ترجمه بحارالانوار جلد 5: کتاب عدل و معاد - 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

خطبه ای از مؤلف رحمه اللّه

بسم الله الرحمن الرحیم

سپاس خدایی راست که بندگانش را به عدل امر نمود و او خود به آن سزاوارتر است، و آن­ها را بازداشت و مقرر داشت که به آن­ها که بازداشته شده­اند ستم نخواهد کرد، و خلایق را پس از استطاعتشان مکلف نمود تا در صورت اطاعت از او در بهشت­هایش متنعم شوند و با نافرمانی او در آتش­هایش به عذاب درآیند. و درود بر شفاعت­کننده گناه­کاران و مایه فخر رسولان، محمد، آخرینِ پیامبران، و بر جانشین او که برافرازنده پرچم حمد در روز قیامت، و سیراب کننده شیعیان آمرزیده شده­اش از حوض برادرش است، و بر جانشینان پاک سرشت و نسل گرامی آن دو، تا زمانی که آسمان­ها بر زمین­ها سایه افکنده­اند.

اما بعد این جلد سوم کتاب بحار الأنوار است که مشتمل بر روایات عدل و معاد و علل تکلیف بر بندگان می باشد که این امیدوار به رحمت پروردگارش و شفاعت پیامبر او در روز تناد، محمد باقر بن محمد تقی، که خداوند پیمودن راه رشد را روزی­اش نماید و در روز معاد برای او و والدینش بیامرزد، آن را به رشته تألیف در آورده است.

کتاب عدل و معاد - 1

أبواب عدل

باب اول: نفی ظلم و جور از خداوند متعال و ابطال جبر و تفویض و اثبات امر بین امرین و اثبات اختیار و استطاعت

آیات

«ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِیدِ»(1)

{این [عقوبت] به خاطر کار و کردار پیشین شماست، [و گرنه] خداوند هرگز نسبت به بندگان [خود] بیدادگر نیست}.

«إِنَّ اللّهَ لاَ یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَ إِن تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا وَ یُؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا»(2)

{در حقیقت خدا هم وزن ذره ای ستم نمی کند، و اگر [آن ذره کار] نیکی باشد دو چندانش می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد}.

«وَ لاَ یُظْلَمُونَ فَتِیلًا»(3){به

قدر نخ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند}.

«مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ مَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ»(4)ص: 2

{هر چه از خوبیها به تو می رسد از جانب خداست و آنچه از بدی به تو می رسد از خود توست}.

«مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَ آمَنتُمْ وَ کَانَ اللّهُ شَاکِرًا عَلِیمًا»(5)

{اگر سپاس بدارید و ایمان آورید خدا می خواهد با عذاب شما چه کند و خدا همواره سپاس پذیر [حق شناس] داناست}.

«ذَلِکَ أَن لَّمْ یَکُن رَّبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَ أَهْلُهَا غَافِلُونَ * وَ لِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُواْ وَ مَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»(6)

{این [اتمام حجت] بدان سبب است که پروردگار تو هیچ­گاه شهرها را به ستم نابوده نکرده در حالی که مردم آن غافل باشند * و برای هر یک [از این دو گروه] از آن­چه انجام داده اند [در جزا] مراتبی خواهد بود و پروردگارت از آن­چه می کنند غافل نیست}.

«إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاء لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ * وَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً قَالُواْ وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءنَا وَ اللّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء ...»(7)

{ما شیاطین را دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند * و چون کار زشتی کنند، می گویند پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است. بگو قطعا خدا به کار زشت فرمان نمی دهد ... }.

«ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِیدِ»(8)

{این [کیفر] دستاوردهای پیشین شماست، و [گرنه] خدا بر بندگان [خود] ستم­کار نیست}.

«فَمَا کَانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(9)

{خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند، ولی آنان بر خود ستم روا می داشتند}.

«إِنَّ اللّهَ لاَ یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئًا وَ لَکِنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(10)

{خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند}.

«قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَی فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَیْکُم بِوَکِیلٍ»(11)

{بگو ای مردم! حق از جانب پروردگارتان برای شما آمده است؛ پس هر که هدایت یابد، به سود خویش هدایت می یابد و هر که گمراه گردد، به زیان خود گمراه می شود، و من بر شما نگه­بان نیستم}.

«وَ مَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَ لکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * فَأَصَابَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا عَمِلُواْ»(12)

{و خدا به ایشان ستم نکرد، بلکه آنان به خود ستم می کردند * پس [کیفر] بدی­هایی که کردند، به آنان رسید}.

«ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ یَدَاکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(13)

{این [کیفر] به سزای چیزهایی است که دست­های تو پیش فرستاده است، و [گرنه] خدا به بندگان خود بیدادگر نیست}.

ص: 2

«وَ لَا نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَ لَدَیْنَا کِتَابٌ یَنطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»(1)

{و هیچ­کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم و نزد ما کتابی است که به حق سخن می گوید و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت}.

«لِکُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ»(2)

{برای هر مردی از آنان [که در این کار دست داشته] همان گناهی است که مرتکب شده است}.

«قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَ لَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(3)

{بگو [شما] از آن­چه ما مرتکب شده ایم، بازخواست نخواهید شد و [ما نیز] از آن­چه شما انجام می دهید، بازخواست نخواهیم شد}.

«وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی وَ إِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَی حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَ لَوْ کَانَ ذَا قُرْبَی»(4)

{و هیچ باربردارنده ای بار [گناه] دیگری را برنمی دارد، و اگر گران­باری [دیگری را به یاری] به سوی بارش فرا خواند، چیزی از آن برداشته نمی شود، هر چند خویشاوند باشد}.

«أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ»(5)

{یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند چون مفسدان در زمین می گردانیم، یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم}.

«إِن تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنکُمْ وَ لَا یَرْضَی لِعِبَادِهِ الْکُفْرَ وَ إِن تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی»(6)

{اگر کفر ورزید، خدا از شما سخت بی نیاز است و برای بندگانش کفران را خوش نمی دارد. و اگر سپاس دارید، آن را برای شما می پسندد و هیچ باربردارنده ای بار [گناه] دیگری را برنمی دارد}.

«وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ»(7)

{و خدا بر بندگان [خود] ستم نمی خواهد}.

«مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلَا یُجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا»(8)

{هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی یابد}.

«الْیَوْمَ تُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ»(9)

{امروز هر کسی به [موجب] آن­چه انجام داده است کیفر می یابد. امروز ستمی نیست. آری، خدا زودشمار است}.

«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(10)

{هر که کار شایسته کند، به سود خود اوست و هر که بدی کند، به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان [خود] ستم­کار نیست}.

«وَ مَا ظَلَمْنَاهُمْ وَ لَکِن کَانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ»(11)

{و ما بر ایشان ستم نکردیم، بلکه خود ستم­کار بودند}.

«قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ * مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(12)

{[خدا] می فرماید در پیش­گاه من با هم­دیگر مستیزید، [که] از پیش به شما هشدار داده بودم * پیش من حکم دگرگون نمی شود و من [نسبت] به بندگانم بیدادگر نیستم}.

«إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(13)

{تنها به آن­چه می کردید مجازات می یابید}.

«کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(14)

{[به آنان گویند] به [پاداش] آن­چه به جای می آوردید، بخورید و بنوشید! گواراتان باد!}.

«کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ»(15)

{هر کسی در گرو دستاورد خویش است}.

«وَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی * الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی * أَفَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی * وَ أَعْطَی قَلِیلًا وَ أَکْدَی * أَ عِندَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَرَی * أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِمَا فِی صُحُفِ مُوسَی * وَ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّی * أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی * وَ أَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی * وَ أنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَی * ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاء الْأَوْفَی»(16)

{و هر چه در آسمان­ها و هر چه در زمین است از آن خداست، تا کسانی را که بد کرده اند به [سزای] آن­چه انجام داده اند کیفر دهد و آنان را که نیکی کرده اند به نیکی پاداش دهد * آنان که از گناهان بزرگ و زشت­کاری­ها جز لغزش­های کوچک خودداری می ورزند، پروردگارت [نسبت به آن­ها] فراخ آمرزش است. وی از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه که در شکم­های مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید، به [حال] شما داناتر است؛ پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال] کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است * پس آیا آن کسی را که [از جهاد] روی برتافت دیدی؟ * و اندکی بخشید و [از باقی] امتناع ورزید؟ * آیا علم غیب پیش اوست و او می بیند!؟ * یا بدان­چه در صحیفه های موسی [آمده] خبر نیافته است!؟ * و [نیز در نوشته های] همان ابراهیمی که وفا کرد!؟ * که هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد * و این­که برای انسان جز حاصل تلاش او نیست * و [نتیجه] کوشش او به زودی دیده خواهد شد * سپس هر چه تمام­تر وی را پاداش دهند}.

ص: 3

المؤمنون: «وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»(62)

النور: «لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ»(11)

سبأ: «قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(25)

فاطر: «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی»(18)

ص: «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ»(28)

الزمر: «إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری»(7)

المؤمن: «وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ»(31) (و قال تعالی): «مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها»(40) (و قال تعالی): «الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ»(17)

السجدة: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(46)

الزخرف: «وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ»(76)

ق: «لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ* ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(28-29)

الطور: «إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(16) (و قال تعالی): «کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(19) (و قال سبحانه): «کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ»(21)

النجم: «وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی (إلی قوله تعالی): أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی* وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی* أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری *وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی* وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری* ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی»(31-41)

ص: 3

«جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»(1)

{[این­ها] پاداشی است برای آن­چه می کردند}.

تفسیر

اسم مبالغه "ظلام"، در این سخن خداوند متعال [که فرمود]: «وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»، یا در معنای خود [یعنی مبالغه] بکار نرفته است، یا به جهت کثرت بندگان است، یا برای بیان این است که نسبتی که آن­ها به خداوند متعال می دهند که خداوند از طرفی بندگان را بر معاصی مجبور می کند و از طرف دیگر آن­ها را به سبب معصیت هایی که کرده اند عذاب می کند، نهایت ظلم [و بی انصافی] در مورد خداوند است، یا برای بیان این است که اگر خداوند متعال به ظلم متصف می­شد، ظلم برای او صفت کمال می­بود و او می­بایست این صفت را در بالاترین حد آن واجد می­بود.

"فتیل" رشته­ایست که در شکاف هسته خرما وجود دارد. در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که "فتیل" پوسته­ایست که بر روی هسته خرماست.

این سخن خداوند متعال[که فرمود]: «وَ إِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَی حِمْلِهَا» یعنی اگر کسی که بار بر دوش او سنگینی می­کند، شخص دیگری را برای برداشتن بارش فراخوانَد، او را اجابت نمی­کند، اگرچه از خویشاوندان او باشد.

روایات

روایت 1.

أمالی صدوق: ابن ابی عمیر از صباح بن عبدالحمید و هشام و حفص و عده­ای دیگر نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: ما نه قائل به جبریم و نه قائل به تفویض.(2)

روایت 2.

توحید، عیون أخبار الرضا، أمالی صدوق: عبدالعظیم حسنی از امام هادی علیه السلام، و ایشان از پدرشان امام جواد علیه السلام، و ایشان از قول پدرشان امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام نقل کرده­اند که: روزی أبوحنیفه از محضر امام صادق علیه السلام خارج شد و با موسی بن جعفر علیه السلام برخورد کرد به ایشان عرض کرد: ای جوان! [سبب ایجاد] معصیت از [جانب] کیست؟ ایشان علیه السلام فرمودند: [ناچار] از یکی از این سه است: یا از جانب خداوند عزّ و جلّ

است؛ که نیست و برای [خداوند] کریم سزاوار نیست که بنده­اش را به جهت گناهی که [سببش] در دست او نبوده، عذاب کند. و یا از جانب خداوند عزّ و جلّ و بنده، هر دو است؛ که [در آن صورت] بر شریک قوی [یعنی خداوند عزّ و جلّ] سزاوار نیست که بر شریک ضعیف [یعنی بنده]، [به جهت گناهی که خود نیز در آن شریک بوده] ظلم کند. و یا از جانب عبد است؛ که همین­گونه است. پس اگر خداوند او را عذاب کند، به سبب گناه اوست و اگر ببخشد، به جهت کرم و جودش است.(3)

روایت 3.

قرب الإسناد: بزنطی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام سؤالی کردم و ایشان به من فرمودند: بنویس: خداوند متعال فرمود: ای فرزند آدم! به جهت مشیت من است که تو [قدرت تصمیم داری و] می­خواهی، و به سبب نعمت من است که واجبات [و حقوق مرا] ادا می­کنی،

ص: 4

الواقعة: «جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(24)

و از ناحیه قدرت من است که توان بر انجام معصیت من می­یابی؛ تو را شنوا و بینا آفریدم. و من به نیکی­های تو [در این­که به کدام­­یک از ما منتسب شود] سزاوارتر از توام، و تو به بدی­های خود سزاوارتر از من می­باشی؛ زیرا من از آن­چه انجام می­دهم مورد سؤال واقع نمی­شوم، و حال آن­که آن­ها [یعنی بندگان] مورد سؤال واقع می­شوند. [جواب] هر آن­چه پرسیدی را [در این نوشته] به شکلی منظم آورده­ام.(1)

روایت 4.

قرب الإسناد: بزنطی روایت کرده، امام رضا علیه السلام فرمودند: علی بن حسین علیهما السلام، هرگاه پروردگارش را مناجات می­نمود، عرض می­کرد: پروردگارا! به سبب نعمت تو بود که توان انجام معصیت تو یافتم. بزنطی هم­چنین نقل کرده، شنیدم که ایشان در مورد این سخن خداوند تبارک و تعالی: «إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلاَ مَرَدَّ لَهُ»(2)

{در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد هیچ برگشتی برای آن نیست} می­فرمودند: همانا قدریه به ابتدای این آیه احتجاج می­کنند، [لیکن حقیقت] چنان­چه آن­ها می­گویند نیست؛ مگر نمی­بینی که خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: «وَ إِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلاَ مَرَدَّ لَهُ» {و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد هیچ برگشتی برای آن نیست}!؟ و نوح علی نبینا و آله و علیه السلام فرمود: «وَ لاَ یَنفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدتُّ أَنْ أَنصَحَ لَکُمْ إِن کَانَ اللّهُ یُرِیدُ أَن یُغْوِیَکُمْ»(3)

{و اگر بخواهم شما را اندرز دهم در صورتی که خدا بخواهد شما را بیراه گذارد اندرز من شما را سودی نمی بخشد}!؟ فرمودند: کار به دست خداست و او خود هر آن­کس را که بخواهد هدایت می­کند.(4)

توضیح

بدان که لفظ "قدری" در روایات ما، هم بر جبری­ها و هم بر تفویضی­­ها اطلاق شده است،

ص: 5

فَرَائِضِی وَ بِقُدْرَتِی قَوِیتَ عَلَی مَعْصِیَتِی خَلَقْتُکَ سَمِیعاً بَصِیراً أَنَا أَوْلَی بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی لِأَنِّی لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ قَدْ نَظَمْتُ جَمِیعَ مَا سَأَلْتَ عَنْهُ (1).

و مراد از آن در این روایت، همان معنای دوم است. [البته] هر یک از این دو گروه [یعنی جبریه و مفوضه]، روایاتی که در این­باره وارد شده را، علیه دیگری حواله کرده­اند. شارح المقاصد گفته است: در این­که قدریه مورد نکوهش­اند، اختلافی [میان ما شیعیان] وجود ندارد؛ در روایات صحیح آمده است که خداوند قدریه را بر زبان هفتاد پیامبر لعنت کرده است. و مراد از قدریه، آن­هایی هستند که این موضوع که همه خیرها و شرها به تقدیر و مشیت خداوند است را نفی می­کنند، و چون در نفی این موضوع مبالغه می­کنند، قدریه نامیده شده­اند. گفته شده به این جهت به آن­ها قدریه گفته می­شود که قدرت به وجود آوردن [اعمال] را برای بنده اثبات می­کنند، که [توجیه] صحیح نیست؛ زیرا در این صورت مناسب این بود که به آن­ها "قُدری" به ضمّ قاف گفته شود. معتزله گفته­اند قدریه آن­هایی هستند که قائلند که همه خیرها و شرها از جانب خدا و به تقدیر و مشیت اوست، زیرا معمول این است که شخص را به آن­چه که اثبات می­کند و به آن قائل است نسبت دهند، نه به آن­چه نفی می­کند. مانند جبریه [که قائل به جبرند] و حنفیه [که پیروان ابوحنیفه­اند] و شافعیه [که پیروان شافعی­اند]. ولی این [توجیه] با روایت صحیحی که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده، رد می­شود [آن روایت این است]: قدریه، مجوسیان امت من­اند. و این سخن ایشان که فرمودند: وقتی قیامت بر پا شود، یک منادی اهل جمع را ندا می­دهد: دشمنان خداوند کجایند؟ در آن هنگام قدریه برمی­خیزند. و پوشیده نیست که مجوسیان کسانی هستند که امور خیر را به خداوند و امور شر را به شیطان نسبت می­دهند و آن دو را یزدان و اهرمن می­نامند. و کسی که همه امور را به خداوند متعال تفویض نمی­کند و بعضی از امور را جدا می­کند و به خود نسبت می­دهد، دشمن خداوند متعال است و کسی که قدَر را به خود نسبت می­دهد و مدعی می­شود که خودش فاعل و مقدِّر است، بیشتر از کسی که قدَر را به پروردگارش نسبت می­دهد، سزاوار نام قَدَری است. در این جا نقل سخن شارح المقاصد به پایان می­رسد.

علامه رحمه الله در شرحش بر [کتاب] تجرید نوشته است: ابوالحسن بصری و محمود خوارزمی گفته­اند: این که ایشان علیه السلام جبریون را به مجوس تشبیه کرده­اند، به جهت چند وجه می­[تواند] باشد: اول این­که در میان ادیان، مجوسیان هستند که به سخنانی سخیف و عقایدی واهی که نادرستی­اشان واضح است قائلند، و جبریون نیز [در میان فرقه­های مسلمانان] همین­طورند.

دوم این­که: [یکی از عقاید] مذهب مجوس این است که خداوند متعال ابتدا فعل خود را خلق می­کند و سپس از آن تبرّی می­جوید، چنان­چه ابلیس را آفرید و سپس او را راند، جبریون نیز همین­طور بودند و می­گفتند خداوند متعال کارهای قبیح را انجام می­دهد و سپس از آن­ها تبرّی می­جوید.

سوم این­که: مجوسان قائل بودند که ازدواج با خواهران و مادران، به قضا و قدر و اراده خداوند است و جبریون نیز با آن­ها در این [عقیده] موافقند؛ زیرا جبریون قائل بودند که ازدواج مجوسیان با خواهران و مادرانشان به قضا و قدر و اراده خداوند است.

و چهارم این­که: مجوسیان قائل بودند که کسی که قادر به انجام خیر است، قدرت بر انجام شر را ندارد و بالعکس،

ص: 6

المراد فی هذا الخبر هو الثانی و قد أحال کل من الفریقین ما ورد فی ذلک علی الآخر قَالَ شَارِحُ الْمَقَاصِدِ لَا خِلَافَ فِی ذَمِّ الْقَدَرِیَّةِ

وَ قَدْ وَرَدَ فِی صِحَاحِ الْأَحَادِیثِ لَعَنَ اللَّهُ الْقَدَرِیَّةَ عَلَی لِسَانِ سَبْعِینَ نَبِیّاً.

و المراد بهم القائلون بنفی کون الخیر و الشر کله بتقدیر الله و مشیته سموا بذلک لمبالغتهم فی نفیه و قیل لإثباتهم للعبد قدرة الإیجاد و لیس بشی ء لأن المناسب حینئذ القدری بضم القاف و قالت المعتزلة القدریة هم القائلون بأن الخیر و الشر کله من الله و بتقدیره و مشیته لأن الشائع نسبة الشخص إلی ما یثبته و یقول به کالجبریة و الحنفیة و الشافعیة لا إلی ما ینفیه وَ رُدَّ بِأَنَّهُ صَحَّ عَنِ

النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ الْقَدَرِیَّةُ مَجُوسُ أُمَّتِی.

وَ قَوْلُهُ إِذَا قَامَتِ الْقِیَامَةُ نَادَی مُنَادٍ أَهْلَ الْجَمْعِ أَیْنَ خُصَمَاءُ اللَّهِ فَتَقُومُ الْقَدَرِیَّةُ.

و لا خفاء فی أن المجوس هم الذین ینسبون الخیر إلی الله و الشر إلی الشیطان و یسمونهما یزدان و أهرمن و أن من لا یفوض الأمور کلها إلی الله تعالی و یفرز بعضها فینسبه إلی نفسه یکون هو المخاصم لله تعالی و أیضا من یضیف القدر إلی نفسه و یدعی کونه الفاعل و المقدر أولی باسم القدری ممن یضیفه إلی ربه انتهی.

و قال العلامة رحمه الله فی شرحه علی التجرید قال أبو الحسن البصری و محمود الخوارزمی وجه تشبیهه علیه السلام المجبرة بالمجوس من وجوه أحدها أن المجوس اختصوا بمقالات سخیفة و اعتقادات واهیة معلومة البطلان و کذلک المجبرة.

و ثانیها أن مذهب المجوس أن الله تعالی یخلق فعله ثم یتبرأ منه کما خلق إبلیس ثم انتفی عنه و کذلک المجبرة قالوا إنه تعالی یفعل القبائح ثم یتبرأ منه (1).

و ثالثها أن المجوس قالوا إن نکاح الأخوات و الأمهات بقضاء الله و قدره و إرادته و وافقهم المجبرة حیث قالوا إن نکاح المجوس لأخواتهم و أمهاتهم بقضاء الله و قدره و إرادته.

و رابعها أن المجوس قالوا إن القادر علی الخیر لا یقدر علی الشر و بالعکس

ص: 6

و جبریون نیز قائل بودند که قدرت موجب انجام فعل است و متقدم بر آن نیست؛ بنابراین انسانی که قادر بر خیر است، قدرت بر انجام ضد آن را ندارد و بالعکس. در این­جا نقل از شرح تجرید به پایان می­رسد.

می­گویم: به زودی برای خواننده روشن خواهد شد که هر دو فرقه گمراهند، و در آن­چه به دیگری نسبت می­دهند صادق­اند، و این­­که حقیقت غیر از آن است که آن­ها به آن معتقدند، و حقیقت "چیزی بین این دو" است.

روایت 5.

قرب الإسناد هم­چنین با سند سابق نقل کرده است: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: علی بن حسین علیهما السلام وقتی با پروردگارش مناجات می­کرد، عرض می­کرد: پروردگارا! تنها با نعمت­های تو بود که بر معاصی توان یافتم.

روایت 6.

تفسیر قمی در ذیل این سخن خداوند: «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُواْ فَیَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیرًا وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیرًا»(1) {خدای را از این­که به پشه ای یا فروتر [یا فراتر] از آن مثل زند شرم نیاید؛ پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن [مثل] از جانب پروردگارشان بجاست، ولی کسانی که به کفر گراییده اند می گویند خدا از این مثل چه قصد داشته است، [خدا] بسیاری را با آن گمراه و بسیاری را با آن راهنمایی می کند}؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: این سخن خداوند، ردّ سخن آن­هایی است که معتقدند خداوند تبارک و تعالی، بندگان را گمراه می­کند و سپس ایشان را به سبب گمراهی­اشان عذاب می­نماید.

توضیح

ظاهراً این سخن خداوند متعال: «یُضِلُّ بِهِ کَثِیرًا ...»، ادامه سخن کافران می­باشد، بر خلاف آن­چه مفسرین گفته­اند که این جمله، جواب خداوند متعال به سخن کافران است.

روایت 7.

خصال: إبن عمر نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: از میان امت من دو دسته هستند که از اسلام بی­بهره­اند: مرجئه و قدریه.

روایت 8.

کنز الکراجکی نیز مانند همین را به نقل از داوود بن سلیمان از امام رضا علیه السلام، و ایشان از پدرانشان علیهم السلام، از رسول الله صلی الله علیه و آله آورده است.

توضیح

کراجکی گفته است: معتزله گمان کرده­اند که مرجئه، همان شیعیان هستند؛ زیرا شیعیان می­گویند ما از خداوند متعال، برای مؤمنی که معصیتی کرده و قبل از توبه از دنیا رفته است، امید [و رجای] عفو داریم [- کلمه مرجئه از ماده رجا است -]، ولی این وجه تسمیه، غلط است؛

ص: 7

و المجبرة قالوا إن القدرة موجبة للفعل غیر متقدمة علیه فالإنسان القادر علی الخیر لا یقدر علی ضده و بالعکس انتهی.

أقول سیتضح لک أن کلا منهما ضال صادق فیما نسب إلی الآخر و أن الحق غیر ما ذهبا إلیه و هو الأمر بین الأمرین.

زیرا کلمه "مرجئه" از از ماده "إرجاء" به معنای به تأخیر انداختن، اشتقاق یافته است و مرجئه کسانی بودند که اعمال را به تأخیر می­انداختند و به واجبات ایمان معتقد نبودند. [کراجکی] سپس گفته است: معتزله خود، لغزش­های هول­ناک و بسیار زیادی داشته­اند و إبن راوندی کتابی در مورد فضاحت­های ایشان تألیف کرده و قسمتی از عقاید آن­ها و نظرات بزرگانشان که با عقل­ها ناسازگار و با شریعت رسول در تضاد است را در آن آورده است.

و روایاتی از اهل بیت علیهم السلام در نکوهش آن­ها وارد شده است و امام صادق علیه السلام آن­ها را لعنت نموده­اند و فرموده­اند: خداوند معتزله را لعنت کند؛ خواستند توحید بورزند، ولی ملحد شدند و قصد داشتند تشبیه را [از خداوند] رفع کنند، ولی به تشبیه افتادند.

روایت 9.

خصال: علی بن سالم از پدرش نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمودند: کمترین چیزی که انسان به سبب آن از ایمان خارج می­شود این است که نزد یک اهل غلو بنشیند و به سخنش گوش فرا دهد و او را بر سخنش تصدیق نماید؛ پدرم از پدرش، و ایشان از جدش برایم نقل نمودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دو صنف از امت من را از اسلام بهره­ای نیست: غلو کنندگان و قدری مسلکان.

روایت 10 .

عقاید صدوق: اعتقاد ما درباره استطاعت، همان است که امام موسی بن جعفر علیه السلام در پاسخ به کسی که از ایشان پرسیده بود آیا بنده مستطیع [بر انجام اعمال خویش] است، فرمودند [، ایشان فرمودند]: آری، به چهار شرط؛ راهش برای انجام آن عمل باز باشد، بدنش صحیح باشد، اعضای بدنش در سلامت باشند و برای آن عمل سببی از جانب خداوند عزّ و جلّ در کار باشد، وقتی همه این شرایط مهیا باشد، او مستطیع خواهد بود. به ایشان عرض شد: مانند چه کاری؟ ایشان فرمودند: مردی که آزاد است و جسمش صحیح و اعضای بدنش سالم است، تا زنی را ندیده است قدرت بر زنا کردن با او را ندارد، وقتی زنی را می­یابد، یا خود را حفظ می­کند و [از زنا کردن] امتناع می­ورزد، چنان­چه یوسف امتناع نمود، و یا میان خود و آن زن را رها می­کند و زنا می­نماید و زناکار می­شود، و بدین صورت این شخص [در صورت حفظ خود از زنا] با اجبار خدا را اطاعت نکرده و [در صورت ارتکاب زنا] با [قهر و] غلبه معصیت ننموده است.

ص: 8

منهم فی التسمیة لأن المرجئة مشتق من الإرجاء و هو التأخیر (1)بل هم الذین أخروا الأعمال و لم یعتقدوا من فرائض الإیمان ثم قال إن المعتزلة لها من الزلات الفظیعة ما یکثر تعداده و قد صنف ابن الراوندی کتاب فضائحهم فأورد فیه جملا من اعتقاداتهم و آراء شیوخهم مما ینافر العقول و یضاد شریعة الرسول

وَ قَدْ وَرَدَتِ الْأَخْبَارُ بِذَمِّهِمْ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام وَ لَعَنَهُمْ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیهما السلام فَقَالَ: لَعَنَ اللَّهُ الْمُعْتَزِلَةَ أَرَادَتْ أَنْ تَوَحَّدَتْ فَأَلْحَدَتْ وَ رَامَتْ أَنْ تَرْفَعَ التَّشْبِیهَ فَأَثْبَتَتْ

روایت 11.

از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَدْ کَانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُونَ»(1){در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند} سؤال شد؛ ایشان فرمودند: آن­ها می­توانستند آن­چه به آن امر شده بودند را انجام دهند و آن­چه از آن نهی شده بودند را ترک کنند، و با همان [توانایی و امکان انتخاب] آزموده شدند.

روایت 12.

امام صادق علیه السلام فرمودند: در سطرهای تورات نوشته است: ای موسی! من تو را آفریدم و برگزیدم و نیرویت دادم و امر به اطاعت خود نموده و از عصیانم نهی کردم؛ اگر مرا اطاعت کنی، تو را بر طاعتم یاری می­نمایم و اگر عصیانم کنی، تو را بر معصیتم یاری نمی­کنم، و من در طاعت کردنت بر تو منت دارم و در معصیتت علیه تو حجت.

روایت 13.

تفسیر قمی: أبی­الجارود از امام باقر علیه السلام نقل کرده که ایشان درباره آیه «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ * فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ»(2){همان­گونه که شما را پدید آورد [به سوی او] بر می گردید * [در حالی که] گروهی را هدایت نموده و گروهی گمراهی بر آنان ثابت شده است} فرمودند: یعنی آن­ها را همان زمان که آفرید، مؤمن و کافر و سعادت­مند و شقاوت­مند آفرید و در روز قیامت به همان صورت و در حالی که بعضی هدایت یافته و بعضی دیگر گمراه شده­اند، [به نزد خدا] بازگردانده می­شوند. خداوند در ادامه می­فرماید: «إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ»(3){زیرا آنان شیاطین را به جای خدا دوستان [خود] گرفته اند و می پندارند که راه یافتگانند}، اینان همان قَدَری­ها هستند که معتقدند هیچ تقدیری در کار نیست و می­پندارند که خودشان بر هدایت و گمراهی خود قادرند و به دست خودشان است که اگر بخواهند، هدایت می­شوند و اگر بخواهند، گمراه می­گردند. آن­ها مجوسیان این امت­اند، دشمنان خدا[یند و] دروغ می­گویند. مشیت و قدرت مخصوص خداست، «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ»{همان گونه که شما را پدید آورد [به سوی او] بر می گردید}، کسی که خداوند او را در روز آفرینشش شقی آفریده، به همان صورت به نزد خدا باز می­گردد و کسی که در روز آفرینشش او را سعید آفریده، به همان حال سعادتش به نزد خدا باز می­گردد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده­اند: شقی کسی است که در شکم مادرش شقی شده است و سعید کسی است که در شکم مادرش سعید شده است.

روایت 14.

خصال: حریز روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: انسان­ها در [مسأله] قَدَر بر سه دسته­اند: [دسته اول:] آن­هایی که معتقدند خداوند عزّ و جلّ انسان­ها را بر معاصی مجبور می­کند؛ اینان با این حکمشان بر خداوند عزّ و جلّ ظلم کرده­ و کافرند. [دسته دوم:] آن­هایی که معتقدند

ص: 9

همه امور به انسان­ها ­واگذار شده است؛ اینان [با این عقیده] خداوند را در سلطنتش کوچک کرده و کافرند. و آن­هایی که معتقدند خداوند عزّ و جلّ بندگان را به تکالیفی که توان [امتثال] آن­ها را دارند مکلف کرده و آن­­چه را که توان انجام آن را ندارند بر آنان تکلیف نکرده است، وقتی کار نیکی کنند، خداوند را سپاس می­گویند و هنگامی که عمل بدی انجام دهند، از خداوند طلب آمرزش می­نمایند، اینان مسلمانانِ [به حقیقت] رسیده هستند.

در کتاب توحید نیز مانند همین روایت از إبن بطۀ نقل شده است.

روایت 15.

عبدالله بن حسین بن زید از پدرش، و او از امام باقر علیه السلام، و ایشان به نقل از پدرانشان روایت کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند عزّ و جلّ بهشت را از دو [نوع] خشت خلق کرد: خشت طلا و خشت نقره، و دیوارهای آن را از یاقوت، و سقف آن را از زبرجد، و سنگ­ریزه­های [سطح] آن را از مروارید، و خاک آن را از زعفران و مشک الأزفر آفرید و خطاب به بهشت فرمود: سخن بگو؛ بهشت گفت: معبودی جز تو نیست، تو زنده پاینده هستی،

هر کس در من داخل شود، سعادت­مند شده است. خداوند عزّ و جلّ فرمود: به عزت و عظمت و جلال و بلند مرتبگی خود سوگند می­خورم که داخل در بهشت نشود هیچ دائم الخمری، و نه هیچ مست­کننده­ای، و نه هیچ سخن­چینی، و نه هیچ بی­غیرتی، و نه هیچ کارگزار سلطانی، و نه هیچ مخنثی، و نه هیچ افشاگری، و نه هیچ عُشر دهنده­ای، و نه هیچ قطع رحم­کننده­ای، و نه هیچ قَدَری مسلکی.

توضیح

"سکّیر" به کسر سین و تشدید کاف، به معنای کسی است که زیاد مست می­شود، و فرق بین او و دائم الخمر این است که مقصود از خمر [در این­جا] شرابی است که از خرما می­گیرند و سکیر کسی است که با چیزی غیر از شراب خرما مست می­شود، یا [این­که فرق بین آن دو این است که] دائم الخمر اعمّ از مست­کننده است [و ممکن است کسی اهل مستی باشد، ولی دائم الخمر نباشد]. "شُرَط" به معنای اصحاب برگزیده سلطان است که سلطان آن­ها را بر دیگر سربازانش مقدم می­دارد، و اسم منسوب به آن­ها، "شُرطی" بر وزن ترکی است. در میان اهل لغت کسی را نیافتیم که زنوق و خیوف را به معنایی که در روایت به آن تفسیر شده، معنا کرده باشد.

روایت 16.

خصال: محمد بن حسین به سند خود نقل کرده، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دائم الخمر و مست­کننده­

ص: 10

مُفَوَّضٌ إِلَیْهِمْ فَهَذَا وَهَّنَ اللَّهَ فِی سُلْطَانِهِ فَهُوَ کَافِرٌ وَ رَجُلٍ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّفَ الْعِبَادَ مَا یُطِیقُونَ وَ لَمْ یُکَلِّفْهُمْ مَا لَا یُطِیقُونَ فَإِذَا أَحْسَنَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فَهَذَا مُسْلِمٌ بَالِغٌ.

ید، التوحید الْوَرَّاقُ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ مِثْلَهُ.

و عاق شده و شدید السواد و بی­غیرت و کارگزار سلطان و مخنث و افشاگر و عُشر دهنده و قطع رحم­کننده­ و قدری مسلک در بهشت داخل نمی­شوند.

صدوق رحمه الله گفته است: منظور از شدید السواد، کسی است که با این که سن زیادی دارد، ولی هیچ یک از موهای سر و صورتش سفید نشده است، که به چنین شخصی "غِربیب" می­گویند.

روایت 17.

عیون أخبار الرضا: إبراهیم بن أبی محمود نقل کرده، از امام رضا علیه السلام در مورد تفسیر این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ»(1){و در میان تاریکی­هایی که نمی بینند رهایشان کرد} سؤال کردم؛ ایشان

فرمودند: نمی­توان خداوند تبارک و تعالی را چنان­چه مخلوقاتش به منتسب می­شوند، به تَرک منتسب نمود، ولی از آن­جا که خداوند می­داند آن­ها از کفر و گمراهی خودشان برنمی­گردند، آن­ها را از یاری رساندن و لطف [خویش] محروم می­نماید و آن­ها را به اختیار خودشان وا می­گذارد. راوی هم­چنین نقل کرده، از ایشان در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ»(2){خداوند بر دل­های آنان و بر شنوایی ایشان مهر نهاده}، سؤال کردم؛ ایشان فرمودند: ختم، یعنی مهر [و موم] کردن دل­های کافران به جهت عقوبت کردنشان بر کفر، چنان­چه خداوند تعالی فرموده است: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا»(3){بلکه خدا به خاطر کفرشان بر دل­هایشان مهر زده و در نتیجه جز شماری اندک [از ایشان] ایمان نمی آورند}. [راوی نقل کرده] از ایشان سؤال کردم: آیا خداوند عزّ و جلّ بندگانش را بر معاصی مجبور می­کند؟ ایشان فرمودند: خیر، بلکه ایشان را مخیر می­کند و مهلت می­دهد تا توبه نمایند. سؤال کردم: آیا بندگانش را به تکلیفی که طاقت آن را ندارند مکلف می­نماید؟ فرمودند: چطور چنین کاری بکند و حال آن­که می­فرماید: «وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(4){و پروردگار تو به بندگان [خود] ستم­کار نیست}. سپس فرمودند: پدرم موسی بن جعفر علیه السلام برایم حدیث کرد که پدرشان جعفر بن محمد علیه السلام فرمودند: اگر کسی معتقد بود که خداوند بندگانش را بر معاصی مجبور می­کند، و یا بر چیزهایی که طاقتش را ندارند مکلف می­نماید، از ذبیحه­اش نخورید و شهادتش را قبول نکنید و پشت سرش نماز نخوانید و چیزی از زکات به او ندهید.

إحتجاج نیز مانند همین را با سندی مرسل نقل کرده است.

روایت 18.

عیون أخبار الرضا: یزید بن عمیر بن معاویۀ الشامی(5)

نقل کرده، در مرو به حضور امام رضا علیه السلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: ای فرزند رسول خدا!

ص: 11

خَمْرٍ وَ لَا سِکِّیرٌ وَ لَا عَاقٌّ وَ لَا شَدِیدُ السَّوَادِ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الشُّرْطِیُّ وَ لَا زَنُّوقٌ وَ هُوَ الْخُنْثَی وَ لَا خَیُّوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا عَشَّارٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا قَدَرِیٌّ.

قال الصدوق رحمه الله: یعنی بشدید السواد الذی لا یبیض شی ء من شعر رأسه و لا من شعر لحیته مع کبر السن و یسمی الغربیب (1).

برای ما از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرموده­اند: "نه جبر است و نه تفویض، بلکه چیزی بین آن دو است"، معنای این سخن چیست؟ ایشان فرمودند: کسی که بپندارد خداوند کارهای ما را انجام می­دهد و سپس ما را به سبب انجام آن­ها عذاب می­کند، قائل به جبر شده است و کسی که بپندارد خداوند عزّ و جلّ امر خَلق و روزی­اش را به حجت­های خود علیهم السلام واگذارده، قائل به تفویض شده است؛ بنابراین قائلین به جبر کافر و قائلین به تفویض مشرک هستند. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! چیزی که بین این دو است، چیست؟ این است که بندگان در انجام اوامر و ترک کردن نواهی آزادند. به ایشان عرض کردم: آیا مشیت و اراده خداوند عزّ و جلّ، در اعمال بندگان جایی ندارد؟ فرمودند: در مورد طاعات، اراده و مشیت خداوند به همان امر کردن به آن­ها و خشنودی بر آن­ها و یاری رساندن [بندگان] در انجام آن­­هاست. و در مورد معاصی اراده و مشیت خداوند، همانا نهی از آن­ها و خشم در برابر آن­ها و یاری نرساندن در انجام آن­هاست. عرض کردم: آیا قضای خداوند عزّ و جلّ نیز در [افعال] بندگان وجود دارد؟ فرمودند: آری، خداوند در هر کار نیک و بدی که بندگان انجام می­دهند، قضایی دارد. عرض کردم: این قضا[یی که می­فرمایید] به چه معناست؟ فرمودند: این­که پاداش و عقوبتی که بر افعالشان استحقاق یافته­اند را در دنیا و آخرت برایشان حکم کند.

احتجاج نیز مانند همین را با سندی مرسل روایت کرده است.

روایت 19.

عیون أخبار الرضا: دقاق از محمد بن حسن طائی از سهل بن زیاد از علی بن جعفر کوفی نقل کرده، از آقایم امام هادی علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: پدرم محمد بن علی از پدرشان علی بن موسی از پدرشان موسی بن جعفر، از پدرشان جعفر بن محمد از پدرشان محمد بن علی از پدرشان علی بن حسین از

پدرشان علیهم السلام برایم نقل کردند. شیخ صدوق رحمه الله این روایت را به سه طریق دیگر نیز در عیون أخبار الرضا نقل کرده که دو

ص: 12

رَسُولِ اللَّهِ رُوِیَ لَنَا عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ بَلْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ فَمَا مَعْنَاهُ فَقَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ أَفْعَالَنَا ثُمَّ یُعَذِّبُنَا عَلَیْهَا فَقَدْ قَالَ بِالْجَبْرِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَی حُجَجِهِ علیهم السلام فَقَدْ قَالَ بِالتَّفْوِیضِ فَالْقَائِلُ بِالْجَبْرِ کَافِرٌ وَ الْقَائِلُ بِالتَّفْوِیضِ مُشْرِکٌ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ فَقَالَ وُجُودُ السَّبِیلِ إِلَی إِتْیَانِ مَا أُمِرُوا بِهِ وَ تَرْکِ مَا نُهُوا عَنْهُ فَقُلْتُ لَهُ فَهَلْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَشِیَّةٌ وَ إِرَادَةٌ فِی ذَلِکَ فَقَالَ أَمَّا الطَّاعَاتُ فَإِرَادَةُ اللَّهِ وَ مَشِیَّتُهُ فِیهَا الْأَمْرُ بِهَا وَ الرِّضَا لَهَا وَ الْمُعَاوَنَةُ عَلَیْهَا وَ إِرَادَتُهُ وَ مَشِیَّتُهُ فِی الْمَعَاصِی النَّهْیُ عَنْهَا وَ السَّخَطُ لَهَا وَ الْخِذْلَانُ عَلَیْهَا قُلْتُ فَلِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا الْقَضَاءُ- (1)قَالَ نَعَمْ مَا مِنْ فِعْلٍ یَفْعَلُهُ الْعِبَادُ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهِ قَضَاءٌ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی هَذَا الْقَضَاءِ قَالَ الْحُکْمُ عَلَیْهِمْ بِمَا یَسْتَحِقُّونَهُ عَلَی أَفْعَالِهِمْ مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

ج، الإحتجاج رواه مرسلا مثله.

طریق آن به امام صادق علیه السلام منتهی می­شود و ایشان از پدرانشان از امیرالمؤمنین علیهم السلام نقل می­کنند، و طریق دیگر به إبن عباس منتهی می­شود که مستقیماًً و به این صورت روایت می­شود: هنگامی که امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام از صفین بازگشتند، پیرمردی که در این نبرد در رکاب ایشان حاضر بود به ایشان عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایمان بگویید آیا این رفت و برگشت ما به قضاء و قدر خداوند بود؟ ... و ادامه روایت

که مردی از اهالی عراق به حضور امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و عرض کرد: به من بگویید آیا حرکت ما به سمت سپاه شامیان، به قضاء و قدر خداوند بود؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: آری ای پیرمرد! به خدا سوگند از هیچ بلندی بالا نرفتید و در هیچ دشتی سرازیر نشدید، مگر این­که همه آن­ها به قضاء و قدر خداوند بود. پیرمرد عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! [پس رنج و] مشقّتم را به حساب خداوند بگزارم[!؟]. حضرت فرمودند: فرصت ای پیرمرد! گویا تو گمان کردی که [منظور من] قضای حتمی و قدَر لازم [و برگشت­ناپذیر] است؛ اگر این­طور باشد، پاداش و عقوبت لغو و امر و نهی و منع بیهوده خواهد بود و وعده و وعید معنایی نخواهد داشت و بدکاران را ملامتی نرسد و نیکوکاران را ستایشی نخواهد بود و نیکوکار بیش از گنه­کار شایسته ملامت خواهد بود و گنه­کار بیش از نیک­کردار شایسته نیک­رفتاری خواهد بود، این سخن، سخن بت­پرستان و دشمنان خداوند رحمان و قَدَری­مسلکان و مجوسیان این امت است. ای پیرمرد! خداوند عزّ و جلّ [بندگان را بر واجبات] تکلیف نمود، تا به ایشان اختیار دهد و از معاصی نهی کرد، تا آن­ها را بر حذر دارد و بر [طاعت] اندک [پاداشی] زیاد عطا کرد. خداوند به معصیت بندگان مغلوب ­نشود و با وادار کردن بندگان اطاعت نگردد، و خداوند آسمان­ها و زمین را بیهوده نیافریده است،(1)

«ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(2){این

گمان کسانی است که کافر شده [و

حق پوشی کرده]اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند!}. پیرمرد در حالی که چنین می­سرود، برخاست:

ص: 13

الْمَرْوَزِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ بَکَّارٍ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالُوا لَمَّا انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنْ صِفِّینَ قَامَ إِلَیْهِ شَیْخٌ مِمَّنْ شَهِدَ الْوَقْعَةَ مَعَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنْ مَسِیرِنَا هَذَا أَ بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرٍ.

وَ قَالَ الرِّضَا فِی رِوَایَتِهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَخْبِرْنَا عَنْ خُرُوجِنَا إِلَی أَهْلِ الشَّامِ أَ بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَجَلْ یَا شَیْخُ فَوَ اللَّهِ مَا عَلَوْتُمْ تَلْعَةً وَ لَا هَبَطْتُمْ بَطْنَ وَادٍ إِلَّا بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرٍ فَقَالَ الشَّیْخُ عِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَائِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- (1)فَقَالَ مَهْلًا یَا شَیْخُ لَعَلَّکَ تَظُنُّ قَضَاءً حَتْماً وَ قَدَراً لَازِماً لَوْ کَانَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ الْأَمْرُ وَ النَّهْیُ وَ الزَّجْرُ وَ لَسَقَطَ مَعْنَی الْوَعْدِ وَ الْوَعِیدِ وَ لَمْ تَکُنْ عَلَی مُسِی ءٍ لَائِمَةٌ وَ لَا لِمُحْسِنٍ مَحْمَدَةٌ وَ لَکَانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَی بِاللَّائِمَةِ مِنَ الْمُذْنِبِ وَ الْمُذْنِبُ أَوْلَی بِالْإِحْسَانِ مِنَ الْمُحْسِنِ تِلْکَ مَقَالَةُ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ خُصَمَاءِ الرَّحْمَنِ وَ قَدَرِیَّةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مَجُوسِهَا یَا شَیْخُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّفَ تَخْیِیراً وَ نَهَی تَحْذِیراً وَ أَعْطَی عَلَی الْقَلِیلِ کَثِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یَخْلُقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا- (2)ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ قَالَ فَنَهَضَ الشَّیْخُ وَ هُوَ یَقُولُ:

ص: 13

شما آن امامی هستی که ما امیدواریم با اطاعت از او در روز رستاخیز به آمرزش پرودگار دست یابیم.

مسأله­ای پوشیده را برای ما روشن نمودید، پروردگارتان پاداشتان دهد!

[با این توضیحی که شما فرمودید] زین پس [به تحقیق می­دانم که] اگر عمل زشتی را از روی فسق و عصیان انجام دهم، عذری نخواهم داشت.

نه، نه، دیگر قبول نمی­کنم که [خداوند] نهی کننده، خودش بنده را در آن عمل زشت انداخته باشد. ای مردم! اگر چنین گمانی کنم، بنده شیطان شده­ام.

نه، خداوند نافرمانی­ها را دوست ندارد و نمی­خواهد و خوش ندارد، و نمی­خواهد که یکی از اولیایش را از روی ظلم و دشمنی برایش بکشند.

چطور چنین چیزی را دوست داشته باشد و حال آن­که [آن بنده،] عزم بر انجام آن کار را کرده است!؟ و خداوند که مالک عرش است این [خواسته خود] را به روشنی اعلان نموده است.

در نقلی که به طریق محمد بن عمر بن حافظ از امام صادق علیه السلام رسیده است، فقط دو بیت اول آورده شده است.

در توحید چنین آمده است: در نقل إبن عباس این جملات نیز وجود دارد: پیرمرد عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! قضا و قدر بودند که ما را [به این سفر] بردند و ما جز به سبب آن دو، در هیچ دشتی سرازیر نشده و از هیچ بلندی بالا نرفتیم؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: هر امر و حکمی از جانب خداست و سپس این آیه را تلاوت نمودند: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»(1){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید}

توضیحات

"تلعۀ" به جای مرتفع گویند. "[پس رنج و] مشقّتم را به حساب خدا بگزارم"، یعنی از آن­جا که به جهت مجبور بودن استحقاق پاداش ندارم، پاداش مشقت خویش را به حساب خداوند می­گزارم تا شاید به لطف خود مرا پاداش دهد. محتمل است این جمله در قالب استفهام انکاری باشد. جزری گفته است: "احتساب" از ماده حسب [و بر وزن] و به معنای اعتداد از ماده عدّ [به معنای شمردن] است، "احتسبه" را در مورد کسی به کار می­برند که با عملش در صدد کسب رضای خداوند است، چرا که او می­تواند چنین عملی را به حساب آورد. این معنای احتساب در اعمال شایسته است. اما در احتساب سختی­ها به معنای مبادرت در طلب پاداش و به دست آوردن اجر از راه تسلیم و صبر در برابر سختی­ها، و یا جستجوی ثوابی که از آن­ها امید می­رود از راه به کار بستن انواع نیکی­ها و انجام آن­ها به نحوی که در آن­ها مرسوم است می­باشد. در این­جا نقل کلام جزری به پایان می­رسد.

این سخن امام علیه السلام که فرمودند: "گنه­کار بیش از نیک­کردار شایسته نیک­رفتاری خواهد بود ..."؛ مؤلف گوید: از آن­جا که خداوند او را بر چیزی که از جهت عقل و شرع قبیح است مجبور نموده و او را به این طریق مورد ملامت مردم قرار داده، باید با او بیشتر نیکی شود تا آن حال قبلی او جبران شود. و هم­چنین از آن­جا که خداوند نیک­کردار را بر چیزی که از جهت عقل و شرع نیک است مجبور نموده و به این سبب مورد ستایش مردم قرار داده،

ص: 14

أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی نَرْجُو بِطَاعَتِهِ***یَوْمَ النَّجَاةِ مِنَ الرَّحْمَنِ غُفْرَاناً

أَوْضَحْتَ مِنْ دِینِنَا مَا کَانَ مُلْتَبِساً ***جَزَاکَ رَبُّکَ عَنَّا فِیهِ إِحْسَاناً

فَلَیْسَ مَعْذِرَةٌ فِی فِعْلِ فَاحِشَةٍ ***قَدْ کُنْتُ رَاکِبَهَا فِسْقاً وَ عِصْیَاناً

لَا لَا وَ لَا قَابِلًا نَاهِیهِ أَوْقَعَهُ ***فِیهَا عَبَدْتُ إِذاً یَا قَوْمِ شَیْطَاناً

وَ لَا أَحَبَّ وَ لَا شَاءَ الْفُسُوقَ وَ لَا ***قَتْلَ الْوَلِیِّ لَهُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً

أَنَّی یُحِبُّ وَ قَدْ صَحَّتْ عَزِیمَتُهُ*** ذُو الْعَرْشِ أَعْلَنَ ذَاکَ اللَّهُ إِعْلَاناً

لَمْ یَذْکُرْ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ فِی آخِرِ هَذَا الْحَدِیثِ مِنَ الشِّعْرِ إِلَّا بَیْتَیْنِ مِنْ أَوَّلِهِ (1) (ص 79)

ید، التوحید زَادَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی حَدِیثِهِ فَقَالَ الشَّیْخُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْقَضَاءُ وَ الْقَدْرُ اللَّذَانِ سَاقَانَا وَ مَا هَبَطْنَا وَادِیاً وَ مَا عَلَوْنَا تَلْعَةً إِلَّا بِهِمَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ وَ الْحُکْمُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً

حال اگر او را به جهت آن احسانی که [در دنیا] به او نموده عقوبت نماید و ضرر رساند، سزاوار­تر از آن است که بدکار دو بار [،یکی در دنیا و یکی در آخرت،] زیان کند. [در توضیح این بیان حضرت هم­چنین] گفته شده، گنه­کار به این سبب سزاوارتر به نیک­رفتاری است که او از آن رو که [طبق فرض] مجبور به انجام گناه بوده، به [اختیار و] رضایت خویش مرتکب گناه نشده، و نیک­کردار نیز به این سبب سزاوارتر به کیفر است که به جهت مجبور بودنش، از روی رضایت نیکی نکرده است، و کسی که به نیکی رضایت نداده، بیشتر از کسی که به آن رضایت داده سزاوار کیفر است.

و احتمال دارد این سخن ایشان در نتیجه بیان قبلشان باشد که فرمودند: "اگر این­طور باشد، پاداش و عقوبت و امر و نهی و منع [از گناه] بیهوده خواهد بود و وعده و وعید معنایی نخواهد داشت ..." با این توضیح که در این حال [یعنی حالی که پاداش و عقوبت لغو و امر و نهی و منع [از گناه] بیهوده باشد و ...] تنها چیزی که باقی می­ماند پاداش و کیفر دنیوی خواهد بود و گنه­کار در دنیا برخوردار از انواع لذت­ها می­شود و سختی تکالیف شرعی بر عهده او نخواهد بود، و نیکوکار در سختی و رنج [تکالیف و] افعالی است که تمایلی به آن افعال ندارد و باید چیزهایی که از آن­ها لذت می­برد را ترک کند و معیشت بر او تنگ شود، چه این­که باید از اموال حرام خودداری کند. و نتیجه این که در این صورت احسانی که به گنه­کار رسیده است بیش از احسانی است که به نیکوکار رسیده، و بدین ترتیب او بیش از نیکوکار سزاوار احسان شده است، و [از آن سو] کیفری که به نیک­کردار رسیده است بیش از کیفری­ است که بر گنه­کار وارد شده، و بدین ترتیب او بیش از گنه­کار سزاوار کیفر شده است. در این روایت کلمه قَدَریه، در مورد جبری مسلکان به کار رفته است.

در کتاب کافی بعد از جمله "با وادار کردن بندگان اطاعت نگردد" این­چنین آمده است: "و به تفویض بندگان را مالک [اعمال خویش] نکرده است" که اشاره­ایست به نفی تفویض تام، تا گمان نشود خداوند نمی­تواند بندگان را از گناه بازدارد، یا گمان نشود که او در موفقیت و هدایت بندگان نقشی ندارد.

روایت 20.

توحید، عیون أخبار الرضا: وشاء نقل کرده،

ص: 15

عاقبه و أضر به تدارکا لما أحسن إلیه کان أولی من جمع الإضرارین علی المسی ء و قیل إنما کان المذنب أولی بالإحسان لأنه لا یرضی بالذنب کما یدل علیه جبره علیه و المحسن أولی بالعقوبة لأنه لا یرضی بالإحسان لدلالة الجبر علیه و من لا یرضی بالإحسان أولی بالعقوبة من الذی یرضی به.

و یحتمل أن یکون هذا متفرعا علی ما مر أی إذا بطل الثواب و العقاب و الأمر و النهی و الوعد و الوعید لکان المذنب أولی إلخ و وجهه أنه لم یبق حینئذ إلا الإحسان و العقوبة الدنیویة و المذنب فی الدنیا متنعم بأنواع اللذات و لیست له مشقة التکالیف الشرعیة و المحسن فی التعب و النصب بارتکاب أفعال لا یشتهیها و ترک ما یلتذ بها مقتر علیه لاجتناب المحرمات من الأموال فحینئذ الإحسان الواقع للمذنب أکثر مما وقع للمحسن فهو أولی بالإحسان من المحسن و العقوبة الواقعة علی المحسن أکثر مما وقع علی المذنب فهو أولی بالعقوبة من المذنب (1)و القدریة فی هذا الخبر أطلقت علی الجبریة و قوله لم یعص علی بناء المفعول و کذا قوله و لم یطع مکرها بکسر الراء و فی الفتح تکلف.

و فی الکافی بعد ذلک و لم یملک مفوضا إشارة إلی نفی التفویض التام بحیث لا یقدر علی صرفهم عنه أو بحیث لا یکون لتوفیقه و هدایته مدخل فیه.

از امام رضا علیه السلام پرسیدم که آیا خداوند کارها را به بندگان خود واگذارده است؟ ایشان فرمودند: خداوند عزت­مندتر از آن است [که امور را به بندگان وانهد]. پرسیدم: پس آیا آنان را بر معاصی مجبور کرده است؟ فرمودند: خداوند عادل­تر و حکیم­تر از آن است [که آنان را بر معاصی مجبور نماید]. سپس فرمودند: خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای فرزند آدم! من در [انتساب] نیکی­های تو سزاوارتر از تو هستم و تو بر بدکاری­هایت سزاوارتر از منی، تو معصیت­ها را با نیرویی که من در وجود تو قرار داده­ام انجام می­دهی.

روایت 21.

توحید، عیون أخبار الرضا: هروی نقل کرده، از امام رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: به کسانی که معتقد به جبر باشد، چیزی از زکات ندهید و شهادتشان را قبول نکنید؛ خداوند عزّ و جلّ هیچ کس را جز به اندازه توانش مکلف نمی­کند و تکلیفی بیش از طاقتش بر دوش او نمی­گذارد، «وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری»(1){و هیچ کس جز بر زیان خود [گناهی] انجام نمی دهد و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد}.

روایت 22.

توحید، عیون أخبار الرضا: جعفری نقل کرده، در حضور امام رضا علیه السلام سخن از جبر و تفویض شد، ایشان فرمودند: آیا می­خواهید در این­باره اصلی به [دست] شما بدهم که دیگر در این مسأله اختلافی نداشته باشید و هر کس که در مورد آن با شما بحث کرد بتوانید او را شکست دهید؟ عرض کردیم: اگر صلاح می­بینید[، بفرمایید]. فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به زور اطاعت نمی­شود و به قهر و غلبه معصیت نمی­شود و [از سوی دیگر] بندگان را در [محدوده] فرمان­رواییش رها نمی­کند. او مالک [و اختیاردار حقیقی] چیزهایی است که به اختیار آن­ها در آورده است و اوست که قادر [حقیقی بر] افعالی است که قدرت انجامش را به آن­ها داده است؛ اگر بندگان به طاعت او گردن نهند، خداوند ایشان را از طاعت باز ندارد و منع نکند و اگر به معصیتش مشغول شوند و او بخواهد آن­ها را از انجام معاصی منع کند، [این کار را] می­کند، و [با این حال] اگر ایشان را از [انجام معاصی] منع نکند، او آن­ها را در انجام معاصی قرار نداده است. سپس فرمودند: هر کس بر همه جوانب این سخن آگاهی یابد [و مسلط شود]، بر مخالفین خود پیروز خواهد شد.

احتجاج نیز مانند این روایت را با سندی مرسل آورده است.

توضیح

شاید علت این­که برای بار دوم از کلمه ائتمار استفاده شده این است که هم­شکلی با استعمال قبلی رعایت شود، یا این­که ائتمار در استعمال دوم چنان­چه در نهایۀ و قاموس آمده است، به معنای تصمیم یا کار بدون مشاوره است.

روایت 23.

توحید، معانی الأخبار:

ص: 16

الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ اللَّهُ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَی الْعِبَادِ قَالَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِکَ قُلْتُ فَأَجْبَرَهُمْ عَلَی الْمَعَاصِی قَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْکَمُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا ابْنَ آدَمَ أَنَا أَوْلَی بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی عَمِلْتَ الْمَعَاصِیَ بِقُوَّتِیَ الَّتِی جَعَلْتُهَا فِیکَ.

ابوأحمد محمد بن أحمد بن زاهد سمرقندی با سندی مرفوع نقل کرده، مردی از امام صادق علیه السلام سؤال نمود و به ایشان عرض کرد: اساس دین توحید و عدل است، ولی علم [کامل] آن [دارای حجمی] زیاد است و برای [فهم] آن باید عاقل [و اندیشمند] بود، چیزی [برای ما] بفرمایید که راحت فهمیده شود و بتوان آن را به خاطر سپرد؛ ایشان فرمودند توحید به آن است که چیزی که بر خودت روا می­دانی را بر پروردگارت روا نشماری، و عدل به آن است که آن­چه خالقت تو را بر آن ملامت کرده، به او نسبت ندهی.

روایت 24.

تفسیر قمی: این سخن خداوند متعال: «وَ قَارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ لَقَدْ جَاءهُم مُّوسَی بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ مَا کَانُوا سَابِقِینَ»(1){و قارون و فرعون و هامان را [هم هلاک کردیم] و به راستی موسی برای آنان دلایل آشکار آورد و[لی آن­ها] در آن سرزمین سرکشی نمودند و [با این همه بر ما] پیشی نجستند}، رد بر جبری مسلکان است که معتقدند این خداوند است کارها را انجام می­دهد و بندگان در انجام آن­ها نقشی ندارند و آن­ها را مرتکب نمی­شوند. خداوند با این سخن، [اعتقاد] ایشان را رد کرد و فرمود: «فَکُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ»(2){و هر یک [از ایشان] را به گناهش گرفتار [عذاب] کردیم} و نفرمود به سبب عمل خودمان، زیرا خداوند عزّ و جلّ عادل­تر از آن است که بنده را به سبب فعلی که خودش او را بر انجام آن مجبور نموده عذاب کند.

روایت 25.

تفسیر قمی: نوفلی از سکونی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: برای قَدَری مسلکان نشانه­هایی در کتاب خدا یافتم: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ * یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ * إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(3){قطعاً بزهکاران در گمراهی و جنونند * روزی که در آتش به رو کشیده می شوند [و به آنان گفته می شود] لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید] * ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}؛ قَدَری­ها همان مجرمین هستند [که در این آیات سخن از آن­ها شده است].

روایت26.

إحتجاج: أباحمزه ثمالی نقل کرده، امام باقر علیه السلام به حسن بصری فرمودند: مراقب باش که مایل به تفویض نشوی، خداوند عزّ و جلّ امر را از روی سستی و ضعف به خلقش واگذار نکرده است و آن­ها را ظالمانه بر معاصی مجبور نکرده است ... این روایت ادامه دارد.

روایت 27.

توحید: مفضل روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: نه جبر است و نه تفویض، بلکه چیزی بین این دو است. به ایشان عرض کردم: چیزی که بین آن دو است چیست؟ ایشان فرمودند: مثال آن مانند کسی است که او را در حال معصیت ببینی و [از انجام معصیت] نهی کنی، ولی او نهی نشود، و تو او را رها کنی و او آن معصیت را انجام دهد. این­گونه نیست که حال که نهی تو را نپذیرفته و تو رهایش کرده­ای، تو او را به [انجام آن] معصیت امر نموده باشی.

روایت 28.

عقائد صدوق: اعتقاد ما در [مسأله] جبر و تفویض همان سخن امام صادق علیه السلام است که فرمودند: نه جبر است و نه تفویض.

ص: 17

قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الزَّاهِدِ السَّمَرْقَنْدِیُّ بِإِسْنَادٍ رَفَعَهُ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ إِنَّ أَسَاسَ الدِّینِ التَّوْحِیدُ وَ الْعَدْلُ وَ عِلْمُهُ کَثِیرٌ لَا بُدَّ لِعَاقِلٍ مِنْهُ فَاذْکُرْ مَا یَسْهُلُ الْوُقُوفُ عَلَیْهِ وَ یَتَهَیَّأُ حِفْظُهُ فَقَالَ أَمَّا التَّوْحِیدُ فَأَنْ لَا تُجَوِّزَ عَلَی رَبِّکَ مَا جَازَ عَلَیْکَ وَ أَمَّا الْعَدْلُ فَأَنْ لَا تَنْسُبَ إِلَی خَالِقِکَ مَا لَامَکَ عَلَیْهِ.

مؤلف گوید: سپس صدوق رحمه الله این روایت را تا پایان آن­چه که مفضل روایت کرده بود نقل کرده است. شیخ مفید قدس الله روحه در شرحش [بر کتاب صدوق] نوشته است: جبر به معنای واداشتن به کاری و ناچار نمودن به آن به وسیله زور و غلبه می­باشد، و حقیقت آن این است که فعل، طوری به دست مخلوق ایجاد شود که او قدرت بر دفع آن از خود و جلوگیری از وجود آن در خود را نداشته باشد. گاهی نیز در مورد کاری که انسان در اثر قدرتی [خارجی] و بدون این­که خود بخواهد و از روی ترس و واداری انجام می­دهد، تعبیر به جبر می­شود. [بنابراین] چنان­چه گفته شد [شرط] اصل[ی] در تحقق جبر این است که کاری، بدون این­که قدرتی بر جلوگیری از آن باشد انجام شود. حال که با این اوصاف معنای حقیقی جبر مشخص شد، باید دانست مذهب جبریون عبارت است از اعتقاد به این که خداوند متعال طاعت را در [وجود] بندگان ایجاد کرده است، بدون این­که آن­ها قدرت بر انجام کاری غیر از آن و یا قدرت جلوگیری از ایجاد آن را داشته باشند، و معصیت را نیز به همین صورت ایجاد نمود. بنابراین آنان به درستی جبریون نامیده شده­اند و به تحقیق جبری­مسلک­اند. و تفویض عبارت است از اعتقاد به این که بندگان در کارهای خود رها شده­اند و هر کاری که بخواهند می­توانند بکنند، که این سخن زنادقه و اصحاب اباحات است. و واسطه بین این دو قول این است که [گفته شود:] خداوند بندگان را بر انجام کارهایشان قدرت داد و آن­ها را بر اعمالشان توانا کرد و در مقوله اعمال حدودی برایشان معین نمود و آدابی مشخص ساخت و آنان را از طریق نهی و ترساندن و وعد و وعید از زشتی­ها بازداشت؛ [بنابراین] این­گونه نیست که خداوند با توانا نمودن بندگان، آن­ها را بر انجام اعمال مجبور کرده باشد، و این­طور نیست که اعمال را به آن­ها واگذاشته باشد؛ زیرا آنان را کارهای زیادی منع کرده و برایشان حدودی وضع نموده و آن­ها را به اعمال نیک امر فرموده و از کارهای زشت نهی کرده است. این است آن حد فاصل میان جبر و تفویض، که گفته بودیم.

روایت 29.

إحتجاج: هشام بن حکم نقل کرده: زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید، به من بگویید چرا خداوند عزّ و جلّ بندگان را طوری نیافرید که همه آن­ها مطیع و یکتاپرست باشند، با این­که می­توانست این کار را بکند؟ امام فرمودند: اگر آن­ها را همواره مطیع می­آفرید، ثوابی برای آن­ها وجود نداشت؛ زیرا اگر اطاعت فعل آن­ها [و به اختیارشان] نمی­بود، بهشت و جهنمی در کار نبود. خداوند بندگان را آفرید و ایشان را به اطاعت خود امر نمود و از معصیتش نهی کرد و با [فرستادن] رسولانش حجت را بر ایشان تمام کرد و با کتاب­هایش راه عذر را بر آنان بست تا خود آن­ها باشند که اطاعت و معصیت ­کنند و با اطاعتشان، مستوجب ثواب و با معصیتشان، مستوجب کیفر شوند. زندیق گفت: بنابراین عمل شایسته[ای که] بنده [انجام می­دهد] فعل خود اوست

ص: 18

أقول: و ساق الخبر إلی آخر ما رواه المفضل و قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرحه الجبر هو الحمل علی الفعل و الاضطرار إلیه بالقسر و الغلبة و حقیقة ذلک إیجاد الفعل فی الخلق من غیر أن یکون له قدرة علی دفعه و الامتناع من وجوده فیه و قد یعبر عما یفعله الإنسان بالقدرة التی معه علی وجه الإکراه له علی التخویف و الإلجاء أنه جبر و الأصل فیه ما فعل من غیر قدرة علی امتناعه منه حسب ما قدمناه و إذا تحقق القول فی الجبر علی ما وصفناه کان مذهب الجبر هو قول من یزعم أن الله تعالی خلق فی العبد الطاعة من غیر أن یکون للعبد قدرة علی ضدها و الامتناع منها و خلق فیهم المعصیة کذلک فهم المجبرة حقا و الجبر مذهبهم علی التحقیق و التفویض هو القول برفع الحظر (1)عن الخلق فی الأفعال و الإباحة لهم مع ما شاءوا من الأعمال و هذا قول الزنادقة و أصحاب الإباحات و الواسطة بین هذین القولین أن الله أقدر الخلق علی أفعالهم و مکنهم من أعمالهم و حد لهم الحدود فی ذلک و رسم لهم الرسوم و نهاهم عن القبائح بالزجر و التخویف و الوعد و الوعید فلم یکن بتمکینهم من الأعمال مجبرا لهم علیها و لم یفوض إلیهم الأعمال لمنعهم من أکثرها و وضع الحدود لهم فیها و أمرهم بحسنها و نهاهم عن قبیحها فهذا هو الفصل بین الجبر و التفویض علی ما بیناه.

و عمل ناشایستش نیز کار خود او می­باشد. امام فرمودند: عمل شایسته را بنده در حالی انجام می­دهد که خداوند او را به آن امر کرده است و عمل ناشایست را بنده در حالی انجام می­دهد که خداوند او را از آن بازداشته است. زندیق گفت: آیا این­گونه نیست که بنده آن عمل را به کمک وسیله­ای که خداوند در وجود او قرار داده انجام می­دهد؟ امام فرمودند: آری، ولی به کمک همان وسیله­ای که کار خوب را انجام داده، بر انجام کار بدی که خداوند او را از آن نهی کرده نیز قادر بوده است. زندیق گفت: پس بنده نیز در عملش نقش دارد. امام فرمودند: خداوند او را تنها از چیزهایی نهی نموده است که می­دانسته توان ترک آن­ها را دارد، و تنها به چیزهایی امر کرده که می­دانسته قدرت انجامشان را دارد؛ زیرا خداوند این­گونه نیست که ستم و لغو و ظلم کند و بندگان را به چیزهایی که توان آن را ندارند مکلف نماید. زندیق گفت: بنابراین [از نظر شما] آیا کسی که خداوند او را کافر آفریده، می­توانسته ایمان بیاورد و خداوند علیه او حجت دارد؟ امام علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ همه بندگان خود را تسلیم آفرید، آن­ها را امر و نهی نمود، و کفر نامی است که هنگامی که بنده عمل [کافرانه] را انجام می­دهد، فعل به آن متصف می­شود. خداوند هنگامی که بنده را می­آفرید، او را کافر خلق نکرد، زمانی که حجت از جانب خدا بر بنده تمام گردد و حق بر او عرضه شود و او آن را انکار کند، بعد از این انکار حق است که او کافر می­شود. زندیق گفت: پس [در این صورت] ممکن است خداوند عمل ناشایست را بر بنده مقدر کند و در حالی که او قدرت بر انجام عمل شایسته را ندارد، او را به عمل شایسته امر کند و او را [به جهت ترک آن] عذاب نماید. امام فرمودند: از عدل و رأفت خداوند سزاوار نیست که [عمل] ناشایست را بر بنده مقدر کند و آن را از او بخواهد و سپس او را بر چیزی که می­داند نمی­تواند از عهده آن برآید امر کند و از چیزی که نمی­تواند آن را ترک کند، باز دارد و سپس او را به جهت ترک امری که می­دانسته نمی­تواند آن را انجام دهد عذاب کند ...­ و روایت ادامه دارد.

عقائد صدوق: اعتقاد ما در افعال بندگان این است که آن­ها به نحو خلق تقدیری آفریده شده­اند، نه به صورت خلق تکوینی. و معنای آن این است که خداوند همواره به تقادیر اعمال علم دارد.

می­گویم: شیخ مفید در شرح عقائد، در توضیح این کلام گفته است: سخنی که ابوجعفر رحمه الله [یعنی شیخ صدوق] فرموده است، مبتنی بر حدیثی است که [اصحاب] مطابق آن حدیث حکم نکرده­اند و سندش نیز مورد پسند نیست،

ص: 19

وَ الْعَمَلُ الشَّرُّ مِنَ الْعَبْدِ هُوَ فِعْلُهُ قَالَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ الْعَبْدُ یَفْعَلُهُ وَ اللَّهُ بِهِ أَمَرَهُ وَ الْعَمَلُ الشَّرُّ الْعَبْدُ یَفْعَلُهُ وَ اللَّهُ عَنْهُ نَهَاهُ قَالَ أَ لَیْسَ فَعَلَهُ بِالْآلَةِ الَّتِی رَکِبَهَا فِیهِ- (1)قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ بِالْآلَةِ الَّتِی عَمِلَ بِهَا الْخَیْرَ قَدَرَ بِهَا عَلَی الشَّرِّ الَّذِی نَهَاهُ عَنْهُ (2)قَالَ فَإِلَی الْعَبْدِ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ قَالَ مَا نَهَاهُ اللَّهُ عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یُطِیقُ تَرْکَهُ وَ لَا أَمَرَهُ بِشَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یَسْتَطِیعُ فِعْلَهُ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ صِفَتِهِ الْجَوْرُ وَ الْعَبَثُ وَ الظُّلْمُ وَ تَکْلِیفُ الْعِبَادِ مَا لَا یُطِیقُونَ قَالَ فَمَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ کَافِراً یَسْتَطِیعُ الْإِیمَانَ وَ لَهُ عَلَیْهِ بِتَرْکِهِ الْإِیمَانَ حُجَّةٌ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ جَمِیعاً مُسْلِمِینَ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ وَ الْکُفْرُ اسْمٌ یَلْحَقُ الْفِعْلَ حِینَ یَفْعَلُهُ الْعَبْدُ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ الْعَبْدَ حِینَ خَلَقَهُ کَافِراً إِنَّهُ إِنَّمَا کَفَرَ مِنْ بَعْدِ أَنْ بَلَغَ وَقْتاً لَزِمَتْهُ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ فَعَرَضَ عَلَیْهِ الْحَقَّ فَجَحَدَهُ فَبِإِنْکَارِهِ الْحَقَّ صَارَ کَافِراً قَالَ فَیَجُوزُ أَنْ یُقَدِّرَ عَلَی الْعَبْدِ الشَّرَّ وَ یَأْمُرَهُ بِالْخَیْرِ وَ هُوَ لَا یَسْتَطِیعُ الْخَیْرَ أَنْ یَعْمَلَهُ وَ یُعَذِّبَهُ عَلَیْهِ قَالَ إِنَّهُ لَا یَلِیقُ بِعَدْلِ اللَّهِ وَ رَأْفَتِهِ أَنْ یُقَدِّرَ عَلَی الْعَبْدِ الشَّرَّ وَ یُرِیدَهُ مِنْهُ ثُمَّ یَأْمُرَهُ بِمَا یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَخْذَهُ وَ الْإِنْزَاعِ عَمَّا لَا یَقْدِرُ عَلَی تَرْکِهِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ عَلَی تَرْکِهِ أَمْرَهُ الَّذِی عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَخْذَهُ الْخَبَرَ.

عد، العقائد اعتقادنا فی أفعال العباد أنها مخلوقة خلق تقدیر لا خلق تکوین و معنی ذلک أنه لم یزل الله عالما بمقادیرها.

أقول: قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرح العقائد عند شرح هذا الکلام الذی ذکره أبو جعفر رحمه الله قد جاء به حدیث غیر معمول به و لا مرضی الإسناد. (3)

ص: 19

و بر خلاف [مضمون] روایات صحیحه است­. و ما در زبان عربی جایی سراغ نداریم که علم به چیزی همان خلق آن باشد، و اگر این­طور باشد، چنان­چه مخالفان حق این­گونه گفته­اند، لازم می­آید که هر کس به [وجود] پیامبر صلی الله علیه و آله علم داشته باشد، همو ایشان را آفریده باشد و هر که به آسمان و زمین علم داشته باشد، همو آن­ها را آفریده باشد و هر آن­که در وجود خود به چیزی از آفریده­های خداوند علم داشته باشد و [علم] آن را در وجود خود بیابد، خودش آفریننده آن باشد، و این محال است و چنین خطایی از یکی از پیروان ائمه علیهم السلام نیز سر نمی­زند، تا چه رسد به خود ایشان.

اما تقدیر در لغت به معنای خلق است، زیرا تقدیر جز از راه فعل ممکن نیست. تقدیر از راه علم ممکن نیست، و هم­چنین از راه فکر نیز ممکن نیست، و در هر حال خداوند بلندمرتبه­تر از آن است که بی­شرمی­ها و اعمال زشت را آفریده باشد.

روایت شده، از امام هادی علیه السلام سؤال شد که آیا افعال بندگان، مخلوق خداوند متعال هستند؟ ایشان علیه السلام فرمودند: اگر خداوند خالق آن­ها می­بود، از آن­ها برائت نمی­جست، و حال آن­که خداوند سبحان فرموده است: «أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(1){خدا

از مشرکان برائت جوید}، و منظور خداوند، برائت از خود مشرکان نیست، بلکه خداوند تنها از شرک و زشت­کاری­های آنان برائت جسته است.

و کتاب خداوند متعال بر احادیث و روایات مقدم است، و در تشخیص روایات صحیح و سقیم باید بر مبنای کتاب خدا قضاوت کرد، و هر آن­چه که کتاب خداوند موافق آن حکم کند حق، و هر چه غیر از آن ناحق است. خداوند متعال فرموده است: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ»(2){همان کسی که هر چیزی را که آفریده است نیکو آفریده و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد}، و [به این طریق] خبر داده است که هر آن­چه خداوند آن را خلق کرده است، نیکو و غیر قبیح است. اگر زشتی­ها از آفریده­های خداوند بودند، حکم نمی­کرد که هر چیزی که آفریده نیکو است. و نیز فرموده است: «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ»(3){در آفرینش آن [خدای] بخشایش­گر هیچ­گونه اختلاف [و تفاوتی] نمی بینی}؛ خداوند هرگونه تفاوت را از خلقش نفی کرده است، و روشن است که کفر و دروغ فی نفسه تفاوت دارند، و نیز دو سخن متفاوت نیز همین­طورند، پس چگونه ممکن است در مورد خداوند متعال بگویند که او افعال بندگان را آفریده است، و حال آن­که طبق آن­چه که گفتیم در افعال بندگان تفاوت وجود دارد.

روایت 30.

احتجاج: از جمله فرمایشاتی که امام هادی علیه السلام در ضمن نامه­اشان در جواب به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض سؤال نموده بودند، این بیانات است: همه مسلمانان بدون هیچ مخالفتی اتفاق نظر دارند که قرآن حق است و نزد هیچ یک از فرقه­های مسلمین شکی در مورد قرآن نیست. بنابراین از آن­جا که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده­اند امت من بر چیز گمراهی اتفاق نمی­کنند، اگر همه مسلمانان بر قرآن اتفاق نظر داشته باشند، بر حق­اند و با تصدیق به آن­چه خداوند نازل کرده، هدایت خواهند یافت. [در واقع] پیامبر از این خبر داده­ است که چیزی که همه امت بر آن اتفاق داشته باشند و بعضی از آنان با بعضی دیگر بر سر آن با هم مخالف نباشند، حق است. معنای [صحیح] حدیث این است، نه چیزی که جاهلان از آن تأویل کرده­اند، و نه چیزی که معاندان گفته­اند و حکم قرآن را ابطال کرده

ص: 20

و الأخبار الصحیحة بخلافه و لیس نعرف فی لغة العرب أن العلم بالشی ء هو خلق له و لو کان ذلک کما قال المخالفون للحق لوجب أن یکون من علم النبی صلی الله علیه و آله فقد خلقه و من علم السماء و الأرض فهو خالق لهما و من عرف بنفسه شیئا من صنع الله تعالی و قرره فی نفسه أن یکون خالقا له و هذا محال لا یذهب وجه الخطإ فیه علی بعض رعیة الأئمة علیهم السلام فضلا عنهم.

فأما التقدیر فهو الخلق فی اللغة لأن التقدیر لا یکون إلا بالفعل فأما بالعلم فلا یکون تقدیرا و لا یکون أیضا بالفکر و الله متعال عن خلق الفواحش و القبائح علی کل حال

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ أَفْعَالِ الْعِبَادِ أَ هِیَ مَخْلُوقَةٌ لِلَّهِ تَعَالَی فَقَالَ علیه السلام لَوْ کَانَ خَالِقاً لَهَا لَمَا تَبَرَّأَ مِنْهَا وَ قَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ لَمْ یُرِدِ الْبَرَاءَةَ مِنْ خَلْقِ ذَوَاتِهِمْ وَ إِنَّمَا تَبَرَّأَ مِنْ شِرْکِهِمْ وَ قَبَائِحِهِمْ.

و کتاب الله تعالی المقدم علی الأحادیث و الروایات و إلیه یتقاضی فی صحیح الأخبار و سقیمها فما قضی به فهو الحق دون ما سواه قال الله تعالی الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ فخبر بأن کل شی ء خلقه فهو حسن غیر قبیح فلو کانت القبائح من خلقه لما حکم بحسن جمیع ما خلق و قال تعالی ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فنفی التفاوت عن خلقه و قد ثبت أن الکفر و الکذب متفاوت فی نفسه و المتضاد من الکلام متفاوت فکیف یجوز أن یطلقوا علی الله تعالی أنه خالق لأفعال العباد و فی أفعال العباد من التفاوت ما ذکرناه.

