بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 100 : مکاسب و ازدواج

لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحِیماً(1)

المزمل: وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (2).

lt;meta info="- «قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبیثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون» - . مائده / 100 -

{بگو پلید و پاک یکسان نیستند، هرچند کثرت پلید(ها) تو را به شگفت آورد. پس ای خردمندان از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.}

- «وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه» - . نحل / 14 -

{و تا از فضل او بجویید.}

- «لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُم - . إسراء / 12 - و قال الله تعالی: رَبُّکُمُ الَّذی یُزْجی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحیما» - . إسراء / 66 -

{تا (در آن) فضلی از پروردگارتان بجویید. و خداوند تبارک و تعالی فرمود: پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می­آورد، تا از فضل او برای خود بجویید، چرا که او همواره به شما مهربان است.}

- «وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّه» - . مزمل / 20 -

{و عده­ای دیگر در زمین سفر می­کنند (و) در پی روزی خدا هستند.}

**[ترجمه]

امْرَأَتُهُ بِکَلِمَةٍ مَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ عَلَیْهَا وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهَا فَهَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی أَ وَ مَا قَلَّدْتُکَ أَمْرَهَا فَإِنْ شِئْتَ خَلَّیْتَهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتَهَا وَ رَجُلٌ رَزَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَالًا ثُمَّ أَنْفَقَهُ فِی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ فَهَذَا یَقُولُ لَهُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لَمْ أَرْزُقْکَ وَ أُعِنْکَ أَ فَلَا اقْتَصَدْتَ وَ لِمَ تُسْرِفُ إِنِّی لَا أُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ وَ رَجُلٌ قَاعِدٌ فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ لَا یَخْرُجُ وَ لَا یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ هَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی إِنِّی لَمْ أَحْظُرْ عَلَیْکَ الدُّنْیَا وَ لَمْ أَرْمِکَ فِی جَوَارِحِکَ وَ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَلَا تَخْرُجُ وَ تَطْلُبَ الرِّزْقَ فَإِنْ حَرَمْتُکَ عَذَرْتُکَ وَ إِنْ رَزَقْتُکَ فَهُوَ الَّذِی تُرِیدُ(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت می­کند که رسول خدا فرمودند: گروهی دعایشان مستجاب نمی­شود؛ از جمله­ آنان کسی است که برای مدتی قرضی به شخصی دهد اما نوشته­ای برای این قرض ننویسد و نیز شاهدی نگیرد؛ و دیگری کسی که خویشاوندان خود را نفرین می­کند؛ و سوم، مردی که زنش او را با سخنان بیهوده آزار می­دهد و مرد به خاطر این عملش از او نزد خداوند شکایت می­کند و می­گوید: پروردگارا مرا از دست او نجات ده، خداوند به او پاسخ می­دهد: بنده­ام، آیا امر او را به تو واگذار نکردم، اگر می­خواهی او را رها کن و اگر می­خواهی او را نگه دار. چهارم، کسی که خداوند تعالی ثروتی را بر او ارزانی داشته است و او آن را در راه خیر انفاق می­کند و چیزی از آن باقی نمی­گذارد، سپس می­گوید: بار خدایا! مرا روزی ده؛ خداوند به او می گوید: آیا به تو روزی عطا نکردم و تو را مورد عنایت قرار ندادم؟ چرا اعتدال پیشه نساختی و اسراف کردی؟ به راستی من اسراف ­کاران را دوست ندارم. پنجم مردی که در خانه اش بنشیند و از خانه خارج نشود و همانطور که خدا بر او امر کرده، به دنبال فضل خداوند نرود و بگوید: بار خدایا! مرا روزی ده. در این حال خداوند به او می­گوید: بنده­ام! من دنیا را برای تو منع نکرده­ام و نقصی در جوارح تو قرار ندادم، زمین من پهناور است، تو از خانه خارج نمی­شوی و روزی می­خواهی! اگر تو را محروم از نعمت و سلامتی می کردم، عذرت قبول بود و اگر روزی ات را داده ام، این همان چیزی است که می­خواهی. - . قرب الاسناد: 38 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی روایت کرده که می گوید: به امام رضا علیه السّلام گفتم: کوفه مرا دچار زیان کرده، و زندگی در آن سخت است؛ زندگی ما در بغداد بود، و از این کوه، در روزی بر مردم گشوده بود. فرمود: اگر می خواهی خارج شوی برو، امسال سال آشفته ای است، و مردم را چاره ای جز طلب روزی نیست، پس طلب (تلاش برای کسب معاش) را وامگذار. به او گفتم: فدایت شوم، آنان قوم پرجمعیتی هستند و ما احتمال تأخیر در معامله را می­دهیم، آیا با آنها با تأخیر یک سال معامله کنیم؟ فرمود: معامله کن. گفتم: با دو سال تأخیر؟ گفت: معامله کن. گفتم با سه سال تأخیر؟ فرمود: بیش از سه سال، دیگر چیزی برایت باقی نمی­ماند. - . قرب الاسناد: 164 -

**[ترجمه]

بْنِ یَزِیدَ عَنْ سُفْیَانَ الْجَرِیرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَرَکَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِهَا فِی التِّجَارَةِ وَ الْعُشْرُ الْبَاقِی فِی الْجُلُودِ.

قال الصدوق یعنی بالجلود الغنم لما سیأتی (1).

**[ترجمه]الخصال: امام باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا فرمودند: برکت ده جزء دارد که نه جزء آن در تجارت و یک جزء باقی در پوست­ها - پوست گوسفند و غیره - است. - . الخصال1: 212 -

**[ترجمه]

یَغْدُو عَلَی صَلَاحِهَا وَ یَرُوحُ عَلَی عِیَالِهِ (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز موجب سعادت است: زن همدل و همسو، فرزند صالح و روزی. صبح زود برای آن حرکت می کند و شبانه به خانه و خانواده باز می گردد. - . امالی الطوسی 1: 309 -

**[ترجمه]

مِنَ الْمُرُوَّةِ(1).

**[ترجمه]معانی الأخبار: عبداللّه انصاری از امام صادق علیه السّلام روایت نموده که ایشان فرمودند: رسیدگی مرد به کسب و مالش، از نشانه­های جوانمردی است. - . معانی الأخبار: 258 -

**[ترجمه]

بِهِ دَیْنَهُ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: عمرو بن جمیع می گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: خیری نیست در کسی که دوست نداشته باشد مال را از راه حلال فراهم آورد تا بدین وسیله آبروی خود را حفظ و بدهی خود را پرداخت کند. - . ثواب الاعمال: 164 -

**[ترجمه]

حَتَّی رَأَیْتُ ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِظَهُ فَوَعَظَنِی فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ وَعَظَکَ؟

قَالَ خَرَجْتُ إِلَی بَعْضِ نَوَاحِی الْمَدِینَةِ فِی سَاعَةٍ حَارَّةٍ فَلَقِیتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ کَانَ رَجُلًا بَدِیناً وَ هُوَ مُتَّکٍ عَلَی غُلَامَیْنِ لَهُ أَسْوَدَیْنِ أَوْ مَوْلَیَیْنِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی شَیْخٌ مِنْ شُیُوخِ قُرَیْشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا أَشْهَدُ لَأَعِظَنَّهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَسَلَّمَ عَلَیَّ بِنَهْرٍ وَ قَدْ تَصَبَّبَ عَرَقاً فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ شَیْخٌ مِنْ أَشْیَاخِ قُرَیْشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا لَوْ جَاءَکَ الْمَوْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ قَالَ فَخَلَّی عَنِ الْغُلَامَیْنِ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ تَسَانَدَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ جَاءَنِی وَ اللَّهِ الْمَوْتُ وَ أَنَا فِی هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِی وَ أَنَا فِی طَاعَةٍ مِنْ طَاعَاتِ اللَّهِ تَعَالَی أَکُفُّ بِهَا نَفْسِی عَنْکَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَخَافُ الْمَوْتَ لَوْ جَاءَنِی وَ أَنَا عَلَی مَعْصِیَةٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَقُلْتُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَرَدْتُ أَنْ أَعِظَکَ فَوَعَظْتَنِی (1).

**[ترجمه]ارشاد شیخ مفید: امام صادق علیه السلام فرمود: محمد بن منکدر می گفت: من تصور نمی کردم علی بن حسین علیه السّلام فرزندی به جا نهد که به فضل و بزرگی او باشد تا آن روز که فرزندش محمد بن علی (امام باقر) علیه السلام را دیدم. خواستم او را موعظه کنم، ولی او مرا موعظه کرد. یارانش به او گفتند: با چه مطلبی تو را موعظه کرد؟ محمد بن منکدر گفت: من در نیمروزی بسیار گرم، از خانه خارج شدم و به اطراف شهر رفتم. محمد بن علی علیه السلام را که مردی تنومند بود دیدم که بر دو غلام سیاه یا دو مولی(غلام آزاد شده) تکیه داشت. با خود گفتم: سبحان اللّه! بزرگی از بزرگان قریش، در این گرمای نیمروز، با این حال پرمشقت در طلب دنیا است! باید او را موعظه کنم. نزدیک شدم و سلام گفتم، محمد بن علی علیه السلام نفس زنان و در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت سلام مرا پاسخ داد. گفتم: خداوند امور تو را اصلاح کند، شایسته نیست که بزرگی از بزرگان قریش، در این ساعت از روز، با این حال پرمشقت برای دنیا تلاش کند، اگر در این حال پیک مرگ در رسد و تو به این حال باشی؟! دستان خود را از آن دو غلام دور کرد و بر روی پای خود ایستاد و گفت: به خدا سوگند اگر پیک مرگ در این حالت بر من رسد، مرا در طاعت و بندگی خدا خواهد دید، چرا که من با این تلاش، خود را از تو و سایر مردم بی نیاز می سازم، تنها ترس من از آن است که پیک مرگ درآید و من در حال معصیت و نافرمانی خدا باشم. پس به او گفتم: رحمت خدا بر تو باد، خواستم تو را موعظه کنم اما تو مرا موعظه کردی. - . ارشاد شیخ مفید: 273 -

**[ترجمه]

أَبَداً(1).

**[ترجمه]جامع الأخبار: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: هرکس از دسترنج خود بخورد، خدا به او نظر رحمت کند و هرگز او را عذاب نکند. - . جامع الاخبار: 139 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الاختصاص: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس مالی را از راه حرام به دست آورد، (این مال) توشه راه جهنّم او خواهد بود. - . الاختصاص: 249 -

**[ترجمه]

رَأْسِهِ مَلَکٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ أَکْلِهِ.

**[ترجمه]دعوات الراوندی: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکس از روزی حلال بخورد، تا زمان فارغ شدن او از خوردن، فرشته­ای بالای سرش برای او طلب استغفار می­کند.

**[ترجمه]

فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ رَجُلٌ جَلَسَ عَنْ طَلَبِ الرِّزْقِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَمْ أَجْعَلْ لَکَ طَرِیقاً إِلَی الطَّلَبِ وَ رَجُلٌ لَهُ امْرَأَةُ سَوْءٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ خَلِّصْنِی مِنْهَا یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَیْسَ قَدْ جَعَلْتُ أَمْرَهَا بِیَدِکَ وَ رَجُلٌ سَلَّمَ مَالَهُ إِلَی رَجُلٍ لَمْ یُشْهِدْ عَلَیْهِ بِهِ فَجَحَدَهُ إِیَّاهُ فَهُوَ یَدْعُو عَلَیْهِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ أَمَرْتُکَ بِالْإِشْهَادِ فَلَمْ تَفْعَلْ (1).

