لهم السابع حسنی لهم عن قتادة الثامن نعم ما لهم عن عکرمة التاسع دوام الخیر لهم العاشر أن طوبی شجرة فی الجنة أصلها فی دار النبی صلی الله علیه و آله و فی دار کل مؤمن منها غصن عن عبید بن عمیر و وهب و أبی هریرة و شهر بن حوشب رواه عن أبی سعید الخدری مرفوعا و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

و روی الثعلبی بإسناده عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس قال طوبی شجرة أصلها فی دار علی فی الجنة و فی دار کل مؤمن منها غصن و رواه أبو بصیر عن أبی عبد الله ع

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ

ص: 87

امام صادق علیه­السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درمورد طوبی پرسیدند، حضرت فرمود: طوبی درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه من است و شاخه­های آن بر سر بهشتیان است. سپس بار دیگر از حضرت سوال کردند، فرمود: در خانه علی است. گفتند چگونه؟ فرمود: خانه من و علی در بهشت یکی است.

وَ حُسْنُ مَآبٍ یعنی بازگشت نیکویی دارند.

و أُکُلُها دائِمٌ، از حسن روایت است یعنی میوه­های آن مثل دنیا تمام­شدنی نیست و سایه آن همیشگی است و خورشیدآن را برطرف نمی­کند و گفته شده معنا این است که نعمت­های بهشتی با مرگ از بین نمی­رود و هیچ زیانی به آن نمی­رسد و از ابراهیم تیمی روایت شده است که لذت آن در ذائقه باقی می­ماند. وَ ظِلُّها یعنی سایه آن دائم است و مثل دنیا از بین نمی­رود. تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا یعنی بهشتی که عاقبت کار پرهیزگاران است و راه رسیدن به آن تقواست وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ یعنی عاقبت کافران، جهنم است.

و إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ یعنی در باغ­هایی که برای آنان آفریده شده است وَ عُیُونٍ چشمه­های آب و شراب و عسل که می­جوشد، سپس جاری می­شود ادْخُلُوها بِسَلامٍ یعنی به آن­ها گفته می­شود: به سلامتی از آفات و بدی­ها به بهشت وارد شوید آمِنِینَ از بیرون رفتن از آن و مطمئن و آرام باشید که هیچ ضرری در اینجا به شما نمی­رسد وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍ یعنی کینه و دشمنی و حسد را از سینه­های بهشتیان برگرفتیم إِخْواناً منصوب بر حال یعنی آن­ها برادر و دوست هستند و به همین دلیل زندگی خوشی دارند عَلی سُرُرٍ یعنی در محافل شادی هستند مُتَقابِلِینَ به گفته مجاهد یعنی روبروی هم قرار گرفته­اند و به یکدیگر می­نگرند و هیچ یک از بهشتیان پشت گردن همسر خود را نمی­بیند و همسر او نیز پشت سر او را نمی­بیند زیرا تخت­ها دور تا دور چیده شده است تا در هر حالتی همه رو در روی هم قرار گیرند. و گفته شده وقتی با هم دیدار می­کنند رو در روی هم هستند و جایگاه همه با هم مساوی است و وقتی از هم دور شوند، جایگاه برخی بالاتر از دیگری است. لا یَمَسُّهُمْ فِیها یعنی در بهشت نَصَبٌ یعنی سختی و خستگی زیرا آن­ها نیازی به خسته کردن خود برای به دست آوردن چیزی ندارند، چرا که همه نعمت­ها را دارند وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ یعنی تا همیشه در آن باقی می­مانند.

ص: 88

جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سُئِلَ عَنْهَا مَرَّةً أُخْرَی فَقَالَ فِی دَارِ عَلِیٍّ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ فِی الْجَنَّةِ بِمَکَانٍ وَاحِدٍ.

وَ حُسْنُ مَآبٍ أی و لهم حسن مرجع.

و فی قوله تعالی أُکُلُها دائِمٌ یعنی أن ثمارها لا تنقطع کثمار الدنیا و ظلها لا یزول و لا تنسخه الشمس عن الحسن و قیل معناه نعیمها لا ینقطع بموت و لا آفة عن ابن عباس و قیل لذتها فی الأفواه باقیة عن إبراهیم التیمی وَ ظِلُّها أیضا دائم لا یکون مرة شمسا و مرة ظلا کما یکون فی الدنیا تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا أی تلک الجنة عاقبة المتقین فالطریق إلیها التقوی وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ أی عاقبة أمر الکفار النار.

و فی قوله تعالی إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ أی فی بساتین خلقت لهم وَ عُیُونٍ من ماء و خمر و عسل تفور من الفوارة ثم تجری فی مجاریها ادْخُلُوها بِسَلامٍ أی یقال لهم ادخلوا الجنات بسلامة من الآفات و براءة من المکاره و المضرات آمِنِینَ من الإخراج منها ساکنی النفس إلی انتفاء الضرر فیها وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ أی و أزلنا عن صدور أهل الجنة ما فیها من أسباب العداوة من الغل أی الحقد و الحسد و التنافس و التباغض إِخْواناً منصوب علی الحال أی و هم یکونون إخوانا متوادین یرید مثل الإخوان فیصفوا لذلک عیشهم عَلی سُرُرٍ أی کائنین علی مجالس السرر مُتَقابِلِینَ متواجهین فینظر بعضهم إلی بعض قال مجاهد لا یری الرجل من أهل الجنة قفا زوجته و لا تری زوجته قفاه لأن الأسرة تدور بهم کیف ما شاءوا حتی یکونوا متقابلین فی عموم أحوالهم و قیل متقابلین فی الزیارة إذا تزاوروا استوت مجالسهم و منازلهم و إذا افترقوا کانت منازل بعضهم أرفع من بعض لا یَمَسُّهُمْ فِیها أی فی الجنة نَصَبٌ أی عناء و تعب لأنهم لا یحتاجون إلی إتعاب أنفسهم لتحصیل مقاصدهم إذ جمیع النعم حاصلة لهم وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ أی یبقون فیها مؤبدین.

ص: 88

و تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ زیرا همانطور که گفته شد آن­ها در اتاق­های بهشت هستند وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ و گفته شده رودهای بهشتی بدون أخادید(1) در زمین جاری است به همین دلیل گفته شده از زیر پای آنان جاری است یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ یعنی زیورهایی دارند، دستبند و از سعید بن جبیر روایت شده که هر کدام از آنان سه دستبند دارد یکی از طلا و یکی از نقره و طلا، و یکی از مروارید و یاقوت. وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ یعنی از دیبای نازک و ضخیم و گفته شده استبرق یک کلمه فارسی معرب است که اصل آن استبر بوده و گفته شده به معنای دیبای زربافت است مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ در نعمت­های بهشتی هستند بر روی تخت در حجله و اتکاء این معنا را می­رساند که آن­ها در نعمت و آسایش هستند، زیرا انسان در حالت امنیت و سلامت تکیه می­زند. نِعْمَ الثَّوابُ از ابن عباس روایت است که یعنی ثواب آنان نیکو گشت و بزرگ شد وَ حَسُنَتْ تخت­ها مُرْتَفَقاً یعنی موضع ارتفاق و گفته شده به معنای منزل و محفل و جایگاه است.

و کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ یعنی در حکم خداوند و علم او، باغ­های بهشتی که نیکوترین جای بهشت است متعلق به آنان است. از قتاده روایت است که وسط آن، بهترین جای آن و بالاترین جایگاه است و گفته شده به معنای باغی است که درختان متراکم دارد. و از کعب روایت شده است که به معنای تاکستان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهشت صد درجه است که بین هر دو درجه آن، به اندازه آسمان و زمین فاصله است. فردوس بالاترین مرتبه آن است که چهار رود بهشتی از آن جاری می­شود. پس هر گاه از خدا بهشت خداستید، از او فردوس را بخواهید.

نُزُلًا(2)

یعنی منزل و مأوی و گفته شده ذات نزل خالِدِینَ فِیها یعنی در آن جاودانند لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا یعنی نمی­خواهند از آن بهشت بیرون بروند، زیرا در آن به هر چیزی که خواسته­اند رسیدند.

ص: 89

و فی قوله تعالی تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ لأنهم علی غرف فی الجنة کما قال وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ و قیل إن أنهار الجنة تجری من غیر أخادید (1)فی الأرض فلذلک قال من تحتهم یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ أی یجعل لهم فیها حلی من أساور و قیل إنه یحلی کل واحد بثلاثة أساور سوار من فضة و سوار من ذهب و سوار من لؤلؤ و یاقوت عن سعید بن جبیر وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ أی من الدیباج الرقیق و الغلیظ و قیل إن الإستبرق فارسی معرب أصله إستبر و قیل هو الدیباج المنسوج بالذهب مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ متنعمین فی تلک الجنان علی السرر فی الحجال و إنما قال متکئین لأن الاتکاء یفید أنهم منعمون فی الأمن و الراحة فإن الإنسان لا یتکئ إلا فی حال الأمن و السلامة نِعْمَ الثَّوابُ أی طاب ثوابهم و عظم عن ابن عباس وَ حَسُنَتْ الأرائک مُرْتَفَقاً أی موضع ارتفاق و قیل منزلا و مجلسا و مجتمعا.

و فی قوله تعالی کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ أی کان فی حکم الله و علمه لهم بساتین الفردوس و هو أطیب موضع فی الجنة و أوسطها و أفضلها و أرفعها عن قتادة و قیل هو الجنة الملتفة الأشجار عن قتادة و قیل هو البستان الذی فیه الأعناب عن کعب و

رَوَی عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْجَنَّةُ مِائَةُ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ الْفِرْدَوْسُ أَعْلَاهَا دَرَجَةً مِنْهَا تُفَجَّرُ أَنْهَارُ الْجَنَّةِ الْأَرْبَعَةُ فَإِذَا سَأَلْتُمُ اللَّهَ فَاسْأَلُوهُ الْفِرْدَوْسَ.

نُزُلًا (2)أی منزلا و مأوی و قیل ذات نزل خالِدِینَ فِیها أی دائمین فیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا أی لا یطلبون عن تلک الجنات تحولا إلی موضع آخر لطیبها و حصول مرادهم فیها.

ص: 89

وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً یعنی ذره­ای از ثواب آنان از دست نمی­رود، بلکه خداوند آن را تمام و کمال به آن­ها می­دهد. جَنَّاتِ عَدْنٍ یعنی بهشتی که در آن می­مانند که این کلمه در آیه قبل به صورت مفرد و در این آیه به صورت جمع به کار رفته است. و گفته شده به این دلیل که برای هر مومنی بهشتی است که بهشت بزرگ همه را با هم جمع می­کند. الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ منظور آیه، بندگان مومن هستند و گفته

شده کافر را نیز در بر می­گیرد به شرط این­که کفر خود را کنار بگذارد. و فرمود: بِالْغَیْبِ از ابن عباس آمده است که آن­ها آن­چه را که در آن است نمی­بینند، هیچ چشمی آن را ندیده و گوشی نشنیده است. و معنا این است که او آن­ها را به چیزی که آن را ندیده­اند وعده می­دهد، پس آن­ها آن را باور می­کنند در حالی­که از چشم آن­ها پوشیده است. إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ یعنی چیزی که وعده داده است. مَأْتِیًّا یعنی بی­شک می­آید و مفعول در اینجا به معنای فاعل است زیرا آن­چه تو بر آن بیایی، بر تو می­آید. و گفته شده وعده داده شده همان بهشت است و بهشت می­آید، یعنی مومنان به آن وارد می­شوند. لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً یعنی سخنان بیهوده، و لغو به معنای قول بی­فایده و یا فحش و سخنان باطل است. إِلَّا سَلاماً یعنی سلام فرشتگان بر آن­هاست و هم­چنین سلام آن­ها به یکدیگر، و به گفته زجاج، سلام اسمی است که هر خیری را در بر می­گیرد زیرا مشتمل بر سلامت است یعنی آن­ها چیزی را می­شنوند که سبب سلامتی آن­ها می­شود. وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا به گفته مفسران، در بهشت خورشید و ماه وجود ندارد تا بهشتیان صبح و شبی داشته باشند و منظور این است که آن­ها رزق و روزی خود را بر طبق عادات صبح و شبی که از قبل دارند دریافت می­کنند. و از قتاده روایت شده است که اعراب و قتی در روز دو وعده غذا می­خوردند خوشحال بودند و خوردن یک وعده غذا را در روز ناپسند می­دانستند. پس خداوند متعال به آن­ها خبر داد که بر طبق زمان آنجا در بهشت دو وعده غذا می­خورند، پس دیگر شبی در کار نیست بلکه فقط نور است و نور. و گفته شده است که آن­ها وقتی می­فهمند شب شده که زمان استراحت است و درها باز می­شود. تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا یعنی ما مالکیت این بهشت را به پرهیزگاران و پارسایان دنیا می­دهیم که از گناهان دوری کردند و طاعات را انجام دادند و از فعل نورث استفاده شده زیرا بهشت به ارث تشبیه شده از این جهت که است که پس از کوچ بندگان از دنیا و وارد شدن به زندگی جدید به آن­ها تعلق می­گیرد. و گفته شده است خداومند متعال خانه­هایی را از بهشت به آنان ارث می­دهد که برای جهنمیان بوده است، اگر از خداوند اطاعت می­کردند. و بندگان را به خود اضافه کرده است، زیرا مومنان را اراده کرده.