و از حکم احادیث جعلی و روایات دروغین پیروی کرده­اند و تابع هوس­های مخاطره­آمیز و مهلکی که مخالف با صریح قرآن و حقیقت آیات روشن­گر و نورانی آن است شده­اند. ما از خداوند می­خواهیم که ما را به راه صواب موفق بدارد و به مقصد رشد هدایت نماید. سپس ایشان علیه السلام [در ضمن نامه خویش] فرمودند: [بنابراین] اگر قرآن شاهد بر درستی و حقانیت روایتی باشد، و گروهی از امت آن روایت را انکار کنند و آن را با یکی از همین احادیث جعلی معارض بدانند، با همین انکار و کنار زدن قرآن کافر و گمراه شدند. صحیح­ترین روایات، روایاتی هستند که حقانیت آن­ها از قرآن فهمیده شود، مانند این روایت رسول خدا صلی الله علیه و آله که مورد اتفاق همگان است که فرمودند: من در بین شما دو جانشین باقی می­گذارم؛ کتاب خدا و خاندانم، تا هنگامی که به آن دو چنگ بزنید، بعد از من گمراه نخواهید شد، و آن دو تا زمانی که بر سر حوض نزد من آیند هرگز از یکدیگر جدا نشوند، آگاه باشید که اگر به آن دو چنگ بزنید، هیچ­گاه گمراه نمی­­شوید. وقتی ما شواهد این حدیث را به صورت صریح در کتاب خداوند می­یابیم، مانند این سخن خداوند: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(1){ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند}، و سپس [می­بینیم که] روایات علماء در مورد این آیه متفق بر امیرالمؤمنین علیه السلام هستند که در حال رکوع، انگشتری خود را صدقه دادند و خداوند این کار ایشان را سپاس نمود و این آیه را در مورد ایشان نازل کرد، و سپس می­بینیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را با این سخنشان از دیگر اصحاب خود متمایز نمودند [و فرمودند]: "هر که من مولای اویم، پس علی مولای اوست، خداوندا! هر آن­که با علی دوستی ورزد، با او دوستی ورز و هر که با او دشمنی ورزد، با او دشمنی نما"، و این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمودند: "علی [کسی است که] بده­کاری مرا ادا می­کند و وعده مرا به انجام می­رساند، و همو است که بعد از من خلیفه بر شماست"، و این سخن ایشان در جواب علی علیه السلام، زمانی که علی علیه السلام را جانشین خود بر مدینه کرده بودند و علی علیه السلام به ایشان عرض نمودند: ای رسول خدا! آیا مرا جانشین خود بر بالای سر زنان و کودکان می­کنید؟ [که فرمودند]: "آیا راضی نمی­شوی که برای من، به منزله هارون برای موسی باشی، با این تفاوت ­که بعد از من پیامبری نخواهد بود!؟". پس درمی­­یابیم که قرآن به درستی این روایات و حقانیت این شواهد گواهی داده است؛ پس امت باید به [صحت] این روایات معترف باشند. این روایات موافق با قرآن هستند و قرآن نیز موافق با این روایات است، و وقتی آن­ را موافق با کتاب خدا یافتیم و کتاب خدا را نیز موافق با این روایات و دلیل بر آن­ها دیدیم، پیروی از این روایات واجب می­شود و جز اهل عناد و فساد از این واجب روی نمی­تابند.

ص: 21

حُکْمِ الْکِتَابِ وَ اتِّبَاعِ حُکْمِ الْأَحَادِیثِ الْمُزَوَّرَةِ (1)وَ الرِّوَایَاتِ الْمُزَخْرَفَةِ- (2)وَ اتِّبَاعِ الْأَهْوَاءِ الْمُرْدِیَةِ الْمُهْلِکَةِ الَّتِی تُخَالِفُ نَصَّ الْکِتَابِ وَ تَحْقِیقَ الْآیَاتِ الْوَاضِحَاتِ النَّیِّرَاتِ وَ نَحْنُ نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یُوَفِّقَنَا لِلصَّوَابِ وَ یَهْدِیَنَا إِلَی الرَّشَادِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَإِذَا شَهِدَ الْکِتَابُ بِتَصْدِیقِ خَبَرٍ وَ تَحْقِیقِهِ فَأَنْکَرَتْهُ طَائِفَةٌ مِنَ الْأُمَّةِ وَ عَارَضَتْهُ بِحَدِیثٍ مِنْ هَذِهِ الْأَحَادِیثِ الْمُزَوَّرَةِ فَصَارَتْ بِإِنْکَارِهَا وَ دَفْعِهَا الْکِتَابَ کُفَّاراً ضُلَّالًا وَ أَصَحُّ خَبَرٍ مَا عُرِفَ تَحْقِیقُهُ مِنَ الْکِتَابِ مِثْلُ الْخَبَرِ الْمُجْمَعِ عَلَیْهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ قَالَ إِنِّی مُسْتَخْلِفٌ فِیکُمْ خَلِیفَتَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ وَ اللَّفْظَةُ الْأُخْرَی عَنْهُ فِی هَذَا الْمَعْنَی بِعَیْنِهِ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ أَمَا إِنَّکُمْ إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَلَمَّا وَجَدْنَا شَوَاهِدَ هَذَا الْحَدِیثِ نَصّاً فِی کِتَابِ اللَّهِ مِثْلَ قَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ ثُمَّ اتَّفَقَتْ رِوَایَاتُ الْعُلَمَاءِ فِی ذَلِکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاکِعٌ فَشَکَرَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ أَنْزَلَ الْآیَةَ فِیهِ ثُمَّ وَجَدْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَبَانَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ بِهَذِهِ اللَّفْظَةِ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله عَلِیٌّ یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ مَوْعِدِی وَ هُوَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ بَعْدِی وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ اسْتَخْلَفَهُ عَلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُخْلِفُنِی عَلَی النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ فَقَالَ أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَعَلِمْنَا أَنَّ الْکِتَابَ شَهِدَ بِتَصْدِیقِ هَذِهِ الْأَخْبَارِ وَ تَحْقِیقِ هَذِهِ الشَّوَاهِدِ فَیَلْزَمُ الْأُمَّةَ الْإِقْرَارُ بِهَا کَانَتْ هَذِهِ الْأَخْبَارُ مُوَافِقَةً لِلْقُرْآنِ وَ وَافَقَ الْقُرْآنُ هَذِهِ الْأَخْبَارَ فَلَمَّا وَجَدْنَا ذَلِکَ مُوَافِقاً لِکِتَابِ اللَّهِ وَجَدْنَا کِتَابَ اللَّهِ مُوَافِقاً لِهَذِهِ الْأَخْبَارِ وَ عَلَیْهَا دَلِیلًا کَانَ الِاقْتِدَاءُ بِهَذِهِ الْأَخْبَارِ فَرْضاً لَا یَتَعَدَّاهُ إِلَّا أَهْلُ الْعِنَادِ وَ الْفَسَادِ

ص: 21

سپس امام علیه السلام [در ضمن نامه خویش] فرمودند: مراد و قصد ما صحبت راجع به جبر و تفویض و شرح و بیان آن دو بود و این مقدمات را از آن روی آوردیم که اگر [در سخن ما] قرآن با روایت موافق بود، دلیل بر صحت سخنی است که ما قصد [گفتن] آن را داریم و مایه قوت استدلال بر چیزی است که ما إن

شاء الله آن را بیان خواهیم کرد. بعد فرمودند: [حقیقت راه­گشای مسأله] جبر و تفویض، همان سخنی است که امام صادق علیه السلام در جواب سؤالی که از ایشان در این­باره شده بود فرمودند: نه جبر است و نه تفویض، بلکه چیزی بین این دو است. سؤال شد: ای فرزند رسول خدا! مقصودتان چیست؟ ایشان فرمودند: صحت عقل و آزادی در انتخاب و مهلت در وقت و توشه از جانب کاروان و سببی که فاعل را بر انجام فعلش تحریک کند، این پنج چیز [باید باشند]، اگر بنده یکی از این­ها را نداشته باشد، فعل از توان او خارج خواهد بود. [اکنون] من برای هر یک از این ابواب سه­گانه، یعنی جبر، تفویض و منزلت [و جای­گاه] بین این دو مثالی می­زنم، تا معنای آن به ذهن جوینده [حقیقت] نزدیک شود و شرح بحث برای او آسان گردد، و آیات محکم قرآن نیز گواه بر [درستی] آن باشند و صاحبان خرد هم آن را به خوبی تصدیق کنند، و حفظ از خطا و توفیق [بر صواب] از جانب خداوند است. سپس فرمودند: اما جبر؛ جبر سخن کسی است معتقد است خداوند عزّ و جلّ بندگان را بر انجام معاصی مجبور کرده و [با این حال] آن­ها را به سبب [ارتکاب] معاصی کیفر می­کند. کسی که چنین اعتقادی داشته باشد، بر خداوند ستم کرده و او را تکذیب نموده و این سخن خداوند: «وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً»(1){و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد}، و نیز این سخن خداوند جلّ ذکره: «ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(2){این [کیفر] به سزای چیزهایی است که دستهای تو پیش فرستاده است و [گرنه] خدا به بندگان خود بیدادگر نیست} و هم­چنین آیات زیاد دیگری با این مضمون را رد کرده است. بنابراین کسی که معتقد است که مجبور بر معاصی می­باشد، [در حقیقت] گناه خود را بر خداوند عزّ و جلّ حواله کرده است و از آن روی که معتقد شده خداوند [با این حال] او را کیفر می­نماید، خداوند را ظالم شمرده است، و کسی که خداوند را ظالم شمرد، کتاب او را تکذیب کرده و کسی که کتاب خداوند را تکذیب کند، طبق نظر همه [فرقه­های] امت، کافر است. و مثالی که در این مورد زده شده است، مثال مردی است که غلامی دارد که آن غلام جز خودش چیزی ندارد و متاعی از اموال دنیا را مالک نیست و مولایش نیز این را می­داند و با این که می­داند به او دستور می­دهد به بازار برود و جنس مورد نیازش را بخرد، ولی پول آن­ جنس را به او نمی­دهد، مالک می­داند بر بالای سر آن جنس نگه­بانی است که هیچ کس نمی­تواند بدون این که قیمتی که به آن راضی می­شود را به او بدهد، آن جنس را از او بگیرد. [و این­ها همه در حالی است که] مولای این غلام خود را به متصف به عدل و انصاف و اظهار حکمت و نفی ستم نموده است و غلامِ خود را بیم داده که اگر آن جنس مورد نیاز را پیش او نیاورد، او را کیفر کند. غلام به بازار می­رود و سعی می­کند آن جنس مورد نیازی که مولا او را در پی آن فرستاده بیاورد،

ص: 22

ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ مُرَادُنَا وَ قَصْدُنَا الْکَلَامُ فِی الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیضِ وَ شَرْحُهُمَا وَ بَیَانُهُمَا وَ إِنَّمَا قَدَّمْنَا مَا قَدَّمْنَا لِکَوْنِ اتِّفَاقِ الْکِتَابِ وَ الْخَبَرِ إِذَا اتَّفَقَا دَلِیلًا لِمَا أَرَدْنَاهُ وَ قُوَّةً لِمَا نَحْنُ مُبَیِّنُوهُ مِنْ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ الْجَبْرُ وَ التَّفْوِیضُ بِقَوْلِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عِنْدَ مَا سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ بَلْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ قِیلَ فَمَا ذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ صِحَّةُ الْعَقْلِ وَ تَخْلِیَةُ السَّرْبِ وَ الْمُهْلَةُ فِی الْوَقْتِ وَ الزَّادُ مِنْ قِبَلِ الرَّاحِلَةِ وَ السَّبَبُ الْمُهَیِّجُ لِلْفَاعِلِ عَلَی فِعْلِهِ فَهَذِهِ خَمْسَةُ أَشْیَاءَ فَإِذَا نَقَصَ الْعَبْدُ مِنْهَا خَلَّةً (1)کَانَ الْعَمَلُ عَنْهُ مُطَّرَحاً بِحَسَبِهِ وَ أَنَا أَضْرِبُ لِکُلِّ بَابٍ مِنْ هَذِهِ الْأَبْوَابِ الثَّلَاثَةِ وَ هِیَ الْجَبْرُ وَ التَّفْوِیضُ وَ الْمَنْزِلَةُ بَیْنَ الْمَنْزِلَتَیْنِ مَثَلًا یُقَرِّبُ الْمَعْنَی لِلطَّالِبِ وَ یُسَهِّلُ لَهُ الْبَحْثَ مِنْ شَرْحِهِ وَ یَشْهَدُ بِهِ الْقُرْآنُ بِمُحْکَمِ آیَاتِهِ وَ تَحَقُّقِ تَصْدِیقِهِ عِنْدَ ذَوِی الْأَلْبَابِ وَ بِاللَّهِ الْعِصْمَةُ وَ التَّوْفِیقُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَأَمَّا الْجَبْرُ فَهُوَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَبَرَ الْعِبَادَ عَلَی الْمَعَاصِی وَ عَاقَبَهُمْ عَلَیْهَا وَ مَنْ قَالَ بِهَذَا الْقَوْلِ فَقَدْ ظَلَّمَ اللَّهَ وَ کَذَّبَهُ وَ رَدَّ عَلَیْهِ قَوْلَهُ وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ قَوْلَهُ جَلَّ ذِکْرُهُ ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ مَعَ آیٍ کَثِیرَةٍ فِی مِثْلِ هَذَا فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ مَجْبُورٌ عَلَی الْمَعَاصِی فَقَدْ أَحَالَ بِذَنْبِهِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ظَلَّمَهُ فِی عُقُوبَتِهِ لَهُ وَ مَنْ ظَلَّمَ رَبَّهُ فَقَدْ کَذَّبَ کِتَابَهُ وَ مَنْ کَذَّبَ کِتَابَهُ لَزِمَهُ الْکُفْرُ بِاجْتِمَاعِ الْأُمَّةِ وَ الْمَثَلُ الْمَضْرُوبُ فِی ذَلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ مَلَکَ عَبْداً مَمْلُوکاً لَا یَمْلِکُ إِلَّا نَفْسَهُ وَ لَا یَمْلِکُ عَرَضاً (2)مِنْ عُرُوضٍ الدُّنْیَا وَ یَعْلَمُ مَوْلَاهُ ذَلِکَ مِنْهُ فَأَمَرَهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ بِالْمَصِیرِ إِلَی السُّوقِ بِحَاجَةٍ یَأْتِیهِ بِهَا وَ لَا یُمَلِّکُهُ ثَمَنَ مَا یَأْتِیهِ بِهِ وَ عَلِمَ الْمَالِکُ أَنَّ عَلَی الْحَاجَةِ رَقِیباً لَا یَطْمَعُ أَحَدٌ فِی أَخْذِهَا مِنْهُ إِلَّا بِمَا یَرْضَی بِهِ مِنَ الثَّمَنِ وَ قَدْ وَصَفَ مَالِکُ هَذَا الْعَبْدِ نَفْسَهُ بِالْعَدْلِ وَ النَّصَفَةِ وَ إِظْهَارِ الْحِکْمَةِ وَ نَفْیِ الْجَوْرِ فَأَوْعَدَ عَبْدَهُ (3)إِنْ لَمْ یَأْتِهِ بِالْحَاجَةِ أَنْ یُعَاقِبَهُ فَلَمَّا صَارَ الْعَبْدُ إِلَی السُّوقِ وَ حَاوَلَ أَخْذَ الْحَاجَةِ الَّتِی بَعَثَهُ

ص: 22

ولی کسی را بر بالای آن جنس می­بیند که نمی­گذارد بدون پول آن را ببرد، غلام که پول آن جنس را ندارد مأیوس و بدون این­که نیاز مولا را برآورده کند، پیش او بازمی­گردد، مولا خشم­گین می­شود و او را به سبب آن کیفر می­کند. این مولا [به حقیقت] ظالم و متعدی است و ادعایش مبتنی بر داشتن عدل و حکمت و انصاف، ادعایی باطل است. و اگر هم او را کیفر نکند، سخن [قبلی] خود را تکذیب کرده است. آیا واجب نیست که او را کیفر نکند­!؟ و حال آن­که کذب و ظلم با عدل و حکمت منافات دارد. خداوند بسیار بلند مرتبه­تر از آنی است که جبریون به آن معتقدند. سپس امام علیه السلام بعد از بیانات طولانی دیگری فرمودند: اما تفویضی که امام صادق علیه السلام آن را باطل شمردند و معتقدین به آن را بر خطا دانستند این است که کسی قائل باشد که خداوند متعال، اختیار امر و نهی خود را به بندگان واگذارده و آن­ها را به حال خود رها کرده است. سخن در این­باره دارای نکته دقیقی است که جز ائمه هدایت­گر خاندان رسول صلوات الله علیهم کسی به عمق و دقت آن نرسیده است. ایشان فرموده­اند اگر خداوند امر خویش را به جهت اهمال [و بی­اعتنایی] به بندگان واگذار می­کرد، لازم می­آمد که به آن­چه اختیار نموده(1) راضی باشد و آنان مستوجب ثواب باشند و اگر اهمالی در کار باشد، آنان نباید به سبب اعمالی که مرتکب شده­اند، عقاب شوند. این سخن دو معنا می­تواند داشته باشد؛ یا بندگان در مقابل خداوند متحد شده­اند و خداوند را با آراء خودشان وادار کرده­اند که چه خوش نداشته باشد و خوش داشته باشد، باید اختیار داشتن آنان را قبول کند؛ که این مستلزم ضعف خداوند است. و یا این که خداوند بلندمرتبه و منزه نتوانسته آنان را به امر و نهیی که خود می­خواهد متعبد کند و به این جهت امر و نهی خویش را به آنان واگذارده و چون از متعبد کردن آنان به امر و نهیی که خواست خود است عاجز بوده، امر و نهیش را به دل­خواه آنان واگذارده است و اختیار کفر و ایمان را به خود آنان سپرده است. مَثَل این به مردی می­ماند که غلامی خریده است تا [آن غلام] حق بالادستی او را ادا کند و امر و نهیش را به جا آورد و خود مرد نیز ادعا دارد که قادر و عزیز و حکیم است؛ مرد غلامش را امر و نهی می­کند و به او وعده می­دهد که در صورت پیروی از فرمانش او را ثواب بزرگ دهد و بیم می­دهد که اگر معصیتش کند، او را کیفری دردناک کند. ولی غلام با خواسته مولایش مخالفت می­کند و امر و نهی او را به جا نمی­آورد و چیزهایی که مولایش به آن امر نموده یا از آن نهی کرده را بر طبق خواست مولا انجام نمی­دهد و بلکه به خواست خود عمل می­کند. مولا او را به دنبال چیزی مورد نیاز می­فرستد، اما غلام برای مخالفت با مولا به دنبال چیز دیگری می­رود

ص: 23

الْمَوْلَی لِلْإِتْیَانِ بِهَا وَجَدَ عَلَیْهَا مَانِعاً یَمْنَعُهُ مِنْهَا إِلَّا بِالثَّمَنِ وَ لَا یَمْلِکُ الْعَبْدُ ثَمَنَهَا فَانْصَرَفَ إِلَی مَوْلَاهُ خَائِباً بِغَیْرِ قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَاغْتَاظَ مَوْلَاهُ لِذَلِکَ وَ عَاقَبَهُ عَلَی ذَلِکَ فَإِنَّهُ کَانَ ظَالِماً مُتَعَدِّیاً مُبْطِلًا لِمَا وَصَفَ مِنْ عَدْلِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ نَصَفَتِهِ وَ إِنْ لَمْ یُعَاقِبْهُ کَذَّبَ نَفْسَهُ أَ لَیْسَ یَجِبُ أَنْ لَا یُعَاقِبَهُ وَ الْکَذِبُ وَ الظُّلْمُ یَنْفِیَانِ الْعَدْلَ وَ الْحِکْمَةَ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَقُولُ الْمُجَبِّرَةُ عُلُوّاً کَبِیراً ثُمَّ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام بَعْدَ کَلَامٍ طَوِیلٍ فَأَمَّا التَّفْوِیضُ الَّذِی أَبْطَلَهُ الصَّادِقُ علیه السلام وَ خَطَّأَ مَنْ دَانَ بِهِ فَهُوَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی الْعِبَادِ اخْتِیَارَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ أَهْمَلَهُمْ- (1)وَ فِی هَذَا کَلَامٌ دَقِیقٌ- (2)لَمْ یَذْهَبْ إِلَی غَوْرِهِ وَ دِقَّتِهِ إِلَّا الْأَئِمَّةُ الْمَهْدِیَّةُ علیهم السلام مِنْ عِتْرَةِ آلِ الرَّسُولِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمْ قَالُوا لَوْ فَوَّضَ اللَّهُ أَمْرَهُ إِلَیْهِمْ عَلَی جِهَةِ الْإِهْمَالِ لَکَانَ لَازِماً لَهُ رِضَا مَا اخْتَارَهُ- (3)وَ اسْتَوْجَبُوا بِهِ مِنَ الثَّوَابِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِمْ فِیمَا اجْتَرَمُوا الْعِقَابُ- (4)إِذَا کَانَ الْإِهْمَالُ وَاقِعاً وَ تَنْصَرِفُ هَذِهِ الْمَقَالَةُ عَلَی مَعْنَیَیْنِ إِمَّا أَنْ یَکُونَ الْعِبَادُ تَظَاهَرُوا عَلَیْهِ فَأَلْزَمُوهُ قَبُولَ اخْتِیَارِهِمْ بِآرَائِهِمْ ضَرُورَةً کَرِهَ ذَلِکَ أَمْ أَحَبَّهُ فَقَدْ لَزِمَهُ الْوَهْنُ أَوْ یَکُونُ جَلَّ وَ تَقَدَّسَ عَجَزَ عَنْ تَعَبُّدِهِمْ بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ عَنْ إِرَادَتِهِ فَفَوَّضَ أَمْرَهُ وَ نَهْیَهُ إِلَیْهِمْ وَ أَجْرَاهُمَا عَلَی مَحَبَّتِهِمْ إِذْ عَجَزَ عَنْ تَعَبُّدِهِمْ بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ عَلَی إِرَادَتِهِ فَجَعَلَ الِاخْتِیَارَ إِلَیْهِمْ فِی الْکُفْرِ وَ الْإِیمَانِ وَ مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ مَلَکَ عَبْداً ابْتَاعَهُ لِیَخْدُمَهُ وَ یُعَرِّفَ لَهُ فَضْلَ وِلَایَتِهِ وَ یَقِفَ عِنْدَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ ادَّعَی مَالِکُ الْعَبْدِ أَنَّهُ قَادِرٌ قَاهِرٌ عَزِیزٌ حَکِیمٌ فَأَمَرَ عَبْدَهُ وَ نَهَاهُ وَ وَعَدَهُ عَلَی اتِّبَاعِ أَمْرِهِ عَظِیمَ الثَّوَابِ وَ أَوْعَدَهُ عَلَی مَعْصِیَتِهِ أَلِیمَ الْعِقَابِ فَخَالَفَ الْعَبْدُ إِرَادَةَ مَالِکِهِ وَ لَمْ یَقِفْ عِنْدَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ فَأَیُّ أَمْرٍ أَمَرَهُ بِهِ أَوْ نَهْیٍ نَهَاهُ عَنْهُ لَمْ یَأْتَمِرْ عَلَی إِرَادَةِ الْمَوْلَی بَلْ کَانَ الْعَبْدُ یَتَّبِعُ إِرَادَةَ نَفْسِهِ وَ بَعَثَهُ فِی بَعْضِ حَوَائِجِهِ وَ فِیهَا الْحَاجَةُ لَهُ فَصَارَ الْعَبْدُ بِغَیْرِ تِلْکَ الْحَاجَةِ

ص: 23

و خواست خود را پیش می­گیرد و از هوای خود پیروی می­کند. وقتی پیش مولایش بازمی­گردد، مولا می­بیند چیزی که او آورده، بر خلاف چیزی است که او امر کرده است، غلام می­گوید: من به تفویضی که در امور به من دادی اتکا نمودم و هوا و خواسته خود را پیروی کردم؛ زیرا کسی که امر به دستش واگذار شده، دیگر مانعی بر سر راهش نیست؛ چون نمی­شود هم تفویض کرد و هم منع نمود. امام علیه السلام سپس فرمودند: بنابراین کسی که معتقد است خداوند قبول­ نمودن امر و نهی خویش را به بندگان واگذارده، قائل به عجز خداوند شده و بر خداوند واجب شمرده که همه اعمال خوب و بد بندگان را قبول نماید، و امر و نهی خداوند متعال را باطل فرض کرده است. سپس فرمودند: خداوند خلایق را با قدرت خویش آفرید و آن­ها را بر اطاعت از امر و نهیی که به ایشان نموده توانا کرد و اطاعت از اوامر را از آنان پذیرفت و به آن راضی گشت و آن­ها را از معصیتش نهی کرد و کسانی که او را عصیان کرده­اند را نکوهش نمود و به سبب آن کیفر نمود. خداوند در امر و نهی خویش مختار است و هر چه که بخواهد، اختیار می­کند و به آن امر می­نماید و از هر چه بدش آید، نهی می­کند و به سبب توانی که بر پیروی از اوامر و اجتناب از معاصی به بندگانش داده است، پاداش می­دهد و کیفر می­کند؛ زیرا او خودِ عدالت است و انصاف و حاکمیت از اوست، با قطع نمودن عذرها و با بیم­هایی که داده، حجت را [بر همگان] تمام نمود. برگزیدن [پیامبران] به دست اوست و از میان بندگانش هر کس که بخواهد را برمی­گزیند؛ محمد صلی الله علیه و آله را برگزید و برای رسالت به سوی بندگانش برانگیخت. اگر اختیار امور را به بندگانش سپرده بود، قریش می­توانستند أمیۀ بن صلت و أبی­مسعود ثقفی را برگزینند؛ زیرا آن دو نزد قریش گرامی­تر از محمد بودند، چه این­ که گفتند: «لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ»(1){چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است}، که منظورشان همان دو نفر بود. این است آن اعتقاد بین آن دو قول که نه جبر است و نه تفویض. مقصود امیرالمؤمنین علیه السلام نیز همین بود که وقتی عبایۀ بن ربعی أسَدی از ایشان در مورد [این­که آیا بندگان در انجام اعمال خود] قدرت [دارند یا نه؟] سؤال کرده بود، فرمودند: آیا [بندگان] بدون کمک خدا [بر اعمال خود] قادرند یا با کمک او؟ عبایۀ بن ربعی سکوت کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند: جواب بده ای عبایۀ! اگر بگویی با کمک خدا قادری، تو را می­کُشم و اگر هم بگویی بدون قدرت خدا قادری، [باز] تو را می­کشم. [عبایۀ] عرض کرد: پس چه باید بگویم ای امیرالمؤمنین؟ ایشان فرمودند: باید بگویی که تو به سبب خداوندی که بدون تو نیز قادر بر آن است، بر [انجام] آن قادر شده­ای؛ اگر او قدرت انجام آن را به تو بدهد، از عطایش است و اگر قدرت آن را از تو بگیرد، به جهت[آزمون و] بلایش است. او مالک هر آن­­چه است که به ملکیت تو درآورده و مالک هر آن­چه که تو را بر آن قادر کرده است. آیا نشنیده­ای که مردم [از خداوند] طلب حرکت و نیرو می­کنند و می­گویند: لا حول و لا قوۀ إلّا بالله!؟ آن مرد [یعنی عبایۀ] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! معنای [حقیقی] این جمله چیست؟ ایشان فرمودند: [یعنی] ما جز به حفاظت خداوند، هیچ [چاره و] حرکتی در برابر معصیت­های خداوند نداریم و جز به کمک او هیچ نیرویی بر اطاعتش نمی­یابیم، این­جا بود که آن مرد بر دست و پای امیرالمؤمنین علیه السلام افتاد و بر آن­ها بوسه زد.

ص: 24

خِلَافاً عَلَی مَوْلَاهُ وَ قَصَدَ إِرَادَةَ نَفْسِهِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَوْلَاهُ نَظَرَ إِلَی مَا أَتَاهُ فَإِذَا هُوَ خِلَافُ مَا أَمَرَهُ فَقَالَ الْعَبْدُ اتَّکَلْتُ عَلَی تَفْوِیضِکَ الْأَمْرَ إِلَیَّ فَاتَّبَعْتُ هَوَایَ وَ إِرَادَتِی لِأَنَّ الْمُفَوَّضَ إِلَیْهِ غَیْرُ مَحْظُورٍ عَلَیْهِ لِاسْتِحَالَةِ اجْتِمَاعِ التَّفْوِیضِ وَ التَّحْصِیرِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فَوَّضَ قَبُولَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ إِلَی عِبَادِهِ فَقَدْ أَثْبَتَ عَلَیْهِ الْعَجْزَ وَ أَوْجَبَ عَلَیْهِ قَبُولَ کُلِّ مَا عَمِلُوا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ أَبْطَلَ أَمْرَ اللَّهِ تَعَالَی وَ نَهْیَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ مَلَّکَهُمْ اسْتِطَاعَةَ مَا تَعَبَّدَهُمْ بِهِ مِنَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ قَبِلَ مِنْهُمُ اتِّبَاعَ أَمْرِهِ وَ رَضِیَ بِذَلِکَ مِنْهُمْ وَ نَهَاهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِهِ وَ ذَمَّ مَنْ عَصَاهُ وَ عَاقَبَهُ عَلَیْهَا وَ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ فِی الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ یَخْتَارُ مَا یُرِیدُ وَ یَأْمُرُ بِهِ وَ یَنْهَی عَمَّا یَکْرَهُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِی مَلَّکَهَا عِبَادَهُ لِاتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ اجْتِنَابِ مَعَاصِیهِ لِأَنَّهُ الْعَدْلُ وَ مِنْهُ النَّصَفَةُ وَ الْحُکُومَةُ بَالَغَ الْحُجَّةَ بِالْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ إِلَیْهِ الصَّفْوَةُ یَصْطَفِی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ اصْطَفَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَهُ بِالرِّسَالَةِ إِلَی خَلْقِهِ وَ لَوْ فَوَّضَ اخْتِیَارَ أُمُورِهِ إِلَی عِبَادِهِ لَأَجَازَ لِقُرَیْشٍ اخْتِیَارَ أُمَیَّةَ بْنِ الصَّلْتِ وَ أَبِی مَسْعُودٍ الثَّقَفِیِّ إِذْ کَانَا عِنْدَهُمْ أَفْضَلَ مِنْ مُحَمَّدٍ لِمَا قَالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ یَعْنُونَهُمَا بِذَلِکَ فَهَذَا هُوَ الْقَوْلُ بَیْنَ الْقَوْلَیْنِ لَیْسَ بِجَبْرٍ وَ لَا تَفْوِیضٍ بِذَلِکَ أَخْبَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ سَأَلَهُ عَبَایَةُ بْنُ رِبْعِیٍّ الْأَسَدِیُّ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْ مَعَ اللَّهِ فَسَکَتَ عَبَایَةُ بْنُ رِبْعِیٍّ (1)فَقَالَ لَهُ قُلْ یَا عَبَایَةُ قَالَ وَ مَا أَقُولُ قَالَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مَعَ اللَّهِ قَتَلْتُکَ وَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ قَتَلْتُکَ قَالَ وَ مَا أَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ تَقُولُ تَمْلِکُهَا بِاللَّهِ الَّذِی یَمْلِکُهَا مِنْ دُونِکَ فَإِنْ مَلَّکَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ سَلَبَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلَائِهِ وَ هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکَ وَ الْمَالِکُ لِمَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکَ أَ مَا سَمِعْتَ النَّاسَ یَسْأَلُونَ الْحَوْلَ وَ الْقُوَّةَ حَیْثُ یَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تَأْوِیلُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ إِلَّا بِعِصْمَةِ اللَّهِ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ وَ قَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ

ص: 24

سپس امام هادی علیه السلام فرمودند: این سخن خداوند متعال: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ»(1){و البته شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارشهای [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم}، و این سخنش: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ»(2){به تدریج از جایی که نمی دانند گریبانشان را خواهیم گرفت}، و این سخنش: «أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(3){تا گفتند ایمان آوردیم، مورد آزمایش قرار نمی گیرند}، و این سخنش: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ»(4){و قطعا سلیمان را آزمودیم}، و این سخنش: «فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُ»(5){در حقیقت ما قوم تو را پس از [عزیمت] تو آزمودیم و سامری آن­ها را گمراه ساخت}، و این سخنش: «إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ»(6){این جز آزمایش تو نیست}، و این سخنش: «لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ»(7){تا شما را در آن­چه به شما داده است بیازماید}، و این سخنش: «ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ»(8){سپس برای آن­که شما را بیازماید، از [تعقیب] آنان منصرفتان کرد}، و این سخنش: «إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ»(9){ما آنان را همان­گونه که باغ­داران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم}، و این سخنش: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»(10){تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید}، و این سخنش: «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ»(11){و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود}، و این سخنش: «وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ»(12){و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید، ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید}، همه این­ها در قرآن به معنای آزمون آمده است. امام علیه السلام سپس فرمودند: اگر بگویند پس در مورد این سخن خداوند متعال: «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»(13){هر که را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت می کند} و آیاتی شبیه این چه می­گویید؟ می­گوییم: تعبیر این آیه، تعبیری مجازی است و مقتضی دو معناست: یکی این­که این آیه در صدد خبر دادن از این است که خداوند متعال قادر است که هر که را بخواهد هدایت و هر که را بخواهد گمراه کند، و اگر آنان را بر یکی از آن دو [یعنی هدایت یا گمراهی] مجبور کند، طبق بیانی که توضیح دادیم دیگر نیازی به پاداش و کیفر نخواهد بود. و معنای دیگر این­که هدایت در تعبیر این آیه به معنای شناساندن [راه درست از نادرست] است، چنان­­چه در این سخن خداوند متعال: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی»(14){اما ثمودیان پس آنان را راهبری کردیم و[لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند} نیز به همین معنا آمده است، و این­گونه نیست که هر آیه مشتبهی در قرآن [بتواند] دلیلی در مقابل آیاتی باشد که امر به پیروی و تقلید از آن­ها شده است که این سخن خداوند است: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ ...»(15){اوست کسی که این کتاب [- قرآن] را بر تو فرو فرستاد؛ پاره ای از آن آیات محکم [- صریح و روشن] است، آ­ن­ها اساس کتابند و [پاره ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. اما کسانی که در دل­هایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دل­خواه خود] از متشابه آن پیروی می کنند ...}. و فرمود: «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»(16){پس بشارت ده به آن بندگان من که * به سخن گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان}. خداوند ما و شما را به آن­چه خود دوست می­دارد و می­پسندد موفق بدارد و ما و شما را به کرامت و منزلت [در نزد خود] نزدیک فرماید و به آن­چه که برای ما و شما خیر و پایدارتر است هدایت نماید، که او هر چه بخواهد می­کند و حکیم و بخشنده و ارجمند است.

روایت 31.

إحتجاج: داوود بن قبیصه(17) نقل کرده، از امام رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: از پدرم [امام موسی کاظم] علیه السلام سؤال شد

ص: 25

ثُمَّ قَالَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ فِی قَوْلِهِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ فِی قَوْلِهِ أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ فِی قَوْلِهِ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ وَ قَوْلِ مُوسَی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ وَ قَوْلِهِ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ وَ قَوْلِهِ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ قَوْلِهِ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلِهِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلِهِ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ وَ قَوْلِهِ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ إِنَّ جَمِیعَهَا جَاءَتْ فِی الْقُرْآنِ بِمَعْنَی الِاخْتِبَارِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَإِنْ قَالُوا مَا الْحُجَّةُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قُلْنَا فَعَلَی مَجَازِ هَذِهِ الْآیَةِ یَقْتَضِی مَعْنَیَیْنِ أَحَدُهُمَا أَنَّهُ إِخْبَارٌ عَنْ کَوْنِهِ تَعَالَی قَادِراً عَلَی هِدَایَةِ مَنْ یَشَاءُ وَ ضَلَالَةِ مَنْ یَشَاءُ وَ لَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَی أَحَدِهِمَا لَمْ یَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عِقَابٌ عَلَی مَا شَرَحْنَاهُ وَ الْمَعْنَی الْآخَرُ أَنَّ الْهِدَایَةَ مِنْهُ التَّعْرِیفُ کَقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی وَ لَیْسَ کُلُّ آیَةٍ مُشْتَبِهَةً فِی الْقُرْآنِ کَانَتِ الْآیَةُ حُجَّةً عَلَی حُکْمِ الْآیَاتِ اللَّاتِی أُمِرَ بِالْأَخْذِ بِهَا وَ تَقْلِیدِهَا وَ هِیَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ الْآیَةِ وَ قَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِمَا یُحِبُّ وَ یَرْضَی وَ یُقَرِّبُ لَنَا وَ لَکُمُ الْکَرَامَةَ وَ الزُّلْفَی وَ هَدَانَا لِمَا هُوَ لَنَا وَ لَکُمْ خَیْرٌ وَ أَبْقَی إِنَّهُ الْفَعَّالُ لِمَا یُرِیدُ الْحَکِیمُ الْجَوَادُ الْمَجِیدُ.

که آیا [ممکن است بگوییم] خداوند جلوی چیزی که به آن امر کرده را گرفته و از چیزی که آن را خواسته نهی کرده است؟ و آیا [ممکن است بگوییم خداوند] بر [محقق شدن] چیزی که آن را نمی­خواسته کمک کرده است؟ ایشان علیه السلام فرمودند: اما این­که سؤال کردی آیا [ممکن است بگوییم] خداوند جلوی چیزی که به آن امر کرده را گرفته است، [در جواب باید گفت] ممکن نیست؛ اگر چنین چیزی ممکن بود، [می­توانستیم بگوییم] این خداوند بوده که جلو ابلیس را از سجده کردن بر آدم گرفته است، [در حالی که] اگر خداوند جلوی ابلیس را گرفته بود، او را معذور می­داشت و او را لعنت نمی­­کرد. اما این­که پرسیدی آیا [ممکن است بگوییم] خداوند از چیزی که آن را خواسته است نهی کرده، ممکن نیست؛ اگر چنین چیزی ممکن بود، [می­توانستیم بگوییم] هنگامی که خداوند آدم را از خوردن [میوه] آن درخت نهی کرد، از او خواست که از آن بخورد، و اگر خداوند خواسته بود که او از [میوه] آن درخت بخورد، کودکان مکتب­خانه­ها بر آدم خطاب نمی­کردند که: «وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی»(1){آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت}، و بر خداوند متعال روا نیست که به چیزی امر کند و چیز دیگری [که مخالف آن است] را بخواهد. اما این که سؤال کردی که آیا آیا [ممکن است بگوییم خداوند] بر [محقق شدن] چیزی که نخواسته کمک کرده است، [در جواب باید گفت:] چنین چیزی ممکن نیست؛ خداوند بزرگوارتر از آن است که کمک بر قتل پیامبران و کشتن حسین بن علی و فرزندان گرامی­اش کند، چگونه بر [تحقق] چیزی که نمی­خواهد یاری رساند و حال آن­که برای مخالفین خود جهنم را مهیا کرده و آن­ها را به سبب تکذیب طاعتش و ارتکاب به مخالفتش لعنت نموده است!؟ اگر ممکن بود که بر [تحقق] چیزی که نمی­خواهد یاری رساند، [می­توانستیم بگوییم] این خداوند بوده که فرعون را بر کفرش یاری کرده و او را در این ادعا ­که من پروردگار جهانیان هستم کمک کرده است. آیا فکر می­کنی خداوند از فرعون خواسته بود که ادعای ربوبیت کند!؟ کسی که چنین چیزی بگوید، باید توبه داده شود و اگر از این سخن خود توبه کرد [که هیچ]، و اگر نه باید گردنش زده شود.

روایت 32.

إحتجاج: از امام هادی علیه السلام(2) روایت شده که امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: خداوند انسان­ها را آفرید و می­دانست که کار هر یک از آن­ها به کجا کشیده می­­شود [و چه عاقبتی خواهند داشت]؛ آن­ها را امر و نهی کرد و به هر چه که امرشان کرد، برایشان راهی برای پیروی از آن قرار داد و از هر آن­چه که نهی نمود، برایشان راه ترک آن را بازگذاشت. [با این حال] آنان جز به اذن او پیروی نکنند و جز به اذن او ترک نکنند، [ولی] خداوند هیچ یک از بندگانش را بر معصیتش مجبور نکرده است، بلکه آنان را با آزمون­ها آزموده است. چنان­چه [خداوند] متعال فرموده است: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»(3){تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید}.

مقصود از اذن در این سخن امام علیه السلام که فرمودند: "آنان جز به اذن او پیروی نمی­کنند و جز به اذن او ترک نکنند"، باز گذاشتن راه انتخاب و علم به چیزی است که آنان انتخاب می­کنند.

ص: 26

هَلْ مَنَعَ اللَّهُ عَمَّا أَمَرَ بِهِ وَ هَلْ نَهَی عَمَّا أَرَادَ وَ هَلْ أَعَانَ عَلَی مَا لَمْ یُرِدْ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا مَا سَأَلْتَ هَلْ مَنَعَ اللَّهُ عَمَّا أَمَرَ بِهِ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ وَ لَوْ جَازَ ذَلِکَ لَکَانَ قَدْ مَنَعَ إِبْلِیسَ عَنِ السُّجُودِ لآِدَمَ وَ لَوْ مَنَعَ إِبْلِیسَ لَعَذَرَهُ (1)وَ لَمْ یَلْعَنْهُ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ هَلْ نَهَی عَمَّا أَرَادَ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ وَ لَوْ جَازَ ذَلِکَ لَکَانَ حَیْثُ نَهَی آدَمَ عَنْ أَکْلِ الشَّجَرَةِ أَرَادَ مِنْهُ أَکْلَهَا وَ لَوْ أَرَادَ مِنْهُ أَکْلَهَا مَا نَادَی عَلَیْهِ صِبْیَانُ الْکَتَاتِیبِ- (2)وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی وَ اللَّهُ تَعَالَی لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ أَنْ یَأْمُرَ بِشَیْ ءٍ وَ یُرِیدَ غَیْرَهُ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ قَوْلِکَ هَلْ أَعَانَ عَلَی مَا لَمْ یُرِدْ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ وَ جَلَّ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ أَنْ یُعِینَ عَلَی قَتْلِ الْأَنْبِیَاءِ وَ تَکْذِیبِهِمْ وَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ الْفُضَلَاءِ مِنْ وُلْدِهِ وَ کَیْفَ یُعِینُ عَلَی مَا لَمْ یُرِدْ وَ قَدْ أَعَدَّ جَهَنَّمَ لِمُخَالِفِیهِ وَ لَعَنَهُمْ عَلَی تَکْذِیبِهِمْ لِطَاعَتِهِ وَ ارْتِکَابِهِم لِمُخَالَفَتِهِ وَ لَوْ جَازَ أَنْ یُعِینَ عَلَی مَا لَمْ یُرِدْ لَکَانَ أَعَانَ فِرْعَوْنَ عَلَی کُفْرِهِ وَ ادِّعَائِهِ أَنَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ أَ فَتَرَی أَرَادَ اللَّهُ مِنْ فِرْعَوْنَ أَنْ یَدَّعِیَ الرُّبُوبِیَّةَ یُسْتَتَابُ قَائِلُ هَذَا فَإِنْ تَابَ مِنْ کَذِبِهِ عَلَی اللَّهِ وَ إِلَّا ضُرِبَ عُنُقُهُ.

روایت ­33

. إحتجاج: روایت شده که [روزی] ابوحنیفه به همراه عبدالله بن مسلم وارد مدینه شد؛ عبدالله به او گفت: ای ابوحنیفه! جعفر بن محمد که یکی از علمای خاندان محمد علیهم السلام می­باشد در این­جا زندگی می­کند، بیا نزد او برویم تا علمی از او بیاموزیم. آن­ها [به درب خانه ایشان] آمدند و دیدند گروهی از شیعیان ایشان [در جلوی خانه] منتظر خروج ایشان، و یا رفتن به حضور ایشان هستند. در همین اوان نوجوانی [از خانه] خارج شد و مردم از ابهتش برخاستند. ابوحنیفه گفت: ای إبن مسلم! این [جوان] چه کسی است؟ [عبدالله بن مسلم] گفت: این موسی، پسر ایشان است. ابوحنیفه گفت: به خدا قسم پیشانیش را در مقابل شیعیانش به خاک می­رسانم. عبدالله گفت: درنگ کن! نمی­توانی این کار را کنی. ابوحنیفه گفت: به خدا قسم این کار را خواهم کرد. سپس روی به امام موسی علیه السلام کرد و گفت: ای جوان! اگر کسی در این شهر شما غریب باشد، برای قضای حاجت کجا باید برود؟ امام موسی علیه السلام فرمودند: پشت دیواری برود و دور از چشم دیگران باشد و از جوی­های آب و زیر درختان میوه­دار فاصله بگیرد و روی به قبله و پشت به آن نباشد، [با رعایت این شرایط] هر جا که خواست قضای حاجت کند. ابوحنیفه سپس گفت: ای جوان! [منشأ تحقق] معصیت از کیست؟ ای پیرمرد! از سه حال خارج نیست: یا از جانب خداوند است و بنده در آن نقشی ندارد؛ که در این صورت خداوند حکیم نمی­تواند بنده­اش را به سبب کاری که نکرده مؤاخذه کند. و یا هم از جانب بنده و هم از جانب خداوند [و به شراکت آن دو] است؛ که خداوند شریک قوی­تر [در انجام آن] می­باشد و شریک بزرگ­تر نباید شریک کوچک­تر را به سبب گناهش مؤاخذه کند. و یا از جانب بنده است و خداوند در آن نقشی ندارد، در این صورت اگر بخواهد، عفو می­کند و اگر بخواهد، کیفر می کند. عبدالله نقل کرده: اباحنیفه [با شنیدن این جواب] چنان ساکت شد که گویا سنگی در دهانش فرو رفته باشد. به او گفتم: نگفتم که به فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله متعرض نشو!؟(1)

ص: 27

شاعری این بیان ایشان را این چنین به نظم درآورده است:

کارهایی که انجام می­دهیم و به موجب آن­ها نکوهش می­شویم، در هنگام انجام از سه حال خارج نیست:

یا خالق ما به تنهایی آن­ها را انجام می­دهد؛ که در این حال در هنگام انجام آن­ها سرزنشی بر ما نخواهد بود.

یا خالق در انجام آن­ها با ما شریک است؛ که در این حال هر ملامتی که بر ما خواهد رفت، [دامن] او را نیز می­گیرد.

و یا این­که معبود من در ارتکاب آن­ها گناهی ندارد و انجام گناه، تنها از جانب گناه­کار می­باشد.

تفسیر قمی: اما رد کردن [اعتقاد] جبری مسلکان که گفته­اند ما هیچ کاری را به اختیار خود انجام نمی­دهیم و [در اعمال خود] مجبور هستیم و این خداست که هنگامی که ما عملی را انجام می­دهیم، آن عمل را برای ما ایجاد می­کند و این­که اعمال به بندگان منسوب می­شوند، نسبتی مجازی است نه حقیقی. آنان تعدادی از آیات کتاب خداوند عزّ و جلّ که [حقیقت] معنایشان را نفهمیده­اند نیز بر اساس همین سخنان تأویل کرده­اند؛ مانند آیه: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(1) {و تا خدا پروردگار جهان­ها نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست} و آیه: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً»(2){پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند}، و آیات دیگری که تأویل صحیح آن بر خلاف معنای ظاهری آن است. این سخن ایشان به باطل [و بیهوده] بودن پاداش و کیفر می­انجامد. و هنگامی که از یک طرف این سخنان را می­گویند و از آن سو به پاداش و کیفر نیز معترفند، [خواسته یا ناخواسته] خداوند را به ستم، و به این که او بندگان را بدون این­که عملی انجام داده یا کاری کرده باشند عذاب می­کند، نسبت داده­اند. خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آن است که کسی را بدون این­که کاری کرده باشد و بدون این که دلیل واضحی علیه او داشته باشد عذاب کند، و در تمام قرآن جملاتی در ردّ اعتقاد ایشان وجود دارد؛ خداوند تبارک وتعالی فرموده است: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ»(3){خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آن­چه [از خوبی] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدی] به دست آورده به زیان اوست}. این که خداوند عزّ و جلّ فرموده به سود اوست و به زیان اوست، در حقیقت یعنی به جهت فعل اوست. و این سخن خداوند متعال: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(4){پس هر که هم­وزن ذره ای نیکی کند، [نتیجه] آن را خواهد دید * و هر که هم­وزن ذره ای بدی کند، [نتیجه] آن را خواهد دید}، و این سخنش: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ»(5){هر کسی در گرو دستاورد خویش است}، و این سخنش: «ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ»(6){این [کیفر] دستاوردهای پیشین شماست}، و این سخنش: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی»(7) {و اما ثمودیان؛ پس آنان را راه­بری کردیم، و[لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند}، و این سخنش: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ»(8) {ما راه را به او نشان دادیم}، یعنی ما راه خوب و راه بد را به او نشان دادیم، «إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»(9){خواه شاکر باشد و پذیرا گردد یا ناسپاس}، و این سخنش: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ * وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ * فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ»(10){و عاد و ثمود را [نیز هلاک نمودیم] قطعاً [فرجام آنان] از سراهایشان بر شما آشکار گردیده است و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست و از راه بازشان داشت با آن­که [در کار دنیا] بینا بودند * و قارون و فرعون و هامان را [هم هلاک کردیم] و به راستی موسی برای آنان دلایل آشکار آورد و[لی آن­ها] در آن سرزمین سرکشی نمودند و [با این همه بر ما] پیشی نجستند * هر یک [از ایشان] را به [سبب] گناهش گرفتار [عذاب] کردیم}، و نفرمود به سبب فعل خودمان، «فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(11){از آنان کسانی بودند که بر [سر] ایشان بادی همراه با شن فرو فرستادیم و از آنان کسانی بودند که فریاد [مرگ­بار] آن­ها را فرو گرفت و برخی از آنان را در زمین فرو بردیم و بعضی را غرق کردیم و [این] خدا نبود که بر ایشان ستم کرد، بلکه خودشان بر خود ستم می کردند}.

ص: 28

و فی ذلک یقول الشاعر هذه الأبیات:

لم تخل أفعالنا اللاتی نذم بها***إحدی ثلاث معان حین نأتیها.

إما تفرد بارینا بصنعتها***فیسقط اللوم عنا حین ننشیها.

أو کان یشرکنا فیها فیلحقه***ما سوف یلحقنا من لائم فیها.

أو لم یکن لإلهی فی جنایتها***ذنب فما الذنب إلا ذنب جانیها

.فس، تفسیر القمی وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی الْمُجَبِّرَةِ الَّذِینَ قَالُوا لَیْسَ لَنَا صُنْعٌ وَ نَحْنُ مُجْبَرُونَ یُحْدِثُ اللَّهُ لَنَا الْفِعْلَ عِنْدَ الْفِعْلِ وَ إِنَّمَا الْأَفْعَالُ هِیَ مَنْسُوبَةٌ إِلَی النَّاسِ عَلَی الْمَجَازِ لَا عَلَی الْحَقِیقَةِ وَ تَأَوَّلُوا فِی ذَلِکَ آیَاتٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَعْرِفُوا مَعْنَاهَا مِثْلَ قَوْلِهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ قَوْلِهِ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی تَأْوِیلُهَا عَلَی خِلَافِ مَعَانِیهَا وَ فِیمَا قَالُوهُ إِبْطَالُ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ إِذَا قَالُوا ذَلِکَ ثُمَّ أَقَرُّوا بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ نَسَبُوا اللَّهَ إِلَی الْجَوْرِ وَ أَنَّهُ یُعَذِّبُ عَلَی غَیْرِ اکْتِسَابٍ وَ فِعْلٍ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً أَنْ یُعَاقِبَ أَحَداً عَلَی غَیْرِ فِعْلٍ وَ بِغَیْرِ حُجَّةٍ وَاضِحَةٍ عَلَیْهِ وَ الْقُرْآنُ کُلُّهُ رَدٌّ عَلَیْهِمْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا وَ عَلَیْهَا هُوَ عَلَی الْحَقِیقَةِ لِفِعْلِهَا وَ قَوْلُهُ فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ وَ قَوْلُهُ کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ وَ قَوْلُهُ ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ قَوْلُهُ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی وَ قَوْلُهُ إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ یَعْنِی بَیَّنَّا لَهُ طَرِیقَ الْخَیْرِ وَ طَرِیقَ الشَّرِّ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً وَ قَوْلُهُ وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَلَمْ یَقُلْ بِفِعْلِنَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ.

ص: 28

می­گویم: مانند این سخن به صورت مفصل­تری در کتاب القرآن، به نقل از تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین علیه السلام خواهد آمد.

روایت 34.

توحید: مفسِّر با سند خود از امام حسن عسگری علیه السلام روایت کرده که امام رضا علیه السلام فرمودند(1): کسی که خداوند را به مخلوقاتش تشبیه کند، او را نشناخته و کسی که گناهان بندگانش را به او نسبت دهد، او را عادل ندانسته است ... روایت ادامه دارد.

روایت 35.

عیون أخبار الرضا: حمدان بن سلیمان نقل کرده، به امام رضا علیه السلام نامه­ای نوشتم و در آن از ایشان سؤال کردم آیا افعال بندگان مخلوق [خداوند] است یا نه؟ ایشان علیه السلام [در جواب] نوشتند: افعال بندگان از دو هزار سال قبل از آفرینش بندگان در علم خداوند عزّ و جلّ مقدر بوده است.

روایت 36.

توحید، خصال، عیون أخبار الرضا: أبی­أحمد غازی از امام رضا علیه السلام، و ایشان از طریق پدرانشان از امام حسین بن علی علیه السلام نقل نموده­اند: از پدرم علی بن أبی­طالب علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: اعمال بر سه نوع­اند: واجبات، فضائل[غیر واجب] و معاصی؛ واجبات به امر خداوند متعال و به رضایت و به قضا و به تقدیر و به مشیت و علم او هستند. فضائل به امر خدا نیستند، ولی به رضایت خداوند و به قضای خداوند و به قدر خداوند و به مشیت خدا و به علم خدایند. و معاصی به امر خدا نیستند، ولی به قضای خدا و به قدر خدا و به مشیت خدا و به علم او هستند و خداوند بر انجام آن­ها کیفر می­کند.

[شیخ صدوق رحمه الله در] توحید و عیون أخبار الرضا [در ذیل این روایت گفته است]: نویسنده این کتاب می­گوید: این ­که [حضرت فرمودند: ارتکاب] معاصی به قضای خداوند است، یعنی به نهی خداوند است؛ زیرا حکم خداوند عزّ و جلّ بر بندگان خود این است که از معاصی دوری کنند، و این که فرمودند به قدر خداوند است، یعنی خداوند به سرانجام معاصی و مقدار آن­ها علم دارد،

ص: 29

أَقُولُ: سَیَأْتِی مِثْلُ هَذَا الْکَلَامِ بِوَجْهٍ أَبْسَطَ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ فِیمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

و این که فرمودند به مشیت خداوند است، یعنی خداوند عزّ و جلّ خواسته است تا عصیان­گر را فقط از طریق بازداشتن [قولی] و سخن و نهی و بیم از معاصی منع کند، نه از طریق جبر و بازداشتن با زور و منع از راه قدرت.(1)

روایت 37.

معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا: هروی نقل کرده، از امام رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: افعال بندگان مخلوق [خداوند] است. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! معنای این که مخلوق هستند چیست؟ فرمودند: یعنی مقدر هستند.

روایت 38.

عیون أخبار الرضا: فضل روایت کرده، در نوشته­ای که امام رضا علیه السلام در مورد اسلام خالص برای مأمون نوشتند، آمده بود: خداوند تبارک و تعالی هیچ کسی را بیشتر از توانش مکلف نکرده است و افعال بندگان مخلوق خداوند هستند، [البته] با خلقی تقدیری، نه با خلقی تکوینی. و خداوند است که خالق همه چیزهاست. و ما قائل به جبر و تفویض نیستیم ... روایت ادامه دارد.

روایت 39.

توحید: عبدالرحیم قصیر نقل کرده، نامه­ای برای امام صادق علیه السلام نوشتم و آن را به دست عبدالملک بن أعین دادم [تا به ایشان برساند. شرح نامه به این قرار بود]: فدایتان شوم! مردم در مورد مسائلی که [در این نامه] برایتان نوشته­ام، با هم اختلاف دارند؛ اگر صلاح می­بینید همه مسائلی که برایتان نوشته­ام را توضیح دهید. فدایتان شوم! مردم در عراق در مورد معرفت [انسان به خداوند و ایمان به او] و انکار [و کفر به او] اختلاف دارند؛ فدایتان شوم! برایم بگویید که آیا آن دو [- معرفت و انکار]، مخلوق [خداوند و به دست او] هستند [یا در اختیار بندگان است که مؤمن یا کافر شوند]؟ هم­چنین در مورد قرآن نیز [همین] اختلاف [را] دارند؛ عده­ای معتقدند قرآن کلام غیر مخلوق خداوند است و عده­ای دیگر می­گویند کلام مخلوق خداوند است. هم­چنین برایم بگویید آیا استطاعت [و قدرت و اختیار انجام افعال، مربوط به زمان] قبل از فعل است، یا در زمان انجام فعل؟ اصحاب ما در مورد این مسأله با هم اختلاف دارند و [بر درستی ادعای خود] روایاتی نقل می­کنند. نیز برایم بفرمایید آیا خداوند تبارک و تعالی متصف به صورت و تخطیط می­شود؟ خدا مرا فدایتان کند، اگر صلاح می­بینید برایم بنویسید روش صحیح توحید چیست و آیا حرکات مخلوق [خداوند] هستند، یا مخلوق نیستند؟ و این­که ایمان صحیح چیست؟ ایشان - که درود خدا بر ایشان باد، نامه­ای نوشتند و آن را به دست عبدالملک بن أعین دادند [تا به من برساند. شرح نامه به این قرار بود]: سؤال کرده­ بودی که معرفت چیست؛ خداوند تو را رحمت کند! بدان که معرفت [و ایمان] کار خداوند عزّ و جلّ در قلب است و مخلوق [او] است، و انکار [و کفر] نیز کار خداوند در قلب است

ص: 30

و مقدارها و معنی قوله بمشیة الله فإنه عز و جل شاء أن لا یمنع العاصی إلا بالزجر و القول و النهی و التحذیر دون الجبر و المنع بالقوة و الدفع بالقدرة.

و مخلوق [او] است، و بندگان را در آن دو نقشی نیست، ولی آنان در مورد [انتخاب یکی از] آن دو اختیار دارند و به دست خودشان است؛ [عده­ای] به سبب اشتهایی که به ایمان دارند معرفت را اختیار می­کنند و مؤمن و خداشناس می­شوند، و [عده­ای دیگر] به سبب اشتهایی که به کفر دارند انکار را اختیار کرده و کافر و منکر گمراه می­شوند، و این­ها به واسطه توفیق دادن خداوند به گروه اول و یاری نکردنش به آن­هایی که رهایشان کرده می­باشد، بنابراین خداوند آنان را به سبب اختیار و دستاوردشان کیفر می­کند و پاداش می­بخشد. خداوند تو را رحمت کند! از قرآن و اختلافی که در مورد آن بین مردم شما وجود دارد پرسیدی؛ قرآن، کلام خداوند و [موجودی] حادث و غیر مخلوق است و این­گونه نیست که به همراه خداوند متعال غیر ازلی بوده باشد، خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آن است. خداوند عزّ و جلّ بود، در حالی­که هنوز هیچ­ چیزی شناخته و ناشناخته­ای جز خداوند موجود نبود، خداوند عزّ و جلّ بود، در حالی­که هنوز هیچ­ متکلم و اراده­کننده و جنبنده­ و فاعلی وجود نداشت. پروردگارمان شکوه­مند و دست­نیافتنی است و هر یک از این صفات بعد از این که فعل [مربوط به آن] از خداوند صادر شده، به وجود آمده­اند. پروردگارمان شکوه­مند و دست­نیافتنی است و قرآن کلام خداوند است و مخلوق نیست و اخبار پیشینیان و پسینیان شما در آن وجود دارد و از جانب خداوند بر محمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است. خداوند تو را رحمت کند! از استطاعت در کارها پرسیدی، خداوند عزّ و جلّ بنده را آفرید و برایش وسیله [انجام کارها] و تندرستی مهیّا نمود، که این همان نیرویی است که عبد به کمک آن حرکت می­کند و قادر بر انجام کاری می­شود. و هر کسی که [برای انجام کاری] حرکت می­کند، [در مرحله قبلش] انجام آن کار را خواسته است، خواستن [و اراده کردن] صفتی است که به همراه شهوت [و میل] است که خداوند عزّ و جلّ آن را [- شهوت را] به صورت مرکب [با عقل] در وجود انسان آفریده است. هنگامی که شهوت [و میل] انسان [برای رسیدن به چیزی] به حرکت درمی­آید، انسان به آن چیز رغبت پیدا می­کند و آن را می­خواهد، و به همین جهت است که گفته می­شود انسان دارای اراده است. هنگامی که اراده [انجام] کاری کند و آن را انجام دهد، [این کار او] همراه با استطاعت و حرکت خواهد بود، و به همین جهت است که گفته می­شود بنده مستطیع و متحرک است. هنگامی که انسان دارای وسیله [انجام کار] باشد و نیرو و تندرستی، که افعال و حرکات انسان به کمک آن دو است را داشته باشد و با این حال ساکن باشد و اراده انجام آن کار را نداشته باشد، این سکون او به سبب سکون شهوت [و تمایل او به آن کار] است و در این حال گفته می­شود او ساکن است و متصف به سکون می­شود. هنگامی که انسان اشتها [و رغبت] پیدا کرد و شهوت موجود در او به حرکت در آمد، به آن فعل رغبت پیدا می­کند و به کمک نیرویی که در وجودش قرار داده شده به حرکت در می­آید و وسایلی که فعل را به وسیله آن­ها انجام می­دهد را به کار می­بندد، و به این ترتیب زمانی که حرکت کند و آن کار را انجام دهد، صدور فعل از جانب او می­باشد، و به همین جهت است که گفته شده است که انسان فاعل و متحرک و به دست آورنده و مستطیع است. آیا نمی­بینی که تمام این صفات، صفاتی هستند که انسان متصف به آن­ها می­شود!؟ خداوند تو را رحمت کند! از توحید و نظریاتی که اطرافیان تو در مورد آن دارند سؤال کردی؛ بلندمرتبه است خداوندی که «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»(1){چیزی مانند او نیست و اوست شنوای بینا}، خداوند بلندمرتبه­تر از آنی است که توصیف ­کنندگان وصفش می­کنند، آنانی که خداوند تبارک و تعالی را به مخلوقاتش تشبیه کرده­اند، بر خداوند عزّ و جلّ افترا بسته­اند. خدا رحمتت کند! بدان که روش صحیح توحید همان است که قرآن درباره صفات خداوند عزّ و جلّ بیان داشته است؛

ص: 31

مَخْلُوقٌ وَ لَیْسَ لِلْعِبَادِ فِیهِمَا مِنْ صُنْعٍ وَ لَهُمْ فِیهِمَا الِاخْتِیَارُ مِنَ الِاکْتِسَابِ فَبِشَهْوَتِهِمُ الْإِیمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ فَکَانُوا بِذَلِکَ مُؤْمِنِینَ عَارِفِینَ وَ بِشَهْوَتِهِمُ الْکُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ فَکَانُوا بِذَلِکَ کَافِرِینَ جَاحِدِینَ ضُلَّالًا وَ ذَلِکَ بِتَوْفِیقِ اللَّهِ لَهُمْ وَ خِذْلَانِ مَنْ خَذَلَهُ اللَّهُ فَبِالاخْتِیَارِ وَ الِاکْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَ أَثَابَهُمْ وَ سَأَلْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ عَنِ الْقُرْآنِ وَ اخْتِلَافِ النَّاسِ قِبَلَکُمْ فَإِنَّ الْقُرْآنَ کَلَامُ اللَّهِ مُحْدَثٌ غَیْرُ مَخْلُوقٍ وَ غَیْرُ أَزَلِیٍّ مَعَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرَ اللَّهِ مَعْرُوفٌ وَ لَا مَجْهُولٌ کَانَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مُتَکَلِّمَ وَ لَا مُرِیدَ وَ لَا مُتَحَرِّکَ وَ لَا فَاعِلَ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا فَجَمِیعُ هَذِهِ الصِّفَاتِ مُحْدَثَةٌ عِنْدَ حُدُوثِ الْفِعْلِ مِنْهُ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا وَ الْقُرْآنُ کَلَامُ اللَّهِ غَیْرُ مَخْلُوقٍ فِیهِ خَبَرُ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ خَبَرُ مَا یَکُونُ بَعْدَکُمْ- (1)أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَأَلْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ لِلْفِعْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَبْدَ وَ جَعَلَ لَهُ الْآلَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ هِیَ الْقُوَّةُ الَّتِی یَکُونُ الْعَبْدُ بِهَا مُتَحَرِّکاً مُسْتَطِیعاً لِلْفِعْلِ وَ لَا مُتَحَرِّکٌ إِلَّا وَ هُوَ یُرِیدُ الْفِعْلَ وَ هِیَ صِفَةٌ مُضَافَةٌ إِلَی الشَّهْوَةِ الَّتِی هِیَ خَلْقُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُرَکَّبَةٌ فِی الْإِنْسَانِ فَإِذَا تَحَرَّکَتِ الشَّهْوَةُ لِلْإِنْسَانِ (2)اشْتَهَی الشَّیْ ءَ وَ أَرَادَهُ فَمِنْ ثَمَّ قِیلَ لِلْإِنْسَانِ مُرِیدٌ فَإِذَا أَرَادَ الْفِعْلَ وَ فَعَلَ کَانَ مَعَ الِاسْتِطَاعَةِ وَ الْحَرَکَةِ فَمِنْ ثَمَّ قِیلَ لِلْعَبْدِ مُسْتَطِیعٌ مُتَحَرِّکٌ فَإِذَا کَانَ الْإِنْسَانُ سَاکِناً غَیْرَ مُرِیدٍ لِلْفِعْلِ وَ کَانَ مَعَهُ الْآلَةُ وَ هِیَ الْقُوَّةُ وَ الصِّحَّةُ اللَّتَانِ بِهِمَا تَکُونُ حَرَکَاتُ الْإِنْسَانِ وَ فِعْلُهُ کَانَ سُکُونُهُ لِعِلَّةِ سُکُونِ الشَّهْوَةِ فَقِیلَ سَاکِنٌ فَوُصِفَ بِالسُّکُونِ فَإِذَا اشْتَهَی الْإِنْسَانُ وَ تَحَرَّکَتْ شَهْوَتُهُ الَّتِی رُکِّبَتْ فِیهِ اشْتَهَی الْفِعْلَ وَ تَحَرَّکَ بِالْقُوَّةِ الْمُرَکَّبَةِ فِیهِ وَ اسْتَعْمَلَ الْآلَةَ الَّتِی یَفْعَلُ بِهَا الْفِعْلَ فَیَکُونُ الْفِعْلُ مِنْهُ عِنْدَ مَا تَحَرَّکَ وَ اکْتَسَبَهُ فَقِیلَ فَاعِلٌ وَ مُتَحَرِّکٌ وَ مُکْتَسِبٌ وَ مُسْتَطِیعٌ أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ جَمِیعَ ذَلِکَ صِفَاتٌ یُوصَفُ بِهَا الْإِنْسَانُ وَ سَأَلْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ عَنِ التَّوْحِیدِ وَ مَا ذَهَبَ إِلَیْهِ مَنْ قِبَلَکَ فَتَعَالَی اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ الْمُشَبِّهُونَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِخَلْقِهِ الْمُفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاعْلَمْ رَحِمَکَ اللَّهُ أَنَّ الْمَذْهَبَ الصَّحِیحَ فِی التَّوْحِیدِ مَا نَزَلَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 31

بطلان و تشبیه را از خداوند نفی کن، [که] نفی و تشبیه در او راه ندارد، او خداوند عزّ و جلّ است و برقرار و موجود می­باشد. او بلندمرتبه­تر از چیزی است که وصف­کنندگان [در موردش] وصف می­کنند، و [در مورد شناخت خداوند] پایت را از قرآن فراتر مگذار که [اگر این­چنین کنی،] بعد از روشن­گری قرآن گمراه شده­ای. خدا رحمتت کند! از ایمان پرسیدی؛ ایمان [سه مرتبه دارد:] اقرار زبانی و اعتقاد قلبی و عمل کردن با اعضای بدن؛ بنابراین هر مرتبه از ایمان متوقف بر مرتبه قبل است، گاهی بنده­ای مسلمان است، ولی هنوز مؤمن نشده است و تا مسلمان نشود نمی­تواند مؤمن گردد. اسلام قبل از ایمان است و ایمان شامل اسلام نیز می­شود. اگر بنده معصیت کبیره یا صغیره­ای که خداوند عزّ و جلّ از آن نهی نموده را انجام دهد، از ایمان خارج می­شود و دیگر نمی­توان او را مؤمن دانست، اما او هم­چنان مسلمان است. [حال] اگر توبه کند و استغفار نماید، به [مرحله] ایمان باز خواهد گشت و این­گونه نیست که انجام یک معصیت [کار] او را به کفر و انکار [خداوند] و مباح شمرده شدن جانش بکشاند. [ولی] اگر در به حلال [خداوند]، حرام بگوید و به حرام [خداوند]، حلال بگوید، با این سخن از ایمان و اسلام خارج و در کفر [داخل] می­شود، و مانند مردی می­ماند که ­داخل در [محدوده] حرم [امن] الهی شده و سپس وارد کعبه گشته و در آن قضای حاجت کرده است و سپس از کعبه و حرم خارج شده است. گردن چنین شخصی باید زده شود و روانه دوزخ خواهد شد.

صدوق رحمه الله گفته است: گویا مقصود از این حدیث، سخن از قرآن است که در آن آمده، و معنای این­که [فرمودند] قرآن مخلوق نیست این است که قرآن [از جانب بشر بر خداوند] دروغ بسته نشده است، و منظور این نیست که قرآن غیر محدث است؛ زیرا [حضرت بلافاصله] فرموده­اند: قرآن [موجودی] حادث [، به معنای از پیش­نبوده،] و غیر مخلوق است و این­گونه نیست که به همراه خداوند متعال غیر ازلی بوده باشد.

توضیحات: این سخن ایشان علیه السلام [که فرمودند]: "معرفت کار خداوند عزّ و جلّ ... است" یعنی اصل و نهایت معرفت، گذشته از این­که انسان نیز لازم است در پی کسب معرفت و تفکر رود، از جانب خداوند متعال است و الهام بخش [حقیقی] معارف، پروردگار متعال است و البته تفکر و اندیشه و طلب معرفت بندگان نیز [به عنوان مقدمه، در دست­یابی به معرفت] دخالت دارد و آنان به جهت انجام و ترک این مقدمات است که پاداش و کیفر داده می­­شوند. یا این­که معنا[ی این فرمایش ایشان] این است که [دست­یابی به] معرفت جز از جانب خداوند ممکن نیست؛ [حال خداوند] یا از طریق الهام معرفت در دل­های بندگان [این کار را می­کند]، و یا به وسیله روشن­گری­های پیامبران و حجت­هایش علیهم السلام، و خداوند بندگانش را پیش از رسیدن به معرفت به قبول

ص: 32

فَانْفِ عَنِ اللَّهِ الْبُطْلَانَ وَ التَّشْبِیهَ فَلَا نَفْیَ وَ لَا تَشْبِیهَ هُوَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الثَّابِتُ الْمَوْجُودُ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تَعْدُ الْقُرْآنَ (1)فَتَضِلَّ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ سَأَلْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ عَنِ الْإِیمَانِ فَالْإِیمَانُ هُوَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَقْدٌ بِالْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ فَالْإِیمَانُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ- (2)وَ قَدْ یَکُونُ الْعَبْدُ مُسْلِماً قَبْلَ أَنْ یَکُونَ مُؤْمِناً وَ لَا یَکُونُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ مُسْلِماً فَالْإِسْلَامُ قَبْلَ الْإِیمَانِ وَ هُوَ یُشَارِکُ الْإِیمَانَ فَإِذَا أَتَی الْعَبْدُ بِکَبِیرَةٍ مِنْ کَبَائِرِ الْمَعَاصِی أَوْ صَغِیرَةٍ مِنْ صَغَائِرِ الْمَعَاصِی الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا کَانَ خَارِجاً مِنَ الْإِیمَانِ وَ سَاقِطاً عَنْهُ اسْمُ الْإِیمَانِ وَ ثَابِتاً عَلَیْهِ اسْمُ الْإِسْلَامِ فَإِنْ تَابَ وَ اسْتَغْفَرَ عَادَ إِلَی الْإِیمَانِ- (3)وَ لَمْ یُخْرِجْهُ إِلَی الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ الِاسْتِحْلَالِ- (4)وَ إِذَا قَالَ لِلْحَلَالِ هَذَا حَرَامٌ وَ لِلْحَرَامِ هَذَا حَلَالٌ وَ دَانَ بِذَلِکَ فَعِنْدَهَا یَکُونُ خَارِجاً مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْإِسْلَامِ إِلَی الْکُفْرِ وَ کَانَ بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ دَخَلَ الْحَرَمَ ثُمَّ دَخَلَ الْکَعْبَةَ فَأَحْدَثَ فِی الْکَعْبَةِ حَدَثاً فَأُخْرِجَ عَنِ الْکَعْبَةِ وَ عَنِ الْحَرَمِ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ صَارَ إِلَی النَّارِ.

قال الصدوق رحمه الله کأن المراد من هذا الحدیث ما کان فیه من ذکر القرآن و معنی ما فیه أنه غیر مخلوق أی غیر مکذوب و لا یعنی به أنه غیر محدث لأنه قد قال محدث غیره مخلوق و غیر أزلی مع الله تعالی ذکره.

ظاهری و اقرار به آن روشن­گری­ها مکلف نموده، تا ایشان به جهت تعصبات و عنادها و پیروی از اهل فساد از رسیدن به معرفت حقیقی باز نمانند، و این است مقصود از اختیاری که بندگان در دستاوردشان [برای رسیدن به معرفت] دارند.

امام علیه السلام سپس بیان کرده­اند توفیق و یا یاری نکردن خداوند نیز [در دست­یابی به معرفت راستین] در دستاورد آنان [برای رسیدن به معرفت] نقش دارد، چنان­چه تحقیق در این­ باره بزودی خواهد آمد. شاید علت این­که ایشان به طور مطلق [و صریح] مسأله مخلوق بودن قرآن را نفرموده­اند این باشد که ایشان در تقیه و ناچار از مماشات با اهل تسنن بوده­­­اند، یا این­که [بیان صریح این مسأله] موجب خطور معنایی می­شده است که کافران از آن کلمه در نظر داشته­اند و مطابق نقل قرآن می­گفتند: «إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ»(1){این [ادعا] جز دروغ بافی نیست}، چنان­چه صدوق نیز به آن اشاره کرده است. این سخن ایشان [که فرمودند]: "هیچ­ چیزی شناخته و ناشناخته­ای جز خداوند موجود نبود"، یعنی موجودی همراه خداوند نبود که خلایق آن­ را بشناسند یا نشناسند.

روایت 40.

توحید: أبی­بصیر نقل کرده، از امام صادق علیه السلام سؤالی در مورد استطاعت نمودم؛ ایشان فرمودند: [قائل شدن به] استطاعت از سخنان من و سخنان پدرانم نیست.

صدوق رحمه الله گفته است: مقصود حضرت این است که قائل شدن به این­که خداوند عزّ و جلّ مستطیع است، مانند سخنی که هم­عصرهای حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام گفتند: «هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ»(2){آیا پروردگارت می تواند از آسمان خوانی برای ما فرود آورد؟}، از سخنان من و سخنان پدران من نیست.

توضیح

شاید علت این­که ایشان به کار بردن کلمه استطاعت در مورد خداوند را منع کرده­اند این باشد که [کلمه] استطاعت، از ماده طاعت و بر وزن استفعال است و به کار بردن در مورد خداوند متعال شایسته نیست. یا این­که استطاعت در مورد

قدرتی به کار می­رود که به کار بستن آن نیاز به وجود آلات و ادوات خود را دارد و خداوند متعال منزه از این [نوع قدرت] است. تحقیق در معنای این روایت به زودی خواهد آمد.

ص: 33

و إقرارهم به ظاهرا و تخلیة النفس قبل ذلک لطلب الحق عن العصبیة و العناد و عما یوجب الحرمان عن الحق من تقلید أهل الفساد و هذا هو المراد بالاختیار من الاکتساب.

ثم بیّن علیه السلام أن لتوفیق الله و خذلانه أیضا مدخلا فی ذلک الاکتساب أیضا کما سیأتی تحقیقه و لعل المنع من إطلاق الخلق علی القرآن إما للتقیة مماشاة مع العامة أو لکونه موهما لمعنی آخر أطلق الکفار علیه بهذا المعنی فقالوا إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ کما أشار إلیه الصدوق رحمه الله(1). قوله معروف و لا مجهول أی لم یکن مع الله شی ء یعرفه الخلق أو یجهلونه.

روایت 41.

توحید: محمد بن علی حلبی نقل کرده که امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ»(1){در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند} فرمودند: آن­ها توانا بودند و می­توانستند اوامری که به آن­ها شده بود را انجام دهند و آن­چه که از آن نهی شده بودند را ترک کنند، و با همان [توانایی] آزموده شدند. [راوی نقل کرده] هم­چنین از ایشان سؤال کردم مردی که از دنیا رفته و [از خود] هزار درهم به جای گذاشته و تا هنگام مرگ نیز حج انجام نداده، آیا بر انجام حج مستطیع بوده است؟ ایشان فرمودند: آری، او با همان مال و سلامتی خود، مستطیع شده است.

توضیح

در بعضی از نسخه­ها "عنه" در جمله "إستغنی عنه بماله و صحته" وجود ندارد، که همین صحیح­تر به­ نظر می­رسد. در فرض وجود "عنه"، محتمل است که حرف "عن" در آن به معنای "لام" باشد، چنان­چه در مورد این سخن خداوند متعال: «إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ»(2){جز برای وعده ای که به او داده بود} نیز گفته شده [که "عن" در آن به معنای لام] است. و محتمل است استغنا در این­جا به معنای ترک و حرف "باء" در "بماله" به معنای "مع" باشد و معنای جمله این­گونه شود: با وجود مال و سلامتی آن را ترک کرده است.

روایت 42.

توحید: زراره نقل کرده، امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ»(3){و به سجده فرا خوانده شوند و در خود توانایی نیابند} فرمودند: نسل آن­ها مانند شاخ­های گاو(4) شدند، «وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ»(5){در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند} و سالم بودند توانا بودند.

روایت 43.

توحید: صباح حذاء نقل کرده، در حضور امام باقر علیه السلام بودم که زراره از ایشان سؤال کرد: آیا نظر شما در مورد چیزهایی که خداوند در کتابش بر ما واجب کرده، یا ما را از آن نهی کرده این است که خداوند ما را بر انجام واجبات یا ترک منهیات توانا قرار داده است؟ ایشان فرمودند: آری.

روایت 44.

توحید: عبدالله بن أزدی از عمویش نقل کرده، از امام صادق علیه السلام از استطاعت سؤال کردم. ایشان فرمودند: [مردم] چنین کرده­اند.[؟] عرض کردم: آری، معتقد شدند که استطاعت فقط در زمان انجام فعل و اراده در هنگام انجام آن(6) وجود دارد و قبل از آن استطاعتی در کار نیست. ایشان فرمودند: شرک ورزیده­اند.

ص: 34

توضیح

"چنین کرده­اند" یعنی آنان پس از این­که سایر ضروریات دین را نفی کردند، استطاعت را نیز نفی نمودند. یا معنا این است که آنان کارها را به اختیار خود انجام داده­اند؛ پس چگونه توانا [بر انجام کارها] نیستند؟

روایت 45.

توحید: معلی بن خنیس نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: معنای این­ سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ»(1){در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند} چیست؟ ایشان فرمودند: [یعنی] آن­ها می­توانستند [سجده کنند].

روایت 46.

توحید: بزنطی به واسطه یکی از اصحاب روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: بنده در همه افعال و حرکات خود، از جانب خداوند عزّ و جلّ استطاعت [و توانایی] دارد. خداوند عزّ و جلّ نیز تنها بعد از استطاعت است که بندگان را [مأمور به] تکلیف می­کند و بنده بدون استطاعت بر انجام کار، مکلف به آن نمی­شود.

روایت 47.

توحید: سهل مصیصی نیز مانند این روایت را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.

روایت 48.

توحید: إبن أبی­عمیر از یکی از اصحاب نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: بنده در همه کارهایی که می­کند، مستطیع است و گاهی با این­که مستطیع است، کاری را انجام نمی­دهد. او همیشه هر کاری که کند، به همراه استطاعت خواهد بود.

روایت 49.

توحید: احمد بن محمد بن برقی نقل کرده، امام صادق علیه السلام

ص: 35

درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»(1){و به زودی به خدا سوگند خواهند خورد که اگر می توانستیم، حتما با شما بیرون می آمدیم، [با سوگند دروغ] خود را به هلاکت می کشانند، و خدا می داند که آنان سخت دروغ­گویند} فرمودند: خداوند [با این آیه،] سخن آنان که [گفتند:] اگر می­توانستیم، با شما بیرون می­آمدیم را تکذیب کرد؛ زیرا آنان می­توانستند بیرون روند.

روایت 50.

توحید: عبدالأعلی بن أعین نقل کرده، امام صادق علیه السلام درباره این آیه: «لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لَاتَّبَعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»(2){اگر مالی در دسترس و سفری [آسان و] کوتاه بود، قطعا از پی تو می آمدند. ولی آن راه پر مشقت بر آنان دور می نماید و به زودی به خدا سوگند خواهند خورد که اگر می توانستیم حتما با شما بیرون می آمدیم، [با سوگند دروغ] خود را به هلاکت می کشانند و خدا می داند که آنان سخت دروغ­گویند} فرمودند:

آنان می­توانستند بیرون روند. در علم خداوند مقرر بود که اگر مالی در دسترس و سفری [آسان و] کوتاه بود، آن را انجام بدهند.

روایت 51.

محمد حلبی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمودند: بندگان فقط بر کارهایی که در حد توانشان است امر شده­اند، و هر چیزی که مردم به انجام آن امر شده­اند در توانشان می­­باشد، و کارهایی که در توانشان نیست از [عهده] ایشان برداشته است. ولی خیری در مردم نیست.