**[ترجمه]کنز الکراجکی: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: «سه کس اند که دعای ایشان مستجاب نمی شود: یکی مردی که در خانه اش نشسته، می گوید: پروردگارا! مرا روزی ده. پس به او گفته می شود: آیا راهی برای طلب روزی برایت قرار ندادم؟ و دیگر مردی که صاحب زنی بد است و می­گوید: بار خدایا مرا از دست او رهایی ده! پس به او گفته می شود که: آیا امرش را به دست تو قرار ندادم؟ و دیگری مردی که مالش را بدون شاهد و مدرکی به شخصی (قرض) بدهد و شخص بدهکار (قرض) را انکار کند، و مرد او را نفرین ­کند، پس به او گفته می شود: آیا تو را به گواه گرفتن امر نکردم و انجام ندادی؟ - . کنز الفوائد الکراجکی: 291 -

**[ترجمه]

وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ بَیْتاً وَ طَیَّنَ عَلَیْهِ بَابَهُ ثُمَّ قَالَ رِزْقِی یَنْزِلُ عَلَیَّ کَانَ یَکُونُ هَذَا أَمَا إِنَّهُ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ رَجُلٌ یَکُونُ عِنْدَهُ الْمَرْأَةُ فَیَدْعُو عَلَیْهَا فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّ عِصْمَتَهَا فِی یَدِهِ لَوْ شَاءَ أَنْ یُخَلِّیَ سَبِیلَهَا وَ الرَّجُلُ یَکُونُ لَهُ الْحَقُّ عَلَی الرَّجُلِ فَلَا یُشْهِدُ عَلَیْهِ فَیَجْحَدُهُ حَقَّهُ فَیَدْعُو عَلَیْهِ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّهُ تَرَکَ مَا أُمِرَ بِهِ وَ الرَّجُلُ یَکُونُ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ فَیَجْلِسُ فِی بَیْتِهِ فَلَا یَنْتَشِرُ وَ لَا یَطْلُبُ وَ لَا یَلْتَمِسُ حَتَّی یَأْکُلَهُ ثُمَّ یَدْعُو فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ (1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: من به دنبال حاجتی می­روم که خداوند آن را برآورده سازد، و در طلب آن پافشاری می­کنم تا خداوند بنگرد که من روزم را در طلب روزی حلال سپری می کنم، مگر سخن خدای بزرگ را نشنیده ای که فرمود: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّه»، - . جمعه/ 10 - و چون نماز گزارده شد، در (روی) زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید.} آیا دیده­ای که کسی وارد خانه­ای شود و درآن را گل بگیرد، پس از آن بگوید: روزی من از آسمان برایم فرود می­آید، آیا چنین چیزی ممکن است؟ او جزء یکی از سه گروهی است که دعایشان مستجاب نمی گردد. راوی می گوید: از حضرت پرسیدم، آن سه گروه چه کسانی هستند؟ فرمود: اول: کسی که همسری دارد (و از او راضی نیست) و او را نفرین می کند، این نفرین، مستجاب نمی شود، چون اختیار نگهداری این زن به دست خود اوست، اگر خواست رهایش می کند (و طلاقش می دهد). دوم: آن که بر دیگری حقی دارد (چیزی از او طلبکار است)، اما کسی را به عنوان شاهد قرار نداده، آن بدهکار هم انکار می­نماید، پس (شخص طلبکار) او را نفرین می­کند، اما مستجاب نخواهد شد، زیرا او فرمان الهی (گرفتن شاهد) را ترک نموده است. سوم: فردی که مالی دارد، در خانه می نشیند و به دنبال روزی نمی­رود تا آن مال را می خورد، آنگاه دعا می کند (که خداوند به او روزی بدهد)، این دعا نیز مستجاب نمی گردد. - . عدّة الداعی: 63 -

**[ترجمه]

الدُّنْیَا وَ خَسِرَ الْآخِرَةَ وَ رَجُلٌ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ وَ صَارَ یُرَائِی النَّاسَ فَذَاکَ الَّذِی حُرِمَ لَذَّاتِ الدُّنْیَا مِنْ رِیَاءٍ وَ لَحِقَهُ التَّعَبُ الَّذِی لَوْ کَانَ بِهِ مُخْلِصاً لَاسْتَحَقَّ ثَوَابَهُ فَوَرَدَ الْآخِرَةَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ عَمِلَ مَا یَثْقُلُ بِهِ مِیزَانُهُ فَیَجِدُهُ هَبَاءً مَنْثُوراً قِیلَ فَمَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَسْرَةً قَالَ مَنْ رَأَی مَالَهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ النَّارَ وَ أَدْخَلَ وَارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ قِیلَ فَکَیْفَ یَکُونُ هَذَا قَالَ کَمَا حَدَّثَنِی بَعْضُ إِخْوَانِنَا عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَسُوقُ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ مَا تَقُولُ فِی مِائَةِ أَلْفٍ فِی هَذَا الصُّنْدُوقِ مَا أَدَّیْتُ مِنْهَا زَکَاةً قَطُّ قَالَ قُلْتُ فَعَلَامَ جَمَعْتَهَا قَالَ لِخَوْفِ السُّلْطَانِ وَ مُکَاثَرَةِ الْعَشِیرَةِ وَ لِخَوْفِ الْفَقْرِ عَلَی الْعِیَالِ وَ لِرَوْعَةِ الزَّمَانِ قَالَ ثُمَّ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی فَاضَتْ نَفْسُهُ.

ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْرَجَهُ مِنْهَا مَلُوماً [مَلِیماً] بِبَاطِلٍ جَمَعَهَا وَ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهَا فَأَوْعَاهَا وَ شَدَّهَا فَأَوْکَاهَا فَقَطَعَ فِیهَا الْمَفَاوِزَ وَ الْقِفَارَ وَ لُجَجَ الْبِحَارِ أَیُّهَا الْوَاقِفُ لَا تَخْدَعْ کَمَا خُدِعَ صُوَیْحِبُکَ بِالْأَمْسِ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی مَالَهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ أَدْخَلَ اللَّهُ هَذَا بِهِ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ هَذَا بِهِ النَّارَ(1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: و از امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد بدبخت­ترین مردم سؤال شد، فرمود: مردی که دنیا را برای دنیا ترک کند در نتیجه، هم دنیا از او فوت شود و هم در آخرت دچار خسران شود، و مردی که عبادت کند و روزه بگیرد ولی این اعمالش از روی ریا باشد، این فرد، کسی است که لذات دنیا را به خاطر ریا بر خود حرام ساخته و دچار زحمتی شده که اگر خالصانه می بود، مستحق ثواب آن می شد. چنین فردی، وارد صحنه­ قیامت می شود، در حالی که گمان می کند عملی به همراه دارد که موجب سنگینی اعمال نیکش گردیده، ولی آن را بر باد رفته می یابد. از او می پرسند: حسرت چه کسی بیشتر است؟ می گوید: آن کس که مال خود را در تو رازو و میزان دیگری ببیند، در حالی که او به سبب (کسب حرام) آن مال، وارد جهنم می شود و وارثش به سبب (مصرف حلال و انفاق و ادای حقوق) آن، به بهشت می رود. سؤال شد: چطور چنین چیزی ممکن است؟ فرمود: چنان که یکی از برادرانمان از مردی برایم تعریف کرد که در حال جان دادن شخصی وارد خانه وی شد آن شخص به او گفت: ای فلانی، نظر تو در مورد صد هزار (درهم و دیناری) که داخل این صندوق است و زکاتش را ندادم چیست؟ گفتم، برای چه جمع کردی؟ گفت: برای ادای حقوق سلطان (مالیات) و فخر فروشی بر بستگان و ترس از فقر خانواده و حوادث روزگار. او ادامه داد: پس هنوز این مرد از خانه­اش بیرون نیامده بود که جان داد. پس علی علیه السّلام فرمود: سپاس خدایی را که او را به خاطر جمع اموال از راه باطل، با ملامت از دنیا برد؛ اموالی که در کیسه ریخت و سرش را محکم بست و حقوق صاحبانش را به آنها پرداخت نکرد و برای جمع­آوری آن، بیابان­های بی آب و علف و صحراهای خشک و سوزان را در نوردید و در دل دریاها سفر کرد. ای آگاه! فریب مخور، چنان که رفیقت دیروز فریب خورد، زیرا بیشترین حسرت در روز قیامت از آن کسی است که مال خود را در تو رازوی دیگری ببیند و خدای تعالی او (شخص وارث) را به خاطر آن مال وارد بهشت سازد و او را وارد آتش کند. - . عدّة الداعی: 74 -

**[ترجمه]

أَمْوَالِ النَّاسِ وَ نِسَائِهِمْ مِنَ الْمُتَعَفِّفِینَ فَلِمَا ذَا دُهِیتُ بِمَا دُهِیتُ فَیُقَالُ لَهُ یَا شَقِیُّ مَا یَنْفَعُکَ مَا عَلِمْتَ وَ قَدْ ضَیَّعْتَ أَعْظَمَ الْفُرُوضِ بَعْدَ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ الْإِیمَانِ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ضَیَّعْتَ مَا لَزِمَکَ مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ الْتَزَمْتَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنَ الِائْتِمَامِ بِعَدُوِّ اللَّهِ فَلَوْ کَانَ بَدَلَ أَعْمَالِکَ هَذِهِ عِبَادَةُ الدَّهْرِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ وَ بَدَلَ صَدَقَاتِکَ الصَّدَقَةُ بِکُلِّ أَمْوَالِ الدُّنْیَا بِمِلْ ءِ الْأَرْضِ ذَهَباً لَمَا زَادَکَ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ مِنْ سَخَطِهِ إِلَّا قُرْباً(1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: امام صادق علیه السّلام فرمود: بزرگتر از این حسرت را مردی دارد که مال زیادی را با زحمت بسیار و رویارویی با حوادث و سفر به سرزمین­های مختلف جمع کند، سپس مال خود را در راه صدقات و اعمال خیر فنا کند و جوانی و قوّت خود را در عبادت و نماز از بین ببرد، ولی برای حضرت علی بن ابی طالب حقی (ولایت) قایل نباشد و مقام او را در اسلام به رسمیت نشناسد و کسی را که یک دهم و بلکه یک صدم او ارزش ندارد، بالاتر از ایشان بداند. بر ادله واقف می شود، ولی در مورد آن تأمل نمی کند و وقتی با آیات و روایات برایش استدلال می نمایند، ابا می­کند و جز بر گمراهی اش نمی افزاید. این چنین شخصی، حسرتش از هر حسرتی عظیم­تر است و در روز قیامت وارد می شود در حالی که صدقاتش بسان افعی برای او متمثل می شود و او را می گزد و نمازها و عباداتش بسان فرشتگان دوزخ تمثل یافته و او را به جهنم می کشانند. می گوید، وای بر من! مگر من از نمازگزاران نبودم! آیا من از زکات­ دهندگان نبودم! آیا از اموال و زنان مردم پرهیز نکردم! پس چرا به این مصیبت و بلا گرفتار شدم؟ به او گفته می شود: ای بدبخت! عملت برایت نفعی ندارد، زیرا تو بزرگترین واجب الهی را بعد از توحید خدا و ایمان به نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ضایع کردی و شناخت حقانیت علی علیه السّلام، ولیّ خدا را که بر تو واجب بود، ترک نمودی و خود را ملتزم به پیروی از دشمنان خدا که بر تو حرام بود، کردی. اگر بجای این اعمالت، خدای را از اول دنیا تا آخرش عبادت می کردی و به جای این صدقاتت، همه­ اموال دنیا، بلکه به اندازه تمام مساحت زمین طلا صدقه می دادی، آن اعمال و صدقاتت جز دوری از رحمت خدا و نزدیک شدن به خشم خدا برای تو چیزی به ارمغان نمی آورد. - . عدّة الداعی: 74 -

**[ترجمه]

الطَّبَقُ الْأَوَّلُ فَلَا یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ وَ ادِّخَارَهُ وَ لَا یَسْعَوْنَ فِی اقْتِنَائِهِ وَ احْتِکَارِهِ وَ إِنَّمَا أَرْضَاهُمْ مِنَ الدُّنْیَا سَدُّ جَوْعَةٍ وَ سَتْرُ عَوْرَةٍ وَ أَغْنَاهُمْ فِیهَا مَا بَلَغَ بِهِمُ الْآخِرَةَ فَأُولَئِکَ الْآمِنُونَ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.

وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّانِی فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ أَطْیَبِ وُجُوهِهِ وَ أَحْسَنِ سُبُلِهِ یَصِلُونَ بِهِ أَرْحَامَهُمْ وَ یَبَرُّونَ بِهِ إِخْوَانَهُمْ وَ یُوَاسُونَ بِهِ فُقَرَاءَهُمْ وَ لَعَضُّ أَحَدِهِمْ عَلَی الرَّصِیفِ أَیْسَرُ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَکْسِبَ دِرْهَماً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَوْ یَمْنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ أَوْ أَنْ یَکُونَ لَهُ خَازِناً إِلَی حِینِ مَوْتِهِ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِنْ نُوقِشُوا عُذِّبُوا وَ إِنْ عُفِیَ عَنْهُمْ سَلِمُوا وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّالِثُ فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِمَّا حَلَّ وَ حَرُمَ وَ مَنْعَهُ مِمَّا افْتُرِضَ وَ وَجَبَ إِنْ أَنْفَقُوهُ أَنْفَقُوهُ إِسْرَافاً وَ بِدَاراً وَ إِنْ أَمْسَکُوهُ أَمْسَکُوهُ بُخْلًا وَ احْتِکَاراً.