ص: 90

و فی قوله جل و علا وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً أی و لا یبخسون شیئا من ثوابهم بل یوفیه الله علیهم علی التمام و الکمال جَنَّاتِ عَدْنٍ أی إقامة و وحد فی الآیة المتقدمة و جمع هاهنا لأنه جنة تشتمل علی جنات و قیل لأن لکل واحد من المؤمنین جنة تجمعها الجنة العظمی الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ المراد بالعباد المؤمنون و قیل یتناول الکافر بشرط رجوعه عن کفره و قال بِالْغَیْبِ لأنهم غابوا عما فیها مما لا عین رأت و لا أذن سمعت عن ابن عباس و المعنی أنه وعدهم أمرا لم یکونوا یشاهدونه فصدقوه و هو غائب عنهم إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ أی موعوده مَأْتِیًّا أی آتیا لا محالة و المفعول هاهنا بمعنی الفاعل لأن ما أتیته فقد أتاک و قیل الموعود هو الجنة و الجنة مأتیة یأتیها المؤمنون لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً أی قولا لا معنی له یستفاد و قد یکون اللغو الهذر و ما یلقی من الکلام مثل الفحش و الأباطیل إِلَّا سَلاماً أی سلام الملائکة علیهم و سلام بعضهم علی بعض و قال الزجاج السلام اسم جامع لکل خیر لأنه یتضمن السلامة أی یسمعون ما یسلمهم وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا قال المفسرون لیس فی الجنة شمس و لا قمر فیکون لهم بکرة و عشی و المراد أنهم یؤتون رزقهم علی ما یعرفونه من مقدار الغداء و العشاء و قیل کانت العرب إذا أصاب أحدهم الغداء و العشاء أعجب به و کانت تکره الأکلة الواحدة فی الیوم فأخبر الله تعالی أن لهم فی الجنة رزقهم بکرة و عشیا علی قدر ذلک الوقت و لیس ثم لیل و إنما هو ضوء و نور عن قتادة و قیل إنهم یعرفون مقدار اللیل بإرخاء و فتح الأبواب تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا أی إنما نملک تلک الجنة من کان تقیا فی دار الدنیا بترک المعاصی و فعل الطاعات و إنما قال نورث لأنه شبه بالمیراث من جهة أنه تملیک بحال استونفت عن حال قد انقضت من أمر الدنیا کما ینقضی حال المیت من أمر الدنیا و قیل إنه تعالی أورثهم من الجنة المساکن و المنازل التی کانت لأهل النار لو أطاعوا الله تعالی و أضاف العباد إلی نفسه لأنه أراد المؤمنین.

ص: 90

وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی یعنی ایمان و اطاعت وسیله طهارت او از آلودگی­های کفر و گناه باشد و گفته شده است تَزَکَّی طلب زکاء به اراده طاعت و عمل به آن است.

و مِنْ أَساوِرَ یعنی دستبند مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً یعنی از جنس مروارید و به گفته بیضاوی، لؤلؤ به أساور عطف شده است نه به ذهب، زیرا در قرآن هر جا که از أساور سخن به میان آمده، جواهرنشان بوده است و عاصم و نافع این کلمه را عطف به محل کرده و منصوب قرائت کرده­اند یا این­که یک ناصب مثل یؤتون را در تقدیر گرفته­اند. وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ، در اینجا اسلوب کلام تغییر داده شده است تا بر این دلالت کند که حریر لباس معمولی آن­هاست یا برای نگه داشتن حد فاصله آمده است.

و به گفته طبرسی رحمه الله، وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ یعنی در بهشت به سوی تحیات نیکو که بهشتیان به یکدیگر می­گویند هدایت شوید و خداوند و فرشتگان به آن­ها سلام می­دهند و از ابن عباس روایت شده معنای آن این است که به سوی ذکر لا إله إلا الله و الحمد لله هدایت شوید و ابن زید الله أکبر را نیز افزوده. و یا گفته شده به سوی قرآن و یا به سوی سخنی که از آن لذت می­برید و آن را دوست دارید هدایت شوید و گفته شده به سوی ذکر خداوند که نعمتی برای شماست هدایت شوید. وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ و از حسن روایت شده که حمید خداوندی است که سزاوار ستایش است و بندگانش باید به خاطر نعمت­های او، او را سپاس بگویند، یعنی از آن­ها می­خواهد که او را بستایند و صراط الحمید راه اسلام و راه بهشت است.

وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ یعنی نعمت­های بهشتی که گرامی­ترین سراست. و أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ یعنی خانه­های جهنمیان را در بهشت به ارث می­برند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای هر کس از شما دو خانه است، یکی در بهشت و یکی در جهنم. اگر بمیرید و به جهنم وارد شوید، بهشتیان منزل شما را به ارث می­برند.

الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ فردوس یکی از نام­های بهشت است و به همین دلیل مونث است. هُمْ فِیها خالِدُونَ و گفته شده به معنای نام باغ­های بهشت است و یا بهشت ویژه­، سپس در اصل آن اختلاف نظر پیش آمده و گفته شده است که یک اسم رومی معرّب است و گفته شده اسم عربی است بر وزن فعلول و باغی است که کرم در آن است و به گفته جبائی معنای وراثت در اینجا، این است که بهشت و نعمت­های آن، به آن­ها واگذار می­شود بدون این­که آن را به دست بیاورند، مثل رسیدن ماترک به ورّاث.

و کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا به گفته ابن عباس معنا این است که خداوند

ص: 91

و فی قوله سبحانه وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی أی تطهر بالإیمان و الطاعة عن دنس الکفر و المعصیة و قیل تَزَکَّی طلب الزکاء بإرادة الطاعة و العمل بها.

و فی قوله تعالی مِنْ أَساوِرَ هی حلی الید مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً أی و من لؤلؤ و قال البیضاوی و لؤلؤ عطف علی أساور لا علی ذهب لأنه لم یعهد السوار منه إلا أن یراد به المرصعة به و نصبه عاصم و نافع عطفا علی محلها أو إضمار الناصب مثل و یؤتون وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ غیر أسلوب الکلام فیه للدلالة علی أن الحریر ثیابهم المعتادة أو للمحافظة علی هیئة الفواصل.

و قال الطبرسی رحمه الله وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ أی أرشدوا فی الجنة إلی التحیات الحسنة یحیی بعضهم بعضا و یحییهم الله و ملائکته بها و قیل معناه أرشدوا إلی شهادة أن لا إله إلا الله و الحمد لله عن ابن عباس و زاد ابن زید و الله أکبر و قیل إلی القرآن و قیل إلی القول الذی یلتذونه و یشتهونه و تطیب به نفوسهم و قیل إلی ذکر الله فهم به یتنعمون وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ و الحمید هو الله المستحق للحمد المتحمد إلی عباده بنعمته عن الحسن أی الطالب منهم أن یحمدوه و صراط الحمید هو طریق الإسلام و طریق الجنة.

و فی قوله سبحانه وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ یعنی نعیم الجنة فإنه أکرم دار و فی قوله تعالی أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ أی یرثون منازل أهل النار من الجنة

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا لَهُ مَنْزِلَانِ مَنْزِلٌ فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْزِلٌ فِی النَّارِ فَإِنْ مَاتَ وَ دَخَلَ النَّارَ وَرِثَ أَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ.

الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هو اسم من أسماء الجنة و لذلک أنث فقال هُمْ فِیها خالِدُونَ و قیل هو اسم لریاض الجنة و قیل هی جنة مخصوصة ثم اختلف فی أصله فقیل هو اسم رومی فعرب و قیل هو عربی وزنه فعلول و هو البستان الذی فیه کرم و قال الجبائی معنی الوراثة هنا أن الجنة و نعیمها یئول إلیهم من غیر اکتساب کما یئول المال إلی الوارث من غیر اکتساب.