روایت 52.

توحید: حمزۀ بن حمران نقل کرده، از امام صادق علیه السلام در مورد مسأله استطاعت سؤال کردم؛ ایشان جوابی ندادند. بار دیگر به حضور ایشان رسیدم و عرض کردم: خداوند خیرتان دهد! در درون من، ابهامی درباره این مسأله وجود دارد که جز با شنیدن جواب از شما از وجودم خارج نمی­­شود. ایشان فرمودند: ابهامی که در وجود توست، زیانی به تو نخواهد رساند. عرض کردم: خداوند خیرتان دهد! من معتقدم که خداوند عزّ و جلّ بندگان را جز به اندازه توان و طاقتشان تکلیف نمی­کند و بندگان نیز هیچ کاری را جز به اراده و مشیت و قضا و قدر خداوند انجام نمی­دهند؛ ایشان فرمودند: این همان دین خداوند است که من و پدرانم بر آن هستیم. أو کما قال.

ص: 36

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ قَالَ أَکْذَبَهُمْ اللَّهُ فِی قَوْلِهِمْ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَکُمْ وَ قَدْ کَانُوا مُسْتَطِیعِینَ لِلْخُرُوجِ.

صدوق رحمه الله گفته است: مشیت و اراده خداوند در طاعات همان امر به آن­هاست و در معاصی همان نهی از آن­ها و منع از انجام آن­ها به طریق بازداشتن و بر حذر داشتن است.

روایت 53.

توحید: حمزۀ بن حمران نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ما در میان خود [استدلالی] کلامی داریم؛ ایشان فرمودند: آن را عرضه کن؛ عرض کردم: ما معتقدیم که خداوند عزّ و جلّ بندگان را امر و نهی کرده و با تقدیر و اراده خود، [زمان] مرگ­ها و آثار [و بقایای] هر یک از آنان را مکتوب کرده است و آنان را به اندازه­ای که بتوانند اوامر و نواهی او را انجام دهند، توانایی بر اطاعت خود داده است؛ اگر آنان او را اطاعت نکنند، به سبب استطاعت و نیرویی که بر اطاعت خداوند در وجودشان بوده است، بازخواست خواهند شد. امام علیه السلام فرمودند: اگر فقط همین باشد، درست است.

روایت 54.

توحید: إبن أسباط نقل کرده، از امام رضا علیه السلام در مورد استطاعت پرسیدم؛ ایشان فرمودند: بنده با داشتن [این] چهار شرط مستطیع می­باشد: راه [انجام دادن عمل] برایش باز باشد، صحت جسمانی داشته باشد، اعضایش سالم باشند، سببی از جانب خداوند عزّ و جلّ برای [انجام] آن [عمل] داشته باشد. عرض کردم: فدایتان شوم! [این شروط را] برایم توضیح دهید. ایشان فرمودند: گاهی می­شود که­ راه برای بنده باز و جسمش صحیح و اعضایش سالم است و می­خواهد زنا کند، ولی [برای این کار] زنی پیدا نمی­کند. بعد که زنی می­یابد، یا از این کار خودداری می­کند، چنان­چه یوسف علیه السلام خودداری نمود، و یا به خواسته خود تن می­دهد و زنا می­کند و زانی می­­شود. بنابراین او [در حالتی که از این کار خودداری کرده،] به زور اطاعت نکرده و [در حالتی که این کار را انجام داده،] با معصیت خود بر [خداوند] غلبه نکرده است.

توضیح

سبب از جانب خداوند، همان حفظ [خداوند] یا رها کردن او می­باشد.

روایت 55.

توحید: اسماعیل بن جابر نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ خلایق را آفرید و می­دانست که سرانجامِ [هر یک از] آن­ها چه می­شود و آنان را امر و نهی نمود؛ هر آن­چه که به آنان امر کرد، راه انجامش را برایشان باز نگه داشت و هر آن­چه که ایشان را از آن نهی کرد، راه ترک آن را برایشان باز نمود. آنان نیز جز با اذن خداوند عزّ و جلّ انجام نمی­دهند و [جز به اذن او] ترک نمی­کنند.

صدوق رحمه الله گفته است: منظور از اذن خداوند، علم اوست.(1)

ص: 37

قال الصدوق رحمه الله مشیة الله و إرادته فی الطاعات الأمر بها و فی المعاصی النهی عنها و المنع منها بالزجر و التحذیر.

روایت 56.

محمد طیار نقل کرده، از امام صادق علیه السلام درباره [معنای] این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ»(1){در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند} پرسیدم؛ ایشان فرمودند: [یعنی] آنان توانا بودند و می­توانستند آن­چه که به آن امر شده بودند را انجام دهند و آن­چه که از آن نهی شده بودند را ترک کنند و با همین [استطاعت] آزموده شدند. سپس فرمودند: خداوند در همه کارهایی که به آن­ها امر کرده یا از آن­ها نهی کرده است، آزمون و قضایی دارد.

محاسن نیز مانند این روایت را از محمد حلبی نقل کرده است.(2)

روایت 57.

توحید: هشام بن سالم روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند زحمت هیچ کاری را بر بندگان تکلیف نکرده و آنان را از چیزی نهی ننموده، جز این­که [ابتدا توان و] استطاعت [انجام و ترک] آن را برایشان قرار داده و سپس آنان را امر و نهی کرده است. بنده هر کاری که انجام دهد یا ترک کند، قبل از امر و نهی و قبل از انجام و ترک و قبل از خودداری و اقدام، استطاعت و توان انجام دادن یا ندادن آن را دارد.

روایت 58.

توحید: سلیمان بن خالد نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: عبد هیچ خودداری و اقدامی نکند، جز این­که پیش از خودداری و اقدامش، استطاعت بر هر یک از آن دو را داراست.

روایت 59.

توحید: أبی­بصیر نقل کرده، شنیدم که امام صادق علیه السلام در جمع عده­ای که مشغول بحث درباره افعال و حرکات [بندگان] بودند، می­فرمودند: استطاعت [در مرحله] قبل از عمل، [موجود] است، خداوند عزّ و جلّ به هیچ خودداری و اقدامی امر نکرده، جز این­که بنده [در مرحله قبل] بر آن مستطیع بوده است.

ص: 38

روایت 60.

توحید: یکی از اصحاب نقل کرده، شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: من اقوامی قَدَری مسلک دارم که معتقدند ما می­توانیم فلان کار و فلان کار را انجام دهیم و می­توانیم انجام ندهیم، امام صادق علیه السلام فرمودند: به او بگو آیا می­توانی چیزهایی که از آن­ها بدت می­آید را به یاد نیاوری و چیزهایی که دوست می­داری را فراموش نکنی؟ اگر گفت نه، دست از اعتقاد خود کشیده و اگر گفت آری، هیچ­گاه با او سخن نگو که ادعای ربوبیبت کرده است.

روایت 61.

توحید: علی بن یقطین از امام کاظم علیه السلام نقل کرده، روزی امیرالمؤمنین علیه السلام، از کنار عده­ای در کوفه گذر می­کردند که در حال بحث درباره قَدَر بودند. ایشان به کسی که تکلم می­کرد فرمودند: آیا به واسطه خداوند [بر انجام کارها] استطاعت داری، یا به همراه او، و یا بدون واسطه او استطاعت داری؟ او نتوانست جوابی به ایشان دهد. اگر پنداری که به واسطه خداوند اسطاعت داری، پس چیزی از کار در اختیار تو نیست. و اگر پنداری که به همراه خداوند می­توانی، چنین پنداشته­ای که با خداوند در مالکیتش شریک هستی. و اگر پنداری که بدون وساطت خداوند مستطیع هستی، ادعای ربوبیت کرده­ای و ربوبیت را از خداوند متعال نفی کرده­ای. او عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! نه، به واسطه خداوند استطاعت دارم. ایشان فرمودند: اگر چیزی غیر از این می­گفتی، گردنت را می­زدم.

ص: 39

توضیح

شاید منظور حضرت علیه السلام از این که فرمودند "اگر پنداری که به واسطه خداوند اسطاعت داری"، این بوده که خداوند او را بر انجام کار مجبور کند. و به همین جهت [به دنبال آن] فرموده­اند که پس چیزی از کار در اختیار تو نیست، و هنگامی که متکلم هر سه صورت را نفی کرده و گفته به سبب خداوند استطاعت دارم، ایشان چون متوجه شده­اند که منظور او این بوده که من به واسطه اسباب و وسایلی که خداوند در اختیار من قرار داده مستطیع هستم، و از همین رو حضرت علیه السلام کلام او را رد نکردند و [این جواب را] از او قبول کردند. و احتمال بعیدی وجود دارد که او همان صورت اول را [به عنوان جواب] انتخاب کرده باشد و این سخن حضرت علیه السلام که فرمودند پس چیزی از کار در اختیار تو نیست، یعنی تو در انجام کارها مستقل نیستی، طوری که قادر باشی تمام مقدماتی که کار بر آن­ها متوقف است را فراهم آوری، و حاصل این­که چون آن شخص قدری و تفویضی بوده، حضرت علیه السلام [به او] فرموده­اند که اگر این صورت را بپذیری، [از سویی] در واقع به نادرستی این اعتقادت که می­گویی بنده در کارهایش استقلال دارد اقرار کرده­ای، و [از سوی دیگر] تو راهی جز انتخاب این صورت نداری.

روایت 62.

عیون أخبار الرضا، توحید: هروی نقل کرده، مأمون از امام رضا علیه السلام در مورد [تفسیر] این سخن خداوند عزّ و جلّ: «الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی وَ کانُوا لا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعاً»(1){[به] همان کسانی که چشمان [بصیرت]شان از یاد من در پرده بود و توانایی شنیدن [حق] نداشتند} پرسید؛ پرده چشم مانع از یاد [خداوند] نمی­شود و به یاد خداوند بودن چیزی نیست که با چشم دیده شود، خداوند [در این آیه] کافرین به ولایت علی بن أبی­طالب را به کورها تشبیه کرده، از آن روی که سخن [و وصیت] پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد ایشان بر آنان سنگین آمد و نتوانستند آن را اطاعت کنند. مأمون گفت: خداوند [گره] از [مشکلات] شما گشوده کند که [گره] از [مشکلات] من گشودید.

روایت 63.

تحف العقول: حسن بصری نامه­ای به امام حسن عسگری علیه السلام به این مضمون نوشت: شما ای بنی­هاشم که چون کشتی­های رونده در دل دریاهای عمیق هستید و نشان­های نورانی و سرشناس می­باشید و [یا] مانند کشتی نوح هستید که مؤمنان بر آن سوار می­شوند و مسلمانان [با آمدن] در آن نجات می­یابند؛ ای فرزند رسول خدا! وقتی در مسأله قَدَر اختلاف یافتیم و در مورد استطاعت متحیر شدیم، برایتان نامه­ای نوشتم؛ ما را از نظر خود و پدرانتان علیهم السلام آگاه بنمایید که علم شما از علم خداوند است و شما گواهان بر مردمان و خداوند گواه بر شماست، «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(2){فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}. امام حسن عسگری علیه السلام [در جواب] نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم. نامه تو به دستم رسید. اگر از حیرت خود و اطرافیانت سخنی نگفته بودی، جواب تو را نمی­دادم. [بدان که] کسی که به تقدیر، چه خوب و چه بد آن، و این [مسأله] ­که خدا به­ تقدیرات علم دارد ایمان نداشته باشد، کفر ورزیده است و هر که معصیت­ها[ی خود را] به عهده خدا بیاندازد، [بر او] ستم کرده است؛ خداوند به زور اطاعت نگردد و مغلوبانه معصیت نشود و بندگان را به حال و اختیار خود وا نگذارد، بلکه اوست که مالک [حقیقی] آن­چه به اختیارشان در آورده

ص: 40

و قادر [حقیقی] بر آن­چه آنان را بر آن قادر کرده می­باشد. او آنان را امر کرد تا [خود] اختیار کنند و نهی نمود تا بر حذر باشند؛ اگر به طاعت گردن نهند، مانعی بر سر راه اطاعتشان نیابند و اگر به معصیت تن دهند و خدا بخواهد بر ایشان منت گذارد و بین آنان و معصیت مانع شود، این کار را می­کند و اگر چنین نکند، او آن­ها را مجبور به معصیت نکرده است و این­گونه نیست که آنان بر خلاف میل خود ناچار از معصیت شده باشند، بلکه خداوند بر آنان منت گذاشت و بصیرت بخشید و معرفت داد و بر حذرشان داشت و امرشان کرد و نهیشان نمود، ولی در وجودشان اطاعت از اوامر را نیافرید که مانند ملائکه باشند، و [از سوی دیگر نیز] آنان را مجبور بر انجام آن­چه از آن نهی نموده بود نکرد، «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»(1){برهان رسا ویژه خداست و اگر [خدا] می خواست، قطعاً همه شما را هدایت می کرد} «وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی»(2){و بر هر کس که از هدایت پیروی کند درود باد}.

مؤلف گوید: این روایت با سند دیگری و به صورت مفصل­تری در کتاب إحتجاجات خواهد آمد.

روایت 64.

محاسن: هشام بن سالم نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند گرامی­تر از آن است که مردمان را به چیزی که طاقت آن را ندارند تکلیف کند، و خداوند پیروزمندتر از آن است که در [سیطره] سلطنتش اتفاقی بیفتد که او آن را نخواسته است.

روایت 65.

محاسن: حمزۀ بن مهران نقل کرده، به ایشان عرض کردم: ما معتقدیم خداوند بندگان را تنها به اندازه نیرویی که به آنان داده تکلیف کرده است و هر تکلیفی که طاقت آن را نداشته باشند، از دوش آن­ها برداشته شده است، و جز به خواست او اتفاقی نمی­افتد و این خداوند است که قضا می­نماید و تقدیر می­کند و اراده دارد. ایشان فرمودند: به خدا قسم دین [و اعتقاد] من و پدران من نیز همین است.

روایت 66.

محاسن: هشام بن سالم روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بندگان را جز به اندازه طاقتشان تکلیف نمی­کند؛ خداوند آن­ها را در هر شبانه­روز فقط به پنج نماز تکلیف کرده و از هر دویست درهم به پنج درهم مکلف نموده و در سال فقط روزه ماه رمضان را بر آنان تکلیف نموده و فقط یک حج را بر آنان تکلیف کرده است، در حالی که آنان طاقت بیش از این­ها را نیز دارند، ولی خداوند آن­ها را به کمتر از حد طاقتشان و مانند این­ها تکلیف کرده است.

روایت 67.

محاسن: عبدالرحیم قصیر نقل کرده، در حضور امام صادق علیه السلام بودیم که حفص أعور از ایشان سؤال کرد: خداوند مرا فدایتان گرداند! این سخن خداوند: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(3){و برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد} [را برایم توضیح دهید]؛ ایشان فرمودند: مقصود داشتن نیرو یا توان­مندی مالی است. [حفص] عرض کرد: آیا اگر توان­مند باشند، از آن­هایی که می­توانند به سوی آن [- خانه خدا] راه یابند محسوب می­شوند؟ فرمودند: آری. [حفص] به ایشان عرض کرد:

ص: 41

الْقَادِرُ عَلَی مَا عَلَیْهِ أَقْدَرَهُمْ بَلْ أَمَرَهُمْ تَخْیِیراً وَ نَهَاهُمْ تَحْذِیراً فَإِنِ ائْتَمَرُوا لِلطَّاعَةِ لَمْ یَجِدُوا عَنْهَا صَادّاً وَ إِنِ انْتَهَوْا إِلَی الْمَعْصِیَةِ فَشَاءَ أَنْ یَمُنَّ عَلَیْهِمْ بِأَنْ یَحُولَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَلَیْسَ هُوَ الَّذِی حَمَلَهُمْ عَلَیْهَا جَبْراً وَ لَا أُلْزِمُوهَا کَرْهاً بَلْ مَنَّ عَلَیْهِمْ بِأَنْ بَصَّرَهُمْ وَ عَرَّفَهُمْ وَ حَذَّرَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ لَا جَبْلًا لَهُمْ عَلَی مَا أَمَرَهُمْ بِهِ فَیَکُونُوا کَالْمَلَائِکَةِ وَ لَا جَبْراً لَهُمْ عَلَی مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ وَ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی

أقول سیأتی فی کتاب الاحتجاجات بسند آخر أبسط من هذا.

إبن سیابۀ برایمان از امام باقر علیه السلام نقل کرده که ایشان همیشه می­فرمودند [نام] حاجیانی که مشرف می­شوند نوشته می­شود؛ ایشان سخن او را قطع کردند و فرمودند: پدرم همیشه می­فرمودند: [نام] آنان در شبی که خداوند [در موردش] فرموده است: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(1){در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد}، نوشته می­شود. [حفص] عرض کرد: اگر در آن شب نوشته نشود، آیا می­تواند به حج برود؟ ایشان فرمودند: نه، پناه بر خدا! حفص به سخن در آمد و گفت: من با شما هیچ مخالفتی ندارم، همین­طور است.

روایت 68.

فقه الرضا: مردی از امام رضا علیه السلام پرسید: ای فرزند رسول خدا! آیا من بر تکالیفی که به آن­ها مکلف شده­ام استطاعت ندارم؟ امام علیه السلام به او فرمودند: از نظر تو استطاعت چیست؟ او عرض کرد: نیروی بر [انجام] عمل. امام علیه السلام به او فرمودند: اگر معونه [عمل] به تو عطا شود، نیرو نیز به تو عطا شده است. عرض کرد: معونه چیست؟ فرمودند: توفیق [بر انجام عمل]. عرض کرد: توفیق برای چیست؟ ایشان فرمودند: اگر توفیق داشته باشی، عمل می­کنی، گاهی شخص کافر بیش از تو نیرو دارد، ولی به او توفیق داده نمی­شود و به همین سبب عمل نمی­کند. سپس امام علیه السلام فرمودند: به من بگو چه کسی نیرو را در وجود تو آفرید؟ مرد عرض کرد: خداوند تبارک و تعالی. عالم فرمودند: آیا بدون کمک خداوند تبارک و تعالی می­توانی با آن نیرو ضرری را از خودت دور سازی و به خود سودی رسانی؟ مرد عرض کرد: نه. ایشان فرمودند: پس چرا عملی که قدرتی بر آن نداری را به خود نسبت می­دهی؟ سپس فرمودند: به سخن بنده صالح(2) بیندیش که گفت: توفیق من جز به [یاری] خدا نیست.

روایت 69.

فقه الرضا: مردی از امام رضا علیه السلام سؤالی درباره استطاعت [بندگان در اعمال] پرسید؛ ایشان فرمودند: آیا می­توانی چیزی که وجود ندارد را انجام دهی؟ [مرد] عرض کرد: نه. ایشان فرمودند: آیا می­توانی چیزی که وجود یافته است را ترک کنی؟ عرض کرد: نه. ایشان فرمودند: پس در چه چیزهایی توانا هستی؟ مرد عرض کرد: نمی­دانم. عالم علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ خلایق را آفرید و وسایل انجام کارها را در وجود آنان قرار داد، ولی [امور را] به آنان تفویض نکرد، بنابراین آنان در زمان انجام کار و به همراه آن مستطیع هستند. مرد به ایشان عرض کرد: پس بندگان مجبورند؟ ایشان فرمودند: اگر مجبور بودند، [بر انجام اعمال خود] عذر داشتند. مرد عرض کرد: پس کار را به آنان تفویض کرده است؟ ایشان فرمودند: خیر. مرد عرض کرد؟ پس چه؟ عالم علیه السلام فرمودند: خداوند کار آن­ها را می­داند و وسیله انجام کار را در [اختیار] آنان قرار می­دهد؛ پس وقتی کار را انجام می­دهند، مستطیع هستند.

ص: 42

ابْنُ سَیَابَةَ بَلَغَنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ یُکْتَبُ وَفْدُ الْحَاجِّ فَقَطَعَ کَلَامَهُ فَقَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ یُکْتَبُونَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ قَالَ فَإِنْ لَمْ یُکْتَبْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ یَسْتَطِیعُ الْحَجَّ قَالَ لَا مَعَاذَ اللَّهِ فَتَکَلَّمَ حَفْصٌ (1)فَقَالَ لَسْتُ مِنْ خُصُومَتِکُمْ فِی شَیْ ءٍ هَکَذَا الْأَمْرُ.

توضیحات

مطلبی که در این روایت آمده است که استطاعت [در زمان عمل است و] قبل از عمل نیست، موافق با روایاتی است که کلینی در این­باره آورده است و چند وجه در آن محتمل است: وجه اول تقیه است، زیرا این مطلب موافق با سخن اشاعره است که قائل بودند که قدرت و نیروی بنده هم­زمان با فعل و بی­تأثیر در آن است، و هم­چنین مخالف با مضمون بسیاری از روایات است که دلالت می­کنند استطاعت مقدم بر عمل است و کسی که چنین اعتقادی نداشته باشد مشرک است.

دوم این­که مقصود از استطاعت در مانند این روایات، مستقل بودن [بنده] در عمل است، به گونه­ای که مانعی بر سر راه او نباشد، و این­[گونه استقلال] فقط در هنگام عمل است، زیرا ممکن است خداوند با معدوم کردن عمل یا زائل کردن عقل بنده، یا وسیله دیگری که انجام یافتن عمل نیازمند به آن است، آن را قبل از عمل از بنده سلب کند.

سوم این­که معنایش این باشد که استطاعت [بنده] در زمان انجام عمل ظاهر می­­شود و او می­داند که قبل از عمل نیز با اذنی که خداوند در انجام عمل به او داده بود مستطیع بوده است. چنان­چه در بعضی روایات آمده است که بعد از قضا[ی الهی]، بدائی در کار نیست. احتمال اول قوی­تر است.

در مجالس مفید از عیسی بن عمر نقل شده، ذوالرمۀ شاعر معتقد به نفی اعمال [از بندگان در] بود و رؤبۀ بن عجاج قائل به اثبات اعمال [برای بندگان]. روزی آن دو نزد بلال بن أبی­برده که والی بصره بود حاضر شدند. بلال که از اختلاف نظر آن دو آگاه بود، آنان را تشویق به مناظره کرد. رؤبۀ بن عجاج گفت: هیچ پرنده­ای به دنبال کاشانه­ای نرود و هیچ درنده­ای وارد لانه­اش نشود مگر این­که به قضا و قدر خداوند باشد. ذوالرمۀ گفت: به خدا سوگند که خداوند به گرگ این اجازه را نداده که مادر شیرده یک خانواده فقیر و بی­نوا را شکار کند. رؤبۀ به او گفت: آیا به خواست خود آن را شکار می­کند، یا به [خواست و] مشیت خداوند؟ ذوالرمۀ گفت:

به خواست و اراده خودش. رؤبۀ گفت: به خدا سوگند این [سخن] دروغ [بستن] بر گرگ است. ذوالرمۀ گفت: به خدا سوگند دروغ بستن بر گرگ آسان­تر از دروغ بستن بر پرورگار گرگ است.

ص: 43

مفید پس از نقل این ماجرا گفته است: ابوالحسن علی بن مالک نحوی پس از این­که این حدیث را برایم نقل کرد این شعر محمود وراق را خواند:

ای ملامت­گر! من نادانسته مرتکب گناهان نشده­ام، و گناهان کار من و یا کس دیگری نیست.

و من آن­ها را از روی جسارت بر خداوند انجام نداده­ام، و این­گونه نبود که عقل من نتواند نادانی­ام را بر طرف کند.

من گناهان را از روی حسن ظنّم نسبت به آمرزش و بزرگواری آن یگانه آفریدگار زیبایی­ها، مرتکب شدم.

اگر گمانی که داشته­ام تحقق یابد [و او گناهان مرا ببخشد]، به جهت بزرگواری­اش است که گمان مرا به تحقق رسانده است.

و اگر از او کیفری به من رسد، به حکم و عدالتی که انصاف در حق من بوده رسیده­ام.

مؤلف گوید: سید مرتضی این روایت را با سند دیگری در غرر از أبی­عبیدۀ نقل کرده است.

توضیح

جزری گفته است: "أفحوص القطاۀ" جایی است پرنده در آن زاد و ولد و تخم­گذاری می­کند که گویا خاک را از روی آن کنار می­زند. و فحص به معنای جست و جو و کشف است. در مناظره ذوالرمۀ و رؤبۀ، "قرموص"، حفره­ای با دهانه تنگ و درونی وسیع است که انسان آن را حفر می­کند و از سرما در امان است و صید به آن پناه می­برد. و "قرمص و تقرمص" یعنی داخل آن حفره شد، و "تقرمص السبع" یعنی درنده برای شکار داخل حفره شد.

در قصه ذی­الرمۀ و رؤبۀ آمده است: "عالۀ الضرائک"، ضرائک جمع ضریک، به معنای فقیر بی­نوا است، و گفته شده به معنای لاغر است.

سید در غرر گفته است: "عیایل" جمع "عیل"، به معنای عیال­وار و خانواده­دار است و "ضرائک" جمع "ضریک" به معنای فقیر است. در نقل سید در غرر این­گونه آمده است: "این دروغ دومی است که به گرگ نسبت داده می­شود"، که معنایش این است که او [یعنی ذوالرمۀ] پس از این­که در قصه یوسف بر گرگ دروغ بسته شد که یوسف را خورده است، برای بار دوم به گرگ دروغ بسته است.

روایت 70.

رجال کشی: هشام بن إبراهیم مشرقی نقل کرده، ابوالحسن خراسانی(1)

به من فرمود: بعد از یونس درباره استطاعت چگونه استدلال می­کنید؟ روش او که مانند روش زراره بود و روش زراره بر خطا بود.(2)

عرض کردم: خیر، پدر و مادرم فدایتان شوند!

ص: 44

رَبِّ الذِّئْبِ فَقَالَ وَ أَنْشَدَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مَالِکٍ النَّحْوِیُّ فِی أَثَرِ هَذَا الْحَدِیثِ لِمَحْمُودٍ الْوَرَّاقِ

أَ عَاذِلُ لَمْ آتِ الذُّنُوبَ عَلَی جَهْلٍ***وَ لَا أَنَّهَا مِنْ فِعْلِ غَیْرِی وَ لَا فِعْلِی

وَ لَا جُرْأَةٍ مِنِّی عَلَی اللَّهِ جِئْتُهَا***وَ لَا أَنَّ جَهْلِی لَا یُحِیطُ بِهِ عَقْلِی

وَ لَکِنْ بِحُسْنِ الظَّنِّ مِنِّی بِعَفْوِ مَنْ***تَفَرَّدَ بِالصُّنْعِ الْجَمِیلِ وَ بِالْفَضْلِ

فَإِنْ صَدَقَ الظَّنُّ الَّذِی قَدْ ظَنَنْتُهُ*** فَفِی فَضْلِهِ مَا صَدَّقَ الظَّنَّ مِنْ مِثْلِی

وَ إِنْ نَالَنِی مِنْهُ الْعِقَابُ فَإِنَّمَا*** أَتَیْتُ مِنَ الْإِنْصَافِ فِی الْحُکْمِ وَ الْعَدْلِ

أقول: روی السید المرتضی فی الغرر هذا الخبر بسند آخر عن أبی عبیدة.

ولی زراره در مسأله استطاعت نمی­گوید و سخن زراره این است که آنان [مستقلاً بر کارهای خود] قادرند، و ما از آن [سخن] دوری می­جوییم و آن [سخن] از دین پدران شما نیست. ایشان فرمود: پس شما به چه چیزی اعتقاد دارید؟ عرض کردم: به سخن امام صادق علیه السلام که وقتی از ایشان درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(1){و برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد} سؤال شده بود که استطاعت داشتن به چه چیزی است، امام صادق علیه السلام فرمودند: به داشتن سلامتی و مال. ما نیز به همین سخن امام صادق علیه السلام معتقدیم. ایشان فرمود: امام صادق علیه السلام درست فرموده­اند و حق همین است.

توضیح

در بعضی نسخ چنین آمده است: زراره در مسأله استطاعت نمی­گوید و سخن زراره در مورد کسی است که قادر است ... شاید معنایش این باشد که زراره قائل به استطاعت نیست، بلکه زراره استطاعت را در مورد کسی که با اذن و توفیق خداوند متعال قادر بر عمل است قائل است و ما از اعتقاد به استطاعت محض [و مستقل] به دوریم. یعنی "ما" در "ما یقول زرارۀ ..." مای نافیه است، و محتمل است که مای استفهام انکاری و تحقیر باشد؛ یعنی سخن زراره چه باشد که ما به آن معتقد باشیم!؟ سپس بیان کرده که اعتقاد زراره به استطاعت در مورد کسی است که قادر بر عمل است. در بیشتر نسخه­ها "هُم قُدّر" آمده است و احتمال دوم را تأیید می­کند. "قُدّر" به ضم قاف و تشدید دال، جمع قادر است و معنای جمله این است که آنان مستقلاً [بر انجام کارها] قادرند. در بعضی از نسخه­ها به جای "قدر"، "قذر" آمده است. چه بسا به جای "قول زرارۀ"، "قوم زرارۀ" خوانده شده است، و گاهی نیز به جای "هم قدر"، "هیّم قذر" خوانده می­شود. هیّم به معنای شتر تشنه است و ظاهراً [در] اثر خطای نسخه­برداری [به این صورت درآمده] است.

روایت 71.

رجال کشی: زیاد بن أبی­حلال نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: زراره درباره استطاعت سخنی از شما روایت کرد و ما نیز از او پذیرفتیم و او را تصدیق کردیم، دوست داشتم آن را بر شما عرضه کنم. ایشان فرمودند: بگو. عرض کردم: او گفت که از شما درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(2){و برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد} پرسیده است، [و شما فرموده­اید] مقصود هر کسی است که توشه [سفر] و کاروانی [که به سوی خانه خدا می­رود] بیابد. ایشان فرمودند: [زراره از قول من به شما گفته که] هر کسی که توشه و کاروانی بیابد، مستطیع است، اگرچه به حج نرود؟ عرض کردم: آری. ایشان فرمودند: او این­طور از من سؤال نکرد و من نیز این­گونه [جوابش را] نگفتم، به خدا سوگند بر من دروغ بسته است، به خدا سوگند بر من دروغ بسته است،

ص: 45

مَا یَقُولُ زُرَارَةُ فِی الِاسْتِطَاعَةِ وَ قَوْلُ زُرَارَةَ هُمْ قُدَّرٌ (1)وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَآءُ وَ لَیْسَ مِنْ دِینِ آبَائِکَ قَالَ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ تَقُولُونَ قُلْتُ بِقَوْلِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا مَا اسْتِطَاعَتُهُ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صِحَّتُهُ وَ مَالُهُ فَنَحْنُ بِقَوْلِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَأْخُذُ قَالَ صَدَقَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا هُوَ الْحَقُّ(2).

خدا زراره را لعنت کند! خدا زراره را لعنت کند! او به من گفت که آیا کسی که توشه و کاروان بیابد، برای حج مستطیع شده است؟ من گفتم: حج بر او واجب شده است. او گفت: پس مستطیع شده است؟ گفتم: نه، تا هنگامی که به او اذن داده شود [مستطیع نیست]. به ایشان عرض کردم: [اجازه دارم] این را به زراره بگویم؟ فرمودند: آری. به کوفه رسیدم و زراره را دیدم و او را از سخنی که امام صادق علیه السلام فرموده بودند آگاه کردم، ولی چیزی در مورد لعن نمودن ایشان به او نگفتم. او گفت: ایشان به صورت غیر مستقیم و ناآشکار استطاعت را به من رسانده­اند، و این دوست شما به کلام ایشان بصیرت ندارد.(1)

روایت 72.

رجال کشی: حریز نقل کرده، به قصد فارِس به راه افتادم و محمد حلبی نیز هم­زمان با ما به قصد مکه راه افتاده بود. همگی به صورت اتفاقی به حنین رسیدیم؛ به حلبی گفتم [و از او درخواست کردم]: طرفه حدیثی [از بوستان احادیث] برایمان نقل کند. گفت: آری، چیزی برایت نقل می­کنم که برایت خوشایند نباشد؛ به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نظرتان درباره استطاعت چیست؟ ایشان فرمودند: [استطاعت] از دین من و دین پدرانم نمی­باشد. عرض کردم: حالا دیگر دلم خنک شد، به خدا قسم زین پس نه به عیادت مریضی از آنان می­روم و نه جنازه یکی از آن­ها را تشییع می­کنم و نه چیزی از زکات مالم را به آنان می­دهم. امام صادق علیه السلام با حالت جدی­تری نشستند و فرمودند: چه گفتی؟! آن سخنان را بار دیگر برایشان تکرار کردم. امام صادق علیه السلام عرض کردند: پدرم علیه السلام همواره می­گفت: آنان کسانی هستند که خداوند چهره­های آنان را بر آتش حرام کرده است. عرض کردم: فدایتان شوم! پس چطور به من فرمودید که استطاعت از دین من و دین پدرانم نمی­باشد؟ ایشان فرمودند: مقصودم سخن زراره [درباره استطاعت] و سخنانی مانند آن بود.

ص: 46

لَعَنَ اللَّهُ زُرَارَةَ لَعَنَ اللَّهُ زُرَارَةَ إِنَّمَا قَالَ لِی مَنْ کَانَ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مُسْتَطِیعٌ لِلْحَجِّ قُلْتُ وَ قَدْ وَجَبَ عَلَیْهِ قَالَ فَمُسْتَطِیعٌ هُوَ قُلْتُ لَا حَتَّی یُؤْذَنَ لَهُ قُلْتُ فَأُخْبِرُ زُرَارَةَ بِذَلِکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ زِیَادٌ فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَلَقِیتُ زُرَارَةَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَکَتُّ عَنْ لَعْنِهِ قَالَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ أَعْطَانِی الِاسْتِطَاعَةَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ وَ صَاحِبُکُمْ هَذَا لَیْسَ لَهُ بَصِیرَةٌ بِکَلَامِ الرَّجُلِ (1).

توضیح

"نه به عیادت مریضی از آنان می­روم"، منظور شیعیان قائلین به استطاعت است، وقتی امام علیه السلام متوجه شده­اند که منظور او همه آن­هایی که قائل به استطاعت هستند می­باشد، او را بر خطایش آگاه کرده­اند که مقصود من آن قبیل سخنانی که منسوب به زراره و موافق مذهب تفویض است می­باشد. بلکه چنان­چه گذشت، حقیقت چیزی بین آن دو [یعنی بین جبر و تفویض] است. این معنای [صحیح] روایت است، نه آن مطلبی که صدوق رحمه الله کمی پیش از این روایت را بر آن حمل کرد.

روایت 73.

طرائف: گروهی از علمای اسلام از پیامبرشان صلی الله علیه و آله نقل کرده­اند که ایشان فرمودند: قَدَری­مسلکان بر زبان هفتاد پیامبر لعنت شده­اند. گفته شد: ای رسول خدا! قدری­مسلکان چه کسانی­اند؟ ایشان فرمودند: گروهی که می­پندارند خداوند [از یک سو] معاصی را بر آنان مقدر نموده، و [از سوی دیگر] آنان را به سبب ارتکاب آن­ها کیفر می­کند.

روایت 74.

مؤلف کتاب الفائق و دیگر علمای اسلام از محمد بن علی مکی به سند خودش نقل کرده­اند، مردی به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آمد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمودند: عجیب­ترین چیزی که دیده­­ای را برایم بگو. مرد گفت: قومی را دیدم که با مادران و دختران و خواهران خود ازدواج می­کنند؛ وقتی به آنان گفته شد که چرا این­کار را می­کنید، گفتند که [این] قضا و قدر خداوند متعال [است که] بر ما [حاکم و مسلط] است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به زودی در میان امت من نیز گروه­هایی خواهند آمد که مانند سخن آنان را می­گویند، آنان مجوسیان امت من هستند.

روایت 75.

مؤلف کتاب الفائق و دیگران از طریق جابر بن عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده­اند که ایشان فرمودند: در آخر الزمان گروهی خواهند آمد که معاصی را انجام می­دهند و می­گویند خداوند معاصی را بر آنان مقدر کرده است؛ کسی که سخن آنان را انکار کند، مانند کسی است که شمشیرش را در راه خدا [از نیام] بیرون کشیده است.

روایت 76.

رجال کشی: حمزۀ بن حمران نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: زراره می­گوید: خداوند عزّ و جلّ بندگان را جز به اندازه طاقتشان مکلف نکرده است و آنان کاری نمی­کنند مگر این­که خداوند آن را بخواهد و اراده کند و قضا نماید؛ ایشان فرمودند: به خدا قسم این [سخن] حق است. در این هنگام زطّی آمد، ایشان به او فرمودند: ای میسر! آیا تو چنین اعتقاد نداری؟ میسر عرض کرد: خدا خیرتان دهد! [یا گفت فدایتان شوم!] چه اعتقادی؟

ص: 47

ایشان سخنان مرا همان­گونه که به ایشان عرض کرده بودم برای میسر بازگو کردند و سپس فرمودند: به خدا قسم این دین من و پدرانم است.

روایت 77.

رجال کشی: ولید بن صبیح نقل کرده، در حرم رسول خدا راه می­رفتم که ناگهان شخصی مرا به سمت خود کشید؛ نگاه کردم و دیدم زراره است، گفت: برایم از [آقا و] صاحبت اجازه حضور بگیر. از مسجد بیرون آمدم و به محضر امام صادق علیه السلام رسیدم و ایشان را از این جریان آگاه نمودم؛ ایشان دستی به محاسن خویش زدند و سپس سه بار فرمودند: به او اجازه نده؛ زراره می­خواهد از من با این سن و سال درباره قَدَر سؤال کند که نه از دین من است و نه از دین پدران من.

روایت 78.

أمالی شیخ طوسی: هشام بن سالم روایت کرده، امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند متعال: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ»(1){و یهود گفتند دست خدا بسته است} فرمودند: آنان می­گفتند خداوند دیگر از کارها فارغ [و آسوده] شده است.

روایت 79.

توحید: حسن بصری از عبدالله بن عمر نقل کرده، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: علم خداوند پیشی گرفته و [جوهر] قلم تقدیر خشک شده و قضای خداوند تمام گشته بر راستین بودن کتاب و تصدیق رسالت، سعادت از جانب خداوند است و شقاوت [نیز] از ناحیه خداوند عزّ و جلّ می­باشد. عبدالله بن عمر نقل کرده، رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته این حدیث [قدسی] را از خداوند عزّ و جلّ نقل می­کرد

ص: 48

أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَوْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَأَعَادَ هَذَا الْقَوْلَ عَلَیْهِ کَمَا قُلْتُ لَهُ ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ دِینِی وَ دِینُ آبَائِی (1).

که: ای فرزند آدم! به مشیت [و خواست] من است که تو برای خودت چیزی می­خواهی، و به اراده من است که تو برای خود اراده می­کنی، به فضل نعمتی که من بر تو ارزانی داشته­ام، بر معصیت نمودن من نیرو می­­یابی و به عصمت و عفو و عافیت من است که واجبات مرا ادا می­کنی؛ پس من بیش از تو سزاوار به منسوب­شدن به نیکی­هایی که تو می­کنی هستم و تو بیش از من سزاوار به منسوب­شدن به گناهانی که انجام می­دهی هستی. پس این منم که بدون این­که تو مستخق خوبی باشی به تو خیر می­رسانم و این منم که به کیفر عمل زشتی که می­کنی­ تو را شرّ می­رسانم، و تو با سوء ظن خود از رحمت من ناامید می­­شوی. سپاس مخصوص من است و من با روشن­گری خود حجت را بر تو تمام کردم؛ اگر عصیان کنی، می­توانم کیفرت نمایم و اگر نیکی کنی، نزد من پاداش نیک داری. من از بیم­دادن فروگذار نکردم و تو را در هنگام عزت، خوار نکردم و تو را بیش از طاقتت مکلف ننمودم و جز به مقداری که قدرت داشتی امانت بر دوشت نگذاشتم. از تو آن­چه را برای خود پسندیدم که از خود برای تو پسندیده بودم. عبدالملک [که یکی از افراد موجود در سلسله سند این روایت است] گفته است: تو را جز به آن­چه که انجام دادی عذاب نمی­کنم.

توضیح

جزری گفته است: مقصود از [جوهر] قلم تقدیر خشک شد و [جملاتی مانند] صحیفه­ها پیچیده شد، تقدیرات و کائناتی است که در لوح محفوظ نوشته شده که به نویسنده­ای تشبیه شده که از کار نوشتن فارغ شده و [جوهر] قلمش خشک شده است. در این­جا نقل سخن جزری پایان می­یابد. این سخن خداوند متعال: "بدأ" بر وزن "فعل" یا بر وزن "فعال" است و یعنی بدون این­که بنده استحقاق آن را داشته باشد. در بعضی از نسخه­ها به جای "بدأ"، "یدا" آمده که به معنای نعمت است.

مؤلف گوید: سخن عبدالملک بن هارون [که یکی از افراد موجود در سلسله سند این روایت است] در آخر روایت، تفسیر قسمت آخر روایت است که یعنی من برایت پسندیدم که رها باشی، یا از امور متعلق به تو، برای خود این را پسندیدم که کیفرت کنم، چنان­چه خودت نیز برای خود پسندیدی که کاری کنی که موجب کیفر شود، که حاصل [کلام] به این برمی­گردد که من تو را جز به آن­چه که انجام دادی عذاب نمی­کنم.

روایت 80.

توحید: هروی نقل کرده، روزی مأمون از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام سؤال کرد: ای فرزند رسول خدا! معنای این سخن خداوند عزّو جلّ: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ

* وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(1){و اگر پروردگار تو می خواست قطعاً هر آن­که در زمین است یک­سره ایمان می آوردند. پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟ * و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد} چیست؟ امام رضا علیه السلام فرمودند: پدرم موسی بن جعفر از پدرشان جعفر بن محمد و ایشان از پدرشان محمد بن علی و ایشان از پدرشان علی بن حسین و ایشان پدرشان حسین بن علی و ایشان از پدرشان علی بن أبی­طالب علیهم السلام برایم حدیث کردند که مسلمانان به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند: ای رسول خدا! اگر مردمانی که بر آنان قدرت داشتی را بر اسلام وادار می­کردی، تعدادمان بیشتر می­شد و در برابر دشمنمان نیروی بیشتری می­یافتیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی­خواهم خداوند عزّ و جلّ را به همراه بدعتی که درباره آن سخنی به من نگفته است ملاقات کنم، «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ»(2){من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم و به خدا نسبت دهم}.

ص: 49

ص کَانَ یَرْوِی حَدِیثَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ یَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِکَ مَا تَشَاءُ وَ بِإِرَادَتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تُرِیدُ لِنَفْسِکَ مَا تُرِیدُ وَ بِفَضْلِ نِعْمَتِی عَلَیْکَ قَوِیتَ عَلَی مَعْصِیَتِی وَ بِعِصْمَتِی وَ عَفْوِی وَ عَافِیَتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی فَأَنَا أَوْلَی بِإِحْسَانِکَ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِذَنْبِکَ مِنِّی فَالْخَیْرُ مِنِّی إِلَیْکَ بِمَا أَولَیْتُ بَدْأً وَ الشَّرُّ مِنِّی إِلَیْکَ بِمَا جَنَیْتَ جَزَاءً وَ بِسُوءِ ظَنِّکَ بِی قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِی فَلِیَ الْحَمْدُ وَ الْحُجَّةُ عَلَیْکَ بِالْبَیَانِ وَ لِیَ السَّبِیلُ عَلَیْکَ بِالْعِصْیَانِ وَ لَکَ الْجَزَاءُ الْحُسْنَی عِنْدِی بِالْإِحْسَانِ لَمْ أَدَعْ تَحْذِیرَکَ وَ لَمْ أَخْذُلْ عِنْدَ عِزَّتِکَ وَ لَمْ أُکَلِّفْکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ وَ لَمْ أُحَمِّلْکَ مِنَ الْأَمَانَةِ إِلَّا مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ رَضِیتُ مِنْکَ لِنَفْسِی مَا رَضِیتُ بِهِ لِنَفْسِکَ مِنِّی قَالَ عَبْدُ الْمَلِکِ لَنْ أُعَذِّبَکَ إِلَّا بِمَا عَمِلْتَ.

در آن هنگام بود که خداوند تبارک و تعالی چنین نازل کرد: ای محمد! «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً»(1){و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر آن­که در زمین است} ناگزیر و ناچار {یک­سره} در این دنیا {ایمان می آوردند}، چنان­چه هنگام روبرو شدن و دیدن سختی قیامت همگی ایمان می­آورند. و اگر با آنان چنین می­کردم، دیگر از طرف من مستحق ثواب و ستایشی نمی­شدند، ولی من از آنان خواستم تا به اختیار خود و نه از روی ناچاری ایمان آورند تا از جانب من مستحق تقرب و کرامت همیشگیِ حضور در بهشت جاویدان شوند، «أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»(2){پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟}. اما این سخن خداوند عزّ و جلّ که: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(3){و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد}، به معنای این نیست که ایمان آوردن بر کسی ممنوع شده باشد، بلکه به معنای این است که هیچ­کس نمی­تواند بدون اذن خدا ایمان آورد، و اذن خداوند تا هنگامی که بنده تکلیف­گذار و متعبد است، به این است که او را به ایمان امر کند، و زمانی که تکلیف و تعبد از او زائل می­شود، به این است که او را وادار به ایمان کند. مأمون عرض کرد: ای ابالحسن! [گره] از [مشکل] من گشودی، خداوند [گره] از [مشکل] تو بگشاید.

توضیحات

طبرسی در ذیل این سخن خداوند متعال: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً»(4){و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر آن­که در زمین است} گفته است: مقصود از این سخن، خبر دادن از قدرت خداوند متعال است که او می­­تواند خلایق را وادار به ایمان­آوردن کند، چنان­چه [در جای دیگر] فرموده است: «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ»(5){اگر بخواهیم معجزه ای از آسمان بر آنان فرود می آوریم تا گردن­هایشان در برابر آن خاضع گردد}. به همین جهت بعد از آن فرموده است: «أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»(6){پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟}، که معنایش این است که شایسته نیست که بخواهی آنان را وادار به ایمان­آوردن کنی، مضاف بر این­که نمی­توانی چنین کاری کنی؛ زیرا خداوندی که می­تواند این کار را بکند، چنین نمی­خواهد، زیرا با تکلیف منافات دارد. و این سخن خداوند متعال: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(7){و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد}، به معنای این است برای هیچ­ کسی ممکن نیست که بدون این­که خداوند راه ایمان­آوردن او را بازکرده باشد و او را قادر بر ایمان­آوردن نموده باشد و با آفریدن عقل در وجودش او را به ایمان فراخوانده باشد، ایمان بیاورد. گفته­اند که اذن خداوند در این­جا به معنای امر اوست، چنان­چه در جای دیگر فرموده است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ»(8){ای مردم آن پیامبر [موعود] حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است؛ پس ایمان بیاورید که برای شما بهتر است}. و نیز گفته­اند: اذن خداوند در این­جا به معنای علمش است؛ یعنی هیچ کسی جز به علم خداوند ایمان نیاورد، چنان­چه "اذنت لکذا" به معنای "سمعته و علمته" و "آذنته"، به معنای "أعلمته" بکار می­رود؛ بنابراین این آیه، خبر از علم خداوند متعال به همه کائنات است. و ممکن است مقصود از آن این باشد که خداوند متعال مکلفین را به ارزش ایمان و چیزهایی که آنان را به ایمان آوردن دعوت می­کند و بر آن برانگیخته می­کند آگاه سازد.

ص: 50

الْمُتَکَلِّفِینَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً عَلَی سَبِیلِ الْإِلْجَاءِ وَ الِاضْطِرَارِ فِی الدُّنْیَا کَمَا یُؤْمِنُونَ عِنْدَ الْمُعَایَنَةِ وَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ فِی الْآخِرَةِ وَ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهِمْ لَمْ یَسْتَحِقُّوا مِنِّی ثَوَاباً وَ لَا مَدْحاً لَکِنِّی أُرِیدُ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا مُخْتَارِینَ غَیْرَ مُضْطَرِّینَ لِیَسْتَحِقُّوا مِنِّیَ الزُّلْفَی وَ الْکَرَامَةَ وَ دَوَامَ الْخُلُودِ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَیْسَ ذَلِکَ عَلَی سَبِیلِ تَحْرِیمِ الْإِیمَانِ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ عَلَی مَعْنَی أَنَّهَا مَا کَانَتْ لِتُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ إِذْنُهُ أَمْرُهُ لَهَا بِالْإِیمَانِ مَا کَانَتْ مُکَلَّفَةً مُتَعَبِّدَةً وَ إِلْجَاؤُهُ إِیَّاهَا إِلَی الْإِیمَانِ عِنْدَ زَوَالِ التَّکْلِیفِ وَ التَّعَبُّدِ عَنْهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَبَا الْحَسَنِ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ.

روایت 81.

توحید: فضیل نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: خداوند خواسته تا من بر کارهایی که او نمی­خواهد آن­ها را انجام دهم مستطیع باشم. و شنیدم که می­فرمودند: خواست و اراده کرد، در حالی که آن را دوست نداشت و به آن راضی نبود، خواست تا در فرمان­رواییش جز به علم او چیزی روی ندهد، و همین را نیز اراده کرد، با این­که دوست نداشت که به او سومین آن سه بگویند، و کفر را برای بندگانش نپسندید.

روایت 82.

توحید: یونس از چندین نفر از اصحاب نقل کرده که امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ مهربان­تر از آن است که خلایقش را بر گناهان مجبور کند و سپس آنان را عذاب کند، و خداوند مقتدرتر از آن است که چیزی را اراده کند و آن چیز واقع نشود. از آن دو امام علیهما السلام سؤال شد: آیا بین جبر و قدر جایگاه سومی نیز وجود دارد؟ آن دو امام فرمودند: آری، جایگاهی وسیع­تر از فاصله بین آسمان و زمین.

روایت 83.

توحید: محمد بن عجلان نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا خداوند کار را به بندگان واگذار کرده است؟ ایشان فرمودند: خداوند بزرگوارتر از آن است که کار را به بندگان واگذارد. عرض کردم: پس آیا خداوند بندگان را بر کارهایشان مجبور کرده است؟ ایشان فرمودند: خداوند عادل­تر از آن است که بنده را بر کاری مجبور کند و سپس او را به سبب آن عذاب کند.

روایت 84.

توحید: ابراهیم بن عمر یمانی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ [از هنگامی که] خلایق را آفرید، بر کارهایی که آنان انجام خواهند داد دانا بود، و [با این حال] آنان را امر و نهی کرد. آنان را به هر چه که امر کرد، راه انجامش را برایشان قرار داد و از هر چه که نهی کرد، راه ترکش را نیز برایشان قرار داد، [ولی] آنان بدون اذن خدا کاری انجام نمی­دهند و کاری را ترک نمی­کنند.

روایت 85.

حفص بن قرط از امام صادق علیه السلام نقل کرده، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هر که بپندارد خداوند متعال به بدی­ها و زشتی­ها امر کرده،

ص: 51

بر خداوند دروغ بسته است و هر که بپندارد خیرها و شرور، بدون خواست خداوند واقع می­شود، خداوند را از سلطنتش خارج نموده و هر که بپندارد معاصی به نیرویی غیر از نیروی خداوند واقع می­شود، بر خداوند دروغ بسته است و هر که بر خداوند دروغ ببندد، خداوند او را داخل دوزخ می­کند . مقصود ایشان از خیر و شر، سلامتی و مریضی بود، که [تفسیر] این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»(1){و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود} است.

روایت 86.

نهج­ البلاغۀ: از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره توحید و عدل سؤال شد؛ ایشان فرمودند: توحید آن است که خداوند را به وهم خود در نیاوری، و عدل آن است که او را متهم نکنی.

روایت 87.

توحید: هشام بن سالم نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بزرگوارتر از آن است که مردمان را به چیزی که طاقت آن را ندارند تکلیف کند، و خداوند مقتدرتر از آن است که در فرمان­روایی­اش چیزی روی دهد که او آن را اراده نکرده باشد.

روایت 88.

عیون أخبار الرضا، توحید: حسین بن خالد نقل کرده، به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! مردم، ما [- شیعیان] را به جهت احادیثی که از پدران امامتان علیهم السلام روایت شده، منسوب به اعتقاد به تشبیه و جبر می­کنند؛ ایشان فرمودند: ای إبن خالد! به من بگو ببینم آیا احادیثی که در زمینه جبر و تشبیه از پدران من علیهم السلام روایت شده تعدادشان بیشتر است، یا احادیثی که در این زمینه از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است؟ عرض کردم: احادیثی که در این زمینه از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده بیشترند. ایشان فرمودند: پس باید بگویند که رسول خدا نیز قائل به جبر و تشبیه بوده است. به ایشان عرض کردم: آنان می­گویند که هیچ­کدام از آن­ها را رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرموده­اند و آن احادیث بر ایشان دروغ بسته شده است. ایشان علیه السلام فرمودند: پس درباره پدران من علیهم السلام نیز بگویند

ص: 52

وَ الْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ بِغَیْرِ مَشِیَّةِ اللَّهِ فَقَدْ أَخْرَجَ اللَّهَ مِنْ سُلْطَانِهِ (1)وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَعَاصِیَ بِغَیْرِ قُوَّةِ اللَّهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ یَعْنِی بِالْخَیْرِ وَ الشَّرِّ الصِّحَّةَ وَ الْمَرَضَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً

که هیچ­کدام از آن احادیث را آنان نفرموده­اند و بر ایشان دروغ بسته شده است. امام علیه السلام سپس فرمودند: هر که قائل به تشبیه و جبر باشد، کافر و مشرک است و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. ای إبن خالد! این غالیان که عظمت خداوند را کوچک کردند، احادیثی در زمینه جبر و تشبیه علیه ما جعل کردند؛ هر که با آنان محبت ورزد، با ما بغض ورزیده و هر که با آنان بغض بورزد، با ما محبت ورزیده است. هر که آنان را دوست بدارد، ما را دشمن داشته و هر که آنان را دشمن بدارد، ما را دوست داشته است. هر که با آنان بپیوندد، رابطه­اش با ما را قطع کرده و هر که با آنان قطع رابطه کند، با ما پیوسته است. هر که به آنان ستم کند، به ما خوبی کرده و هر که به آنان خوبی کند، به ما ستم کرده است. هر که آنان را گرامی بدارد، ما را خوار کرده است و هر که آنان را خوار کند، ما را گرامی داشته است. هر که آنان را بپذیرد، ما را رد کرده و هر که آنان را رد کند، ما را پذیرفته است. هر که به آنان نیکی کند، به ما زشتی نموده و هر که به آنان زشتی کند، به ما نیکی نموده است. هر که آنان را تصدیق کند، ما را تکذیب کرده و هر که آنان را تکذیب کند، ما را تصدیق کرده است. هر که به آنان عطایی کند، ما را محروم کرده و هر که آنان را محروم کند، به ما عطا کرده است. ای إبن خالد! کسی که از شیعیان ما است، هیچ­یک از آنان را دوست و یاور خود نمی­گیرد.

روایت 89.

توحید: مهزم نقل کرده، امام صادق علیه السلام به من فرمودند: برایم بگو دوستان ما که از پیش آن­ها آمدی، بر سر چه مسأله­ای با هم اختلاف داشتند؟ به ایشان عرض کردم: در مسأله جبر و تفویض. ایشان فرمودند: [اختلافتان را] از من بپرس. عرض کردم: آیا خداوند بندگان را بر معاصی مجبور کرده است؟ ایشان فرمودند: خداوند بیش از این­ها برای آنان غالب می­باشد. به ایشان عرض کردم: پس آیا امور را به آنان واگذارده است؟ فرمودند: خداوند بیش از این­ها بر آنان قدرت دارد. عرض کردم: خداوند خیرتان دهد! پس [حقیقت] کدام است؟ ایشان دو یا سه بار دست خویش را پشت و رو کردند و سپس فرمودند: اگر جواب [حقیقی] را برایت بگویم، کافر می­شوی.­

توضیح

این سخن ایشان علیه السلام "بیش از این­ها برای آنان غالب می­باشد"، شاید معنایش این باشد که مجبور کردن بندگان بر معاصی و سپس کیفر نمودن آنان، ظلم است و ظلم کار کسانی است که ناتوان هستند. چنان­چه امام سجاد علیه السلام فرمودند: تنها ضعیفان­اند که نیاز به ظلم­کردن دارند، خداوند غالب­تر از این­هاست. و یا معنایش این است که اگر خداوند متعال می­خواست آنان را کیفر کند و عدالتش مانع از این کار نمی­شد، نیازی نبود [ابتدا] آنان را تکلیف کند و سپس مجبور به انجام معاصی کند و بعد [از این مراحل] آنان را کیفر کند؛ این کار نیرنگی است که کسی که نتواند از همان ابتدا آنان را کیفر کند، آن را به کار می­بندد، ولی خداوند بیش از این­ها بر آنان غلبه دارد. ظاهراً "أقهر" در اصل "أرأف" به معنای مهربان­تر بوده که در اثر اشتباه در استنساخ به این شکل در آمده است.

امام علیه السلام از آن روی که می­دانستند عقل سائل حقیقت امر بین الأمرین را درک نمی­کند و در آن شک می­کند، یا آن را انکار می­کند و در نتیجه کافر می­شود،­ از توضیح آن خودداری کردند.

ص: 53

إِنَّهُمْ لَمْ یَقُولُوا مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ إِنَّمَا رُوِیَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَنْ قَالَ بِالتَّشْبِیهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ کَافِرٌ وَ مُشْرِکٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَآءُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا ابْنَ خَالِدٍ إِنَّمَا وَضَعَ الْأَخْبَارَ عَنَّا فِی التَّشْبِیهِ وَ الْجَبْرِ الْغُلَاةُ الَّذِینَ صَغَّرُوا عَظَمَةَ اللَّهِ فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ عَادَانَا وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ وَالانَا وَ مَنْ وَصَلَهُمْ فَقَدْ قَطَعَنَا وَ مَنْ قَطَعَهُمْ فَقَدْ وَصَلَنَا وَ مَنْ جَفَاهُمْ فَقَدْ بَرَّنَا وَ مَنْ بَرَّهُمْ فَقَدْ جَفَانَا وَ مَنْ أَکْرَمَهُمْ فَقَدْ أَهَانَنَا وَ مَنْ أَهَانَهُمْ فَقَدْ أَکْرَمَنَا وَ مَنْ قَبِلَهُمْ فَقَدْ رَدَّنَا وَ مَنْ رَدَّهُمْ فَقَدْ قَبِلَنَا وَ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ أَسَاءَ إِلَیْنَا وَ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ أَحْسَنَ إِلَیْنَا وَ مَنْ صَدَّقَهُمْ فَقَدْ کَذَّبَنَا وَ مَنْ کَذَّبَهُمْ فَقَدْ صَدَّقَنَا وَ مَنْ أَعْطَاهُمْ فَقَدْ حَرَمَنَا وَ مَنْ حَرَمَهُمْ فَقَدْ أَعْطَانَا یَا ابْنَ خَالِدٍ مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا فَلَا یَتَّخِذَنَّ مِنْهُمْ وَلِیّاً وَ لَا نَصِیراً (1).

روایت 90.

فقه الرضا: از عالم علیه السلام پرسیدم: آیا خداوند بندگان را بر معاصی مجبور کرده است؟ ایشان فرمودند: خداوند عادل­تر از این است. به ایشان عرض کردم: پس به آنان واگذارده است؟ فرمودند: او مقتدرتر از این است. به ایشان عرض کردم: این منزلتی که بین این دو منزل است را برایمان توصیف کنید؛ ایشان فرمودند: جبر به معنای وادار کردن است، خداوند تبارک و تعالی کسی را بر معصیتش وادار نکرده است و جبر این­ است که کسی بر چیزی که آن را دوست ندارد و تمایلی به آن ندارد مجبور شود، مانند این که [بخواهند] به زور دست مردی را با شمشیر بزنند یا قطع کنند، یا مالش را به زور بگیرند، یا بی­حرمتش کنند، یا کسی که قدرت و عزتی دارد، مقهور شود. اما کسی که به میل خود کاری را می­کند و آن را دوست دارد و مالش را برای [دست­یابی به] آن خرج می­کند تا به خواسته دلش برسد، این کار او از روی جبر نیست. جبر فقط در جایی است که کسی او را وادار به آن کار کند، یا طوری بر او خشم گرفته شود که کاری که نمی­خواهد و رغبتی به آن ندارد را انجام دهد. این از آن روی است که خداوند تبارک و تعالی برای بندگان خداوند متعال فقط در اموری که می­دانسته از آنان سر می­زند، برایشان تمایل و رغبت و محبت و مشیت قرار داده است و آن­ها در علم و قضا و قدر خداوند مطابق همان سرنوشتی که قبل از خلقت در علم و کتاب خداوند برایشان مکتوب شده است در حرکتند، و اموری که می­دانسته از آنان سر نمی­زند را همان اموری قرار داده که در آن رغبت و اراده­ای ندارند.

روایت 91.

و نیز برایم روایت شده، عالم علیه السلام فرمودند: در معاصی و دیگر چیزها، جایگاهی بین دو جایگاه وجود دارد که خداوند عزّ و جلّ فاعل و قاضی و مقدر و مدبر آن است.

روایت 92.

و نیز برایم روایت شده که ایشان فرمودند: مؤمن، مؤمن حقیقی نمی­شود مگر این­که بداند ممکن نبوده به چیزی که بدان دست یافته دست نیابد و ممکن نبوده به چیزی که به آن دست نیافته دست یابد.

روایت 93.

و برایم روایت شده که عالم علیه السلام فرمودند: قَدَری­مسلکان بی­چاره خواستند تا خداوند عزّ و جلّ را به عدل متصف کنند، اما [ناخواسته] او را از قدرت و سلطانش خارج کردند.

روایت 94.

و روایت شده است: اگر خداوند می­خواست که معصیت نشود، إبلیس را نمی­آفرید.

روایت 95.

و برایم روایت شده، مردی از عالم علیه السلام پرسید: آیا خداوند بندگان را به چیزی که طاقت آن را ندارند مکلف کرده است؟ ایشان فرمودند: اگر خداوند بندگان را در انجام تکالیف یاری نکند، همه آنان را به چیزی که طاقتش را ندارند مکلف کرده است، و اگر آنان را بر انجام تکلیف یاری کند، طاقتش را دارند؛ خداوند عزِِّ و جلِِّ به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ»(1){و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست}.

روایت 96.

گفتم و از عالم علیه السلام روایت شده است که فرمودند: قَدَر و عمل به منزله روح و پیکرند؛ روح بدون پیکر حرکتی ندارد و دیده نمی­شود، و پیکر بدون روح صورتی است که حرکتی ندارد.

ص: 54

لأنه کان یعلم أنه لا یدرکه عقل السائل فیشک فیه أو یجحده فیکفر.

این دو وقتی با هم باشند، قوت می­یابند و درست و نیکو و نَمَکین می­شوند. قدَر و عمل نیز همین­طورند؛ اگر عملی تقدیر نداشته باشد، خالق از مخلوق بازشناخته نمی­شود و اگر عملی موافق با تقدیر نباشد، [آن عمل] واقع نمی­شود و به انجام نمی­رسد. ولی هنگامی که با هم باشند، قوی می­شوند و سامان می­گیرند. و خداوند در انجام اعمال به بندگان شایسته­اش کمک می­کند. سپس این آیه را تلاوت کردند: «وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ ...»(1){لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل­های شما بیاراست ...}. سپس فرمودند: فرزند آدم را بین خدا و شیطان یافتم، اگر خداوند - که نام­هایش مقدس است - او را دوست داشته باشد، او را خالص و خاص می­گرداند، و اگر نه او را با دشمنش رها می­کند.

روایت 97.

به عالم علیه السلام عرض شد: بعضی از اصحاب ما قائل به جبر هستند و بعضی دیگر قائل به استطاعت می­باشند. ایشان امر کردند که نوشته شود: بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای فرزند آدم! به مشیت من است که تو می­خواهی ... تا آخر روایت که به زودی در روایت بزنطی(2)

خواهد آمد.

روایت 98.

تفسیر عیاشی: حسن بن محمد جمال از یکی از اصحاب نقل کرده، عبدالملک بن مروان به فرماندار مدینه پیغام داد که محمد بن علی بن حسین علیهم السلام را بدون این­که مضطرب و وحشت­زده کند پیش او بفرستد و پیش از آن که ایشان را بفرستد، نیازهایشان را برآورده کند. [ماجرا از این قرار بود که] مردی از قَدَری­مسلکان نزد عبدالملک رفته بود و همه دانشمندانی که در شام بودند آمده بودند و او همه آنان را [در مناظره] عاجز کرده بود. عبدالملک نیز گفته بود: حریف این مرد فقط محمد بن علی است و به فرماندار مدینه نوشته بود که محمد بن علی را پیش او بیاورد. فرماندار مدینه با نامه عبدالملک به حضور ایشان رسید؛ امام باقر علیه السلام فرمودند: من پیرمردی کهنسال هستم و قدرت رفتن ندارم، این پسرم جعفر است و جای­گزین من می­باشد. ایشان را به نزد عبدالملک فرستادند. وقتی امام صادق علیه السلام پیش عبدالملک رسید، او ایشان را به سبب سنِّ کمشان کوچک شمرد و از ترس این­که مبادا در مناظره با قَدَری شکست بخورد، خوش نداشت که ایشان را در مقابل او قرار دهد. خبر آمدن امام جعفر علیه السلام در بین مردم شام پیچید. فردا که شد مردم آمدند تا مناظره آن دو را ببینند. عبدالملک به امام صادق علیه السلام گفت: کار این قدری ما را عاجز کرده است و من به ایشان [یعنی امام باقر علیه السلام] نامه نوشتم تا ایشان با او مناظره کنند؛ زیرا او با هر کسی نزد ما مناظره کرد، شکستش داد. امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند ما را از [شرّ] او کفایت می­کند. هنگامی که در مقابل یکدیگر قرار گرفتند، قَدَری به امام صادق علیه السلام گفت: هر چه می­خواهی بپرس. ایشان به او فرمود: سوره حمد را بخوان. او خواند. عبدالملک گفت: من نیز در [مضامین موجود در] سوره حمد با او [- قَدَری موافق] هستم، شکست خوردیم، «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»(3){ما از آن خدا هستیم وبه سوی او باز می گردیم}.

ص: 54

فَإِذَا اجْتَمَعَا قَوِیَا وَ صَلُحَا وَ حَسُنَا وَ مَلُحَا کَذَلِکَ الْقَدَرُ وَ الْعَمَلُ فَلَوْ لَمْ یَکُنِ الْقَدَرُ وَاقِعاً عَلَی الْعَمَلِ لَمْ یُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الْعَمَلُ بِمُوَافَقَةٍ مِنَ الْقَدَرِ لَمْ یَمْضِ وَ لَمْ یَتِمَّ وَ لَکِنْ بِاجْتِمَاعِهِمَا قَوِیَا وَ صَلُحَا وَ لِلَّهِ فِیهِ الْعَوْنُ لِعِبَادِهِ الصَّالِحِینَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَجَدْتُ ابْنَ آدَمَ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ الشَّیْطَانِ فَإِنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ خَلَّصَهُ وَ اسْتَخْلَصَهُ (1)وَ إِلَّا خَلَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِ.

قَدَری شروع به خواندن سوره حمد کرد و به این سخن خداوند تبارک و تعالی رسید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»(1){[بار الها] تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم}. در این هنگام امام علیه السلام به او فرمودند: دست نگه دار! از چه کسی یاری می­جویی و چه نیازی به یاری داری!؟ مگر کارها به دست خودت نیست!؟ «فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(2){پس آن کس که کفر ورزیده بود مبهوت ماند. و خداوند قوم ستم­کار را هدایت نمی کند}.

روایت 99.

تفسیر عیاشی: صفوان بن یحیی نقل کرده، امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند: خداوند تبارک و تعالی فرمودند: ای فرزند آدم! به مشیت من است که تو چیزی را می­خواهی و چیزی می­گویی، و به واسطه نیروی من است که واجبات مرا ادا می­کنی، و به سبب نعمت من است که بر معصیت من نیرو می­یابی. هر نیکی که به تو می­رسد، از جانب خداوند است و هر بدی که تو می­رسد، از جانب خودت است؛ زیرا من بیش از تو به نیکی­هایت سزاوار هستم و زیرا من برای کاری که می­کنم بازخواست نمی­شوم، «وَ هُمْ یُسْئَلُون»(3){و[لی] آنان [- انسان­ها] سؤال خواهند شد}.

روایت 100.

در روایت حسن بن علی الوشاء ­از امام رضا علیه السلام آمده است: و تو بیش از من به بدی­هایت سزاوار هستی، تو معاصی را به کمک نیرویی که من در وجود تو قرار دادم انجام دادی.

روایت 101.

تفسیر عیاشی: إبن مسکان از شخصی روایت کرده که امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا»(4){و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلماً جز [شمار] اندکی از شیطان پیروی می کردید} فرمودند: تو از سخن قدری­ها از من می­پرسی، در حالی

که سخن آنان از دین من و پدرانم نیست و هیچ­یک از [افراد] خانواده­ام را نیافتم که قائل به آن باشد.

روایت 102.

تفسیر عیاشی: حسن بن علی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: وای بر این قدری­ها! این آیه: «إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِینَ»(5){جز زنش را که مقدر کردیم از باقی ماندگان [در خاکستر آتش] باشد} را می­خوانند، وای بر آن­ها! چه کسی جز خداوند تبارک و تعالی آن را مقدر کرد!؟

روایت 103.

تفسیر عیاشی: در کتاب مطالب السؤول از یحیی بن سلیم، از امام صادق علیه السلام به واسطه عبدالله بن جعفر نقل شده که روزی امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: از چیزهایی که در دل انسان است در شگفتم، موادی از حکمت و موادی از ضد حکمت؛ اگر امید به او روی آورد، طمع او را شیدا می­کند و اگر طمع او را فرا گیرد، حرص او را هلاک کند و اگر یأس او را در برگیرد، تأسف او را می­کُشد و اگر خشم­گین شود، درونش پر از خروش می­شود و اگر به رضایت­مندی شادمان شود، خودنگه­داری را از یاد ببرد و اگر ترسی به او رسد، اندوه او را فراگیرد و اگر مصیبتی به او برسد، بی­تابی او را در هم می­شکند

ص: 56

یَقْرَأُ سُورَةَ الْحَمْدِ حَتَّی بَلَغَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ قِفْ مَنْ تَسْتَعِینُ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَی المئونة [الْمَعُونَةِ] إِنَّ الْأَمْرَ إِلَیْکَ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.

و اگر مالی بیابد، بی­نیازی او را به طغیان می­کشد و اگر بی­چیزی آزارش دهد، بلا او را فراگیرد و اگر گرسنگی طاقتش را ببرد، ضعف به زمینش می­زند و اگر سیری­اش از حد بگذرد، شکم­درد او را بی­حال می­کند؛ هر کوتاهی او را زیان رساند و هر زیاده­روی او را تباه کند. در این هنگام مردی که در جنگ جمل حاضر بود برخاست و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایمان از قدَر بگویید. ایشان فرمودند: دریایی عمیق است، در آن وارد نشو. [دوباره] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایمان از قدَر بگویید. ایشان فرمودند: خانه­ای تاریک است، داخل آن مرو. [برای بار سوم] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایمان از قدَر بگویید. راز خداست، به دنبال [کشف] آن نباش. [برای بار چهارم] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایمان از قدَر بگویید. حالا که رها نمی­کنی، [می­گویم: حقیقت] امری بین دو امر است، نه جبر است و نه تفویض. عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! شخصی هست که [در جمع ما نیز] حاضر است و قائل به استطاعت است. امام علی علیه السلام فرمودند: به من نشانش دهید. او را از جای بلند کردند، وقتی ایشان او را دیدند، به او فرمودند: استطاعت [که می­گویی] را همراه با خدا داری یا بدون خدا؟ هشدار که هر کدام را بگویی مرتد شده­ای. او عرض کرد: پس چه بگویم ای امیرالمؤمنین! ایشان فرمودند: بگو آن را به واسطه خداوندی که آن را به من داده است دارم.

روایت 104.

قرب الإسناد: بزنطی نقل کرده، به امام رضا علیه السلام عرض کردم: بعضی از اصحاب ما قائل به جبر هستند و بعضی دیگر قائل به استطاعت می­باشند؛ ایشان به من فرمودند بنویس: خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای فرزند آدم! به مشیت من است که تو چیزی را برای خود می­خواهی، و به نیروی من است که واجبات مرا ادا می­کنی و به نعمت من است که بر معصیت من قوت می­یابی. من تو را شنوا و بینا و نیرومند آفریدم، هر نیکی که به تو می­رسد، از جانب خداوند است و هر بدی که به تو می­رسد، از جانب خودت می­باشد؛ زیرا من بیش از تو به نیکی­هایت سزاوارم و تو بیش از من به بدی­هایت سزاواری، و زیرا من از آن­چه که می­کنم پرس و جو نمی­شوم ­«وَ هُمْ یُسْئَلُونَ»(1){و[لی] آنان [- انسان­ها] سؤال خواهند شد}. هر چه را که می­خواستی برایت به ترتیب گفتم.

توحید و عیون أخبار الرضا نیز مانند همین را از بزنطی نقل کرده­اند.

ص: 57

الْجَزَعُ (1)وَ إِنْ وَجَدَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَی وَ إِنْ عَضَّتْهُ فَاقَةٌ (2)شَغَلَهُ الْبَلَاءُ وَ إِنْ أَجْهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ کَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ (3)فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِمَّنْ شَهِدَ وَقْعَةَ الْجَمَلِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ بَحْرٌ عَمِیقٌ فَلَا تَلِجْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ بَیْتٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَدْخُلْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ سِرُّ اللَّهِ فَلَا تَبْحَثْ عَنْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ لَمَّا أَبَیْتَ فَإِنَّهُ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ فُلَاناً یَقُولُ بِالاسْتِطَاعَةِ وَ هُوَ حَاضِرٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیَّ بِهِ فَأَقَامُوهُ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ لَهُ الِاسْتِطَاعَةَ تَمْلِکُهَا مَعَ اللَّهِ أَوْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَقُولَ وَاحِدَةً مِنْهُمَا فَتَرْتَدَّ فَقَالَ وَ مَا أَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ قُلْ أَمْلِکُهَا بِاللَّهِ الَّذِی أَنْشَأَ مَلْکَتَهَا.

روایت 105.

أعلام الدین دیلمی: روایت شده که طاوس یمانی به حضور امام صادق علیه السلام رسید، امام علیه السلام که می­دانستند او قائل به قدَر است به او فرمودند: ای طاوس! در برابر عذرخواهی کسی که صادقانه عذر می­خواهد، چه کسی عذرپذیرتر از خداوند است؟ او عرض کرد: هیچ­کس عذرپذیرتر از خداوند نیست. ایشان به او فرمودند: چه کسی راست­گوتر از کسی است که می­گوید من قدرت ندارم، و [واقعاً نیز] قدرت ندارد؟ طاوس عرض کرد: هیچ­کسی راست­گوتر از او نیست. امام صادق علیه السلام به او فرمودند: ای طاوس! پس چرا کسی که عذرپذیرتر از همه است، نباید عذر کسی که می­گوید قدرت ندارم و [واقعاً نیز] قدرت ندارد را قبول کند!؟ طاوس برخاست، در حالی که می­گفت: بین من و حق عداوتی نیست، «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»(1){خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد}، نصیحت شما را پذیرفتم.

روایت 106.

امام صادق علیه السلام به هشام بن حکم فرمودند: آیا می­خواهی درباره عدل و توحید، یک جمله­ به تو بگویم؟ او عرض کرد: بفرمایید. ایشان فرمودند: [بخشی] از عدل این است که خداوند را متهم نکنی و [بخشی] از توحید این است که او را به وهم درنیاوری.

روایت 107.

طرائف: عده زیادی از مسلمانان روایت کرده­اند که روزی امام صادق علیه السلام به یکی از جبری­ها فرمودند: آیا کسی هست که بیش از خداوند عذر صحیح را قبول کند؟ او عرض کرد: خیر. ایشان فرمودند: به نظر تو آیا کسی که می­گوید من نمی­توانم و [واقعاً نیز] نمی­تواند، معذور است یا نه؟ جبری عرض کرد: معذور است. ایشان به او فرمودند: اگر خداوند بداند که بندگانش بر طاعتش قدرت ندارند و زبان حال یا مقال بندگان در روز قیامت بگوید که پروردگارا! ما بر قادر به طاعت تو نبودیم، زیرا تو مانع ما طاعت­نمودن ما شدی، آیا بنابر نظر جبری­ها این سخن و عذر آنان صحیح است؟ او گفت: آری به خدا. ایشان فرمودند: پس بنابر نظر تو خداوند باید این عذر صحیح را قبول کند و هیچ­گاه ­کسی را مؤاخذه نکند، و حال آن­که این [سخن] بر خلاف اعتقاد همه ملت­ها [و دین­ها]ست. جبری در همان حال از اعتقاد به جبر توبه کرد.

روایت 108.

طرائف: روایت شده که حجاج بن یوسف به حسن بصری و عمرو بن عبید و واصل بن عطاء و عامر شعبی نوشت که نظر خود درباره قضا و قدر، و نیز روایاتی را که در این باب به آن­ها رسیده را برایش بنویسند؛

ص: 58

حسن بصری [در جواب] نوشت: بهترین چیزی که [در این­باره] به من رسیده است، سخنی است که از امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام شنیدم؛ ایشان فرمودند: آیا گمان کرده­ای کسی که تو را نهی کرده، فریبت داده است!؟ و حال آن­که فقط کسی تو را می­فریبد که پایین­تر یا بالاتر از تو باشد، و خداوند منزه از آن است. عمرو بن عبید [در جواب] نوشت: بهترین چیزی که درباره قضا و قدر شنیدم، این سخن امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام است: اگر دروغ در اصل محتوم باشد، قصاص کسی که به او دروغ گفته شده مظلومانه خواهد بود. واصل بن ­عطاء نوشت: بهترین چیزی که درباره قضا و قدر شنیدم، این سخن امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام است: آیا خداوند [از یک سو] راه را به تو نشان داده و [از سوی دیگر] بر تو تنگ گرفته [و مانع تو از راه رفتن شده] است!؟ و شعبی نوشت: بهترین چیزی که درباره قضا و قدر شنیدم، این سخن امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام است: هر چیزی که نزد خدا از آن استغفار کرده­ای، از تو است و هر چیزی که خداوند را بر آن سپاس گفته­ای از خداوند است. وقتی نامه­های آنان به حجاج رسید و آن­ها را خواند، گفت: به درستی که همگی از چشمه زلال [آب] برداشته­اند.

مؤلف گوید: کراجکی نیز مانند همین را روایت کرده، و در روایت او این­گونه آمده است: کسی که راه را بر تو گشوده، آن را برایت تنگ نمی­کند.

در قاموس آمده است: "دهاه" یعنی مصیبتی بزرگ به او رساند.

روایت 109.

طرائف: روایت شده مردی از امام صادق علیه السلام در مورد قضا و قدر پرسید؛ ایشان فرمودند: هر چیزی که بتوانی بنده را بر آن ملامت کنی، از بنده است و هر چه که نتوانی بنده را بر آن ملامت کنی، از خداوند است، خداوند متعال به بنده می­گوید: چرا عصیان کردی؟ چرا فسق نمودی؟ چرا شراب نوشیدی؟ چرا زنا کردی؟ [زیرا همه] این­ها کار بنده است. ولی نمی­گوید: چرا مریض شدی؟ چرا کوتاه­قد هستی؟ چرا سفیدپوست هستی؟ چرا سیاه­پوست هستی؟ زیرا این­ها کار خداوند متعال است.

روایت 110.

طرائف: روایت شده که فضل بن سهل در حضور مأمون از امام رضا علیه السلام سؤال کرد: ای ابالحسن! آیا خلایق مجبورند؟ ایشان فرمودند: خداوند عادل­تر از آن است که خلقش را مجبور کند و سپس آنان را کیفر کند. پرسید: پس آنان [به حال خود] رها شده­اند؟ ایشان فرمودند: خداوند حکیم­تر از آن است که بنده­اش را رها کند و به به حال خودش بسپارد.

طرائف: یکی از [آن] حکایات این است که روایت شده، یکی از پیروان مذهب عدلیه در مقابل گروهی از جبری­ها ایستاد و به آنان گفت: من مناظره و سخن به درازگویی بلد نیستم، ولی این سخن خداوند متعال در قرآن را شنیده­ام که: «کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ»(1){هر

بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت}، و مفهوم این سخن نزد هر انسان عاقلی این است که برافروزنده آتش کسی غیر از خداوند است و خاموش­کننده آتش خداست، و عقل­ها چگونه [می­تواند] قبول کند که هر دو [هم برافروختن و هم خاموش­کردن آتش] از خداوند باشد و برافروزنده آتش همان خاموش­کننده آن باشد؟ جبری­ها همگی ساکت شدند و نتوانستند جوابی دهند.

ص: 59

فِی الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ أَنَّ أَحْسَنَ مَا انْتَهَی إِلَیَّ مَا سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ أَ تَظُنُّ أَنَّ الَّذِی نَهَاکَ دَهَاکَ وَ إِنَّمَا دَهَاکَ أَسْفَلُکَ وَ أَعْلَاکَ وَ اللَّهُ بَرِی ءٌ مِنْ ذَاکَ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ أَحْسَنُ مَا سَمِعْتُ فِی الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَوْ کَانَ الزُّورُ (1)فِی الْأَصْلِ مَحْتُوماً کَانَ الْمُزَوَّرُ فِی الْقِصَاصِ مَظْلُوماً وَ کَتَبَ إِلَیْهِ وَاصِلُ بْنُ عَطَاءٍ أَحْسَنُ مَا سَمِعْتُ فِی الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَ یَدُلُّکَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ یَأْخُذُ عَلَیْکَ الْمَضِیقَ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ الشَّعْبِیُّ أَحْسَنُ مَا سَمِعْتُ فِی الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کُلُّ مَا اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ مِنْهُ فَهُوَ مِنْکَ وَ کُلُّ مَا حَمِدْتَ اللَّهَ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْهُ فَلَمَّا وَصَلَتْ کُتُبُهُمْ إِلَی الْحَجَّاجِ وَ وَقَفَ عَلَیْهَا قَالَ لَقَدْ أَخَذُوهَا مِنْ عَیْنٍ صَافِیَةٍ.