**[ترجمه]پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: امت من در دنیا سه دسته­اند: دسته اول کسانی هستند که ثروت اندوزی و انباشتن اموال را دوست ندارند و در حفظ و احتکار آن کوشش نمی کنند و رضایت دنیوی شان تنها در حد رفع گرسنگی و پوشاندن عورت است و هرآنچه که در دنیا به آنان ثواب اخروی برساند، آنها را بی­نیاز می­سازد. ایشان کسانی هستند که در امنیت اند و هیچ ترس و اندوهی بر آنان نیست. دسته دوم: کسانی­اند که به ثروت اندوزی از راههای پاک و حلال علاقه­ مندند و با آن صله ارحام می­کنند و به برادران نیکویی می­ورزند و با فقرا همراهی می­کنند و اگر یکی از آنان بر روی آهنی گداخته عذاب بیند، برایش آسانتر است که درهمی از غیر حلال کسب نماید یا حقی را منع کند یا اینکه خازن اموال تا روز مرگش باشد، اینان کسانی هستند که اگر به دقت حسابرسی شوند، عذاب می بینند و اگر عفو شوند، ایمن می مانند. امّا طبقه سوم: کسانی­اند که جمع مال را، خواه از حلال و خواه حرام دوست دارند و از ادای واجبات ابا می­ورزند و اگر آن را انفاق کنند با اسراف و زیاده­روی انفاق می­کنند و اگر آن را امساک کنند، با بخل و احتکار امساک می­کنند .

**[ترجمه]

سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ.

**[ترجمه]امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت نموده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین جزء آن کسب روزی حلال است.

**[ترجمه]

الروم: أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (1)

و قال تعالی: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ (2)

سبأ: قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ (3)

و قال تعالی: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (4)

فاطر: هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (5)

حمعسق: لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (6)

و قال تعالی: اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ(7)

و قال تعالی: وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ(8)

الذاریات: إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ (9)

النجم: وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی (10)

الجمعة: وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (11) الطلاق: وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ

ص: 19

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً(1).

lt;meta info="- «إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» - .آل عمران/ 37 -

{براستی که خدا بر هرکس بخواهد بی­شمار روزی می­دهد.}

- «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ» - . رعد/26 -

{خدا روزی را برای هر که بخواهد، گشاده یا تنگ می­کند.}

- «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» - . حجر/ 21 -

{و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه ای معین فرو نمی فرستیم.}

- «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ» - .[4] نحل/ 71 -

{و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است.}

- «إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیراً» - . اسراء/ 30 -

{بی گمان، پروردگار تو برای هر که بخواهد، روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. در حقیقت، او به [حال] بندگانش آگاه بیناست.}

- «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ» - . طه/ 132 -

{و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویای روزی نیستیم، ما به تو روزی می دهیم.} - «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . نور/ 38 -

{و خدا [ست که] هر که را بخواهد بی حساب روزی می دهد.}

- «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ» - .[2] عنکبوت/ 60 -

{و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ» - . عنکبوت/ 62 -

{خدا بر هر کس از بندگانش که بخواهد روزی را گشاده می گرداند و [یا] بر او تنگ می سازد، زیرا خدا به هر چیزی داناست.}

- «أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون» - . روم/ 37 -

{آیا ندانسته اند که [این] خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد فراخ یا تنگ می گرداند؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند عبرتهاست.}

- «اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُم» - . روم/40 -

{خدا همان کسی است که شما را آفرید، سپس به شما روزی بخشید.}

- «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّه» - . سبأ/ 24 -

{بگو: «کیست که شما را از آسمانها و زمین روزی می دهد؟» بگو: «خدا».}

- «قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقین» - . سبأ/ 39 -

{بگو: «در حقیقت، پروردگار من است که روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا برای او تنگ می گرداند. و هر چه را انفاق کردید عوضش را او می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است.»}

- «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض» - . فاطر/ 3 -

{آیا غیر از خدا آفریدگاری است که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟}

- «لَهُ مَقالیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ» - . شوری/ 12 -

{کلیدهای آسمانها و زمین از آنِ اوست. برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. اوست که بر هر چیزی داناست.}

- «اللَّهُ لَطیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزیزُ» - . شوری/ 19 - .

{خدا نسبت به بندگانش مهربان است: هر که را بخواهد روزی می دهد و اوست نیرومند غالب.}

- «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ» - . شوری/ 27 -

{و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان برمی دارند، لیکن آنچه را بخواهد به اندازه ای [که مصلحت است] فرو می فرستد. به راستی که او به [حال] بندگانش آگاهِ بیناست.}

- «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتین» - .[5] ذاریات/ 58 -

{خداست که خود روزی بخشِ نیرومندِ استوار است.}

- «وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی» - .[6] نجم/48 -

{و هم اوست که [شما را] بی نیاز کرد و سرمایه بخشید.} - «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقین» - . جمعه/ 11 -

{و چون داد و ستد یا سرگرمی ببینند، به سوی آن روی آور می شوند، و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند. بگو: «آنچه نزد خداست، از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.»}

- «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا*وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْرا» - . طلاق/ 3-2 -

{و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد. و از جایی که حسابش را نمی کند، به او روزی می رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازه ای مقرّر کرده است.}

**[ترجمه]

وَ لَا بِطُولِ عُمُرٍ(1).

**[ترجمه]کنزالفوائد: مردی به امام صادق علیه السّلام گفت: مرا موعظه کن، امام فرمود: فقر و طول عمر را بر خود تلقین نکن. - . کنزالفوائد: 289 -

**[ترجمه]

أَ وَ یُعْیِینِی رَغِیفٌ أَسُوقُهُ إِلَیْکَ فِی حِینِهِ (1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: در وحی کهن آمده: ای فرزند آدم! من تو را از خاک و سپس از نطفه آفریدم و این کار برایم دشوار نبود، آیا (تو می­پنداری) رساندن قرص نانی به تو برایم دشوار است؟ - . عدّة الداعی: 64 -

**[ترجمه]

حِسَابٌ وَ حَرَامَهَا عِقَابٌ وَ یَرْحَمُ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ کَمَا یَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ یَتَحَرَّجُ مِنَ الْکَلَامِ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ کَمَا یَتَحَرَّجُ مِنَ الْحَرَامِ وَ یَتَحَرَّجُ مِنْ کَثْرَةِ الْأَکْلِ کَمَا یَتَحَرَّجُ مِنَ الْمَیْتَةِ الَّتِی قَدِ اشْتَدَّ نَتْنُهَا وَ یَتَحَرَّجُ مِنْ حُطَامِ الدُّنْیَا وَ زِینَتِهَا کَمَا یَتَجَنَّبُ النَّارَ أَنْ یَغْشَاهَا وَ أَنْ یُقَصِّرَ أَمَلَهُ وَ کَانَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَجَلُهُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الْإِخْلَاصِ قَالَ الْمُخْلِصُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ النَّاسَ شَیْئاً حَتَّی یَجِدَ وَ إِذَا وَجَدَ رَضِیَ وَ إِذَا بَقِیَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ فَإِنْ لَمْ یَسْأَلِ الْمَخْلُوقَ فَقَدْ أَقَرَّ لِلَّهِ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ إِذَا وَجَدَ أَقْرَضَ فَهُوَ عَنِ اللَّهِ رَاضٍ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْهُ رَاضٍ وَ إِذَا أَعْطَاهُ اللَّهُ فَهُوَ جَدِیرٌ قُلْتُ فَمَا تَفْسِیرُ الْیَقِینِ قَالَ الْمُوقِنُ الَّذِی یَعْمَلُ لِلَّهِ کَأَنَّهُ یَرَاهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ یَرَی اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرَاهُ وَ أَنْ یَعْلَمَ یَقِیناً أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ وَ هَذَا کُلُّهُ أَغْصَانٌ وَ مَدْرَجَةُ الزُّهْدِ(1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله آمد، و عرض کرد: یا رسول الله! خداوند بزرگ مرا فرستاده که هدیه ای به تو تقدیم نمایم که به احدی قبل از تو نداده است. پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: من پرسیدم: آن چیست؟ گفت: «صبر». بهتر از صبر هم هست. گفتم: بهتر از صبر چیست؟ گفت: قناعت و بهتر از آن هم هست. گفتم: چیست؟ گفت: رضا (خشنودی) و بهتر از آن نیز هست. پرسیدم: بهتر از رضا چیست؟ جواب داد: «زهد» و بهتر از آن هم هست. گفتم: بهتر از زهد چیست؟ گفت: «اخلاص» و نیکوتر از آن نیز هست. گفتم: نیکوتر از اخلاص چیست؟ پاسخ گفت: «یقین» و بهتر از آن هم هست. پرسیدم: ای جبرئیل آن چیست؟ گفت: نردبان رسیدن به همه­ اینها، و آن «توکّل» بر خدای عزّوجل است. گفتم: ای جبرئیل! تفسیر «توکل» بر خدا چیست؟ گفت: دانستن اینکه مخلوق (خدا)، نه ضرری می رساند نه نفعی، نه چیزی می­بخشد، نه مانع چیزی می گردد، و اینکه نباید به مخلوق خدا امید بست؛ وقتی بنده به این درجه (از آگاهی) رسید، آنگاه برای غیر خدا کار نمی کند و قلبش به بیراهه نمی رود و از غیر او نمی هراسد و به غیر او دل نمی بندد، این است معنای توکل. پیغمبر صلّی الله علیه و آله فرمود: گفتم ای جبرئیل، معنای «صبر» چیست؟ گفت: آن است که انسان در سختی شکیبائی نماید آن طور که در شادمانی رفتار می­کند، و در نیازمندی صبور باشد، چنان که در بی نیازی صبور است، در سختی و رنج، صابر باشد آن طور که زمان عافیت، صابر است. و هرگز به خاطر بلاهای روزگار، نزد مخلوق لب به شکایت از خالقش نگشاید. گفتم: تفسیر «قناعت» چیست؟ گفت: اینکه به آنچه از دنیا به وی می رسد، قانع باشد، با کم بسازد و اندک را شکرگزاری کند. گفتم: پس تفسیر «رضا» چیست؟ فرمود: راضی کسی است که چه روزگار او را در فشار قرار دهد و چه ندهد، بر مولای خود خشم نمی گیرد، و به عمل اندک از خودش خشنود نمی گردد. گفتم: ای جبرئیل! تفسیر «زهد» چیست؟ پاسخ داد: زاهد دوست می دارد آنچه را آفریدگارش دوست دارد، و دشمن می دارد هر چه را خالقش دشمن دارد، و از حلال دنیا دوری می کند، و به حرام آن التفاتی ندارد، زیرا حلالش حساب دارد و حرامش عقاب، و با همه مسلمانان چنان مهربان است که نسبت به خود، و از سخن گفتن چنان ابا می­کند که از حرام ابا دارد، از پرخوری چنان پرهیز می نماید که از مردار سخت متعفّن شده پرهیز دارد، و از مال دنیا و آرایش آن دوری می نماید همچون پرهیز از آتشی که می خواهد او را فرا گیرد، و آرزویش را کوتاه می سازد، و اجلش را میان دو چشم خود می بیند. گفتم: ای جبرئیل! معنای «اخلاص» چیست؟ گفت: مخلص (کسی که کار بی ریا انجام دهد) کسی است که از مردم چیزی نخواهد تا خود بیابد، و اگر یافت، خرسند گردد، و هرگاه نزد او چیزی اضافه باشد، آن را در راه خدا می بخشد، و درخواست نکردن او از دیگران، خود اقراری است به بندگی خدا و وقتی چیزی می­یابد، بدان راضی می گردد (و از کم یا زیادش شکایت نمی کند)، هم او از خدا راضی است هم خدا از او، بخشیدنش در حالی است که خود بدان نیازمندتر و سزاوارتر است. گفتم: پس تفسیر «یقین» چیست؟ گفت: انسان اهل یقین، کسی است که طوری برای خدا کار می کند که گویا او را می بیند. و (یقین دارد) اگر او خدا را به چشم نمی بیند، امّا خداوند شاهد وی می باشد و شکی ندارد که آنچه به او رسیده (از غم و شادی و غیره) باید به او می­رسید و آنچه به او نرسیده، نباید می­رسید (تمام آن­ها از روی حساب بوده) و همه اینها از شاخه های توکّل و درجات زهد است. - . عدة الداعی: 65 -

**[ترجمه]

عَلَی الرَّضْفِ (1) أَیْسَرُ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَکْتَسِبَ دِرْهَماً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَوْ یَمْنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ أَوْ یَکُونَ لَهُ خَازِناً إِلَی یَوْمِ مَوْتِهِ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِنْ نُوقِشَ عَنْهُمْ عُذِّبُوا وَ إِنْ عُفِیَ عَنْهُمْ سَلِمُوا.

وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّالِثُ فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِمَّا حَلَّ وَ حَرُمَ وَ مَنْعَهُ مِمَّا افْتُرِضَ وَ وَجَبَ إِنْ أَنْفَقُوهُ أَنْفَقُوا إِسْرَافاً وَ بِدَاراً وَ إِنْ أَمْسَکُوهُ أَمْسَکُوا بُخْلًا وَ احْتِکَاراً أُولَئِکَ الَّذِینَ مَلَکَتِ الدُّنْیَا زِمَامَ قُلُوبِهِمْ حَتَّی أَوْرَدَتْهُمُ النَّارَ بِذُنُوبِهِمْ (2).

**[ترجمه]عده الداعی: پیامبر صلّی الله علیه و آله­ فرمود: امت من در دنیا سه دسته­اند: دسته اول کسانی هستند که ثروت اندوزی و انباشتن اموال را دوست ندارند و در حفظ و احتکار آن کوشش نمی کنند و رضایت دنیوی اشان تنها در حد رفع گرسنگی و پوشاندن عورت است و هر آنچه که در دنیا به آنان ثواب اخروی برساند، آنها را بی­نیاز می­سازد. ایشان کسانی هستند که در امنیت اند و هیچ ترس و اندوهی بر آنان نیست. دسته دوم: کسانی­اند که به ثروت اندوزی از راههای پاک و حلال علاقه­مندند و با آن صله ارحام می کنند و به برادران نیکویی می­ورزند و با فقرا همراهی می­کنند و اگر یکی از آنان بر روی آهنی گداخته عذاب بیند، برایش آسانتر است که درهمی از غیرحلال کسب نماید یا حقی را منع کند یا اینکه خازن اموال تا روز مرگش باشد، اینان کسانی هستند که اگر به دقت حسابرسی شوند، عذاب می بینند و اگر عفو شوند، ایمن می مانند. امّا طبقه سوم: کسانی­اند که جمع مال را، خواه از حلال و خواه حرام و نیز خودداری از ادای واجبات دوست دارند و اگر آن را انفاق کنند، با اسراف و زیاده­روی انفاق می­کنند و اگر آن را تنگ­ گیرند، با بخل و احتکار تنگ­ خواهند گرفت؛ آنها کسانی هستند که دنیا زمام امورشان را در دست گرفته تا اینکه آنها را به خاطر گناهانشان وارد جهنم کند. - . عدة الداعی: 73 -

**[ترجمه]

بِإِثْمِی هَکَذَا یَقُولُ الْمَالُ لِصَاحِبِهِ (1).

**[ترجمه]عدّة الداعی: و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: از مال بپرهیزید! در گذشته مردی بود که اموال و اولادی داشت و آن اموال را برای خود و خانواده­اش جمع­آوری و ذخیره کرده بود، روزی ملک الموت در لباس درویشان به در خانه اش آمد و در زد، پس خدمتگزاران جلوی در آمدند. فرمود: اربابتان را صدا کنید. گفتند: آیا آقای ما برای امثال تو از خانه برون می آید! او را کنار زدند و از جلوی در دورش کردند. بار دیگر به همان هیبت و حالت پشت در آمد و فرمود: اربابتان را صدا بزنید و او را باخبر کنید که ملک الموت آمد. وقتی اربابشان این سخن را شنید، از ترس نشست و به خدمتگزارانش گفت: با او به نرمی سخن گویید! و به او بگویید: شاید در طلب غیر از آقای ما هستی - درود خدا بر تو باد - ملک الموت به ایشان گفت: خیر و داخل شد و به او گفت: برخیز! و آنچه می خواهی وصیت کن؛ زیرا من روح تو را قبل از خروج از خانه می گیرم. خانواده اش فریاد زدند و گریه کردند، پس آن مرد گفت: صندوقها را باز کنید و مقدار طلا و نقره اش را یادداشت کنید، سپس رو به مالش کرد، در حالی که آن را دشنام می­ داد و می­گفت: لعنت خدا بر تو باد ای مال! پروردگارم را از یادم بردی و از کار آخرت مرا غافل ساختی تا آنکه به امر خدا (مرگ) ناگهان بر من وارد شد. خدای تعالی مال را به سخن آورد و گفت: چرا مرا دشنام می دهی، در حالی که ملامت بر تو بیش از من رواست!؟ آیا تو در چشمان مردم پست نبودی و مردم به خاطر من تو را (مقامت) بالا بردند؟ آیا به درهای سلاطین و بزرگان که صالحان نیز در آن حضور می­یافتند، حاضر نمی شدی و تو قبل از آنها داخل می شدی و ایشان بعد از تو؟ آیا از دختران سلاطین و بزرگان خواستگاری نمی­کردی، حال آنکه صلحا و خوبان هم خواستار آنان بودند، اما به تو جواب مثبت می­دادند و آنان را رد می کردند؟ اگر در راه خیر هم مرا می بخشیدی من امتناع نمی کردم و اگر در راه خدا انفاق می کردی، کاسته نمی­شدم! از چه روی مرا دشنام می دهی حال آنکه تو لئیم تری؟ تو و من هر دو از خاک هستیم و من بدون گناه به خاک برمی گردم و تو به گناه مال­داری رهسپار می شوی. مال چنین به صاحبش می گوید. - . عدة الداعی: 75 -

**[ترجمه]

فَیَقُولُونَ خَصْلَتَانِ کَانَتَا فِینَا فَبَلَّغَنَا اللَّهُ هَذِهِ الدَّرَجَةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ فَیَقُولُونَ وَ مَا هُمَا فَیَقُولُونَ کُنَّا إِذَا خَلَوْنَا نَسْتَحِی أَنْ نَعْصِیَهُ وَ نَرْضَی بِالْیَسِیرِ مِمَّا قُسِمَ لَنَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ حَقٌّ لَکُمْ هَذَا(1).

**[ترجمه]مسکن الفؤاد: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتی که روز قیامت فرا رسد، خداوند به گروهی از امتم پر و بال دهد تا از آرامگاهشان به سمت بهشت پرواز کنند. در آنجا مسرورند و هر طور که بخواهند، در رفاه و نعمت بسر می برند، و فرشتگان به آنها می­گویند: آیا شما حساب شدید؟ جواب می دهند؛ ما حسابی ندیدیم. می­پرسند: آیا در پل صراط مجازات شدید؟ جواب می دهند: ما پل صراطی ندیدیم. می­پرسند: آیا جهنم را دیدید؟ می گویند: ما چیزی ندیدیم. آنگاه فرشتگان می گویند: شما از امت کدام پیامبرید؟ جواب می دهند: از امت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله. فرشتگان می گویند: شما را به خدا سوگند، بگویید؛ کار شما در دنیا چه بود؟ می گویند: ما دو خصلت داشتیم که خداوند بدان وسیله به لطف و رحمت خود این مقام را بر ما ارزانی کرد. می پرسند: آن دو خصلت چه بودند؟ می گویند: ما در خلوت از خدا شرم می کردیم که مرتکب گناه شویم، دیگر آنکه به روزی اندکی که خداوند برایمان مقدر کرده بود، راضی بودیم. فرشتگان می گویند، این مقام زیبنده شماست. - . مسکن الفؤاد: 10 -

**[ترجمه]

قال السید الوجه مُحْصَاةٌ.

لَنْ یُهْمَلَ مِنْهَا صَغِیرَةٌ وَ لَا کَبِیرَةٌ فَأَکْثِرُوا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ فِی الْقُنُوعِ تسعة [لَسَعَةً] وَ إِنَّ فِی الِاقْتِصَادِ لَبُلْغَةً وَ إِنَّ فِی الزُّهْدِ لَرَاحَةً وَ إِنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ جَزَاءً وَ کُلُّ آتٍ قَرِیبٌ.

**[ترجمه]از ابن عباس روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم! همانا روزی تقسیم شده است و هیچ انسانی از آنچه که برایش مقدر شده، سهم بیشتری نمی­برد، پس در طلب روزی میانه­روی پیشه کنید. و عمر کوتاه است و هرگز کسی از مدت معینی که برایش تعیین شده، تجاوز نمی­کند، پس قبل از رسیدن اجل (برای فراهم آوردن توشه آخرت) بشتابید و اعمال محاسبه می شوند. فرمود: هیچ عمل کوچک و بزرگی نادیده گرفته نمی­شود، پس بسیار عمل صالح انجام دهید، به راستی که در قناعت، فراوانی (نعمت) و در میانه­روی، کفایت (روزی کافی) و در زهد، راحتی است. هر عملی جزایی دارد و هر آینده­ای نزدیک است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]أمالی الصدوق: ابو حمزه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خداوند تعالی ضامن روزی توست، پس این فعالیت و ولع تو برای چیست؟ و اگر روزی تقسیم شده (و هرکس به­اندازه­ خود از روزی بهره می­برد) پس حرص و طمع برای چیست؟ و اگر حساب روز قیامت حق است، پس این انباشتن (مال) برای چیست؟ و اگر ارث از طرف خداوند بزرگ حق است، پس بخل و حسادت برای چیست؟ - . أمالی الصدوق: 7 -

· در اسنادی در باب موعظه، این حدیث آمده است .

**[ترجمه]

عَزَّ وَ جَلَّ أَوْسَعَ فِی أَرْزَاقِ الْحَمْقَی لِتَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا لَا تُنَالُ بِالْعَقْلِ وَ لَا بِالْحِیلَةِ(1).

**[ترجمه]علل الشرایع: حضرت امام صادق علیه السّلام می فرمود: خداوند بزرگ روزی احمقان و ابلهان را وسیع گردانید، تا عاقلان عبرت گرفته و بدانند که دنیا با عقل و حیله به دست نمی آید. - . علل الشرایع: 92 -

**[ترجمه]

فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ وَ کَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَی فِی النَّوْمِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِکَ فَانْتَبَهَ فَرَأَی الدِّرْهَمَیْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَی بِدِرْهَمٍ سَمَکَةً فَأَقْبَلَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ کَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَیْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَیْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السّلام فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد نیازمندی بود. همسرش برای طلب روزی وی را تحت فشار قرار داد. آن مرد در خواب دید (که از او سؤال شد) آیا دو درهم حلال را بیشتر دوست داری یا دو هزار درهم از حرام را؟ پاسخ داد: دو درهم حلال را بیشتر دوست دارم! به او گفته شد: آن ها زیر سرت است! وقتی آن مرد بیدار شد، دید دو درهم زیر سرش است. آن ها را برداشت و با درهمی یک ماهی خرید و به خانه­اش آمد. هنگامی که همسرش او را با (آن وضع) دید، با قیافه نکوهش گرانه به سویش آمد و قسم خورد که به آن (ماهی) دست نزند. [ناچار] آن مرد خودش به تمیز کردن ماهی پرداخت. وقتی شکمش را پاره کرد، ناگهان دو گوهر در آن یافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت.

**[ترجمه]

رُوحُ الْقُدُسِ أَنَّهُ لَمْ تَمُتْ نَفْسٌ حَتَّی تَسْتَوْفِیَ أَقْصَی رِزْقِهَا وَ إِنْ أَبْطَأَ عَلَیْهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ ءٍ مِمَّا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تُصِیبُوهُ بِمَعْصِیَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِالطَّاعَةِ(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ای مردم! روح القدس در دلم افکند که هیچ کس نمی میرد مگر آنکه روزی­اش را کاملاً دریافت کند واگر روزیتان به تأخیر افتاد، تقوا پیشه سازید و در طلب روزی میانه­روی کنید. مبادا تأخیر وصول روزی، شما را بر آن دارد که از راه معصیت (حرام) در طلب آن برآیید، همانا عطای الهی جز با طاعت و بندگی به دست نیاید .