و فی قوله تعالی کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا قال ابن عباس معناه أن الله

ص: 91

سبحان به آن­ها جزا و پاداش را وعده داده است. آن­ها از خداوند خواستند که به وعده خود وفا کند و او نیز وفا کرد. و گفته شده است که فرشتگان از خداوند این را برای خود خواستند و خداوند به آنان پاسخ مثبت داد و این سخن فرشتگان است: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ (1) و گفته شده است آن­ها از خداوند متعال در دنیا با دعا بهشت را خواستند و خداوند حاجت آنان را در آخرت برآورده کرد. و أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ یعنی در بهشت درجه والایی به آن­ها داده می­شود بِما صَبَرُوا یعنی بر امر پروردگار خود و اطاعت از پیامبر و گفته شده در اتاق­هایی از زبرجد و مروارید و یاقوت و اتاق­ها در اصل بالای هم قرار گرفته­اند. و گفته شده است اتاق نام مراتب بالای بهشت و برترین جای آن است، همانطور که در دنیا بالای خانه­ها قرار دارد. وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً یعنی فرشتگان با تحیت و سلام از آن­ها دیدار می­کنند و هر سخنی که انسان از شنیدن آن خشنود می­گردد را به آنان می­گویند. و سلام بشارتی برای آنان است به ثواب بسیار و گفته شده است که تحیّت، فرشته بزرگ یا ملک بزرگ است و سلام، همه انواع سلامتی را در بر می­گیرد و گفته شده تحیت جاودانگی است و به گفته کلبی، آن­ها به یکدیگر تحیت می­گویند و خداوند نیز به آنان سلام می­گوید.

و فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ به گفته ابن عباس یعنی هیچ­کس نمی­داند که چه چشم روشنی­هایی برای این افراد در نظر گرفته شده است. این یات از جمله آیاتی است که نمی­توان آن را تفسیرکرد، چرا که موضوع بسیار بزرگ­تر و مهم­تر از آن است که تفسیر شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند می­فرماید: برای بندگان صالحم چیزهایی را آماده کردم که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده است و به هیچ ذهنی نرسیده. بَلْهَ،(2)

به شما نمی­گویم اگر خواستید بدانید که آن چیست، پس بخوانید: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.

و چند وجه در فایده إخفاء گفته شده است:

اول این ­که وقتی چیزی از اهمیت زیاد برخوردار باشد، صفاتش تنها با شرح بسیار درک می­گردد و با وجود این، ابهام آن هنوز پابرجاست.

ص: 92

سبحانه وعد لهم الجزاء فسألوه الوفاء فوفی و قیل إن الملائکة سألوا الله ذلک لهم فأجیبوا إلی مسألتهم و ذلک قولهم رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ (1)و قیل إنهم سألوا الله تعالی فی الدنیا الجنة بالدعاء فأجابهم فی الآخرة إلی ما سألوا. و فی قوله تعالی أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ أی یثابون الدرجة الرفیعة فی الجنة بِما صَبَرُوا علی أمر ربهم و طاعة نبیهم و قیل هی غرف الزبرجد و الدر و الیاقوت و الغرفة فی الأصل بناء فوق بناء و قیل الغرفة اسم لأعلی منازل الجنة و أفضلها کما أنها فی الدنیا أعلی المساکن وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً أی تتلقاهم الملائکة فیها بالتحیة و هی کل قول یسر به الإنسان و بالسلام بشارة لهم بعظیم الثواب و قیل التحیة الملک العظیم و السلام جمیع أنواع السلامة و قیل التحیة البقاء الدائم و قال الکلبی یحیی بعضهم بعضا بالسلام و یرسل إلیهم الرب بالسلام.

و فی قوله تعالی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ أی لا یعلم أحد ما خبئ لهؤلاء الذین ذکروا مما تقر به أعینهم قال ابن عباس هذا ما لا تفسیر له فالأمر أعظم و أجل مما یعرف تفسیره

وَ قَدْ وَرَدَ فِی الصَّحِیحِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَعْدَدْتُ لِعِبَادِیَ الصَّالِحِینَ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ بَلْهَ (2)مَا أَطْلَعْتُکُمْ عَلَیْهِ اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ جَمِیعاً.

و قد قیل فی فائدة الإخفاء وجوه.

أحدها أن الشی ء إذا عظم خطره و جل قدره لا تستدرک صفاته علی کنه إلا بشرح طویل و مع ذلک فیکون إبهامه أبلغ.

ص: 92

دوم: چیزهایی که سبب روشنی چشم می­شود، بسیار زیاد است و نمی­توان آن را مفصلا دریافت.

سوم این در مقابل نماز شب قرار داده شده است که پنهانی است و هم­چنین جزایی که مناسب آن است.

و این روایت امام صادق علیه­السلام این مساله را تایید می­کند: ثواب هر حسنه­ای به صورت واضح و روشن در قرآن کریم بیان شده است مگر نماز شب که خداوند عز و جل ثواب آن را به دلیل اهمیت زیاد آن ذکر نکرده است.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ آیه و روشنی چشم، دیدن آن چیزی است که مایه چشم روشنی است. می­گویند: خداوند چشم تو را روشن گرداند، یعنی به دلت چیزی برسد که سبب رضایت تو شود و چشمت روشن گردد به طوری که دیگر چیزی نخواهی. و گفته شده این کلمه در اصل از «قر» به معنای سرما آمده است، زیرا کسی که خوشحال است و می­خندد، از چشم­هایش اشک شادی روان می­گردد که سرد است اما اشکی که به سبب اندوه روان باشد، گرم است.

آیه نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی پاداش اعمال آن­ها و گفته شده یعنی خداوند در بهشت از آن­ها پذیرایی می­کند همان طوری ­که از میهمان پذیرایی می­شود. یعنی آن­ها در حکم میهمان هستند.

و تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ یعنی در روزی که ثواب خدا را دریافت می­کنند به یکدیگر تحیت می­گویند و به یکدیگر می­گویند: سلامت از همه بلاها و دیدار خداوند سبحان یعنی دیدن ثواب او بر شما باد و از براء بن عازب روایت شده است روزی که ملک الموت را می­بینند، روح مومن در عذاب نیست و بر او سلام می­گوید، بنابراین معنا این است که ملک الموت که جزو فرشتگان است، به مومنان در روزی که او را می­بینند سلام می­گوید وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً یعنی پاداشی بزرگ.

و فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ یعنی خداوند حسنات آنان را چند برابر می­کند و در ازای هر حسنه ده حسنه و بیشتر می­دهد و ضعف اسم جنسی است که بر قلّت و کثرت دلالت می­کند.

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ خداوند سبحان از احوال آنان خبر داده که وقتی به بهشت وارد می­شوند، در اعتراف به نعمتهای او می­گویند الحمد لله نه از جهت تکلیف، بلکه برای سپاس او که غم و اندوه دنیا را از آنان زدوده است و گفته شده منظور اندوهی است که قبل از ورود به بهشت دچار آن شدند زیرا آنان می­ترسیدند که به جهنم بروند اما خداوند عذاب را از آن­ها برداشت و آن­ها را به بهشت داخل کرد، در نتیجه آن­ها شکر خدا را به جا آوردند و او را ستودند. إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ برای گناهان بندگانش شَکُورٌ اعمال نیک کم آنان را می­پذیرد و گفته شده شکر خداوند برای آنان در جبران سپاسی است که آن­ها از خداوند داشته­اند و طاعات او را انجام داده­اند.