أَقُولُ رَوَی الْکَرَاجُکِیُّ مِثْلَهُ وَ فِیهِ مَنْ وَسَّعَ عَلَیْکَ الطَّرِیقَ لَمْ یَأْخُذْ عَلَیْکَ الْمَضِیقَ.

و فی القاموس دهاه أصابه بداهیة و هی الأمر العظیم.

حکایت دیگر این که گروهی از یهودیان نزد أبی­بحر خاقانی آمدند و سخنی با این مضمون به او گفتند: تو سلطان عادل و با انصافی هستی؛ در شهر تو مسلمانان جبری­مسلکی هستند که سخنان و کارهای آنان مورد قبول است و هم­آنان به نفع ما شهادت می­دهند که ما قادر بر اسلام­آوردن و ایمان­آوردن نیستیم؛ پس چگونه از قومی که قدرت اسلام­آوردن و ایمان­آوردن ندارند خراج می­گیری؟ [سلطان،] جبری­ها را جمع کرد و به آنان گفت: در مورد استدلالی که یهودیان علیه شما کرده­اند چه می­گویید؟ آنان گفتند: به همان سخنی که آنان گفتند قائلیم؛ آنان قادر بر اسلام آوردن و ایمان نیستند. سلطان از آنان خواست که برای سخن خود دلیل بیاورند، آن­ها نتوانستند دلیلی بیاوردند و سلطان آنان را تبعید کرد.

حکایت دیگری که نقل شده این که قاسم بن زیاد دمشقی روایت کرده، من از سربازان عمر بن عبدالعزیز بودم که غیلان پیش او آمد و گفت: ای عمر! اهل شام می­­پندارند که معاصی قضای خداوند است و تو نیز با آنان هم­عقیده­ای؛ عمر گفت: وای بر تو ای غیلان! آیا نمی­بینی که من مظالم بنی­امیه را ظلم می­دانم و آنان را برمی­گردانم!؟ آیا فکر می­کنی قضای خداوند را نیز ظلم می­دانم و برمی­گردانم!؟

مؤلف گوید: سید در طرائف فصلی پرمحتوا در ردّ جبری­ها آورده است که ما آن را نیاوردیم تا کتاب طولانی نشود، علاوه بر این­که آوردن آن از هدف ما خارج است. هر کسی که مایل است به آن کتاب مراجعه کند. در این زمینه قبلاً روایت حسین بن خالد را در کتاب نفی تشبیه آوردیم.

روایت 111.

کراجکی در کنزالفوائد گفته است: امام صادق علیه السلام به زرارۀ بن أعین فرمودند: آیا می­خواهی درباره قضا و قدر جمله­ای برایت بگویم؟ زراره عرض کرد: آری فدایتان شوم. ایشان فرمودند: وقتی روز قیامت فرا رسد و خداوند خلایق را جمع کند، از آنان در مورد چیزهایی که با آنان پیمان بسته است بازخواست می­کند، اما از چیزهایی که بر آنان قضا نموده است بازخواست نمی­کند.

روایت 112.

از أیوب بن نوح روایت شده که امام رضا علیه السلام از طریق پدرانشان علیهم السلام روایت کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: پنج کس هستند که آتش بر آنان خاموش نشود و بدن­هایشان نمیرد؛ مردی که شرک ورزیده است، مردی که عاق پدر و مادرش شده است، مردی که از برادر [مؤمن]ش پیش سلطان سعایت کرده و سلطان او را کشته است، مردی که انسان بی­گناهی را کشته است و مردی که گناه کرده و گناهش را بر عهده خداوند عزّ و جلّ گذاشته است.

ص: 60

الْمُوقِدَ لِلنَّارِ هُوَ الْمُطْفِئُ لَهَا فَانْقَطَعُوا وَ لَمْ یَرُدُّوا جَوَاباً وَ مِنَ الْحِکَایَاتِ أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الْیَهُودِ اجْتَمَعُوا إِلَی أَبِی بَحْرٍ الْخَاقَانِیِّ فَقَالُوا لَهُ مَا مَعْنَاهُ أَنْتَ سُلْطَانٌ عَادِلٌ مُنْصِفٌ وَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فِی بَلَدِکَ الْمُجَبِّرَةُ وَ هُمُ الَّذِینَ یُعَوَّلُونَ عَلَیْهِمْ فِی الْأَقْوَالِ وَ الْأَفْعَالِ وَ هُمْ یَشْهَدُونَ لَنَا أَنَّنَا لَا نَقْدِرُ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ لَا الْإِیمَانِ فَکَیْفَ تَأْخُذُ الْجِزْیَةَ مِنْ قَوْمٍ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ لَا الْإِیمَانِ فَجَمَعَ الْمُجَبِّرَةَ وَ قَالَ لَهُمْ مَا تَقُولُونَ فِیمَا قَدْ ذَکَرَهُ الْیَهُودُ مِنِ احْتِجَاجِهِمْ عَلَیْکُمْ فَقَالُوا کَذَا نَقُولُ إِنَّهُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ فَطَالَبَهُمْ بِالدَّلِیلِ عَلَی قَوْلِهِمْ فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ فَنَفَاهُمْ وَ مِنَ الْحِکَایَاتِ الْمَذْکُورَةِ فِی ذَلِکَ مَا رُوِیَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ زِیَادٍ الدِّمَشْقِیِّ أَنَّهُ قَالَ کُنْتُ فِی حَرَسِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ فَدَخَلَ غَیْلَانُ فَقَالَ یَا عُمَرُ إِنَّ أَهْلَ الشَّامِ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعَاصِیَ قَضَاءُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ تَقُولُ ذَلِکَ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا غَیْلَانُ أَ وَ لَسْتَ تَرَانِی أُسَمِّی مَظَالِمَ بَنِی مَرْوَانَ ظُلْماً وَ أَرُدُّهَا أَ فَتَرَانِی أُسَمِّی قَضَاءَ اللَّهِ ظُلْماً وَ أَرُدُّهُ.

أقول أورد السید فی الطرائف فصلا مشبعا فی الردّ علی المجبّرة ترکنا إیراده لئلا یطول الکتاب مع کونه خارجا عن مقصودنا فمن أراد الاطلاع علیه فلیراجع إلی الکتاب المذکور و قد مرّ خبر الحسین بن خالد فی ذلک فی باب نفی التشبیه (1).

نکته­ای مفید

سید مرتضی قدس الله روحه گفته است: اگر کسی سؤال کند و بگوید: اگر کسی در مسأله استطاعت با شما مخالف باشد و معتقد باشد [ممکن است] مکلف بر چیزهایی که قادر بر آن­ها نیست و نمی­تواند آن­ها را انجام دهد، تکلیف می­شود و برای اثبات مدعای خویش به این سخن خداوند متعال: «انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»(1){ببین چگونه برای تو مَثَل­ها زدند و گمراه شدند در نتیجه راه به جایی نمی توانند ببرند} استناد کند؛ زیرا ظاهر این آیه اقتضا می­کند که آنان بر کاری که انجام نمی­دهند استطاعت ندارند و قدرت، [فقط] در زمان انجام کار وجود دارد، و نیز به این سخن خداوند متعال در قصه موسی: «إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً»(2){گفت تو هرگز نمی توانی هم­پای من صبر کنی} استناد کند و بگوید: [خضر] قدرت موسی بر صبر را در همان حالتی که در آن حال صبر نمی­کرد، نفی کرده است و این نشان می­دهد که قدرت [فقط] در زمان فعل است، و هم­چنین به این سخن خداوند متعال: «ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ»(3){آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند} استناد کند، چگونه استدلال او را دفع می­کنید؟

به او گفته می­شود: اولین چیزی که ما می­گوییم این است که کسی که با ما در این بخش از مسأله استطاعت مخالف است، برایش صحیح نیست که به نقلیات استناد کند؛ زیرا مسلک او با صحت نقلیات سازگاری ندارد. و اگر بخواهد بر عقیده خود باقی باشد، نمی­تواند از طریق نقلیات به چیزی علم پیدا کند؛ زیرا کسی که ممکن می­داند خداوند متعال کافر را، با این­که قادر بر ایمان آوردن نیست، مکلف بر ایمان کند، دیگر نمی­تواند یقین داشته باشد که کارهای قبیح از خداوند عزّ و جلّ سر نمی­زند، و وقتی به چنین چیزی یقین نداشته باشد، باید قبول کند که ممکن است کارها و خبرهای قبیح از خداوند صادر شود و ممکن است خداوند شخص دروغ­گویی را [به عنوان رسول] بفرستد که به دروغ به آنان خبر بدهد، [و حال آن­که] خداوند بلندمرتبه­تر از این است. بنابراین اگر دلیل نقلی او [یعنی آیاتی که به آن استدلال کرد] کلام خداوند باشد، [این مسأله که از نظر او] امکان صدور دروغ از جانب خداوند [وجود دارد،] استدلال او را مخدوش می­کند و اگر کلام رسول خدا باشد، [این که از نظر او] امکان دروغ­گو بودن رسول [وجود دارد،] استدلال او را مخدوش می­کند و این­ها همه به جهت این است که صدور بعضی از کارهای قبیح از جانب خداوند ممکن دانسته شده است.

آنان نمی­توانند [در جواب] بگویند این که خداوند متعال به کافر امر کرده که با این که قادر نیست ایمان بیاورد، [قبیح نیست و بلکه] نیکوست؛ زیرا کافر به اختیار خودش در آن داخل شده است، چون او مشغول کفر شده و ایمان را ترک کرده است، و هم­چنین استناد ما به نقلیات وقتی باطل است که این سخنان را به نحوی به خداوند متعال نسبت دهیم که قبیح باشد.

به این دلیل [نمی­توانند چنین بگویند] که این سخن آنان اگر نتواند در تصحیح [مشکل] تکلیف به فوق طاقت، که پیش از این گفتیم، مؤثر نباشد، در تصحیح آن­چه که ما لازمه عقاید آنان برشمردیم نیز مؤثر نخواهد بود؛ زیرا بنابر اعتقاد آنان ممکن است خداوند دروغ و سایر قبایح را انجام دهد و اگر این کارها را به نحوی که از او قبیح نیست انجام دهد، همه این­ها نیکو می­باشند.

و [به علاوه،] این سخن آن­ها که [گفتند] ما این کارها را به نحوی که قبیح است به خداوند نسبت نمی­دهیم، معنایی ندارد؛ این سخن به منزله این است که صدور دروغ را از خداوند ممکن بدانیم و دروغ گفتن او را کار نیکویی بدانیم، و با این حال ادعا کنیم دانشی که از طریق سخنان او به آن دست می­یابیم صحیح است؛ زیرا ما کار قبیحی را به خداوند نسبت ندادیم که کسب دانش از طریق سخنان او باطل باشد،

ص: 61

همان­طور که کسی که چنین می­گوید، عذری در [بطلان] سخنش ندارد، مخالف استطاعت نیز عذری نخواهد داشت.

حال به تأویل آیات باز می­گردیم؛ اما این سخن خداوند: «انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»(1){ببین چگونه برای تو مَثَل­ها زدند و گمراه شدند در نتیجه راه به جایی نمی توانند ببرند}، در آن هیچ سخن و توضیحی در مورد چیزی که بر آن قدرت ندارند، وجود ندارد؛ چیزی که [مخالفین استطاعت] می­گویند وقتی درست است که برایشان [در این آیه] شرح داده می­شد که نمی­توانند راهی برای انجام فلان کار معین داشته باشند، ولی وقتی توضیحی در این­باره داده نشده است، آنان نمی­توانند به این آیه استناد کنند.

اگر گفته شود: خداوند متعال قبل از این جمله سخن از گمراهی آنان آورده است؛ بنابراین مقصود از این که نمی­توانند راه به جایی ببرند این است که نمی­توانند از گمراهی خود دست بکشند.

می­گوییم: خداوند متعال همان­طور که [قبل از این جمله] از گمراهی سخن گفته است، از مثال آوردن آنان نیز سخن گفته است؛ پس ممکن است مقصود خداوند این باشد که آن­ها نمی­توانند مثال­هایی که آورده­اند را ثابت کنند و این کار حقیقتاً غیر مقدور و خارج از توان است، و ظاهراً این وجه بهتر است؛ زیرا خداوند متعال [ابتدا] حکایت کرده که آنان برای پیامبر مثال­هایی ­آوردند و [سپس مسأله] گمراهی آنان و این [مسأله] ­که آنان راه به جایی نمی­برند را به چیزی که قبلاً گفته است مربوط کرده است، که ظاهر این اقتضا می­کند هر دو مسأله به همان سخن ابتدایی مربوط باشد؛ آنان به مثال زدن خود گمراه گشتند و نمی­توانند مثال­هایی که زده­اند را ثابت کنند. مضاف بر این­ها، خداوند متعال [در این آیه] فرموده است که آنان گمراه شدند، که ظاهرش گمراهی آنان در زمان گذشته است، [حال] اگر [قرار باشد] این سخن خداوند که فرموده راه به جایی نمی­برند به آن گمراهی گذشته آنان برگردد، [باید بگوییم] مقصود از این آیه این است که آن­ها در آینده قادر نخواهند بود که گذشته را ترک کنند. و [پر واضح است که] کسی با این [مقصود] مخالف نیست. و هم­چنین این­که آن­ها نتوانند در زمان حال یا آینده از گمراهی خود دست بکشند و نتوانند از آن خارج شوند و ترک گمراهی برایشان غیر ممکن باشد، که ما قبول نداریم، در این [توجیه] وجود ندارد. بنابراین حالا که [معلوم شد] آیه معنای روشنی ندارد، پس این­که آنان نفی استطاعت موجود در آیه را به چیزی که به آن مکلف شده بودند حمل کرده­اند، اولویتی بر این ندارد که ما آن را به چیزی غیر از تکلیف حمل کنیم، یا [بگوییم] مقصود [از عدم استطاعت،] بیان سختی و مشقت زیاد[ی] است [که آنان در راه بازگشت از گمراهی باید متحمل شوند]، چه این­که متداول است در مورد کسی که قصد انجام کار سختی را دارد، گفته می­شود او نمی­تواند آن کار را انجام دهد و قدرت آن را ندارد و امکان انجام آن برایش نیست. آیا نشنیده­اید که مردم عادی می­گویند او نمی­تواند با فلانی صحبت کند و به او نگاه کند و چیزهایی از این قبیل، و مقصودشان فقط سختی و زحمت و مشقت آن کار است!؟

ص: 62

طریقة السمع فلما کان من ذکرناه لا عذر له فی هذا الکلام لم یکن للمخالف فی الاستطاعة عذر بمثله.

و نعود إلی تأویل الآی أما قوله انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا فلیس فیه ذکر للشی ء الذی لا یقدرون علیه و لا بیان له و إنما یصح ما قالوه لو بین لهم أنهم لا یستطیعون سبیلا إلی أمر معین فأما إذا لم یذکر ذلک کذلک فلا متعلق لهم.

فإن قیل فقد ذکر تعالی من قبل ضلالهم فیجب أن یکون المراد بقوله فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا إلی مفارقة الضلال.

قلنا إنه تعالی کما ذکر الضلال فقد ذکر ضرب المثل منهم فیجوز أن یرید أنهم لا یستطیعون سبیلا إلی تحقیق ما ضربوه من الأمثال و ذلک غیر مقدور علی الحقیقة و لا مستطاع و الظاهر أن هذا الوجه أولی لأنه تعالی حکی عنهم أنهم ضربوا له الأمثال و جعل ضلالهم و أنهم لا یستطیعون السبیل متعلقا بما تقدم ذکره و ظاهر ذلک یوجب رجوع الأمرین جمیعا إلیه و أنهم ضلوا بضرب المثل و أنهم لا یستطیعون سبیلا إلی تحقیق ما ضربوه من المثل علی أنه تعالی قد أخبر عنهم بأنهم ضلوا و ظاهر ذلک الإخبار عن ماضی فعلهم فإن کان قوله فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا یرجع إلیه فیجب أن یدل علی أنهم لا یقدرون فی المستقبل علی ترک الماضی و هذا مما لا یخالف فیه و لیس فیه ما نأباه من أنهم لا یقدرون فی المستقبل أو فی الحال علی مفارقة الضلال و الخروج عنه و تعذر ترکه و بعد (1)فإذا لم یکن للآیة ظاهر فلم صاروا بأن یحملوا نفی الاستطاعة علی أمر کلفوه بأولی منا إذا حملنا ذلک علی أمر لم یکلفوه أو علی أنه أراد الاستثقال و الخبر عن عظم المشقة علیهم و قد جرت عادة أهل اللغة بأن یقولوا لمن یستثقل شیئا إنه لا یستطیعه و لا یقدر علیه و لا یتمکن منه أ لا تری أنهم یقولون فلان لا یستطیع أن یکلم فلانا و لا ینظر إلیه و ما أشبه ذلک و إنما غرضهم الاستثقال و شدة الکلفة و المشقة.

ص: 62

اگر گفته شود: اگر این آیه ظاهر روشنی که شاهد درستی مسلک مخالفین [استطاعت] باشد را ندارد، پس به نظر شما مقصود از آن چیست؟ می­گوییم: أبو علی گفته است مقصود این است که آن­ها نمی­توانند راهی برای بیان تکذیب پیامبر بیابند؛ آن­ها گمان کردند با مثال­هایی که زدند دروغ [بودن ادعای] ایشان را روشن می­کنند، ولی خداوند متعال خبر داد که این کار از توان آن­ها بیرون است، چرا که تکذیب [انسان] راست­گو و باطل­کردن حق امری، غیر مقدور است و استطاعت شامل آن نمی­شود. أبوهاشم گفته است مقصود از این آیه این است که آنان به جهت گمراهی­ ناشی از تمثیل و کفرشان نمی­توانند راهی به سوی خیر، که همانا نجات از عقاب و رسیدن به ثواب است بیابند. با این توضیح، گفته نشود: چطور نمی­توانند راهی به سوی خیر و هدایت بیابند و حال آن­که از نظر شما آنان قادر بر ایمان آوردن و توبه کردن هستند و هر گاه این کار را بکنند، مستحق ثواب می­باشند؛ زیرا مقصود ما این است که آنان تا هنگامی که در ضلالت و کفر باقی هستند، هیچ راهی برای [رسیدن به] خیر و هدایت ندارند، و تنها هنگامی راهی به سوی آن خواهند داشت که از حالی که در آن هستند دست بردارند. [البته] مطلبی که ما پیش از این گفتیم نیز در معنای آیه محتمل است، و آن این­که مقصود از نفی استطاعت از آنان این باشد که ایمان آوردن برایشان بسیار سخت است، زیرا گاهی در مورد کسی که کاری برایش دشوار است گفته می­شود که او نمی­تواند آن کار را انجام دهد. چنان­چه این سخن پیش از این نیز در کتاب غرر سید رحمه الله گذشت.

اما این سخن خداوند متعال در قصه موسی: «إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً»(1){گفت تو هرگز نمی توانی هم­پای من صبر کنی}، ظاهرش اقتضا می­کند که تو در آینده نمی­توانی صبر کنی، و دلالتی بر این ندارد که او از همان زمان حال نمی­ تواند در زمان بعد صبر کند. و نیز ممکن است [معنایش این باشد که] صبری که اکنون بر آن قادر است، در آینده از توانش خارج می­شود، که [البته این معنا] بر خلاف مقتضای [ظاهری] آیه است؛ زیرا موسی اگرچه در همه اوقات در برابر سؤالاتش صبر نکرده است، ولی گاهی اوقات نیز صبر کرده است و بدین ترتیب استطاعت او بر صبر در همه اتفاقات آینده سلب نشده است.

به علاوه این­که مقصود از این آیه واضح است و خداوند متعال خبر داده است که سؤال نکردن در مورد چیزی که انسان شناختی به آن ندارد و بر آن واقف نیست، کاری دشوار است و بر انسان سخت می­آید. و به همین جهت می­بینیم که اگر یکی از ما در برابر چیزی قرار بگیرد که آن را نمی­شناسد و برایش تازگی دارد، نفسش با او درگیر می­شود که در مورد آن سؤال و جست و جو کند و برایش سخت است که از پرس و جو دست بکشد. [در این ماجرا نیز] وقتی از [آن شخصی که] همراه موسی [بود] کارهایی با ظاهر بد، سر زد، صبر در برابر سؤال کردن برایش دشوار شد. و شاهد بر درستی این وجه، این سخن خداوند متعال است که فرمود: «وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً»(2){و چگونه می توانی بر چیزی که به شناخت آن احاطه نداری صبر کنی}، که نشان می­دهد علت کم­صبری موسی همان است که گفتیم و نه چیز دیگری. اگر آن­طور که آنان گمان کردند می­بود، باید می­گفت: چطور صبر می­کنی با این­که توان صبر کردن را نداری!؟

ص: 63

فإن قیل فإذا کان لا ظاهر للآیة یشهد بمذهب المخالف فما المراد بها عندکم قلنا قد ذکر أبو علی أن المراد أنهم لا یستطیعون إلی بیان تکذیبه سبیلا لأنهم ضربوا الأمثال ظنا منهم بأن ذلک یبین کذبه فأخبر تعالی أن ذلک غیر مستطاع لأن تکذیب صادق و إبطال حق مما لا تتعلق به قدرة و لا تتناوله استطاعة و قد ذکر أبو هاشم أن المراد بالآیة أنهم لأجل ضلالهم بضرب المثل و کفرهم لا یستطیعون سبیلا إلی الخیر الذی هو النجاة من العقاب و الوصول إلی الثواب و لیس یمکن علی هذا أن یقال کیف لا یستطیعون سبیلا إلی الخیر و الهدی و هم عندکم قادرون علی الإیمان و التوبة و متی فعلوا ذلک استحقوا الثواب لأن المراد أنهم مع التمسک بالضلال و المقام علی الکفر لا سبیل لهم إلی خیر و هدی و إنما یکون لهم سبیل إلی ذلک بأن یفارقوا ما هم علیه و قد یمکن أیضا فی معنی الآیة ما تقدم ذکره من أن المراد بنفی الاستطاعة عنهم أنهم مستثقلون للإیمان فقد یخبر عمن یستثقل شیئا بأنه لا یستطیعه علی ما تقدم ذکره کذا فی کتاب الغرر للسید رحمه الله.

فأما قوله تعالی فی قصة موسی علیه السلام إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً فظاهره یقتضی أنک لا تستطیع ذلک فی المستقبل و لا یدل علی أنه غیر مستطیع للصبر فی الحال أن یفعله فی الثانی و قد یجوز أن یخرج فی المستقبل من أن یستطیع ما هو فی الحال مستطیع له غیر أن الآیة تقتضی خلاف ذلک لأنه قد صبر عن المسألة أوقاتا و إن لم یصبر عنها فی جمیع الأوقات فلم تنتف الاستطاعة للصبر عنه فی جمیع الأحوال المستقبلة.

علی أن المراد بذلک واضح و إنه تعالی خبر عن استثقاله الصبر عن المسألة عما لا یعرف و لا یقف علیه لأن مثل ذلک یصعب علی النفس و لهذا یجد أحدنا إذا جری بین یدیه ما ینکره و یستبدعه تنازعه نفسه إلی المسألة عنه و البحث عن حقیقته و یثقل علیه الکف عن الفحص عن أمره فلما حدث من صاحب موسی علیه السلام ما یستنکر ظاهره استثقل الصبر عن المسألة عن ذلک و یشهد لهذا الوجه قوله تعالی وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً فبین أن العلة فی قلة صبره ما ذکرناه دون غیره و لو کان الأمر علی ما ظنوا لوجب أن یقول و کیف تصبر و أنت غیر مطیق للصبر.

ص: 63

اما این سخن خداوند متعال: «ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ»(1){آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند}، آنان نمی­توانند به ظاهر این آیه استناد کنند؛ زیرا "سمع" اسم معنا نیست که مقدور باشد، چون ادراک بنابر قول صحیح اسم معنا نیست و اگر هم ثابت شود که اسم معناست، چنان­چه أبوعلی می­گوید، باز هم برای بنده غیر مقدور است؛ زیرا خداوند ازلی متعال تنها کسی است بر آن قدرت دارد. این­ سخن در صورتی است که مقصود از سمع ادراک باشد. اما اگر مقصود از سمع، عضو حس­گر [یعنی گوش] باشد، باز هم مقدور بندگان نیست؛ زیرا جواهر و بیّنات و معناهایی که حواس به آن­ها تخصص می­یابند تا ادراک صورت گیرد، از چیزهایی هستند که تنها خداوند ازلی متعال بر آن قدرت دارد. بنابراین چیزی برای استناد آن­ها در ظاهر آیه وجود ندارد. اگر بگویند شاید مقصود از سمع، شنوا بودن آن­ها باشد و مانند این است که خداوند استطاعت شنیدن را از آنان نفی کرده است؛ در جواب می­گوییم: این خلاف ظاهر [آیه] است، و اگر هم چنین چیزی ثابت شود، نفی استطاعت را، بر همان نکته­ای که پیش از این گفته شد که مقصود دشواری و مشقت زیاد است، حمل می­کنیم، چنان­چه گفته می­شود فلانی نمی­تواند مرا ببیند و نمی­تواند با من صحبت کند و جملاتی شبیه این. و این برای کسی که در آن تأمل کند، روشن است.

سید رضی الله عنه گفته است: اگر کسی در مورد این سخن خداوند متعال: «قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ * وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ»(2){[ابراهیم] گفت آیا آن­چه را می تراشید می پرستید!؟ * با این­که خدا شما و آن­چه را که بر می سازید آفریده است.} بگوید آیا ظاهر این سخن اقتضا نمی­کند که خداوند اعمال بندگان را آفریده است؟ زیرا کلمه "ما" در این­جا به معنای "الذی" است، گویا فرموده است که شما را آفرید و نیز اعمالتان را آفرید.

در جواب می­گوییم: اهل حق این آیه را بر این که مقصود از «وَ ما تَعْمَلُونَ» یعنی کارهایی که در سنگ و چوب، و چیزهای دیگری که بت­ها را از آن می­ساختند و آن­ها را می­پرستیدند، انجام می­دهید، حمل کرده­اند و گفته­اند بعید نیست منظور از «وَ ما تَعْمَلُونَ» همین باشد؛ چه این­که منظور از «أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ» نیز همین است، زیرا مقصود ابراهیم این نبوده که شما عمل تراش­کاری خود، که یکی از افعالتان می­باشد را می­پرستید، بلکه مراد چیزهایی که در آن تراش می­دادند بوده است؛ چنان­چه خداوند متعال در قصه موسی فرمود: «تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ»(3){آن­چه

را

به دروغ ساخته بودند فرو بلعید} و فرمود: «تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا»(4){تا هر چه را ساخته اند ببلعد}،

ص: 64

و أما قوله تعالی ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ فلا تعلق لهم بظاهره لأن السمع لیس بمعنی فیکون مقدورا لأن الإدراک علی المذهب الصحیح لیس بمعنی و لو ثبت أنه معنی علی ما یقوله أبو علی لکان أیضا غیر مقدور للعبد من حیث اختص القدیم تعالی بالقدرة علیه هذا إن أرید بالسمع الإدراک و إن أرید به نفس الحاسة فهی أیضا غیر مقدورة للعباد لأن الجواهر و ما تخصص به الحواس من البینة و المعانی لیصح به الإدراک مما ینفرد القدیم تعالی بالقدرة علیه (1)فالظاهر لا حجة لهم فیه. فإن قالوا و لعل المراد بالسمع کونهم سامعین کأنه نفی عنهم استطاعة أن یسمعوا قلنا هذا خلاف الظاهر و لو ثبت أن المراد ذلک لحملنا نفی الاستطاعة هاهنا علی ما تقدم ذکره من الاستثقال و شدة المشقة کما یقول القائل فلان لا یستطیع أن یرانی و لا یقدر علی أن یکلمنی و ما أشبه ذلک و هذا بین لمن تأمله. (2)و قال رضی الله عنه إن سأل سائل عن قوله تعالی قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ (3)فقال أ لیس ظاهر هذا القول یقتضی أنه خالق لأعمال العباد لأن ما هاهنا بمعنی الذی فکأنه قال خلقکم و خلق أعمالکم.

قلنا قد حمل أهل الحق هذه الآیة علی أن المراد بقوله وَ ما تَعْمَلُونَ أی و ما تعملون فیه من الحجارة و الخشب و غیرهما مما کانوا یتخذونه أصناما و یعبدونها قالوا و غیر منکر أن یرید بقوله وَ ما تَعْمَلُونَ ذلک کما أنه قد أراد ما ذکرناه بقوله أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ لأنه لم یرد أنکم تعبدون نحتکم الذی هو فعل لکم بل أراد ما تفعلون فیه النحت کما قال تعالی فی عصا موسی علیه السلام تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ (4)و تَلْقَفْ ما

ص: 64

و مقصودش این بود که عصا، ریسمان­هایی که [آن ساحران] سحر خود را در آن­ها نمایان کرده بودند فرو ببلعد و همان ریسمان­ها بودند که ساخته و بهتان آن­ها در آن­ها ظاهر شده بود و خداوند فرمود: «مَا صَنَعُوا» و «ما یَأْفِکُونَ»، که مقصود آن­چه ساخته بودند و آن­چه بهتان زده بودند، می­باشد. و از این قبیل است این سخن خداوند متعال: «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ»(1){برای او هر چه می خواست از نمازخانه ها و مجسمه ها و ظروف بزرگ می­ساختند}، که منظور آن­چه عمل در آن صورت می­گرفته بوده است نه خود عمل، و این­گونه استعمال نیز رایج و شایع است؛ مثلاً می­گویند این درب کار نجار است، و یا در مورد خلخال می­گویند این کار جواهرساز است، با این­که اجسامی که به آن اشاره شد، عمل نیستند، بلکه عمل در آن­ها انجام شده است. پس این­گونه آوردن عبارت [اشکالی ندارد و] نیکو است.

اگر گفته شود: همه این چیزهایی که گفتید، اگر هم استعمال بشود، [استعمالش] مجازی و وسیع­نگرانه است؛ زیرا عمل حقیقتاً فقط در مورد فعل فاعل به کار برده می­شود، نه آن چیزی که فاعل عملش را روی آن انجام می­دهد، اگرچه در بعضی از مواضع به استعاره گرفته شده است. [در جواب] می­گوییم: ما نمی­پذیریم این استعمالی که گفتیم [استعمالی] مجازی باشد، بلکه می­گوییم این معنا تنها معنایی است که [از این استعمالات] فهمیده می­شود؛ زیرا وقتی کسی می­گوید این لباس، کارِ [دست] است­، جز این­ [معنا] که روی آن کار شده است از آن فهمیده نمی­شود. و ما هیچ­گاه ندیدیم که کسی به جای این­که بگوید این لباس، کار فلانی است، بگوید این از چیزهایی است که کار فلانی بر روی آن انجام شده است. پس همان استعمال اول به این­که یک استعمال حقیقی باشد نزدیک­تر است. و بعید نیست که در حقیقت معنای اصلی همان باشد که آن­ها گفتند، ولی سپس با استعمالت عرفی به معنایی که ما گفتیم منتقل شده باشد و به آن اختصاص یافته باشد، طوری که معنای دیگری غیر از آن فهمیده نمی­شود. چنان­چه الفاظ زیادی به این صورت [از معنای اصلی خود به معنای دیگری] منتقل شده­اند. و در فهمیدن معنای الفاظ، همان معنایی که اکنون در آن استعمال می­شوند ملاک است نه آن معنایی که در اصل داشته­اند. پس باید مفهومی وجود داشته باشد.

بنابراین ظاهر آیه همان است که ما گفتیم، مضاف بر این­که اگر هم بخواهیم بپذیریم این استعمال مجازی است، باز هم باید به وجهی معنا را به همان بازگردانیم. یکی از این وجوه این است که خداوند متعال این کلام را برای خوار شمردن و توبیخ کردن افعال آن­ها و عیب­جویی بر مذهبشان آورده است،

ص: 65

صَنَعُوا(1) وإنما أراد أن العصا تلقف الحبال التی أظهروا سحرهم فیها ، وهی التی حلتها صنعتهم وإفکهم فقال : « مَا صَنَعُوا وَ مَا یَأفکون » وأراد ما صنعوا فیه ، وما یأفکون فیه ، ومثله قوله تعالی : «یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِنْ مَحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ» (2) وإنما أراد المعمول فیه دون العمل _ وهذا الاستعمال أیضا سائع شائع _ لانهم یقولون : هذا الباب عمل النجار ؛ وفی الخلخال : هذا من عمل الصائغ ؛ وإن کانت الاجسام التی أشیر إلیها لیست أعمالا لهم ، وإنما عملوا فیها فحسن إجراء هذه العبارة.

فإن قیل کل الذی ذکرتموه و إن استعمل فعلی وجه المجاز و الاتساع لأن العمل فی الحقیقة لا یجری إلا علی فعل الفاعل دون ما یفعل فیه و إن استعیر فی بعض المواضع قلنا لیس نسلم لکم أن الاستعمال الذی ذکرناه علی سبیل المجاز بل نقول هو المفهوم الذی لا یستفاد سواه لأن القائل إذا قال هذا الثوب عمل فلان لم یفهم منه إلا أنه عمل فیه و ما رأینا أحدا قط یقول فی الثوب بدلا من قوله هذا من عمل فلان هذا مما حله عمل فلان فالأول أولی بأن یکون حقیقة و لیس ینکر أن یکون الأصل فی الحقیقة ما ذکروه ثم انتقل بعرف الاستعمال إلی ما ذکرناه و صار أخص به و مما لا یستفاد من الکلام سواه کما انتقلت ألفاظ کثیرة علی هذا الحد و لا اعتبار بالمفهوم من الألفاظ إلا بما استقر علیه استعمالها دون ما کانت علیه فی الأصل فوجب أن یکون المفهوم.

و الظاهر من الآیة ما ذکرناه علی أنا لو سلمنا أن ذلک مجاز لوجب المصیر إلیه من وجوه فمن ذلک (3)أنه تعالی أخرج الکلام مخرج التهجین لهم و التوبیخ لأفعالهم و الإزراء علی مذاهبهم فقال أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ و متی لم یکن قوله وَ ما تَعْمَلُونَ المراد به تعملون فیه لیصیر تقدیر الکلام أ تعبدون الأصنام التی تنحتونها و الله خلقکم و خلق هذه الأصنام التی تفعلون فیها التخطیط و التصویر لم یکن للکلام معنی و لا مدخل فی باب التوبیخ و یصیر علی ما یذکره المخالف کأنه

ص: 65

فرموده است: «قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ * وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ»(1){[ابراهیم] گفت آیا آن­چه را می تراشید می پرستید!؟ * با این­که خدا شما و آن­چه را که بر می سازید آفریده است}،و از آن­جا که مقصود از «وَ ما تَعْمَلُونَ»، چیزهایی که روی آن کار می­کنند نیست تا معنای تقدیری آن این باشد که آیا بت­هایی را که تراشیده­اید را می­پرستید، و حال آن­که خداوند شما را و این بت­هایی که در آن نقش و نگار می­کنید را آفریده است، دیگر معنای مشخصی ندارد و نمی­تواند توبیخ را برساند و مطابق سخن مخالف، گویا خداوند فرموده است آیا آن­چه را می­تراشید می­پرستید؟ و حال آن­که خداوند شما را و عبادات شما را آفریده است، پس چه وجهی برای سرزنش می­ماند و این بیشتر از این­که ملامت و توبیخ باشد، شبیه عذر می­ماند، زیرا اگر خداوند خالق بت­پرستی­های آنان باشد، دیگر چه وجهی برای ملامت آن­ها می­ماند!؟ به علاوه این­که این سخن خداوند متعال: «وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ» که بعد از «قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ» آمده است، به عنوان علتی برای منع از عبادت غیر خداوند آورده شده است، بنابراین [از جهت کلامی] باید متعلق به «قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ» باشد و در منع­کردن از عبادت خداوند مؤثر باشد، حال اگر منظور از «ما تَعْمَلُونَ» خود کار آنان یعنی تراشیدن و نه آن­چه که روی آن کار می­کنند باشد، کلام فایده­ای نخواهد داشت؛ زیرا آن­ها تراشیدن را نمی­پرستیدند، بلکه چیزی که روی آن تراش­کاری می­کردند را می­پرستیدند و این جمله دیگر ارتباطی به منع از پرستیدن بت­ها ندارد. هم­چنین اگر «ما تَعْمَلُونَ» را به کارهای دیگر آنان غیر از تراشیدن حمل کنیم و آن را بر چیزهایی که در آن عمل می­کردند، بیشتر شبیه به سخن بیهوده و بی­فایده می­شود و ارتباطش با سخن قبلی کمتر می­شود. پس راهی نمی­ماند جز این­که بگوییم مقصود این بوده است که خداوند شما را و آن­چه را که در آن­ها تراش می­دهید را آفریده است، پس چگونه مخلوقی مانند خود را می­پرستید!؟

اگر گفته شود: چرا پنداشته­اید اگر معنا همانی باشد که ما می­گوییم، قول دوم نمی­تواند ارتباطی به منع پرستش بت­ها داشته باشد، و حال آن که انکار نمی­کنید آن­چه ما گفتیم [می­تواند] وجهی بر منع پرستش بت­ها داشته باشد. مضاف بر این­که اگر آن­چه شما گفتید نیز مقصود باشد، وجهی وجود دارد و آن این­که کسی که ما و افعالمان را آفریده است کسی نیست جز همان معبود ازلی که عبادت شایسته اوست و کسی غیر از خداوند متعال ازلی، همان­طور که محال است ما را آفریده باشد، محال است افعال را به همان نحوی که خداوند ازلی آفریده، در ما آفریده باشد. بنابراین معنایی که ما می­گوییم نیز [در منع پرستش بت­ها] مؤثر است.

در جواب می­گوییم: معلوم است که اگر جمله دوم به مثابه تعلیل برای جمله اول باشد و در منع از پرستش [بت­ها] مؤثر باشد، این که متضمن این باشد که شما و آن­چه آن را می­پرستید مخلوق هستید، بهتر از آن است که این جمله به مطلبی که شما گفتید که فقط مقتضی خلق آنان و نه خلق آن­چه می­پرستند منصرف شود، زیرا هیچ دلیلی برای منع از پرستش بت­ها بهتر از مخلوق بودن بت­ها و مخلوق­ بودن پرستندگان آن نیست. و شاهد بر این مطلب این سخن خداوند متعال در جای دیگر قرآن است که فرمود: «أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ * وَ لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ»(2){آیاموجوداتی را [با او] شریک می گردانند که چیزی را نمی آفرینند و خودشان مخلوقند * و نمی توانند آنان را یاری کنند و نه خویشتن را یاری دهند}؛

ص: 66

قال أ تعبدون ما تنحتون و الله خلقکم و خلق عباداتکم فأی وجه للتقریع و هذا إلی أن یکون عذرا أقرب من أن یکون لوما و توبیخا لأنه إذا خلق عبادتهم للأصنام فأی وجه للومهم علیها (1)علی أن قوله تعالی وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ بعد قوله أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ إنما خرج مخرج التعلیل للمنع من عبادة غیره تعالی فلا بد أن یکون متعلقا بما تقدم من قوله أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ و مؤثرا فی المنع من عبادة غیر الله فلو أفاد قوله ما تَعْمَلُونَ نفس العمل الذی هو النحت دون المعمول فیه لکان لا فائدة فی الکلام لأن القوم لم یکونوا یعبدون النحت و إنما کانوا یعبدون محله و أنه کان لا حظ فی الکلام للمنع من عبادة الأصنام و کذلک إن حمل قوله تعالی ما تَعْمَلُونَ علی أعمال أخر لیست نحتهم و لا هی ما عملوا فیه لکان أظهر فی باب اللغو و العبث و البعد عن التعلق بما تقدم فلم یبق إلا أنه أراد أنه خلقکم و ما تعملون فیه النحت فکیف تعبدون مخلوقا مثلکم.

فإن قیل لم زعمتم أنه لو کان الأمر علی ما ذکرناه لم یکن للقول الثانی حظ فی باب المنع من عبادة الأصنام و ما تنکرون أن یکون لما ذکرناه وجه فی المنع من ذلک علی أن ما ذکرتموه أیضا لو أرید لکان وجها و هو أن من خلقنا و خلق الأفعال فینا لا یکون إلا الإله القدیم الذی تحق له العبادة و غیر القدیم تعالی کما یستحیل أن یخلقنا یستحیل أن یخلق فینا الأفعال علی الوجه الذی یخلقها القدیم علیه فصار لما ذکرناه تأثیر.

قلنا معلوم أن الثانی إذا کان کالتعلیل للأول و المؤثر فی المنع من العبادة فلأن یتضمن أنکم مخلوقان و ما تعبدونه أولی من أن ینصرف إلی ما ذکرتموه مما لا یقتضی أکثر من خلقهم دون خلق ما عبدوه فإنه لا شی ء أدل علی المنع من عبادة الأصنام من کونها مخلوقة کما أن عابدها مخلوق و یشهد بما ذکرناه قوله تعالی فی موضع آخر أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ وَ لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ (2)

ص: 66

خداوند متعال در منع از پرستش معبودهای غیر از خود، این­گونه بر آنان احتجاج کرده که آن­ها نیز مخلوقند و چیزی نیافریده­اند و توان دفع ضرری از خودشان و آنان ندارند، و این واضح است. مضاف بر این­که حتی اگر سخن آنان بتواند مانند کلام ما ارتباط [جمله دوم] با جمله اول را توجیه کند، نمی­توان آن را بر ادعای آن­ها حمل کرد؛ زیرا با این توضیح آنان در عملی که به سبب آن توبیخ و سرزنش شده­اند، معذور خواهند بود، و چنان­چه گذشت قبیح است که آنان بر چیزی که در آن معذور هستند توبیخ شوند و بر چیزی سرزنش شوند که در مورد آن بی­گناه هستند. علاوه بر این­که ما نمی­پذیریم کسی که افعال بندگان را انجام می­دهد و خلق می­کند، سزاوار عبادت باشد؛ زیرا بندگان کارهای زشت نیز انجام می­دهند، و کسی که کارهای زشت انجام می­دهد، نمی­تواند معبود باشد و سزاوار عبادت نیست. بنابراین سخنی که گفتند نمی­تواند برای توجیه یکتاپرستی مؤثر باشد. از این گذشته این­که عمل با جمله «تَعْمَلُونَ» به آنان نسبت داده شده، نشان می­دهد تأویل آن­ها از این آیه نادرست است؛ زیرا اگر خداوند خالق عمل باشد، دیگر این عمل کار آن­ها نیست، زیرا عمل، کار کسی است که آن را احداث می­کند و بوجود می­آورد، پس چگونه می­تواند عمل آن­ها باشد!؟ و این تناقض در گفتار آن­هاست. با این بیان معلوم می­شود که ظاهر آیه نیز شاهد بر [درستی] مدعای ماست. گذشته از این­ها جمله «وَ ما تَعْمَلُونَ» مقتضی زمان آینده است و هر فعلی که موجود نباشد معدوم است، و محال است که خداوند متعال بگوید من خالق معدوم هستم.

اگر بگویند: اگرچه این لفظ [در ظاهر] برای زمان آینده است، ولی مقصود از آن زمان گذشته است و مانند این است که گفته باشد خداوند شما و کارهایی که انجام داده­اید را آفریده است؛

[در جواب] می­گوییم: این سخن به منزله دست برداشتن از ظاهری است که ادعا کردید به آن تمسک می­کنید، و شما در دست کشیدن از ظاهر آیه، وضعیتی بهتر از ما ندارید؛ زیرا ما با دلیل از ظاهر آیه دست کشیدیم و شما بدون دلیل از آن دست می­کشید.

اگر بگویند: شما نیز بنابر تأویل خودتان دقیقاً همین­گونه از ظاهر دست می­کشید و لفظ که برای زمان آینده است را بر زمان گذشته حمل می­کنید؛

[در جواب] می­گوییم: ما در تأویل خود به آن نیازی نداریم؛ زیرا ما این سخن خداوند متعال: «وَ ما تَعْمَلُونَ» را بر بت­هایی که [با تراشیدن] روی آن کار کرده بودند [و آن­ها را ساخته بودند] حمل کردیم و معلوم است که بت­ها قبل از این­که آنان روی آن­ها کار کنند موجود بوده­اند، پس صحیح بوده که خداوند متعال بگوید من آن­ها را خلق کرده­ام. ولی صحیح نبوده که بگوید من اعمالی که در آینده واقع می­شود را خلق کرده­ام. علاوه بر این­که اگر مقصود مطابق ادعای ایشان، اعمال آن­ها می­بود و نه چیزهایی که در آن عمل کرده [و آن­ها را ساخته] بودند، دیگر ظاهر آیه نمی­توانست دلیلی بر چیزی که آن­ها می­خواهند باشد؛ زیرا خلق به معنای تقدیر و تدبیر [نیز آمده] است و در از جهت لغوی مانعی ندارد که هنگامی که کسی فعل غیر خود را تقدیر و تدبیر می­کند گفته شود او خالق آن فعل است. به عنوان مثال آیا نمی­بینید که گفته می­شود من أدیم را خلق کردم!؟ اگرچه أدیم فعل کسی که آن را در موردش به کار می­برد نباشد. [به همین ترتیب ممکن است] معنای این­که خداوند افعال بندگان را خلق کرده این باشد که او مقدرکننده افعال است و مقادیر و مراتب افعال و جزایی که به سبب آن­ها سزاوار می­شویم را برایمان معین می­کند.

ص: 67

فاحتج تعالی علیهم فی المنع من عبادة الآلهة دونه بأنها مخلوقة لا تخلق شیئا و لا تدفع عن أنفسها ضرا و لا عنهم و هذا واضح علی أنه لو ساوی ما ذکروه ما ذکرناه فی التعلق بالأول لم یسغ حمله علی ما ادعوه لأن فیه عذرا لهم فی الفعل الذی عنفوا به و قرعوا من أجله و قبیح أن یوبخهم بما یعذرهم و یذمهم بما ینزههم علی ما تقدم علی أنا لا نسلم أن من یفعل أفعال العباد و یخلقها یستحق العبادة لأن من جملة أفعالهم القبائح و من فعل القبائح لا یکون إلها و لا تحق العبادة له فخرج ما ذکروه من أن یکون مؤثرا فی انفراده بالعبادة علی أن إضافته العمل إلیهم بقوله تعالی تَعْمَلُونَ یبطل تأویلهم هذه الآیة لأنه لو کان خالقا له لم یکن عملا لهم لأن العمل إنما یکون عملا لمن یحدثه و یوجده فکیف یکون عملا لهم و الله خلقه و هذه مناقضة لهم فثبت بهذا أن الظاهر شاهد لنا أیضا علی أن قوله وَ ما تَعْمَلُونَ یقتضی الاستقبال و کل فعل لم یوجد فهو معدوم و محال أن یقول تعالی إنی خالق للمعدوم.

فإن قالوا اللفظ و إن کان للاستقبال فالمراد به الماضی فکأنه قال و الله خلقکم و ما عملتم قلنا هذا عدول منکم عن الظاهر الذی ادعیتم أنکم متمسکون به و لیس أنتم بأن تعدلوا عنه بأولی منا بل نحن أحق لأنا نعدل عنه بدلالة و أنتم تعدلون بغیر حجة.

فإن قالوا فأنتم تعدلون عن هذا الظاهر بعینه علی تأویلکم و تحملون لفظ الاستقبال علی لفظ الماضی قلنا نحن لا نحتاج فی تأویلنا إلی ذلک لأنا إذا حملنا قوله وَ ما تَعْمَلُونَ علی الأصنام المعمول فیها و معلوم أن الأصنام موجودة قبل عملهم فیها فجاز أن یقول تعالی إنی خلقتها و لا یجوز أن یقول إنی خلقت ما سیقع من العمل فی المستقبل علی أنه لو أراد بذلک أعمالهم لا ما عملوا فیه علی ما ادعوه لم یکن فی الظاهر حجة علی ما یریدون لأن الخلق هو التقدیر و التدبیر و لیس یمتنع فی اللغة أن یکون الخالق خالقا لفعل غیره إذا قدره و دبره أ لا تری أنهم یقولون خلقت الأدیم و إن لم یکن الأدیم فعلا لمن یقول ذلک فیه و یکون معنی خلقه لأفعال العباد أنه مقدر لها و معرف لنا مقادیرها و مراتبها و ما به نستحق علیها من الجزاء.

ص: 67

باب دوم : نامه امام هادی صلوات الله علیه در رد اعتقاد اهل جبر و تفویض، و اثبات عدل، و منزلت بین آن دو منزل به صورت مفصل­تر از آن­چه [در بخش قبل] گذشت، در آن آورده شده است

اشاره

نامه امام هادی صلوات الله علیه در رد اعتقاد اهل جبر و تفویض، و اثبات عدل، و منزلت بین آن دو منزل به صورت مفصل­تر از آن­چه [در بخش قبل] گذشت، در آن آورده شده است

روایات

روایت 1

تحف العقول: از علی بن محمد؛ سلام بر شما و هر کسی که به دنبال هدایت است و رحمت و برکات خدا بر شما باد! نامه شما به دستم رسید، مطالبی که درباره اختلافتان در دین و فروماندن در [مسأله] قدر و سخنان قائلین به جبر و قائلین به تفویض گفته بودید، و تفرقه و از هم­گسیختگی و عداوتی که [بر سر این مسأله] بین شما به وجود آمده است را فهمیدم. سپس درباره این مسأله از من پرسیده بودید و خواسته بودید [حقیقت] آن را برایتان بیان کنم، همه این­ها را فهمیدم. خدا شما را رحمت کند! بدانید که ما در اخبار و احادیث فراوانی که به دست ما رسیده است نظر کردیم و دیدیم نزد همه فرقه­هایی که به اسلام منتسب هستند و ممن یعقل عن الله عزّ و جلّ از دو معنا بیرون نمی­باشند؛ یا حق است که باید پیروی شود، و یا باطل است که باید از آن اجتناب شود. همه امت اتفاق [نظر] دارند و اختلافی ندارند که قرآن حق است، و هیچ­یک از فرقه­های امت شکی در آن ندارند و همگی به تصدیق و حقانیت آن اقرار دارند و همگی خود را [با پیروی از آن] بر طریق صواب و هدایت می­دانند. و این همان سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است که فرمودند: امت من بر گمراهی اجتماع نمی­کنند" که [ایشان با این سخن خود،] خبر از این داده­اند که همه چیزهایی که امت در آن با هم موافقند، حق است. این هنگامی است که بعضی از امت با بعضی دیگر در آن با هم مخالف نباشند. و قرآن حقی است که همگی در تنزیل و تصدیق آن با هم موافقند؛ پس اگر قرآن به تصدیق و تحقیق خبری شهادت دهد و گروهی از امت منکر آن خبر باشند، ضرورتاً باید به درستی آن اقرار کنند؛ زیرا همه امت بر تصدیق کتاب اتفاق نظر دارند و اگر آن گروه بخواهند نفی کنند و منکر شوند، از زمره ملت مسلمانان خارج خواهند شد. بنابراین اولین حدیثی که درستی و تصدیق آن از قرآن دانسته می­شود و قرآن بر [صحت] آن گواهی می­دهد، آن حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله است که با قرآن و تصدیق آن موافق است و هیچ­یک از سخنان مسلمانان مخالف آن نیست، که فرمودند: من در میان شما دو چیز گران­بها از خود به جای می­گذارم؛ کتاب خداوند و اهل بیت خاندانم را، تا هنگامی که به این دو چنگ زنید، گمراه نشوید و این دو از جدا نشوند تا هنگامی که بر سر حوض نزد من آیند.

ص: 68

هنگامی که ما شواهد این حدیث را در کتاب خداوند به صورت واضح می­بینیم؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ * وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»(1){ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند * و هر کس خدا و پیامبر او و کسانی را که ایمان آورده اند ولی خود بداند [پیروز است چرا که] حزب خدا همان پیروزمندانند}، و نیز می­بینیم که اهل تسنن در ذیل این آیه روایاتی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده­اند که ایشان در حال رکوع انگشتری خود را صدقه دادند و خداوند این عمل ایشان را سپاس گذاشت و این آیه را در مورد ایشان نازل کرد، و می­بینیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده­اند: هر کسی من مولای او هستم، علی مولای اوست، و نیز فرمودند تو در نزد من به منزله هارون نسبت به موسی هستی، و می­بینیم که می­ فرمایند: علی دیون مرا برآورده می­کند و وعده­های مرا به جا می­آورد و اوست که بعد از من خلیفه شماست.

حدیث اولی که این روایات از آن استنباط شده است، روایتی صحیح است که مورد اجماع است و هیچ­کس در آن اختلافی ندارد و هم­چنین با قرآن موافق است. وقتی قرآن و این شواهد دیگر به تصدیق این روایت گواهی می­دهد، همه امت باید به درستی آن اقرار کنند؛ زیرا شواهد این روایات از قرآن معلوم شده و با قرآن موافق است و قرآن نیز با آن موافق است. سپس حقیقت این روایات از طریق امامان راست­گفتار علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست ما رسیده و راویانی مطمئن و شناخته­شده آن­ها را نقل کرده­اند؛ بنابراین اقتدا به این روایات بر هر مرد و زن مؤمنی واجب است و جز کینه­ورزان از آن روی نمی­تابند. و این بدان جهت است که سخنان خاندان رسول خدا به سخن خداوند متصل است. چنان­چه خداوند در کتاب استوارش فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً»(2){بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است}.

و می­بینیم که نظیر این آیه است، این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند: هر که علی را آزار دهد، مرا آزرده است و هر که مرا بیازارد، خدا را آزرده و هر که خدا را بیازارد، نزدیک است که خداوند از او انتقام بگیرد.

و هم­چنین این سخن ایشان صلی الله علیه و آله [که فرمودند]: هر کس به علی دوست بورزد، به من دوستی ورزیده و هر که به من دوستی بورزد، به خدا دوستی ورزیده است.

و مانند این سخن ایشان صلی الله علیه و آله درباره بنی­ولیعه [که فرمودند]: مردی به سویشان می­فرستم که خدا و رسولش را دوست دارد؛ برخیز ای علی و به سوی آنان برو. و این سخنشان صلی الله علیه و آله [که فرمودند]: فردا مردی را به سویشان می­فرستم که بسیار حمله­گر است و فرار در او راه ندارد و تا خداوند برایش پیروزی نیاورد، باز نمی­گردد.

ص: 69

عَلَیَّ الْحَوْضَ (1)فَلَمَّا وَجَدْنَا شَوَاهِدَ هَذَا الْحَدِیثِ فِی کِتَابِ اللَّهِ نَصّاً مِثْلَ قَوْلِهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ (2).

وَ رَوَتِ الْعَامَّةُ فِی ذَلِکَ أَخْبَاراً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاکِعٌ فَشَکَرَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ أَنْزَلَ الْآیَةَ فِیهِ فَوَجَدْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَتَی بِقَوْلِهِ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ بِقَوْلِهِ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ وَجَدْنَاهُ یَقُولُ عَلِیٌّ یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ مَوْعِدِی وَ هُوَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِی.

فالخبر الأول الذی استنبط منه هذه الأخبار خبر صحیح مجمع علیه لا اختلاف فیه عندهم و هو أیضا موافق للکتاب فلما شهد الکتاب بتصدیق الخبر و هذه الشواهد الأخر لزم علی الأمة الإقرار بها ضرورة إذ کانت هذه الأخبار شواهدها من القرآن ناطقة و وافقت القرآن و القرآن وافقها ثم وردت حقائق الأخبار عن رسول الله صلی الله علیه و آله عن الصادقین علیهما السلام نقلها قوم ثقات معروفون فصار الاقتداء بهذه الأخبار فرضا واجبا علی کل مؤمن و مؤمنة لا یتعداه إلا أهل العناد و ذلک أن أقاویل آل رسول الله صلی الله علیه و آله متصلة بقول الله و ذلک مثل قوله فی محکم کتابه إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً

وَ وَجَدْنَا نَظِیرَ هَذِهِ الْآیَةِ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ آذَی عَلِیّاً فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ وَ مَنْ آذَی اللَّهَ یُوشِکُ أَنْ یَنْتَقِمَ مِنْهُ.

وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ.

وَ مِثْلُ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله فِی بَنِی وَلِیعَةَ (3)لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ رَجُلًا کَنَفْسِی یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ قُمْ یَا عَلِیُّ فَسِرْ إِلَیْهِمْ وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله یَوْمُ خَیْبَرَ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَضَی

ص: 69

رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از این­که آن شخص را [به نبرد] بفرستد، حکم به پیروزی نمودند. اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به دنبال مقصود سخن ایشان بودند. وقتی فردا[ی آن روز] رسید، ایشان علی علیه السلام را فراخواندند و به سوی آن­ها فرستادند. بنابراین ایشان، علی علیه السلام را به این صفت برگزیدند و آن جناب را بسیار حمله­گر و کسی که فرار در او راه ندارد نام نهادند و دوست­دار خدا و رسولش خواندند و خبر دادند که خدا و رسولش او را دوست دارند.

این شرح و بیان را فقط به این جهت آوردیم که دلیلی بر مقصود ما باشد و آن­چه را که در مورد جبر و تفویض و منزلت بین آن دو توضیح می­دهیم را تقویت کند. و خداوند است که یاری می­دهد و قوت می­رساند و ما در همه امور خود به او توکل می­کنیم. توضیحات را با این سخن امام صادق علیه السلام آغاز می­کنیم [که فرمودند]: نه جبر است و نه تفویض، [حقیقت،] منزلتی است بین آن دو. که [منزلت بین آن دو] عبارت است از سلامتی جسمی، و اختیار در عمل، و داشتن وقت کافی، و داشتن توشه، مانند کاروان و سببی که فاعل را به حرکت دربیاورد؛ این پنج چیز، که امام صادق علیه السلام همه فضائل را با آن­ها جمع کرده­اند. اگر بنده یکی از این­ شرایط را نداشته باشد، عمل از جانب او انجام نخواهد شد. امام صادق علیه السلام، اصلی که واجب است مردمان به آن شناخت پیدا کنند و کتاب [خداوند] آن را تصدیق کرده است را بیان کرده­اند و آیات محکم[ی که] رسول خدا [آورده است] نیز شاهد بر [درستی] آن است؛ زیرا رسول صلی الله علیه و آله لا یعدو شیءٌ من قوله و سخنان امامان علیهم السلام [بیان] حدود قرآن هستند، بنابراین اگر حقیقت این روایات به دست ما برسد و شواهدی از قرآن در آن­ها آورده شود و معلوم شود که قرآن با آن­ها موافق است و دلیل بر صحت آن­هاست، اقتدا به آن روایات واجب می­شود و جز اهل عناد از آن روی­گردان نمی­شوند. چنان­چه در اول نامه نیز گفتیم. حال اگر ما به دنبال تحقیق در صحت سخن امام صادق علیه السلام درباره منزلت بین منزلتین و انکار جبر و تفویض برآییم، می­بینیم که کتاب خداوند نیز شاهد بر [درستی کلام] ایشان است و سخن ایشان در این­باره را تصدیق می­کند. و نیز روایت دیگری از امام صادق علیه السلام که موافق با این است: از ایشان پرسیدند: آیا خداوند بندگان را بر معاصی مجبور کرده است؟ امام صادق علیه السلام در جواب فرمودند: خداوند عادل­تر از این است [که بندگان را بر معاصی مجبور کند]. به ایشان گفته شد؟ آیا پس [امور را] به آن­ها واگذارده است؟ ایشان علیه السلام فرمودند: خداوند مقتدرتر و قاهرتر از این است [که امور را به آن­ها واگذار کند]­. و از ایشان روایت شده است: مردمان در مسأله قَدَر بر سه دسته­اند: کسی که می­پندارد امر به او واگذار شده است، او خداوند را در سلطتنتش ضعیف شمرده­ است و هلاک می­شود، و کسی که می­پندارد خداوند عزّ و جلّ بندگان را بر معاصی مجبور کرده است و آنان را به چیزی که طاقت آن را ندارند تکلیف کرده است، او با این حکمش بر خداوند ظلم کرده است و هلاک می­شود، و کسی که می­پندارد که خداوند بندگان را به چیزهایی که طاقت آن را دارند مجبور کرده است و به چیزهایی که طاقت آن را ندارند مکلف نکرده است، وقتی [عمل] نیکی از او سر بزند، خداوند را سپاس می­کند و وقتی [عمل] بدی از او سر بزند، از خداوند طلب آمرزش می­کند، که او مسلمانی بالغ است.

ص: 70

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْفَتْحِ قَبْلَ التَّوْجِیهِ فَاسْتَشْرَفَ لِکَلَامِهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام فَبَعَثَهُ إِلَیْهِمْ فَاصْطَفَاهُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ (1)وَ سَمَّاهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ فَسَمَّاهُ اللَّهُ مُحِبّاً لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَأَخْبَرَ أَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُحِبَّانِهِ.

و إنما قدمنا هذا الشرح و البیان دلیلا علی ما أردنا و قوة لما نحن مبینوه من أمر الجبر و التفویض و المنزلة بین المنزلتین و بالله العون و القوة و علیه نتوکل فی جمیع أمورنا فإنا نبدأ من ذلک بقول

الصَّادِقِ علیه السلام لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ مَنْزِلَةٌ بَیْنَ الْمَنْزِلَتَیْنِ.

و هی صحة الخلقة و تخلیة السرب و المهلة فی الوقت و الزاد مثل الراحلة و السبب المهیج للفاعل علی فعله فهذه خمسة أشیاء جمع بها الصادق علیه السلام جوامع الفضل فإذا نقص العبد منها خلة (2)کان العمل عنه مطروحا بحسبه فأخبر الصادق علیه السلام بأصل ما یجب علی الناس من طلب معرفته و نطق الکتاب بتصدیقه فشهد بذلک محکمات آیات رسوله لأن الرسول صلی الله علیه و آله و آله علیهم السلام لا یعدو شی ء من قوله و أقاویلهم حدود القرآن فإذا وردت حقائق الأخبار و التمست شواهدها من التنزیل فوجد لها موافقا و علیها دلیلا کان الاقتداء بها فرضا لا یتعداه إلا أهل العناد کما ذکرنا فی أول الکتاب و لما التمسنا تحقیق ما قاله الصادق علیه السلام من المنزلة بین المنزلتین و إنکاره الجبر و التفویض وجدنا الکتاب قد شهد له و صدق مقالته فی هذا

وَ خُبِّرَ عَنْهُ أَیْضاً مُوَافِقاً لِهَذَا أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام سُئِلَ هَلْ أَجْبَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ عَلَی الْمَعَاصِی فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام هُوَ أَعْدَلُ مِنْ ذَلِکَ فَقِیلَ لَهُ فَهَلْ فَوَّضَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ علیه السلام هُوَ أَعَزُّ وَ أَقْهَرُ لَهُمْ مِنْ ذَلِکَ.

وَ رُوِیَ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: النَّاسُ فِی الْقَدَرِ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ رَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِ فَقَدْ وَهَّنَ اللَّهَ فِی سُلْطَانِهِ فَهُوَ هَالِکٌ وَ رَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ أَجْبَرَ الْعِبَادَ عَلَی الْمَعَاصِی وَ کَلَّفَهُمْ مَا لَا یُطِیقُونَ فَقَدْ ظَلَّمَ اللَّهَ فِی حُکْمِهِ فَهُوَ هَالِکٌ وَ رَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ کَلَّفَ الْعِبَادَ مَا یُطِیقُونَ وَ لَمْ یُکَلِّفْهُمْ مَا لَا یُطِیقُونَ فَإِذَا أَحْسَنَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فَهَذَا

ص: 70

ایشان علیه السلام فرموده­اند که هر که به جبر و تفویض گردن نهد و به یکی از آن دو معتقد باشد، [اعتقادش] بر خلاف حق است. توضیح داده­ام که چگونه کسی که معتقد به جبر است، بر خطاست و چگونه کسی که به تفویض گردن داده است بر باطل می­باشد، و منزلت [صحیح] چیزی بین این دو منزلت است. سپس فرمودند: برای هر یک از این سه باب مثالی می­زنم که برای جوینده، تقریب معنا شود و یافتن توضیح برایش ساده شود، که آیات کتاب بر صحت آن­ها شهادت دهد و پیش صاحبان خرد به خوبی قابل تصدیق باشد. و توفیق و حفظ [از خطا]، تنها از جانب خداوند است. اما جبری که اگر کسی به آن معتقد باشد بر خطاست، این است که کسی معتقد باشد خداوند عزّ و جلّ [از یک سو] بندگان را بر معاصی مجبور کند و [از سوی دیگر] آنان را به سبب ارتکاب معاصی کیفر نماید. هر کس چنین سخنی بگوید، خداوند را در حکمش منسوب به ظلم کرده است و او را تکذیب نموده و سخنش را رد کرده است؛ این سخن خداوند: «وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً»(1){و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد} و این سخنش: «ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(2){این [کیفر] به سزای چیزهایی است که دست­های تو پیش فرستاده است، و [گرنه] خدا به بندگان خود بیدادگر نیست} و این سخنش: «إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(3){خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند} و آیات زیاد دیگری که ­چنین مضمون­هایی دارند. هر کس که بپندارد که بر [انجام] معاصی مجبور است، گناه خود را بر عهده خداوند انداخته است و او را در کیفر کردن، ظالم انگاشته است و هر که خداوند را ظالم بیانگارد، کتابش را تکذیب کرده است و هر که کتاب خداوند را تکذیب کند، به اتفاق آرای همه امت، کافر است. مثال این شخص، مانند مردی است که مالک غلامی است که آن غلام هیچ اختیاری از خود ندارد و در این دنیا مالک هیچ چیزی نیست و مولایش نیز این را می­داند و با این­که می­داند به او امر می­کند به بازار برود تا چیزی که مورد نیازش است را برایش بیاورد. مالک غلام می­داند که بالای سر [متاع] مورد نیازش نگه­بانی وجود دارد که بدون این­که قیمت مورد رضایتش را بگیرد، هیچ­کس طمع در گرفتن آن [متاع] از او نمی­کند. مالک این غلام خود را متصف به عدل و انصاف و کارهای حکیمانه و عدم ظلم می­داند و غلامش را بیم داده اگر آن را نیاورد، او را کیفر می­کند، با این­که می­داند بر بالای سر [متاع] مورد نیازش نگه­بانی وجود دارد که مانع او خواهد شد و می­داند غلام پول خرید آن [متاع] را ندارد و خودش نیز پولی به او نداده است،. وقتی غلام به بازار می­رود و به سمت حاجتی که مولا او را برای آوردن آن فرستاده می­آید تا آن را بردارد، مانعی بر بالای سر آن می­بیند که نمی­­گذارد بدون خریدن، آن را بردارد. غلام نیز که پول آن را ندارد، ناامیدانه و بدون این­که نیاز مولایش را برآورده باشد، پیش او برمی­گردد. مولا نیز بر او خشم می­گیرد و او را به سبب آن کیفر می­کند. آیا مقتضای عدل و حکمت او که می­داند غلامش هیچ چیزی از این دنیا ندارد و خود نیز پول آن متاع را به او نداده است، این نیست که او را کیفر نکند!؟ بنابراین اگر او را کیفر کند، ظالمانه و متجاوزانه کیفر نموده و آن عدل و حکمت و انصافی که خود را به آن متصف می­دانسته را باطل کرده است، و اگر او را کیفر نکند، سخن خود را در آن وعده کیفری که به او داده بود تکذیب کرده است؛ چرا که به دروغ و ظلم به او بیم داده است، و هر یک از این دو منافی عدل و حکمت است و خداوند متعال بسیار بلندمرتبه­تر از آن چیزی است که آن­ها می­گویند. پس هر که معتقد به جبر یا به چیزی که منتهی به جبر شود باشد،

ص: 71

مُسْلِمٌ بَالِغٌ.

فأخبر علیه السلام أن من تقلد الجبر و التفویض و دان بهما فهو علی خلاف الحق فقد شرحت الجبر الذی من دان به یلزمه الخطاء و أن الذی یتقلد التفویض یلزمه الباطل فصارت المنزلة بین المنزلتین بینهما ثم قال و أضرب لکل باب من هذه الأبواب مثلا یقرب المعنی للطالب و یسهل له البحث عن شرحه تشهد به محکمات آیات الکتاب و تحقق تصدیقه عند ذوی الألباب و بالله التوفیق و العصمة فأما الجبر الذی یلزم من دان به الخطاء فهو قول من زعم أن الله جل و عز أجبر العباد علی المعاصی و عاقبهم علیها و من قال بهذا القول فقد ظلم الله فی حکمه و کذبه و رد علیه و قوله وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً و قوله ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ و قوله إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ مع آی کثیرة فی ذکر هذا فمن زعم أنه مجبر علی المعاصی فقد أحال بذنبه علی الله و قد ظلمه فی عقوبته و من ظلم الله فقد کذب کتابه و من کذب کتابه فقد لزمه الکفر باجتماع الأمة و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا مملوکا لا یملک نفسه و لا یملک عرضا من عروض الدنیا و یعلم مولاه ذلک منه فأمره علی علم منه بالمصیر إلی السوق لحاجة یأتیه بها و لم یملکه ثمن ما یأتیه به من حاجته و علم المالک أن علی الحاجة رقیبا لا یطمع أحد فی أخذها منه إلا بما یرضی به من الثمن و قد وصف مالک هذا العبد نفسه بالعدل و النصفة و إظهار الحکمة و نفی الجور و أوعد عبده إن لم یأته بحاجته أن یعاقبه علی علم منه بالرقیب الذی علی حاجته أنه سیمنعه و علم أن المملوک لا یملک ثمنها و لم یملکه ذلک فلما صار العبد إلی السوق و جاء لیأخذ حاجته التی بعثه المولی لها وجد علیها مانعا یمنع منها إلا بشراء و لیس یملک العبد ثمنها فانصرف إلی مولاه خائبا بغیر قضاء حاجته فاغتاظ مولاه من ذلک و عاقبه علیه أ لیس یجب فی عدله و حکمته أن لا یعاقبه و هو یعلم أن عبده لا یملک عرضا من عروض الدنیا و لم یملکه ثمن حاجته فإن عاقبه عاقبه ظالما متعدیا علیه مبطلا لما وصف من عدله و حکمته و نصفته و إن لم یعاقبه کذب نفسه فی وعیده إیاه حین أوعده بالکذب و الظلم اللذین ینفیان العدل و الحکمة تعالی عما یقولون علوا کبیرا فمن دان بالجبر أو بما یدعو

ص: 71

به خداوند ظلم کرده است و او را به ستم و تجاوز نسبت داده است؛ زیرا مجبور را مستوجب کیفر دانسته است. و کسی که بپندارد خداوند بندگان را مجبور کرده است، به تناسب این سخنش لازم دانسته است که خداوند کیفر را از آنان بردارد و کسی که بپندارد خداوند کیفر را از معصیت­کاران بر می­دارد، خداوند را در این وعده و سخنش: «بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(1){آری کسی که بدی به دست آورد و گناهش او را در میان گیرد، پس چنین کسانی اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود} و این سخنش: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»(2){در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند} و این سخنش: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً»(3){به زودی کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده اند در آتشی [سوزان] درآوریم که هر چه پوستشان بریان گردد، پوست­های دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند. آری خداوند توانای حکیم است} و آیات زیاد دیگری با این مضمون تکذیب کرده است و هر که وعده خداوند [در قرآن] را تکذیب کند، از آن­ روی که یکی از آیات کتاب خداوند را تکذیب کرده است، کفر ورزیده است و از کسانی می­شود که خداوند [در وصف آنان] گفته است: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(4){آیا شما به پاره ای از کتاب ایمان می آورید و به پاره ای کفر می ورزید!؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذاب­ها باز برند و خداوند از آن­چه می کنید غافل نیست}. ولی ما می­گوییم خداوند عزّ و جلّ بندگان را به واسطه استطاعتی که به ایشان داده است بر اعمالشان مجازات می­کند و بر کارهایشان کیفر می­نماید و به سبب همان استطاعت است که به آنان امر و نهی کرده است و [در] کتابش فرموده است: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»(5){هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود}، و فرموده است: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ»(6){روزی که هر کسی آن­چه کار نیک به جای آورده و آن­چه بدی مرتکب شده حاضر شده می یابد و آرزو می کند کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود. و خداوند شما را از [کیفر] خود می ترساند}، و فرموده است: «الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ»(7){امروز هر کسی به [موجب] آن­چه انجام داده است کیفر می یابد، امروز ستمی نیست}. این آیات [که از آیات] محکمات [هستند]، جبر و کسانی که معتقد به جبر هستند را نفی می­کنند و مانند این آیات در قرآن زیاد است، ما آن را مختصر کردیم تا نامه به درازا نکشد و توفیق تنها از جانب خداوند است.

اما تفویضی که امام صادق علیه السلام آن را باطل دانستند و کسانی که به آن معتقد باشند و بر آن گردن نهند را بر خطا شمردند، این است که کسی بگوید خداوند جلّ ذکره اختیار امر و نهی خویش را به بندگان واگذارده و آنان را به حال خویش رها کرده است. برای کسی که بخواهد این سخن را تحریر کند و در آن دقت کند، نکته دقیقی در این­جا وجود دارد که امامان هدایت­گر خاندان رسول علیهم السلام نیز به این نکته آگاهی داده­اند؛ ایشان فرموده­اند: اگر خداوند امور را به جهت رها کردن به آن­ها واگذار کرده باشد، باید به آن­چه که آنان انتخاب می­کنند [و انجام می­دهند]، راضی باشد و اگر این اهمال واقع شده باشد، آنان باید به سبب اعمالشان سزاوار پاداش شوند و به سبب جنایاتی که انجام داده­اند کیفری بر آنان نباشد، و این سخن دو معنا می­تواند داشته باشد؛ یا این­که بندگان همگی با هم، علیه خداوند متحد شده باشند و خداوند را، چه بدش بیاید و چه خوشش بیاید، با آراء خود، اجباراً به ملزم به قبول اختیار برای خودشان نموده باشند، که لازمه­اش این است که خداوند عزّ و جلّ ضعیف باشد، و یا عاجز باشد از این­که بندگان را مطابق اراده خویش، چه خوش داشته باشند و چه بدشان بیاید، به امر و نهی متعبد کند و بدین جهت امر و نهی خود را به آنان واگذارده است و به دل­خواه آن­ها سپرده است؛

ص: 72

إلی الجبر فقد ظلم الله و نسبه إلی الجور و العدوان إذ أوجب علی من أجبر العقوبة و من زعم أن الله أجبر العباد فقد أوجب علی قیاس قوله إن الله یدفع عنهم العقوبة و من زعم أن الله یدفع عن أهل المعاصی العذاب فقد کذب الله فی وعیده حیث یقول بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ و قوله إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً و قوله إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً مع آی کثیرة فی هذا الفن فمن کذب وعید الله یلزمه فی تکذیبه آیة من کتاب الله الکفر و هو ممن قال الله أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ بل نقول إن الله عز و جل جازی العباد علی أعمالهم و یعاقبهم علی أفعالهم بالاستطاعة التی ملکهم إیاها فأمرهم و نهاهم بذلک و نطق کتابه مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ و قال جل ذکره یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ و قال الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ فهذه آیات محکمات تنفی الجبر و من دان به و مثلها فی القرآن کثیر اختصرنا ذلک لئلا یطول الکتاب و بالله التوفیق فأما التفویض الذی أبطله الصادق علیه السلام و خطأ من دان به و تقلده فهو قول القائل إن الله جل ذکره فوض إلی العباد اختیار أمره و نهیه و أهملهم و فی هذا کلام دقیق لمن یذهب إلی تحریره و دقته و إلی هذا ذهبت الأئمة المهتدیة من عترة الرسول علیهم السلام فإنهم قالوا لو فوض إلیهم علی جهة الإهمال لکان لازما له رضی ما اختاروه و استوجبوا به الثواب و لم یکن علیهم فیما جنوه العقاب إذا کان الإهمال واقعا و تنصرف هذه المقالة علی معنیین إما أن یکون العباد تظاهروا علیه فألزموه قبول اختیارهم بآرائهم ضرورة کره ذلک أم أحب فقد لزمه الوهن أو یکون جل و عز عجز عن تعبدهم بالأمر و النهی علی إرادته کرهوا أو أحبوا ففوض أمره و نهیه إلیهم

ص: 72

زیرا از این­که آنان را به خواست خود متعبد کند عاجز گشته است و بنابراین اختیار کفر و ایمان را به آن­ها داده است. مثال این مانند مردی است که غلامی را خریده است تا به او خدمت کند و حق مولایی را برای او به جا بیاورد و مترصد [امتثال] امر و نهی­اش باشد، مالکِ غلام که ادعا می­کند شکست­ناپذیر و مقتدر و حکیم است، به غلامش امر و نهی­هایی می­کند و او را در صورت پیروی از اوامر وعده پاداش بزرگ و در صورت معصیت بیم کیفر دردناک می­دهد. غلام با خواسته مالکش مخالفت می­ورزد و به امر و نهیش توجهی نمی­کند و در هر چه که مولا امر و نهی کرده است، نه خواسته مولا را، بلکه خواسته و هوای خودش را پیروی می­کند. مولا نیز که نمی­تواند او را به پیروی از امر و نهی و عمل مطابق خواست خودش بکشاند، اختیار امر و نهی خود را به او وامی­گذارد و راضی می­شود که او همه چیز را مطابق خواسته خود و نه مطابق خواسته مالک غلام انجام دهد و او را در پی حاجتی می­فرستد و آن حاجت را برایش مشخص می­کند، ولی او با مولایش مخالفت می­کند و در پی خواسته خویش می­رود و از هوای خودش پیروی می­کند و هنگامی که نزد مولا بازمی­گردد، مولا به آن­چه آورده نگاه می­کند و می­بیند بر خلاف چیزی است که امر کرده و به او می­گوید: چرا خلاف آن­چه به تو امر کردم را پیش من آوردی؟ و غلام می­گوید: من به تفویضی که در امور به من دادی تکیه کردم و از هوا و اراده خود پیروی کردم، زیرا بر کسی که [امر] به او تفویض شده، منعی نیست. پس تفویض یا محال است، و یا بدین روش نیست، که در این صورت، یا مالک غلام قادر است و به غلامش امر می­کند که از امر و نهیش، مطابق با خواست خود [- مالک] و نه بنابر خواست خودش پیروی کند و به اندازه­ آن­چه به او امر کرده و از آن نهی کرده است به او طاقت [و توان] می­دهد و وقتی به او امری می­کند و او را از چیزی نهی می­کند، او را از پاداش و کیفر آن آگاه می­کند و به او هشدار می­دهد و او را به اوصاف پاداش و کیفرش آگاه می­کند تا غلام قدرت مولایش در طاقتی که در انجام اوامر و نواهی و ترغیب­ها و بیم­ها به او داده را بشناسد و عدل و انصاف مولا شاملش بشود و حجتش در عذر و بیم بر او آشکار شود، و هنگامی که غلام امر مولایش را پیروی کند، مولا او را پاداش دهد و هنگامی که با نهی مولا بازداشته نشود، او را کیفر کند. و یا مالک غلام، عاجز و ناتوان است و از همین روی امر خود را به غلام واگذارده است، و غلام خواه نیکی کند و خواه بدی کند و خواه اطاعت کند و خواه عصیان کند، مولا عاجز از کیفر و واداشتن او به پیروی از امرش می­باشد. اثبات عجز برای خداوند مساوی با نفی قدرت و الوهیت و لغویت امر و نهی و ثواب و عقاب و مخالفت با کتاب است؛ زیرا خداوند [در کتابش] می­فرماید: «وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ»(1){و برای بندگانش کفران را خوش نمی دارد و اگر سپاس دارید، آن را برای شما می پسندد}، و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(2) {از خدا آن­گونه که حق پروا کردن از اوست پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید}، و این سخنش: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ * ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ»(3){و جن و انس را نیافریدم جز برای آن­که مرا بپرستند * از آنان هیچ روزی­ای نمی خواهم و نمی خواهم که مرا خوراک دهند}، و این سخنش: «اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً»(4) {و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید}، و این سخنش: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ»(5){خدا و فرستاده او را فرمان برید و از او روی برنتابید در حالی که [سخنان او را] می شنوید}. بنابراین هر کس بپندارد که خداوند متعال امر و نهی خویش را به بندگانش واگذارده است،

ص: 73

و أجراهما علی محبتهم إذ عجز عن تعبدهم بإرادته فجعل الاختیار إلیهم فی الکفر و الإیمان و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا ابتاعه لیخدمه و یعرف له فضل ولایته و یقف عند أمره و نهیه و ادعی مالک العبد أنه قاهر عزیر حکیم فأمر عبده و نهاه و وعده علی اتباع أمره عظیم الثواب و أوعده علی معصیته ألیم العقاب فخالف العبد إرادة مالکه و لم یقف عند أمره و نهیه فأی أمر أمره به أو أی نهی نهاه عنه لم یأته علی إرادة المولی بل کان العبد یتبع إرادة نفسه و اتباع هواه و لا یطیق المولی أن یرده إلی اتباع أمره و نهیه و الوقوف علی إرادة ففوض اختیار أمره و نهیه إلیه و رضی منه بکل ما فعله علی إرادة العبد لا علی إرادة المالک و بعثه فی بعض حوائجه و سمی له الحاجة فخالف علی مولاه و قصد لإرادة نفسه و اتبع هواه فلما رجع إلی مولاه نظر إلی ما أتاه به فإذا هو خلاف ما أمره به فقال له لم أتیتنی بخلاف ما أمرتک فقال العبد اتکلت علی تفویضک الأمر إلی فاتبعت هوای و إرادتی لأن المفوض إلیه غیر محظور علیه فاستحال التفویض أو لیس یجب علی هذا السبب إما أن یکون المالک للعبد قادرا یأمر عبده باتباع أمره و نهیه علی إرادته لا علی إرادة العبد و یملکه من الطاقة بقدر ما یأمره به و ینهاه عنه فإذا أمره بأمر و نهاه عن نهی عرفه الثواب و العقاب علیهما و حذره و رغبه بصفة ثوابه و عقابه لیعرف العبد قدرة مولاه بما ملکه من الطاقة لأمره و نهیه و ترغیبه و ترهیبه فیکون عدله و إنصافه شاملا له و حجته واضحة علیه للإعذار و الإنذار فإذا اتبع العبد أمر مولاه جازاه و إذا لم یزدجر عن نهیه عاقبه أو یکون عاجزا غیر قادر ففوض أمره إلیه أحسن أم أساء أطاع أم عصی عاجز عن عقوبته و رده إلی اتباع أمره و فی إثبات العجز نفی القدرة و التأله و إبطال الأمر و النهی و الثواب و العقاب و مخالفة الکتاب إذ یقول وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ و قوله عز و جل اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ و قوله وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ و قوله اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً و قوله وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ فمن زعم أن الله تعالی فوض أمره

ص: 73

عجز را برای او اثبات کرده است و بر خداوند لازم دانسته که هر عمل خوب و بدی که بندگان انجام می­دهند را قبول کند، و امر و نهی و وعده و وعید او را لغو دانسته است؛ زیرا پنداشته است که خداوند به بندگانش تفویض کرده است. چرا که کسی به او تفویض می­شود، هر طور که بخواهد عمل می­کند و چه کفر و چه ایمان، هر کدام را که بخواهد ایراد و منعی بر او نیست. پس کسی که معتقد به تفویض به این معنا باشد، همه وعده و وعیدها و امر و نهی­هایی که گفتیم را لغو دانسته است و از اهل این آیه است: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(1){آیا شما به پاره ای از کتاب [تورات] ایمان می آورید و به پاره ای کفر می ورزید!؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذاب­ها باز برند و خداوند از آن­چه می کنید غافل نیست}. خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آنی است که اهل تفویض به آن معتقدند. ولی ما می­گوییم خداوند عزّ و جلّ با قدرت خویش خلایق را آفرید و استطاعت تعبد به تکالیف را به آن­ها داد و به آنان امر و نهی کرد و پیروی از امر را از ایشان پذیرفت و به آن رضایت داد و آنان را از معصیتش نهی کرد و کسانی که عصیانش می­کنند را نکوهید و به سبب انجام معاصی کیفر نمود، و اختیار در امر و نهی، با خداوند است و هر چه بخواهد اختیار می­کند و به آن امر می­کند و از هر چه بدش بیاید نهی می­نماید و بر آن کیفر می­نماید، و این­ها به واسطه استطاعتی است که در پیروی از امر و اجتناب از معصیتش به بندگانش داده است؛ زیرا ظاهر عدل و انصاف و حکمت بالغه همین است، با رفع عذر و دادن بیم حجت را تمام کرد و برگزیدن به دست اوست و هر کسی از بندگانش را که بخواهد، برمی­گزیند تا رسالت او را تبلیغ کند و برای بندگانش دلیل بیاورد. محمد صلی الله علیه و آله را برگزید و ایشان را با رسالت­های خود به سوی خلقش فرستاد، یکی از کافران قومش از روی حسادت و خود بزرگ­بینی گفت: «لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ»(2){چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است}، که منظورش أمیۀ بن صلت و أبامسعود ثقفی بود. ولی خداوند انتخاب آنان را باطل کرد و آراء آنان را برایشان جایز ندانست و فرمود: «أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»(3){آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند!؟ ما [وسایل] معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم و برخی از آنان را از [نظر] درجات بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم تا بعضی از آ­ن­ها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند و رحمت پروردگار تو از آن­چه آنان می اندوزند بهتر است}. و این­چنین است که او هر امری که دوست داشته باشد را اختیار می­کند و از هر چیزی که بدش بیاید نهی می­کند، هر کس او را اطاعت کند، پاداشش می­دهد و هر که معصیتش کند، کیفر می­نماید. اگر چیزی از اختیار امر خویش را به بندگانش واگذارده بود، قریش می­توانستند أمیۀ بن صلت و أبی­مسعود ثقفی را اختیار کنند؛ زیرا آن دو در نزدشان بهتر از محمد صلی الله علیه و آله بودند. وقتی خداوند مؤمنان را این­گونه تأدیب کرد که: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ»(4){و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد}، پس به آنان اجازه نداد که به دل­خواه خویش اختیار کنند و از آنان جز این­ نپذیرفت که [رفتارشان] در برابر کسی که او برگزیده است، [این­گونه باشد که] اوامرش را پیروی و نواهی­اش را اجتناب کنند. پس هر که او را اطاعت کند، رشد یابد و هر که او را عصیان کند، گمراه و سرگشته می­شود و حجت خداوند که بر اساس استطاعتی است که برای پیروی از اوامر و اجتناب از معاصی به آن­ها داده است، گردنش را می­گیرد

ص: 74

و نهیه إلی عباده فقد أثبت علیه العجز و أوجب علیه قبول کل ما عملوا من خیر و شر و أبطل أمر الله و نهیه و وعده و وعیده لعلة ما زعم أن الله فوضها إلیها لأن المفوض إلیه یعمل بمشیته فإن شاء الکفر أو الإیمان کان غیر مردود علیه و لا محظور فمن دان بالتفویض علی هذا المعنی فقد أبطل جمیع ما ذکرنا من وعده و وعیده و أمره نهیه و هو من أهل هذه الآیة أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ تعالی الله عما یدین به أهل التفویض علوا کبیرا لکن نقول إن الله عز و جل خلق الخلق بقدرته و ملکهم استطاعة تعبدهم بها فأمرهم و نهاهم بما أراد فقبل منهم اتباع أمره و رضی بذلک لهم و نهاهم عن معصیته و ذم من عصاه و عاقبه علیها و لله الخیرة فی الأمر و النهی یختار ما یرید و یأمر به و ینهی عما یکره و یعاقب علیه بالاستطاعة التی ملکها عباده لاتباع أمره و اجتناب معاصیه لأنه ظاهر العدل و النصفة و الحکمة البالغة بالغ الحجة بالإعذار و الإنذار و إلیه الصفوة یصطفی من یشاء من عباده لتبلیغ رسالته و احتجاجه علی عباده اصطفی محمدا صلی الله علیه و آله و بعثه برسالاته إلی خلقه فقال من قال من کفار قومه حسدا و استکبارا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ یعنی بذلک أمیة بن أبی الصلت و أبا مسعود الثقفی فأبطل الله اختیارهم و لم یجز لهم آراءهم حیث یقول أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ و لذلک اختار من الأمور ما أحب و نهی عما کره فمن أطاعه أثابه و من عصاه عاقبه و لو فوض من اختیار أمره إلی عباده لأجاز لقریش اختیار أمیة بن الصلت و أبی مسعود الثقفی إذ کانا عندهم أفضل من محمد صلی الله علیه و آله فلما أدب الله المؤمنین بقوله وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ فلم یجز لهم الاختیار بأهوائهم و لم یقبل منهم إلا اتباع أمره و اجتناب نهیه علی یدی من اصطفاه فمن أطاعه رشد و من عصاه ضل و غوی و لزمته الحجة بما ملکه من الاستطاعة لاتباع أمره و اجتناب

ص: 74

و از همین روی او را از پاداش محروم می­کند و کیفر خود را بر او نازل می­کند. و این است [معنای] آن اعتقادی بین آن دو اعتقاد که نه جبر است و نه تفویض.