**[ترجمه]

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثَنِی مَنْ رَأَی الرَّجُلَ فِی زَمَنِ عُمَرَ فَسَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ مِنْ أَحْسَنِ مَنْ خَوَّلَهُ حَلَالًا وَ أَکْثَرِهِمْ مَالًا(1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است: مردی بادیه نشین خدمت پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله رسید و به وی عرض کرد: ای رسول خدا! من صاحب پسر، دختر، برادر، خواهر، نوه­ دختری و پسری، برادرزاده و خواهرزاده هستم و زندگی بر ما سخت است. ای رسول خدا! اگر مصلحت می دانید، از خدا بخواهید تا خداوند بر ما وسعت [روزی] بخشد. آن مرد با گریه از پیامبر صلی الله علیه و آله این درخواست را نمود و دل مسلمانان برای او به رحم آمد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ»، - . هود/ 6 - {و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [اینکه] روزی­اش بر عهده خداست، و [او] قرارگاه و محلّ مُردنش را می داند. همه [اینها] در کتابی روشن [ثبت] است.} آن گاه فرمود: هر کس این افراد (خانواده) را تأمین کند، خداوند روزی او را تضمین می­کند و همانند آب روان بر وی روزی می­دهد، کم در مقابل کم و فراوان در مقابل فراوان. آن گاه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دعا کرد و مسلمانان «آمین» گفتند.

- امام باقر علیه السّلام فرمود: برایم از کسی نقل کرده­اند که آن مرد را در زمان عمر دیده بود، از وضع زندگی اش سؤال کرد، وی گفت: آن مرد یکی از بهترین کسانی بود که خداوند از روزی حلال و ثروت فراوان بر او ارزانی کرده بود. - . تفسیر العیاشی2: 139 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی المفید: ابن مهزیار از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده است که ایشان می­فرمود: [روزی] دور را به خود نزدیک سازید و سختی [به دست آوردن آن] را بر خود آسان کنید و آگاه باشید که اگر بنده­ای چاره­اندیشی و تلاشش [برای کسب روزی] کم باشد، قطعا از آنچه که خداوند برایش مقدر کرده، کاسته نمی­شود و اگر بنده­ای چاره­اندیشی و تلاشش را زیاد کند، بدون شک بر آنچه که خداوند برای او مقدر کرده است، افزوده نمی­شود. - . أمالی المفید: 120 -

**[ترجمه]

وَ إِنِ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ وَ کَبُرَتْ مُکَایَدَتُهُ أَنْ یَسْبِقَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ.

وَ لَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْعَبْدِ فِی ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ وَ بَیْنَ أَنْ یَبْلُغَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ یَزْدَادَ امْرُؤٌ تغییرا [نَقِیراً] بِحِذْقِهِ وَ لَنْ یَنْقُصَ امْرُؤٌ فقیر [نَقِیراً] لِخُرْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ وَ الْعَالِمُ بِهَذَا التَّارِکُ لَهُ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِی مَضَرَّةٍ وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ رُبَّ مَعْذُورٍ فِی النَّاسِ مَصْنُوعٌ لَهُ فَارْفُقْ أَیُّهَا السَّاعِی مِنْ سَعْیِکَ وَ أَقْصِرْ مِنْ عَجَلَتِکَ وَ انْتَبِهْ مِنْ سِنَةِ غَفْلَتِکَ وَ تَفَکَّرْ فِیمَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ احْتَفِظُوا بِهَذِهِ الْحُرُوفِ السَّبْعَةِ فَإِنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْحِجَی وَ مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ أَنَّهُ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَلَّةٍ مِنْ هَذِهِ الْخِلَالِ الشِّرْکِ بِاللَّهِ فِیمَا افْتَرَضَ أَوْ شِفَاءِ غَیْظٍ بِهَلَاکِ نَفْسِهِ أَوْ آمِرٌ یَأْمُرُ بِعَمَلٍ غَیْرَهُ وَ [أَوْ أَمَرَ بِأَمْرٍ یَعْمَلُ بِغَیْرِهِ أَوِ] اسْتَنْجَحَ إِلَی مَخْلُوقِهِ بِإِظْهَارِ بِدْعَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ سَرَّهُ أَنْ یَحْمَدَهُ النَّاسُ بِمَا لَمْ یَفْعَلْ وَ الْمُتَجَبِّرُ الْمُخْتَالُ وَ صَاحِبُ الْأُبَّهَةِ(1). عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَسَّعَ أَرْزَاقَ الْحَمْقَی لِیَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا لَیْسَ یُنَالُ مَا فِیهَا بِعَمَلٍ وَ لَا حِیلَةٍ(2).

**[ترجمه]تنبیه الخاطر: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: باید طلب تو برای روزی و گذران زندگی، بیشتر از انسان­های اسراف ­کار و کمتر از اشخاص حریص، دنیا دوست و دل به دنیا داده باشد؛ پس خود را در کار و کسب، در حد انسان منصف و پرهیزکار قرار ده، و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر ببر، و به کسب آنچه که مورد نیاز شخص مؤمن است بپرداز، همانا کسانی که به آنان نعمت عطا می­شود اما شکر آن را به جای نمی­آورند، [دیگر] نعمتی به آنان داده نمی­شود.

- امام صادق علیه السّلام روایت کرده که امیرمؤمنان علیه السلام بسیار این سخن را می فرمود: به یقین بدانید، اگر بنده ای بیش از حد تلاش کند و بسیار (در طلب مال) چاره بیاندیشد و حیله اش (رنج و زحمتش) فزونی یابد، به بیشتر از آنچه که در لوح محفوظ برایش مقرر شده است، دست نمی­یابد و نیز ناتوانی و تلاش کم بنده، سبب نرسیدن وی به آنچه که برایش مقرر شده است، نمی گردد. ای مردم! هرگز کسی به خاطر زیرکی­اش، ذره­ای بر او افزوده نمی­شود و فقیری به خاطر حماقتش، ذره­ای از او کاسته نمی­شود. کسی که از این مطلب آگاه باشد و آن را به کار بندد، آسوده­ترین مردم است و از سود آن بهره­مند شود و آن کس که به آن آگاه باشد و در عمل آن را ترک کند، گرفتارترین مردم است و زیان بیند. پس ای ساعی! از تلاشت بکاه، از شتابت کم کن و از خواب غفلت بیدار شو، و در آنچه که خداوند بر زبان پیامبرش جاری ساخته، بیندیش. این هفت سخن را حفظ کنید؛ زیرا از سخنان خردمندان و از امور واجب خداوند در لوح محفوظ است، که هیچ کس با مرتکب شدن آن­ها، خداوند را با (چهره­) مهربان ملاقات نخواهد کرد: شرک به خدا در آنچه که بر او واجب کرده است، ارضای کینه توزی به بهای نابودی خود، دستور به امری که خود غیر آن را انجام می دهد، طلب موفقیت و پیروزی برای مخلوقات خداوند با وارد کردن بدعت در دین، مسرور شدن از تمجید مردم برای کاری که انجام نداده است، خودستای فخرفروش و صاحب تکبّر.

**[ترجمه]

فِی حِسَابِهِ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت نموده است که فرمود: خداوند راه روزی هیچ مؤمنی را نمی­بندد، مگر اینکه راه دیگری را برای او بگشاید و روزی اش را به او برساند، حتی اگر در تقدیرش نباشد.

**[ترجمه]

أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ.

**[ترجمه]تمحیص: از امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند روزی مؤمنان را از جایی که انتظار ندارند، می­رساند.

**[ترجمه]

قَالَتْ نَعَمْ تَقُولُ یَا مَنْ لَا تَنْسَانِی فِی جَوْفِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ تَحْتَ هَذِهِ اللُّجَّةِ بِرِزْقِکَ لَا تَنْسَ عِبَادَکَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَحْمَتِکَ.

**[ترجمه]دعوات الراوندی: نقل کرده­اند که روزی حضرت سلیمان علیه السّلام در ساحل دریا نشسته بود، مورچه ای را دید که دانه ­ گندمی را حمل کرده و به طرف دریا می برد؛ پس [این امر] سلیمان علیه السّلام را به تماشای آن مورچه واداشت تا اینکه به آب رسید، ناگهان قورباغه­ای سرش را از آب بیرون آورده و دهان گشود و مورچه وارد دهان او شد و قورباغه مدتی طولانی به زیر آب رفت و سلیمان علیه السّلام با تعجب به این قضیه اندیشید؛ سپس قورباغه از آب بیرون آمد و دهان خود را باز کرد و مورچه بدون دانه از آن خارج شد، سلیمان علیه السّلام مورچه را فرا خواند و از او درباره­ این ماجرا و اینکه کجا رفت، سؤال نمود. مورچه گفت: ای رسول خدا، همانا در قعر این دریایی که می­بینی، صخره ای تو خالی وجود دارد که در درون آن کرم نابینایی زندگی می کند و خدا او را در آن مکان آفریده است و نمی تواند برای معاش خود از آن سنگ خارج شود، خداوند مرا متصدی رزق او قرار داده؛ من روزی او را حمل می کنم و خداوند این قورباغه را مأمور نموده که مرا حمل کند تا آب دریا به من آسیبی نرساند و دهان خود را بر سوراخ آن سنگ قرار دهد و من وارد سوراخ شوم؛ پس زمانی که روزی کرم را به او رساندم، از سوراخ سنگ خارج و دوباره وارد دهان قورباغه می­شوم و او مرا از دریا بیرون می­آورد. سلیمان گفت: آیا از آن کرم تسبیح خداوند شنیده ای؟ او گفت: آری، آن کرم می گوید: ای خدایی که مرا در سوراخ این سنگ در عمق این دریا فراموش نکرده ای و روزی مرا می رسانی، به رحمت خود، بندگان مؤمنت را فراموش مکن.

**[ترجمه]

السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَدُّهُ سَیُؤْتِیکَ فِی کُلِّ غَدٍ جَدِیدٍ مَا قَسَمَ لَکَ وَ إِنْ لَمْ تَکُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَمَا تَصْنَعُ بِالْهَمِّ لِمَا لَیْسَ لَکَ وَ لَنْ یَسْبِقَکَ إِلَی رِزْقِکَ طَالِبٌ وَ لَنْ یَغْلِبَکَ عَلَیْهِ غَالِبٌ وَ لَنْ یُبْطِئَ عَنْکَ مَا قَدْ قُدِّرَ لَکَ (1).

**[ترجمه]فرمود: روزی دو نوع است، روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی و روزی­ای که خود تو را طلب می­کند و اگر به دنبال آن نروی، به­دنبالت می­آید، پس اندوه سال خود را بر اندوه روزت بار مکن، که روزی و رزق هر روز تو را کفایت می کند؛ اگر آن سال جزء عمرت باشد، خداوند متعال در هر روز جدید، آنچه که برایت مقدر کرده را به تو خواهد رساند، و اگر آن سال از عمرت نباشد، پس برای چه بر چیزی که از آن تو نیست، اندوه می خوری؟! هیچ جوینده ای در آنچه رزق توست، بر تو پیشی نخواهد­گرفت، و هیچ قدرتمندی نسبت به آن (روزی) بر تو غالب نخواهد ­شد و هرگز آنچه که برایت مقدر شده است، به تأخیر نخواهد افتاد. - . شرح نهج البلاغه شیخ محمد عبده 3: 245 -

**[ترجمه]

وَ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ یَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِینَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.

فَاحْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مَا حَذَّرَکُمْ مِنْ نَفْسِهِ وَ اخْشَوْهُ خَشْیَةً لَیْسَتْ بِتَعْذِیرٍ وَ اعْمَلُوا فِی غَیْرِ رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ یَعْمَلْ لِغَیْرِ اللَّهِ یَکِلْهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ لَهُ نَسْأَلُ اللَّهَ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ وَ مُعَایَشَةَ السُّعَدَاءِ وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِیَاءِ الْخُطْبَةَ(1).

قال السید رضی الله عنه الغفیرة هاهنا الزیادة و الکثرة من قولهم للجمع الکثیر الجمّ الغفیر و یروی عفوة من أهل أو مال و العفوة الخیار من الشی ء یقال أکلت عفوة الطعام أی خیاره (2).