ص: 93

و ثانیها أن قرارات العیون غیر متناهیة فلا یمکن العلم بتفاصیلها.

و ثالثها أنه جعل ذلک فی مقابلة صلاة اللیل و هی خفیة فکذلک ما بإزائها من جزائها

وَ یُؤَیِّدُ ذَلِکَ مَا رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ حَسَنَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ثَوَابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهَا.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ الآیة و قرة العین رؤیة ما تقر به العین یقال أقر الله عینک أی صادف فؤادک ما یرضیک فتقر عینک حتی لا تطمح بالنظر إلی ما فوقه و قیل هی من القر أی البرد لأن المستبشر الضاحک یخرج من شئون عینیه دمع بارد و المحزون المهموم یخرج من عینیه دمع حار.

قوله تعالی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أی عطاء بما کانوا یعملون و قیل ینزلهم الله فیها نزلا کما ینزل الضیف یعنی أنهم فی حکم الأضیاف.

و فی قوله تعالی تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ أی یحیی بعضهم بعضا یوم یلقون ثواب الله بأن یقولوا السلامة لکم من جمیع الآفات و لقاء الله سبحانه معناه لقاء ثوابه و روی عن البراء بن عازب أنه قال یوم یلقون ملک الموت لا یقبض روح مؤمن إلا سلم علیه فعلی هذا یکون المعنی تحیة المؤمن من ملک الموت یوم یلقونه أن یسلم علیهم و ملک الموت مذکور فی الملائکة وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً أی ثوابا جزیلا.

و فی قوله تعالی فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ أی یضاعف الله حسناتهم فیجزی بالحسنة الواحدة عشرا إلی ما زاد و الضعف اسم الجنس یدل علی القلیل و الکثیر.

و فی قوله سبحانه وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ أخبر سبحانه عن حالهم أنهم إذا دخلوها یقولون الحمد لله اعترافا منهم بنعمته لا علی وجه التکلیف و شکرا له علی أن أذهب الغم الذی کانوا علیه فی دار الدنیا عنهم و قیل یعنون الحزن الذی أصابهم قبل دخول الجنة لأنهم کانوا یخافون دخول النار إذا کانوا مستحقین لذلک فإذا تفضل الله علیهم بإسقاط عقابهم و أدخلهم الجنة حمدوه علی ذلک و شکروه إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ لذنوب عباده شَکُورٌ یقبل الیسیر من محاسن أعمالهم و قیل إن شکره سبحانه هو مکافاته لهم علی الشکر له و القیام بطاعته الَّذِی

ص: 93

الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ یعنی ما را به سرای جاودانگی وارد کرد که همیشه در آن خواهیم ماند و هیچگاه نمی­میریم و از آن بیرون نمی­رویم. مِنْ فَضْلِهِ یعنی همه این­ها، به فضل و کرم اوست لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ یعنی در بهشت سختی و رنجی به ما نمی­رسد وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ یعنی زحمت و خستگی در به دست آوردن مایحتاج زندگی.

و إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ از حسن و کلبی روایت است که دل مشغولی آنان نعمتی است که آن­ها را در بر گرفته و آن­ها را در شادی و مشغولی از حال جهنمیان که در عذابند فرو برده است. آن­ها این چیزها را به یاد نمی­آورند و به آن اهمیتی نمی­دهند، هر چند به این افراد نزدیکند و گفته شده است مشغول آمیزش با باکره­های بهشتی هستند. از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که پرده­داران آن­ها مانند هلال ماه هستند و مثل عقاب تیز چشمند و از وکیع روایت شده که مشغول گوش دادن به نغمه­های خوش هستند و گفته شده مشغول بودن آنان در بهشت به هفت چیز است: هفت نوع ثواب برای هفت عضو بدن ثواب پا در این آیه: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و ثواب دست: یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ و ثواب شرمگاه: وَ حُورٌ عِینٌ و ثواب دهان: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً ثواب زبان: وَ آخِرُ دَعْواهُمْ ثواب گوش: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً ثواب چشم: وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ فاکِهُونَ از ابن عباس روایت شده یعنی شاد هستند و گفته شده در نعمت هستند و از آن­چه که در آن هستند شگفت­زده شده­اند. به گفته ابو زید این کلمه از فکاهه گرفته شده و کنایه از سخنان نیکوست. و گفته شده فاکِهُونَ میوه­دار است همان­طور که گفته می­شود: لاحم شاحم، یعنی دارای گوشت یا چربی و عاسل یعنی عسل­دار هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ یعنی آن­ها و زنانی که در دنیا بر ایشان حلال بوده­اند و ایمان آنان را تایید می­کرده­اند، از آتش و سموم آن به دورند. آن­ها در این حالت خوش، در سایه­هایی هستند که هیچ گرما و سرمایی به آن نمی­رسد و گفته شده همسران آنان حوریان بهشتی هستند که خداوند به عقدشان در آورده است آن­ها در سایه درخت­های بهشتی هستند که نگاه کسی به آنان نمی­رسد. عَلَی الْأَرائِکِ تخت­هایی که بر روی آن حجله بسته شده است و گفته شده به معنای بالش است مُتَّکِؤُنَ یعنی مانند پادشاهان نشسته­اند و نباید کاری انجام دهند به گفته ازهری، هر چیز که بتوان به آن تکیه زد اریکه است. لَهُمْ فِیها یعنی در بهشت فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ یعنی هر چه که بخواهند به گفته ابو عبیده عرب می­گوید هر چه می­خواهی بگو یعنی از من بخواه و گفته شده معنای آن یعنی هر چه که بخواهند به دستور خداوند متعال

ص: 94

أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ أی أنزلنا دار الخلود یقیمون فیها أبدا لا یموتون و لا یتحولون عنها مِنْ فَضْلِهِ أی ذلک بتفضله و کرمه لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ أی لا یصیبنا فی الجنة عناء و مشقة وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ أی إعیاء و متعبة فی طلب المعاش.