و مقصود امیرالمؤمنین علیه السلام نیز همین بود که در جواب عبایۀ بن ربعی اسدی که از ایشان پرسیده بود استطاعتی که به واسطه آن برمی­خیزد و می­نشیند و کارها را انجام می­دهد چیست، فرمودند: از استطاعت پرسیدی؛ آیا استطاعتی که داری، بدون خداوند مالک آن هستی، یا به همراه خداوند؟ عبایۀ سکوت کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند: جواب بده ای عبایۀ! عرض کرد: چه بگویم؟ ایشان علیه السلام فرمودند: اگر بگویی استطاعت را به همراه خداوند مالک هستی، تو را می­کشم و اگر بگویی آن را بدون خداوند مالکی، [باز هم] تو را می­کشم. عبایۀ عرض کرد: پس چه بگویم ای امیرالمؤمنین؟ ایشان علیه السلام فرمودند: بگو که تو به واسطه خداوندی که خودش بدون تو مالک اسطاعت است، مالک استطاعت هستی؛ اگر آن را به تو بدهد، از روی عطایش داده و اگر آن را از تو سلب کند، به جهت آزمونش سلب کرده است. اوست که مالک [حقیقی] همه چیزهایی است که به تو داده و قادر [حقیقی] بر تمام کارهایی است که تو را بر انجام آن­ها قدرت داده است. آیا نشنیده­ای که مردم با گفتن لا حول و لا قوۀ إلا بالله، از خداوند طلب نیروو قوت می­کنند. عبایۀ عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! تأویل این جمله چیست؟ ایشان علیه السلام فرمودند: یعنی در برابر معاصی خداوند، نیرویی جز حفظ خداوند نیست و ما جز به کمک او برای طاعتش قوتی از خود نداریم. [در این هنگام] عبایۀ بر دست و پای ایشان افتاد و آن­ها را بوسید.

و روایت شده است که نجدۀ به حضور امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و درباره معرفت خداوند از ایشان پرسید و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! چگونه خدای خود را شناختید؟ ایشان علیه السلام فرمودند: با [قوت] تشخیصی که به من ارزانی داشت و عقلی که مرا راهنمایی نمود. او عرض کرد: آیا شما با معرفت خداوند آفریده شدید؟ ایشان فرمودند: اگر [معرفت به خداوند] در آفرینش من وجود داشت، دیگر به جهت نیکی­هایم سپاس، و به سبب بدی­هایم نکوهش نمی­شدم و نیکوکار بیش از بدکار سزاوار سرزنش می­بود. پس فهمیدم که خداوند پابرجا و باقیست و هر چه غیر اوست، حادث و متغیر و زوال­پذیر است. و موجودی که قدیم و باقی است مانند موجود حادث و زوال­پذیر نیست. نجدۀ عرض کرد: می­بینم که حکیم شده­ای ای امیرالمؤمنین! ایشان فرمودند: من مخیر شده­ام؛ اگر به جای عمل نیک، عمل بد مرتکب شوم، بر آن کیفر خواهم شد.

و روایت شده است که هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام از شام باز می­گشتند، مردی از ایشان پرسید: ای امیرالمؤمنین! برایمان بگویید که آیا رفتن ما به شام به قضا و قدر خداوند بود؟ ایشان فرمودند: آری ای پیرمرد! از هیچ تپه­ای بالا نرفتید و از هیچ دشتی سرازیر نشدید مگر به قضا و قدر خداوند. پیرمرد عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! پس [ثواب] رنجی که برده­ام به خدا می­رسد؟ ایشان فرمودند: درنگ کن ای پیرمرد! خداوند اجر شما را در همه لحظاتی که ­رفتید و توقف کردید و بازگشتید، بزرگ داشته است و شما در هیچ­یک از امورتان وادار و ناچار نبودید.

ص: 75

نهیه فمن أجل ذلک حرمه ثوابه و أنزل به عقابه وَ هَذَا الْقَوْلُ بَیْنَ الْقَوْلَیْنِ لَیْسَ بِجَبْرٍ وَ لَا تَفْوِیضٍ وَ بِذَلِکَ

أَخْبَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَبَایَةَ بْنَ رِبْعِیٍّ الْأَسَدِیَّ حِینَ سَأَلَهُ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ الَّتِی بِهَا یَقُومُ وَ یَقْعُدُ وَ یَفْعَلُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ سَأَلْتَ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْ مَعَ اللَّهِ فَسَکَتَ عَبَایَةُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قُلْ یَا عَبَایَةُ قَالَ وَ مَا أَقُولُ قَالَ علیه السلام إِنْ قُلْتَ إِنَّکَ تَمْلِکُهَا مَعَ اللَّهِ قَتَلْتُکَ وَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا دُونَ اللَّهِ قَتَلْتُکَ قَالَ عَبَایَةُ فَمَا أَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ علیه السلام تَقُولُ إِنَّکَ تَمْلِکُهَا بِاللَّهِ الَّذِی یَمْلِکُهَا مِنْ دُونِکَ فَإِنْ یُمَلِّکْهَا إِیَّاکَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ یَسْلُبْکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلَائِهِ هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکَ وَ الْقَادِرُ عَلَی مَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکَ أَ مَا سَمِعْتَ النَّاسَ یَسْأَلُونَ الْحَوْلَ وَ الْقُوَّةَ حِینَ یَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ قَالَ عَبَایَةُ وَ مَا تَأْوِیلُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ علیه السلام لَا حَوْلَ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ إِلَّا بِعِصْمَةِ اللَّهِ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَ عَبَایَةُ فَقَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ أَتَاهُ نَجْدَةُ یَسْأَلُهُ عَنْ مَعْرِفَةِ اللَّهِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِمَا ذَا عَرَفْتَ رَبَّکَ قَالَ علیه السلام بِالتَّمْیِیزِ الَّذِی خَوَّلَنِی (1)وَ الْعَقْلِ الَّذِی دَلَّنِی قَالَ أَ فَمَجْبُولٌ أَنْتَ عَلَیْهِ قَالَ لَوْ کُنْتُ مَجْبُولًا مَا کُنْتُ مَحْمُوداً عَلَی إِحْسَانٍ وَ لَا مَذْمُوماً عَلَی إِسَاءَةٍ وَ کَانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَی بِاللَّائِمَةِ مِنَ الْمُسِی ءِ فَعَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ قَائِمٌ بَاقٍ وَ مَا دُونَهُ حَدَثٌ حَائِلٌ زَائِلٌ وَ لَیْسَ الْقَدِیمُ الْبَاقِی کَالْحَدَثِ الزَّائِلِ قَالَ نَجْدَةُ أَجِدُکَ أَصْبَحْتَ حَکِیماً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَصْبَحْتُ مُخَیَّراً فَإِنْ أَتَیْتُ السَّیِّئَةَ بِمَکَانِ الْحَسَنَةِ فَأَنَا الْمُعَاقَبُ عَلَیْهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ سَأَلَهُ بَعْدَ انْصِرَافِهِ مِنَ الشَّامِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنْ خُرُوجِنَا إِلَی الشَّامِ بِقَضَاءٍ وَ قَدَرٍ قَالَ نَعَمْ یَا شَیْخُ مَا عَلَوْتُمْ تَلْعَةً وَ لَا هَبَطْتُمْ وَادِیاً إِلَّا بِقَضَاءٍ وَ قَدَرٍ مِنَ اللَّهِ فَقَالَ الشَّیْخُ عِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَائِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَهْ یَا شَیْخُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ عَظَّمَ أَجْرَکُمْ فِی مَسِیرِکُمْ وَ أَنْتُمْ سَائِرُونَ وَ فِی مُقَامِکُمْ وَ أَنْتُمْ مُقِیمُونَ وَ فِی انْصِرَافِکُمْ وَ أَنْتُمْ مُنْصَرِفُونَ وَ لَمْ تَکُونُوا فِی شَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِکُمْ

ص: 75

شاید تو گمان کرده­ای که این­ها همه به قضای حتمی و قدر لازم بوده است؛ اگر این­گونه می­بود، پاداش و کیفر بیهوده می­شد و وعده و وعید [از ارزش] می­افتاد و اشیاء گردن­گیر صاحبان اعمال نمی­شد. این سخن بت­پرستان و دوست­داران شیطان است، خداوند عزّ و جلّ امر کرد، تا [بندگان] مخیر باشند و نهی کرد تا آنان بر حذر باشند. خداوند به ناچاری اطاعت نمی­شود و مغلوبانه معصیت نمی­گردد و آسمان­ها «وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(1){و زمین و آن­چه را که میان این دو است را به باطل نیافریده است، این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده]اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند!}. پیرمرد برخاست و سر امیرالمؤمنین علیه السلام را بوسید این ابیات را سرود:

تو امامی هستی که ما امید داریم با فرمان­بری او در روز قیامت به آمرزش [خداوند] رحمان برسیم.

چیزی که در دین ما مشتبه بود را توضیح دادید؛ پروردگارتان به سبب این روشن­گری، پاداش شما را بهشت قرار دهد.

[اینک فهمیدیم] که در انجام عمل زشت، برای کسی که آن را از روی ظلم و عصیان [پروردگار] انجام می­دهد، هیچ عذری نیست.

سخن امیرالمؤمنین علیه السلام دلالت بر موافقت با قرآن و نفی جبر و تفویض می­کند، و این­که هر کس به یکی از آن دو معتقد شود و گردن نهد، کارش به باطل و کفر و تکذیب قرآن انجامیده است، و ما از [شر] گمراهی و کفر و به خداوند پناه می­بریم و هرگز معتقد به جبر و تفویض نبودیم، ما قائل به منزلتی بین آن دو هستیم که همان امتحان و آزمون به واسطه استطاعتی است که خداوند در اختیار ما قرار داده است. ما مطابق آن­چه قرآن به آن شهادت داده و ائمه ابرار خاندان رسول صلوات الله علیهم به آن معتقد شده­اند به آن متعبد شده­ایم، و مثال آزمون به استطاعت، مانند مردی است که مالک غلامی است و اموال زیادی دارد و دوست دارد غلامش را بیازماید، و با این­که می­داند غلام [با مال] چه می­کند، مقداری دل­خواه از مالش را به غلام می­دهد و به او امر می­کند آن مال را در اموری که به او گفته است و غلام نیز آن­ها را فهمیده است، مصرف کند و او را از این که آن مال را در اموری که دوست ندارد صرف کند نهی کرده و به او گفته که از آن امور اجتناب کند و مالش را در آن­ها مصرف نکند. و مال نیز طوری است که بتوان آن را در هر دوی این امور صرف کرد. یکی از آن­ها مال را صرف پیروی از امر مولا و رضایت او می­کند و آن دیگری مال را صرف ارتکاب در منهیات مولا و خشم او می­نماید. و او را در سرای آزمون جای داده و او را آگاه کرده است که برای همیشه در آن سرا ساکن نخواهد بود و سرای دیگری غیر از آن دارد که روزی او را به آن خواهد برد و پاداش و کیفر آن سرا، دائمی خواهد بود، که اگر غلام آن مال را در زمینه­ای که مولایش امر کرده خرج کند، آن پاداش دائمی آن سرا که گفته است او را به آن­جا خواهد برد به او می­دهد، و اگر مال را در زمینه­ای که از مصرف در آن نهی کرده خرج کند، آن کیفر دائمی در آن سرای جاودان را به او می­چشاند.

ص: 76

مُکْرَهِینَ وَ لَا إِلَیْهِ مُضْطَرِّینَ لَعَلَّکَ ظَنَنْتَ أَنَّهُ قَضَاءٌ حَتْمٌ وَ قَدَرٌ لَازِمٌ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ لَسَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ وَ لَمَا أُلْزِمَتِ الْأَشْیَاءُ أَهْلَهَا عَلَی الْحَقَائِقِ ذَلِکَ مَقَالَةُ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ أَوْلِیَاءِ الشَّیَاطِینِ (1)إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ أَمَرَ تَخْیِیراً وَ نَهَی تَحْذِیراً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یَخْلُقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ فَقَامَ الشَّیْخُ فَقَبَّلَ رَأْسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی نَرْجُو بِطَاعَتِهِ***یَوْمَ النَّجَاةِ مِنَ الرَّحْمَنِ غُفْرَاناً

أَوْضَحْتَ مِنْ دِینِنَا مَا کَانَ مُلْتَبِساً ***جَزَاکَ رَبُّکَ عَنَّا فِیهِ رِضْوَاناً

فَلَیْسَ مَعْذِرَةٌ فِی فِعْلِ فَاحِشَةٍ ***عِنْدِی لِرَاکِبِهَا ظُلْماً وَ عِصْیَاناً

.فقد دل قول أمیر المؤمنین علیه السلام علی موافقة الکتاب و نفی الجبر و التفویض اللذین یلزمان من دان بهما و تقلدهما الباطل و الکفر و تکذیب الکتاب و نعوذ بالله من الضلالة و الکفر و لسنا ندین بجبر و لا تفویض لکنا نقول بمنزلة بین المنزلتین و هو الامتحان و الاختیار بالاستطاعة التی ملکنا الله و تعبدنا بها علی ما شهد به الکتاب و دان به الأئمة الأبرار من آل الرسول صلوات الله علیهم و مثل الاختبار بالاستطاعة مثل رجل ملک عبدا و ملک مالا کثیرا أحب أن یختبر عبده علی علم منه بما یئول إلیه فملکه من ماله بعض ما أحب و وقفه علی أمور عرفها العبد فأمره أن یصرف ذلک المال فیها و نهاه عن أسباب لم یحبها و تقدم إلیه أن یجتنبها و لا ینفق من ماله فیها و المال یتصرف فی أی الوجهین فصرف المال أحدهما فی اتباع أمر المولی و رضاه و الآخر صرفه فی اتباع نهیه و سخطه و أسکنه دار اختبار أعلمه أنه غیر دائم له السکنی فی الدار و أن له دارا غیرها و هو مخرجه إلیها فیها ثواب و عقاب دائمان فإن أنفذ العبد المال الذی ملکه مولاه فی الوجه الذی أمره به جعل له ذلک الثواب الدائم فی تلک الدار التی أعلمه أنه مخرجه إلیها و إن أنفق المال فی الوجه الذی نهاه عن إنفاقه فیه جعل له ذلک العقاب الدائم فی دار الخلود

ص: 76

مولا برای [مصرف] آن [مال] حدی شناخته­شده معین کرده، که به اندازه همان زمانی است که در طول آن مدت او را در سرای پیشین جای داده است، وقتی به آن حد رسید، مولا جای آن مال و آن غلام را [با مال و غلام دیگری] عوض می­کند، ولی هموست که همیشه مالک مال و غلام است و چون به او وعده داده است که آن مال را تا زمانی که در آن سرا هست و سکونتش در آن تمام نشده از او نگیرد، به وعده­اش وفا می­کند. زیرا مولا دارای صفاتی چون عدل و وفا[ی به وعده] و انصاف و حکمت است. آیا [با این صفات بر مولا] لازم نیست که اگر غلام آن مال را در زمینه­ای که مولا امر کرده صرف کند، به وعده­ای که در مورد پاداش به او داده است وفا کند و او را به سبب کاری که در سرای فانی از او خواسته است گرامی بدارد و به جهت فرمان­بری­اش نعمت­هایی دائمی در سرای باقی به او پاداش دهد!؟ و [از سوی دیگر] اگر غلام آن مالی که مولایش در ایام سکونتش در سرای پیشین به او داده را در زمینه­ای که از آن نهی شده صرف کند و با امر مولایش مخالفت ورزد، مستوجب کیفری دائمی که او را از آن بیم داده بود می­­شود، و مولا ظلمی به او نمی­کند؛ زیرا قبلاً او را آگاهی داده بود و فهمانده بود و او نیز فهمیده بود، و بر مولا لازم است به وعده و وعید خود وفا کند و به همین سبب است که به قادر و قاهر متصف شده است. اما مولا [در این مثال]، خداوند عز و جلّ است و غلام، همان آدمی­زاد مخلوق است و مال، قدرت واسعه خداوند است و آزمون، اظهار حکمت و قدرت است و سرای فانی، دنیاست و [مقصود از] مقدار مالی که مولا به غلام داده است، همان استطاعتی است که [خداوند] به آدمی­زاد داده، و[مقصود از] اموری که از آن نهی کرده، همان راه­های ابلیس است، و وعده او، نعمت­های دائمی­اند که همان بهشت باشد و سرای فانی، همام سرای دنیا و سرای باقی، همان آخرت است و قول بین جبر و تفویض، همان [اعتقاد به] آزمون و امتحان و ابتلا است که به واسطه استطاعتی که به بنده داده شده است [به آن مبتلا می­شود]، و شرح آن، در پنج مثالی است که امام صادق علیه السلام فرمودند که آن پنج چیز جوامع فضل است، و من إن شاء الله آن­ها را با شواهدی از قرآن و توضیح آن تفسیر می­کنم. تفسیر سلامتی جسمانی؛ اما این سخن امام صادق علیه السلام معنایش این است که انسان از جهت آفرینش جسمانی کامل باشد و همه حواس او کامل [و صحیح] باشد و عقلش ثبات داشته باشد و قوه تشخیصش سالم و زبانش به سخن باز باشد، چنان­چه خداوند فرمود: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا»(1){و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکب­ها] برنشاندیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آن­ها را بر بسیاری از آفریده های خود برتری آشکار دادیم}،

ص: 77

و قد حد المولی فی ذلک حدا معروفا و هو المسکن الذی أسکنه فی الدار الأولی فإذا بلغ الحد استبدل المولی بالمال و بالعبد علی أنه لم یزل مالکا للمال و العبد فی الأوقات کلها إلا أنه وعد أن لا یسلبه ذلک المال ما کان فی تلک الدار الأولی إلا أن یستتم (1)سکناه فیها فوفی له لأن من صفات المولی العدل و الوفاء و النصفة و الحکمة أو لیس یجب إن کان ذلک العبد صرف ذلک المال فی الوجه المأمور به أن یفی له بما وعده من الثواب و تفضل علیه بأن استعمله فی دار فانیة و أثابه علی طاعته فیها نعیما دائما فی دار باقیة دائمة و إن صرف العبد المال الذی ملکه مولاه أیام سکناه تلک الدار الأولی فی الوجه المنهی عنه و خالف أمر مولاه کذلک یجب علیه العقوبة الدائمة التی حذره إیاها غیر ظالم له لما تقدم إلیه و أعلمه و عرفه و أوجب له الوفاء بوعده و وعیده بذلک یوصف القادر القاهر و أما المولی فهو الله جل و عز و أما العبد فهو ابن آدم المخلوق و المال قدرة الله الواسعة و محنته إظهار الحکمة و القدرة و الدار الفانیة هی الدنیا و بعض المال الذی ملکه مولاه هو الاستطاعة التی ملک ابن آدم و الأمور التی أمر الله بصرف المال إلیها هو الاستطاعة لاتباع الأنبیاء و الإقرار بما أوردوه عن الله جل و عز و اجتناب الأسباب التی نهی عنها هی طرق إبلیس و أما وعده فالنعیم الدائم و هی الجنة و أما الدار الفانیة فهی الدنیا و أما الدار فهی الدار الباقیة و هی الآخرة و القول بین الجبر و التفویض هو الاختبار و الامتحان و البلوی بالاستطاعة التی ملک العبد و شرحها فی خمسة الأمثال التی ذکرها الصادق علیه السلام أنها جمعت جوامع الفضل و أنا مفسرها بشواهد من القرآن و البیان إن شاء الله تفسیر صحة الخلقة أما قول الصادق علیه السلام فإن معناه کمال الخلق للإنسان بکمال (2)الحواس و ثبات العقل و التمییز و إطلاق اللسان بالنطق و ذلک قول الله وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا

ص: 77

خداوند عزّ و جلّ فرموده است که آدمی­زاد را بر سایر مخلوقاتش از قبیل چهارپایان و درندگان و موجودات دریایی و پرندگان و هر جنبنده­ای که حواس آدمی­زاد آن را با تشخیص عقلی و نطقی خود درک می­کند برتری داده است، و این همان سخن خداوند است [که فرمود]: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»(1){[که] براستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم}، و این سخنش: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ * الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ * فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ»(2){ای انسان! چه چیز تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته * همان­کس که تو را آفرید و [اندام] تو را درست کرد و [آن­گاه] تو را سامان بخشید * و به هر صورتی که خواست تو را ترکیب کرد}، و آیات زیاد دیگری با همین مضمون. بنابراین اولین نعمت خداوند بر انسان، صحت عقل و برتری دادن آدمی­زاد بر بیشتر مخلوقات به سبب کمال عقلی و تشخیص بیان است، و این بدان جهت است که هر جنبنده­ای که بر سطح زمین است با حواس خود بر پای خود می­ایستد و در ذات خودش کامل است، اما خداوند آدمی­زاد را با قوه نطق که در سایر مخلوقاتی که با حواس خود درک می­کنند وجود ندارد، برتری داد و به سبب همین قوه نطق بود که خداوند مخلوقات دیگر را در اختیار آدمی­زاد قرار داد، تا جایی­که او بتواند امر و نهی کند و سایر مخلوقات مسخر او باشند، چنان­چه خداوند فرمود: «کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ»(3) این گونه [خداوند] آن­ها را برای شما رام کرد تا خدا را به پاس آن­که شما را هدایت نموده به بزرگی یاد کنید}، و فرمود: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها»(4){و اوست کسی که دریا را مسخر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید و پیرایه ای که آن را می پوشید از آن بیرون آورید} و فرمود: «وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ»(5){چارپایان را برای شما آفرید در آن­ها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است و از آن­ها می خورید * و در آن­ها برای شما زیبایی است آن­گاه که [آن­ها را] از چراگاه برمی گردانید و هنگامی که [آن­ها را] به چراگاه می برید * و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت بدان­ها بدان نمی توانستید برسید}. و به سبب همین برتری دادن او به وسیله خلقت نیکو و نطق کامل و معرفت است که خداوند انسان­ها را پس از این­که به آنان استطاعت انجام چیزهایی که آنان را به آن­ها متعبد کرده داده است، با این سخنش به پیروی از امر خود فراخوانده است: «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا»(6){پس تا می توانید از خدا پروا بدارید و بشنوید و فرمان ببرید}، و این سخنش: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها»(7){خداوند هیچ­کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند}، و این سخنش: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها»(8){خدا هیچ­کس را جز [به قدر] آن­چه به او داده است تکلیف نمی کند} و آیات زیاد دیگری. وقتی بنده، یکی از حواس خود را از دست بدهد، [تکلیف و] عمل مربوط به آن حس از او برداشته می­شود، چنان­چه خداوند می­فرماید: «لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ ... »(9){بر نابینا و لنگ و بیمار ایرادی نیست ...}، خداوند از همه کسانی که دارای این اوصاف باشند، جهاد و همه [تکالیف و] اعمالی که بدون این اعضا نمی­توان آن­ها را انجام داد برداشته است، و [از سوی دیگر] به همین شیوه حج و زکات را بر کسانی که توانایی مالی داشته باشند واجب کرده است، زیرا به آنان استطاعت این اعمال را داده است. و به همین سبب حج و زکات را بر انسان فقیر واجب نکرده است، این سخن خداوند متعال: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(10){برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد}، و این سخنش که درباره ظهار است: «وَ الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ»(11){ و کسانی که زنانشان را ظهار می کنند سپس از آن­چه گفته اند پشیمان می شوند، بر ایشان [فرض] است بنده ای را آزاد گردانند}، تا آن­جا که می­فرماید: «فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً»(12){و هر که نتواند باید شصت بینوا را خوراک بدهد}. همه این­ها دلیل بر آن است که خداوند تبارک و تعالی بندگانش را جز به اعمالی که [توان و] استطاعت و قوت عمل کردنش را به آن­ها داده است مکلف نکرده است واز سوی دیگر آن­ها را فقط از اعمالی که این وصف را داشته باشند نهی کرده است. این است معنای سلامتی جسمانی.

سص: 78

فقد أخبر عز و جل عن تفضیله بنی آدم علی سائر خلقه من البهائم و السباع و دواب البحر و الطیر و کل ذی حرکة تدرکه حواس بنی آدم بتمییز العقل و النطق و ذلک قوله لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ و قوله یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ و فی آیات کثیرة فأول نعمة الله علی الإنسان صحة عقله و تفضیله علی کثیر من خلقه بکمال العقل و تمییز البیان و ذلک أن کل ذی حرکة علی بسیط الأرض هو قائم بنفسه بحواسه مستکمل فی ذاته ففضل بنی آدم بالنطق الذی لیس فی غیره من الخلق المدرک بالحواس فمن أجل النطق ملّک الله ابن آدم غیره من الخلق حتی صار آمرا ناهیا و غیره مسخّر له کما قال الله کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ و قال وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها و قال وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ فمن أجل ذلک دعا الله الإنسان إلی اتباع أمره و إلی طاعته بتفضیله إیاه باستواء الخلق و کمال النطق و المعرفة بعد أن ملّکهم استطاعة ما کان تعبدهم به بقوله فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا و قوله لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها و قوله لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها و فی آیات کثیرة فإذا سلب العبد حاسة من حواسه رفع العمل عنه بحاسته کقوله لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ الآیة فقد رفع عن کل من کان بهذه الصفة الجهاد و جمیع الأعمال التی لا یقوم إلا بها و کذلک أوجب علی ذی الیسار الحج و الزکاة لما ملکه من استطاعة ذلک و لم یوجب علی الفقیر الزکاة و الحج قوله تعالی وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا و قوله فی الظهار وَ الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ إلی قوله فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً کل ذلک دلیل علی أن الله تبارک و تعالی لم یکلف عباده إلا ما ملکهم استطاعته بقوة العمل به و نهاهم عن مثل ذلک فهذه صحة الخلقة

ص: 78

اما اختیار در عمل؛ کسی اختیار عمل دارد که بر بالای سرش نیرومندی نباشد که بر او تنگ بگیرد و او را از عمل کردن به آن­چه خداوند به او امر کرده منع کند، که این همان سخن خداوند است که درباره کسانی که استضعاف شده­اند و از عمل کردن بازداشته شده­اند و چاره­ای نمی­یابند و راهی پیدا نمی­کنند فرموده است: «مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا»(1){آن مردان و زنان و کودکانی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند}، خداوند فرموده است کسی که استضعاف شده است، اختیاری در عمل ندارد و در صورتی که با ایمانشان اطمینان قلبی داشته باشند، چیزی از این تکالیف بر عهده آنان نیست.

اما داشتن وقت کافی؛ همان عمری است که انسان از زمانی که معرفت بر او واجب می­­شود­ تا هنگامی که وقتش به سر آید از آن بهره­مند می­شود، که از زمان تمییز و بلوغ تا هنگام مرگ می­باشد؛ بنابراین هر که در راه جست و جوی حق بمیرد و حق را به طور کامل درک نکند، بر [طریق] خیر [مُرده] است و این همان سخن خداوند است [که فرمود]: «وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ...»(2){و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او از خانه اش به درآید ...}، اگرچه به علت نداشتن وقت نتوانسته به شریعتش به طور کامل عمل کند. هم­چنین انسان بالغ از کارهایی بازداشته شده، که کودکی که به بلوغ نرسیده­ از آن­ها منع نشده است؛ در این سخن خداوند متعال: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَ ...»(3){و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فرو بندند ...}، خداوند برای کودکان در این­که زینت­های خود را آشکار کنند خرده­ای نگرفته و هم­چنین آن احکام را بر آنان جاری نکرده است.

اما داشتن توشه؛ به معنای بی­­نیاز بودن و به قدر کفایت داشتن است که بنده به کمک آن­­ها امری که خداوند به او نموده را انجام دهد، که همان سخن خداوند متعال است [که فرمود]: «ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ ...»(4){بر نیکوکاران ایرادی نیست}. آیا نمی­بینید که خداوند عذر کسی که چیزی برای انفاق ندارد را قبول کرده و [در سوی دیگر] بر همه کسانی که تمکن مالی و دسترسی به کاروان دارند، حج و جهاد و مانند آن را لازم کرده است!؟ و به همین سبب عذر فقرا را قبول کرده و در اموال ثروت­مندان سهمی برای آنان قرار داده است، با این سخنش: «لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ...»(5){[این صدقات] برای آن [دسته از] نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند}.

اما سببی که [فاعل را] به حرکت در بیاورد؛ همان نیت است که انگیزه انسان برای همه کارهاست و محل آن نیز قلب است. هر کس عملی انجام دهد، ولی دینی داشته باشد که [سبب شود] قلبش [موافق] با آن عمل نباشد، خداوند آن عمل را جز با صدق نیت از او قبول نمی­کند،

ص: 79

و أما قوله تخلیة السرب فهو الذی لیس علیه رقیب یحظر علیه و یمنعه العمل بما أمره الله به و ذلک قوله فی من استضعف و حظر علیه العمل فلم یجد حیلة و لم یهتد سبیلا (1)مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فأخبر أن المستضعف لم یخل سربه و لیس علیه من القول شی ء إذا کان مطمئن القلب بالإیمان و أما المهلة فی الوقت فهو العمر الذی یمتع به الإنسان (2)من حد ما یجب علیه المعرفة إلی أجل الوقت و ذلک من وقت تمییزه و بلوغ الحلم إلی أن یأتیه أجله فمن مات علی طلب الحق و لم یدرک کماله فهو علی خیر و ذلک قوله وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ الآیة و إن کان لم یعمل بکمال شرائعه لعلة ما لم یمهله فی الوقت إلی استتمام أمره و قد حظر علی البالغ ما لم یحظر علی الطفل إذا لم یبلغ الحلم فی قوله تعالی وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ الآیة فلم یجعل علیهن حرجا فی إبداء الزینة للطفل و کذلک لا تجری علیه الأحکام و أما قوله الزاد فمعناه الجدة و البلغة (3)التی سیتعین بها العبد علی ما أمره الله به و ذلک قوله ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ الآیة أ لا تری أنه قبل عذر من لم یجد ما ینفق و ألزم الحجة کل من أمکنته البلغة و الراحلة للحج و الجهاد و أشباه ذلک کذلک قبل عذر الفقراء و أوجب لهم حقا فی مال الأغنیاء بقوله لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الآیة فأمر بإعفائهم و لم یکلفهم الإعداد لما لا یستطیعون و لا یملکون و أما قوله فی السبب المهیج فهو النیة التی هی داعیة الإنسان إلی جمیع الأفعال و حاستها القلب فمن فعل فعلا و کان بدین لم یعقد قلبه علی ذلک لم یقبل

ص: 79

چنان­چه خداوند در مورد منافقین فرموده است: «یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ»(1){به زبان خویش چیزی می گفتند که در دل­هایشان نبود و خدا به آن­چه می نهفتند داناتر است}، سپس به عنوان توبیخ مؤمنان بر پیامبرش این­چنین نازل کرده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ ...»(2){ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید ...}. پس اگر انسان سخنی بگوید و به سخن خود اعتقاد داشته باشد، نیتش، از طریق عمل کردن او را به تصدیق سخنش فرا می­خواند، و اگر به آن سخن اعتقادی نداشته باشد، حقیقت مشخص نمی­شود، زیرا خداوند در این سخنش: «إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ»(3){مگر آن­کس که مجبور شده و[لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد} و این سخنش: «لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ ...»(4){خداوند شما را به سوگندهای لغوتان مؤاخذه نمی کند ...} ممکن دانسته است که نیت صادق باشد، ولی عمل به علت مانعی که نمی­گذارد فعل [موافق با نیت] آشکار شود،­ مخالف نیت باشد. بنابراین قرآن و احادیث رسول صلی الله علیه و آله دلالت بر این دارند که قلب مالک همه حواس است و کارهای حواس را تصحیح می­کند و هیچ چیز نمی­تواند چیزی که قلب آن را تصحیح کرده است را باطل کند.

این بود توضیح همه پنج مثالی که امام صادق علیه السلام فرمودند که با آن­ها مسأله منزلت بین آن دو منزلت، که همان جبر و تفویض است، تبیین می­شود. حال اگر انسان همه این پنج شرط را به صورت کامل دارا باشد، بر او واجب است عمل را به صورت کامل مطابق امر خداوند عزّ و جلّ و رسولش انجام دهد و اگر یکی از آن شروط را نداشته باشد، عمل به حسب آن شرط از عهده او برداشته می­­شود. اما شواهد قرآنی بر مسأله آزمون و ابتلا به سبب استطاعت، که موجب اثبات قول بین دو قول می­شوند زیاد هستند؛ از جمله آن­ها این سخن خداوند است [که فرمود]: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ»(5){و البته شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارش­های [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم}، و [نیز] فرمود: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ»(6){به تدریج از جایی که نمی دانند گریبانشان را خواهیم گرفت}، و [نیز] فرمود: «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(7){الف لام میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند!؟}، و در مورد فتنه­هایی که به معنای آزمون است فرمود: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ ...»(8){و قطعا سلیمان را آزمودیم ...} و در قصه قوم موسی فرمود: «فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُ»(9){فرمود در حقیقت ما قوم تو را پس از [عزیمت] تو آزمودیم و سامری آنها را گمراه ساخت}، و در این سخن موسی: «إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ»(10){این جز آزمایش تو نیست} فتنه به معنای آزمون است. بعضی از این آیات به بعضی دیگر قیاس می­شوند و بعضی شاهد بر بعضی دیگرند. اما آیاتی که در آن­ها ابتلا به معنای آزمون است؛ این سخن خداوند: «لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ»(11){تا شما را در آن­چه به شما داده است بیازماید}، و این سخن خداوند: «ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ»(12){سپس برای آن­که شما را بیازماید، از [تعقیب] آنان منصرفتان کرد}، و این سخن خداوند: «إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ»(13){ما آنان را همان­گونه که باغ­داران را آزمودیم مورد آزمایش قرار دادیم}، و این سخن خداوند: «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»(14){مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید}، و این سخن خداوند: «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ»(15){و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود}، و این سخن خداوند: «وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ»(16) {و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید، ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید} و هر چه در قرآن از ریشه بلوی است، این آیاتی که ابتدای آن آورده شد، به معنای آزمون است و امثال آن در قرآن زیاد است و همگی مسأله آزمون و ابتلا را اثبات می­کنند. خداوند عزّ و جلّ خلایق را بیهوده نیافریده و آنان را به حال خود واگذار نکرده است

ص: 80

الله منه عملا إلا بصدق النیة کذلک (1)أخبر عن المنافقین بقوله یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ ثم أنزل علی نبیه صلی الله علیه و آله توبیخا للمؤمنین یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ الآیة فإذا قال الرجل قولا و اعتقد فی قوله دعته النیة إلی تصدیق القول بإظهار الفعل و إذا لم یعتقد القول لم یتبین حقیقة و قد أجاز الله صدق النیة و إن کان الفعل غیر موافق لها لعلة مانع یمنع إظهار الفعل فی قوله إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ و قوله لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ الآیة فدل القرآن و أخبار الرسول صلی الله علیه و آله أن القلب مالک لجمیع الحواس یصحح أفعالها و لا یبطل ما یصحح القلب شی ء فهذا شرح جمیع الخمسة الأمثال التی ذکرها الصادق علیه السلام أنها تجمع المنزلة بین المنزلتین و هما الجبر و التفویض فإذا اجتمع فی الإنسان کمال هذه الخمسة الأمثال وجب علیه العمل کملا لما أمر الله عز و جل به و رسوله و إذا نقص العبد منها خلة کان العمل عنه مطروحا بحسب ذلک فأما شواهد القرآن علی الاختبار و البلوی بالاستطاعة التی تجمع القول بین القولین فکثیرة و من ذلک قوله وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ و قال سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ و قال الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ و قال فی الفتن التی معناها الاختبار وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ الآیة و قال فی قصة قوم موسی فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ و قول موسی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ أی اختبارک فهذه الآیات یقاس بعضها ببعض و یشهد بعضها لبعض و أما آیات البلوی بمعنی الاختبار قوله لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ و قوله ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ و قوله إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ و قوله خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا و قوله وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ و قوله وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ و کل ما فی القرآن من بلوی هذه الآیات التی شرح أولها فهی اختبار و أمثالها فی القرآن کثیرة فهی إثبات الاختبار و البلوی إن الله جل و عز لم یخلق الخلق عبثا و لا أهملهم

ص: 80

و حکمت خود را برای بازی اظهار نکرده است، و این مطلب را در این سخنش فرموده است: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً»(1){آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم!؟}. اگر کسی بگوید مگر خداوند نمی­داند که چه عملی از بندگان سر می­زند که آنان را می­آزماید!؟ می­گوییم بلی، می­داند که چه عملی از آنان سر می­زند، چنان­چه فرمود: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ»(2){اگر هم بازگردانده شوند، قطعاً به آن­چه از آن منع شده بودند برمی گردند}، خداوند تنها به این سبب آنان را می­آزماید که عدل خود را به آنان نشان دهد و بفهماند که آنان را بعد از عمل و با دلیل عذاب می­کند و این مطلب را در این سخنش فرموده است: «وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا»(3){و اگر ما آنان را قبل از [آمدن قرآن] به عذابی هلاک می کردیم، قطعاً می گفتند: پروردگارا! چرا پیامبری به سوی ما نفرستادی}، و این سخنش : «وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا»(4){و ما تا پیامبری برنیانگیزیم، به عذاب نمی پردازیم}، و این سخنش: «رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ»(5){پیامبرانی که بشارت­گر و هشداردهنده}. بنابراین آزمون خداوند، به سبب استطاعتی است که به بنده داده است و این است قول بین جبر و تفویض. قرآن و احادیث امامان خاندان رسول نیز همین را فرموده­اند. اگر بگویند پس دلیل این سخن خداوند: «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»(6){هر که را بخواهد، بیراه و هر که را بخواهد، هدایت می کند} و نظایرش در قرآن چیست؟ [در جواب] گفته می­­شود: معنای مجازی این دسته از آیات دو چیز می­تواند باشد؛ یکی این­که این آیات خبر از قدرت خداوند هستند و به معنای این هستند که خداوند قادر است هر که را بخواهد هدایت و هر که را بخواهد گمراه کند، و اگر با قدرت خود آنان را بر یکی از این دو مجبور می­کرد، مستوجب پاداش یا کیفر نمی­شدند، به همان بیانی که ما در نامه شرح دادیم. و معنای دیگر این­که هدایت خداوند به معنای شناساندن [راه هدایت] است، مانند این سخنش: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی»(7){و اما ثمودیان؛ پس آنان را راهبری کردیم} که در آن "هدیناهم" به معنای "به آنان شناساندیم" می­باشد {و[لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند}، و اگر خداوند آنان را بر هدایت مجبور می­نمود، نمی­توانستند گمراه شوند. و این­گونه نیست که هرگاه آیه مشتبهی درباره موضوعی وجود داشته باشد، بتوان با آن بر آیات محکم احتجاج کرد، همان آیات محکمی که امر شده­ایم به آن­ها عمل کنیم، خداوند فرموده است: «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ ...»(8){پاره ای از آن آیات محکم [- صریح و روشن] است؛ آن­ها اساس کتابند و [پاره ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. اما کسانی که در دل­هایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دل­خواه خود] از متشابه آن پیروی می کنند}، و فرموده است: «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(9){پس بشارت ده به آن بندگان من که * به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند}، یعنی متقن­ترین و روشن­ترین آن را، «أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»(10){اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان}. خداوند ما و شما را توفیق سخن و عملی که دوست دارد و می­پسندد دهد و ما و شما را به منت و فضلش از معاصی دور بدارد. سپاس فراوان مخصوص خداوند است چنان­چه او اهلش است، و خداوند بر محمد و خاندان پاکش درود فرستد! «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ»(11){و خدا ما را بس است و نیکو حمایت­گری است}.

توضیحات: این سخن ایشان علیه السلام که فرمودند: " کسی که بپندارد خداوند کیفر را از معصیت­کاران بر می­دارد ..." یعنی به صورت عمومی و طوری که هیچ­یک از آنان کیفر نشوند، چنان­چه مقتضی جبر است، بنابراین با این­که عذاب از بعضی از آنان با عفو یا شفاعت ساقط شود منافات ندارد.

ص: 81

سدی و لا أظهر حکمته لعبا بذلک أخبر فی قوله أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً فإن قال قائل فلم یعلم الله ما یکون من العباد حتی اختبرهم قلنا بلی قد علم ما یکون منهم قبل کونه و ذلک قوله وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ و إنما اختبرهم لیعلمهم عدله و لا یعذبهم إلا بحجة بعد الفعل و قد أخبر بقوله وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا و قوله وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا و قوله رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ فالاختبار من الله بالاستطاعة التی ملکها عبده و هو القول بین الجبر و التفویض بهذا نطق القرآن و جرت الأخبار عن الأئمة من آل الرسول فإن قالوا ما الحجة فی قول الله یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ و ما أشبهها قیل مجاز هذه الآیات کلها علی معنیین أما أحدهما فإخبار عن قدرته أی إنه قادر علی هدایة من یشاء و ضلالة من یشاء و إذا أجبرهم بقدرته علی أحدهما لم یجب لهم ثواب و لا علیهم عقاب علی نحو ما شرحنا فی الکتاب و المعنی الآخر أن الهدایة منه تعریفه کقوله وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ أی عرفناهم فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فلو جبرهم علی الهدی لم یقدروا أن یضلوا و لیس کلما وردت آیة مشتبهة کانت الآیة حجة علی محکم الآیات اللواتی أمرنا بالأخذ بها من ذلک قوله مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ الآیة و قال فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أی أحکمه و أشرحه أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ وفقنا الله و إیاکم من القول و العمل لما یحب و یرضی و جنبنا و إیاکم معاصیه بمنه و فضله و الحمد لله کثیرا کما هو أهله و صلی الله علی محمد و آله الطیبین و حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ ظلم الله علی بناء التفعیل أی نسبه إلی الظلم قوله علیه السلام و من زعم أن الله یدفع عن أهل المعاصی العذاب أی عموما بحیث لا یعاقب أحدا منهم کما هو مقتضی الجبر فلا ینافی سقوط بعضها بالعفو أو الشفاعة قوله علیه السلام و لما لزمت

ص: 81

در این سخن ایشان علیه السلام که فرمودند: "اشیاء گردن­گیر صاحبانش نمی­شد"، "أشیاء" یعنی خطاها و گناهان، و در بعضی از نسخه­ها به جای "أشیاء"، "اسماء" آمده است که با روایت دیگری که از ایشان روایت شده سازگارتر است و یعنی دیگر به کار بردن نام مؤمن و کافر و درست­کار و بدکار و نظایر آن، استعمال حقیقی نخواهد بود.

نکته­: باید دانست که مطلبی که به صورت مستفاض از ائمه علیهم السلام به دست ما رسیده، نفی جبر و تفویض و اثبات امر بین امرین است، که بعضی از اهل تسنن نیز به آن اعتراف کرده­اند. امام اهل تسنن، فخر رازی گفته است: وضع این مسأله عجیب است؛ زیرا مردم در این مسأله همیشه با هم اختلاف داشته­اند، چرا که دلایلی که در این مسأله می­توان به آن استناد کرد با هم متعارض و متضادند؛ دلیل جبریون این است که در ترجیح فعل بر ترک ناچار باید مرجحی از غیر از جانب بنده وجود داشته باشد، و دلیل قدری­ها این است که اگر بنده قادر بر کاری نباشد، مدح و ذم و امر و نهی شایسته نخواهد بود. که هر دوی این­ها مقدمه­های عقلی می­باشند. یکی از دلایل عقلی، استناد جبریون بر این است که تفاصیل حالات افعال برای بنده معلوم نیست، و استناد قدری­ها بر این­که افعال بندگان مطابق تصور و انگیزه­اشان انجام می­شود، که [این دو دلیل عقلی] با هم متعارضند. و از الزامات خطابی این است که قدرت بر ایجاد [فعل]، کمالی است که بنده­ای که منبع کاستی است لایق آن نیست و سزاوار نیست افعال سفیهانه و بیهوده بندگان به خداوندی که والاتر از هر کاستی است نسبت داده شود. اما دلایل نقلی؛ قرآن مملو از آیاتی است که ممکن است موجب توهم هر یک از این دو نظریه شوند. هم­چنین است احادیث، چه­ این­که هیچ یک از امت­ها نبوده­اند که یکی از این دو فرقه را درون خود نداشته باشند. هم­چنین اوضاع و حکایات هر دو طرف نیز یکدیگر را دفع می­کنند، تا آن­جا که گفته شده است اساس [بازی] نرد بر جبر، و اساس شطرنج بر قَدَر است. اما مذهب ما قوی­تر است؛ زیرا اگر با این استدلال که موجود ممکن برای ترجیح [وجودش بر عدم] نیاز به مرجح دارد در قول ما خدشه شود، به انسداد باب اثبات [خداوند] صانع می­انجامد. ما می­گوییم حق همان است که بعضی از امامان دین فرموده­اند که نه جبر است و نه تفویض، بلکه [حقیقت] امر [چیزی است] بین آن دو؛ و این بدان جهت است که مبادی قریبه افعال تحت قدرت و اختیار بنده است، ولی از مبانی بعیده عاجز است و مضطر به آن­هاست؛ بنابراین انسان در حال اختیارش، مضطر است، مانند قلم که در دست کاتب است و مانند میخ که در شکاف دیوار است. در سخنان عقلا آمده است: دیوار به میخ گفت: تو چرا مرا می­شکافی؟ و میخ گفت: از کسی که مرا می­کوبد بپرس.

اما معنای جبر همان است که اشاعره به آن معتقدند که خداوند متعال، اعمال را بر دست بندگان جاری می­کند بدون این­که آنان قدرتی مؤثر در انجام آن داشته باشند، و [سپس] آن­ها را به سبب انجام آن­ها عذاب می­کند.

ص: 82

الأشیاء أی الخطایا و الذنوب و فی بعض النسخ الأسماء و هو أوفق بما روی عنه علیه السلام فی موضع آخر أی لا یصح إطلاق المؤمن و الکافر و الصالح و الطالح و أشباهها علی الحقیقة.

فذلکة اعلم أن الذی استفاض عن الأئمة علیهم السلام هو نفی الجبر و التفویض و إثبات الأمر بین الأمرین و قد اعترف به بعض المخالفین أیضا قال إمامهم الرازی حال هذه المسألة عجیبة فإن الناس کانوا مختلفین فیها أبدا بسبب أن ما یمکن الرجوع فیها إلیها متعارضة متدافعة فمعول الجبریة علی أنه لا بد لترجیح الفعل علی الترک من مرجح لیس من العبد و معول القدریة علی أن العبد لو لم یکن قادرا علی فعل لما حسن المدح و الذم و الأمر و النهی و هما مقدمتان بدیهیتان ثم من الأدلة العقلیة اعتماد الجبریة علی أن تفاصیل أحوال الأفعال غیر معلومة للعبد و اعتماد القدریة علی أن أفعال العباد واقعة علی وفق تصورهم و دواعیهم و هما متعارضتان و من الإلزامات الخطابیة أن القدرة علی الإیجاد صفة کمال لا یلیق بالعبد الذی هو منبع النقصان و أن أفعال العباد تکون سفها و عبثا فلا یلیق بالمتعالی عن النقصان و أما الدلائل السمعیة فالقرآن مملو بما یوهم بالأمرین و کذا الآثار فإن أمة من الأمم لم تکن خالیة من الفرقتین و کذا الأوضاع و الحکایات متدافعة من الجانبین حتی قیل إن وضع النرد علی الجبر و وضع الشطرنج علی القدر إلا أن مذهبنا أقوی بسبب أن القدح فی قولنا لا یترجح الممکن إلا بمرجح یوجب انسداد باب إثبات الصانع و نحن نقول الحق ما قال بعض أئمة الدین أنه لا جبر و لا تفویض و لکن أمر بین أمرین و ذلک أن مبنی المبادی القریبة لأفعال العبد علی قدرته و اختیاره و المبادی البعیدة علی عجزه و اضطراره فالإنسان مضطر فی صورة مختار کالقلم فی ید الکاتب و الوتد فی شق الحائط و فی کلام العقلاء قال الحائط للوتد لم تشقنی فقال سل من یدقنی انتهی.

و أما معنی الجبر فهو ما ذهبت إلیه الأشاعرة من أن الله تعالی أجری الأعمال علی أیدی العباد من غیر قدرة مؤثرة لهم فیها و عذبهم علیها.

ص: 82

[معنای] تفویض نیز همان است معتزله به آن معتقدند که خداوند متعال بندگان را آفریده و آنان را بر انجام آن اعمال قدرت داده و اختیار را به آنان واگذارده است، بنابراین آنان در ایجاد افعال، مطابق مشیت و قدرت خودشان مستقل هستند و خداوند در ایجاد افعال آنان نقشی ندارد.

اما امر بین امرین؛ چیزی که از روایات گذشته برداشت می­شود این است که هدایت­ها و توفیقات خداوند متعال در افعال بندگان دخالت دارد، [البته] طوری که به حد اجبار و ناچاری نمی­رسد. مانند این است که مولایی به غلام خود امر کند که کاری که توان آن را دارد را انجام دهد و آن کار را به او بفهماند و به او وعده دهد که در صورت انجام آن به او ثواب دهد و در صورت ترک او را کیفر کند، اگر مولا در تکلیف غلامش به همین اکتفا کند و با این­که می­داند او آن کار را انجام نمی­دهد، چیز دیگری به او نگوید و کار دیگری نکند، و با این حال او را در صورت ترک عمل کیفر کند، نزد عقلا ملامتی بر مولا نیست و هیچ عاقلی نمی­گوید که مولا غلام را بر ترک آن عمل مجبور کرده است. حال اگر مولا به همین اکتفا نکند و لطف بیشتری کند و او را [در صورت عمل] وعده اکرام و در صورت ترک وعده کیفر دهد و این مسأله را با فرستادن کسی که غلام را بر انجام عمل تشویق و ترغیب کند تأکید نماید، و بعد غلام آن عمل را با قدرت و اختیار خود انجام دهد، هیچ عاقلی نمی­گوید که مولا او را بر انجام آن فعل مجبور کرده است، اما این­که بعضی آن را انجام می­دهند و بعضی دیگر آن را ترک می­کنند، به حسن اختیار و پاکی ضمیر گروه اول، و سوء اختیار و زشتی باطن گروه دوم باز می­گردد. بنابراین اعتقاد به چنین چیزی موجب نسبت دادن ظلم به خداوند متعال و قائل شدن به این­که خداوند آنان را بر معاصی مجبور می­کند و سپس آن­ها را عذاب می­کند نمی­شود، چنان­چه آن دو نظریه اول موجب چنین چیزی می­شد، و [از سوی دیگر] موجب عزل خداوند از ملکش و استقلال بندگان در افعالشان به گونه­ای که آنان با خداوند در تدبیر عالم وجود شریک باشند نیز نمی­شود، چنان­چه لازمه آن دو نظریه دیگر بود. و شواهد این دیدگاه در روایات قبلی موجود بود و روایتی که کلینی از امام صادق علیه السلام نقل کرده آن را تأیید می­کند که مردی از ایشان پرسید که آیا خداوند بندگان را بر معاصی مجبور کرده است؟ ایشان فرمودند: خیر. مرد عرض کرد: پس امر را به ایشان واگذارده است؟ ایشان فرمودند: خیر. مرد پرسید؟ پس چیست؟ ایشان فرمودند: لطفی از جانب پروردگار است که بین آن دو است.

ص: 83

و أما التفویض فهو ما ذهب إلیه المعتزلة من أنه تعالی أوجد العباد و أقدرهم علی تلک الأفعال و فوض إلیهم الاختیار فهم مستقلون بإیجادها علی وفق مشیتهم و قدرتهم و لیس لله فی أفعالهم صنع.

و أما الأمر بین الأمرین فالذی ظهر مما سبق من الأخبار هو أن لهدایاته و توفیقاته تعالی مدخلا فی أفعال العباد بحیث لا یصل إلی حد الإلجاء و الاضطرار کما أن سیدا أمر عبده بشی ء یقدر علی فعله و فهمه ذلک و وعده علی فعله شیئا من الثواب و علی ترکه شیئا من العقاب فلو اکتفی من تکلیف عبده بذلک و لم یزد علیه مع علمه بأنه لا یفعل الفعل بمحض ذلک لم یکن ملوما عند العقلاء لو عاقبه علی ترکه و لا یقول عاقل بأنه أجبره علی ترک الفعل و لو لم یکتف السید بذلک و زاد فی ألطافه و الوعد بإکرامه و الوعید علی ترکه و أکد ذلک ببعث من یحثه علی الفعل و یرغبه فیه ثم فعل بقدرته و اختیاره ذلک الفعل فلا یقول عاقل بأنه جبره علی ذلک الفعل و أما فعل ذلک بالنسبة إلی جماعة و ترکه بالنسبة إلی آخرین فیرجع إلی حسن اختیارهم و صفاء طویتهم أو سوء اختیارهم و قبح سریرتهم فالقول بهذا لا یوجب نسبة الظلم إلیه تعالی بأن یجبرهم علی المعاصی ثم یعذبهم علیها کما یلزم الأولین و لا عزله تعالی عن ملکه و استقلال العباد بحیث لا مدخل لله فی أفعالهم فیکونون شرکاء لله فی تدبیر عالم الوجود کما یلزم الآخرین و قد مرت شواهد هذا المعنی فی الأخبار

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ أَجْبَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ عَلَی الْمَعَاصِی قَالَ لَا فَقَالَ فَفَوَّضَ إِلَیْهِمُ الْأَمْرَ قَالَ لَا قَالَ فَمَا ذَا قَالَ لُطْفٌ مِنْ رَبِّکَ بَیْنَ ذَلِکَ (1).

و یظهر من (2)

ص: 83

از بعضی روایات استفاده می­شود کسه مقصود از تفویضی که نفی شده این است که بنده در عمل طوری در انجام عمل مستقل باشد که پروردگار متعال نتواند او را از انجام آن بازدارد و مقصود از امر بین امرین این است که خداوند بندگان را در فعل و ترک مختار قرار داده است، ولی خود نیز قدرت بازداشتن آنان از انجام عملی که اختیار کرده­اند را دارد. بعضی امر بین امرین را به این تفسیر کرده­اند که اسباب قریبه فعل تحت قدرت بنده است و اسباب بعیده مانند آلات و اسباب و اعضاء و جوارح و قوا در قدرت پروردگار متعال است و فعل با إعمال هر دو قدرت حاصل می­شود. این تفسیر این ایراد را دارد که هیچ­کسی قائل به تفویص به این معنا نیست تا اشکالی بر آن وارد باشد. بعضی دیگر گفته­اند امر بین امرین این است که بعضی چیزها در اختیار بنده است، که همان افعال تکلیفی باشد و بعضی چیزها مانند صحت و مرض و خواب و بیداری و یادآوری و فراموشی و مانند این چیزها در اختیار بنده نیست، این تفسیر همان ایرادی را که بر وجه هفتم وارد کردیم دارد. خداوند متعال و حجج او علیهم السلام بهتر می­دانند. و تفصیل سخن در این مسأله و آوردن دلایل و براهین بر قول حق و زدودن شکوک و شبهات از قول حق مناسب با مقصود این کتاب نیست. و خداوند هر که را بخواهد به حق و صواب هدایت می­کند.

باب سوم : قضا و قدر و مشیت و اراده و سایر اسباب فعل

اشاره

قضا و قدر و مشیت و اراده و سایر اسباب فعل

آیات

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ»(1)

{و اگر خدا می خواست، با یکدیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آن­چه را می خواهد انجام می دهد}.

«وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا»(2)

{و هیچ نفسی جز به فرمان خدا نمیرد. [خداوند مرگ را] به عنوان سرنوشتی معین [مقرر کرده است]}.

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا»(3)

{و اگر خدا می خواست، آنان شرک نمی آوردند}.

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ»(4)

{و اگر خدا می خواست، چنین نمی کردند پس ایشان را با آن­چه به دروغ می سازند رها کن}.

«سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْ ءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّی ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ * قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»(5)

{کسانی که شرک آوردند به زودی خواهند گفت: اگر خدا می خواست نه ما و نه پدرانمان شرک نمی آوردیم و چیزی را [خودسرانه] تحریم نمی کردیم. کسانی هم که پیش از آنان بودند همین­گونه [پیامبران خود را] تکذیب کردند تا عقوبت ما را چشیدند. بگو آیا نزد شما دانشی هست که آن را برای ما آشکار کنید!؟ شما جز از گمان پیروی نمی کنید و جز دروغ نمی گویید * بگو برهان رسا ویژه خداست و اگر [خدا] می خواست قطعاً همه شما را هدایت می کرد}.

ص: 84

بعض الأخبار أن المراد بالتفویض المنفی هو کون العبد مستقلا فی الفعل بحیث لا یقدر الرب تعالی علی صرفه عنه و الأمر بین الأمرین هو أنه جعلهم مختارین فی الفعل و الترک مع قدرته علی صرفهم عما یختارون و منهم من فسر الأمر بین الأمرین بأن الأسباب القریبة للفعل یرجع إلی قدرة العبد و الأسباب البعیدة کالآلات و الأسباب و الأعضاء و الجوارح و القوی إلی قدرة الرب تعالی فقد حصل الفعل بمجموع القدرتین و فیه أن التفویض بهذا المعنی لم یقل به أحد حتی یرد علیه و منهم من قال الأمر بین الأمرین هو کون بعض الأشیاء باختیار العبد و هی الأفعال التکلیفیة و کون بعضها بغیر اختیاره کالصحة و المرض و النوم و الیقظة و الذکر و النسیان و أشباه ذلک و یرد علیه ما أوردناه علی الوجه السابع و الله تعالی یعلم و حججه علیهم السلام و بسط القول فی تلک المسألة و إیراد الدلائل و البراهین علی ما هو الحق فیها و دفع الشکوک و الشبه عنها لا یناسب ما هو المقصود من هذا الکتاب و الله یهدی من یشاء إلی الحق و الصواب.

«قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ»(1)

{بگو جز آن­چه خدا بخواهد برای خودم اختیار سود و زیانی ندارم}.

«وَ لکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا»(2)

{ولی [چنین شد] تا خداوند کاری را که انجام شدنی بود به انجام رساند}.

«قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(3)

{بگو جز آن­چه خدا برای ما مقرر داشته هرگز به ما نمی رسد، او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند}.

«فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ»(4)

{اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد، جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله این­ها عذابشان کند و جانشان در حال کفر بیرون رود}.

«وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ * وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»(5)

{و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر که در زمین است همه آن­ها یک­سر ایمان می آوردند، پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟ * و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد و [خدا] بر کسانی که نمی اندیشند پلیدی را قرار می دهد}.

«وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا»(6)

{و فرمان خدا صورت اجرا پذیرد}.

«وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً»(7)

{و فرمان خدا همواره به اندازه مقرر [و متناسب با توانایی] است}.

«وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ»(8)

{و هیچ مادینه ای بار نمی گیرد و بار نمی نهد مگر به علم او، و هیچ سال­خورده ای عمر دراز نمی یابد و از عمرش کاسته نمی شود مگر آن­که در کتابی [مندرج] است، در حقیقت این [کار] بر خدا آسان است}.

«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»(9)

{و اگر از جانب پروردگارت فرمان [مهلت] سبقت نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود}.

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(10)

{و اگر خدا می خواست، قطعاً آنان را امتی یگانه می گردانید. لیکن هر که را بخواهد به رحمت خویش در می آورد و ستمگران نه یاری دارند و نه یاوری}.

«وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»(11)

{و اگر فرمان قاطع [در باره تأخیر عذاب در کار] نبود، مسلما میانشان داوری می شد}.

«وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ»(12)

{و می گویند اگر [خدای] رحمان می خواست، آن­ها را نمی پرستیدیم. آنان به این [دعوی] دانشی ندارند [و] جز حدس نمی زنند}.

«إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(13)

{ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}

«وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ * وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ»(14)

{و هر چه کرده اند در کتاب­ها[ی اعمالشان درج] است * و هر خرد و بزرگی [در آن] نوشته شده}.

«ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ»(15)

{هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفس­های شما [- به شما] نرسد مگر آن­که پیش از آن­که آن را پدید آوریم در کتابی است. این [کار] بر خدا آسان است}.

«ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَةً عَلی أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللَّهِ»(16)

{آن­چه درخت خرما بریدید یا آن­ها را [دست نخورده] بر ریشه هایشان بر جای نهادید، به فرمان خدا بود}.

«ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(17)

{هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نرسد}.

«یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً»(18)

{فرمان [خدا] در میان آن­ها فرود می آید تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و به راستی دانش وی هر چیزی را در بر گرفته است}.

ص: 85

الأعراف: «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ»(187)

أنفال: «وَ لکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا»(42)

التوبة: «قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(51) (و قال تعالی): «فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ»(55)

یونس: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ* وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»(99-100)

الأحزاب: «وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا»(37) (قال): «وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً»(38)

فاطر: «وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ»(11)

السجدة: «وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»(45)

حمعسق: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(8) (و قال تعالی): «وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»(21)

الزخرف: «وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ»(20)

القمر: «إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(49) (و قال): «وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ *وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ»(52-53)

الحدید: «ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ»(22)

الحشر: «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَةً عَلی أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللَّهِ»(5)

التغابن: «ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(11)

الطلاق: «یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً»(12)

ص: 85

«کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»(1)

{این­گونه خدا هر که را

بخواهد، بیراه می گذارد و هر که را بخواهد، هدایت می کند}.

«وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(2)

{و هیچ کس پند نمی گیرد مگر این­که خدا بخواهد}.

«وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(3)

{و تا خدا نخواهد، [شما] نخواهید خواست}.

«یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ»(4)

{هر که را خواهد، به رحمت خویش در می آورد}.

«وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ»(5)

{و تا خدا پروردگار جهان­ها نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست}.

تفسیر

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا»(6){و اگر خدا می خواست، با یکدیگر جنگ نمی کردند}، یعنی اگر خداوند می­خواست آنان را بر ترک جنگ مجبور و وادار کند، این کار را می­کرد، ولی این کار با تکلیف منافات دارد و به همین جهت آن­ها را به اختیار خود گذاشت و آنان نیز جنگ کردند. و مقصود از إذن خداوند، همان امر و تقدیرش است، گفته شده مقصود علم اوست و إذن در این­جا از "أذِنَ" به معنای "عَلِمَ" گرفته شده است.

طبرسی در ذیل این سخن خداوند متعال: «فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»(7){و اگر [خدا] می خواست، قطعاً همه شما را هدایت می کرد}، گفته است: یعنی اگر خداوند می­خواست، شما را وادار به ایمان می­نمود. این مشیت، غیر از مشیتی است که در آیه قبلی [یعنی «لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا ...»] گفته شده است؛ زیرا خداوند سبحان این را اثبات و آن را نفی کرده است، بنابراین آن اولی مشیت اختیار و این دومی مشیت واداشتن است. گفته­اند که معنایش این است که اگر می­خواست، از همان ابتدا و بدون هیچ تکلیفی شما را به [راه] رسیدن به ثواب و ورود در بهشت هدایت می­نمود.

این سخن خداوند متعال: «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا»(8){بگو برای خودم اختیار سود و زیانی ندارم}، یعنی به صورت مطلق اختیار سود و زیانی برای خود ندارم؛ زیرا اسباب و وسایلی که فعل بر آن متوقف است، تنها تحت قدرت خداوند متعال است، و این منافاتی با اختیار یا چیزهایی که در اختیار بنده نیست، مانند دفع بلایا و جلب منافع ندارد، و قسمت بعدی این آیه نیز که خداوند فرموده است: «وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ»(9){و

اگر غیب

می دانستم، قطعاً خیر بیشتری می اندوختم و هرگز به من آسیبی نمی رسید}، این معنا را تأیید می­کند.

این سخن خداوند متعال: «لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا»(10){ [چنین شد] تا خداوند کاری را که انجام شدنی بود به انجام رساند}، یعنی خداوند بدون این­که از پیش قراری با شما گذاشته باشد، مقدر نموده بود که شما با مشرکین در [جنگ] بدر رویارو شوید، تا خداوند کاری که ناچار باید انجام می­شد را به انجام رساند. یا بدین معناست که یکی از شؤون خداوند عزیز نمودن دین و اهل دین و خوار نمودن شرک و اهل شرک است. «لِیَقْضِیَ» به معنای تا انجام دهد، یا تا قضای خداوند ظاهر شود می­باشد.

این سخن خداوند متعال: «فِی الزُّبُرِ» یعنی در کتاب­هایی که [فرشتگانی که] محافظان [انسان هستند] آن­ها را نوشته­اند، یا مقصود از آن لوح محفوظ است. «کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ» یعنی هر عمل کوچک و بزرگی که پیش فرستاده­اند، علیه آنان نوشته شده است، یا بدین معناست که همه موارد کوچک و بزرگ روزی­ها و أجل­ها و مانند آن در لوح نوشته شده است.

این سخن خداوند متعال: «وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(11){و هیچ کس پند نمی گیرد مگر این­که خدا بخواهد}، یعنی مگر این­که خداوند بخواهد آنان را بر آن مجبور کند، به قرینه این سخن خداوند که فرموده است: «إِنَّها تَذْکِرَةٌ * فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ»(12){زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است * تا هر که خواهد از آن پند گیرد}. گفته شده که معنایش این است که مگر این­که خداوند بخواهد،

ص: 86

المدثر: «کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»(31) (و قال تعالی): «وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(56)

الدهر: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(30) (و قال تعالی): «یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ»(31)

کُوِّرَت: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ»(29)

از این­ جهت که خداوند به آن امر کرده و از ترک آن نهی نموده است، بنابراین مشیت خداوند از قبل وجود داشته است. یعنی پندی نمی­گیرند، جز این­که خداوند از قبل، آن را خواسته باشد.

روایات

روایت 1.

قرب الإسناد: إبن علوان از امام صادق و ایشان از پدرشان علیهما السلام نقل کرده­اند: به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: ای رسول خدا! آیا [دعانوشته­ها] اوراقی که از آن­ها طلب شفا می­­شود قَدَر خداوند را برمی­گردانند؟ ایشان فرمودند: آن­ها خود از مقدرات خداوند هستند.

روایت 2.

خصال: ربعی بن خراش از امام علی علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هیچ بنده­ای ایمان نیاورده است، مگر این­که به چهار چیز ایمان بیاورد: شهادت دهد هیچ معبودی جز خداوند نیست و او یکتاست و شریکی ندارد، و شهادت دهد که من رسول خدا هستم و خداوند مرا به حق فرستاده است، و به برانگیختن بعد از مرگ ایمان بیاورد و به قَدَر ایمان بیاورد.

روایت 3.

خصال: أبی­أمامۀ نقل کرده، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: چهار تَن هستند که خداوند در روز قیامت به آن­ها نظر نمی­کند: کسی که عاقّ شده است، کسی که [هر چه عطا می­کند،] منّت می­گذارد، کسی که قَدَر را تکذیب می­کند و کسی که دائم الخمر است.

روایت 4.

خصال: عبدالله بن میون از امام صادق

ص: 87

أمر به و نهی عن ترکه فکانت مشیته سابقة أی لا یذکرون إلا و الله قد شاء ذلک.

و ایشان از پدرشان و ایشان [نیز] از [پدرشان] امام سجاد علیهم السلام نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: شش تَن هستند که خداوند و هر پیامبر مستجاب­شده­ای آن­ها را لعنت می­کنند: کسی که چیزی را در کتاب خداوند زیاد کند، کسی که قَدَر را تکذیب کند، کسی که سنت مرا ترک کند، کسی که درباره خاندان من چیزی که خداوند حرام کرده را حلال شمرد، کسی که از قدرت سلطنتش برای خوار کردن کسی که خداوند او را عزیز کرده و عزیز کردن کسی که خداوند او را خوار کرده استفاده کند و کسی که از فیء مسلمانان برای خود استفاده می­کند و آن را حلال می­داند.

روایت 5.

عبدالمؤمن انصاری از امام صادق علیه السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من هفت تَن را که خداوند و پیامبران مستجاب­شده پیش از من نیز آنان را لعنت نموده­اند، لعنت می­کنم؛ عرض شد: ای رسول خدا! آن­ها چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: کسی که در کتاب خداوند چیزی زیاد کند، کسی که قَدَر خداوند را تکذیب کند، کسی که با سنت من مخالف باشد، کسی که درباره خاندان من چیزی که خداوند حرام کرده را حلال شمرد، کسی که از قدرت سلطنتش برای خوار کردن کسی که خداوند او را عزیز کرده و عزیز کردن کسی که خداوند او را خوار کرده استفاده کند، کسی که از فیء مسلمانان برای خود استفاده می­کند و آن را حلال می­داند و کسی که چیزی را که خداوند عزّ و جلّ آن را حلال کرده را حرام شمرد.

روایت 6.

عبدالله بن زیاد از زید بن علی، و او از پدرش [امام سجاد] و ایشان از پدرشان [امام حسین]، و ایشان از امام علی علیهم السلام نقل کرده­اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: هفت تَن هستند که خداوند و هر پیامبر مستجاب­شده­ای آنان را لعنت می­کنند: کسی که کتاب خداوند را تغییر دهد، کسی که قَدَر خداوند را تکذیب کند، کسی که سنت رسول خدا را دگرگون کند، کسی که درباره خاندان من چیزی را که خداوند عزّ و جلّ حرام نموده، حلال شمرد، کسی که از قدرت سلطنتش برای خوار کردن کسی که خداوند او را عزیز کرده و عزیز کردن کسی که خداوند او را خوار کرده استفاده کند، کسی که محرمات خداوند را حلال شمرد و کسی که از عبادت خداوند عزّ و جلّ تکبر کند.

روایت 7.

خصال: زکریا بن عمران نقل کرده، امام کاظم علیه السلام فرمودند: هر چیزی که در آسمان­ها و زمین روی می­دهد، همراه با هفت چیز است: قضا و قَدَر و اراده و مشیت و کتاب و أجل و إذن؛ هر کسی جز این بگوید بر خداوند دروغ بسته است، یا خداوند عزّ و جلّ را ردّ کرده است.

ص: 88

مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتَّةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسُنَّتِی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبَرُوتِ لِیُذِلَّ مَنْ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ یُعِزَّ مَنْ أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِفَیْ ءِ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ.

روایت 8.

تفسیر قمی: إبن­مسکان نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: موسی علی نبینا و آله و علیه السلام از پروردگارش درخواست کرد که او را نزد آدم علی نبینا و آله و علیه السلام ببرد؛ خداوند چنین کرد. موسی گفت: پدر جان! مگر خداوند تو را با دست خود نیافرید و در تو از روحش ندمید و فرشتگانش را برای تو به سجده درنیاورد و به تو امر نکرد که از آن درخت نخوری!؟ پس چرا او را معصیت کردی؟ آدم گفت: ای موسی! خطای من به سبب [اعمال] شما [که] در تورات [آمده است]، و قبل از خلقت من رخ داد. موسی گفت: همان سی سال؟ آدم گفت: همان است. امام صادق علیه السلام فرمودند: [و این­گونه بود که] آدم بر موسی علی نبینا و آله و علیه السلام احتجاج کرد.

توضیح

یکی از اصحاب، این روایت را بر تقیه حمل کرده است؛ زیرا این روایت در کتاب­های اهل سنت به طرق زیادی آورده شده است و سید نیز در طرائف آن را از طرق آن­های روایت کرده است. ممکن است گفته شود مقصود این است که در تورات نوشته شده است که خداوند آدم را به اختیار خود گذاشت و آدم نیز آن کار را انجام داد، زیرا مصلحت این بود که به دنیا هبوط کند. اما این­که [این موضوع مربوط به] قبل از خلقت آدم علی نبینا و آله و علیه السلام بوده است، به این جهت بوده که در آن زمان [این موضوع] در لوح­­های نوشته شده، وجود داشته است، اگرچه موسی بعد از مبعوث شدنش آن را یافته است. احتمال دارد روح موسی قبل از خلقت جسم آدم از آن مطلع بوده باشد. خداوند خودش می­داند.

روایت 9.

علل الشرایع: بشیر بزاز نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: قَدَری­ها نمی­توانند بگویند که به خدا سوگند خداوند آدم را برای [سکونت در] دنیا آفریده بود و او را بدین جهت در بهشت ساکن کرده بود که خداوند را معصیت کند و [سپس] او را به جایی که او را برای [سکونت در] آن آفریده بود برگرداند.

توضیح

"که خداوند را معصیت کند" یعنی خداوند می­دانست که آدم را به اختیار خود می­گذارد و او نیز خدا را معصیت می­کند. بنابراین "لام" در "لِیَعصِیَهُ" به معنای عاقبت [و سرانجام] است و معنای این جمله این است: تا او را به حال خود گذارد و او نیز به اختیار خود عصیان کند. خداوند خودش می­داند.

روایت 10.

معانی الأخبار: أبی­­­بصیر نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند:

ص: 89

[خداوند] خواست و اراده کرد، در حالی که خوش نداشت و راضی نبود. عرض کردم: چطور؟ خواست که هیچ­چیزی جز به علم او روی ندهد و همین را اراده کرد، ولی خوش نداشت که به او بگویند او سومین آن سه است و راضی نبود که بندگانش کافر شوند.

روایت 11.