**[ترجمه]و فرمود: پس از ستایش پروردگار، بدانید که تقدیرهای الهی چون قطرات باران از آسمان به سوی انسانها فرود می­آید، و بهره هرکسی، کم یا زیاد به او می­رسد، پس اگر یکی از شما برای برادر خود، برتری در مال و همسر و نیروی بدنی مشاهده کند، مبادا فریب خورد و حسادت کند، زیرا مسلمان (تا زمانی که دست به عمل پستی نزده که از آشکار شدنش شرمنده باشد و مورد سرزنش مردم پست قرار گیرد) به مسابقه دهنده­ای می­ماند که دوست دارد در همان آغاز مسابقه پیروز گردد تا سودی به دست آورد و ضرری متوجّه او نگردد. همچنین مسلمانی که از خیانت پاک است، انتظار دارد یکی از دو خوبی نصیب او گردد: یا دعوت حق را لبیک گفته، عمر او پایان پذیرد «که آنچه در نزد خداست برای او بهتر است» و یا خداوند روزی فراوان به او دهد و صاحب همسر و فرزند و ثروت گردد، و همچنان دین و شخصیّت خود را نگاهدارد. همانا ثروت و فرزندان محصول دنیا و فانی شدنی، و عمل صالح زراعت آخرت است، گر چه گاهی خداوند، هر دوی آن را به ملّتهایی خواهد بخشید. از خدا در آن چه اعلام خطر کرده است بر حذر باشید. از خدا آنگونه بترسید که نیازی به عذر خواهی نداشته باشید. عمل نیک انجام دهید بدون آن که به ریا و خود نمایی مبتلا شوید، زیرا هر کس، کاری برای غیر خدا انجام دهد، خدا او را به همان غیر واگذارد. از خدا، درجات شهیدان، و زندگی سعادتمندان، و همنشینی با پیامبران را درخواست می­کنیم. - . نهج البلاغه، [شرح] شیخ محمد عبده: 56 -

سید رضی - که خداوند از او راضی باشد - می­گوید: «غفیره» در اینجا به معنای فراوانی اموال است، چنانکه جمعیّت فراوان را نیز «الجم الغفیر» می گویند، و نقل شده که بجای «الغفیره»، «عفوه من اهل او مال»، به کار می برند، و «عفوه» به معنای نمونه خوب از میان یک جنس است، چنان که گفته می شود، «اکلت عفوه الطعام» یعنی قسمت های خوب غذا را خوردم.

**[ترجمه]

مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدِ غَیْرِکَ وَ مَرَارَةُ الْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَی لِئَامِ النَّاسِ وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی مَعَ الْفُجُورِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ وَ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَی مِنْ کَثِیرٍ وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصیتش به امام حسن علیه السّلام فرمود: به یقین بدان که تو به همه آرزوهای خود نخواهی رسید، و تا زمان مرگ بیشتر زندگی نخواهی کرد، و بر راه کسی می­روی که پیش از تو می­رفت، پس در به دست آوردن دنیا آرام باش، و در مصرف آنچه به دست آوردی نیکو عمل کن، زیرا چه بسا تلاش بی اندازه برای دنیا، که به تاراج رفتن اموال کشانده شد. پس هر تلاشگری به روزی دلخواه نخواهد رسید، و هر مدارا کننده­ای محروم نخواهد شد. نفس خود را از هر گونه پستی باز دار، هر چند تو را به اهدافت رساند؛ زیرا نمی­توانی به اندازه آبرویی که از دست می­دهی، بهایی به دست آوری. برده دیگری مباش، که خدا تو را آزاد آفرید، آن نیکی که جز با شر به دست نیاید، نیکی نیست، و آن راحتی که با سختی­های فراوان به دست آید، آسایش نخواهد بود. بپرهیز از آن که مرکب طمع ورزی، تو را به سوی هلاکت به پیش راند، و اگر توانستی که بین تو و خدا صاحب نعمتی قرار نگیرد، چنین باش، زیرا تو، روزی خود را دریافت می­کنی، و سهم خود بر می­داری، و مقدار اندکی که از طرف خدای سبحان به دست می­آوری، بزرگ و گرامی­تر از (مال) فراوانی است که از دست بندگان دریافت می­داری، گرچه همه از طرف خداست. آنچه با سکوت از دست می­دهی آسانتر از آن است که با سخن از دست برود، چرا که نگهداری آنچه در مشک است، با محکم بستن دهانه آن امکان پذیر است، و نگهداری آنچه که در دست داری، پیش من بهتر است از آن که چیزی از دیگران بخواهی، و تلخی نا امیدی بهتر از درخواست کردن از مردم است. شغل همراه با پاکدامنی، بهتر از ثروت فراوانی است که با گناهان به دست آید، مرد برای پنهان نگاه داشتن اسرار خویش سزاوارتر است، چه بسا تلاش کننده­ای که به زیان خود می­کوشد. بدترین غذاها، لقمه حرام است، هر بازرگانی خویش را به مخاطره می­افکند. چه بسا اندکی که از فراوانی بهتر است. - . شرح نهج البلاغه شیخ محمد عبده 3: 58-56 و 61 - بدان پسرم! روزی دو نوع است: روزی­ای که در پی توست و روزی­ای که تو در پی آن هستی؛ پس اگر تو به آن نرسی، او به تو خواهد رسید.

**[ترجمه]

**[ترجمه]و فرمود: با روزگار، تا زمانی که رام و در فرمان تو است، نرمی کن، و چیزی را به امید دست یافتن به بیش از آن، به مخاطره مینداز. - . شرح نهج البلاغه شیخ محمد عبده 3: 59 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]محمّد بن هلال روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که حاجت و نیازی داری، بامدادان به دنبال آن برو، زیرا که ارزاق و روزی ها پیش از طلوع آفتاب تقسیم می گردد، و خدای متعال در ساعات نخستین روز برای این امت برکت نهاده است؛ و بامدادان چیزی صدقه بده که هرگز تیر بلا و گرفتاری از سپر صدقه در نگذرد. - . امالی المفید: 33 -

**[ترجمه]

الْکَلْبِ وَ الْمُغَنِّیَةِ سُحْتٌ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابراهیم بن ابی البلاد می گوید: به امام کاظم علیه السّلام گفتم: فدایت گردم! مردی از دوستداران شما تعدادی کنیز خواننده دارد که قیمت شان چهارده هزار دینار است و ثلث آن ها را برای شما وصیت کرده است. ایشان فرمود: من نیازی به آن ندارم؛ بهای سگ و کنیز خواننده، حرام است. - . قرب الاسناد: 125 -

**[ترجمه]

أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ دَعَا بِقَوْسِهِ فَاتَّکَی عَلَی سِیَتِهَا(1)

ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ مَا فَتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ نَصَرَهُ بِهِ وَ نَهَی عَنْ خِصَالٍ تِسْعَةٍ عَنْ مَهْرِ الْبَغِیِّ وَ عَنْ عَسِیبِ الدَّابَّةِ یَعْنِی کَسْبَ الْفَحْلِ وَ عَنْ خَاتَمِ الذَّهَبِ وَ عَنْ ثَمَنِ الْکَلْبِ وَ عَنْ مَیَاثِرِ الْأُرْجُوَانِ قَالَ أَبُو عَرُوبَةَ عَنْ مَیَاثِرِ الْخَمْرِ وَ عَنْ لَبُوسِ ثِیَابِ الْقَسِّیِّ وَ هِیَ ثِیَابٌ تُنْسَجُ بِالشَّامِ وَ عَنْ أَکْلِ لُحُومِ السِّبَاعِ وَ عَنْ صَرْفِ الذَّهَبِ بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ بِالْفِضَّةِ بَیْنَهُمَا فَضْلٌ وَ عَنِ النَّظَرِ فِی النُّجُومِ (2).

**[ترجمه]الخصال: امام حسین علیه السّلام فرمود: چون پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد، کمانش را خواست و به یک طرف آن تکیه داد، آنگاه حمد و ثنای الهی را به جای آورد و از فتح و پیروزی ­ای که خداوند بر او ارزانی داشته بود، سخن گفت و از نه چیز نهی فرمود: مزد زنان زناکار، از جفت گیری چهارپا (یعنی کسب از طریق جفت­گیری حیوان نر با ماده)، انگشتر طلا، بهای سگ، زین های ارغوانی - ابو عروبه گفته: از زین های سرخ - از جامه های قیمتی (و آن جامه هایی بوده که در شام بافته می­شد) و از خوردن گوشت درندگان و از ص-رافی طلا به طلا و نقره به نقره در حالی که یکسان نیستند، از نگاه کردن به نجوم {جهت پیشگویی}. - . الخصال 2: 184 -

**[ترجمه]

بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ثُمَّ الصِّنَاعَاتُ فِی جَمِیعِ صُنُوفِهَا ثُمَّ الْإِجَارَاتُ فِی کُلِّ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْإِجَارَاتِ وَ کُلُّ هَذِهِ الصُّنُوفِ تَکُونُ حَلَالًا مِنْ جِهَةٍ وَ حَرَاماً مِنْ جِهَةٍ وَ الْفَرْضُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ فِی هَذِهِ الْمُعَامَلَاتِ الدُّخُولُ فِی جِهَاتِ الْحَلَالِ مِنْهَا وَ الْعَمَلُ بِذَلِکَ الْحَلَالِ وَ اجْتِنَابُ جِهَاتِ الْحَرَامِ مِنْهَا تَفْسِیرُ مَعْنَی الْوِلَایَاتِ وَ هِیَ جِهَتَانِ فَإِحْدَی الْجِهَتَیْنِ مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ وُلَاةِ الْعَدْلِ الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ بِوِلَایَتِهِمْ وَ تَوْلِیَتِهِمْ عَلَی النَّاسِ وَ وِلَایَةُ وُلَاتِهِ وَ وُلَاةِ وُلَاتِهِ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْوِلَایَةِ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ وَ الْجِهَةُ الْأُخْرَی مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ وُلَاةِ الْجَوْرِ وَ وُلَاةِ وُلَاتِهِمْ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِی هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ فَوَجْهُ الْحَلَالِ مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ الْوَالِی الْعَادِلِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِمَعْرِفَتِهِ وَ وِلَایَتِهِ وَ الْعَمَلِ لَهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ وِلَایَةِ وُلَاتِهِ بِجِهَةِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ الْوَالِیَ الْعَادِلَ بِلَا زِیَادَةٍ فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَا نُقْصَانٍ مِنْهُ وَ لَا تَحْرِیفٍ لِقَوْلِهِ وَ لَا تَعَدٍّ لِأَمْرِهِ إِلَی غَیْرِهِ فَإِذَا صَارَ الْوَالِی وَالِیَ عَدْلٍ بِهَذِهِ الْجِهَةِ فَالْوِلَایَةُ لَهُ وَ الْعَمَلُ مَعَهُ وَ مَعُونَتُهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ تَقْوِیَتُهُ حَلَالٌ مُحَلَّلٌ وَ حَلَالٌ الْکَسْبُ مَعَهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی وِلَایَةِ وَالِی الْعَدْلِ وَ وُلَاتِهِ إِحْیَاءُ کُلِّ حَقٍّ وَ کُلِّ عَدْلٍ وَ إِمَاتَةُ کُلِّ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ فَسَادٍ فَلِذَلِکَ کَانَ السَّاعِی فِی تَقْوِیَةِ سُلْطَانِهِ وَ الْمُعِینُ لَهُ عَلَی وِلَایَتِهِ سَاعِیاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ مُقَوِّیاً لِدِینِهِ.

وَ أَمَّا وَجْهُ الْحَرَامِ مِنَ الْوِلَایَةِ فَوِلَایَةُ الْوَالِی الْجَائِرِ وَ وِلَایَةُ الرَّئِیسِ مِنْهُمْ وَ أَتْبَاعِ الْوَالِی فَمَنْ دُونَهُ مِنْ وُلَاةِ الْوُلَاةِ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْوِلَایَةِ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ وَ الْعَمَلُ لَهُمْ وَ الْکَسْبُ مَعَهُمْ بِجِهَةِ الْوِلَایَةِ لَهُمْ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ مُعَذَّبٌ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ عَلَی قَلِیلٍ مِنْ فِعْلِهِ أَوْ کَثِیرٍ لِأَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ جِهَةِ الْمَعُونَةِ مَعْصِیَةٌ کَبِیرَةٌ مِنَ الْکَبَائِرِ.

وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی وِلَایَةِ الْوَالِی الْجَائِرِ دُرُوسَ الْحَقِّ کُلِّهِ وَ إِحْیَاءَ الْبَاطِلِ کُلِّهِ وَ إِظْهَارَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ إِبْطَالَ الْکُتُبِ وَ قَتْلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَدْمَ الْمَسَاجِدِ وَ تَبْدِیلَ سُنَّةِ اللَّهِ وَ شَرَائِعِهِ فَلِذَلِکَ حَرُمَ الْعَمَلُ مَعَهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ وَ الْکَسْبُ مَعَهُمْ إِلَّا بِجِهَةِ الضَّرُورَةِ نَظِیرَ الضَّرُورَةِ إِلَی الدَّمِ وَ الْمَیْتَةِ.