و فی قوله تعالی إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ شغلهم النعیم الذی شملهم و غمرهم بسروره عما فیه أهل النار من العذاب عن الحسن و الکلبی فلا یذکرونهم و لا یهتمون بهم و إن کانوا أقاربهم و قیل شغلوا بافتضاض العذاری عن ابن عباس و ابن مسعود و هو المروی عن الصادق علیه السلام قال و حواجبهن کالأهلة و أشفار أعینهن کقوادم النسور و قیل باستمتاع الألحان عن وکیع و قیل شغلهم فی الجنة سبعة أنواع من الثواب لسبعة أعضاء فثواب الرجل بقوله ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و ثواب الید یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ و ثواب الفرج وَ حُورٌ عِینٌ و ثواب الفم کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً الآیة و ثواب اللسان وَ آخِرُ دَعْواهُمْ الآیة و ثواب الأذن لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً و نظائرها و ثواب العین وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ فاکِهُونَ أی فرحون عن ابن عباس و قیل ناعمون معجبون بما هم فیه قال أبو زید الفکه الطیب النفس الضحوک رجل فکه و فاکه و لم یسمع لهذا فعل فی الثلاثی و قال أبو مسلم إنه مأخوذ عن الفکاهة فهو کنایة عن الأحادیث الطیبة و قیل فاکِهُونَ ذوو فاکهة کما یقال لاحم شاحم أی ذو لحم و شحم و عاسل ذو عسل هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ أی هم و حلائلهم فی الدنیا ممن وافقهم علی إیمانهم فی أستار عن وهج النار و سمومها فهم فی مثل تلک الحال الطیبة من الظلال التی لا حر فیها و لا برد و قیل أزواجهم التی زوجهم الله تعالی من الحور العین فی ظلال أشجار الجنة و قیل فی ظلال تسترهم من نظر العیون إلیهم عَلَی الْأَرائِکِ و هی السرر علیها الحجال و قیل هی الوسائد مُتَّکِؤُنَ أی جالسون جلوس الملوک إذ لیس لهم من الأعمال شی ء قال الأزهری کل ما اتکئ علیه فهو أریکة لَهُمْ فِیها أی فی الجنة فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ أی ما یتمنون و یشتهون قال أبو عبیدة تقول العرب ادع علی ما شئت أی تمن علی و قیل معناه أن کل من یدعی شیئا فهو

ص: 94

به آنان داده می­شود. زیرا خداوند نفس آنان را تهذیب کرده است و آن­ها چیز بد و ناشایستی نمی­خواهند. به گفته زجاج این لفظ از دعاء گرفته شده است، یعنی بهشتیان به هر چه بخواهند می­رسند. سَلامٌ یعنی سلام برای آنان است و خداوند به بهشتیان سلام می­گوید. قَوْلًا یعنی خداوند آن را می­گوید مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ به آنان که آن را از جانب خداوند می­شنوند و خداوند اجازه ماندن ابدی در بهشت را با امنیت و سلامت و نعمت و کرامت به ایشان می­دهد. و گفته شده است که فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می­شوند و می­گویند: سلام بر شما باد از پروردگار مهربانتان.

و أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ آن­ها در رزق و روزی خود تصرف کامل دارند و در هر وقتی بر آن­ها چیز محتوم و مقدّری را حکم فرموده است فَواکِهُ جمع فاکهة است و بر میوه­های خشک و تر اطلاق می­شود که بهشتیان از آن لذت می­برند و از نعمت تصرف در آن برخوردارند. وَ هُمْ مُکْرَمُونَ با وجود این، یعنی مورد تعظیم و اکرام قرار دارند فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ یعنی با وجود این، آن­ها در باغ­هایی هستند که همه انواع نعمت­ها را در خود دارد عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ یعنی آن­ها می­توانند به چهره هم نگاه کنند و هیچ یک از آنان پشت سر دیگری را نمی­بیند یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ کأس به معنای جام شراب است مِنْ مَعِینٍ یعنی از شراب جاری در رودها که در پیش چشمان همه آشکار است و گفته شده جریان خروشانی دارد سپس شراب را به صفت بَیْضاءَ وصف کرده است. شراب را به سفیدی وصف کرده زیرا در نهایت شفافیت قرار دارد و به گفته حسن، شراب بهشتی از شیر سفیدتر است و گفته شده بیضاء در قرائت ابن مسعود صفراء بوده است. ممکن است رنگ جام سفید، و رنگ شراب زرد بوده باشد. لَذَّةٍ یعنی لذیذ است لِلشَّارِبِینَ یعنی مانند شراب دنیایی مستی و خماری ندارد لا فِیها غَوْلٌ یعنی چیزی که سبب شود عقل آنان زایل شود در آن نیست و با خوردن آن شکم­درد و سردرد نمی­گیرند و به این دلیل از درد، با عنوان غول یاد شده است که انسان را به سوی هلاکت می­کشد. وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ به قرائت کوفیان به جز عاصم، ینزفون به کسر زاء بوده و بقیه آن را به فتح زاء قرائت کرده­اند. و همین­طور در سوره واقعه، به جز عاصم. او در اینجا کلمه را به فتح زاء قرائت کرده است و در آنجا به کسر آن. به گفته ابو علی أنزف به دو معناست: معنای اول مست شد، و معنای دوم یعنی شراب را تا آخر خورد. هر کس ینزفون را با کسر قرائت کرده، یعنی با خوردن آن شراب مست نمی­شوند و یا این­که مثل شراب دنیایی تمام نمی­شود. و هر کس این کلمه را با فتح قرائت کرده، آن را از نزف الرجل آورده است، به چنین شخصی منزوف و نزیف می­گویند یعنی کسی که عقل خود را با مستی از دست داده است. ابن عباس در معنای آن

ص: 95

له بحکم الله تعالی لأنه قد هذب طباعهم فلا یدعون إلا ما یحسن منهم قال الزجاج هو مأخوذ من الدعاء یعنی أن أهل الجنة کل ما یدعونه یأتیهم سَلامٌ أی لهم سلام و منی أهل الجنة أن یسلم الله علیهم قَوْلًا أی یقوله الله قولا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ بهم یسمعونه من الله فیؤذنهم بدوام الأمن و السلامة مع سبوغ النعمة و الکرامة و قیل إن الملائکة تدخل علیهم من کل باب یقولون سلام علیکم من ربکم الرحیم.

و فی قوله تعالی أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ جعل لهم التصرف فیه و حکم لهم به فی الأوقات المستأنفة فی کل وقت شیئا معلوما مقدرا فَواکِهُ هی جمع فاکهة یقع علی الرطب و الیابس من الثمار کلها یتفکهون بها و یتنعمون بالتصرف فیها وَ هُمْ مُکْرَمُونَ مع ذلک أی معظمون مبجلون فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أی و هم مع ذلک فی بساتین فیها أنواع النعیم عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ یستمتع بعضهم بالنظر إلی وجوه بعض و لا یری بعضهم قفا بعض یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ و هو الإناء بما فیه من الشراب مِنْ مَعِینٍ أی من خمر جاریة فی أنهار ظاهرة العیون و قیل شدیدة الجری ثم وصف الخمر فقال بَیْضاءَ وصفها بالبیاض لأنها فی نهایة الرقة مع الصفاء و اللطافة النوریة التی لها قال الحسن خمر الجنة أشد بیاضا من اللبن و ذکر أن قراءة ابن مسعود صفراء فیحتمل أن یکون بیضاء الکأس صفراء اللون لَذَّةٍ أی لذیذة لِلشَّارِبِینَ لیس فیها ما یعتری خمر الدنیا من المرارة و الکراهة لا فِیها غَوْلٌ أی لا یغتال عقولهم فیذهب بها و لا یصیبهم منها وجع فی البطن و لا فی الرأس و یقال للوجع غول لأنه یؤدی إلی الهلاک وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ قرأ أهل الکوفة غیر عاصم ینزفون بکسر الزای و الباقون بفتحها و کذلک فی سورة الواقعة إلا عاصم فإنه قرأ هاهنا بفتح الزای و هناک بکسرها قال أبو علی یکون أنزف علی معنیین أحدهما بمعنی سکر و الآخر بمعنی أنفد شرابه فمن قرأ ینزفون یجوز أن یرید لا یسکرون عند شربها و یجوز أن یرید لا ینفد ذلک عندهم کما ینفد شراب أهل الدنیا و من قرأ بالفتح فهو من نزف الرجل فهو منزوف و نزیف إذا ذهب عقله بالسکر قال ابن عباس معناه