عقائد صدوق: اعتقاد ما در مورد اراده و مشیت، سخن امام صادق علیه السلام است که فرمودند: خداوند خواست و اراده کرد، در حالی که خوش نداشت و راضی نبود، خواست که هیچ­چیزی جز به علم او روی ندهد و همین را اراده کرد، ولی خوش نداشت که به او بگویند او سومین آن سه است و راضی نبود که بندگانش کافر شوند. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»(1){در حقیقت تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند}، و عزّ و جلّ فرمود: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(2){و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست}، و عزّ و جلّ فرمود: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»(3){و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر که در زمین است همه آ­ن­ها یک­سر ایمان می آوردند. پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(4){و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد}، چنان­چه فرمود: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا»(5){و هیچ نفسی جز به فرمان خدا نمیرد، [خداوند مرگ را] به عنوان سرنوشتی معین [مقرر کرده است]}، چنان­چه فرمود: «یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ»(6){می گفتند اگر ما را در این کار اختیاری بود [و وعده پیامبر واقعیت داشت]، در این­جا کشته نمی شدیم. بگو اگر شما در خانه های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه­های خویش می رفتند}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ»(7) {و اگر پروردگار تو می خواست، چنین نمی کردند. پس آنان را با آن­چه به دروغ می سازند واگذار}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا وَ ما جَعَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً»(8){و اگر خدا می خواست، آنان شرک نمی آوردند و ما تو را بر ایشان نگهبان نکرده ایم و تو وکیل آنان نیستی}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها»(9){و اگر می خواستیم، حتماً به هر کسی [از روی جبر] هدایتش را می دادیم}، و عزّ و جلّ فرمود: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ»(10){پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند، چنان­که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ»(11){خدا می خواهد برای شما توضیح دهد و راه [و رسم] کسانی را که پیش از شما بوده اند به شما بنمایاند و بر شما ببخشاید}، و خداوند عزّ و جلّ فرمود: «یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ»(12){خداوند می خواهد در آخرت برای آنان بهره ای قرار ندهد}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «یُرِیدُ اللَّهُ أ َنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ»(13){خدا می خواهد تا بارتان را سبک گرداند}،

ص: 90

شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ یُحِبَّ وَ لَمْ یَرْضَ قُلْتُ کَیْفَ قَالَ شَاءَ أَنْ لَا یَکُونَ شَیْ ءٌ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ أَرَادَ مِثْلَ ذَلِکَ وَ لَمْ یُحِبَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ لَمْ یَرْضَ لِعِبَادِهِ الْکُفْرَ (1).

و فرمود: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»(1){خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً»(2){خدا می خواهد تا بر شما ببخشاید و کسانی که از خواسته ها[ی نفسانی] پیروی می کنند می خواهند شما دستخوش انحرافی بزرگ شوید}، و [خداوند] عزّ و جلّ فرمود: «وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ»(3){و [گرنه] خدا بر بندگان [خود] ستم نمی خواهد}. این است اعتقاد ما درباره اراده و مشیت. مخالفین ما بر اعتقاد ما خرده می­گیرند و می­گویند که ما می­گوییم خداوند عزّ و جلّ معاصی را اراده کرده است، و همو کشته شدن حسین علیه السلام را اراده کرده است. در حالی که ما چنین اعتقادی نداربم، ما می­گوییم خداوند عزّ و جلّ اراده کرده است که معصیت عصیان­گران، با طاعت مطیعین فرق داشته باشد و اراده کرده است که انجام معاصی به او منسوب نباشد و اراده کرده است که به معاصی قبل از روی دادنشان علم داشته باشد. ما می­گوییم خداوند اراده کرد که کشته شدن حسین علیه السلام معصیت او و خلاف طاعت او باشد، و می­گوییم اراده کرد که از قتل ایشان نهی شده باشد و امری به آن نشده باشد، و می­گوییم خداوند اراده کرد که قتل ایشان عملی زشت و غیر نیک باشد، و می­گوییم خداوند عزّ و جلّ اراده کرد که قتل ایشان دربردانده خشم خداوند باشد نه خشنودی او، و می­گوییم خداوند عزّ و جلّ اراده کرد که با جبر و قدرت [خود] از قتل ایشان جلوگیری نکند، چنان­چه با نهی جلوگیری کرد، و می­گوییم خداوند اراده کرد که مانع کشته شدن ایشان نشود، چنان­چه مانع سوختن ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام شد، خداوند عزّ و جلّ به آتشی که او در آن افکنده شده بود فرمود: «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ»(4){ای آتش! برای ابراهیم سرد و بی آسیب باش}. ما می­گوییم خداوند همواره می­دانسته است که حسین علیه السلام کشته خواهد شد و با کشته شدنش به سعادت ابدی می­رسد و قاتلش به شقاوت ابدی دچار می­شود­، و می­گوییم هر چه خدا بخواهد همان می­شود و هر چه نخواهد نمی­­شود. این است اعتقاد ما درباره اراده و مشیت، نه آن­چه که مخالفین و خرده­گیران اهل کفر به ما نسبت می­دهند.

مؤلف گوید: شیخ مفید نوّر الله ضریحه گفته است: مطلبی که شیخ صدوق رحمه الله در این باب گفته است معنای مشخصی ندارد و معانی مختلف و متناقضی دارد؛ سبب آن نیز این است که ایشان به ظاهر احادیث مختلفی تمسک کرده­اند و از کسانی نبوده­اند که در آن­ها تأمل کنند و حق و باطل آن­ها را از هم جدا کنند و به آن­چه حجت است تمسک کنند. و هر کسی که در شیوه­اش بر سخنان مختلف و تقلید از راویان اعتماد کند، ضعف عقیده­اش چنان می­شود که گفتیم. سخن حق در این­باره این است که خداوند متعال جز افعال نیک را اراده نمی­کند

ص: 91

أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ (1)و قال یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ (2)و قال عز و جل وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً (3)و قال عز و جل وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ (4)فهذا اعتقادنا فی الإرادة و المشیة و مخالفونا یشنعون علینا فی ذلک و یقولون إنا نقول إن الله عز و جل أراد المعاصی و أراد قتل الحسین علیه السلام و لیس هکذا نقول و لکنا نقول إن الله عز و جل أراد أن یکون معصیة العاصین خلاف طاعة المطیعین و أراد أن تکون المعاصی غیر منسوبة إلیه من جهة الفعل و أراد أن یکون موصوفا بالعلم بها قبل کونها و نقول أراد الله أن یکون قتل الحسین علیه السلام معصیة له خلاف الطاعة و نقول أراد أن یکون قتله منهیا عنه غیر مأمور به و نقول أراد الله أن یکون مستقبحا غیر مستحسن و نقول أراد الله عز و جل أن یکون قتله سخطا لله غیر رضاه و نقول أراد الله عز و جل أن لا یمنع من قتله بالجبر و القدرة کما منع منه بالنهی و نقول أراد الله أن لا یدفع القتل عنه کما دفع الحرق عن إبراهیم علیه السلام حین قال عز و جل للنار التی ألقی فیها یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ (5)و نقول لم یزل الله عالما بأن الحسین علیه السلام سیقتل و یدرک بقتله سعادة الأبد و یشقی قاتله شقاوة الأبد و نقول ما شاء الله کان و ما لم یشأ لم یکن هذا اعتقادنا فی الإرادة و المشیة دون ما نسب إلینا أهل الخلاف و المشنعون علینا من أهل الإلحاد أقول قال الشیخ المفید نور الله ضریحه الذی ذکره الشیخ أبو جعفر رحمه الله فی هذا الباب لا یتحصل و معانیه تختلف و تتناقض و السبب فی ذلک أنه عمل علی ظواهر الأحادیث المختلفة و لم یکن ممن یری النظر فیمیز بین الحق و الباطل و یعمل علی ما توجب الحجة و من عول فی مذهبه علی الأقاویل المختلفة و تقلید الرواة کانت حاله فی الضعف ما وصفناه و الحق فی ذلک أن الله تعالی لا یرید إلا ما حسن من الأفعال و لا

ص: 91

و جز اعمال زیبا را نمی­خواهد، و زشتی­ها را اراده نمی­کند و اعمال زشت را نمی­خواهد، خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آنی است که اهل باطل می­گویند. خداوند متعال فرموده است: «وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ»(1){و [گرنه] خدا بر بندگان [خود] ستم نمی خواهد}، فرموده است: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»(2){خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد}، فرموده است: «یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ... »(3){خدا می خواهد برای شما توضیح دهد و راه [و رسم] کسانی را که پیش از شما بوده اند به شما بنمایاند ...}، «وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً * یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً»(4){خدا می خواهد تا بر شما ببخشاید و کسانی که از خواسته ها[ی نفسانی] پیروی می کنند می خواهند شما دست­خوش انحرافی بزرگ شوید * خدا می خواهد تا بارتان را سبک گرداند و [می داند که] انسان ناتوان آفریده شده است}. خداوند فرموده است که او برای بندگانش سختی اراده نکرده است، بلکه برایشان آسانی خواسته است، و روشن­گری [و بیان] را برایشان اراده کرده است و گمراهی را برایشان نخواسته است، و سبک شدن را برایشان اراده کرده است و نخواسته که بارشان را سنگین کند؛ اگر خداوند سبحان معصیت­های آنان را اراده می­نمود، لنا فی ذلک إرادۀ البیان لهم و ... ­­ بنابراین کتاب خداوند متعال شاهد بر ضد آن چیزی است که گمراهان و آن­هایی که به دروغ به خداوند افترا زده­اند به آن گرویده­اند، خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آنی است که ظالمان می­گویند.

اما در مورد استناد آنان به این سخن خداوند متعال: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ ... »(5){پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، ...}،[باید گفت:] جبریون نمی­توانند به این آیه استناد کنند و به آن دلیل بیاورند؛ زیرا معنای این آیه این است که کسانی را که خداوند متعال بخواهد به آنان نعمت بخشد و به جزای اطاعتشان به آن­ها پاداش دهد، سینه­اشان را با الطافی که با آن اسلام را دوست داشته باشند، برای [پذیرش] اسلام گشاده می­کند و با آن الطاف تداوم اعمال و طاعات را برای آنان آسان می­نماید. هدایت در این­جا به معنای گرامی داشتن است؛ خداوند متعال از زبان اهل بهشت فرموده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا ... »(6){ستایش خدایی را که ما را بدین [راه] هدایت نمود}، که یعنی ما را به آن نعمت بخشید و به جهت آن پاداش داد، و ضلال در این آیه [یعنی آیه «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ ... »] به معنای عذاب و کیفر است؛ خداوند متعال فرمود: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ»(7){قطعاً بزهکاران در گمراهی و جنونند}، که از عذاب به گمراهی تعبیر کرده است و از نعمات به هدایت، و این بدان جهت است که گمراهی همان هلاک است و هدایت همان نجات.

خداوند متعال به حکایت از زبان اعراب می­گوید: «أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ»(8){آیا وقتی در [دل] زمین گم شدیم، آیا [باز] ما در خلقت جدیدی خواهیم بود}، که معنای آن، وقتی در زمین هلاک شدیم می­باشد. گویا معنای این سخن خداوند: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ ... وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ ... »(9)

نیز همان است که گفتیم و شرح دادیم. و معنای «یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً»(10){دلش را سخت تنگ می گرداند} این است که خداوند اراده می­کند که به کیفر معصیتش، توفیق را از او سلب کند و او را از به جزای بدکاری­اش از الطاف منع کند. بنابراین گشادگی سینه، پاداش طاعت و تنگی آن، کیفر معصیت است. بنابر توضیحی که ما دادیم در این آیه شبهه­ای برای مخالفینی که ادعا کرده­اند خداوند از راه ایمان گمراه می­کند و جلوی اسلام آوردن را می­گیرد

ص: 92

یشاء إلا الجمیل من الأعمال و لا یرید القبائح و لا یشاء الفواحش تعالی الله عما یقول المبطلون علوا کبیرا قال الله تعالی وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ و قال یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ و قال یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ الآیة وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً فخبر سبحانه أنه لا یرید لعباده العسر بل یرید بهم الیسر و أنه یرید لهم البیان و لا یرید لهم الضلال و یرید التخفیف عنهم و لا یرید التثقیل علیهم فلو کان سبحانه مریدا لمعاصیهم لنا فی ذلک إرادة البیان لهم أو التخفیف عنهم و الیسر لهم فکتاب الله تعالی شاهد بضد ما ذهب إلیه الضالون المفترون علی الله الکذب تعالی الله عما یقول الظالمون علوا کبیرا.

فأما ما تعلقوا به من قوله تعالی فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ الآیة فلیس للمجبرة به تعلق و لا فیه حجة من قبل أن المعنی فیه من أراد الله تعالی أن ینعمه و یثیبه جزاء علی طاعته شرح صدره للإسلام بالألطاف التی یحبوه بها فییسر له بها استدامة أعمال الطاعات و الهدایة فی هذا الموضع هی التعظیم قال الله تعالی فیما خبر به عن أهل الجنة الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا (1)الآیة أی نعمنا به و أثابنا إیاه و الضلال فی هذه الآیة هو العذاب قال الله تعالی إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ (2)فسمی العذاب ضلالا و النعیم هدایة و الأصل فی ذلک أن الضلال هو الهلاک و الهدایة هی النجاة.

قال الله تعالی حکایة عن العرب أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ (3)یعنون إذا هلکنا فیها و کأن المعنی فی قوله فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ ما قدمناه وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ ما وصفناه و المعنی فی قوله یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً یرید سلبه التوفیق عقوبة له علی عصیانه و منعه الألطاف جزاء له علی إساءته فشرح الصدر ثواب الطاعة بالتوفیق و تضییقه عقاب المعصیة بمنع التوفیق و لیس فی هذه الآیة علی ما بیناه شبه لأهل الخلاف فیما ادعوه من أن الله تعالی یضل عن الإیمان و یصد

ص: 92

و کفر را اراده می­کند و گمراهی را می­خواهد باقی نمی­ماند. و اما این سخن خداوند متعال: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً»(1){و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر که در زمین است همه آن­ها یک­سر ایمان می آوردند}، مقصود خداوند از آن خبر دادن از قدرتش است و این­که اگر بخواهد آنان را به ایمان وادار کند و به زور و ناچاری مجبور بر ایمان آوردن کند، قادر است این کار را بکند، ولی خداوند متعال خواسته است که آنان به رغبت و اختیار خود ایمان بیاورند. آخر این آیه نیز دلالت بر توضیحی که ما دادیم می­کند، چه این­که در ادامه آیه آمده است: «أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»(2){پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند!؟}، که مقصود این است که خداوند قادر است که آنان را به ایمان آوردن وادار کند، ولی این کار را نمی­کند، ولی اگر بخواهد این کار برایش مقدور است. و در همه چیزهایی از قبیل این آیه که به آن استناد می­کنند، سخن همین یا چیزی شبیه این است، چنان­چه گفتیم و توضیح دادیم. این­که جبری­ها از این­که به صورت مطلق بگویند خداوند اراده کرده است که معصیت شود و به او کفر ورزیده شود و اولیائش کشته شوند، فرار کرده­اند و [به جای آن] گفته­اند خداوند اراده کرده که همه چیزهایی که به آن­ها علم دارد مطابق علمش واقع شوند، و اراده کرده است که معصیت­های او، اعمالی زشت و مورد نهی باشند، [در حقیقت] مبتلا شدن به همان چیزی است که از آن فرار کرده­اند و فرورفتن در همان است که از آن بدشان آمده است؛ زیرا اگر زشتی­های که خداوند به آن­ها علم دارد مطابق علمش واقع شوند، و خداوند متعال اراده کرده باشد که زشتی­هایی که به آن­ها علم دارد به همان صورتی که به آن­ها علم دارد واقع شوند، در واقع زشتی را اراده کرده است. پس چه معنایی دارد که آن­ها از چیزی به خودش فرار کنند و از معنایی به همان معنا بگریزند!؟ چگونه این سخن آن­ها درست و مورد قبول عقلا باشد!؟ آیا این سخن آنان مانند این نیست که کسی بگوید من به زید دشنام نمی­دهم، ولی به پدر عمرو دشنام می­دهم، و حال آن­که پدر عمرو همان زید است!؟ و مانند این سخن یهودیان که خود را تمسخر کردند و گفتند که ما به محمد کفر نمی­ورزیم، ما به احمد کفر می­ورزیم. به همین صورت این سخن نیز نشانه کج­فهمی و نادانی گوینده آن است.

روایت 12.

عیون أخبار الرضا: احمد بن عبدالله جوَیباری از امام رضا و ایشان از طریق پدرانشان از امام علی علیهم السلام نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند عزّ و جلّ دو هزار سال قبل از این­که آدم را بیافریند، تقدیرات را مقدر و تدبیرات را تدبیر نمود.

عیون أخبار الرضا با سه سند دیگر نیز این روایت را نقل کرده است.

صحیفۀ الرضا نیز مانند این را نقل کرده است.

ص: 93

عن الإسلام و یرید الکفر و یشاء الضلال و أما قوله تعالی وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً فالمراد به الإخبار عن قدرته و أنه لو شاء أن یلجئهم إلی الإیمان و یحملهم علیه بالإکراه و الاضطرار لکان علی ذلک قادرا لکنه شاء تعالی منهم الإیمان علی الطوع و الاختیار و آخر الآیة یدل علی ما ذکرناه و هو قوله أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (1)یرید أن الله قادر علی إکراههم علی الإیمان لکنه لا یفعل ذلک و لو شاءه لتیسر علیه و کل ما یتعلقون به من أمثال هذه الآیة فالقول فیه ما ذکرناه أو نحوه علی ما بیناه و فرار المجبرة من إطلاق القول بأن الله یرید أن یعصی و یکفر به و یقتل أولیاؤه إلی القول بأنه یرید أن یکون ما علم کما علم و یرید أن یکون معاصیه قبائح منهیا عنها وقوع فیما هربوا منه و تورط فیما کرهوه (2)و ذلک أنه إذا کان ما علم من القبیح کما علم و کان تعالی مریدا لأن یکون ما علم من القبیح کما علم فقد أراد القبیح و أراد أن یکون قبیحا فما معنی فرارهم من شی ء إلی نفسه و هربهم من معنی إلی عینه فکیف یتم لهم ذلک مع أهل العقول و هل قولهم هذا إلا کقول إنسان أنا لا أسب زیدا لکنی أسب أبا عمرو و زید هو أبو عمرو و کقول الیهود إذ قالوا سخریة بأنفسهم نحن لا نکفر بمحمد صلی الله علیه و آله لکنا نکفر بأحمد فهذا رعونة (3)و جهل ممن صار إلیه.

روایت 13.

تفسیر قمی: سکونی از امام باقر و ایشان از پدرشان علیه السلام نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: علم، پیشی گرفته و قلم، خشکیده و قضا، نافذ گشته و تقدیر، تمام گشته است به تحقیق کتاب و تصدیق رسولان و سعادت از جانب خدا برای کسی که ایمان بیاورد و تقوا پیشه کند و شقاوت برای کسی که تکذیب کند و کافر شود و ولایت از جانب خداوند برای مؤمنان و برائت از جانب خداوند نسبت به مشرکان. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند می­فرماید: ای فرزند آدم! به مشیت من است که تو برای خود چیزی می­خواهی و به اراده من است که تو برای خودت چیزی اراده می­کنی و به فضل نعمتم بر تو است که بر معصیت من توان می­یابی و به قوت و عصمت و عافیت من است که واجبات من را ادا می­کنی. من بیش از تو به نیکی­هایت سزاوارم و تو بیش از من به گناهت سزاواری. خیر از جانب من و به واسطه اعطای من است که به تو می­رسد، و شر از جانب من و به جزای جنایتی که تو کرده­ای به تو می­رسد، و به سبب تسلط زیادی که به تو دادم است که طاعت مرا ترک کردی و به سبب سوء ظن خودت بود که از رحمت من مأیوس شدی، بنابراین من به جهت حجت و بیانی که بر تو دارم سزاوار سپاس هستم و به سبب عصیانت بر تو اختیار دارم و تو به سبب احسانی که می­کنی نزد من پاداش داری، هشدار دادن تو به خود را فرونگذاشتم و تو را در هنگام عزت­مندی مؤاخذه نکردم که این همان سخن خداوند است [که فرمود]: «وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ»(1){و اگر خدا مردم را به [سزای] آن­چه انجام داده اند مؤاخذه می کرد، هیچ جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نمی گذاشت}، تو را بیشتر از طاقتت مکلف نکردم و بیش از آن امانتی که خودت به آن اقرار کردی بر دوش تو نگذاشتم، و برای خود، از تو همان را پسندیدم که برای تو از خودم پسندیدم.

روایت 14.

در کتاب توحید نیز مانند این روایت از طریق معاذ بن جبل از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است.

توضیحات

"ال" در "بتحقیق الکتاب"، "ال" جنس است؛ بنابراین ممکن است مقصود از آن هر کتاب نازل­شده [آسمانی]، و یا قرآن، و یا لوح باشد.

"به مشیت من است که تو برای خود چیزی می­خواهی ... " یعنی من خواستم که تو را خواهنده و مختار قرار دهم و اراده کردم تو را مرید قرار دهم و این­چنین کردم.

در توحید آمده است: "الخیر منی بما أولیت بدءاً" که ممکن است "أولیت" هم به صیغه مخاطب و هم به صیغه متکلم خواند شود.

"و به سبب تسلط زیادی که به تو دادم" یعنی به سبب تسلط بر خلایق و امور، که من برای تو قرار دادم. و "إنطوی عن الشیء" یعنی از آن جدا شد و دور شد. در توحید به جای این بند آمده است: به سبب احسان من بر توست که بر طاعتم نیرو یافتی.

ص: 94

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبَقَ الْعِلْمُ وَ جَفَّ الْقَلَمُ وَ مَضَی الْقَضَاءُ وَ تَمَّ الْقَدَرُ بِتَحْقِیقِ الْکِتَابِ وَ تَصْدِیقِ الرُّسُلِ وَ بِالسَّعَادَةِ مِنَ اللَّهِ لِمَنْ آمَنَ وَ اتَّقَی وَ بِالشَّقاءِ لِمَنْ کَذَّبَ وَ کَفَرَ وَ بِالْوَلَایَةِ مِنَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْهُ لِلْمُشْرِکِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِکَ مَا تَشَاءُ وَ بِإِرَادَتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تُرِیدُ لِنَفْسِکَ مَا تُرِیدُ وَ بِفَضْلِ نِعْمَتِی عَلَیْکَ قَوِیتَ عَلَی مَعْصِیَتِی وَ بِقُوَّتِی وَ عِصْمَتِی وَ عَافِیَتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی وَ أَنَا أَوْلَی بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِذَنْبِکَ مِنِّی الْخَیْرُ مِنِّی إِلَیْکَ [وَاصِلٌ بِمَا أَوْلَیْتُکَ بِهِ (1)وَ الشَّرُّ مِنِّی إِلَیْکَ بِمَا جَنَیْتَ جَزَاءٌ وَ بِکَثِیرٍ مِنْ تَسَلُّطِی لَکَ انْطَوَیْتَ عَنْ طَاعَتِی وَ بِسُوءِ ظَنِّکَ بِی قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِی فَلِیَ الْحَمْدُ وَ الْحُجَّةُ عَلَیْکَ بِالْبَیَانِ وَ لِیَ السَّبِیلُ عَلَیْکَ بِالْعِصْیَانِ وَ لَکَ الْجَزَاءُ الْحَسَنُ عِنْدِی بِالْإِحْسَانِ لَمْ أَدَعْ تَحْذِیرَکَ بِی وَ لَمْ آخُذْکَ عِنْدَ عِزَّتِکَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ لَمْ أُکَلِّفْکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ وَ لَمْ أَحْمِلْکَ مِنَ الْأَمَانَةِ إِلَّا مَا أَقْرَرْتَ بِهَا عَلَی نَفْسِکَ وَ رَضِیْتُ لِنَفْسِی مِنْکَ مَا رَضِیتُ بِهِ لِنَفْسِکَ مِنِّی.

"تو را در هنگام عزت­مندی مؤاخذه نکردم" یعنی تو را در هنگام غفلت عذاب نکردم، بلکه تو را موعظه کردم و هشدار دادم و بر حذر داشتم.

"که این همان سخن خداوند است [که فرمود]" و جملات بعد از آن در توحید وجود ندارد، بعید نیست که این قسمت از توضیحات علی بن إبراهیم باشد.

روایت 15.

تفسیر قمی: «وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی»(1){و

آن­که اندازه گیری کرد و راه نمود}؛ یعنی امور را در تقدیر اولیه مقدر نمود و سپس هر کس را که خواست به آن هدایت نمود.

روایت 16.

إحتجاج: روایت شده، از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قضا و قدر سؤال شد؛ ایشان فرمودند: نگویید که خداوند آنان را به خودشان واگذار کرده که [با این سخن] خداوند را سبک می­نمایید، و نگویید که خداوند آنان را بر معاصی مجبور کرده است که [با این سخن] به او نسبت ظلم می­دهید، بگویید که [امور] خیر به سبب توفیق خداوند و [امور] شرّ به سبب یاری­نکردن خداوند است، و همه این­ها در علم خداوند بوده است.

روایت 17.

امام رضا علیه السلام فرمودند: هشت چیز است که جز به قضا و قدر خداوند روی نمی­دهد: خواب، بیداری، قوت، سلامتی، بیماری، مرگ و زندگی.

روایت 18.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: هر که به قضای من رضایت نمی­دهد و نعمت­های مرا سپاس نمی­گزارد و بر بلای من صبر نمی­کند، پروردگاری غیر از من برای خود بیابد.

روایت 19.

إحتجاج: روایت شده امام هادی علیه السلام در نامه­ای که درباره نفی جبر و تفویض به مردم اهواز نوشتند، فرموده­اند: روایت شده مردی از امیرالمؤمنین علیه السلام، پس از این­که ایشان از شام بازگشتند، پرسید: ای امیرالمؤمنین! برای ما بگویید آیا رفتن ما به شام به قضا و قدر [خداوند] بود؟ امیرالمؤمنین به او فرمودند: آری ای پیرمرد! از هیچ فرازی بالا نرفتید و در هیچ نشیبی سرازیر نشدید جز به قضا و قدر خداوند. مرد عرض کرد: رنج خود را به حساب خداوند می­گذارم، به خدا سوگند خود را مستحق هیچ اجری نخواهم دانست. امام علی علیه السلام فرمودند: بله [که اجر دارید]؛ خداوند هم در هنگامی که در مسیر خود می­­رفتید و هم در هنگامی که در راه بازگشت برمی­گشتید، اجرتان را بزرگ داشته است و شما در هیچ یک از حالاتتان وادار نبودید. مرد عرض کرد: چگونه ما ناچار نبوده­ایم و حال آن­که قضا و قدر ما را به جلو می­کشانده و رفتن ما از روی قضا و قدر بوده است؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

ص: 95

قوله تعالی و لم آخذک عند عزتک أی لم أعذبک عند غفلتک بل وعظتک و نبهتک و حذرتک و قوله و هو قوله إلی قوله من دابة لیس فی التوحید و لا یبعد کونه کلام علی بن إبراهیم.

شاید منظور تو قضای لازم و قدر حتمی است؛ اگر این­چنین باشد، پاداش و کیفر بیهوده می­شود و وعده و وعید و امر و نهی خداوند [از اعتبار] ساقط می­شود و هیچ ملامتی از سوی خداوند برای گنه­کار در کار نخواهد بود و هم­چنین هیچ ستایشی برای نیکوکار نخواهد بود و نیکوکار بیش از گنه­کار سزاوار پاداش احسانش نیست و گنهکار نیز بیش از نیکوکار سزاوار کیفر گناهش نمی­باشد. این سخن، سخن بت­پرستان و سربازان شیطان و دشمنان خداوند و شاهدان دروغین و افترا زنان و اهل کوردلی و طغیان است، که همان قَدَری­های و مجوسیان این امت هستند. خداوند متعال امر کرد تا [بندگان] مختار باشند و نهی کرد تا بر حذر باشند و به چیزهای آسان تکلیف کرد، [خداوند] مغلوبانه معصیت نگردد و وادارانه اطاعت نشود و رسولان را برای مزاح نفرستاد و قرآن را بیهوده نازل نکرد و آسمان­ها «وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(1){و زمین و آن­چه را که میان این دو است به باطل نیافریدیم، این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده]اند. پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند!}. ایشان سپس این آیه را برای آن­ها تلاوت نمودند: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»(2){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید}. در این هنگام آن مرد شادمان برخاست و چنین می­سرود:

تو امامی هستی که ما امید داریم با طاعت او در روز قیامت به رضوان خداوند رحمان برسیم.

تا آن­جا که به این بیت رسید که:

چگونه چنین چیزی را دوست داشته باشد و حال آن­که عزم بر او بر کاری بوده است که فرموده آن را علناًَ آشکار کن!؟

روایت 20.

و روایت شده است که مردی عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! آن قضا و قدری که فرمودید به چه معناست؟ ایشان فرمودند: امر به طاعت و نهی از معصیت و قدرت بر انجام عمل نیک و ترک معصیت و یاری رساندن در نزدیکی به او و خوار کردن کسانی که او را عصیان می­کنند و وعده و وعید و ترغیب و ترساندن. همه این­ها قضای خداوند در افعال ما و قَدَر او در اعمال ما هستند. اما غیر از این­ها را از قضا و قدر خداوند گمان نبر؛ چرا که گمان در مورد خداوند موجب حبط اعمال می­شود. مرد عرض کرد: [گِرِه] از [کار] من گشودید، خداوند [گره] از [کار] شما بگشاید.

روایت 21.

کنز الفوائد کراجکی: سکونی از امام صادق و ایشان از پدرشان [امام باقر] و ایشان از پدرشان [امام سجاد] علیهم السلام نقل کرده­اند که مردی از اهالی عراق به حضور امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و عرض کرد: به ما بگویید آیا رفتن ما به شام ... تا آخر دو روایت پیشین.

ص: 96

علیه السلام لَعَلَّکَ أَرَدْتَ قَضَاءً لَازِماً وَ قَدَراً حَتْماً لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ وَ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ وَ النَّهْیُ وَ مَا کَانَتْ تَأْتِی مِنَ اللَّهِ لَائِمَةٌ لِمُذْنِبٍ وَ لَا مَحْمَدَةٌ لِمُحْسِنٍ وَ لَا کَانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَی بِثَوَابِ الْإِحْسَانِ مِنَ الْمُذْنِبِ وَ لَا الْمُذْنِبُ أَوْلَی بِعُقُوبَةِ الذَّنْبِ مِنَ الْمُحْسِنِ تِلْکَ مَقَالَةُ إِخْوَانِ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ جُنُودِ الشَّیْطَانِ وَ خُصَمَاءِ الرَّحْمَنِ وَ شُهَدَاءِ الزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ وَ أَهْلِ الْعَمَی (1)وَ الطُّغْیَانِ هُمْ قَدَرِیَّةُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مَجُوسِهَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ تَخْیِیراً وَ نَهَی تَحْذِیراً وَ کَلَّفَ یَسِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُرْسِلِ الرُّسُلَ هَزْلًا وَ لَمْ یُنْزِلِ الْقُرْآنَ عَبَثاً وَ لَمْ یَخْلُقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ قَالَ ثُمَّ تَلَا عَلَیْهِمْ وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ قَالَ فَنَهَضَ الرَّجُلُ مَسْرُوراً وَ هُوَ یَقُولُ

أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی نَرْجُو بِطَاعَتِهِ***یَوْمَ النُّشُورِ مِنَ الرَّحْمَنِ رِضْوَاناً

وَ سَاقَ الْأَبْیَاتَ إِلَی قَوْلِهِ

أَنَّی یُحِبُّ وَ قَدْ صَحَّتْ عَزِیمَتُهُ ***عَلَی الَّذِی قَالَ أَعْلِنْ ذَاکَ إِعْلَاناً

روایت 22.

عقائد صدوق: اعتقاد ما درباره قضا و قدر همان سخن امام صادق علیه السلام به زراره است که در جواب او که از ایشان پرسیده بود در مورد قضا و قدر چه می­گویید، فرمودند: هنگامی که خداوند عزّ و جلّ در روز قیامت بندگان را گرد آورد، از آن­ها در مورد چیزهایی که با آنان عهد کرده بود بازخواست خواهد کرد، ولی در مورد چیزهایی که بر آنان قضا نموده بازخواستی نمی­کند. و این­که از بحث کردن درباره قَدَر نهی شده است؛ چنان­چه امیرالمؤمنین در جواب کسی که از ایشان در مورد قَدَر پرسیده بود فرمودند: دریای عمیقی است؛ داخل آن مشو، آن مرد دوباره سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: راهی تاریک است؛ در آن مرو، آن مرد برای بار سوم سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: راز خداوند است؛ خود را در [کشف] آن به زحمت نینداز.

روایت 23.

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قَدَر فرمودند: بدانید که قَدَر، سرّی از اسرار خداوند و حرزی از حرزهای خداوند است که از مخلوقات خداوند پوشیده، مختوم به مُهر خداوند و در علم پیشین اوست. خداوند علم آن را از دسترس بندگان برداشته است و آن را بالاتر از مشاهدات آنان قرار داده است؛ زیرا آنان نمی­توانند به حقیقت ربانی و قدرت صمدانی و عظمت نورانی و عزت وحدانی آن برسند، چرا که دریایی است خروشان و مواج که فقط برای خداوند است و عمق آن به اندازه [فاصله] آسمان و زمین است و عرض آن به اندازه [فاصله] بین مشرق و مغرب است، مانند شبی بسیار ظلمانی سیاه و پر از مارها و ماهی­ها است، گاهی بالا می­رود و گاهی پایین می­شود، در قعر آن خورشیدی نورانی است که جز [خداوند] یکتای یگانه، هیچ­کس را نشاید که بر آن اطلاع یابد، هر کس بر آن اطلاع یابد، با خداوند در حُکمش مخالفت می­کند و در سلطنتش نزاع می­نماید و از راز و ستر خداوند پرده برمی­دارد و «باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(1){قطعاً به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جای­گاهش دوزخ است و چه بد سرانجامی است}.

روایت 24.

و روایت شده است که امیرالمؤمنین علیه السلام از زیر دیوار کجی به کنار رفتند؛ به ایشان عرض شد: ای امیرالمؤمنین! از قضای خداوند فرار می­کنید؟ ایشان علیه السلام فرمودند: از قضای خداوند به قَدَر خداوند فرار می­کنم.

ص: 97

از امام صادق علیه السلام در مورد دعا نوشته­ها سؤال شد که آیا قَدَر را دفع می­کنند؟ ایشان فرمودند: آن­ها خودشان از مقدرات هستند.

مؤلف گوید: شیخ مفید رحمه الله در شرح این کلام گفته است: شیخ صدوق در این باب بر احادیث شاذی استناد کرده که اگر هم صحیح باشند و اسنادشان ثابت شوند، توجیهاتی دارند که علما آن­­ را می­دانند. شیخ صدوق سخن محصلی در این­باره نگفته است، شایسته بود که ایشان که معنای قضا را نمی­دانسته­اند، سخنی در این­باره نمی­گفتند. معنای قضا در لغت معروف است و شواهدی نیز از قرآن بر آن وجود دارد. قضا چهار معنا دارد: اولی خلقت، دومی امر، سومی اعلام و چهارمی قضای به حکم است. شاهد معنای اول، این سخن خداوند متعال است [که فرمود]: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ»(1)پس آن­ها را [به صورت] هفت آسمان آفرید}، و [شاهد معنای] دومی، این سخن خداوند متعال است [که فرمود]: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»(2){و پروردگار تو امر کرد که جز او را مپرستید} و [شاهد معنای] سومی این سخن خداوند متعال: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ»(3){و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل اعلام کردیم}، و [شاهد معنای] چهارم این سخنش: «وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِ»(4){و خداست که به حق حکم می کند}، یعنی در میان خلایق به حق حکم را تفصیل می­دهد و این سخنش: «وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِ»(5){و میانشان به حق داوری می گردد}. گفته شده است قضا معنای پنجمی هم دارد که فراغ از امر است، و برای این معنا به سخن یوسف علی نبینا و آله و علیه السلام: «قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ»(6){امری که شما دو تن از من جویا شدید تحقق یافت} استشهاد کرده­اند که یعنی کاری که از آن فارغ شده بود، که به همان معنای خلق برمی­گردد.

حال که وجوهی که ما در مورد [معنای] قضا گفتیم ثابت شد، قول جبری­ها که گفته­اند خداوند متعال معصیت را بر خلایقش قضا کرده است، باطل می­شود؛ زیرا مقصود آنان یا این است که خداوند عصیان را در وجود مخلوقاتش آفریده است؛ که [در این صورت] باید بگویند خداوند در مخلوقاتش قضای به عصیان کرده است و نباید بگویند که خداوند بر آن­ها قضا کرده است، زیرا آفریدن [معاصی] در آن­ها است [که معنا دارد] نه بر آن­ها. علاوه بر این­که خداوند متعال چنان­چه گذشت با این سخنش: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ»(7){همان کسی که هر چیزی را که آفریده است نیکو آفریده}،

ص: 98

الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الرُّقَی هَلْ تَدْفَعُ مِنَ الْقَدَرِ شَیْئاً فَقَالَ هِیَ مِنَ الْقَدَرِ (1).

أقول: قال الشیخ المفید رحمه الله فی شرح هذا الکلام عمل أبو جعفر فی هذا الباب علی أحادیث شواذّ لها وجوه تعرفها العلماء متی صحّت و ثبت أسنادها و لم یقل فیه قولا محصلا و قد کان ینبغی له لما لم یعرف للقضاء معنی أن یهمل الکلام فیه و القضاء معروف فی اللغة و علیه شواهد من القرآن فالقضاء علی أربعة أضراب أحدها الخلق و الثانی الأمر و الثالث الإعلام و الرابع القضاء بالحکم فأما شاهد الأول فقوله تعالی فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ (2)و أما الثانی فقوله تعالی وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ (3)و أما الثالث فقوله تعالی وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ (4)و أما الرابع فقوله وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ (5)یعنی یفصل بالحکم بالحق بین الخلق (6)و قوله وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ و قد قیل إن للقضاء معنی خامسا و هو الفراغ من الأمر و استشهد علی ذلک بقول یوسف علیه السلام قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ (7)یعنی فرغ منه و هذا یرجع إلی معنی الخلق.

و إذا ثبت ما ذکرناه فی أوجه القضاء بطل قول المجبرة أن الله تعالی قضی بالمعصیة علی خلقه لأنه لا یخلو إما أن یکونوا یریدون به أن الله خلق العصیان فی خلقه فکان یجب أن یقولوا قضی فی خلقه بالعصیان و لا یقولوا قضی علیهم لأن الخلق فیهم لا علیهم مع أن الله تعالی قد أکذب من زعم أنه خلق المعاصی بقوله سبحانه الَّذِی

ص: 98

سخن آنان را باطل کرده است. و وجهی ندارد که بگویند که خداوند معاصی را قضا کرده است، به معنای این است که به معاصی امر کرده است؛ زیرا خداوند با این سخنش: «إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»(1) {قطعاً خدا به کار زشت فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید!؟} کلام آن­ها را باطل کرده است. و معنایی ندارد کسی بپندارد که خداوند به معاصی حکم کرده است، به معنای این است که خداوند خلایق را به آن­ها آگاه کرده است؛ زیرا خلایق نمی­دانند که در آینده اطاعت می­نمایند یا معصیت می­کنند و هیچ اطلاعی درباره اعمالی که در آینده از آنان سر خواهد زد ندارند علی التفضیل، و وجهی ندارد که بگویند خداوند به گناهان حکم کرده است، به این معنا که بین بندگان به گناهان حکم کرده است؛ زیرا احکام خداوند متعال حق است و معاصی از بندگان سر می­زند و این کار فایده­ای ندارد و به اتفاق همگان بیهوده است؛ بنابراین سخن کسی که پنداشته است خداوند متعال به معاصی و زشتی­ها قضا می­کند باطل است.

به نظر ما بعد از بیاناتی که داشتیم، توجیه قضا و قدر، به این صورت است که [بگوییم] خداوند متعال در میان خلایقش، و نیز در افعال آنان قضا و قدری معلوم دارد، و مقصود این است که خداوند با امر کردن در کارهای نیک آن­ها و با نهی کردن در کارهای زشت آنان [در اعمالشان] قضا کرده است، و در خودشان با آفریدنشان، و در کارهایی که در آن­ها انجام داده است با ایجاد آن کارها در ایشان قضا کرده است. و قَدَر خداوند سبحان نیز در مورد کارهایی که انجام داده است، به معنای واقع کردن آن­ها در جای حقشان، و در کارهای بندگان به معنای قضایش در میان آن­هاست که شامل امر و نهی و پاداش و کیفر می­باشد؛ زیرا همه این­ها در جای خود واقع شده است و در جای خود قرار داده شده است و خداوند [عمل] بیهوده­ای انجام نداده و باطلی نیافریده است.

حال که با توضیحی که ما دادیم [معنای] قضا و قدر در افعال خداوند متعال تفسیر شد، شبهات آن برطرف می­گردد و دلیل، با آن ثابت و سخن در آن برای اندیشمندان آشکار می­شود و هیچ فساد و اختلالی در آن راه نمی­یابد.

اما احادیثی که پیرامون نهی از بحث در مورد قضا و قدر روایت شده است، دو وجه در آن محتمل است: یکی این­که این نهی­­ها مختص به گروه خاصی باشد که بحث در این مسأله آنان را فاسد و از دین گمراه می­کند و صلاحشان فقط در این است که از این بحث خودداری کنند و در آن فرو نروند، و نهی مربوط به همه مکلفین نیست. گاهی می­شود که بعضی از مردم با چیزی که بعضی دیگر با آن فاسد می­شوند، اصلاح می­­­شوند و بعضی با چیزی که دیگران با آن اصلاح می­شوند، فاسد می­گردند. ائمه علیهم السلام نیز به حسب مصلحتی که از پیروانشان می­دانستند، آن­ها را تدبیر [و اداره] کرده­اند.

وجه دیگر این که نهی از بحث در این دو موضوع، [در واقع] نهی از بحث در مورد مخلوقات خداوند متعال و علل و اسباب آن­ها و نهی از بحث در مورد اوامر و تکالیف خداوند و سخن گفتن در مورد علل آن­ها است؛ زیرا جستجو از علل آفرینش و علل اوامر، ممنوع است؛ چرا که خداوند متعال آن­ها را از بیشتر مخلوقاتش پوشیده داشته است. مگر نمی­بینید که خداوند به کسی اجازه نداده

ص: 99

أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ (1)کما مر و لا وجه لقولهم قضی المعاصی علی معنی أمر بها لأنه تعالی قد أکذب مدعی ذلک بقوله تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (2)و لا معنی لقول من زعم أنه قضی بالمعاصی علی معنی أنه أعلم الخلق بها إذ کان الخلق لا یعلمون أنهم فی المستقبل یطیعون أو یعصون و لا یحیطون علما بما یکون منهم فی المستقبل علی التفضیل و لا وجه لقولهم إنه قضی بالذنوب علی معنی أنه حکم بها بین العباد لأن أحکام الله تعالی حق و المعاصی منهم و لا لذلک فائدة و هو لغو باتفاق فبطل قول من زعم أن الله تعالی یقضی بالمعاصی و القبائح.

و الوجه عندنا فی القضاء و القدر بعد الذی بیناه أن لله تعالی فی خلقه قضاء و قدرا فی أفعالهم أیضا قضاء و قدرا معلوما و یکون المراد بذلک أنه قد قضی فی أفعالهم الحسنة بالأمر بها و فی أفعالهم القبیحة بالنهی عنها و فی أنفسهم بالخلق لها و فیما فعله فیهم بالإیجاد له و القدر منه سبحانه فیما فعله إیقاعه فی حقه و موضعه و فی أفعال عباده ما قضاه فیها من الأمر و النهی و الثواب و العقاب لأن ذلک کله واقع موقعه و موضوع فی مکانه لم یقع عبثا و لم یصنع باطلا.

فإذا فسر القضاء فی أفعال الله تعالی و القدر بما شرحناه زالت الشبهة منه و ثبتت الحجة به و وضح القول فیه لذوی العقول و لم یلحقه فساد و لا اختلال.

فأما الأخبار التی رواها فی النهی عن الکلام فی القضاء و القدر فهی تحتمل وجهین أحدهما أن یکون النهی خاصا بقوم کان کلامهم فی ذلک یفسدهم و یضلهم عن الدین و لا یصلحهم إلا الإمساک عنه و ترک الخوض فیه و لم یکن النهی عنه عاما لکافة المکلفین و قد یصلح بعض الناس بشی ء یفسد به آخرون و یفسد بعضهم بشی ء یصلح به آخرون فدبر الأئمة علیهم السلام أشیاعهم فی الدین بحسب ما علموه من مصالحهم فیه.

و الوجه الآخر أن یکون النهی عن الکلام فیهما النهی عن الکلام فیما خلق الله تعالی و عن علله و أسبابه و عما أمر به و تعبد و عن القول فی علل ذلک إذ کان طلب علل الخلق و الأمر محظورا لأن الله تعالی سترها من أکثر خلقه أ لا تری أنه لا یجوز لأحد

ص: 99

که به دنبال علت تفصیلی همه مخلوقات باشد و در مورد یکایک آن­ها بگوید "چرا [خداوند] فلان گونه و فلان گونه آفریده است"، و [هم­چنین] جایز نیست که بگوید "چرا خداوند به فلان عمل امر کرد و به فلان عمل تکلیف نمود و از فلان عمل نهی کرد!؟" زیرا خداوند بدین جهت به آن تکلیف کرده و به آن امر نموده است که به مصالح مخلوقات داناتر است و هیچ­یک از مخلوقاتش را درباره چیزهایی که آفریده و به آن امر کرده و به آن تکلیف نموده، به صورت مفصل مطلع نکرده است، اگرچه اجمالاً فرموده است که مخلوقات را بیهوده نیافریده و همه آفریده­ها را از روی حکمت و مصلحت آفریده است و ما را با عقل و نقل از این [حقیقت] آگاه کرده است؛ خداوند سبحان فرمود: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ»(1){و آسمان و زمین و آن­چه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم}، و فرمود: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً»(2){آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم}، و فرمود: «إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(3){ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}، یعنی به حق آفریده­ایم و در جای خود قرار داده­ایم، و فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»(4){و جن و انس را نیافریدم جز برای آن­که مرا بپرستند}، و در مورد تکالیف فرمود: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ»(5){هرگز [نه] گوشت­های آن­ها و نه خون­هایشان به خدا نخواهد رسید، ولی [این] تقوای شماست که به او می رسد}. ممکن است که خداوند متعال حیوانی را بیافریند، به جهت این­که می­داند عده­ای از کفار هنگام خلقت آن ایمان می­آورند، و عده­ای از فاسقان توبه می­کنند، یا مؤمنان از آن نفع می­برند، یا ظالمان از آن پند می­گیرند، یا خود آن [حیوانِ] مخلوق از [آفرینشش] منتفع می­شود، یا یکی از موجودات در زمین یا در آسمان از آن عبرت می­گیرد، و حال آن­که این [موضوع] از ما پنهان است، اگرچه ما اجمالاً یقین داریم که همه­ مخلوقاتی که خداوند آفریده است، در آفرینش آن­ها اهداف حکیمانه­ای داشته است و آن­ها را بیهوده نیافریده است. هم­چنین ممکن است خداوند ما را مکلف به نماز کرده باشد، از آن جهت که نماز ما را به طاعت خداوند نزدیک می­کند و از معصیتش دور می­نماید، و عبادت کردن به وسیله نماز در حق همه یا بعضی از مکلفین لطف است.

از آن­جا که این وجوه پنهان است و از ما پوشیده است و دلیلی بر [توضیح و] تفصیل آن­ها نزد ما موجود نیست، اگرچه به صورت اجمالی [برای ما] معلوم است که از روی حکمت است، نهی از بحث درباره قضا و قدر، [در واقع] نهی از جست و جوی علل تفصیلی آن است، نه نهی از بحث در مورد معنای قضا و قدر.

این در صورتی است که احادیثی که شیخ صدوق رحمه الله روایت کرده را بپذیریم، اما اگر آن روایات باطل باشند، و یا سندشان مختل باشد، دیگر نیازی نیست که در مورد آن­ها سخنی بگوییم. از بین احادیثی که شیخ صدوق روایت کرده است حدیثی که از زراره روایت کرده، حدیثی صحیح است و معنای آن نیز واضح است و نزد عقلا، از جهت معنایی، خفایی ندارد، این حدیث هم­چنین مؤید قول به عدل می­باشد؛

ص: 100

أن یطلب لخلقه جمیع ما خلق عللا مفصّلات فیقول لم خلق کذا و کذا حتی یعدّ المخلوقات کلها و یحصیها و لا یجوز أن یقول لم أمر بکذا و تعبد بکذا و نهی عن کذا إذ تعبّده بذلک و أمره لما هو أعلم به من مصالح الخلق و لم یطلع أحدا من خلقه علی تفصیل ما خلق و أمر به و تعبد و إن کان قد أعلم فی الجملة أنه لم یخلق الخلق عبثا و إنما خلقهم للحکمة و المصلحة و دل علی ذلک بالعقل و السمع فقال سبحانه وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ (1)و قال أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً (2)و قال إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ (3)یعنی بحق و وضعناه فی موضعه و قال وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ (4)و قال فیما تعبد لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ (5)و قد یصح أن یکون تعالی خلق حیوانا بعینه لعلمه تعالی بأنه یؤمن عند خلقه کفار أو یتوب عند ذلک فساق أو ینفع به مؤمنون أو یتعظ به ظالمون أو ینتفع المخلوق نفسه بذلک أو یکون عبرة لواحد فی الأرض أو فی السماء و ذلک یغیب عنا و إن قطعنا فی الجملة أن جمیع ما صنع الله تعالی إنما صنعه لأغراض حکمیة و لم یصنعه عبثا و کذلک یجوز أن یکون تعبدنا بالصلاة لأنها تقربنا من طاعته و تبعدنا عن معصیته و تکون العبادة بها لطفا لکافة المتعبدین بها أو لبعضهم.

فلما خفیت هذه الوجوه و کانت مستورة عنا و لم یقع دلیل علی التفصیل فیها و إن کان العلم بأنها حکمة فی الجملة کان النهی عن الکلام فی معنی القضاء و القدر إنما هو عن طلب علل لها مفصلة فلم یکن نهیا عن الکلام فی معنی القضاء و القدر.

هذا إن سلمت الأخبار التی رواها أبو جعفر رحمه الله فإما إن بطلت أو اختل سندها فقد سقط عنا عهدة الکلام فیها و الحدیث الذی رواه عن زرارة حدیث صحیح من بین ما روی و المعنی فیه ظاهر لیس به علی العقلاء خفاء و هو مؤید للقول بالعدل

ص: 100

آیا نمی­بینید که از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که: زمانی که خداوند متعال خلایق را محشور می­کند، از آن­ها در مورد چیزهایی که با آنان عهد کرده است می­پرسد، [ولی] در مورد چیزهایی که بر آنان قضا کرده است سؤالی نمی­کند. قرآن نیز این نکته را فرموده است که خلایق مسؤول اعمال خویش هستند. در این­جا نقل کلام شیخ مفید رحمه الله به پایان می­رسد.

مؤلف گوید: هر کس پیرامون شبهاتی که در زمینه اختیار داشتن بندگان و فروع مسأله جبر و اختیار و قضا و قدر بیاندیشد، راز این­که معصوم از تفکر درباره آن مسائل نهی کرده­اند را درمی­یابد، بسیار اندک هستند کسانی که در این مسائل دقت کرده باشند و پایشان نلغزیده باشد، مگر کسانی که خداوند به فضل خود آنان را حفظ کرده باشد.

روایت 25.

توحید: مفسر با سند خود از امام حسن عسگری علیه السلام نقل کرده، امام رضا علیه السلام فرمودند: از جمله چیزهایی که پروردگار با آن وصف می­شود این است که در حکمش ستم نمی­کند، خلایق نسبت به آن­چه که او می­داند منقادند و بر همان شیوه­ای که در کتاب او نوشته شده می­روند و بر خلاف چیزی که او از آنان می­داند عملی نمی­کنند و غیر از آن را اراده نمی­کنند ... این روایت ادامه دارد.

روایت 26.

توحید: در روایت فتح بن یزید آمده است که ابالحسن علیه السلام فرمودند: خداوند دو [نوع] اراده و مشیت دارد: اراده حتمی و اراده عزمی؛ [گاهی] در حالی که چیزی را می­خواهد، از آن نهی می­کند و در حالی که چیزی را نمی­خواهد به آن امر می­کند. مگر ندیدی که آدم و همسرش را از این­که از [میوه] آن درخت بخورند نهی کرد، با این­که آن [کار] را می­خواست!؟ اگر نمی­خواست، آن دو [هیچ­گاه] از آن درخت نمی­خوردند؛ چرا که اگر [با فرض نخواستن خداوند] آن دو از آن درخت می­خوردند، [باید می­گفتیم] خواست آن دو بر خواست خداوند غلبه کرده است. و [مگر ندیدی] خداوند به ابراهیم امر کرد که فرزندش را قربانی کند، با این­که می­خواست او را قربانی نکند!؟ اگر خداوند قربانی نکردن نمی­خواست، [باید می­گفتیم] خواست ابراهیم بر خواست خداوند عزّ و جلّ غلبه کرده است.

مؤلف گوید: ما صورت کامل این روایت را همراه با سندش در بخش جوامع توحید آوردیم. صدوق رحمه الله بعد از آوردن این روایت گفته است: خداوند متعال آدم و همسرش را از این­که از آن درخت بخورند نهی کرد، با این­که می­دانست آن دو از آن می­خورند، ولی خداوند عزّ و جلّ نخواست همان­طور که با نهی و بازداشتن آن دو را منع کرده بود، با جبر و قدرت [نیز] جلوی آن دو را از خوردن بگیرد. این معنای خواستِ خداوند در مورد آن دو است. اگر خداوند عزّ و جلّ می­خواست که آن دو را با جبر از خوردن منع کند و سپس آن دو از آن درخت می­خوردند، خواست آن دو بر خواست خداوند غلبه کرده بود، چنان­چه عالم [یعنی امام رضا علیه السلام] نیز فرمودند، که خداوند بسیار بلندمرتبه­تر از آن است که عجزی داشته باشد.

توضیح

گفته شده است که مقصود از مشیت در این روایات همان علم است، و گفته شده که مقصود تهیه اسباب فعل، بعد از اراده بنده است، و گفته شده مقصود اراده بالعرض است که به فعل بنده تعلق می­گیرد. درست­تر

ص: 101

أ لا تری إلی مَا رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ قَوْلِهِ إِذَا حَشَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْخَلَائِقَ سَأَلَهُمْ عَمَّا عَهِدَ إِلَیْهِمْ وَ لَمْ یَسْأَلْهُمْ عَمَّا قَضَی عَلَیْهِمْ (1).

و قد نطق القرآن بأن الخلق مسئولون عن أعمالهم انتهی کلامه رحمه الله.

و أقول من تفکر فی الشبه الواردة علی اختیار العباد و فروع مسألة الجبر و الاختیار و القضاء و القدر علم سر نهی المعصوم عن التفکر فیها فإنه قل من أمعن النظر فیها و لم یزل قدمه إلا من عصمه الله بفضله.

این است که گفته شود مقصود از آن منع الطاف و هدایت­هایی است مانع یا محرک انجام عمل هستند، که به جهت نوعی مصلحت یا کیفر عبد به سبب سوء اختیارش می­باشد، چنان­چه توضیحش گذشت.

روایت 27.

توحید: معلی نقل کرده، از امام رضا علیه السلام سؤال شد خداوند چگونه علم یافت؟ ایشان فرمودند: علم یافت و خواست و اراده کرد و تقدیر نمود و قضا کرد و امضا نمود، چیزی که قضا کرده بود را امضا نمود و چیزی که تقدیر نموده بود را قضا کرد و چیزی که اراده کرده بود را تقدیر نمود؛ پس مشیت او از روی

علمش است و اراده­اش از روی مشیتش و تقدیرش از روی اراده­اش و قضایش از روی تقدیرش و امضایش از روی قضایش؛ بنابراین علمش مقدم بر مشیتش و مشیت در رتبه دوم و اراده در رتبه سوم است و تقدیر به این است که قضا، امضا شود. خداوند تبارک و تعالی هر زمان که بخواهد می­تواند در چیزهای که می­داند و در چیزهایی که برای تقدیر اشیاء اراده کرده است بداء حاصل کند. زمانی که قضای خداوند با امضای او واقع شود، دیگر بدائی در کار نیست. بنابراین علم به معلوم قبل از وجود آن است و مشیت در مُشاء، قبل از عینیت آن است و اراده کردن مراد، قبل از تحقق آن و تقدیر این معلومات قبل از تفصیل و رساندن آن­ها به عینیت و تحقق(1) است و قضا به وسیله امضا، همان صورت حتمی کارها و اجسام و مدرکاتی است که با حواس درک می­شوند، همان موجوداتی که رنگ و بو و وزن و حجم دارند و همه جنبنده­ها، از قبیل انسان و جنّ و پرندگان و درندگان و سایر موجوداتی که با حواس درک می­شوند. خداوند متعال در مورد چیزهایی که هنوز عینیت پیدا نکرده­اند بداء دارد، [اما] وقتی عین مفهوم و قابل درک آن­ها واقع شوند، دیگر بدائی در کار نیست و خداوند هر چه بخواهد می­کند. خداوند با علمش به اشیاء، قبل از این­که بوجود بیایند به آن­ها علم دارد و با مشیتش صفات و حدود آن­ها را می­شناساند و آن­ها را قبل از آشکار کردنشان به وجود می­آورد و با اراده­اش آن­ها را در رنگ و صفات و حدودشان از هم­دیگر متمایز می­کند و با تقدیرش روزی­های(2) آن­ها را اندازه می­گیرد و آغاز و پایان آن­ها را می­شناسد و با قضایش جای آن­ها را برای مردم روشن می­نماید و مردم را به آن­ها راهنمایی می­کند و با امضایش، علل آن­ها را شرح می­دهد و امرش را آشکار می­نماید، «ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ»(3){این اندازه گیری آن توانای داناست}.

توضیحات

"قبل از تفصیل و رساندن آن­ها" یعنی قبل از تفصیل و رساندن به لوح محو و اثبات، یا قبل از تفصیل و رساندن آن [به تحقق و] در خارج، و "وقتی عین مفهوم و قابل درک آن­ها واقع شوند" یعنی وقتی در آن لوح تفصیل و تمییز داده شوند، یا در خارج یافت شوند. شاید این امور نشان­دهنده اختلاف مراتب تقدیر آن­ها در لوح محو

ص: 102

أنها عبارة عن منع الألطاف و الهدایات الصارفة عن الفعل و الداعیة إلیه لضرب من المصلحة أو عقوبة لما صنع العبد بسوء اختیاره کما مر بیانه (1).

و اثبات باشد که خداوند به سبب مصالحی آن را از اسباب و شرایط وجود شیء قرار داده است و در بخش بداء نیز [از نظر خواننده] گذشت. بنابراین مشیت [در لوح محو و اثبات]، نوشته­شدن وجود زید و بعضی از صفات او به صورت اجمالی است و اراده، نوشته­شدن عزم بر وجود قطعی او و هم­چنین بعضی از صفاتش است و تقدیر، [نوشته شدن]­ بعضی از صفات و حالات [دیگر] همراه با نوعی اجمال و قضا، تفصیل همه حالات است که مقارن با امضا به معنای انجام و ایجاد می­باشد و علم به همه این امور ازلی و قدیم است. شرح علل کنایه از ایجاد است.

یکی از دانشمندان گفته است: ظاهراً مقصود از این سؤال که "خداوند چگونه علم یافت" این است که آیا علم او نیز مانند علوم ما مستند به حضور عینی در وقت و مشاهده موجودی عینی از درون یا مشاهده از بیرون آن است، یا مستند به ذات اوست که پیش از خلقت اشیاء موجود بوده است؟ و ایشان علیه السلام جواب داده­اند که علم خداوند چندین مرتبه پیش از وجود مخلوق است و فرموده­اند که خداوند علم یافت و خواست و اراده کرد و تقدیر نمود و امضا کرد؛ بنابراین علم، آن است که چیزی با آن مشخص شود و مشیت یعنی ملاحظه آن چیز با حالاتی که [عالِم] در آن رغبت داشته است، که [این ملاحظه] در مورد ما، سبب به وجود آمدن میل می­شود، ولی مشیت در مورد خداوند این­گونه نیست؛ زیرا خداوند بلندمرتبه­تر از آن است که تغیری در او راه یابد و به صفتی زائد [بر ذات] متصف شود. و اراده، مرحله­ایست که اسباب به سوی آن حرکت می­کند که [این حرکت] در مورد ما حرکتی نفسانی است، به خلاف اراده خداوند سبحان که این­گونه نیست. و قَدَر به معنای مشخص کردن و تعیین حدود و اوقات است و قضا یعنی حتمی نمودن و امضا نیز همان به وجود آوردن است. بنابراین وجود مخلوق چندین مرتبه با علم خداوند سبحان فاصله دارد.

"چیزی که قضا کرده بود را امضا نمود ..." یعنی چیزی که حتمی کرده بود را به وجود آورد و آن­چه که مقدر نموده بود را حتمی کرد و آن­چه تقدیر کرده بود را اراده نمود. سپس بیان را به شکلی واضح­تر از سر گرفتند و فرمودند: مشیت او از روی علمش است و بعد از علمش می­باشد، و اراده­اش از روی مشیتش است و بعد از مشیتش، و تقدیرش از روی اراده­اش و بعد از اراده می­باشد، و قضا و حتمی کردنش از روی تقدیر و بعد از تقدیر است؛ چرا که حتمیت در چیزی ممکن است که مشخص و متمایز باشد، و امضا و به وجود آوردنش نیز بعد از قضا و حتمی کردن است. و خداوند هر وقت که بخواهد در آن­چه که علم دارد بداء می­کند؛ چرا که داخل شدن در علم اولین مرحله رسیدن به وجود عینی است و او می­تواند هر وقت که بخواهد در آن بداء کند [و آن را تغییر بدهد]، و همین­طور است در مورد چیزی که آن را اراده کرده است و اسباب وجودش را به حرکت درآورده است، تا هنگامی که آن را قضا و حتمی نکرده است، هر وقت بخواهد می­تواند در آن بداء کند. ولی هنگامی که قضا و حتمیت واقع شوند و آن شیء لباس امضا و ایجاد بر تن کند، دیگر جایی برای بداء نخواهد بود. بنابراین معلوم شد که علم در معلوم، قبل از وجود معلوم و حصول آن در اذهان و اعیان است و مشیت در مُشاء قبل از عینیت و وجود عینی آن است.

ص: 103

الإثبات قد جعلها الله من أسباب وجود الشی ء و شرائطه لمصالح و قد مر بیانها فی باب البداء فالمشیة کتابة وجود زید و بعض صفاته مثلا مجملا و الإرادة کتابة العزم علیه بتا مع کتابة بعض صفاته أیضا و التقدیر تفصیل بعض صفاته و أحواله لکن مع نوع من الإجمال أیضا و القضاء تفصیل جمیع الأحوال و هو مقارن للإمضاء أی الفعل و الإیجاد و العلم بجمیع تلک الأمور أزلی قدیم فقوله و بالمشیة عرف علی صیغة التفعیل و شرح العلل کنایة عن الإیجاد.

و قال بعض الأفاضل الظاهر من السؤال أنه کیف علم الله أ بعلم مستند إلی الحضور العینی فی وقته و الشهود لموجود عینی (1)أو فی موجود عینی کما فی علومنا أو بعلم مستند إلی الذات سابق علی خلق الأشیاء فأجاب علیه السلام بأن العلم سابق علی وجود المخلوق بمراتب فقال علم و شاء و أراد و قدر و قضی و أمضی فالعلم ما به ینکشف الشی ء و المشیة ملاحظته بأحوال مرغوب فیها یوجب فینا میلا دون المشیة له سبحانه لتعالیه عن التغیر و الاتصاف بالصفة الزائدة و الإرادة تحریک الأسباب نحوه بحرکة نفسانیة فینا بخلاف الإرادة فیه سبحانه و القدر التحدید و تعیین الحدود و الأوقات و القضاء هو الإیجاب و الإمضاء هو الإیجاد فوجود الخلق بعد علمه سبحانه بهذه المراتب و قوله فأمضی ما قضی أی فأوجد ما أوجب و أوجب ما قدر و قدر ما أراد ثم استأنف البیان علی وجه أوضح فقال بعلمه کانت المشیة و هی مسبوقة بالعلم و بمشیته کانت الإرادة و هی مسبوقة بالمشیة و بإرادته کان التقدیر و التقدیر مسبوق بالإرادة و بتقدیره کان القضاء و الإیجاب و هو مسبوق بالتقدیر إذ لا إیجاب إلا للمحدد الموقوف و بقضائه و إیجابه کان الإمضاء و الإیجاد و لله تعالی البداء فیما علم متی شاء فإن الدخول فی العلم أول مراتب السلوک إلی الوجود العینی و له البداء فیما علم متی شاء أن یبدو و فیما أراد و حرک الأسباب نحو تحریکه متی شاء قبل القضاء و الإیجاب فإذا وقع القضاء و الإیجاب متلبسا بالإمضاء و الإیجاد فلا بداء فعلم أن فی المعلوم العلم قبل کون المعلوم و حصوله فی الأذهان و الأعیان و فی المشاء المشیة قبل عینه و وجوده

ص: 103

در بیشتر نسخه­ها به جای "مُشاء"، "مُنشأ" آمده است، شاید مقصود از آن ایجاد قبل از اظهار باشد، چنان­چه در آخر حدیث نیز آمده است.

و اراده کردن مراد، قبل از تحقق آن و تقدیر این معلومات قبل از تفصیل و رساندن آن­ها و حضور عینی آن­ها در وقتشان است و قضا به وسیله امضا، همان صورت حتمی کارهاست که لازمه وجود مقضی است. بنابراین خداوند با علمش، به اشیاء پیش از وجودشان علم یافت. و اصل علم با صورت تحدیدیافته­اش، هیچ ارتباطی از طریق حصول با معلوم ندارد، اگرچه در غیر باشد، و علم و انکشاف به خودی خود نمی­توانند سبب ایجاد اشیاء شوند. خداوند با مشیت و معرفت اشیاء به وسیله صفات و حدود، اشیاء را قبل از اظهار و ادخال در [عالم] وجود عینی می­آفریند، و با اراده و تحریک اسباب وجود عینی آن­ها، که از طریق اختصاص دادن هر یک از اسباب به یکی از انواع وجود می­باشد، آن­ها را از یک­دیگر متمایز می­کند و با تقدیرش آن­ها را اندازه می­گیرد و روزی­ها و اوقات و اجل­های آن­ها را معین و مشخص می­کند و با قضا و ایجاب موجبات، مکان آن­ها را برای مردمان آشکار می­سازد و آنان را با راهنمایی­هایش به آن مکان­ها رهنمون می­شود. آنان با علم به وجود آن­ها، به حسب آن­چه که موجِب، بعد از علم به موجَب آن را لازم کرده است، هدایت می­شوند و با امضا و ایجاد، علل تفصیلی آن­ها را واضح می­کند و امر آن­ها را کاملاً آشکار می­نماید.

روایت 28.

توحید: أصبغ نقل کرده، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: خداوند به داود وحی کرد: ای داود! تو اراده می­کنی و من اراده می­کنم، [ولی] جز آن­چه من اراده می­کنم واقع نمی­شود. چیزی که اراده می­کنی را به تو عطا می­کنم، گرچه تسلیم اراده من نشوی. تو را در [راه به دست آوردن] چیزی که اراده کرده­ای خسته می­کنم، اما سرانجام همان می­شود که من اراده کرده­ام.

روایت 29.

توحید: عزرمی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: علی علیه السلام غلامی داشتند که نامش قنبر بود و علی علیه السلام را بسیار دوست می­داشت. هرگاه علی علیه السلام بیرون می­رفتند، او نیز با شمشیر به دنبال ایشان می­رفت. شبی ایشان او را دیدند و به او فرمودند: ای قنبر! چه شده است؟ او عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! آمده­ام تا پشت شما راه بروم [و مراقب شما باشم]، خودتان می­بینید که مردم چگونه هستند، بر [جان] شما می­ترسم. ایشان فرمودند: آیا مرا از [خطر] اهل آسمان حفظ می­کنی یا از [خطر] اهل زمین!؟ او عرض کرد: از [خطر] اهل زمین. ایشان فرمودند: اهل زمین جز با اذن خدا عزّ و جلّ از آسمان، نمی­توانند به من آسیبی برسانند؛ برگرد! او نیز بازگشت.

روایت 30.

کافی: زید شحام روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند:

ص: 104

العینی و فی أکثر النسخ المنشأ و لعل المراد به الإنشاء قبل الإظهار کما فی آخر الحدیث و فی المراد الإرادة قبل قیامه و التقدیر لهذه المعلومات قبل تفصیلها و توصیلها و حضورها العینی فی أوقاتها و القضاء بالإمضاء هو المبرم الذی یلزمه وجود المقضی فبالعلم علم الأشیاء قبل کونها و أصل العلم غیر مرتبط بنحو من الحصول للمعلوم و لو فی غیره بصورته المتحددة و لا یوجب نفس العلم و الانکشاف بما هو علم و انکشاف للأشیاء إنشاءها و بالمشیة و معرفتها بصفاتها و حدودها أنشأها إنشاء قبل الإظهار و الإدخال فی الوجود العینی و بالإرادة و تحریک الأسباب نحو وجودها العینی میز بعضها عن بعض بتخصیص تحریک الأسباب نحو وجود بعض دون بعض و بالتقدیر قدرها و عین و حدد أقواتها و أوقاتها و آجالها و بالقضاء و إیجابها بموجباتها أظهر للناس أماکنها و دلهم علیها بدلائلها فاهتدوا إلی العلم بوجودها حسب ما یوجبه الموجب بعد العلم بالموجب و بالإمضاء و الإیجاد أوضح تفصیل عللها و أبان أمرها بأعیانها.

امیرالمؤمنین علیه السلام در کنار دیوار کجی نشستند تا بین مردم قضاوت کنند؛ یکی از آن­ها عرض کرد: زیر این دیوار ننشینید، اطمینانی به آن نیست. امیرالمؤمنین فرمودند: اجل انسان حافظ اوست. زمانی که ایشان [بعد از پایان قضاوتشان] از آن­جا برخاستند، دیوار فرو ریخت. امیرالمؤمنین علیه السلام این کارها و مانند آن را انجام می­داد و این همان یقین است.

روایت 31.

کافی: سعید بن قیس همدانی نقل کرده است: روزی در جنگ مردی را دیدم که [فقط] دو لباس بر تنش است، اسبم را حرکت دادم [و نزدیک­تر رفتم] و دیدم امیرالمؤمنین علیه السلام هستند؛ عرض کردم: ای امیرالمؤمنین! در چنین جایی[، فقط دو لباس بر تن کرده­اید]؟ ایشان فرمودند: آری ای سعید بن قیس! هر بنده­ای از جانب خداوند عزّ و جل، دو فرشته محافظ و نگه­دار به همراه خود دارد که او را از این­که از قله کوهی سقوط کند یا در چاهی بیفتد حفظ می­کنند. هنگامی که قضا سر رسد، او را با همه چیز رها می­کنند.

توضیح

ممکن است این امور از مختصات ائمه علیهم السلام باشد؛ زیرا ایشان علم داشتند که این امور برای آن­ها ضرری نخواهد داشت و زمان و سبب مرگ خود را می­دانستند. و بدین جهت بوده که امیرالمؤمنین علیه السلام چنان­چه خواهد آمد، از [کنار] دیواری گریختند و چنان­چه گذشت از [کنار] دیوار دیگری نگریختند؛ زیرا ایشان می­دانستند که اولی می­ریزد و دومی نمی­ریزد. احتمال دارد که مقصود از این روایات، عدم مبالغه در فرار از بلایا و مصیبت­ها و عدم ترک واجبات از روی توهمات بعید باشد.

و مؤید این [توضیح]، روایتی است که صدوق [بدین شکل] آن را در خصال آورده است: محمد بن حماد حارثی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: پنج تن هستند که دعایشان مستجاب نمی­شود: یکی از آن­ها مردی است که از کنار دیوار کجی می­گذرد و در حالی که دیوار در حال ریزش است، سرعت رفتنش را زیاد نمی­کند و دیوار بر سرش خراب می­شود، ... روایت ادامه دارد.

ص: 105

قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَلَسَ إِلَی حَائِطٍ مَائِلٍ یَقْضِی بَیْنَ النَّاسِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَا تَقْعُدْ تَحْتَ هَذَا الْحَائِطِ فَإِنَّهُ مُعْوِرٌ (1)فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَرَسُ امْرِئٍ أَجَلُهُ فَلَمَّا قَامَ سَقَطَ الْحَائِطُ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَفْعَلُ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ وَ هَذَا الْیَقِینُ.

روایت 32.

توحید: قداح از امام صادق و ایشان از پدرشان علیهما السلام روایت کرده­اند: به علی علیه السلام عرض شد: مردی هست که درباره مشیت بحث می­کند. ایشان فرمودند: او را فرا بخوانید. او به حضور ایشان فرا خوانده شد. ایشان به او فرمودند: ای بنده خدا! خداوند به خواست خود تو را آفرید، یا به خواست تو!؟ او عرض کرد: به خواست خود. ایشان فرمودند: تو را هر زمان که خودش خواست بیمار نمود، یا هر زمان که تو خواستی!؟ عرض کرد: هر زمانی که خواست. فرمودند: هر زمان که خواست تو را شفا داد، یا هر زمان که تو خواستی!؟ عرض کرد: هر زمانی که خواست. تو را در هر چه که می­خواهد داخل می­کند، یا در هر چه که بخواهی!؟ عرض کرد: در هر چه که می­خواهد. علی علیه السلام فرمودند: اگر غیر از این جواب می­دادی، سرت را می­زدم.

روایت 33.

توحید: با همین سند نقل شده، مردی از پیروان بنی­أمیه به حضور امام صادق یا امام باقر علیهما السلام رسید، ما بر [جان] ایشان ترسیدیم و به ایشان عرض کردیم: بهتر است از دیده­ها پنهان شوید و ما به او بگوییم ایشان در این­جا نیستند. ایشان فرمودند: به او اجازه بدهید وارد شود؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند عزّ و جلّ نزد زبان هر گوینده و دست هر کسی که دستش را باز می­کند حاضر است، این گوینده نمی­تواند چیزی بگوید، مگر این­که خداوند آن را خواسته باشد، و آن کسی که دستش را باز کند، نمی­تواند کاری کند، جز این­که خداوند آن کار را خواسته باشد. آن مرد به محضر ایشان آمد و سؤالاتی از ایشان کرد و به ایشان ایمان آورد و رفت.

روایت 34.

توحید: فضیل نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: [خداوند] خواست و اراده کرد، در حالی که دوست نداشت و راضی نبود. خواست که در مُلکش چیزی روی ندهد جز به علم او، اراده­اش نیز همین بود، ولی دوست نداشت در مورد او بگویند که سومین آن سه است و به کفر بندگانش راضی نبود.

توحید: خداوند تبارک و تعالی همه اعمال بندگان و همه خیرها و شروری که در عالم روی می­دهد را قضا کرده است و تقدیر نموده است.

قضا در بعضی از جاها به معنای اعلام است، چنان­چه خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ»(1){و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم}، که مقصودش این است که به آن­ها [در کتاب] اعلام کردیم، و چنان­چه فرمود: «وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ»(2){و او را از این امر آگاه کردیم که ریشه آن گروه صبح­گاهان بریده خواهد شد}، که مقصود این است که به او خبر دادیم و او را آگاه نمودیم. مطابق این معنا، نمی­توان انکار کرد که خداوند عزّ و جلّ اعمال بندگان و سایر خیرها و شرور را قضا کرده است؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ به همه آن­ها عالم است و می­تواند آن­ها را به بندگان اعلام کند و آنان را آگاه کند. قَدَر نیز گاهی به معنای نوشتن و خبر دادن آمده است،

ص: 106

چنان­چه خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِینَ»(1){جز زنش را که مقدر کردیم از باقی ماندگان [در خاکستر آتش] باشد}، یعنی نوشتیم و خبر دادیم. عجاج سروده است:

بدان که خداوند ذوالجلال در صحیفه­های اولین که نوشته شده، تقدیر کرده است.

و فعل "قَدَرَ" به معنای "نوشت" است. گاهی قضا به معنای حکم و الزام می­باشد، خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»(2){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید}، که مقصود این است که خداوند چنین حکم کرده است و خلایقش را به آن الزام نموده است. گاهی ممکن است گفته شود خداوند بر اعمال بندگان خود قضا کرده است، به این معنا که آنان را ملزم به بعضی از اعمال کرده است، که همان واجباتند و نه غیر واجبات. گاهی ممکن است خداوند عزّ و جلّ اعمال بندگان را تقدیر کند، به این معنا که مقادیر و حالات آن مانند نیکی و زشتی و وجوب و استحباب و این قبیل چیزها را تبیین کند و از میان اسبابشان، آن­هایی را انجام دهد که این حالات را برای این افعال نشان ­دهند، پس در حقیقت این خداوند عزّ و جلّ است که آن­ها را تقدیر [و به اندازه] می­کند و آن­ها را نه به این سبب که مقدارشان را بداند تقدیر می­کند، بلکه به این جهت که آن­ را برای دیگرانی که وضع تقدیر خداوند در مورد آن­ها را نمی­دانند آشکار کند. این مطلب روشن­تر از آنی است که مخفی بماند و آشکارتر از آن است که نیاز به آوردن شاهد داشته باشد. مگر نمی­بینید که ما به دانشمندان صنعت رجوع می­کنیم تا اندازه­ها را برایمان مشخص کنند و علم آن­ها به مقادیر مانع از این نمی­شود که آن را برای ما تقدیر کنند و مقادیر آن را برایمان بیان کنند­. چیزی که ما نمی­پذیریم این است که خداوند عزّ و جلّ بر بندگانش به مقدرات حکم کرده باشد و آنان را از انصراف از آن­ها بازداشته باشد، یا آن­ها را خودش انجام داده باشد و خودش به وجود آورده باشد، اما این­که خداوند عزّ و جلّ آن­ها را به تقدیرش آفریده را انکار نمی­کنیم.

شنیدم که یکی از اهل علم می­گفت: قضا به ده معنا استعمال می­شود؛ اولین معنای آن علم است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها»(3){جز این­که یعقوب نیازی را که در دلش بود برآورد}، یعنی آن را دانست.

معنای دوم، اعلام است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ»(4){و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم}، و این سخنش: «وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ ... »(5){و او را از این امر آگاه کردیم که ریشه آن گروه ...}.

معنای سوم، حکم است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ»(6){و خداست که به حق داوری می کند}، یعنی به حق حکم می­کند.

ص: 107

الکتاب و الأخبار کما قال الله عز و جل إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِینَ (1)یعنی کتبنا و أخبرنا و قال العجاج.

و اعلم بأن ذا الجلال قد قدر. فی الصحف الأولی التی کان سطر.

و قدر معناه کتب و قد یکون القضاء بمعنی الحکم و الإلزام قال الله عز و جل وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً (2)یرید حکم بذلک و ألزمه خلقه فقد یجوز أن یقال إن الله عز و جل قد قضی من أعمال العباد علی هذا المعنی ما قد ألزمه عباده و حکم به علیهم و هی الفرائض دون غیرها و قد یجوز أیضا أن یقدر الله عز و جل أعمال العباد بأن یبین مقادیرها و أحوالها من حسن و قبح و فرض و نافلة و غیر ذلک و یفعل من الأدلة علی ذلک ما یعرف به هذه الأحوال لهذه الأفعال فیکون عز و جل مقدرا لها فی الحقیقة و لیس یقدرها لیعرف مقدارها و لکن لیبین لغیره ممن لا یعرف ذلک حال ما قدره بتقدیره إیاه و هذا أظهر من أن یخفی و أبین من أن یحتاج إلی الاستشهاد علیه أ لا تری أنا قد نرجع إلی أهل المعرفة بالصناعات فی تقدیرها لنا فلا یمنعهم علمهم بمقادیرها من أن یقدروها لنا لیبینوا لنا مقادیرها و إنما أنکرنا أن یکون الله عز و جل حکم بها علی عباده و منعهم من الانصراف عنها أو أن یکون فعلها و کونها فأما أن یکون عز و جل خلقها خلق تقدیر فلا ننکره.

و سمعت بعض أهل العلم یقول إن القضاء علی عشرة أوجه فأول وجه منها العلم و هو قول الله عز و جل إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها (3)یعنی علمها.

و الثانی الإعلام و هو قوله عز و جل وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ (4)و قوله وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ (5)أی أعلمناه.

و الوجه الثالث الحکم و هو قوله عز و جل و یقضی ربک بالحق یعنی یحکم بالحق. (6)

ص: 107

معنای چهارم، سخن است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: و هو «یَقْضِی بِالْحَقِّ»، یعنی حق می­گوید.

معنای پنجم، حتمیت است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ»(1){پس چون مرگ را بر او مقرر داشتیم}، یعنی حتمی نمودیم، در این­جا به معنای قضای حتمی است.

معنای ششم، امر است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»(2){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید}، یعنی پروردگارت امر کرد.

معنای هفتم، خلق است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ»(3){پس آن­ها را [به صورت] هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت}، یعنی آن­ها را خلق کرد.

معنای هشتم، فعل است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ»(4){پس هر حکمی می خواهی بکن}، یعنی هر کاری می­خواهی، انجام بده.

معنای نهم، اتمام است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ»(5){و چون موسی آن مدت را به پایان رسانید}، و این سخن خداوند عزّ و جلّ از زبان موسی: «أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ»(6) {که هر یک از دو مدت را به انجام رسانیدم بر من تعدی [روا] نباشد و خدا بر آن­چه می گوییم وکیل است}، یعنی هر یک را که تمام کردم.

و معنای دهم، فراغت از کار یا چیزی است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ»(7){امری که شما دو تن از من جویا شدید تحقق یافت}، یعنی از آن امر برای شما دو نفر فارغ شدم، و این سخن که حاجتت را برایت قضا کردم، یعنی تو را از آن فارغ کردم.

بنابراین می­توان گفت که همه اشیاء به قضا و قدر خداوند تبارک و تعالی هستند، به این معنا که خداوند عزّ و جلّ به آن­ها علم دارد و مقادیر آن­ها را می­داند و خداوند عزّ و جلّ در مورد همه آن حکمی به خیر یا شر دارد. آن­هایی که خیر است را قضا کرده ، یعنی به آن­ها امر نموده و آن­ها را حتمی کرده است و آن­ها را حق قرار داده و اندازه و مقدار آن­ها را می­داند، و آن­هایی که شر است را امر نکرده و به آن­ها راضی نشده است، ولی خداوند عزّ و جلّ آن­ها را قضا کرده و تقدیر نموده است، به این معنا که به مقدار و اندازه آن­ها علم دارد و با حکم خود در مورد آن­ها حکم کرده است.