ص: 45

وَ أَمَّا تَفْسِیرُ التِّجَارَاتِ فِی جَمِیعِ الْبُیُوعِ وَ وُجُوهِ الْحَلَالِ مِنْ وَجْهِ التِّجَارَاتِ الَّتِی یَجُوزُ لِلْبَائِعِ أَنْ یَبِیعَ مِمَّا لَا یَجُوزُ لَهُ وَ کَذَلِکَ الْمُشْتَرِی الَّذِی یَجُوزُ لَهُ شِرَاؤُهُ مِمَّا لَا یَجُوزُ لَهُ فَکُلُّ مَأْمُورٍ بِهِ مِمَّا هُوَ غِذَاءٌ لِلْعِبَادِ وَ قِوَامُهُمْ بِهِ فِی أُمُورِهِمْ فِی وُجُوهِ الصَّلَاحِ الَّذِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهُ مِمَّا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ یَنْکِحُونَ وَ یَمْلِکُونَ وَ یَسْتَعْمِلُونَ مِنْ جِهَةِ مِلْکِهِمْ وَ یَجُوزُ لَهُمُ الِاسْتِعْمَالُ لَهُ مِنْ جَمِیعِ جِهَاتِ الْمَنَافِعِ لَهُمُ الَّتِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهَا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یَکُونُ لَهُمْ فِیهِ الصَّلَاحُ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ وَ هَذَا کُلُّهُ حَلَالٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ اسْتِعْمَالُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ أَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ فَکُلُّ أَمْرٍ یَکُونُ فِیهِ الْفَسَادُ مِمَّا هُوَ مَنْهِیٌّ عَنْهُ مِنْ جِهَةِ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ أَوْ کَسْبِهِ أَوْ نِکَاحِهِ أَوْ مِلْکِهِ أَوْ إِمْسَاکِهِ أَوْ هِبَتِهِ أَوْ عَارِیَّتِهِ أَوْ شَیْ ءٍ یَکُونُ فِیهِ وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ نَظِیرِ الْبَیْعِ بِالرِّبَا لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ أَوِ الْبَیْعِ لِلْمَیْتَةِ أَوِ الدَّمِ أَوْ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ أَوْ لُحُومِ السِّبَاعِ مِنْ صُنُوفِ سِبَاعِ الْوَحْشِ أَوِ الطَّیْرِ أَوْ جُلُودِهَا أَوِ الْخَمْرِ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْ وُجُوهِ النَّجِسِ فَهَذَا کُلُّهُ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ لِأَنَّ ذَلِکَ کُلَّهُ مَنْهِیٌّ عَنْ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ وَ لُبْسِهِ وَ مِلْکِهِ وَ إِمْسَاکِهِ وَ التَّقَلُّبِ فِیهِ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ فَجَمِیعُ تَقْلِیبِهِ فِی ذَلِکَ حَرَامٌ وَ کَذَلِکَ کُلُّ بَیْعٍ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ کُلُّ مَنْهِیٍّ عَنْهُ مِمَّا یُتَقَرَّبُ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَقْوَی بِهِ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ مِنْ جَمِیعِ وُجُوهِ الْمَعَاصِی أَوْ بَابٌ مِنَ الْأَبْوَابِ یَقْوَی بِهِ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الضَّلَالَةِ أَوْ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبَاطِلِ أَوْ بَابٌ یُوهَنُ بِهِ الْحَقُّ فَهُوَ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ حَرَامٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ مِلْکُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ جَمِیعُ التَّقَلُّبِ فِیهِ إِلَّا فِی حَالٍ تَدْعُو الضَّرُورَةُ فِیهِ إِلَی ذَلِکَ.

وَ أَمَّا تَفْسِیرُ الْإِجَارَاتِ فَإِجَارَةُ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ أَوْ مَا یَمْلِکُ أَوْ یَلِی أَمْرَهُ مِنْ قَرَابَتِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ ثَوْبِهِ بِوَجْهِ الْحَلَالِ مِنْ جِهَاتِ الْإِجَارَاتِ أَوْ یُؤْجِرُ نَفْسَهُ أَوْ دَارَهُ أَوْ أَرْضَهُ أَوْ شَیْئاً یَمْلِکُهُ فِیمَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنْ وُجُوهِ الْمَنَافِعِ أَوِ الْعَمَلِ بِنَفْسِهِ وَ وَلَدِهِ وَ مَمْلُوکِهِ

ص: 46

أَوْ أَجِیرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ وَکِیلًا لِلْوَالِی أَوْ وَالِیاً لِلْوَالِی فَلَا بَأْسَ أَنْ یَکُونَ أَجِیراً یُؤْجِرُ نَفْسَهُ أَوْ وَلَدَهُ أَوْ قَرَابَتَهُ أَوْ مِلْکَهُ أَوْ وَکِیلَهُ فِی إِجَارَتِهِ لِأَنَّهُمْ وُکَلَاءُ الْأَجِیرِ مِنْ عِنْدِهِ لَیْسَ لَهُمْ بِوَلَاءِ الْوَالِی نَظِیرُ الْحَمَّالِ الَّذِی یَحْمِلُ شَیْئاً بِشَیْ ءٍ مَعْلُومٍ إِلَی مَوْضِعٍ مَعْلُومٍ فَیَحْمِلُ ذَلِکَ الشَّیْ ءَ الَّذِی یَجُوزُ لَهُ حَمْلُهُ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمَمْلُوکِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ یُؤَاجِرُ نَفْسَهُ فِی عَمَلٍ یَعْمَلُ ذَلِکَ الْعَمَلَ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمَمْلُوکِهِ أَوْ قَرَابَتِهِ أَوْ بِأَجِیرٍ مِنْ قِبَلِهِ فَهَذِهِ وُجُوهٌ مِنْ وُجُوهِ الْإِجَارَاتِ حَلَالٌ لِمَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ مَلِکاً أَوْ سُوقَةً أَوْ کَافِراً أَوْ مُؤْمِناً فَحَلَالٌ إِجَارَتُهُ وَ حَلَالٌ کَسْبُهُ مِنْ هَذِهِ الْوُجُوهِ فَأَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنْ وُجُوهِ الْإِجَارَةِ نَظِیرِ أَنْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ عَلَی مَا یَحْرُمُ عَلَیْهِ أَکْلُهُ أَوْ شُرْبُهُ أَوْ لُبْسُهُ أَوْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ فِی صَنْعَةِ ذَلِکَ الشَّیْ ءِ أَوْ حِفْظِهِ أَوْ لُبْسِهِ أَوْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ فِی هَدْمِ الْمَسَاجِدِ ضِرَاراً أَوْ قَتْلِ النَّفْسِ بِغَیْرِ حِلٍّ أَوْ حَمْلِ التَّصَاوِیرِ وَ الْأَصْنَامِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الْبَرَابِطِ وَ الْخَمْرِ وَ الْخَنَازِیرِ وَ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ الَّذِی کَانَ مُحَرَّماً عَلَیْهِ مِنْ غَیْرِ جِهَةِ الْإِجَارَةِ فِیهِ وَ کُلُّ أَمْرٍ مَنْهِیٍّ عَنْهُ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ مُحَرَّمٌ عَلَی الْإِنْسَانِ إِجَارَةُ نَفْسِهِ فِیهِ أَوْ لَهُ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْهُ أَوْ لَهُ إِلَّا لِمَنْفَعَةِ مَنِ اسْتَأْجَرَهُ کَالَّذِی یَسْتَأْجِرُ الْأَجِیرَ یَحْمِلُ لَهُ الْمَیْتَةَ یُنَحِّیهَا عَنْ أَذَاهُ أَوْ أَذَی غَیْرِهِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ.

وَ الْفَرْقُ بَیْنَ مَعْنَی الْوِلَایَةِ وَ الْإِجَارَةِ وَ إِنْ کَانَ کِلَاهُمَا یَعْمَلَانِ بِأَجْرٍ أَنَّ مَعْنَی الْوِلَایَةِ أَنْ یَلِیَ الْإِنْسَانُ لِوَالِی الْوُلَاةِ أَوْ لِوُلَاةِ الْوُلَاةِ فَیَلِی أَمْرَ غَیْرِهِ فِی التَّوْلِیَةِ عَلَیْهِ وَ تَسْلِیطِهِ وَ جَوَازِ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ قِیَامِهِ مَقَامَ الْوَلِیِّ إِلَی الرَّئِیسِ أَوْ مَقَامَ وُکَلَائِهِ فِی أَمْرِهِ وَ تَوْکِیدِهِ فِی مَعُونَتِهِ وَ تَسْدِیدِ وِلَایَتِهِ وَ إِنْ کَانَ أَدْنَاهُمْ وِلَایَةً فَهُوَ وَالٍ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ یَجْرِی مَجْرَی الْوُلَاةِ الْکِبَارِ الَّذِینَ یَلُونَ وِلَایَةَ النَّاسِ فِی قَتْلِهِمْ مَنْ قَتَلُوا وَ إِظْهَارِ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ أَمَّا مَعْنَی الْإِجَارَةِ فَعَلَی مَا فَسَّرْنَا مِنْ إِجَارَةِ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ أَوْ مَا یَمْلِکُهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُؤَاجَرَ لِشَیْ ءٍ مِنْ غَیْرِهِ فَهُوَ یَمْلِکُ یَمِینَهُ لِأَنَّهُ لَا یَلِی أَمْرَ نَفْسِهِ وَ أَمْرَ مَا یَمْلِکُ

ص: 47

قَبْلَ أَنْ یُؤَاجِرَهُ مِمَّنْ هُوَ آجَرَهُ وَ الْوَالِی لَا یَمْلِکُ مِنْ أُمُورِ النَّاسِ شَیْئاً إِلَّا بَعْدَ مَا یَلِی أُمُورَهُمْ وَ یَمْلِکُ تَوْلِیَتَهُمْ وَ کُلُّ مَنْ آجَرَ نَفْسَهُ أَوْ آجَرَ مَا یَمْلِکُ نَفْسُهُ أَوْ یَلِی أَمْرَهُ مِنْ کَافِرٍ أَوْ مُؤْمِنٍ أَوْ مَلِکٍ أَوْ سُوقَةٍ عَلَی مَا فَسَّرْنَا مِمَّا یَجُوزُ الْإِجَارَةُ فِیهِ فَحَلَالٌ مُحَلَّلٌ فِعْلُهُ وَ کَسْبُهُ وَ أَمَّا تَفْسِیرُ الصِّنَاعَاتِ فَکُلُّ مَا یَتَعَلَّمُ الْعِبَادُ أَوْ یُعَلِّمُونَ غَیْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصِّنَاعَاتِ مِثْلِ الْکِتَابَةِ وَ الْحِسَابِ وَ التِّجَارَةِ وَ الصِّبَاغَةِ وَ السِّرَاجَةِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْحِیَاکَةِ وَ الْقِصَارَةِ وَ الْخِیَاطَةِ وَ صَنْعَةِ صُنُوفِ التَّصَاوِیرِ مَا لَمْ یَکُنْ مُثُلَ الرُّوحَانِیِّ وَ أَنْوَاعِ صُنُوفِ الْآلَاتِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ الَّتِی مِنْهَا مَنَافِعُهُمْ وَ بِهَا قِوَامُهُمْ وَ فِیهَا بُلْغَةُ جَمِیعِ حَوَائِجِهِمْ فَحَلَالٌ فِعْلُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ فِیهِ لِنَفْسِهِ أَوْ لِغَیْرِهِ وَ إِنْ کَانَتْ تِلْکَ الصِّنَاعَةُ وَ تِلْکَ الْآلَةُ قَدْ یُسْتَعَانُ بِهَا عَلَی وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ وُجُوهِ الْمَعَاصِی وَ یَکُونُ مَعُونَةً عَلَی الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَلَا بَأْسَ بِصِنَاعَتِهِ وَ تَعْلِیمِهِ نَظِیرِ الْکِتَابَةِ الَّتِی هِیَ عَلَی وَجْهٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ مِنْ تَقْوِیَةِ مَعُونَةِ وِلَایَةِ وُلَاةِ الْجَوْرِ وَ کَذَلِکَ السِّکِّینُ وَ السَّیْفُ وَ الرُّمْحُ وَ الْقَوْسُ وَ غَیْرُ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْآلَةِ الَّتِی قَدْ تُصْرَفُ إِلَی جِهَاتِ الصَّلَاحِ وَ جِهَاتِ الْفَسَادِ وَ تَکُونُ آلَةً وَ مَعُونَةً عَلَیْهَا فَلَا بَأْسَ بِتَعْلِیمِهِ وَ تَعَلُّمِهِ وَ أَخْذِ الْأَجْرِ عَلَیْهِ وَ فِیهِ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ فِیهِ لِمَنْ کَانَ لَهُ فِیهِ جِهَاتُ الصَّلَاحِ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ وَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِمْ فِیهِ تَصْرِیفُهُ إِلَی جِهَاتِ الْفَسَادِ وَ الْمَضَارِّ فَلَیْسَ عَلَی الْعَالِمِ وَ الْمُتَعَلِّمِ إِثْمٌ وَ لَا وِزْرٌ لِمَا فِیهِ مِنَ الرُّجْحَانِ فِی مَنَافِعِ جِهَاتِ صَلَاحِهِمْ وَ قِوَامِهِمْ وَ بَقَائِهِمْ وَ إِنَّمَا الْإِثْمُ وَ الْوِزْرُ عَلَی الْمُتَصَرِّفِ بِهَا فِی وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ الْحَرَامِ وَ ذَلِکَ إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ الصِّنَاعَةَ الَّتِی حَرَامٌ کُلُّهَا الَّتِی یَجِی ءُ مِنْهَا الْفَسَادُ مَحْضاً نَظِیرُ الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ کُلِّ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ الصُّلْبَانِ وَ الْأَصْنَامِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنْ صِنَاعَاتِ الْأَشْرِبَةِ الْحَرَامِ وَ مَا یَکُونُ مِنْهُ وَ فِیهِ الْفَسَادُ مَحْضاً وَ لَا یَکُونُ فِیهِ وَ لَا مِنْهُ شَیْ ءٌ مِنْ وُجُوهِ الصَّلَاحِ فَحَرَامٌ تَعْلِیمُهُ وَ تَعَلُّمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أَخْذُ الْأَجْرِ عَلَیْهِ وَ جَمِیعُ التَّقَلُّبِ فِیهِ مِنْ جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَرَکَاتِ کُلِّهَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ صِنَاعَةً