ص: 95

گفته است: یعنی ادرار نمی­کنند. به گفته او شراب چهار خاصیت دارد: مستی، سردرد، تهوع و ادرار که خداوند سبحان شراب بهشتی را از این ویژگی­ها دور نگه داشته است وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی چشمشان را فقط بر همسران خود می­دوزند و کسی را جز آن­ها نمی­خواهند زیرا نسبت به آنان عشق دارند. و گفته شده معنا این است که چشمان خود را با عشوه باز نمی­کنند عِینٌ یعنی چشمان درشتی دارند و مفرد آن عیناء است و از حسن روایت شده است که این کلمه به معنای چشمی است که سفیدی و سیاهی آن در نهایت شدت است کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ از حسن و ابن زید روایت است که آن زن­ها به شترمرغ سفید تشبیه شده­اند که با پرهای خود، خود را از باد و غبار در امان نگه می­دارد. و گفته شده است آن­ها را به سفیدی شکم تشبیه کرده است قبل از آن­که پوست بیندازد. و دستی آن را لمس نکرده و مکنون به معنای مصون است. فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ یعنی بهشتیان احوال یکدیگر را از هم می­پرسند که از کجا برانگیخته شده اند تا اینکه به بهشت وارد شوند و هر کدام از آن­ها به دوست خود خبر می­دهد که این از نعمت­های خداوند است. قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ یعنی از بهشتیان إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ از ابن عباس روایت است یعنی دوستی در دنیا برای من که به هم انس داریم یا به گفته مجاهد از شیاطین است یَقُولُ در انکار اعتقادات من و بد شمردن اعمالم می­گوید أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ روز جزا و بعث و نشور و حساب و کتاب أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ یعنی پاداش داده می­شوند و محاسبه می­گردند قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ یعنی سپس این مومن به دوستان خود در بهشت می­گوید: آیا جایی از بهشت را سراغ دارید که از آنجا دوست خود را ببینم؟ می­گویند: به آنجا برو و معنا این است که آیا شما ترجیح می­دهید که مکان آن دوست در آتش باشد؟ و حذفی در این آیه صورت گرفته است. یعنی به او می­گویند: بله برو تا دوست خود را ببینی. کلبی گفت: زیرا خداوند متعال برای بهشتیان تپه­ای قرار داده است که از آن به جهنمیان بنگرند. فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ یعنی این مومن نگاه کرد و دوست خود را در جهنم دید قالَ یعنی مومن به او گفت: تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ إن مخففه از ثقیله است. به خداوند سبحان سوگند یاد می­کنم که تو نزدیک بود مرا ازتعجب هلاک کنی با آن­چه که به من گفتی و مرا به سوی آن دعوت کردی. وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی بر من به عصمت و لطف و هدایت تا این­که ایمان آوردم لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ با تو در جهنم و استعمال نمی­شود أحضر مگر در شر. قتاده گفت به خدا سوگند که اگر خداوند آن را به او نشان دهد، حال خوش چهره­ او تغییر می­کند أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ یعنی مومن

ص: 96

و لا یبولون قال و فی الخمر أربع خصال السکر و الصداع و القی ء و البول فنزه الله سبحانه خمر الجنة عن هذه الخصال وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ قصرن طرفهن علی أزواجهن فلا یردن غیرهن لحبهن إیاهم و قیل معناه لا یفتحن أعینهن دلالا و غنجا عِینٌ أی واسعات العیون و الواحدة عیناء و قیل هی الشدیدة بیاض العین الشدیدة سوادها عن الحسن کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ شبههن ببیض النعام یکنه بالریش من الریح و الغبار عن الحسن و ابن زید و قیل شبههن ببطن البیض قبل أن یقشر و قبل أن تمسه الأیدی و المکنون المصون فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ یعنی أهل الجنة یسأل بعضهم بعضا عن أحوالهم من حیث بعثوا إلی أن أدخلوا الجنة فیخبر کل صاحبه بإنعام الله علیه قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ أی من أهل الجنة إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ فی الدنیا أی صاحب یختص بی إما من الإنس علی قول ابن عباس أو من الشیاطین علی قول مجاهد یَقُولُ لی علی وجه الإنکار علی و التهجین لفعلی أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ بیوم الدین و بالبعث و النشور و الحساب و الجزاء أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ أی مجزیون محاسبون قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ أی ثم قال هذا المؤمن لإخوانه فی الجنة هل أنتم مطلعون علی موضع من الجنة یری منه هذا القرین یقال اطلع إلی کذا إذا أشرف علیه و المعنی هل تؤثرون أن تروا مکان هذا القرین فی النار و فی الکلام حذف أی فیقولون له نعم اطلع أنت فأنت أعرف بصاحبک قال الکلبی و ذلک لأن الله تعالی جعل لأهل الجنة کوة ینظرون منها إلی أهل النار فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ أی فاطلع هذا المؤمن فرأی قرینه فی وسط النار قالَ أی فقال له المؤمن تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ إن مخففة من الثقیلة أقسم بالله سبحانه علی وجه التعجب إنک کدت تهلکنی بما قلته لی و دعوتنی إلیه حتی یکون هلاکی کهلاک المتردی من شاهق وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی علی بالعصمة و اللطف و الهدایة حتی آمنت لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ معک فی النار و لا یستعمل أحضر مطلقا إلا فی الشر قال قتادة فو الله لو لا أن الله عرفه إیاه لما کان یعرفه لقد تغیر حبره و سبره أی حسنه و سیماؤه أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ أی یقول المؤمن

ص: 96

برای توبیخ به این دوست می­گوید: آیا تو در دنیا نمی­گفتی که مرگ ما فقط در دنیاست و پس از آن عذاب نمی­شویم؟ حال بر خلاف آن­چه تو گفتی اتفاق افتاده است و گفته شده است این سخن از سخنان بهشتیان به یکدیگر است که برای اظهار سرور و شادمانی از دوام نعمت بهشتی می­گویند و به همین دلیل پس از آن گفته است: إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ معنا این است که أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ در این بهشت إِلَّا مَوْتَتَنَا که در دنیا اتفاق افتاد وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ همانطور که خدا به ما وعده داده است و آن­ها یقین را می­خواهند، نه شک. آن­ها این سخن را از روی شادی و خوشحالی گفتند. مثل:

أ بطحاء مکة هذا الذی.

أراه عیانا و هذا أنا.

اینجا بطحاء است، مکه که با چشم خود آن را می­بینم و این من هستم.

لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ در اینجا سخن بهشتیان تمام می­شود و گفته شده است که این سخن از سخنان خداوند است.

و در آیه وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ یعنی بازگشت نیکو که در آخرت به ثواب الهی و رضای او بازمی­گردند. سپس حسن المآب را به این آیه تفسیر کرده است: جَنَّاتِ عَدْنٍ که بر بدلیت مجرور شده است(1)

یعنی بهشت جاویدان مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ یعنی وقتی می­خواهند به آن وارد شوند می­بینند که درهای آن باز است و نیازی

نیست که آنجا بایستند تا باز شود و گفته شده به این معناست که به کلید نیاز ندارند، بلکه درها بدون کلید باز می­شود و بدون قفل کردن بسته می­شود و به گفته حسن آن­ها به در می­گویند باز شو و بسته شو و گفته شده معنای آن این است که برای آن­ها آماده شده است و از ورود به آن منع نمی­شوند. همانطور که کسی به دیگری می­گوید: هر گاه به دیدار من آمدی در باز است و دستم گشاده است. مُتَّکِئِینَ فِیها یعنی به متکّاها تکیه زده­اند و مثل پادشاهان نشسته­اند. َدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ یعنی بر میوه­ها و شراب بهشتی حکم می­رانند و وقتی به چیزی می­گویند بیا، در مقابل آنان ظاهر می­شود. وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی همسرانی که از نگاه به غیر همسر خود خودداری می­کنند و به آن­ها راضی هستند و به دیگری میل و رغبتی ندارند و قاصر متضاد ماد است؛ می­گویند: فلان قاصر طرفه عن فلان و ماد عینه إلی فلان أَتْرابٌ یعنی همسن و سالان. در آن­ها فرد پیری وجود ندارد و از مجاهد روایت

ص: 97

لهذا القرین علی وجه التقریع أ لست کنت تقول فی الدنیا إنا لا نموت إلا الموتة التی تکون فی الدنیا و لا نعذب فقد ظهر الأمر بخلاف ذلک و قیل إن هذا من قول أهل الجنة بعضهم لبعض علی وجه إظهار السرور بدوام نعیم الجنة و لهذا عقبه بقوله إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ معناه أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ فی هذه الجنة إِلَّا مَوْتَتَنَا التی کانت فی الدنیا وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ کما وعدنا الله تعالی و یریدون التحقیق لا الشک قالوه سرورا و فرحا کقوله

أ بطحاء مکة هذا الذی. أراه عیانا و هذا أنا.

لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ هذا من تمام الحکایة عن قول أهل الجنة و قیل إن هذا من قول الله سبحانه.

و فی قوله تعالی وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ أی حسن مرجع و منقلب یرجعون فی الآخرة إلی ثواب الله و مرضاته ثم فسر حسن المآب بقوله جَنَّاتِ عَدْنٍ فهی فی موضع جر علی البدل (1)أی جنات إقامة و خلود مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ أی یجدون أبوابها مفتوحة حین یردونها و لا یحتاجون إلی الوقوف عند أبوابها حتی تفتح لهم و قیل أی لا یحتاجون إلی مفاتیح بل تنفتح بغیر مفتاح و تنغلق بغیر مغلاق و قال الحسن یکلم یقال انفتحی انغلقی و قیل معناه أنها معدة لهم غیر ممنوعین منها و إن لم تکن أبوابها مفتوحة لهم قبل مصیرهم کما یقول الرجل لغیره متی نشطت لزیارتی فالباب مفتوح و الدست مطروح مُتَّکِئِینَ فِیها أی مسندین فیها إلی المساند جالسین جلسة الملوک یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ أی یحکمون فی ثمارها و شرابها فإذا قالوا لشی ء منها أقبل حصل عندهم وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أی أزواج قصرن طرفهن علی أزواجهن راضیات بهم ما لهن فی غیرهم رغبة و القاصر نقیض الماد یقال فلان قاصر طرفه عن فلان و ماد عینه إلی فلان أَتْرابٌ أی أقران علی سن واحد لیس فیهن عجائز و لا هرمة و قیل أمثال و أشباه عن مجاهد أی

ص: 97

شده که به معنای امثال است یعنی به یک نسبت از زیبایی و جوانی بهره برده­اند و هیچ یک بر دیگری فضل و برتری ندارد و گفته شده است با همسر خود همسن هستند و اختلاف سنی ندارند. به گفته فراء، ترب از بازی با تراب(خاک) گرفته شده است و فقط در مورد مونث به کار می­رود. هذا ما تُوعَدُونَ یعنی چیزی که پارسایان و پرهیزگاران به آن وعده داده شده­اند یا این که این سخن را به آن­ها می­گویند. لِیَوْمِ الْحِسابِ یعنی برای روز قیامت إِنَّ هذا لَرِزْقُنا یعنی روزی ابدی ما ما لَهُ مِنْ نَفادٍ به روایت از قتاده یعنی تمام شدن آن و قطع شدن آن، زیرا همیشگی است و از ابن عباس روایت شده که هیچ چیزی در بهشت تمامی ندارد و هر میوه، حیوان یا پرنده­ای که خورده شود، دیگری جای آن را می­گیرد.

و لَهُمْ غُرَفٌ یعنی کاخ­های بهشتی مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ کاخ­هایی که ساخته شده است و این سخن در مقابل این آیه است: لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ در بهشت خانه­های بلندی وجود دارد که بر بالای یکدیگر ساخته شده زیرا از بالا نگاه کردن به آب و سرسبزی خوشایندتر است. وَعْدَ اللَّهِ یعنی وعده­ای که خداوند برای این منازل و اتاق­ها به آن­ها داده است.

وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ یعنی عذاب گناهان و یا شاید خود گناهان همان عذاب باشد. همانطور که خداوند فرموده است: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها و در آیه یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ یعنی اضافه بر آن­چه که استحقاق آن را دارند که فضلی از جانب خداست و اگر تنها به میزان اعمال آنان بود، به غیر حساب نمی­شد و گفته شده است معنای آن این است که چیزی در پی خیری که در بهشت به آنان داده می­شود، نمی­آید.

وَ لَکُمْ فِیها یعنی در آخرت ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ از لذت­ها و منافعی که در طلب آن هستند وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ آن برای شماست. خداوند سبحان این را بر شما حکم می­کند و گفته شده که منظور از ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ ماندن است، زیرا آن­ها پیش از این دوست داشتند در دنیا بمانند یعنی هر چه ماندن را که در آنجا بخواهید و همه نعمت­هایی که می­خواهید به شما داده می­شود نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ یعنی این وعده از جانب شخص بزرگی به شما داده شده و بخششی برای شماست و رزقی است که از کسی که با رحمت خود گناهان بندگانش را می­بخشد و عیب­ها را می­پوشاند به شما تعلق دارد. این برای شما گواراست و تکمیل کننده شادی و سرور شماست.

ص: 98

متساویات فی الحسن و مقدار الشباب لا یکون لواحدة علی صاحبتها فضل فی ذلک و قیل أتراب علی مقدار سن الأزواج کل واحدة منهن ترب زوجها و لا تکون أکبر