فتنه نیز به ده معنا می­باشد؛ یکی از معانی آن گمراهی است.

ص: 108

و الرابع القول و هو قوله عز و جل وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ (1)أی یقول الحق و الخامس الحتم و هو قوله عز و جل فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ (2)یعنی حتمنا فهو القضاء الحتم.

و السادس الأمر و هو قوله عز و جل وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ (3)یعنی أمر ربک.

و السابع الخلق و هو قوله عز و جل فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ (4)یعنی خلقهن.

و الثامن الفعل و هو قوله عز و جل فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ (5)أی افعل ما أنت فاعل.

و التاسع الإتمام و هو قوله عز و جل فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ (6)و قوله عز و جل حکایة عن موسی أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ (7)أی أتممت.

و العاشر الفراغ من الشی ء و هو قوله عز و جل قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ (8)یعنی فرغ لکما منه و قول القائل قد قضیت لک حاجتک یعنی فرغت لک منها فیجوز أن یقال إن الأشیاء کلها بقضاء الله و قدره تبارک و تعالی بمعنی أن الله عز و جل قد علمها و علم مقادیرها و له عز و جل فی جمیعها حکم من خیر أو شر فما کان من خیر فقد قضاه بمعنی أنه أمر به و حتمه و جعله حقا و علم مبلغه و مقداره و ما کان من شر فلم یأمر به و لم یرضه و لکنه عز و جل قد قضاه و قدره بمعنی أنه علمه بمقداره و مبلغه و حکم فیه بحکمه.

و الفتنة علی عشرة أوجه فوجه منها الضلال.

ص: 108

معنای، دوم آزمون است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً»(1){و تو را بارها آزمودیم}، یعنی تو را بارها آزمودیم، و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(2){الف لام میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند}، یعنی آزموده نمی­شوند!؟

معنای، سوم دلیل است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ»(3){آن­گاه عذرشان جز این نیست که می گویند به خدا پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم}.

معنای چهارم، شرک است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ»(4){فتنه از قتل بدتر است}.

معنای پنجم، کفر است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا»(5){هش دار که آنان خود به فتنه افتاده اند}، یعنی به کفر افتاده­اند.

معنای ششم، سوزاندن با آتش است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ... »(6){ کسانی که مردان و زنان مؤمن را آزار کرده­اند ...}، یعنی سوزاندند.

معنای هفتم، کیفر است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ»(7){همان روز که آنان بر آتش، فتنه [و آزموده] شوند}، یعنی کیفر ­شوند، و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ»(8){فتنه [موعود] خود را بچشید این است همان که با شتاب خواستار آن بودید}، یعنی عذابتان را بچشید، و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ مَنْ یُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ یعنی عذاب او فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً»(9){و هر که را خدا بخواهد به فتنه درافکند، هرگز در برابر خدا برای او از دست تو چیزی بر نمی آید}.

معنای هشتم، قتل است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا»(10){اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند}، یعنی اگر بیم داشتید که شما را بکشند، و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ»(11){سرانجام کسی به موسی ایمان نیاورد مگر فرزندانی از قوم وی، در حالی که بیم داشتند از آن­که مبادا فرعون و سران آن­ها ایشان را آزار رسانند}، یعنی آنان را بکشد.

معنای نهم، بازداشتن است؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ»(12){و چیزی نمانده بود که تو را از آن­چه به سوی تو وحی کرده ایم فتنه کنند}، یعنی باز بدارند.

و معنای دهم، امتحان شدید است؛ مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا»(13){پروردگارا ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] برای کسانی که کفر ورزیده اند مگردان!}،

ص: 109

و الثانی الاختبار و هو قوله عز و جل وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً (1)یعنی اختبرناک اختبارا و قوله عز و جل الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (2)یعنی لا یختبرون.

و الثالث الحجة و هو قوله عز و جل ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ (3)و الرابع الشرک و هو قوله عز و جل وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (4)و الخامس الکفر و هو قوله عز و جل أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا (5)یعنی فی الکفر.

و السادس الإحراق بالنار و هو قوله عز و جل إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ (6)الآیة یعنی أحرقوا.

و السابع العذاب و هو قوله عز و جل یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ (7)یعنی یعذبون و قوله عز و جل ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (8)یعنی عذابکم و قوله عز و جل وَ مَنْ یُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ یعنی عذابه فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً (9)و الثامن القتل و هو قوله عز و جل إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا (10)یعنی إن خفتم أن یقتلوکم و قوله عز و جل فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ (11)یعنی أن یقتلهم.

و التاسع الصد و هو قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ (12)یعنی لیصدونک.

و العاشر شدة المحنة و هو قوله عز و جل رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا (13)

ص: 109

و این سخن خداوند عزّ و جلّ: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(1){پروردگارا! ما را برای قوم ستم­گر [وسیله] آزمایش قرار مده}، یعنی ما را امتحان آنان قرار مده که آنان به وسیله ما امتحان شوند و با خودشان بگویند که ما آنان را نکشتیم جز به این­ سبب که دین آن­ها باطل و دین ما حق بود، و این سخن آنان را در همان حال کفر و ستم به جهنم بکشاند. علی بن ابراهیم بن هاشم یک معنای دیگر نیز به این معانی ده­گانه فتنه اضافه کرده و آن محبت است، مانند این سخن خداوند عزّ و جلّ «إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ»(2){اموال شما و فرزندانتان صرفاً [وسیله] فتنه [برای شما]یند}، یعنی محبت­اند. از نظر مؤلف معانی فتنه همان ده تاست و فتنه در این آیه نیز به معنای امتحان است. شاهد تصدیق این سخن نیز، فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرمودند: فرزندان سبب جهل و ترس و بخل هستند. صورت مسند این حدیث را در کتاب شهادت امام حسین بن علی علیه السلام آورده­ایم.

توضیح

"مجهلۀ" یعنی پدرانشان را به جهل وا می­دارند، "مجبنۀ" یعنی آنان را به ترس وا می­دارند، و "مبخلۀ" یعنی آنان به بخل وا می­دارند.

مؤلف گوید: این معانی که برای قضا و فتنه گفته شد، در روایتی که از امیرالمؤمنین علیه السلام در تفسیر نعمانی نقل شده موجود است، ما آن حدیث را با سندش در کتاب القرآن آورده­ایم.

روایت 35.

توحید: عبدالملک بن عنتره شیبانی از طریق پدرش از جدش نقل کرده، مردی به حضور امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایم از قَدَر بگویید. ایشان فرمودند: دریایی عمیق است، وارد آن مشو. [دوباره] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایم از قَدَر بگویید. ایشان فرمودند: راهی بس تاریک است،

در آن مرو. [برای بار سوم] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایم از قَدَر بگویید. ایشان فرمودند: سرّ خداوند است، خود را برای آن به زحمت مینداز. [برای بار چهارم] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! برایم از قَدَر بگویید. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: حال که بس نمی­کنی، از تو سؤالی می­پرسم؛ به من بگو آیا رحمت خداوند برای بندگان، قبل از اعمال بندگان است، یا اعمال بندگان قبل از رحمت خداوند است؟ آن مرد عرض کرد: رحمت خداوند برای بندگان قبل از اعمال بندگان است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

ص: 110

و قوله عز و جل رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (1)أی محنة فیفتنوا بذلک و یقولوا فی أنفسهم لم نقتلهم إلا و دینهم الباطل و دیننا الحق فیکون ذلک داعیا لهم إلی النار علی ما هم علیه من الکفر و الظلم و قد زاد علی بن إبراهیم بن هاشم علی هذه الوجوه العشر وجها آخر فقال فی الوجوه من الفتنة ما هو المحبة و هو قوله عز و جل إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ (2)أی محبة و الذی عندی فی ذلک أن وجوه الفتنة عشرة و أن الفتنة فی هذا الموضع أیضا المحنة بالنون لا المحبة بالباء

وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْوَلَدُ مَجْهَلَةٌ مَجْبَنَةٌ مَبْخَلَةٌ.

وَ قَدْ أَخْرَجْتُ هَذَا الْحَدِیثَ مُسْنَداً فِی کِتَابِ مَقْتَلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام.

برخیزید و به برادرتان درود فرستید؛ او که تا پیش از این کافر بود، اکنون اسلام آورده است. آن مرد به راه افتاد [و رفت]، هنوز راه زیادی نرفته بود که برگشت و به ایشان عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! آیا با مشیت اولین است که ما برمی­خیزیم و می­نشینیم و کارها را انجام می­دهیم؟ امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند: حقیقت مشیت دورتر از آن است که تو به آن برسی؛ ولی من سه چیز از تو می­پرسم که خداوند هیچ­یک از آن­ها چاره­ای برای تو قرار نداده است؛ به من بگو آیا خداوند بندگان را آن­طور که خود ­خواست آفرید، یا آن­طور که آن­ها می­خواستند؟ او عرض کرد: آن­طور که خود خواست. ایشان فرمودند: آیا خداوند بندگان را برای چیزی که خود می­خواست آفرید، یا برای چیزی که آن­ها می­خواستند؟ او عرض کرد: برای چیزی که خود می­خواست. ایشان فرمودند: آیا بندگان در روز قیامت آن­طور که خداوند می­خواهد در پیش او حاضر می­شوند، یا آن­طور که خودشان می­خواهند؟ عرض کرد: آن­طور که او می­خواهد در پیش او حاضر می­­شوند. ایشان فرمودند: برخیز که هیچ مشیتی به تو داده نشده است.

توضیح

شاید مقصود، مشیت مستقل [از خداوند] بوده که با آن دیگر نیازی به کمک و توفیق خداوند نیست.

روایت 36.

توحید: عبدالله بن سلیمان نقل کرده،

ص: 111

علیه السلام قُومُوا فَسَلِّمُوا عَلَی أَخِیکُمْ فَقَدْ أَسْلَمَ وَ قَدْ کَانَ کَافِراً قَالَ وَ انْطَلَقَ الرَّجُلُ غَیْرَ بَعِیدٍ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ بِالْمَشِیَّةِ الْأُولَی نَقُومُ وَ نَقْعُدُ وَ نَقْبِضُ وَ نَبْسُطُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِنَّکَ لَبَعِیدٌ فِی الْمَشِیَّةِ أَمَا إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ لَا یَجْعَلُ اللَّهُ لَکَ فِی شَیْ ءٍ مِنْهَا مَخْرَجاً أَخْبِرْنِی أَ خَلَقَ اللَّهُ الْعِبَادَ کَمَا شَاءَ أَوْ کَمَا شَاءُوا فَقَالَ کَمَا شَاءَ قَالَ فَخَلَقَ اللَّهُ الْعِبَادَ لِمَا شَاءَ أَوْ لِمَا شَاءُوا فَقَالَ لِمَا شَاءَ قَالَ یَأْتُونَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَمَا شَاءَ أَوْ کَمَا شَاءُوا قَالَ یَأْتُونَهُ کَمَا شَاءَ قَالَ قُمْ فَلَیْسَ إِلَیْکَ مِنَ الْمَشِیَّةِ شَیْ ءٌ.

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: قضا و قدر دو خلق از خلق­های خداوند هستند و خداوند «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ»(1){در آفرینش هر چه بخواهد می افزاید}.

روایت 37.

تفسیر قمی: حمران نیز مانند همین روایت را از ایشان نقل کرده است.

توضیح

"دو خلق از خلق­های خداوند هستند"، به ضم خاء در "خلق"، یعنی دو صفت از صفات خداوند می­باشند، یا به فتح خاء، یعنی آن­ها دو نوع از خلقت و تقدیر اشیاء در لوح­های آسمانی هستند، و خداوند می­تواند قبل از ایجاد در آن­ها بداء کند، و این همان سخن خداوند است که فرمود: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ»{در آفرینش هر چه بخواهد می افزاید}. یا معنایش این است که آن دو، دو مرتبه از مراتب خلقت اشیاء هستند که به تدریج پیش می­روند تا در وجود عینی آشکار شوند.

روایت 38.

توحید: أذَینَۀ نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! درباره قضا و قدر چه می­فرمایید؟ ایشان فرمودند: می­گویم که خداوند متعال هنگامی که در روز قیامت بندگان را جمع کند، از آنان درباره چیزهایی که با آنان عهد کرده بود، سؤال می­کند، ولی درباره چیزهایی که بر آنان قضا کرده، سؤالی نمی­کند.

توضیح

این روایت نشان می­دهد که قضا و قدر فقط در غیر از امور تکلیفیه هستند، مانند مصیبت­ها و بیماری­ها و امثال آن. شاید مقصود، قضا و قدر حتمی بوده است.

روایت 39.

توحید: زُهری نقل کرده، مردی به امام سجاد علیه السلام عرض کرد: خداوند مرا فدای شما کند! آیا مصیبت­هایی که به مردم می­رسد به سبب قَدَر است، یا به سبب عملشان؟ ایشان فرمودند: قَدَر و عمل به منزله روح و جسم هستند؛ روح بدون جسم احساس نمی­شود [و کاری از پیش نمی­برد]، و جسمِ بدون روح نیز فقط صورت است و حرکتی ندارد، ولی هنگامی که با هم باشند، قوی می­شوند و به سامان می­رسند. عمل و قَدَر نیز همین­طور هستند؛ اگر قَدَر بر عمل واقع نمی­شد، خالق از مخلوق بازشناخته نمی­شد

ص: 112

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ الْقَضَاءَ وَ الْقَدَرَ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ

و قَدَر مانند شیئی می­گشت که حس نمی­شد [و کاری از پیش نمی­برد]. و اگر عمل، موافق با قَدَر­ صورت نمی­گرفت، ایجاد نمی­شد و به انجام نمی­رسید. ولی هنگامی که با هم باشند، قوی می­شوند و خداوند در آن برای بندگان صالحش چشم­هایی قرار داده است.(1)­ سپس فرمودند: ستم­کارترین مردم، کسی است که ستم خود را عدالت ببیند و عدالت کسی که هدایت یافته را ستم ببیند، آگاه باشید که بنده، چهار چشم دارد: با دو چشم خود امر آخرتش را می­بیند و با دو چشم دیگر امر دنیایش را؛ وقتی خداوند عزّ و جلّ خیر بنده­ای را بخواهد، آن دو چشمش که در قلب اوست را برایش می­گشاید و او با آن دو چشم، عیب [و زشتی] را می­بیند، و اگر [خداوند برای بنده] جز این بخواهد، قلب [او] و آن­چه در آن است را رها می­کند. سپس ایشان رو به مردی که از قَدَر سؤال کرده بود نمودند و فرمودند: هم این و هم آن به سبب آن است.

توضیح

"هم این و هم آن به سبب آن است"، یعنی هم گشودن دو چشم قلب و هم رها کردن آن دو به سبب قَدَر است.

روایت 40.

توحید: ابن حیان تیمی از پدرش که در جنگ صفین و بعد از آن همراه علی بن أبی­طالب بوده نقل کرده است: علی بن أبی­طالب علیه السلام در روز صفین مشغول آماده کردن گردان­ها بودند و معاویه، سوار بر اسبش، و در حالی به شدت زیر خود را می­خارانید در مقابل قرار داشت. علی علیه السلام سوار بر اسب رسول خدا صلی الله علیه و آله [به نام] مرتجز بودند و وسیله جنگ رسول خدا صلی الله علیه و آله در دستشان بود و شمشیرشان ذوالفقار را نیز حمایل کرده بودند، در همین بین، مردی از اصحاب ایشان عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! پناه بگیرید! ما می­ترسیم این ملعون با شما نیرنگ کند [و غافل­گیرانه به شما آسیب بزند]. علی علیه السلام فرمودند: اگر چنین بگویی [پر بیراه نگفته­ای]؛ چرا که با آن دینش به او اطمینانی نیست و او پست­ترین منحرفان و ملعون­ترین شورش­گران بر امامان هدایت­گر است، ولی أجل برای حراست [از انسان] کافی است؛ هر انسانس به همراه خود فرشتگانی دارد که او را از افتادن در چاه، یا از این­که دیواری بر رویش فرو بریزد، یا بلایی به او برسد حفظ می­کنند. اما وقتی اجلش سر برسد، او را با بلایایی که به او می­رسد تنها می­گذارند و من نیز همین­­طور هستم؛ هنگامی که اجلم در رسد، پست­ترین انسان­ها برانگیخته خواهد شد

ص: 113

الْقَدَرُ شَیْئاً لَمْ یُحَسَّ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الْعَمَلُ بِمُوَافَقَةٍ مِنَ الْقَدَرِ لَمْ یَمْضِ وَ لَمْ یَتِمَّ وَ لَکِنَّهُمَا بِاجْتِمَاعِهِمَا قَوِیَا وَ لِلَّهِ فِیهِ الْعُیُونُ (1)لِعِبَادِهِ الصَّالِحِینَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ مِنْ أَجْوَرِ النَّاسِ مَنْ رَأَی جَوْرَهُ عَدْلًا وَ عَدْلَ الْمُهْتَدِی جَوْراً أَلَا إِنَّ لِلْعَبْدِ أَرْبَعَةَ أَعْیُنٍ عَیْنَانِ یُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ آخِرَتِهِ وَ عَیْنَانِ یُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ دُنْیَاهُ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَیْراً فَتَحَ لَهُ الْعَیْنَیْنِ اللَّتَیْنِ فِی قَلْبِهِ فَأَبْصَرَ بِهِمَا الْعَیْبَ وَ إِذَا أَرَادَ غَیْرَ ذَلِکَ تَرَکَ الْقَلْبَ بِمَا فِیهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی السَّائِلِ عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ هَذَا مِنْهُ هَذَا مِنْهُ.

و این را از [خون] این خضاب خواهد کرد، - با دستشان به محاسن و سرشان اشاره کردند - و این پیمانی معهود و وعده­ای راستین است.

[مؤلف گوید:] این حدیث طولانی است و ما قسمتی که به آن نیاز داشتیم را در این­جا آوردیم.

روایت 41.

توحید: ابن نباته نقل کرده، امیرالمؤمنین علیه السلام از کنار دیوار کجی به کنار دیوار دیگری رفتند؛ شخصی به ایشان عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! از قضای خداوند فرار می­کنید؟ ایشان فرمودند: از قضای خداوند به قَدَر خداوند عزّ و جلّ فرار می­کنم.

توضیح

یعنی این فرار نیز از مقدرات خداوند متعال است، بنابراین فرار از بلاها و سعی در به­ دست آوردن چیزی که باید برای آن سعی کرد، با این [مسأله] که همه چیز به قضای خداوند است منافات ندارد و چنان­چه گذشت هیچ­یک از این­ها با اختیار داشتن بنده منافات ندارد. احتمال دارد که مقصود از قَدَر خداوند در این­جا، حکم و امر او باشد؛ یعنی من به امر خداوند متعال از قضا[ی خداوند] فرار می­کنم.

روایت 42.

توحید: زراره نقل کرده از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: همان­طور که شروع نعمت­ها از جانب خداوند عزّ و جلّ است و آن­ها را به شما ارزانی داشته است، شرور هم از جانب خود شماست، اگرچه تقدیر خداوند بر [وقوع] آن­ها جاری شده است.

روایت 43.

عبدالرحمن عزرمی در حدیثی مرفوع از پدرش نقل کرده، که شخصی روایت کرد از رسول خدا شنیدم که می­فرمودند: خداوند پنجاه هزار سال پیش از این­که آسمان­ها و زمین را بیافریند، تقدیرات را مقدر کرد.

روایت 44.

تفسیر قمی: احمد بن محمد سیاری از فلان نقل کرده، ابالحسن علیه السلام فرمودند: خداوند قلب­های ائمه را محل اراده خود کرده است؛ وقتی خداوند چیزی را بخواهد، آن­ها آن چیز را می­خواهند، و این همان سخن اوست [که فرمود]: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ»(1){و تا خدا پروردگار جهان­ها نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست}.

روایت 45.

تفسیر قمی: أبی­بصیر نقل کرده،

ص: 114

أَشْقَاهَا فَخَضَبَ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْداً مَعْهُوداً وَ وَعْداً غَیْرَ مَکْذُوبٍ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ.

این سخن خداوند متعال: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ»{و تا خدا پروردگار جهان­ها نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست} را برای [توضیح] به امام صادق علیه السلام عرض کردم؛ ایشان فرمودند: زیرا مشیت در اختیار خداوند تبارک و تعالی است، نه در اختیار مردم.

توضیح

شاید مقصود این است که مشیت، از چیزهایی است که خداوند آن را در [وجود] بنده آفریده است و [این خداوند است که بدین طریق] او را خواهنده قرار داده است، بنابراین آنان چیزی را نمی­خواهند، مگر بعد از این­که خداوند آن­ها را طوری قرار داده که بتوانند بخواهند. یا این­که فقط مشیت خداوند متعال است که مشیت مستقل است و هیچ چیزی نمی­تواند معارض آن شود، اما مشیت بندگان آمیخته با عجز است و خداوند متعال می­تواند اگر بخواهد، آن­ها را از خواسته­اشان بازدارد؛ بنابراین آن­ها چیزی را نمی­خواهند مگر بعد از این­که خداوند اسباب فعل آن را برایشان مهیا کند و آن­ها را از خواسته­اشان باز ندارد، پس معنا این است که مشیت مستقل در اختیار خداوند متعال است، یا اسباب مشیت و نافذ شدن آن در قدرت خداوند متعال است.

وجه دیگری نیز در معنای این آیه وجود دارد که در روایت قبل گفته شده است و حاصلش این است که بعد از این­که خداوند متعال اولیا و حجت­های خود علیهم السلام را به کمال رسانده است، آنان چیزی را نمی­خواهند، جز این­­که خداوند متعال به آن­ها الهام کرده باشد و آن خواسته را در دل­هایشان انداخته باشد، پس این خداوند است که در دل­ها و بدن­های آنان تصرف می­کند و آن­ها را در همه حالاتشان مستحکم می­کند. بنابراین این آیه [در مورد افرادی] خاص است و مربوط به همه [انسان­ها] نیست.

طبرسی رحمه الله در مورد این آیه گفته است: در مورد [معنای این] این آیه چند قول وجود دارد: یکی این­که معنایش این است که شما رفتن در راه راست را نمی­خواهید، مگر این­که خداوند آن را پیش از آن، در هنگامی که شما را خلق کرد خواسته است و شما را به آن مکلف کرده است، پس مشیت خداوند متعال زودتر از مشیت شماست.

قول دوم این است که این آیه خطاب به کفار است و مقصود از آن این است که شما اسلام را نمی­خواهید، مگر این­که خداوند بخواهد شما را به آن مجبور کند و شما را به [پذیرش] آن وادارد، ولی خداوند چنین نمی­کند؛ زیرا او می­خواهد که شما از روی اختیار ایمان بیاورید تا مستحق پاداش شوید.

و قول سوم این­که مقصود این است که شما چیزی نمی­خواهید مگر این­که خداوند بخواهد به شما در رفتن به راه راست لطف کند.

ص: 115

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَالَ لِأَنَّ الْمَشِیَّةَ إِلَیْهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا إِلَی النَّاسِ.

روایت 46.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم گفته است: اما رد [عقیده] معتزله: آیات زیادی از قرآن هستند که در رد آن­ها می­باشند، چه این­که معتزله گفته­اند ما خود افعال خود را خلق می­کنیم و خداوند در ایجاد آن­ها نقش و مشیت و اراده­ای ندارد، و [گاهی] آن­چه ابلیس می­خواهد روی می­­دهد نه آن­چه خدا می­خواهد، و با این سخن خداوند متعال: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ»(1){آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است} احتجاج کرده­اند که آن­ها خالقند و خلایق نیز، خالقانی غیر از خداوند هستند. آنان معنای خلقت و این­که خلقت چند نوع است را نفهمیده­اند. از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آیا خداوند امری را به بندگان واگذارده است؟ ایشان فرمودند: خداوند والاتر و بزرگ­تر از آن است. عرض شد: پس آیا آن­ها را بر امور مجبور کرده است؟ ایشان فرمودند: خداوند عادل­تر از آن است که آنان را بر کاری مجبور کند و سپس به سبب آن کار، آنان را کیفر کند. عرض شد: آیا بین این دو منزلت، منزلت دیگری نیز هست؟ ایشان فرمودند: آری، [منزلتی به اندازه فاصله] بین آسمان و زمین.

روایت 47.

و در حدیث دیگری آمده است که از ایشان سؤال شد: آیا بین جبر و قَدَر منزلتی وجود دارد؟ ایشان فرمودند: آری. عرض شد: آن منزلت چیست؟ ایشان فرمودند: سرّی از اسرار خداوند است.

روایت 48.

و در حدیث دیگری آمده است این­چنین به ما رسیده است.

روایت 49.

و گفته است: محمد بن عیسی بن عبید از یونس برایم نقل کرد که امام رضا علیه السلام فرمودند: ای یونس! سخن قدری­ها را مگو که سخن قدری­ها نه سخن اهل بهشت است و نه سخن اهل دوزخ

ص: 116

و نه سخن ابلیس؛ زیرا اهل بهشت گفتند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»(1){ستایش خدایی را که ما را بدین [راه] هدایت نمود و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد، ما خود هدایت نمی یافتیم}، آنان سخن اهل دوزخ را نیز نمی­گویند؛ زیرا اهل دوزخ گفتند: «رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا»(2){پروردگارا! شقاوت ما بر ما چیره شد}، و ابلیس گفت: «رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی»(3){پروردگارا! به سبب آن­که مرا گمراه ساختی}. عرض کردم: آقای من! به خدا سوگند من مانند آن­ها را نمی­گویم، من می­گویم جز آن­چه خدا ­خواسته و قضا کرده و تقدیر نموده، روی نمی­دهد. ایشان فرمودند: ای یونس! این­طور [که تو می­گویی] نیست، درست این است که [بگویی] جز آن­چه خدا خواسته و اراده کرده و تقدیر نموده و قضا کرده روی نمی­دهد؛ ای یونس! آیا می­دانی مشیت چیست؟ عرض کردم: خیر. ایشان فرمودند: مشیت همان ذکر اول است، آیا می­دانی اراده چیست؟ عرض کردم: خیر. ایشان فرمودند: عزم بر چیزی که خواسته است، آیا می­دانی تقدیر چیست؟ عرض کردم: خیر. فرمودند: وضع کردن حدود اجل­ها و روزی­ها و بقا و فنا، آیا می­دانی قضا چیست؟ عرض کردم: خیر. فرمودند: بر پای داشتن عین [و به تحقق رساندن آن]، و جز آن­چه خداوند در آن ذکر اول خواسته روی نمی­دهد.

توضیح

ظاهراً مقصود از قدری­ها در این­جا کسانی هستند که می­گویند افعال بندگان و وجود آن­ها به قدرت و قدَرَ خداوند نیست، بلکه به اراده مستقل بنده است و مساوی بودن اراده فعل و ترک نسبت به او و صدور یکی از آن دو بدون سبب، اراده نیست، چنان­چه بعضی از معتزله چنین می­گویند. نه سخن اهل بهشت را می­گویند که هدایت خود را به خداوند سبحان نسبت می­دهند و نه سخن اهل دوزخ که گمراهی خود را به شقاوتشان نسبت می­دهند و نه سخن ابلیس که به خداوند سبحان نسبت إغواء داد. فرق بین کلام امام علیه السلام و کلام یونس در ترتیب است؛ در کلام امام علیه السلام تقدیر، مقدم بر قضاست، چنان­چه در واقع نیز همین­طور است، ولی در کلام یونس به عکس این است. مقصود از ذکر نیز همان نوشتن اجمالی در لوح محو و اثبات است، یا این­که مقصود از آن علم است.

روایت 50.

ثواب الأعمال: حارث روایت کرده، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

ص: 117

النَّارِ وَ لَا بِقَوْلِ إِبْلِیسَ فَإِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ وَ لَمْ یَقُولُوا بِقَوْلِ أَهْلِ النَّارِ فَإِنَّ أَهْلَ النَّارِ قَالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ قَالَ إِبْلِیسُ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ اللَّهِ مَا أَقُولُ بِقَوْلِهِمْ وَ لَکِنِّی أَقُولُ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ قَضَی وَ قَدَّرَ (1)فَقَالَ لَیْسَ هَکَذَا یَا یُونُسُ وَ لَکِنْ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَی أَ تَدْرِی مَا الْمَشِیَّةُ یَا یُونُسُ قُلْتُ لَا قَالَ هُوَ الذِّکْرُ الْأَوَّلُ وَ تَدْرِی مَا الْإِرَادَةُ قُلْتُ لَا قَالَ الْعَزِیمَةُ عَلَی مَا شَاءَ وَ تَدْرِی مَا التَّقْدِیرُ قُلْتُ لَا قَالَ هُوَ وَضْعُ الْحُدُودِ مِنَ الْآجَالِ وَ الْأَرْزَاقِ وَ الْبَقَاءِ وَ الْفَنَاءِ (2)وَ تَدْرِی مَا الْقَضَاءُ قُلْتُ لَا قَالَ هُوَ إِقَامَةُ الْعَیْنِ (3)وَ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فِی ذِکْرِ الْأَوَّلِ.

ارواح قُدَری­ها، تا روز قیامت هر صبح و شب بر آتش دوزخ عرضه می­شود و هنگامی که قیامت بر پا شود، همراه اهل دوزخ به عذاب­های مختلف کیفر می­شوند و می­گویند: ای پروردگار ما! [پیش از این] ما را به خصوص کیفر کردی و [اکنون نیز] به صورت عام [و با دیگران] کیفر می­کنی!؟ به آنان جواب داده می­شود: «ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ * إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(1){لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید] * ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}.

توضیح

طبرسی رحمه الله [در ذیل آیه فوق] گفته است: یعنی هر چیزی را به اندازه­ای که حکمت ایجاب می­کرد آفریدیم و آن را بیهوده نیافریدیم، هم­چنین عذاب را نیز به اندازه استحقاق [عذاب شوندگان] آفریدیم، همین­طور همه چیزهایی که در دنیا و آخرت آفریدیم را به اندازه و به مقدار معلوم خلق کردیم. گفته شده معنای آیه این است که ما هر چیز را برای اندازه [و امر] معلومی آفریدیم؛ زبان را برای سخن گفتن و دست را برای باز کردن و پا را برای راه رفتن و چشم را برای دیدن و گوش را برای شنیدن و معده را برای غذا آفریدیم، اگر بیشتر یا کمتر از اندازه­ای که آفریدیم می­بودند، مقصود حاصل نمی­شد. و گفته­اند معنایش این است که ما برای هر چیزی، شکلی مناسب و شایسته آن قرار دادیم [و آفریدیم]؛ مانند زن برای مرد و ماده­الاغ برای الاغ، و لباس مردانه برای مردان و لباس زنانه برای زنان. و گفته­اند: یعنی هر چیزی را مطابق اندازه­ای که در لوح محفوظ برایش مقدر بود و برایش قضای حتمی شده بود آفریدیم.

روایت 51.

ثواب الأعمال: یونس از شخصی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: به درستی که خداوند این آیات را در مورد قَدَری­ها نازل کرده است: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(2){قطعاً بزه­کاران در گمراهی و جنونند * روزی که در آتش به رو کشیده می شوند [و به آنان گفته می شود] لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید] * ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}.

روایت 52.

ثواب الأعمال: داود بن سلیمان از امام رضا و ایشان از پدرانشان علیهم السلام نقل کرده­اند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دو دسته از امت من هستند که از اسلام بهره­ای ندارند: مرجئه و قدریه.

روایت 53.

ثواب الأعمال: علی بن أبی­حمزه از طریق پدرش نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: آن­هایی که قَدَر خداوند را تکذیب کرده­اند، در حالی از قبرهایشان محشور می­شوند که به بوزینه و خوک مسخ شده­اند.

روایت 54.

ثواب الأعمال: محمد بن مسلم نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: این آیه درباره قَدَری­ها نازل شده است: «ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ * إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(3){لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید] * ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم}.

ص: 118

عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَرْوَاحَ الْقَدَرِیَّةِ یُعْرَضُونَ عَلَی النَّارِ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ فَإِذَا قَامَتِ السَّاعَةُ عُذِّبُوا مَعَ أَهْلِ النَّارِ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ فَیَقُولُونَ یَا رَبَّنَا عَذَّبْتَنَا خَاصَّةً وَ تُعَذِّبُنَا عَامَّةً فَیَرُدُّ عَلَیْهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ

روایت 55.

تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم نقل کرده، امام باقر و امام صادق علیهما السلام درباره این سخن خداوند: «وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ»(1){و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم} فرمودند: همان کسی که بر او تقدیر کرده بود، آن را مقدر کرده است.

روایت 56.

در روایت أبی­جارود از امام باقر علیه السلام آمده است که ایشان فرمودند: خیر و شر انسان به همراه اوست، طوری که او نمی­تواند از آن جدا شود، تا این­که در روز قیامت کتاب اعمالش را به او می­دهند.

بیان

طبرسی رحمه الله [در ذیل آیه فوق] گفته است: معنایش این است که اعمال خوب و بد هر انسانی را مانند گردن­بندی به گردنش آویخته­ایم که از او جدا نمی­شود. گفته­اند که "طائره" به معنای خوش­یمنی و شومی اوست و طائر، چیزی است که به آن فال می­زنند. و گفته شده مقصود از "طائره" همان کتاب[اعمال]ش است. نیز گفته­اند که معنایش این است که برای هر انسانی دلیلی در وجودش قرار دادیم؛ زیرا از نظر آنان فال، امور کائنات را به آن­ها نشان می­دهد و معنای آیه این است که هر انسانی دلیل خود و شاهد بر خودش است؛ اگر نیکوکار باشد، فالش خوش­یمن و اگر بدکار باشد، فالش شوم است.

روایت 57.

ثواب الأعمال: سکونی از امام صادق و ایشان از طریق پدرانشان نقل کرده­اند که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: در روز قیامت بدعت­گذاران را می­آورند و قَدَریه در بین آن­ها مانند سفیدی­های گاو سیاه [مشخص] هستند؛ خداوند عزّ و جلّ [خطاب به همه آنان] می­گوید: چه می­خواهید؟ می­گویند: بخشش تو را می­خواهیم. خداوند می­گوید: لغزش­های شما را جبران کردم و خطا­هایتان را آمرزیدم مگر قَدَری­ها را؛ چرا که آنان بدون این که خودشان بدانند داخل در شرک شده­اند.

توضیح

مقصود از بدعت­گذاران [در این­جا] آن­هایی هستند که بدعتشان منتهی به کفر نشده است و نادانسته گمراه شده­اند.

ص: 119

فِی الْقَدَرِیَّةِ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ

روایت 58.

ثواب الأعمال با همین سند نقل کرده که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: هر امتی مجوسیانی دارد و مجوسیان این امت کسانی­اند که می­گویند قَدَری [در کار] نیست.

روایت 59.

ثواب الأعمال با همین سند نقل کرده است که مجاهد، غلام عبدالله بن عباس به حضور علی علیه السلام که عده­ای از مردم نیز به گرد ایشان بودند رسید و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! در مورد سخن قَدَری­ها چه می­فرمایید؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: تو یکی از آنان را به همراهت داری، یا یکی از آنان را در خانه داری. عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! با آن­ها چه می­کنید؟ ایشان فرمودند: آن­ها را توبه می­دهم، اگر توبه کنند، [که هیچ] وگرنه گردنشان را می­زنم.

روایت 60.

ثواب الأعمال: سعید بن جبیر نقل کرده، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: هر کس که در قَدَر غلوّ کرد از ایمان خارج شد.

روایت 61.

ثواب الأعمال: یحیی بن سالم نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: شباهت شب به شب و شباهت روز به روز بیش از شباهت مرجئه به یهود و شباهت قَدَریه به مسیحیان نیست.

روایت 62.

بصائر الدرجات: جمیل نقل کرده، از امام صادق علیه السلام درباره قضا و قدر پرسیدم؛ ایشان فرمودند: آن دو، دو مخلوق از مخلوقات خداوند هستند و خداوند «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ»(1){در آفرینش هر چه بخواهد می افزاید}. خواستم از ایشان درباره مشیت نیز بپرسم که نگاهی به من کردند و فرمودند: ای جمیل! درباره مشیت جوابی به تو نمی­دهم.

روایت 63.

محاسن: حمران نقل کرده، از امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً»(2){آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟} پرسیدم؛ ایشان فرمودند: چیزی بود، ولی قابل ذکر نبود. عرض کردم: پس این سخن خداوند:

ص: 120

«أَ وَ لا یَذْکُرُالْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً»(1){آیاانسان به یاد نمی آورد که ما او را قبلاً آفریده ایم و حال آن­که چیزی نبوده است} به چه معناست؟ ایشان فرمودند: یعنی نه در کتاب و نه در علم، چیزی [از او] نبود.

توضیح

"نه در علم" یعنی علم یکی از مخلوقات. محتمل است که خلق در این آیه به معنای تقدیر و ایجاد باشد. این سخن ایشام علیه السلام [که فرمودند]: "چیزی بود"، یعنی مقدر بود، چنان­چه در روایت کلینی از مالک جهنی به جای "شیئاً"، "مقدراً غیر مذکور" آمده است که یعنی نزد مخلوقات قابل ذکر نبود، یعنی موجود نبود تا مخلوقات از آن ذکری کنند، یا یعنی در لوح مقدر بود، ولی [هنوز] امر او بر هیچ­یک از مخلوقات وحی نشده بود.

روایت 64.

محاسن: هشام بن سالم نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند، هنگامی که چیزی را اراده کند، آن را مقدّر می­کند و هنگامی که آن را مقدّر کرد، آن را قضا می­نماید و هنگامی که قضا نمود، امضایش می­کند.

روایت 65.

محاسن: حریز بن عبدالله یا عبدالله بن مسکان نقل کرده­اند، امام باقر علیه السلام فرمودند: هیچ چیزی در زمین و آسمان روی نمی­دهد مگر این­که این هفت خصلت را داشته باشد: مشیت و اراده و قَدَر و قضا و إذن و کتاب و أجل؛ هر کس که بپندارد که خداوند با نبودن یکی از این­ها تقدیر می­کند، کفر ورزیده است.

روایت 66.

محاسن: حمران نقل کرده، من و طیار نشسته بودیم که ابوبصیر آمد، برایش جا باز کردیم، او بین من و طیار نشست و گفت: درباره چه چیزی بحث می­کردید؟ گفتیم: مشغول بحث درباره اراده و مشیت و دوست داشتن بودیم. ابوبصیر گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا خداوند کفر کافران را خواسته و اراده کرده است؟ ایشان فرمودند: آری. عرض کردم: آیا آن را دوست داشته و به آن راضی نیز شده است؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: یعنی خداوند چیزی را با این­که آن را دوست نداشته و به آن راضی نبوده، خواسته و اراده کرده است؟ ایشان فرمودند: این­چنین به ما رسیده است.

ص: 121

أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً قَالَ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً فِی کِتَابٍ وَ لَا عِلْمٍ.

روایت 67.

محاسن: محمد بن مسلم نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: مشیت، [موجودی] حادث است.

روایت 68.

محاسن: یونس نقل کرده، به امام رضا علیه السلام عرض کردم: جز آن­چه خدا بخواهد و اراده کند و مقدر نماید و قضا کند، واقع نمی­شود؛ معنای این­که "خدا بخواهد" چیست؟ ایشان فرمودند: شروع کردن فعل. عرض کردم: معنای این­که "خدا اراده کند" چیست؟ ایشان فرمودند: ثبوت بر فعل. عرض کردم: معنای "خدا مقدر نماید" چیست؟ فرمودند: اندازه کردن شیء از طول و عرضش. عرض کردم: معنای قضا چیست؟ فرمودند: هنگامی که چیزی را قضا کند، آن را امضا می­نماید و دیگر هیچ [راه] بازگشتی برای آن نیست.

توضیح

شروع کردن فعل، یعنی ابتدای نوشتن در لوح، یا اولین کاری که از جانب فاعل حاصل می­شود و از او صادر می­گردد تا به معلول منتهی شود.

روایت 69.

محاسن: محمد بن اسحاق نقل کرده، ابالحسن علیه السلام به یونس مولی علی بن یقطین فرمودند: ای یونس! درباره قَدَر بحث نکن. او عرض کرد: من در مورد قَدَر بحثی نمی­کنم، فقط می­گویم جز آن­چه خداوند بخواهد و قضا کند و مقدر نماید، واقع نمی­شود. ایشان فرمودند: من این­چنین نمی­گویم، من می­گویم جز آن­چه خدا اراده کند و بخواهد و قضا کند و مقدر نماید، واقع نمی­شود. سپس فرمودند: آیا می­دانی مشیت چیست؟ او عرض کرد: خیر. ایشان فرمودند: قصد کردن آن شیء است، آیا می­دانی "اراده می­کند" به چه معناست؟ او عرض کرد: خیر. ایشان فرمودند: [اراده به معنای] به اتمام رساندن مشیت [است]، آیا می­دانی "مقدر می­نماید" یعنی چه؟ او عرض کرد: خیر. ایشان فرمودند: اندازه­گیری طولی و عرضی و بقا. سپس فرمودند: هنگامی که خداوند چیزی را بخواهد، آن را اراده می­­کند و هنگامی که آن را اراده کند، آن را مقدر می­نماید و هنگامی که آن را مقدر نمود، آن را قضا می­کند و هنگامی که قضایش کرد، آن را امضا می­کند. ای یونس! قَدَری­ها نه سخن خداوند را گفتند که فرمود: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(1){و تا خدا نخواهد، [شما] نخواهید خواست}، و نه سخن اهل بهشت را که گفتند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»(2){ستایش خدایی را که ما را بدین [راه] هدایت نمود و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد، ما خود هدایت نمی یافتیم}، و نه سخن اهل دوزخ را که گفتند: «رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ»(3){پروردگارا!

شقاوت ما بر ما چیره شد و ما مردمی گمراه بودیم}، و نه سخن ابلیس را که گفت: «رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی»(4){پروردگارا! به سبب آن­که مرا گمراه ساختی}، و نه سخن نوح را فرمود: «وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(5){و اگر بخواهم شما را اندرز دهم در صورتی که خدا بخواهد شما را بیراه گذارد، اندرز من شما را سودی نمی بخشد. او پروردگار شماست و به سوی او باز گردانیده می شوید}. سپس فرمودند: خداوند فرمود: ای فرزند آدم! به خواست من است که تو چیزی می­­خواهی و به [کمک] نیروی من است که فرائض من را ادا می­کنی و به [سبب] نعمت من است که تو بر معصیت من قوّت یافتی، من تو را شنوا و بینا و قوی قرار دادم، هر نیکی که به تو رسد از جانب من است و هر بدی که تو را رسد از جانب خودت؛ زیرا من از آن­چه انجام می­دهم بازخواست نمی­شوم «وَ هُمْ یُسْئَلُونَ»(6){و[لی] آنان [- انسان­ها] سؤال خواهند شد}. سپس فرمودند: هر چه که می­خواستی را به صورت منظم برایت گفتم.

ص: 122

روایت 70.

فقه الرضا: از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه درباره قَدَر سؤال شد و به ایشان عرض شد: ای امیرالمؤمنین! ما را از قَدَر مطلع فرمایید. ایشان فرمودند: سرّ خداوند است؛ در جست و جوی آن نباشید. برای بار دوم عرض شد: ای امیرالمؤمنین! ما را از قَدَر مطلع کنید. ایشان فرمودند: دریایی عمیق است، به آن نپیوندید. [برای سومین بار] به ایشان عرض شد: ما ار از قَدَر مطلع کنید. ایشان فرمودند: «ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ»(1){هر رحمتی را که خدا برای مردم گشاید، بازدارنده ای برای آن نیست و آن­چه را که باز دارد پس از [باز گرفتن] گشاینده ای ندارد}. [سائل] عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! ما از شما درباره استطاعتی که انسان با آن برمی­خیزد و می­نشیند سؤال کردیم. ایشان فرمودند: آیا استطاعت را با خداوند داری یا بدون خداوند؟ همه ساکت شدند و نتوانستند جوابی دهند. ایشان علیه السلام فرمودند: اگر بگویید آن را با خداوند داریم، شما را می­کشم و اگر بگویید آن را بدون خداوند داریم، [باز هم] شما را می­کشم. عرض کردند: ای امیرالمؤمنین! پس چگونه بگوییم؟ فرمودند: شما استطاعت را به سبب خداوندی که آن را بدون شما دارد، در اختیار دارید؛ اگر خداوند آن را در اختیار شما قرار دهد، به سبب عطایش است و اگر از شما سلب کند، به سبب آزمونش است. خداوند است که مالک [حقیقی] چیزهایی است که در اختیار شما قرار داده و قادر بر چیزهایی است که شما را بر آن­ها قادر ساخته است؛ آیا به سخنی که بندگان می­گویند گوش نمی­دهید که با گفتن "لا حول و لا قوۀ إلا بالله" از او طلب نیرو و قوت می­کنند!؟ از ایشان سؤال شد تأویل این سخن چیست؟ ایشان فرمودند: [یعنی] هیچ نیرویی در برابر معصیت خداوند نیست جز حفاظت او، و هیچ قوتی بر طاعتش نیست جز به کمک او.

روایت 71.

عالم فرمودند: حسن بن أبی­الحسن بصری نامه­ای به حسین بن علی بن أبی­طالب صلوات الله علیهما نوشت و از ایشان درباره قَدَر سؤال کرد؛ ایشان در جواب او نوشتند: چیزی که به ما اهل بیت درباره قَدَر رسیده است و [آن را در این نامه] برایت شرح داده­ام را پیروی کن؛ کسی که به قَدَر، چه قدر خیر و چه شر، ایمان نداشته باشد، کفر ورزیده است و کسی که معاصی را به عهده خداوند عزّ و جلّ گذارد، بر خداوند افترای بزرگی بسته است، خداوند تبارک و تعالی وادارانه اطاعت نمی­شود و مغلوبانه معصیت نمی­گردد و بندگان را در هلاکت رها نمی­کند. خداوند مالک چیزهایی است که به تملیک آن­ها درآورده است و قادر بر چیزهایی است کهآنان را بر آن قادر کرده است؛ اگر بندگان به طاعت روی بیاورند، خداوند جلوی طاعت آن­ها را نمی­گیرد و آن را به تأخیر نمی­اندازد و اگر به معصیت روی آورند،

ص: 123

اگر خداوند بخواهد بر آنان منت نهد و بین آن­ها و عملی که به آن روی آورده­اند فاصله شود، این کار را می­کند و اگر این کار را نکند، او آن­ها را به زور وادار به معصیت نکرده است. خداوند آنان را مجبور به تکلیف نکرده است، بلکه فقط بعد از این­که راه عذر را بر آن­ها بسته است و آنان را بیم داده و بر آن­ها احتجاج کرده، آن­ها را مکلف نموده و امکان انجام تکلیف را به آن­ها داده و راه را برای انجام اعمالی که آنان را به آن خوانده، و ترک کارهایی که از آن­ها نهی نموده باز کرده است. آن­ها را مستطیع نموده تا آن­چه که به ایشان امر کرده و آن­ها آن را انجام نداده­اند را انجام دهند و آن­چه که از آن­ نهی کرده و آن­ها آن را ترک نکرده­اند را ترک کنند. و سپاس فراوان و مقبول، خداوند راست که بندگان خود را بر آن­چه امر کرده، قوت بخشیده تا آنان با آن قوت اوامر را انجام دهند و نواهی را ترک کنند و برای کسی که راه را برایش گشوده، عذر قرار داده است. من چنین اعتقادی دارم و چنین می­گویم، به خدا سوگند من و اصحابم نیز بر این عقیده­ایم و سپاس شایسته خداوند است.

روایت 72.

نهج البلاغۀ: از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قَدَر سؤال شد؛ ایشان فرمودند: راهی تاریک است؛ در آن نروید، و دریایی عمیق است؛ در آن نشوید، و سرّ خداوند است؛ خود را برای [کشف] آن به زحمت نیندازید.

روایت 73.

فقه الرضا: از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه درباره مشیت و اراده خداوند سؤال شد؛ ایشان صلوات الله علیه فرمودند: خداوند دو مشیت دارد: مشیت حتم و مشیت عزم؛ هم­چنین خداوند دو اراده دارد؛ اراده حتم و اراده عزم؛ اراده حتمی تخلف­پذیر نیست، [ولی] اراده عزمی گاهی واقع نمی­شود و گاهی واقع می­شود. هم­چنین خداوند دو مشیت دارد که یکی از آن­ها مشیت خواستن و آن دیگری مشیت نخواستن است؛ در حالی که می­خواهد، نهی می­کند و در حالی که نمی­خواهد، امر کند، معنایش این است که از بندگان اراده می­کند و می­خواهد،(1) [ولی] معصیت را اراده نمی­کند و می­خواهد. هر چیزی به قضا و قَدَر­ اوست و همه امور بین این دو جاری می­شود. اگر قضا روی ندهد، قدر به انجام می­رسد و تا هنگامی که قَدَر نوشته نشده باشد، قضا نوشته نمی­شود. خلایق از قضای او به سوی قدرش هستند و هر گاه که روی ندهد، و از قدر او به سوی قضای اویند(2). و قضا در کتاب خداوند عزّ و جلّ که بر زبان فرستاده­ صادق او صلی الله علیه و آله به سخن درآمده بر چهار معناست: یکی از آن­ها قضای به معنای خلقت است؛ مانند این سخن خداوند متعال: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ»(3){پس آن­ها را [به صورت] هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت}، که معنایش این است که آن­ها را آفرید.

ص: 124

فَشَاءَ أَنْ یَمُنَّ عَلَیْهِمْ فَیَحُولَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا ائْتَمَرُوا بِهِ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَلَیْسَ هُوَ حَمَلَهُمْ عَلَیْهَا قَسْراً وَ لَا کَلَّفَهُمْ جَبْراً بَلْ بِتَمْکِینِهِ إِیَّاهُمْ بَعْدَ إِعْذَارِهِ وَ إِنْذَارِهِ لَهُمْ وَ احْتِجَاجِهِ عَلَیْهِمْ طَوَّقَهُمْ وَ مَکَّنَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَی أَخْذِ مَا إِلَیْهِ دَعَاهُمْ وَ تَرْکِ مَا عَنْهُ نَهَاهُمْ جَعَلَهُمْ مُسْتَطِیعِینَ لِأَخْذِ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ غَیْرِ آخِذِیهِ وَ لِتَرْکِ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ مِنْ شَیْ ءٍ غَیْرِ تَارِکِیهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ عِبَادَهُ أَقْوِیَاءَ لِمَا أَمَرَهُمْ بِهِ یَنَالُونَ بِتِلْکَ الْقُوَّةِ وَ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ وَ جَعَلَ الْعُذْرَ لِمَنْ یَجْعَلُ لَهُ السَّبِیلَ حَمْداً مُتَقَبَّلًا (1)فَأَنَا عَلَی ذَلِکَ أَذْهَبُ وَ بِهِ أَقُولُ وَ اللَّهِ وَ أَنَا وَ أَصْحَابِی أَیْضاً عَلَیْهِ وَ لَهُ الْحَمْدُ.

دومی قضای به معنای حکم است؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِ»(1){و میانشان به حق داوری گردد} که معنایش این است که حکم شود. سومی قضای به معنای امر است؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»(2){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید} که معنایش این است که پروردگارت امر کرد، و چهارمی قضای به معنای علم است؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ»(3){و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم که قطعاً دو بار در زمین فساد خواهید کرد} که معنایش این است که آن را از بنی­إسرائیل می­دانستیم. خداوند معصیت را از بندگانش خواسته است، ولی آن را اراده نکرده است، [در سوی دیگر] از آنان اطاعت را خواسته و اراده [نیز] کرده است؛ زیرا مشیت بر دو نوع است: مشیت امر و مشیت علم، و اراده نیز بر دو نوع است: اراده رضا و اراده امر؛ خداوند به طاعت امر کرد و به آن رضا داد، و معصیت را خواست، یعنی [وقوع] آن را از بندگانش می­دانست، ولی آنان را به انجام معصیت امر نکرد. این از عدل خداوند تبارک و تعالی و والامقام و عظیم­الشأن در میان بندگانش است.

مؤلف گوید: نسخه[­ای که این روایت را از آن استخراج کردیم] مغلوط بود، ما آن را همان­گونه که یافتیم در این­جا آوردیم.

این سخن ایشان علیه السلام: "إذا اخطأه القضاء"، ممکن است بدون همزه خوانده شود که یعنی اگر یکی از اموری که خداوند مهیا کردن اسباب وجود آن را شروع کرده است از مرحله قضا بگذرد ولی قضا به آن تعلق نگیرد، از مرحله قَدَر نخواهد گذشت، یعنی ناچار داخل در تقدیر می­شود، و تنها بعد از تقدیر است که بداء صورت می­گیرد. و "إذا لم یَخُطَّ" فعل مضاعف و به معنای نوشتن است، یعنی تا هنگامی که چیزی در لوح قَدَر نوشته نشده باشد، در لوح قضا نوشته نمی­شود؛ زیرا قضا بعد از قدر است. خلقت به این جهت جزء قضا می­باشد که اگر علل خلقت و ایجاد به ترتیب صعودی ملاحظه شوند، از قضا به قدر می­رسیم، و تخطی و بداء بعد از قدر و قبل از قضا می­باشد. صحیح­تر آن است که به جای "إذا أخطأ القدر"، "إذا لم یَخطَ القدر" از ماده خطا و معنایش این باشد که همه اموری که یافت می­شوند، یا موافق لوح قضایند، یا موافق لوح قدر هستند و هیچ امری از یکی از این دو خالی نیست؛ وقتی در امری بدائی روی دهد و آن امر مطابق با آن­چه در [لوح] قدر ثبت شده، انجام نشود، با قضا موافق خواهد بود. شاید ظاهر این روایت، مقدم بودن قضا بر قدر باشد، و محتمل است که قضا در [جمله] اولی [- اگر قضا روی ندهد، ...] به معنای امر و در [جمله] دوم [- ... قضا نوشته نمی­شود] به معنای حتمیت باشد، با این توضیح نفیی که در روایت آمده است درست می­شود.

روایت 74.

إرشاد: حسن بن أبی­الحسن بصری نقل کرده، بعد از این­که امیرالمؤمنین علیه السلام از جنگ صفین بازگشتند، مردی به حضور ایشان آمد و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! به من بگویید آیا جنگی که میان ما و این قوم روی داد به قضا و قدر خداوند بود؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

ص: 125

وَ الثَّانِی قَضَاءُ الْحُکْمِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ مَعْنَاهُ حُکِمَ وَ الثَّالِثُ قَضَاءُ الْأَمْرِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ مَعْنَاهُ أَمَرَ رَبُّکَ وَ الرَّابِعُ قَضَاءُ الْعِلْمِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ مَعْنَاهُ عَلِمْنَا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ عِبَادِهِ الْمَعْصِیَةَ وَ مَا أَرَادَ وَ شَاءَ الطَّاعَةَ وَ أَرَادَ مِنْهُمْ لِأَنَّ الْمَشِیَّةَ مَشِیَّةُ الْأَمْرِ وَ مَشِیَّةُ الْعِلْمِ وَ إِرَادَتَهُ إِرَادَةُ الرِّضَا وَ إِرَادَةُ الْأَمْرِ أَمَرَ بِالطَّاعَةِ وَ رَضِیَ بِهَا وَ شَاءَ الْمَعْصِیَةَ یَعْنِی عَلِمَ مِنْ عِبَادِهِ الْمَعْصِیَةَ وَ لَمْ یَأْمُرْهُمْ بِهَا فَهَذَا مِنْ عَدْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی عِبَادِهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عَظُمَ شَأْنُهُ.

أقول: کانت النسخة سقیمة فأوردناه کما وجدناه.

قوله علیه السلام إذا أخطأ القضاء یمکن أن یقرأ بغیر همز و المعنی إذا جاوز أمر من الأمور التی شرع فی تهیئة أسباب وجوده القضاء و لم یصر مقضیا فلا یتجاوز عن القدر و لا محالة یدخل فی التقدیر و إنما یکون البداء بعد التقدیر و إذا لم یَخُطَّ من المضاعف بمعنی الکتابة أی إذا لم یکتب شی ء فی لوح القدر لا یکتب فی لوح القضاء إذ هو بعد القدر و إنما الخلق من القضاء أی إذا لوحظت علل الخلق و الإیجاد ففی الترتیب الصعودی یتجاوز من القضاء إلی القدر و التخطی و البداء إنما یکون بعد القدر قبل القضاء و الأظهر أنه کان و إذا أخطأ القدر مکان و إذا لم یخط القدر و یکون من الخطاء لا من الخط فالمعنی أن کل ما یوجد من الأمور إما موافق للوح القضاء أو للوح القدر علی سبیل منع الخلو فإذا وقع البداء فی أمر و لم یقع علی ما أثبت فی القدر یکون موافقا للقضاء و لعل ظاهر هذا الخبر تقدم القضاء علی القدر و یحتمل أن یکون القضاء فی الأولی بمعنی الأمر و فی الثانیة بمعنی الحتم فیستقیم ما فی الروایة من النفی.

از هیچ بلندی بالا نرفتید و در هیچ دشتی سرازیر نشدید، جز این­که قضا و قدر خداوند در آن بوده است. آن مرد عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! آیا باید رنج خود را به حساب خداوند بگذارم؟ ایشان به او فرمودند: چرا [این را می­گویی]؟ او عرض کرد: اگر این قضا و قدر بوده که ما را به عمل واداشته­، چرا ما باید به جهت طاعتمان ثواب ببریم و به جهت معصیت عقاب شویم!؟ امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند: ای مرد! گویا گمان کرده­ای که مقصود من قضای حتمی و قدر لازم است، چنین گمان نکن، این سخن، سخن بت­پرستان و حزب شیطان و دشمنان [خداوند] رحمان و قُدَری­های و مجوسیان این امت است، خداوند جل جلاله امر کرد تا [بندگان] مخیر باشند، و نهی کرد تا بر حذر باشند، و به اموری اندک [و آسان] تکلیف نمود، و [خداوند] وادارانه اطاعت نشود و مغلوبانه معصیت نگردد و آسمان­ها «وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(1){و زمین و آن­چه که میان این دو است را به باطل} نیافریده است {این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده]اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند!}. آن مرد عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! پس آن قضا و قدری که فرمودید به چه معناست؟ ایشان فرمودند: امر به طاعت و نهی از معصیت و توان انجام نیکی­ها و ترک بدی­ها و کمک در تقرب به او و رها کردن کسی که عصیانش می­کند و وعده و وعید و ترغیب و بیم دادن، همه این­ها قضای خداوند در افعال ما و قَدَر او در اعمال ماست، اما غیر از این­ها را [از قضا و قدر خداوند] گمان مبر؛ چرا که گمان درباره خداوند، موجب حبط اعمال می­شود. آن مرد عرض کرد: [گره] از [مشکل] من گشودید، خداوند [گره] از [مشکل] شما بگشاید، و شروع به سرودن این شعر کرد:

تو آن امامی هستی که ما امید داریم با اطاعت او ... تا آخر آن دو بیت.

روایت 75.

الدرّۀ الباهرۀ: امام رضا علیه السلام فرمودند: مشیت یعنی اهتمام به شیء، و اراده یعنی اتمام آن شیء.

روایت 76.

نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علیه السلام در جواب کسی که از ایشان درباره قَدَر سؤال کرده بود، فرمودند: راهی بس تاریک است؛ در آن مرو و دریایی عمیق است؛ در آن مشو و سرّ خداوند است؛ خود را برای [یافتن] آن به زحمت مینداز.

روایت 77.

و فرمودند: مقدار بر تقدیر غلبه می­کند تا آفت تدبیر شود.

توضیح

مقدار همان قَدَر است.

روایت 78.

نهج البلاغۀ: از سخنان ایشان علیه السلام؛ جواب ایشان به مرد شامی است که از ایشان پرسیده بود آیا رفتن او به شام به قضا و قدر خداوند بوده است، که سخنی طولانی است و ما این قسمت را از آن برگزیدیم: ای بیچاره! شاید گمان کرده­ای که [مقصود من] قضای لازم و قَدَر حتمی است؛ اگر این­گونه باشد، پاداش و کیفر بیهوده بیهوده خواهد بود و وعده و وعید ساقط می­شود، خداوند سبحان بندگانش را امر کرد تا مخیّر باشند و نهی کرد تا بر حذر باشند و بر تکالیف آسان مکلف کرد و بر اعمال سخت تکلیف ننمود، و بر [عمل] قلیل، [پاداش] فراوان بخشید

ص: 126

عَلَوْتُمْ تَلْعَةً وَ لَا هَبَطْتُمْ وَادِیاً إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهِ قَضَاءٌ وَ قَدَرٌ فَقَالَ الرَّجُلُ فَعِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَائِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ وَ لِمَ قَالَ إِذَا کَانَ الْقَضَاءُ وَ الْقَدْرُ سَاقَانَا إِلَی الْعَمَلِ فَمَا الثَّوَابُ لَنَا عَلَی الطَّاعَةِ وَ مَا وَجْهُ الْعِقَابِ عَلَی الْمَعْصِیَةِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ وَ ظَنَنْتَ یَا رَجُلُ إنِهُ قَضَاءٌ حَتْمٌ وَ قَدَرٌ لَازِمٌ لَا تَظُنَّ ذَلِکَ فَإِنَّ الْقَوْلَ بِهِ مَقَالَةُ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ حِزْبِ الشَّیْطَانِ وَ خُصَمَاءِ الرَّحْمَنِ وَ قَدَرِیَّةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مَجُوسِهَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَمَرَ تَخْیِیراً وَ نَهَی تَحْذِیراً وَ کَلَّفَ یَسِیراً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یَخْلُقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ فَقَالَ الرَّجُلُ فَمَا الْقَضَاءُ وَ الْقَدَرُ الَّذِی ذَکَرْتَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْأَمْرُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ وَ التَّمْکِینُ مِنْ فِعْلِ الْحَسَنَةِ وَ تَرْکِ السَّیِّئَةِ وَ الْمَعُونَةُ عَلَی الْقُرْبَةِ إِلَیْهِ وَ الْخِذْلَانُ لِمَنْ عَصَاهُ وَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ وَ التَّرْغِیبُ وَ التَّرْهِیبُ کُلُّ ذَلِکَ قَضَاءُ اللَّهِ فِی أَفْعَالِنَا وَ قَدَرُهُ لِأَعْمَالِنَا فَأَمَّا غَیْرُ ذَلِکَ فَلَا تَظُنَّهُ فَإِنَّ الظَّنَّ لَهُ مُحْبِطٌ لِلْأَعْمَالِ فَقَالَ الرَّجُلُ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ

أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی نَرْجُو بِطَاعَتِهِ

إِلَی آخِرِ الْبَیْتَیْنِ (1).

و مغلوبانه اطاعت نگشت و وادارانه اطاعت نشد و پیامبران را به بازی نفرستاد و کتاب­های [آسمانی] را بیهوده نازل نکرد و آسمان­ها «وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(1){و زمین و آن­چه که میان این دو است را به باطل} نیافرید، {این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده]اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند!}.

روایت 79.

تفسیر عیاشی: مسعدۀ بن صدقۀ نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که بپندارد خداوند به بدی­ها و زشتی­ها امر کرده است، بر خداوند دروغ بسته است و کسی که بپندارد خیر و شر بدون مشیت خداوند است، او را از سلطنتش خارج کرده است و کسی که بپندارد معاصی بدون نیروی خداوند انجام می­شود، بر خداوند دروغ بسته است و کسی که بر خداوند دروغ بندد، خداوند او را در دوزخ داخل می­کند.

یک تتمه

علامه رحمه الله در شرحش بر تجرید نوشته است: قضا به معنای خلق و اتمام استعمال می­شود؛ خداوند متعال فرمود: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ»(2){پس آن­ها را [به صورت] هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت}، یعنی آن­ها را در دو روز خلق و [خلقتشان را] تمام نمود. [قضا] به معنای حکم و الزام نیز استعمال می­شود؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»(3){و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید}، یعنی واجب کرد و لازم نمود. [هم­چنین] به معنای اعلام و خبر دادن؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ»(4){و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم}، یعنی به آنان اعلام کردیم و خبر دادیم. قَدَر نیز گاهی به معنای خلق استعمال می­شود؛ مانند این سخن خداوند متعال: «وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها»(5){مواد خوراکی آن را در چهار روز اندازه گیری کرد}، و به معنای نوشتن؛ مانند این سخن شاعر: و إعلم بأن ذالجلال قد قدر * فی الصحف الأولی التی کان سطر: بدان که خداوند ذوالجلال در صحیفه­های اولین که نوشته شده­اند نوشته است. و نیز به معنای بیان؛ مانند این سخن خداوند متعال: «إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِینَ»(6){جز زنش را که مقدر کردیم از باقی ماندگان [در خاکستر آتش] باشد}، یعنی آن را بیان کردیم و خبر آن را دادیم. اکنون که این [معانی] معلوم شد، به اشعری­ها می­گوییم: منظورتان از این­که می­گویید خداوند اعمال بندگان را قضا کرده و تقدیر نموده است کدام [معنا] است؟ اگر مقصودتان خلق و ایجاد است، ما بطلان آن را توضیح دادیم و گفتیم که افعال ما مستند به خودمان است. و اگر منظورشان الزام باشد، این سخن آن­ها فقط در مورد واجبات درست است و اگر منظورشان این باشد که خداوند متعال آن را بیان کرده و نوشته اشت و علم دارد که آن­ها آن اعمال را انجام می­دهند، صحیح است؛ زیرا خداوند متعال همه آن­ها را در لوح محفوظ نوشته است و آن را برای فرشتگانش بیان کرده است. و فقط این معنای اخیر است که صحیح می­­باشد، چون همگان موافقند که باید به قضای خداوند متعال راضی بود، و از آن سو رضایت به کفر و دیگر زشتی­ها جایز نیست. برای آن­ها سودی ندارد که این­گونه عذر بیاورند که رضایت به کفر و دیگر زشتی­ها

ص: 127

کَثِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُرْسِلِ الْأَنْبِیَاءَ لَعِباً وَ لَمْ یُنْزِلِ الْکُتُبَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً وَ لَا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ.

نیز از آن جهت که فعل خداوند است واجب است و عدم رضایت به آن به جهت کسب است؛ زیرا اولاً کسب باطل است، و ثانیاً اگر کفر بودن کسب، مطابق قضا و قدر خداوند متعال باشد، از آن جهت که کسب است باید به آن راضی بود، که این بر خلاف سخن شماست. و اگر مطابق قضا و قدر [خداوند] نباشد، این مسأله که همه موجودات مستند به قضای و قدر می­باشند، مخدوش می­شود. در این­جا نقل سخن علامه رحمه الله به پایان می­رسد.

شارح مواقف گفته است: بدان که قضای خداوند در نزد اشاعره، به معنای اراده ازلی متعلق به اشیاء، به همان صورتی که هستند و زائل نمی­شوند، می­باشد و قدر خداوند [از نظر آن­ها]، ایجاد اشیاء به صورت مخصوص و به اندازه­ای معین در ذوات و احوال است. اما نزد فلاسفه، قضا عبارت است از علم خداوند به آن­چه که شایسته است به وجود آید، تا [عالَم] بر نیکوترین نظام و کامل­ترین انتظام، که نزد آن­ها عنایت نامیده می­شود، قرار گیرد، عنایتی که مبدأ فیضان موجودات، از آن جهت که بر نیکوترین و کامل­ترین صورت خود قرار گیرند می­باشد. و قَدَر در نزد آنان عبارت است از رسیدن به [مرحله] وجود عینی از طریق اسبابشان به همان صورتی که در قضای آن­ها مقرر شده بود. معتزله قضا و قدر را در[ مورد] افعال اختیاری که از بندگان صادر می­شود انکار می­کنند و علم خداوند به این افعال را اثبات می­کنند، ولی به وجود آمدن آن­ها را به آن علم مستند نمی­نمایند، بلکه به اختیار و قدرت بندگان مستند می­کنند. در این­جا نقل سخن شارح مواقف به پایان می­رسد.

سید مرتضی رضی الله عنه در کتاب غرر و درر گفته است: اگر کسی بگوید: تأویل این سخن خداوند متعال: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»(1){و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد، و [خدا] بر کسانی که نمی اندیشند پلیدی را قرار می دهد} چیست؟ چرا که ظاهر این سخن نشان می­دهد که ایمان فعل بندگان، و فقط با اذن و امر خداوند می­باشد، و این با مذهب شما سازگار نیست؛ و اگر اذن در این­جا بر اراده حمل شود، اقتضا می­کند که معنای این­که کسی ایمان نیاورده است این است که خداوند متعال ایمان آوردن او را اراده نکرده است، و این نیز بر خلاف سخن شماست. به علاوه، [در این آیه] بر کسانی که تعقل نمی­کنند پلیدی، که همان عذاب است، قرار داده شده است، با این­که کسی که عقل ندارد مکلف نیست، پس چگونه مستحق عذاب باشد!؟ و این بر ضد حدیثی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: بیشتر اهل بهشت، ابلهان هستند.

در جواب به او گفته می­شود: در این سخن خداوند [که فرمود]: «إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» چند وجه محتمل است: یکی این­که مقصود از اذن، امر باشد و معنای کلام این باشد که کسی قبل از این­که خداوند به او اذن دهد و امر کند، ایمان نمی­آورد، و معنایش آن­چه که سائل گمان کرده نیست که فاعل نمی­تواند کاری جز به اذن خداوند انجام دهد.

ص: 128

بوجوب الرضا به من حیث إنه فعله و عدم الرضا به من حیث الکسب لبطلان الکسب أولا و ثانیا نقول إن کان کون الکفر کسبا بقضائه تعالی و قدره وجب الرضا به من حیث هو کسب و هو خلاف قولکم و إن لم یکن بقضاء و قدر بطل إسناد الکائنات بأجمعها إلی القضاء و القدر انتهی.

و قال شارح المواقف اعلم أن قضاء الله عند الأشاعرة هو إرادته الأزلیة المتعلقة بالأشیاء علی ما هی علیه فیما لا یزال و قدره إیجاده إیاها علی وجه مخصوص و تقدیر معین فی ذواتها و أحوالها و أما عند الفلاسفة فالقضاء عبارة عن علمه بما ینبغی أن یکون علیه الوجود حتی یکون علی أحسن النظام و أکمل الانتظام و هو المسمی عندهم بالعنایة التی هی مبدأ لفیضان الموجودات من حیث جملتها علی أحسن الوجوه و أکملها و القدر عبارة عن خروجها إلی الوجود العینی بأسبابها علی الوجه الذی تقرر فی القضاء و المعتزلة ینکرون القضاء و القدر فی الأفعال الاختیاریة الصادرة عن العباد و یثبتون علمه تعالی بهذه الأفعال و لا یسندون وجودها إلی ذلک العلم بل إلی اختیار العباد و قدرتهم انتهی.

و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الغرر و الدرر إن قال قائل ما تأویل قوله تعالی وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ (1)فظاهر هذا الکلام یدل علی أن الإیمان إنما کان لهم فعله بإذنه و أمره و لیس هذا مذهبکم فإن حمل الإذن هاهنا علی الإرادة اقتضی أن من لم یقع منه الإیمان لم یرد الله تعالی منه و هذا أیضا بخلاف قولکم ثم جعل الرجس الذی هو العذاب علی الذین لا یعقلون و من کان فاقدا عقله لا یکون مکلفا فکیف یستحق العذاب

وَ هَذَا بِالضِّدِّ مِنَ الْخَبَرِ الْمَرْوِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَکْثَرُ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْبُلْهُ.

الجواب یقال له فی قوله إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وجوه منها أن یکون الإذن الأمر و یکون معنی الکلام أن الإیمان لا یقع من أحد إلا بعد أن یأذن الله فیه و یأمر به و لا یکون معناه ما ظنه السائل من أنه لا یکون للفاعل فعله إلا بإذنه

ص: 128

این جمله مانند این سخن خداوند متعال است [که فرمود]: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(1){و هیچ نفسی [نمی­تواند] جز به فرمان خدا نمیرد}، و معلوم است که معنای این سخن که نمی­تواند بمیرد، همان است که ما گفتیم، اگرچه در آیه­ای که در آن سخن از مرگ شده است، بیشتر به این شبیه است که مقصود از اذن، علم باشد.

وجه دیگر این­که مقصود از اذن [در این­جا]، توفیق و تیسیر و تسهیل باشد، چرا که شبهه­ای نیست که خداوند متعال [بندگان را] به ایمان آوردن موفق می­کند و در ایمان آوردن [به آنان] لطف می­کند و راه را برای آنان آسان می­نماید.

وجه دیگر این­که اذن به معنای علم باشد، چنان­چه وقتی کسی چیزی را بشنود و بداند، به او گفته می­شود، تو به فلان [کار] و فلان [عمل] اذن دادی، و وقتی چیزی را اعلام کند، در موردش گفته می­شود ایذان کرد. بنابراین [معنا،] فایده این آیه، خبر دادن خداوند از این است که به سایر موجودات علم دارد و او کسی است که خفیات بر او پنهان نمی­ماند. یکی از کسانی که بصیرتی ندارد، قبول نکرده است که اذن به کسر الف و سکون ذال، [بتواند] به معنای علم باشد و پنداشته است که آن اذنی که به معنای علم است أذن به تحریک ذال است، و [برای اثبات سخن خود] به این شعر استشهاد کرده است: إن همی فی سماع و أذن، ولی واقع امر چنان­چه او پنداشته است نیست؛ زیرا إذن مصدر است و أذن اسم فعل است که به جای حذر که مصدر است به کار برده می­شود، و اسمش نیز حذر به سکون ذال، است. علاوه بر این اگر أذن به تحریک ذال سماعی باشد، ممکن است مانند مثل [به تحریک ثاء] و مثل [به سکون ثاء] و شبه [به تحریک باء] و شبه [به سکون باء]، ذال آن ساکن شود، و نظیر این [در لغت عربی] زیاد است.

وجه دیگر این­که، إذن به معنای علم و معنای آیه باشد که خداوند خواسته است فضیلت ایمان و انگیزه­های ایمان آوردن را به مکلفین اعلام کند، بنابراین معنای آیه این­گونه می­شود: هیچ کس را نرسد که جز با اعلام خداوند متعال به چیزهایی که او را به ایمان آوردن برمی­انگیزد و فرا می­خواند، ایمان بیاورد. اما این که سائل گمان کرده است و احتمال داده است که اذن در این­جا به معنای اراده باشد، [گمانی] باطل است؛ زیرا اذن در لغت، به معنای اراده نیامده است، و اگر هم احتمال چنین معنایی وجود داشته باشد، سبب نمی­شود که او چنین گمانی کند؛ زیرا اگر خداوند گفته باشد هر گاه کسی ایمان آورد، من آن را اراده کرده­ام، این را نفی نمی­کند که خداوند ایمان نیاوردن [افراد دیگر] را نیز اراده کرده باشد، و نه در صریح کلام و نه در دلالت آن اثری از این نفی دیده نمی­شود.

ص: 129

و یجری هذا مجری قوله تعالی وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (1)و معلوم أن معنی قوله لیس لها فی هذه الآیة هو ما ذکرناه و إن کان الأشبه فی الآیة التی فیها ذکر الموت أن یکون المراد بالإذن العلم.

و منها أن یکون الإذن هو التوفیق و التیسیر و التسهیل و لا شبهة فی أن الله تعالی یوفق لفعل الإیمان و یلطف فیه و یسهل السبیل إلیه.

و منها أن یکون الإذن العلم من قولهم أنت أذنت لکذا و کذا إذا سمعته و علمته و أذنت فلانا بکذا و کذا إذا أعلمته فتکون فائدة الآیة الإخبار عن علمه تعالی بسائر الکائنات و أنه مما لا تخفی علیه الخفیات و قد أنکر بعض من لا بصیرة له أن یکون الإذن بکسر الألف و تسکین الذال عبارة عن العلم و زعم أن الذی هو العلم الأذن بالتحریک و استشهد بقول الشاعر إن همی فی سماع و أذن و لیس الأمر علی ما توهمه هذا المتوهم لأن الإذن هو المصدر و الأذن هو اسم الفعل و یجری مجری الحذر فی أنه مصدر و الحذر بالتسکین الاسم علی أنه لو لم یکن مسموعا إلا الأذن بالتحریک لجاز التسکین مثل مثل و مثل و شبه و شبه و نظائر ذلک کثیرة.

و منها أن یکون الإذن العلم و معناه إعلام الله المکلفین بفضل الإیمان و ما یدعو إلی فعله فیکون معنی الآیة و ما کان لنفس أن تؤمن إلا بإعلام الله تعالی لها ما یبعثها علی الإیمان و یدعوها إلی فعله فأما ظن السائل دخول الإرادة فی محتمل اللفظ فباطل لأن الإذن لا یحتمل الإرادة فی اللغة و لو احتملها أیضا لم یجب ما توهمه لأنه إذا قال إن الإیمان لم یقع إلا و أنا مرید له لم ینف أن یکون مریدا لما لم یقع و لیس فی صریح الکلام و لا فی دلالته شی ء من ذلک. (2)

ص: 129

اما این سخن خداوند متعال: « وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»(1){و [خدا] بر کسانی که نمی اندیشند پلیدی را قرار می دهد}، مقصود از آن­ها، کم­خردان نیست، مراد خداوند متعال کسانی است که اندیشه نکرده­اند و به مسائلی که بر آنان واجب است به آن­ها علم داشته باشند، علم پیدا نکرده­اند؛ مسائلی از قبیل معرفت آفریدگارشان و اقرار به نبوت فرستادگان خداوند علیهم السلام و انقیاد بر اطاعت آنان. و این­که خداوند آن­ها را با «لا یعقلون» توصیف کرده است، به سبب تشبیه به کسانی است که نمی­اندیشند، چنان­چه خداوند متعال [در جای دیگر فرموده است: «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ»(2){ کرند، لالند، کورند}، و چنان­چه خود ما نیز در مورد کسی که متوجه بعضی از امور نمی­شود یا چیزهایی که باید بداند را نمی­داند، می­گوییم مجنون و بی­عقل است. اما حدیثی که سائل آن را به عنوان شاهدی بر کلام خود آورده است؛ درباره آن گفته­اند که منظور پیامبر صلی الله علیه و آله از ابلهان، غافلان و کم­خردان و مجانین نبوده است، بلکه مقصود ایشان بلاهت در مورد اعمال بد و زشت بوده است، و به این جهت آنان را ابله از بدی­ها و زشتی­ها نامیده­اند که اعمال بد و زشت را انجام نمی­دهند و به آن عادت ندارند، نه این­که آنان را به جهت نادانی ابله نامیده باشند. و وجه تشبیه این حال آنان به ابله نیز مشخص است.

سید مرتضی رحمه الله سپس گفته است: اگر کسی درباره این سخن خداوند متعال از زبان شعیب: «قَدِ افْتَرَیْنا عَلَی اللَّهِ کَذِباً إِنْ عُدْنا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا»(3){اگر بعد از آن­که خدا ما را از آن نجات بخشیده [باز] به کیش شما برگردیم، در حقیقت به خدا دروغ بسته ایم. و ما را سزاوار نیست که به آن باز گردیم مگر آن­که خدا پروردگار ما بخواهد} بپرسد و بگوید: آیا این سخن، تصریح به این نیست که ممکن است خداوند متعال کفر و زشتی را بخواهد!؟ زیرا [مشخص است] که کیش قوم شعیب کفر و گمراهی بود، و خداوند فرموده است که شعیب جز به خواست خدا، به آن کیش باز نمی­گردد.

در جواب به او گفته می­شود در مورد این آیه چند احتمال وجود دارد: احتمال اول این­که مقصود از [آیین و] ملتی که در آیه آمده است، عبادات و شرعیاتی باشد که قوم شعیب به آن تمسک می­کردند، در حالی که آن عبادات از عهده آن­ها

نسخ شده بود، و مقصود از ملت، اعتقاداتی که به خدا و صفات او برمی­گردد نبوده است.

ص: 130

و أما قوله تعالی وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ فلم یعن به الناقصی العقول و إنما أراد تعالی الذین لم یعقلوا و لم یعلموا ما وجب علیهم علمه من معرفة خالقهم تعالی و الاعتراف بنبوة رسله علیهم السلام و الانقیاد إلی طاعتهم و وصفهم بأنهم لا یعقلون تشبیها کما قال الله تعالی صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ (1)و کما یصف أحدنا من لم یفطن لبعض الأمور أو لم یعلم ما هو مأمور بعلمه بالجنون و فقد العقل فأما الحدیث الذی أورده السائل شاهدا له فقد قیل فیه إنه صلی الله علیه و آله لم یرد بالبله ذوی الغفلة و النقص و الجنون و إنما أراد البله عن الشر و القبیح و سماهم بلها عن ذلک من حیث لا یستعملونه و لا یعتادونه لا من حیث فقد العلم به و وجه تشبیه من هذه حاله بالأبله ظاهر (2)ثم قال رحمه الله إن سأل سائل عن قوله تعالی حاکیا عن شعیب علیه السلام قَدِ افْتَرَیْنا عَلَی اللَّهِ کَذِباً إِنْ عُدْنا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا (3)فقال أ لیس هذا تصریحا منه بأن الله تعالی یجوز أن یشاء الکفر و القبیح لأن ملة قومه کانت کفرا و ضلالا و قد أخبر أنه لا یعود فیها إلا أن یشاء الله.

الجواب قیل له فی هذه الآیة وجوه أولها أن تکون الملة التی عناها الله تعالی إنما هی العبادات الشرعیّات التی کانت قوم شعیب متمسکین بها و هی منسوخة عنهم و لم یعن بها ما یرجع إلی الاعتقادات فی الله و صفاته. (4)

ص: 130

احتمال دوم این­که مقصود این بوده که که نجات و ایمان آن­ها ابدی نیست، چه این­که نجات و ایمان را به مشیت خداوند متعال معلق کرده است؛ زیرا معلوم است که خداوند بازگشت به ملت قبلی را نمی­خواهد و هر چیزی که به امری غیر ممکن معلق شود، وجودش به بعیدترین وجه ممکن نفی می­شود. این آیه مانند این سخن خداوند متعال است که: «وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ»(1){در بهشت درنمی آیند مگر آن­که شتر در سوراخ سوزن داخل شود}.

احتمال سوم سخنی است که قطرب گفته است که در این آیه تقدیم و تأخیر وجود دارد و استثنائی که در آیه وجود دارد، از کافران است نه از شعیب، گویا خداوند متعال از زبان کافران فرموده است: «لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا»(2){ای شعیب! تو و کسانی که با تو ایمان آورده اند را از شهر خودمان بیرون خواهیم کرد}، مگر این­که بخواهی به آیین ما بازگردی، و سپس از زبان شعیب فرموده است: «وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها»(3)

به هیچ وجه {ما را سزاوار نیست که به آن بازگردیم}.

احتمال چهارم این­که ضمیر "ها" در "فیها" به "قریۀ" بازگردد، نه به "ملۀ"؛ چه این­که "قریۀ" نیز مانند "ملۀ" در جملات قبل آمده است، و ملخص کلام این است که ما به زودی از شهر شما بیرون می­رویم و [دیگر] به آن باز نمی­گردیم، مگر این­که خداوند بخواهد وعده­اش درباره ما را محقق کند و ما را بر شما برتری دهد و پیروز گرداند، که در آن هنگام باز می­گردیم.

احتمال پنجم این­که: معنای آیه این باشد که مگر این­که خداوند بخواهد شما را به حق بازگرداند و همگی به یک آیین درآییم و با هم اختلافی نداشته باشیم؛ زیرا خداوند متعال از زبان آنان فرموده است: «أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا»(4){یا به کیش ما برگردید}، که گویا به این معناست که همگی به آیین واحدی درآیید و اختلافی نداشته باشید، پس [اشکالی ندارد و] نیکوست که بعد از آن گفته شود: مگر این­که خداوند بخواهد شما را با ما هم­آیین کند. اگر گفته شود: استثنا کردن به خواست خداوند [در جمله «إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»]، بعد از این­که گفته شده: «وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها» آمده است؛ پس گویا گفته شده ما به شهر برنمی­گردیم، مگر این­که خداوند بخواهد، پس این جواب چطور می­تواند صحیح باشد؟ می­گوییم: همین­طور است، ولی از آن­جا که معنای این­که گفته شده به شهر بازگردیم، این است که همگی هم­آیین شویم

ص: 131

و ثانیها أنه أراد أن ذلک لا یکون أبدا من حیث علقه بمشیة الله تعالی لما کان معلوما أنه لا یشاؤه و کل أمر علق بما لا یکون فقد نفی کونه علی أبعد الوجوه و تجری الآیة مجری قوله تعالی وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ و ثالثها ما ذکره قطرب من أن فی الکلام تقدیما و تأخیرا و أن الاستثناء من الکفار وقع لا من شعیب فکأنه تعالی قال حاکیا عن الکفار لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا إلا أن یشاء الله أن تعود فی ملتنا ثم قال حاکیا عن شعیب وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها علی کل حال.

و رابعها أن تعود الهاء التی فی قوله تعالی فِیها إلی القریة لا إلی الملة لأن ذکر القریة قد تقدم کما تقدم ذکر الملة و یکون تلخیص الکلام أنا سنخرج من قریتکم و لا نعود فیها إلا أن یشاء الله بما ینجزه لنا من الوعد فی الإظهار علیکم و الظفر بکم فنعود إلیها.

و خامسها أن یکون المعنی إلا أن یشاء الله أن یردکم إلی الحق فنکون جمیعا علی ملة واحدة غیر مختلفة لأنه لما قال تعالی حاکیا عنهم أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا کان معناه أو لتکونن علی ملة واحدة غیر مختلفة فحسن أن یقول من بعد إلا أن یشاء الله أن یجمعکم معنا علی ملة واحدة فإن قیل الاستثناء بالمشیة إنما کان بعد قوله و ما یکون لنا أن نعود فیها فکأنه قال لیس نعود فیها إلا أن یشاء الله فکیف یصح هذا الجواب قلنا هو کذلک إلا أنه لما کان معنی أن نعود فیها هو أن تصیر ملتنا واحدة غیر

ص: 131

و اختلافی نداشته باشیم، ممکن است که این استثنا بر اساس معنا واقع شده باشد و معنایش این باشد که مگر این­که خداوند بخواهد از راه این­که شما به حق بازگردید، ما و شما را با هم متحد کند.

اگر گفته شود: گویا خداوند نخواسته است که کافران به حق بازگردند، می­گوییم: خداوند خواسته است، ولی این را در هر حالتی نخواسته است، بلکه به وجهی خواسته و به وجهی نخواسته است؛ آن وجهی که خواسته، این است که به اختیار خود ایمان بیاورند و به حق گروند، تا استحقاق پاداشی که برای تکلیف قرار داده شده را داشته باشند، اگر خداوند به حق گرویدن آنان را در هر حالی می­خواست، آنان نمی­توانستند که به حق بازنگردند.

احتمال ششم این­که معنا این باشد که مگر این­که خداوند بخواهد شما را قادر به وادار کردن ما کند و مانع وادار کردن شما نشود و ما به زور وادار به اظهار آن شویم، این احتمال را این سخن: «أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ»(1){آیا هر چند کراهت داشته باشیم!؟} نیز تقویت می­کند.

احتمال هفتم این­که معنا این باشد: مگر این­که خداوند بخواهد ما را وادار به آیین شما کند؛ زیرا گاهی در جایی که خداوند تکلیف به اظهار کفر کند، اظهار کردن کفر خوب است، و این سخن: «أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ»{آیا هر چند کراهت داشته باشیم!؟} این احتمال را نیز تقویت می­کند.

اگر گفته شود: چگونه ممکن است یکی از پیامبران خداوند متعال مکلف به اظهار کفر و خلاف شریعتی که آورده است شود، [در جواب] می­گوییم: ممکن است منظور حضرت شعیب از استثناء، شخص خودشان نبوده باشد، بلکه مقصود ایشان قومشان بوده باشد، گویا ایشان فرموده است که من و امتم نمی­توانیم به آیین شما درآییم، مگر این­که خداوند بخواهد امت مرا به صورت اکراهی مکلف کند که آیین شما را کنند و این ممکن است و محال نیست.

سید مرتضی طیب الله رمسه گفته است: اگر کسی در مورد تأویل این سخن خداوند متعال: «فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ»(2){اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد، جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله این­ها عذابشان کند و جانشان در حال کفر بیرون رود} سؤال کند و بگوید: چگونه خداوند آنان را با اموال و فرزندان عذاب می­کند، با این­که معلوم است که اموال و اولاد سبب شادمانی و لذت­اند؟

ص: 132

مختلفة جاز أن یوقع الاستثناء علی المعنی فیقول إلا أن یشاء الله أن نتفق فی الملة بأن ترجعوا أنتم إلی الحق.

فإن قیل و کان الله ما شاء أن ترجع الکفار إلی الحق قلنا بلی قد شاء ذلک إلا أنه ما شاء علی کل حال بل من وجه دون وجه و هو أن یؤمنوا و یصیروا إلی الحق مختارین لیستحقوا الثواب الذی أجری بالتکلیف إلیه و لو شاءه علی کل حال لما جاز أن لا یقع منهم. (1)و سادسها أن یکون المعنی إلا أن یشاء الله أن یمکنکم من إکراهنا و یخلی بینکم و بینه فنعود إلی إظهارها مکرهین و یقوی هذا الوجه قوله تعالی أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ و سابعها أن یکون المعنی إلا أن یشاء الله أن یتعبدنا بإظهار ملتکم مع الإکراه لأن إظهار کلمة الکفر قد یحسن فی بعض الأحوال إذا تعبد الله تعالی بإظهاره و قوله أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ یقوی هذا الوجه أیضا.

فإن قیل فکیف یجوز من نبی من أنبیاء الله تعالی أن یتعبد بإظهار الکفر و خلاف ما جاء به من الشرع قلنا یجوز أن یکون لم یرد بالاستثناء نفسه بل قومه فکأنه قال و ما یکون لی و لا لأمتی أن نعود فیها إلا یشاء الله أن یتعبد أمتی بإظهار ملتکم علی سبیل الإکراه و هذا جائز غیر ممتنع. و قال طیّب الله رمسه إن سأل سائل عن تأویل قوله تعالی فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ (2)فقال کیف یعذبهم بالأموال و الأولاد و معلوم أن لهم فیها سرورا و لذة و ما تأویل

ص: 132

و تأویل این سخن خداوند: «ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ»(1){و در حال کفر درمی گذرند} [را بپرسد و بگوید] ظاهر این دو آیه اقتضا می­کند که خداوند کفر آنان را خواسته است، چه این­که خواسته است جانشان در حال کفر بیرون رود؛ زیرا وقتی کسی می­گوید می­خواهم فلان کس مرا در حالی که فلان لباس را پوشیده است، یا فلان صفت را دارد ملاقات کند، ظاهر کلامش این است که او را با این صفت می­خواهد.

[در جواب] می­گوییم: اما عذاب کردن با اموال و فرزندان؛ چند وجه در آن ممکن است:

یکی همان است که از ابن عباس و قتاده نقل شده و آن این است که در این کلام تقدیم و تأخیر وجود دارد و تقدیر سخن به این صورت است: ای محمد! تو و مؤمنینی که همراه تو هستند نباید از اموال و فرزندان این کافران در زندگی دنیوی شگفت زده شوید؛ زیرا خداوند می­خواهد بدان وسیله آن­­ها را در آخرت عذاب کند که چرا مانع از حقوق آن­ها شدند. و در صحت این وجه به این سخن خداوند متعال: «اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ»(2){این نامه مرا ببر و به سوی آن­ها بیفکن، آن­گاه از ایشان روی برتاب، پس ببین چه پاسخ می دهند} استشهاد شده است، که معنایش این­گونه است: به سوی آنان بیفکن، پس ببین چه پاسخ می­دهند، سپس از آنان روی برتاب.

وجه دوم این­که مقصود از عذاب کردن به وسیله اموال و فرزندان، همه غم­ها و مصیبت­هایی باشد که به وسیله اموال و اولاد در دنیا بر ایشان وارد می­شود، که این برای این کافران و منافقان کیفر و جزا است و برای مؤمنان امتحان و سبب سود و پاداش است. هم­چنین ممکن است مقصود از آن چیزهایی باشد که شخص کافر پیش از مردنش،

ص: 133

قوله ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ فظاهره یقتضی أنه أراد کفرهم من حیث أراد أن تزهق أنفسهم فی حال کفرهم لأن القائل إذا قال أرید أن یلقانی فلان و هو لابس أو علی صفة کذا و کذا فالظاهر أنه أراد کونه علی هذه الصفة.

قلنا أما التعذیب بالأموال و الأولاد ففیه وجوه.

أحدها ما روی عن ابن عباس و قتادة و هو أن یکون فی الکلام تقدیم و تأخیر و یکون التقدیر فلا تعجبک یا محمد و لا تعجب المؤمنین معک أموال هؤلاء الکفار و المنافقین و أولادهم فی الحیاة الدنیا إنما یرید الله لیعذبهم بها فی الآخرة عقوبة لهم علی منعهم حقوقها و استشهد علی ذلک بقوله تعالی اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ (1)فالمعنی فألقه إلیهم فانظر ما ذا یرجعون ثم تول عنهم.

و ثانیها أن یکون المعنی ما جعله للمؤمنین من قتالهم و غنیمة أموالهم و سبی أولادهم و استرقاقهم و فی ذلک لا محالة إیلام لهم و استخفاف بهم. (2)و ثالثها أن یکون المراد بتعذیبهم بذلک کل ما یدخله فی الدنیا علیهم من الغموم و المصائب بأموالهم و أولادهم التی هی لهؤلاء الکفار و المنافقین عقاب و جزاء و للمؤمنین محنة و جالبة للنفع و العوض و یجوز أیضا أن یراد به ما ینذر به الکافر قبل موته و عند

ص: 133

در حال احتضار و هنگامی که با این­که هنوز زنده است، ولی دیگر تکلیفی بر او نیست نذر می­کند تا از عذابی دائمی که برایش آماده شده است برهد، [ولی] خداوند خبر داده است که او به آن دچار می­­شود.

وجه چهارم این که مقصود فرائض و حقوقی است که خداوند بر کافران لازم کرده است؛ زیرا آن اموال به زور از آن­ها گرفته می­شود و آنان که آن اموال را انفاق می­کنند بدون نیت و بدون قصد ادای تکلیف است، بنابراین نفقات آنان، از آن­جا که مستحق اجری نیستند، تبدیل به غرامت و عذاب می­شود. این وجه خالی از اشکال نیست.

ص: 134

احتضاره و انقطاع التکلیف عنه مع أنه حی من العذاب الدائم الذی قد أعد له و إعلامه أنه صائر إلیه.

و رابعها أن یکون المراد بذلک ما ألزمه هؤلاء الکفار من الفرائض و الحقوق فی أموالهم لأن ذلک یؤخذ منهم علی کره و هم إذا أنفقوا فیه أنفقوا بغیر نیة و لا عزیمة فتصیر نفقتهم غرامة و عذابا من حیث لا یستحقون علیها أجرا و فی هذا الوجه نظر. (1)

ص: 134

باید دانست همه وجوهی که آن­ها را در مورد این آیه نقل کردیم، جز جواب تقدیم و تأخیر، صحتشان مبتنی بر این است که «الحیاۀ الدنیا»، [از جهت نحوی] ظرف عذاب باشد. اما ما نیازی نداریم که خود را با این جواب­ها به زحمت بیاندازیم؛ زیرا ما «الحیاۀ» را ظرف عذاب قرار نمی­دهیم، بلکه آن را ظرف برای کاری که با اموال و اولاد انجام شده و متعلق به آن دو است قرار می­دهیم؛ زیرا اولاً ما می­دانیم که باید از معنای ظاهری «لیعذبهم بها» دست برداریم؛ زیرا اموال و اولاد به خودی خود عذاب نیستند؛پس بنابر سایر تأویل­ها مقصود کاری است که با آن دو شده و به آن دو نسبت داده شده است، حال یا انفاق است، یا مصیبت و غمی است که بر آن­ها وارد شده است، و یا اباحه غنیمت آن اموال و بیرون آوردن آن­ها از دست مالکینشان است، و تقدیر آیه به این صورت است: خداوند اراده کرده است که آنان را با فلان چیز و فلان کس که از اموال و اولاد آن­هایند و به آن­ها اتصال دارند عذاب کند. و اگر این توجیه صحیح باشد، «الحیاۀ الدنیا» می­تواند ظرف برای کارهای زشتی که با اموال و اولاد خود کرده­اند و موجب غضب و خشم خداوند شده است باشد، مانند انفاق اموال در راه معاصی و واداشتن فرزندان به کفر. بنابراین توجیه تقدیر کلام این­گونه است: خداوند اراده کرده است که آنان را به سبب کارهایی که در زندگانی دنیوی با اموال و اولادشان کرده­اند عذاب کند.

اما این سخن خداوند متعال [که فرمود]: «وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ»(1){و جانشان در حال کفر بیرون رود}، «تزهق» در آن به معنای باطل شدن و خارج شدن است؛ یعنی آنان در حال کفر می­میرند، و این، چنان­چه گمان کرده­اند به معنای آن نیست که اگر خداوند اراده کرده باشد که جان آن­ها در این حال از بدنشان خارج شود، پس خود این حال را هم خواسته است. درباره این قسمت از آیه وجه دیگری نیز گفته شده است و آن این­که «وَ هُمْ کافِرُونَ» [از جهت نحوی] حال از بیرون رفتن جان­های آنان نیست، بلکه گویا کلامی جدید است و تقدیر سخن ­چنین است: اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد، جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله این­ها عذابشان کند و جانشان بیرون رود، با همه این­ها، آن­ها در کفر [باقی] می­مانند و به دوزخ برده خواهند شد، و فائده این سخن این است که آن­ها علاوه بر عذاب دنیوی، در آخرت نیز عذاب می­شوند. در این توجیه، معنای «تزهق انفسهم» مشقت شدید و زحمت سخت است.

مؤلف گوید: بعضی از روایاتی که درباره معنای قضا و قدر هستند، پیش از این در بخش بداء آورده شد.

ص: 135

ثم اعلم أن جمیع الوجوه التی حکیناها فی هذه الآیة إلا جواب التقدیم و التأخیر مبنیة علی أن الحیاة الدنیا ظرف للعذاب و ما یحتاج عندنا إلی جمیع ما تکلفوه إذا لم نجعل الحیاة ظرفا للعذاب بل جعلناها ظرفا للفعل الواقع بالأموال و الأولاد المتعلق بهما لأنا قد علمنا أولا أن قوله لیعذبهم بها لا بد من الانصراف عن ظاهره لأن الأموال و الأولاد أنفسهما لا تکون عذابا فالمراد علی سائر وجوه التأویل الفعل المتعلق بها و المضاف إلیها سواء کان إنفاقها أو المصیبة بها و الغم علیها أو إباحة غنیمتها و إخراجها عن أیدی مالکیها و کان تقدیر الآیة إنما یرید الله لیعذبهم بکذا و کذا مما یتعلق بأموالهم و أولادهم و یتصل بها و إذا صح هذا جاز أن تکون الحیاة الدنیا ظرفا لأفعالهم القبیحة فی أموالهم و أولادهم التی تغضب الله و تسخطه کإنفاقهم الأموال فی وجوه المعاصی و حملهم الأولاد علی الکفر فتقدیر الکلام إنما یرید الله لیعذبهم بفعلهم فی أموالهم و أولادهم الواقع ذلک فی الحیاة الدنیا و أما قوله تعالی وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ فمعناه تبطل و تخرج أی أنهم یموتون علی الکفر لیس یجب إذا کان مریدا لأن تزهق أنفسهم و هم علی هذه الحال أن یرید الحال نفسها علی ما ظنوه (1)و قد ذکر فی ذلک وجه آخر و هو أن لا یکون قوله وَ هُمْ کافِرُونَ حالا لزهوق أنفسهم بل یکون کأنه کلام مستأنف و التقدیر فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ مع ذلک کله کافِرُونَ صائرون إلی النار و تکون الفائدة أنهم مع عذاب الدنیا قد اجتمع علیهم عذاب الآخرة و یکون معنی تزهق أنفسهم المشقة الشدیدة و الکلفة الصعبة.

أقول قد مضی بعض الأخبار فی معنی القدر و القضاء فی باب البداء.

ص: 135

باب چهارم : أجل­ها

آیات

«وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا»(1){و هیچ نفسی جز به فرمان خدا نمیرد [خداوند مرگ را] به عنوان سرنوشتی معین [مقرر کرده است]}.

«یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ»(2){می گفتند اگر ما را در این کار اختیاری بود [و وعده پیامبر واقعیت داشت]، در این­جا کشته نمی شدیم؛ بگو اگر شما در خانه های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه­های خویش می رفتند}.

«هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ»(3){اوست کسی که شما را از گل آفرید، آن­گاه مدتی را [برای شما عمر] مقرر داشت و اجل حتمی نزد اوست، با این همه [بعضی از] شما [در قدرت او] تردید می کنید}.

«وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»(4){و برای هر امتی اجلی است؛ پس چون اجلشان فرا رسد، نه [می توانند] ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش}.

«لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»(5){هر امتی را زمانی [محدود] است؛ آن­گاه که زمانشان به سر رسد، پس نه ساعتی [از آن] تأخیر کنند و نه پیشی گیرند}.

«وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ * ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ»(6){و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر این­که برای آن أجلی معین بود * هیچ امتی از أجل خویش نه پیش می افتد و نه پس می ماند}.

«وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»(7){و اگر خداوند مردم را به [سزای] ستمشان مؤاخذه می کرد، جنبنده ای بر روی زمین باقی نمی گذاشت، لیکن [کیفر] آنان را تا وقتی معین باز پس می اندازد و چون أجلشان فرا رسد، ساعتی آن را پس و پیش نمی توانند افکنند}.

«فَلا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا»(8){پس بر ضد آنان شتاب مکن که ما [روزها] را برای آن­ها شماره می کنیم}.

«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی»(9){و اگر سخنی از پروردگارت پیشی نگرفته و موعدی معین مقرر نشده بود، قطعاً [عذاب آن­ها] لازم می آمد}.

«وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ»(10){و اگر سرآمدی معین نبود، قطعاً عذاب به آنان می رسید و بی آن­که خبردار شوند غافل­گیرشان می کرد}.

«وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ»(11){و هیچ سال­خورده ای عمر دراز نمی یابد و از عمرش کاسته نمی شود مگر آن­که در کتابی [مندرج] است. در حقیقت این [کار] بر خدا آسان است}.

«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»(12){و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب] از جانب پروردگارت تا زمانی معین پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود}.

«وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها»(13){و[لی] هر کس أجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند}.

ص: 136

«وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(1){و [أجل] شما را تا وقتی معین به تأخیر اندازد، اگر بدانید چون وقت مقرر خدا برسد، تأخیر بر نخواهد داشت}.

تفسیر

رازی گفته است: در تفسیر إذن اختلاف وجود دارد [و چند معنا محتمل است]:

[احتمال] اول این­که إذن همان امر باشد و یعنی خداوند به فرشته مرگ امر می­کند تا ارواح را قبض کند و هیچ­کس بدون این امر نمی­میرد.

[احتمال] دوم این­که مقصود از آن امر تکوینی باشد؛ مانند این سخن خداوند متعال: أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(2){همین قدر که به آن می گوییم باش، بی درنگ موجود می شود}، و هیچ­کس جز خداوند مرگ و زندگی را مقدر نمی­کند.

[احتمال] سوم این­که إذن به معنای واگذاشتن و رها کردن و عدم مانع شدن از طریق زور و اجبار باشد که این سخن خداوند متعال: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(3){هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند} نیز به همین معنا تفسیر شده است و معنایش این است که بدون واگذاشتن خداوند نمی­توانستند؛ چرا که خداوند متعال می­توانست به زور مانع آنان شود.

[احتمال] چهارم این­که إذن به معنای علم باشد و معنای آیه این باشد که هر کسی در هر زمانی که می­میرد، خداوند می­داند که مرگش در آن وقت واقع می­شود.

[احتمال] پنجم نیز سخن ابن عباس است که گفته است مقصود از إذن همان قضا و قدر است؛ چرا که هیچ چیز جز به مشیت خداوند واقع نمی­­شود و این آیه نشان می­دهد که کسی که کشته شده است، به أجل خود مُرده است و تغییر أجل­ها غیر ممکن است. در این­جا نقل سخن از رازی به پایان می­رسد.

«لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ»(4){می گفتند

اگر ما را در این کار اختیاری بود} یعنی در آن­چه که پیامبر صلی الله علیه و آله به ما وعده داده بود، یا یعنی اگر ما مختار بودیم، به اختیار خود خارج نمی­شدیم.

«لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ»(5){ کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه­های خویش می رفتند}، طبرسی رحمه الله [در ذیل این آیه] گفته است: در این آیه دو قول وجود دارد: یکی این­که معنایش این باشد که ای منافقین و ای تردیدکنندگان! اگر شما نیز در خانه­هایتان می­ماندید، باز هم مؤمنانی که جنگ بر آنان واجب شده بود صبورانه و در طلب اجر به کارزار می­آمدند و می­کشتند و کشته می­­شدند و این­گونه نبود که به سبب ماندن شما، آن­ها نیز بمانند [و به جنگ نیایند].

و قول دوم این است که معنایش این است که اگر شما در منزل­های خود می­ماندید، کسانی که قتل بر آنان نوشته شده بود، یعنی أجل و مرگ و قتلشان در لوح محفوظ در آن زمان نوشته شده بود، به قتلگاه­های خود می­آمدند و این به آن جهت است که چیزی که خداوند به وقوع آن علم دارد، ناگزیر به همان صورتی که خداوند می­داند واقع می­شود. و این به معنای آن نیست که از آن جهت که خداوند علم داشته و نوشته بوده است که مشرکان به جنگ نمی­روند، پس آنان قادر بر ترک جنگ نبوده­اند؛

ص: 137

نوح: «وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(4)

زیرا خداوند همان­طور که علم داشته آنان چنین چیزی را اختیار نمی­کنند، هم­چنین علم داشته که آنان قدرت بر ترک جنگ را داشته­اند. اگر چنین [معنایی صحیح] می­بود، [می­توانستیم بگوییم که] خداوند متعال بر چیزهایی که می­داند آن­ها را انجام نمی­دهد قدرت ندارد، در حالی که گفتن این سخن کفر است.

طبرسی رحمه الله در ذیل این سخن خداوند متعال: «ثُمَّ قَضی أَجَلًا»(1){آن­گاه مدتی را مقرر داشت}، گفته است: یعنی أجلی نوشت و مقدر کرد، و در مورد «وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ»(2){و اجل حتمی نزد اوست} چند قول گفته شده است:

یکی این­که معنایش این است که [برای انسان] دو أجل وجود دارد: یکی أجل زندگی تا زمان مرگ و دیگری أجل مرگ تا برانگیخته شدن [از قبور]. نقل شده است که إبن عباس گفته است: «قَضی أَجَلًا» یعنی أجلی را از زمان تولد تا مرگ مقرر داشت «وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» یعنی و أجل دیگری که از زمان مرگ تا برانگیخته شدن می­باشد و جز خودش هیچ کس زمان آن را نمی­داند، اگر انسان، صالح باشد و صله رحم کند، خداوند أجل زندگی تا مرگ او را زیاد می­کند و اگر غیر صالح باشد و صله رحم نکند، خداوند أجل زندگی او را کم و به أجل برانگیخته شدنش اضافه می­کند، و این همان سخن خداوند است [که فرمود]: «وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ»(3){و هیچ سال­خورده ای عمر دراز نمی یابد و از عمرش کاسته نمی شود مگر آن­که در کتابی [مندرج] است}.

قول دوم این است که مقصود از «ثُمَّ قَضی أَجَلًا»، أجلی است که اهل دنیا تا هنگامی که می­میرند، در آن زنده­اند و مقصود از «وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ»، آخرت است، زیرا آخرت، زمانی ادامه­دار و دائمی و بی­نهایت است.

قول سوم این است که «أَجَلًا» به معنای أجل مخلوقاتی که از دنیا رفته­اند و «أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» به معنای أجل­های کسانی که زنده­اند باشد.

قول چهارم این که مقصود از «قَضی أَجَلًا»، خواب باشد که روح در آن قبض می­شود و سپس هنگام بیداری برمی­گردد، و منظور از «أَجَلٌ مُسَمًّی»، أجل مرگ باشد. معنای لغوی أجل، وقت است، و أجلِ حیات، زمانی است که در آن حیات وجود دارد و أجل موت و قتل زمانی است که موت و قتل در آن زمان واقع می­شود، و استعمال کلمه أجل در مورد زمانی که خداوند متعال علم دارد که مکلف، اگر به قتل نرسد تا آن زمان زندگی می­کند، استعمالی حقیقی نیست و می­توان آن را مجازی دانست، و مطلبی که در احادیث آمده است که صله رحم عمر را زیاد می­کند و صدقه أجل را زیاد می­نماید و خداوند متعال أجل قوم یونس را زیاد کرد و از این قبیل چیزها، مانعی ندارد.

طبرسی رحمه الله در مورد این سخن خداوند متعال: وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ»(4){و برای هر امتی اجلی است} گفته است: یعنی هر گروه و اهل هر دوره­ای زمانی برچیده می­شوند. و گفته شده مقصود از أجل [در این آیه]، أجل عمر است و معنای آیه، زمان حیات هر ملت است.

«لا یَسْتَأْخِرُونَ»(5)

یعنی نه می توانند ساعتی آن را پس اندازند و نه می­توانند ساعتی به پیش اندازند. گفته شده معنای آن این است که آنان طلب تأخیر در آن وقت را نمی­کنند، چون [از اجابت طلب خود] مأیوسند و طلب تقدم آن را نیز نمی­کنند.

ص: 138

ترک القتال من حیث علم الله ذلک منهم و کتبه لأنه کما علم أنهم لا یختارون ذلک علم أنهم قادرون و لو وجب ذلک لوجب أن لا یکون تعالی قادرا علی ما علم أنه لا یفعله و القول بذلک کفر.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی ثُمَّ قَضی أَجَلًا أی کتب و قدر أجلا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قیل فیه أقوال أحدها أنه یعنی بالأجلین أجل الحیاة إلی الموت و أجل الموت إلی البعث و روی ابن عباس قال قَضی أَجَلًا من مولده إلی مماته وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ من الممات إلی البعث لا یعلم أحد میقاته سواه فإذا کان الرجل صالحا واصلا لرحمه زاد الله له فی أجل الحیاة من أجل الممات إلی البعث و إذا کان غیر صالح و لا واصل نقصه الله من أجل الحیاة و زاد فی أجل المبعث قال و ذلک قوله وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ و ثانیها أنه الأجل الذی یحیی به أهل الدنیا إلی أن یموتوا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ یعنی الآخرة لأنها أجل ممدود دائم لا آخر له.

و ثالثها أن أَجَلًا یعنی به أجل من مضی من الخلق وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ یعنی به آجال الباقین.

و رابعها أن قوله قَضی أَجَلًا عنی به النوم یقبض الروح فیه ثم یرجع عند الیقظة و الأجل المسمی هو أجل الموت و الأصل فی الأجل هو الوقت فأجل الحیاة هو الوقت الذی یکون فیه الحیاة و أجل الموت أو القتل هو الوقت الذی یحدث فیه الموت أو القتل و ما یعلم الله تعالی أن المکلف یعیش إلیه لو لم یقتل لا یسمی أجلا حقیقة و یجوز أن یسمی ذلک مجازا و ما جاء فی الأخبار من أن صلة الرحم تزید فی العمر و الصدقة تزید فی الأجل و أن الله تعالی زاد فی أجل قوم یونس و ما أشبه ذلک فلا مانع من ذلک و قال فی قوله تعالی وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ أی لکل جماعة و أهل عصر وقت لاستیصالهم و قیل المراد بالأجل أجل العمر الذی هو ملة الحیاة.

قوله لا یَسْتَأْخِرُونَ أی لا یتأخرون ساعة من ذلک الوقت و لا یتقدمون ساعة.

و قیل معناه لا یبطلون التأخر عن ذلک الوقت للإیاس عنه و لا یطلبون التقدم و معنی

ص: 138

«جَاء أَجَلُهُمْ» نیز یعنی أجلشان نزدیک شد، چنان­چه وقتی که تابستان نزدیک می­شود، می­گویند تابستان آمد.

این سخن خداوند متعال: «وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ»(1){و اگر وعده ای از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود}، یعنی وعده خداوند در این­که عذاب قوم تو را به تأخیر انداخته است و در این­که تا وقتی که تو در میان آن­ها هستی، آن­ها را عذاب نکند. «لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ» یعنی کار عذاب و برچیدن آنان را تمام می­کرد. گفته شده معنایش این است که اگر نبود حکم خداوند مبنی بر تأخیر [و مهلت­دادن به] آنان تا زمان تمام شدن أجل­هایشان، قبل از رسیدن أجل­هایشان در میانشان حکم می­کرد.

روایات

روایت 1.

تفسیر قمی: إبن مسکان نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: أجل مقضی، أجلی محتومی است که خداوند آن را قضا کرده و حتمی نموده است، و أجل مسمی، أجلی است که بَداء در آن راه دارد و خداوند اگر بخواهد آن را جلو می­اندازد و اگر بخواهد به تأخیر می­اندازد، ولی در أجل محتوم تقدیم و تأخیر راه ندارد.

تفسیر قمی: «إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ»(2){مگر این­که برای آن أجلی معین بود}، یعنی أجلی که نوشته شده است.

روایت 2.

تفسیر قمی: أبی­بصیر نقل کرده، امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها»(3){و[لی] هر کس أجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند} فرمودند: همانا کتاب­هایی غیر حتمی نزد خداوند وجود دارد که هر کدام را بخواهد، پیش می­اندازد و هر کدام که بخواهد را به تأخیر می­افکند. هنگامی که شب قدر فرا رسد، همه چیزها را تا شب قدر بعد نازل می­کند و این معنای آن سخن خداوند است که فرمود: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها». یعنی زمانی که آن را نازل کند و کاتبین آسمان­ها آن را بنویسند، که دیگر آن را به تأخیر نمی­اندازد.

روایت 3.

تفسیر عیاشی: مسعدۀ بن صدقۀ نقل کرده، امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند متعال: «ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ»(4){ آن­گاه مدتی را [برای شما عمر] مقرر داشت و أجل حتمی نزد اوست} فرمودند: أجل­هایی که مسمی نیستند، غیر حتمی­اند و خداوند هر کدام از آن­ها را که بخواهد، به پیش می­اندازد و هر کدام را که بخواهد، به تأخیر می­افکند. اما أجل مسمی همان است که خداوند وقوع آن را در فاصله بین شب قدر تا شب قدر سال آینده، اراده کرده است و این همان سخن خداوند است که فرمود: «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»(5){ پس چون اجلشان فرا رسد، نه [می توانند] ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش}.

روایت 4.

أمالی شیخ طوسی: حمران نقل کرده،

ص: 139

جاء أجلهم قرب أجلهم کما یقال جاء الصیف إذا قارب وقته.

قوله تعالی وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ أی فی تأخیر العذاب عن قومک و أنه لا یعذبهم و أنت فیهم لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ أی لفرغ من عذابهم و استیصالهم و قیل معناه لو لا حکم سبق من ربک بتأخیرهم إلی وقت انقضاء آجالهم لقضی بینهم قبل انقضاء آجالهم.

امام صادق علیه السلام فرمودند: [أجل] مسمی یعنی آن [أجلی] که برای فرشته مرگ در شب قدر معین شده است و همان [أجلی] است که خداوند درباره­اش فرموده است: «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»{ پس چون اجلشان فرا رسد، نه [می توانند] ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش}، اما خداوند در أجل دیگر[ی که سخن از آن آمده است] مشیت دارد و اگر بخواهد آن را به پیش می­اندازد و اگر بخواهد به تأخیر می­افکند.

روایت 5.

أمالی شیخ طوسی: مفضل نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند متعال برای انسان مؤمن، أجلی قرار نداده است و تا هر زمان که دوست داشته باشد او را زنده نگاه ­می­دارد. وقتی زمانی می­رسد که خداوند متعال می­داند زندگی بیش از آن موجب خرابی دینش می­شود، او را به اکراه به نزد خود می­برد.

روایت 6.

فضیل بن یسار از طریق مردی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: آن­هایی که به سبب گناهانشان می­میرند، بیشتر از کسانی­اند که به سبب رسیدن أجل­هایشان می­میرند و کسانی که به سبب نیکی­هایشان زنده هستند، بیش از آن­هایی که به سبب عمرهایشان زنده­اند می­باشند.

روایت 7.

دعوات راوندی: امام صادق علیه السلام فرمودند: مردم بیش از آن که به سبب عمرشان زنده بمانند به سبب نیکی­هایشان زنده­اند و بیش از آن که به سبب أجل­هایشان بمیرند، به سبب گناهانشان می­میرند.

روایت 8.

نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: همراه هر انسانی دو فرشته وجود دارد که او را حفظ می­کنند؛ هنگامی که قَدَر خداوند سر رسد، او را با أجلش رها می­کننند. همانا أجل دژی استوار است.

روایت 9.

تفسیر عیاشی: حمران نقل کرده، از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ»(1){ آن­گاه مدتی را [برای شما عمر] مقرر داشت و أجل حتمی نزد اوست} پرسیدم؛ ایشان فرمودند: مقصود همان دو أجل است؛ أجل غیر حتمی که خداوند هر چه بخواهد در مورد آن می­کند، و أجل حتمی.

روایت 10.

تفسیر عیاشی: حصین نقل کرده، امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند: «قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» فرمودند: أجل اولی، همان است که خداوند آن را برای فرشتگان و رسولان و پیامبران فاش می­کند و أجل مسمی آن است که نزد خودش است و از مخلوقات پوشیده می­دارد.

توضیح

ظاهر بعضی از روایات این است که أجل اول [موجود در این آیه]، أجل محتوم و دومی غیر محتوم است، و ظاهر بعضی دیگر، عکس این است. می­توان این دو دسته روایات را این­گونه با هم سازش داد: معنای این­که خداوند متعال«قَضی أَجَلًا»، این است که آن را به پیامبران و حجت­های خویش علیهم السلام گفته است و به آنان خبر داده است که حتمی است و قابل تغییر نیست، و [علاوه بر این،] أجل مسمایی نیز نزد خداوند وجود دارد که فرموده غیر محتوم است و این همان است که در آن بداء می­کند و به همین جهت خداوند متعال فرموده است:

ص: 140

الْحُسَیْنِ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلْ لِلْمُؤْمِنِ أَجَلًا فِی الْمَوْتِ یُبْقِیهِ مَا أَحَبَّ الْبَقَاءَ فَإِذَا عَلِمَ مِنْ أَنَّهُ سَیَأْتِی بِمَا فِیهِ بَوَارُ دِینِهِ (1)قَبَضَهُ إِلَیْهِ تَعَالَی مُکْرَهاً.

«عِنْدَهُ»، که یعنی هیچ­کسی را بر آن آگاه نکرده است. و از آن روی به آن مسمی گفته است که فقط بعد از این­که آن را بگوید معین می­شود. پس أجلی که آن را نگفته است، غیر حتمی است. و بداء نیز در مورد أجلی واقع می­شود که آن را به صورت غیر حتمی فرموده است. محتمل است که مقصود از مسمی، أجلی باشد که آن را گفته و وصف به محتومیت کرده است، پس معنای آیه این است که خداوند أجلی محتوم را مقرر کرد، یعنی از حتمی بودن آن خبر داد و أجل دیگری هست که خداوند آن را به محتومیت وصف نموده است. بنابراین مشخص می­شود که خداوند أجل غیر حتمی را [به حجت­های خود] خبر داده است که همان اجل غیر مسمی است، نه آن أجلی که اول فرموده است. نتیجه این دو احتمال که به هم نزدیک هستند، این است که هر دو أجل محتوم هستند و خداوند یکی از آن­ها را [به حجت­های خود] گفته است و آن دیگری را نگفته است. از این آیه معلوم می­شود که أجل دیگری غیر از این دو أجل نیز وجود دارد که غیر حتمی است. ممکن است أجل اولی عام باشد و بنابراین باید در روایت إبن مسکان تکلّفی مرتکب شویم [و بگوییم مقصود، أجلی است] که گاهی اوقات محتوم است. ظاهر بیشتر روایات این است که أجل اولی، غیر محتوم و أجل مسمی، محتوم است.

روایت 11.

تفسیر عیاشی: حماد بن موسی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»(1){خدا آن­چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و اصل کتاب نزد اوست} سؤال شد؛ ایشان فرمودند: آن کتاب، کتابی است که خداوند هر چه بخواهد در آن محو یا اثبات می­کند، به همین جهت است که دعا می­تواند قضای خداوند را برگرداند و آن دعایی که قضا به وسیله آن برگردانده می­شود، در آن کتاب نوشته شده است، تا زمانی که نوشته­های موجود در آن به أُم الکتاب منتقل شود که پس از آن، دعا تأثیری در آن نمی­کند.

توضیح

شاید مقصود از "در آن کتاب نوشته شده است" این باشد که این حکم تا زمانی که با قضای حتمی موجود در لوح، موافق گردد ثابت است، ولی زمانی که با آن یکسان شود، دیگر دعا سودی ندارد. محتمل است که معنایش این باشد که خود آن دعایی که قضا را برمی­گرداند نیز از اسباب مقدر است؛ بنابراین دعا منافاتی با قضا و قدر ندارد.

روایت 12.

تفسیر عیاشی: حسین بن یزید از امام صادق و ایشان از پدرشان علیهما السلام نقل کرده­اند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: انسان صله رحم می­کند در حالی که سه سال از عمرش باقی مانده است، و خداوند [به سبب این صله رحم، باقی­مانده] عمرش را به سی وسه سال افزایش می­دهد. و انسان قطع رحم می­کند در حالی که سی و سه سال از عمرش باقی مانده است، و خداوند [به سبب این قطع رحم، باقی­مانده] عمرش را به سه سال یا کمتر کاهش می­دهد. حسین[، راوی این حدیث، هم­چنین] نقل کرده است: امام صادق علیه السلام همواره این آیه را می­خواندند: «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»(2){خدا

آن­چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و اصل کتاب نزد اوست}.

روایت 13.

نهج البلاغۀ: از سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام، هنگامی که ایشان را از نیرنگ [و غافل­گیری] بیم دادند: از جانب خداوند بر روی من دژی

ص: 141

عِنْدَهُ أی لم یطلع علیه أحدا بعد و إنما یطلق علیه المسمی لأنه بعد الإخبار یکون مسمی فما لم یسم فهو موقوف و منه یکون البداء فیما أخبر لا علی وجه الحتم و یحتمل أن یکون المراد بالمسمی ما سمی و وصف بأنه محتوم فالمعنی قضی أجلا محتوما أی أخبر بکونه محتوما و أجلا آخر وصف بکونه محتوما عنده و لم یخبر الخلق بکونه محتوما فیظهر منه أنه أخبر بشی ء لا علی وجه الحتم فهو غیر المسمی لا الأجل الذی ذکر أولا و حاصل الوجهین مع قربهما أن الأجلین کلیهما محتومان أخبر بأحدهما و لم یخبر بالآخر و یظهر من الآیة أجل آخر غیر الأجلین و هو الموقوف و یمکن أن یکون الأجل الأول عاما فیرتکب تکلف فی خبر ابن مسکان بأنه قد یکون محتوما و ظاهر أکثر الأخبار أن الأول موقوف و المسمی محتوم.

استوار وجود دارد که زمانی که روز [مرگ]م فرا رسد، از روی من برداشته می­شود و مرا تسلیم [مرگ] می­کند؛ در آن زمان، دیگر نه تیری به خطا می­رود و نه زخمی بهبود می­یابد.

توضیح

"غیلۀ"، به معنای کشته شدن غافل­گیرانه است، و "طاش السهم"، یعنی تیر به هدف نخورد.

روایت 14.

نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: أجل [انسان] برای حفاظت او کافی است.

یک دنباله:

مؤلف گوید

روایاتی که دال بر حقیقت این دو أجل و توضیح درباره آن­ها هستند، پیش از این در بخش بداء از کتاب توحید آورده شد. محقق طوسی رحمه الله در تجرید گفته است: أجل حیوان، زمانی است که خداوند علم دارد در آن وقت زندگی­اش به پایان می­رسد. در مورد [أجلِ] کسی که کشته شده است، اگر کشته نمی­شد، دو احتمال موجود است، و گاهی ممکن است أجل مکلف، لطف به دیگران باشد نه خود او.

علامه رحمه الله در شرح این سخن خواجه نوشته است: مردم در مورد کسی که کشته شده است اگر کشته نمی­شد، اختلاف دارند؛ جبری­ها می­گویند: [اگر کشته نمی­شد نیز] قطعاً می­مرد، که این قول أبی­هذیل علاف است. بعضی از [پیروان مکتب] بغدادی­ها گفته­اند: [اگر کشته نمی­شد،] حتماً زنده می­ماند. و بیشتر محققان گفته­اند: شاید زنده می­ماند و شاید می­مرد. سپس خود آن­ها [- محققان] نیز اختلاف کرده­اند؛ عده­ای گفته­اند: اگر معلوم باشد که در صورت کشته نشدن زنده می­ماند، [باید بگوییم] او دو أجل دارد. جبائی­ها و پیروان آن­ها و أبوالحسین بصری گفته­اند: أجل او همان وقتی است که در آن کشته می­شود و اگر کشته نمی­شد أجل دیگری نداشت و اکنون [که کشته شده است،] آن زمانی که [در صورت کشته نشدن] تا آن هنگام زنده می­ماند، أجل حقیقی او نیست، بلکه اجل فرضی اوست. کسانی که مرگ او را واجب دانسته­اند [و گفته­اند: اگر کشته نمی­شد، قطعاً می­مرد]، دلیلشان این است که اگر نمیرد، لازم می­آید که خلاف آن­چه که خدا به آن علم دارد واقع شود و این محال است. و آن­هایی که زنده ماندن او را واجب دانسته­اند [و گفته­اند: اگر کشته نمی­شد، حتماً زنده می­ماند] دلیلشان این است که اگر بمیرد، [می­توانیم بگوییم] کسی که گوسفند دیگری را ذبح کرده است، شخصی نیکوکار است و بر او لازم نیست که تاوان آن را بدهد؛ چرا که چیزی از [زمان] زندگی او را کم نکرده است.

جواب اولی همان است که پیش از این گذشت که علم [نمی­تواند] در معلوم تأثیر می­کند، و جواب دومی این است که ملازمه ای [بین آن دو] وجود ندارد، زیرا اگر گوسفند [بدون این که کسی آن را ذبح کند] می­مرد، مالک آن مستحق عوض­های زائدی که خداوند متعال در عوض [از دست دادن مالش] به او می­داد می­گشت،

ولی حالا که آن دیگری آن را ذبح کرده است، آن عوض­های زائد به او نمی­رسد. و وجوب تاوان نیز به جهت مخالفت با شارع است، زیرا حتی اگر می­دانسته که [اگر هم آن را نکشد،] می­میرد، کشتن آن بر او حرام است،. به همین جهت اگر انسانِ راست­گویی خبر دهد که زید مرده است، برای هیچ­کس جایز نیست که او را به قتل برساند. ایشان رحمه الله سپس گفته است: و بعید نیست که أجل شخصی، نسبت به مکلفین دیگر لطف باشد، ولی ممکن نیست برای خود مکلف نیز لطف باشد؛ زیرا أجل یا در معنای عمر و حیات استعمال می­شود و یا در معنای مرگ، [معنای] اولی که لطف نیست؛

ص: 142

حَصِینَةً فَإِذَا جَاءَ یَوْمِی انْفَرَجَتْ عَنِّی وَ أَسْلَمَتْنِی فَحِینَئِذٍ لَا یَطِیشُ السَّهْمُ وَ لَا یَبْرَأُ الْکَلْمُ (1)

زیرا عمر و حیات سبب می­شود که مکلف بتواند تکالیفش را انجام دهد، و لطف چیزی بیش از امکان انجام تکلیف است. و معنای دوم نیز سبب قطع تکلیف می­شود و مکلف نمی­تواند بعد از عمرش به چیزی تکلیف شود تا به سبب آن­چه که بعد از عمر به آن تکلیف می­شود، لطفی در حق او صورت گرفته باشد. هم­چنین لطف نمی­تواند نسبت به چیزی که [زمان آن] گذشته است لطف باشد.

مؤلف گوید: پوشیده نیست که جواب ایشان رحمه الله که گفتند علم نمی­تواند [در معلوم] تأثیر کند، ربطی به سؤال ندارد، بلکه جواب [صحیح] این است [که بگوییم:] با این فرض لازم می­آید که به هر حال چیزی خلاف علم خداوند روی دهد؛ زیرا کسی که خدا علم دارد که به زودی کشته خواهد شد، اگر به سببی غیر از کشته شدن بمیرد، بر خلاف علم خداوند متعال است. اما این­که خداوند در هر حال به مرگ او علم داشته باشد، مسلم نیست. اما این­که علامه گفت که لطف نمی­تواند نسبت به چیزی که [زمان آن] گذشته است لطف باشد، می­توان آن را رد کرد؛ زیرا ممکن است از این جهت که مکلف می­داند مرگ واقع می­شود، سبب پرهیز او از بیشتر محرمات شود و لطف باشد. مگر این­که گفته شود که لطف همان علم به وقوع اصل مرگ است، اما خصوص أجل معین، چون اغلب [انسان­­ها] به آن علمی ندارند، نمی­تواند از این جهت نیز لطف باشد، و می­توان کلام محقق طوسی را نیز بدون هیچ تکلفی بر همین احتمال حمل کرد.

باب پنجم : رزق­ها و قیمت­ها

اشاره

باب 5 الأرزاق و الأسعار

آیات

«وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1)

{و خدا به هر که بخواهد بی شمار روزی می دهد}.

«إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(2)

{خداست که خدا به هر کس بخواهد بی شمار روزی می دهد}.

«وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها»(3)

{و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [این­که] روزیش بر عهده خداست}.

«اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ»(4)

{خدا روزی را برای هر که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند}.

«إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً»(5)

{بی گمان پروردگار تو برای هر که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند، در حقیقت او به [حال] بندگانش آگاه بیناست}.

ص: 143

تمکین له من التکلیف و اللطف زائد علی التمکین و أما الثانی فهو قطع للتکلیف فلا یصح أن یکلف بعده فیکون لطفا له فیما یکلفه من بعد و اللطف لا یصح أن یکون لطفا فیما مضی انتهی.

أقول لا یخفی ما فی قوله رحمه الله العلم لا یؤثر فإنه غیر مرتبط بالسؤال بل الجواب هو أنه یلزم خلاف العلم علی هذا الفرض علی أی حال فإن من علم الله أنه سیقتل إذا مات بغیر قتل کان خلاف ما علمه تعالی و أما علمه بموته علی أی حال فلیس بمسلم و أما قوله و اللطف لا یصح أن یکون لطفا فیما مضی فیمکن منعه بأنه یمکن أن یکون لطفا من حیث علم المکلف بوقوعه فیردعه عن ارتکاب کثیر من المحرمات إلا أن یقال اللطف هو العلم بوقوع أصل الموت فأما خصوص الأجل المعین فلعدم علمه به غالبا لا یکون لطفا من هذه الجهة أیضا و یمکن تطبیق کلام المصنف علی هذا الوجه من غیر تکلف.

«لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(1)

{قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است}.

«وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(2)

{و اوست که بهترین روزی دهندگان است}.

«وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(3)

{و خدا[ست که] هر که را بخواهد بی حساب روزی می دهد}.

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(4)

{و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمل روزی خود شوند، خداست که آن­ها و شما را روزی می دهد و اوست شنوای دانا}.

«اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(5)

{خدا بر هر کس از بندگانش که بخواهد روزی را گشاده می گرداند و [یا] بر او تنگ می سازد؛ زیرا خدا به هر چیزی داناست}.

«أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(6)

{آیا ندانسته اند که [این] خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد فراخ یا تنگ می گرداند!؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند عبرت­هاست}.

«قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ»(7)

{بگو کیست که شما را از آسمان­ها و زمین روزی می دهد!؟ بگو خدا}.

«قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(8)

{بگو پروردگار من است که روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند، لیکن بیشتر مردم نمی دانند}.

«قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(9)

{بگو در حقیقت پروردگار من است که روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا برای او تنگ می گرداند و هر چه را انفاق کردید عوضش را او می دهد و او بهترین روزی دهندگان است}.

«أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(10)

{آیا ندانسته اند که خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند، قطعاً در این [اندازه گیری] برای مردمی که ایمان دارند نشانه هایی [از حکمت] است}.

«لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(11)

{کلیدهای آسمان­ها و زمین از آن اوست؛ برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. اوست که بر هر چیزی داناست}.

«وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ»(12)

{و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلماً در زمین سر به عصیان برمی دارند، لیکن آن­چه را بخواهد به اندازه ای [که مصلحت است] فرو می فرستد. به راستی که او به [حال] بندگانش آگاه بیناست}.

«أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»(13)

{آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند!؟ ما [وسایل] معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم}.

«وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ * فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ»(14)

{و روزی شما و آن­چه وعده داده شده اید در آسمان است * پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین که واقعاً او حق است همان گونه که خود شما سخن می گویید}.

تفسیر

طبرسی رحمه الله در ذیل این سخن خداوند متعال: «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(15){و

خدا به هر که بخواهد بی شمار روزی می دهد} گفته است: در این آیه چند قول وجود دارد:

یکی این­که معنای آن این است که خداوند آن­قدر زیاد و وسیع به آنان روزی می­دهد که به جهت زیادی حساب در آن داخل نمی­شود.

ص: 144

الحج: «لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(58)

المؤمنین: «وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(72)

النور: «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(38)

العنکبوت: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(6) (و قال تعالی): «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(62)

الروم: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(37)

سبأ: «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ»(34) (و قال تعالی): «قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(36) (و قال تعالی): «قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(39)

الزمر: «أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(52)

حمعسق: «لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(12) (و قال تعالی): «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ»(27)

الزخرف: «أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»(32)

الذاریات: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ* فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ»(22-23)

قول دوم این که خداوند روزی­های بندگان در دنیا را در مقابل اعمال و ایمان و کفرشان نمی­دهد، بنابراین دادن روزی زیاد به کافران نشان­دهنده منزلت آنان نزد خداوند نیست. و اگر بگوییم مقصود روزی­های آخرت است، معنای آیه این می­شود که خداوند در آخرت به مؤمنان به اندازه اعمال سابقشان پاداش نمی­دهد، بلکه از روی فضلش، و بیش از اندازه به آنان پاداش می­دهد.

قول سوم این که خداوند به اندازه­ای عطا می­کند که کسی به سبب اندازه آن او را مؤاخذه نمی­کند و یا از او سؤالی نمی­کند و به سبب آن پاداش و عوضی [از بندگان] خواسته نمی­شود.

قول چهارم این­که خداوند به مقداری عطا می­کند که حساب آن قابل ضبط نیست و عددی معادل آن وجود ندارد؛ زیرا میزان عطایی که خداوند بر آن قادر است، نامتناهی و غیر محصور است، بنابراین عطای خداوند از میان مقداری متناهی نیست که بعد از عطا، از آن کم شود، چنان­چه کسی هزار عدد از دو هزار یا ده عدد از صد را ببخشد.

قول پنجم این که معنایش این است که خداوند به اهل بهشت به مقداری نامتناهی و خارج از حساب عطا می­کند.

بیضاوی در ذیل این سخن خداوند متعال: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ»(1){و روزی شما و آن­چه وعده داده شده اید در آسمان است} گفته است: یعنی اسباب روزی شما در آسمان است، یا تقدیر روزی شما در آسمان است. گفته شده مقصود از آسمان، ابر و مقصود از رزق، باران است؛ زیرا باران است که سبب [حصول] خوردنی­ها می­شود. «وَ ما تُوعَدُونَ»(2){و آن­چه وعده داده شده اید} [در آسمان است]، یعنی ثواب­ها[یی که به آن وعده داده شده­اید]؛ زیرا بهشت در بالای آسمان هفتم است، یا به این جهت که اعمال و ثوابشان در آسمان مکتوب و مقدر است. گفته شده این جمله، جمله­ای مستأنفه است و خبر آن نیز جمله: «فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ»(3){پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین که واقعاً او حق است}. و مطابق این قول، ضمیر "هاء" در «إنه» به "ما" در «ما توعدون» برمی­گردد. و بنابر قول اول محتمل است که به ما برگردد، و محتمل است که به چیزهایی که در آیات قبلی ذکر شده، مانند آیات و رزق و وعید بازگردد. «مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ»(4){همان گونه که خود شما سخن می گویید}، یعنی مانند سخن گفتنتان؛ یعنی همان­گونه که شک ندارید که می­توانید سخن­ بگویید، باید در تحقق این وعده نیز شکی به خود راه ندهید. در این­جا نقل سخن بیضاوی به پایان می­رسد.

والد مؤلف، [- علامه محمد تقی مجلسی] رحمه الله گفته است: محتمل است که این تشبیه به جهت اتصال قدرت نطق انسان و فیضان و جوشش معانی از جانب مبدأ آفرینش به میزان نیاز باشد، بدون این­که انسان موضع و محل ورود آن را بداند، که در این صورت، تشبیه کامل­تر می­­شود.

روایات

روایت 1.

قرب الإسناد: ابن علوان از امام صادق و ایشان از پدرشان علیهما السلام نقل کرده­اند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: مسلّماً رزق از آسمان به زمین، و به تعداد قطرات باران، و بر هر کسی به اندازه­ای که برایش مقدر شده نازل می­شود، ولی خداوند بسیار بخشنده است؛ پس از فضلش طلب کنید!

ص: 145

و ثانیها أنه لا یرزق الناس فی الدنیا علی مقابلة أعمالهم و إیمانهم و کفرهم فلا یدل بسط الرزق علی الکفار علی منزلتهم عند الله و إن قلنا إن المراد به فی الآخرة فمعناه أن الله لا یثیب المؤمنین فی الآخرة علی قدر أعمالهم التی سلفت منهم بل یزیدهم تفضلا.

و ثالثها أنه یعطیه عطاء لا یأخذه بذلک أحد و لا یسأله عنه سائل و لا یطلب علیه جزاء و لا مکافاة.

و رابعها أنه یعطیه من العدد الشی ء الذی لا یضبط بالحساب و لا یأتی علیه العدد لأن ما یقدر علیه غیر متناه و لا محصور فهو یعطی الشی ء لا من عدد أکثر منه فینقص منه کمن یعطی الألف من الألفین و العشرة من المائة.

و خامسها أن معناه یعطی أهل الجنة ما لا یتناهی و لا یأتی علیه الحساب.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ أی أسباب رزقکم أو تقدیره و قیل المراد بالسماء السحاب و بالرزق المطر لأنه سبب الأقوات وَ ما تُوعَدُونَ من الثواب لأن الجنة فوق السماء السابعة أو لأن الأعمال و ثوابها مکتوبة مقدرة فی السماء و قیل إنه مستأنف خبره فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ و علی هذا فالضمیر لما و علی الأول یحتمل أن یکون له و لما ذکر من أمر الآیات و الرزق و الوعید مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ أی مثل نطقکم کما أنه لا شک لکم فی أنکم تنطقون ینبغی أن لا تشکوا فی تحقق ذلک انتهی.

و قال الوالد العلامة رحمه الله یحتمل أن یکون التشبیه من حیث اتصال النطق و فیضان المعانی من المبدإ بقدر الحاجة من غیر علم بموضعه و محل وروده فیکون التشبیه أکمل.

روایت 2.

عیون أخبار الرضا: أحمد بن الحسن الحسینی از امام حسن عسگری و ایشان از طریق پدرشان از جدشان از امام رضا از امام موسی کاظم علیهم السلام نقل کرده­اند، امام صادق علیه السلام از حال یکی از افراد مجلس [درس] خود جویا شدند؛ به ایشان عرض شد که او بیمار است. ایشان به قصد عیادت پیش او رفتند و بر بالای سرشان نشستند و دیدند به سختی بیمار است، به او فرمودند: به خدا حسن ظن داشته باش! او عرض کرد: ظن من به خداوند حَسَن است، اندوه من به جهت دخترانم است و اندوه آنان است که مرا بیمار کرده است. امام صادق علیه السلام فرمودند: همان امیدی که به چندین برابر شدن اعمال نیکت و پاک شدن اعمال بدت داری، همان امید را برای سامان یافتن دخترانت داشته باش؛ مگر نمی­دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که از کنار سدرۀ المنتهی می­گذشتم و به ساقه­ها و شاخه­ها آن رسیدم، دیدم که بعضی از میوه­های شاخه­های آن، مانند پستان­هایی آویزان است و از بعضی از آن­ها شیر می­چکد و از بعضی دیگر عسل می­چکد و از بعضی روغن می­چکد و از بعضی دیگر نیز چیزی شبیه به آرد خارج می­شود و از بعض دیگر لباس(1)

و از بعضی چیزی شبیه به میوه سدر خارج می­شود و همه این­ها به سمت زمین فرود می­آمدند. با خود گفتم این چیزهایی که از این چکانه­ها خارج می­شود به کجاها می­روند، در آن زمان دیگر جبرئیل همراهم نبود [که از او بپرسم]، زیرا من از مرتبه او گذشته بودم و او از من جدا شده بود. پروردگارم جلّ و عزّ، در درونم به من ندا داد که: ای محمد! این­ها را از این مکان مرتفع فرو می­ریزم تا دختران افراد مؤمن امت تو و فرزندانشان را به وسیله آن­ها غذا دهم؛ به پدران دختران بگو، خود را به جهت بی­چیزی آنان نگران نکنید که من همان­گونه که خلقشان کردم، روزی­اشان نیز می­دهم.

توضیح

"سمیذ" به معنای آرد سفید، و "إختزال" به معنای انفراد و جدا شدن است.

روایت 3.

تفسیر عیاشی: اسماعیل بن کثیر در حدیثی مرفوع نقل کرده، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی این آیه: «وَ اسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ»(2){و از فضل خدا درخواست کنید} نازل شد، اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله [در میان خود] گفتند [منظور از] این فضل چیست؟ چه کسی این

ص: 146

سؤال را از رسول خدا صلی الله علیه و آله می­پرسد؟ علی بن أبی­طالب علیه السلام فرمودند: من می­پرسم و از ایشان پرسیدند که مقصود از این فضل چیست؛ ­رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند مخلوقاتش را آفرید و روز­ی­های حلال آنان را در میانشان تقسیم کرد و روزی حرام را نیز در دسترس آنان قرار داد؛ هر کسی که حرامی کسب کند، به همان اندازه­ای که حرام کسب کرده از روزی حلالش کم می­شود و برایش محاسبه می­گردد.

روایت 4.

نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: رزق بر دو گونه است: رزقی که در پی آن می­روی، و رزقی که در پی تو می­آید و اگر تو نیز به دنبالش نروی، به تو می­رسد؛ پس تلاش سالت را بر تلاش روزت بار نکن، چرا که همان که داری برای آن روزت کافیست. اگر آن سال از عمر تو باشد [و تا پایان آن زنده باشی]، خداوندی که در عظمت بلندمرتبه است، در هر روز جدید آن­چه که برایت قسمت کرده را به تو خواهد داد و اگر آن سال از عمر تو نباشد، پس چرا برای [رسیدن به] چیزی که از آن تو نیست تلاش کنی!؟ و حال آن­که هرگز کسی زودتر از تو به رزق تو نرسد و هیچ­کس برای [ستاندن] آن بر تو غلبه نکند و هیچ­گاه آن­چه که برای تو مقدر شده، دیرتر [از موعد مقرر] به تو نرسد.

روایت 5.

تفسیر عیاشی: إبن هذیل نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند ارزاق را بین بندگانش تقسیم کرد و بخششی بزرگ را تفضل کرد و آن را بین هیچ­یک از آنان تقسیم نکرد؛ خداوند فرمود: «وَ اسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ»{و از فضل خدا درخواست کنید}.

روایت 6.

تفسیر عیاشی: ابراهیم بن أبی­البلاد از پدرش نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: هیچ­کسی نیست مگر این­که خداوند رزقی حلال برایش مقرر داشته که به سلامت به او می­رسد، از سوی دیگر روزی حرام نیز در دسترس او قرار می­گیرد، اگر از روزی حرام چیزی بخورد، خداوند از آن حلالی که برایش مقرر داشته کم می­کند. [البته] جز این دو، فضل بزرگی نیز نزد خداوند است.

روایت 7.

تفسیر عیاشی: حسین بن مسلم نقل کرده، به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! می­گویند که خواب بعد از فجر مکروه است، چرا که رزق­ها در آن زمان تقسیم می­شود؛ ایشان فرمودند: رزق­ها جیره­بندی و تقسیم­شده هستند، و خداوند فضلی دارد که آن را از طلوع فجر تا طلوع خورشید قسمت می­کند و این همان سخن اوست [که فرمود]: «وَ اسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ»{و از فضل خدا درخواست کنید}. سپس فرمودند: ذکر خداوند بعد از طلوع فجر بیشتر از پیمودن زمین [در طلب روزی]، به انسان رزق می­رساند.

روایت 8.

کافی: محمد بن أسلم از شخصی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند فرشته­ای را بر قیمت­ها گمارده است که در کمبودها به شدت بالا نروند و در فراوانی به شدت نزول نکنند.

ص: 147

یَسْأَلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَا أَسْأَلُهُ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ الْفَضْلِ مَا هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ وَ قَسَّمَ لَهُمْ أَرْزَاقَهُمْ مِنْ حِلِّهَا وَ عَرَضَ لَهُمْ بِالْحَرَامِ فَمَنِ انْتَهَکَ حَرَاماً نَقَصَ لَهُ مِنَ الْحَلَالِ بِقَدْرِ مَا انْتَهَکَ مِنَ الْحَرَامِ وَ حُوسِبَ بِهِ.

روایت 9.

کافی: ثمالی نقل کرده، امام سجاد علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ فرشته­ای را بر قیمت­ها گمارده است که امور آن­ها را تدبیر کند.

روایت 10.

کافی: إبن یزید از شخصی نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند فرشته­ای بر قیمت­ها گمارده که آن­ها را تدبیر می­کند.

روایت 11.

نهج البلاغۀ: و رزق­ها را مقدر نمود و بعضی را زیاد کرد و بعضی را کم نمود و آن­ها را به حسب تنگ­دستی و توان­­گری تقسیم کرد، و در آن­ها عدالت ورزید تا هر کسی را که می­­خواهد به آسان و سخت آن بیازماید و شکر و صبر ثروت­مند و فقیر را امتحان کند. سپس رزق­های زیاد را قرین باقی­مانده بی­چیزی­ها گردانید و در شکاف­ شادی­های آن­ها، غصه­ها و غم­ها را قرار داد و أجل­ها را آفرید و بعضی از آن­ها را طولانی کرد و بعضی را کوتاه نمود و بعضی را به پیش انداخت و بعضی را به تأخیر افکند و اسباب مرگ را به أجل­ها متصل کرد و مرگ را کشاننده ریسمان آن اسباب و قطع­کننده رشته­های حیات قرار داد.

بیان

العقابیل بقایا المرض واحدها عقبول و الأتراح الغموم و الخلج الجذب و الشطن الحبل و المرائر الحبال المفتولة علی أکثر من طاق و الأقران الحبال.

روایت 12.

عدۀ الداعی: روایت شده که امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(1){و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز این­که [با او چیزی را] شریک می گیرند} فرمودند: مثال این [شرک]، سخن کسی است که می­گوید اگر فلانی نبود، هلاک می­شدم و اگر فلانی نبود، به فلان چیز و فلان چیز نمی­رسیدم و اگر فلانی نبود، خانواده­ام تباه می­شد؛ آیا نمی­بینید که او [با این سخنش] برای خداوند در مُلکش شریکی قرار داده که او را روزی می­دهد و [بلاها را] از او دفع می­کند!؟ [راوی می­گوید:] عرض کردم: آیا [می­توانیم] بگوییم اگر خداوند به وسیله فلانی بر من منت نمی­نهاد، هلاک می­شدم؟ ایشان فرمودند: آری، این سخن و مانند آن اشکالی ندارد.

روایت 13.

کافی: أبی­حمزه ثمالی نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلی الله در حجۀ الوداع فرمودند: آگاه باشید که روح الأمین در درون من این­چنین دمید: هیچ­کس نمی­میرد مگر این­که رزق او [در زندگی] به صورت کامل به او داده می­شود؛ پس تقوا پیشه کنید و در روزی­اتان زیاده­طلبی نکنید، و اگر مقداری از روزی­اتان دیر شد، این سبب نشود که از راه معصیت خداوند به دنبال روزی روید. خداوند روزی­های حلال را بین مخلوقاتش تقسیم کرده و روزی حرامی تقسیم نکرده است؛ هر که خداوند را تقوا کند و صبر نماید، رزق حلالش به دستش می­رسد و هر که پرده حرمت خداوند عزّ و جلّ را بدرد و آن را از راه غیر حلال به

ص: 148

دست آورد، به همان مقدار از رزق حلالش کم می­شود و رزق حلال دیگری جایگزین آن نمی­شود.

توضیح

مؤلف گوید: بیشتر آیات و روایات مربوط به این بخش در کتاب مکاسب می­آید. "نفث" به معنای دمیدن و "روع" به ضم راء، به معنای عقل و قلب است. إجمال در کسب روزی، به معنای ترک مبالغه و زیاده­روی در آن است، و معنای جمله این است که در مورد این زحمت بیش از اندازه­اتان، از خداوند تقوا پیشه کنید، یا معنایش این است که اگر شما تقوا داشته باشید، به این زحمت و رنج نیازی نخواهید داشت، چه این­که خداوند متعال فرموده است: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»(1){و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد * و از جایی که حسابش را نمی کند به او روزی می رساند}. "هتک الستر" نیز به معنای دریدن و پاره کردن پرده است.

ظاهر این روایت و روایات دیگر[ی که آورده شد]، این است که خداوند متعال در صحیفه­های آسمانی، رزقی حلال و به اندازه کافی برای هر انسانی مقدر کرده است، به گونه­ای که اگر مرتکب حرام نشود و به دنبال روزی حلال باشد، آن روزی را به او می­دهد و می­رساند، و اگر مرتکب حرام شود، به همان اندازه از رزقی که برایش مقدر شده کم می­شود.

ص: 149

غَیْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَیْهِ.

شیخ بهایی قدس الله روحه در شرح این حدیث گفته است: رزق در نزد اشاعره عبارت است از هر چیزی که موجود زنده­ از آن منتفع شود، چه با خوردن آن و چه با منافع دیگر، خواه مباح باشد و خواه نباشد، بعضی نیز آن را مخصوص به چیزهایی کردند که موجود زنده به وسیله آن رشد می­کند، مانند خوردنی­ها و نوشیدنی­ها. و نزد معتزله عبارت است از هر چیزی که موجود زنده بتواند از آن منتفع شود و دیگری نتواند آن را از او بگیرد؛ بنابراین روزی حرام از نظر معتزله رزق به حساب نمی­آید. اشاعره در رد معتزله گفته­اند: اگر حرام، رزق نباشد، کسی که در تمام طول عمرش از حرام می­خورد، مرزوق نخواهد بود، با این­که این صحیح نیست؛ زیرا خداوند متعال فرموده است: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها»(1){و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [این­که] روزیش بر عهده خداست}. اما این سخن اشکال دارد؛ زیرا رزق از نظر معتزله اعم از غذا می­باشد و آن­ها انتفاع بالفعل را [در معنای رزق] شرط نکرده­اند، پس در مورد کسی که در طول عمرش غذای حرام خورده است، هنگامی اشکال بر معتزله وارد است که آن شخص در تمام طول عمرش انتفاع حلالی، اگرچه به وسیله خوردن آب و تنفس هوا، نکرده باشد و هیچ­گاه امکان چنین انتفاعی نداشته باشد، و ظاهراً چنین کسی وجود ندارد. مضاف بر این آن­ها می­توانند بگویند: [بنابر نظر شما] اگر کسی پیش از آن­که حلال یا حرامی بخورد بمیرد، باید گفت که هیچ رزقی به او داده نشده است، هر جوابی که شما از این اشکال بدهید، ما نیز همان را می­گوییم. پوشیده نیست که احادیثی که در این­باره نقل شده­اند، [از جهت مضمون] با هم مخالفت دارند؛ معتزله به حدیث فوق که در [اثبات] مدعایشان صراحت دارد و قابل تأویل نیست تمسک کرده­اند و اشاعره به روایتی از صفوان بن أمیه تمسک جسته­اند؛ [او نقل کرده است:] در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که عمر بن قُرَّۀ آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! خداوند برای من [فقط] بدبختی نوشته است، جز به اندازه­ قوت لا یموت، رزقی به من نمی­رسد؛ اجازه دهید که بدون این­که کار زشتی بکنم، ثروتمند شوم. ایشان صلی الله علیه و آله فرمودند: نه چنین اجازه­ای به تو می­دهم، و نه کرامت و نعمتی [به تو می­بخشم]. ای دشمن خدا! خداوند تو را روزی پاک داد است، ولی تو به جای رزق حلالی که روزی­ات کرده بود، رزقی که بر تو حرام کرده بود را برگزیدی، اگر بار دیگر چنین سخنی بگویی به شدت تو را کتک می­زنم.

معتزله در سند این حدیث خدشه می­کنند، و بنابر صحت سند نیز، آن را به این صورت تأویل می­کنند که سیاق کلام اقتضا می­کند که گفته شود: ولی تو به جای رزق حلالی که روزی­ات کرده بود، آن­چه که بر تو حرام کرده را برگزیدی. و جهت این­که ایشان صلی الله علیه و آله به جای آن­که بفرمایند آن­چه که بر تو حرام کرده، فرمودند رزقی که بر تو حرام کرده و کلمه رزق را در مورد حرام به کار بردند، هم­شکلی با سخن او که گفته بود رزقی به من نمی­رسد و نیز هم­شکلی با سخن خودشان صلی الله علیه و آله که فرمودند: خداوند تو را روزی [پاک] داده است، بوده است. معتزله [برای اثبات مدعای خود] هم­چنین به این سخن خداوند متعال: «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»(2){و از آن­چه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند}. شیخ در تبیان سخنی گفته است

ص: 150

قال الشیخ البهائی قدس الله روحه فی شرح هذا الحدیث الرزق عند الأشاعرة کل ما انتفع به حی سواء کان بالتغذی أو بغیره مباحا کان أو لا و خصه بعضهم بما تربی به الحیوان من الأغذیة و الأشربة و عند المعتزلة هو کل ما صح انتفاع الحیوان به بالتغذی أو غیره و لیس لأحد منعه منه فلیس الحرام رزقا عندهم و قال الأشاعرة فی الرد علیهم لو لم یکن الحرام رزقا لم یکن المغتذی طول عمره بالحرام مرزوقا و لیس کذلک لقوله تعالی وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها (1)و فیه نظر فإن الرزق عند المعتزلة أعم من الغذاء و هم لم یشرطوا الانتفاع بالفعل فالمغتذی طول عمره بالحرام إنما یرد علیهم لو لم ینتفع مدة عمره بشی ء انتفاعا محللا و لو بشرب الماء و التنفّس فی الهواء بل و لا تمکن من الانتفاع بذلک أصلا و ظاهر أن هذا مما لا یوجد و أیضا فلهم أن یقولوا لو مات حیوان قبل أن یتناول شیئا محللا و لا محرما یلزم أن یکون غیر مرزوق فما هو جوابکم فهو جوابنا هذا و لا یخفی أن الأحادیث المنقولة فی هذا الباب متخالفة و المعتزلة تمسکوا بهذا الحدیث و هو صریح فی مدعاهم غیر قابل للتأویل

وَ الْأَشَاعِرَةُ تَمَسَّکُوا بِمَا رَوَوْهُ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ جَاءَ عُمَرُ بْنُ قُرَّةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کَتَبَ عَلَیَّ الشِّقْوَةَ فَلَا أَرَانِی أُرْزَقُ إِلَّا مِنْ دَفِّی بِکَفِّی فَأْذَنْ فِی الْغِنَاءِ مِنْ غَیْرِ فَاحِشَةٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا آذَنُ لَکَ وَ لَا کَرَامَةَ وَ لَا نِعْمَةَ أَیْ عَدُوَّ اللَّهِ لَقَدْ رَزَقَکَ اللَّهُ طَیِّباً فَاخْتَرْتَ مَا حَرَّمَ عَلَیْکَ مِنْ رِزْقِهِ مَکَانَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ مِنْ حَلَالِهِ أَمَا إِنَّکَ لَوْ قُلْتَ بَعْدَ هَذِهِ الْمَقَالَةِ ضَرَبْتُکَ ضَرْباً وَجِیعاً.

و المعتزلة یطعنون فی سند هذا الحدیث تارة و یؤولونه علی تقدیر سلامته أخری بأن سیاق الکلام یقتضی أن یقال فاخترت ما حرم الله علیک من حرامه مکان ما أحل الله لک من حلاله و إنما قال صلی الله علیه و آله من رزقه مکان من حرامه فأطلق علی الحرام اسم الرزق بمشاکلة قوله فلا أرانی أرزق و قوله صلی الله علیه و آله لقد رزقک الله و تمسک المعتزلة أیضا بقوله تعالی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (2)قال الشیخ فی التبیان

ص: 150

که حاصلش این است که این آیه نشان می­دهد که حرام، رزق نیست؛ زیرا خداوند سبحان آنان [- متقین] را به انفاق نمودن رزقشان مدح کرده، در حالی که انفاق از حرام موجب مدح نیست. گاهی گفته می­شود که [از جهت نحوی] تقدیم ظرف، مفید حصر است و این اقتضا می­کند که مالی که انفاق می­شود دو نوع باشد: مالی که خدا آن را روزی کرده است و مالی که خدا آن را روزی نکرده است، و مدح[ی که در آیه وجود دارد] فقط در مورد انفاق مالی است که خداوند به آنان روزی کرده است که همان روزی حلال می­باشد، نه روزی حرامی که نفسشان آنان را بر کسب آن تشویق کرده است. اگر همه چیزهایی که انفاق می­کنند رزق خداوند سبحان می­بود، آوردن این حصر صحیح نمی­بود. دقت کنید. در این­جا نقل کلام شیخ بهایی رفع الله مقامه به پایان می­رسد.

مؤلف گوید: اگر مقصود آن­ها از این­که گفته­اند خداوند به آنان رزق حرام داده است این باشد که خداوند رزق حرام را آفریده و به آنان امکان استفاده از آن را داده است، نزاعی نیست که خداوند به این معنا به آنان روزی [حرام] داده است. و اگر مقصودشان این است که این خداوند است که سبب کارها و تصرفات آن­ها در حرام می­شود، این سخن فقط بنابر اصل خودشان که بطلانش ثابت شده است، صحیح درمی­آید. و اگر رزق به معنای اجازه دادن و عدم منع از تصرف در روزی باشد، معلوم است که حرام به این معنا بنابر هیچ مذهبی، رزق نیست. و اگر معنایش این باشد که خداوند به یکی از معناهایی که در قضا و قدر گفته شد، مقدر کرده است که آن­ها در حرام تصرف کنند، یا آنان را به جبر خود خوار کرده است و از حرام بازنداشته، به این معنا می­توان گفت که به آن­ها روزی حرام داده است. اما ظاهر آیات و روایاتی که در این­باره رسیده است، هیچ عاقلی را به تردید نمی­اندازد که معنای همه آن­ها انصراف به روزی حلال دارد، چنان­چه پیش از این نیز به معنای آن اشاره کردیم.

اما قیمت­ها؛ اشاعره گفته­اند که فقط خداوند متعال است که قیمت­ها را تعیین می­کند، چرا که آنان این اصل را پذیرفته­اند که جز خداوند هیچ­ کس در [عالم] وجود مؤثر نیست. ولی امامیه و معتزله گفته­اند اسباب گرانی و ارزانی، گاهی به خداوند بر می­گردد و گاهی به اختیارات بندگان باز می­گردد. اما روایاتی که دلالت دارند که آن دو از جانب خدا هستند، معنایشان این است که بیشتر اسباب آن به قدرت خداوند باز می­گردد، یا این­که از آن­جا که خداوند متعال، به جهت مصالحی، بندگان را از اختیاراتشان، با آن­همه تمایلات زیاد و غنایشان، باز نمی­دارد، پس گویا گرانی و ارزانی به اراده خداوند متعال واقع می­شود، چنان­چه پیش از این گفته شد که آیات و روایات دلالت می­کنند که افعال بندگان به اراده و مشیت و هدایت و گمراه­کردن و توفیق و یاری­ نکردن خداوند می­باشند. و ممکن است بعضی از این روایات را بر ممنوعیت قیمت­گذاری و نهی از آن حمل کنیم [و بگوییم] حاکم نباید مردم را بر قیمت­ها مجبور کند و باید آن­ها را درباره قیمت­ها رها کند و به اختیار خود بگذارد تا قیمت­ها بر طریقی که خداوند متعال اراده می­کند جاری شوند.

ص: 151

ما حاصله أن هذه الآیة تدل علی أن الحرام لیس رزقا لأنه سبحانه مدحهم بالإنفاق من الرزق و الإنفاق من الحرام لا یوجب المدح و قد یقال إن تقدیم الظرف یفید الحصر و هو یقتضی کون المال المنفق علی ضربین ما رزقه الله و ما لم یرزقه و إن المدح إنما هو علی الإنفاق مما رزقهم و هو الحلال لا مما سولت لهم أنفسهم من الحرام و لو کان کل ما ینفقونه رزقا من الله سبحانه لم یستقم الحصر فتأمل انتهی کلامه رفع الله مقامه.

أقول إن کان المراد بقولهم رزقهم الله الحرام أنه خلقه و مکنهم من التصرف فیه فلا نزاع فی أن الله رزقهم بهذا المعنی و إن کان المعنی أنه المؤثر فی أفعالهم و تصرفاتهم فی الحرام فهذا إنما یستقیم علی أصلهم الذی ثبت بطلانه و إن کان الرزق بمعنی التمکین و عدم المنع من التصرف فیه بوجه فظاهر أن الحرام لیس برزق بهذا المعنی علی مذهب من المذاهب و إن کان المعنی أنه قدر تصرفهم فیه بأحد المعانی التی مضت فی القضاء و القدر أو خذلهم و لم یصرفهم جبرا عن ذلک فبهذا المعنی یصدق أنه رزقهم الحرام و أما ظواهر الآیات و الأخبار الواردة فی ذلک فلا یریب عاقل فی أنها منصرفة إلی الحلال کما أومأنا إلی معناه سابقا.

و أما الأسعار فقد ذهبت الأشاعرة إلی أنه لیس المسعر إلا الله تعالی بناء علی أصلهم من أن لا مؤثر فی الوجود إلا الله و أما الإمامیة و المعتزلة فقد ذهبوا إلی أن الغلاء و الرخص قد یکونان بأسباب راجعة إلی الله و قد یکونان بأسباب ترجع إلی اختیار العباد و أما الأخبار الدالة علی أنهما من الله فالمعنی أن أکثر أسبابهما راجعة إلی قدرة الله أو أن الله تعالی لما لم یصرف العباد عما یختارونه من ذلک مع ما یحدث فی نفوسهم من کثرة رغباتهم أو غناهم بحسب المصالح فکأنهما وقعا بإرادته تعالی کما مر القول فیما وقع من الآیات و الأخبار الدالة علی أن أفعال العباد بإرادة الله تعالی و مشیته و هدایته و إضلاله و توفیقه و خذلانه و یمکن حمل بعض تلک الأخبار علی المنع من التسعیر و النهی عنه بل یلزم الوالی أن لا یجبر الناس علی السعر و یترکهم و اختیارهم فیجری السعر علی ما یرید الله تعالی.

ص: 151