ص: 48

قَدْ تُصْرَفُ إِلَی جِهَاتِ الصَّنَائِعِ وَ إِنْ کَانَ قَدْ یُتَصَرَّفُ بِهَا وَ یُتَنَاوَلُ بِهَا وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْمَعَاصِی فَلَعَلَّهُ لِمَا فِیهِ مِنَ الصَّلَاحِ حَلَّ تَعَلُّمُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ یَحْرُمُ عَلَی مَنْ صَرَفَهُ إِلَی غَیْرِ وَجْهِ الْحَقِّ وَ الصَّلَاحِ فَهَذَا بَیَانُ تَفْسِیرِ وَجْهِ اکْتِسَابِ مَعَایِشِ الْعِبَادِ وَ تَعْلِیمِهِمْ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ اکْتِسَابِهِمْ وُجُوهُ إِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ إِنْفَاقِهَا وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی فِیهَا إِخْرَاجُ الْأَمْوَالِ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَلَالِ الْمُفْتَرَضُ عَلَیْهِمْ وَ وُجُوهُ النَّوَافِلِ کُلِّهَا فَأَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَجْهاً مِنْهَا سَبْعَةُ وُجُوهٍ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ عَلَی مَنْ یَلْزَمُ نَفْسَهُ وَ ثَلَاثَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ وَ أَرْبَعَةُ أَوْجُهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ مِنْ وُجُوهِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ فَأَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ فَهِیَ مَطْعَمُهُ وَ مَشْرَبُهُ وَ مَلْبَسُهُ وَ مَنْکَحُهُ وَ مَخْدَمُهُ وَ عَطَاؤُهُ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْأَجْرِ عَلَی مَرَمَّةِ مَتَاعِهِ أَوْ حَمْلِهِ أَوْ حِفْظِهِ وَ مَعْنَی مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَبَیِّنٌ نَحْوُ مَنْزِلِهِ أَوْ آلَةٍ مِنَ الْآلَاتِ یَسْتَعِینُ بِهَا عَلَی حَوَائِجِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهِ النَّفَقَةُ لِمَنْ یَلْزَمُهُ نَفْسُهُ فَعَلَی وَلَدِهِ وَ وَالِدَیْهِ وَ امْرَأَتِهِ وَ مَمْلُوکِهِ لَازِمٌ لَهُ ذَلِکَ فِی حَالِ الْیُسْرِ وَ الْعُسْرِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الثَّلَاثَةُ الْمَفْرُوضَةُ مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ فَالزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ الْوَاجِبَةُ فِی کُلِّ عَامٍ وَ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَ الْجِهَادُ فِی إِبَّانِهِ وَ زَمَانِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ النَّوَافِلِ فَصِلَةُ مَنْ فَوْقَهُ وَ صِلَةُ الْقَرَابَةِ وَ صِلَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَ التَّنَفُّلُ فِی وُجُوهِ الصَّدَقَةِ وَ الْبِرِّ وَ الْعِتْقُ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْأَرْبَعُ فَقَضَاءُ الدَّیْنِ وَ الْعَارِیَّةُ وَ الْقَرْضُ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَاجِبَاتٌ فِی السُّنَّةِ مَا یَحِلُّ وَ یَجُوزُ لِلْإِنْسَانِ أَکْلُهُ فَأَمَّا مَا یَحِلُّ لِلْإِنْسَانِ أَکْلُهُ مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَثَلَاثَةُ صُنُوفٍ مِنَ الْأَغْذِیَةِ

ص: 49

صِنْفٌ مِنْهَا جَمِیعُ الْحَبِّ کُلِّهِ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ الْأَرُزِّ وَ الْحِمَّصِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ صُنُوفِ الْحَبِّ وَ صُنُوفِ السَّمَاسِمِ وَ غَیْرِهَا کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْحَبِّ مَا یَکُونُ فِیهِ غِذَاءُ الْإِنْسَانِ فِی بَدَنِهِ وَ قُوتُهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ تَکُونُ فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی بَدَنِهِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ إِلَّا فِی حَالِ الضَّرُورَةِ وَ الصِّنْفُ الثَّانِی مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ مِنْ جَمِیعِ صُنُوفِ الثِّمَارِ کُلِّهَا مِمَّا یَکُونُ فِیهِ غِذَاءُ الْإِنْسَانِ وَ مَنْفَعَةٌ لَهُ وَ قُوتُهُ بِهِ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا کَانَ فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی أَکْلِهِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ الصِّنْفُ الثَّالِثُ جَمِیعُ صُنُوفِ الْبُقُولِ وَ النَّبَاتِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنَ الْبُقُولِ کُلِّهَا مِمَّا فِیهِ مَنَافِعُ الْإِنْسَانِ وَ غِذَاؤُهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا کَانَ مِنْ صُنُوفِ الْبُقُولِ مِمَّا فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی أَکْلِهِ نَظِیرَ بُقُولِ السُّمُومِ وَ الْقَاتِلَةِ وَ نَظِیرَ الدِّفْلَی وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ صُنُوفِ السَّمِّ الْقَاتِلِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ أَمَّا مَا یَحِلُّ أَکْلُهُ مِنْ لُحُومِ الْحَیَوَانِ فَلُحُومُ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الْإِبِلِ وَ مَا یَحِلُّ مِنْ لُحُومِ الْوَحْشِ کُلُّ مَا لَیْسَ فِیهِ نَابٌ وَ لَا لَهُ مِخْلَبٌ وَ مَا یَحِلُّ مِنْ أَکْلِ لُحُومِ الطَّیْرِ کُلِّهَا مَا کَانَتْ لَهُ قَانِصَةٌ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قَانِصَةٌ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ لَا بَأْسَ بِأَکْلِ صُنُوفِ الْجَرَادِ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ أَکْلُهُ مِنَ الْبَیْضِ فَکُلَّمَا اخْتَلَفَ طَرَفَاهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا اسْتَوَی طَرَفَاهُ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ مَا یَجُوزُ أَکْلُهُ مِنْ صَیْدِ الْبَحْرِ مِنْ صُنُوفِ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ قُشُورٌ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قُشُورٌ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْأَشْرِبَةِ مِنْ جَمِیعِ صُنُوفِهَا فَمَا لَا یُغَیِّرُ الْعَقْلَ کَثِیرُهُ فَلَا بَأْسَ بِشُرْبِهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یُغَیِّرُ مِنْهَا الْعَقْلَ کَثِیرُهُ فَالْقَلِیلُ مِنْهُ حَرَامٌ وَ مَا یَجُوزُ مِنَ اللِّبَاسِ فَکُلُّ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِهِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَحِلُّ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ جِلْدِهِ الذَّکِیِّ مِنْهُ وَ صُوفِهِ وَ شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ وَ إِنْ کَانَ الصُّوفُ

ص: 50

وَ الشَّعْرُ وَ الرِّیشُ وَ الْوَبَرُ مِنَ الْمَیْتَةِ وَ غَیْرِ الْمَیْتَةِ ذَکِیّاً فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ ذَلِکَ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ.

وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَکُونُ غِذَاءَ الْإِنْسَانِ فِی مَطْعَمِهِ أَوْ مَشْرَبِهِ أَوْ مَلْبَسَهُ فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ وَ لَا السُّجُودُ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ مِنْ غَیْرِ ثَمَرٍ قَبْلَ أَنْ یَصِیرَ مَغْزُولًا فَإِذَا صَارَ غَزْلًا فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ إِلَّا فِی حَالِ الضَّرُورَةِ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْمَنَاکِحِ فَأَرْبَعَةُ وُجُوهٍ نِکَاحٌ بِمِیرَاثٍ وَ نِکَاحٌ بِغَیْرِ مِیرَاثٍ وَ نِکَاحُ الْیَمِینِ وَ نِکَاحٌ بِتَحْلِیلٍ مِنَ الْمُحَلِّلِ لَهُ مِنْ مِلْکِ مَنْ یَمْلِکُ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْمِلْکِ وَ الْخِدْمَةِ فَسِتَّةُ وُجُوهٍ مِلْکُ الْغَنِیمَةِ وَ مِلْکُ الشِّرَاءِ وَ مِلْکُ الْمِیرَاثِ وَ مِلْکُ الْهِبَةِ وَ مِلْکُ الْعَارِیَّةِ وَ مِلْکُ الْأَجْرِ فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا یَحِلُّ وَ مَا یَجُوزُ لِلْإِنْسَانِ إِنْفَاقُ مَالِهِ وَ إِخْرَاجُهُ بِجِهَةِ الْحَلَالِ فِی وُجُوهِهِ وَ مَا یَجُوزُ فِیهِ التَّصَرُّفُ وَ التَّقَلُّبُ مِنْ وُجُوهِ الْفَرِیضَةِ وَ النَّافِلَةِ(1).

**[ترجمه]تحف العقول: مردی از امام صادق علیه السّلام پرسید: راه­های امرار معاش بندگان، از جمله کسب و کار و معاملات میان آنان و نیز راه­های مصرف اموال چند گونه است؟ فرمود: کلیه اقسام معیشت و انواع معاملات رایج میان مردم که برای آنان درآمدی دارد، چهار گونه است. گفتند: این چهار نوع همه حلال است یا همه حرام، یا مختلف است؟ فرمود: هر کدام نوعی حلال دارد و نوعی حرام و همه­ آنها نام و خصوصیاتش معلوم و مشهور است. نوع اول: «ولایت» و حکومت بعضی از مردم بر دیگری است که شامل زمامدار، و حکام زیردست و طبقات پائینتر تا کم رتبه ترین کارمند است که هر یک به نوعی بر زیردستان و مردم تحت نفوذش-ان حکومت دارند. نوع دوم: تجارت و معامله که شامل کلیه خرید و فروش هاست. نوع سوم: صنعت است با همه اقسامش و نوع چهارم: اجارات در کلیه مواردی که در آن نیاز به اجاره ا­ست. و هر یک از این اقسام از جهتی حلال و از جهتی حرام هستند و خداوند در این معاملات بر بندگان واجب کرده است که از راه حلالش وارد شوند، و به حلال روی بیاورند و از حرام اجتناب ورزند.

تفسیر انواع «ولایت»: ولایت دو قسم است. یکی از اقسام آن ولایت حکام عادل است، کسانی که خداوند بر مردم امر کرده تا ولایت و حکومتشان را گردن نهند، و نیز حکومت­های زیردست و زیردست تر تا نازلترین طبقه­ آنان که هر یک به نوعی بر زیردستان خود حکومت می کنند؛ و نوع دیگر، ولایت حکام جور و فرماندهان آنها تا پائین ترین فردشان که هر کدام بر مردم زیردستشان حکومت دارند. وجه حلال آن، ولایت حاکم عادلی است که خداوند به شناخت او و پذیرفتن ولایتش دستور داده است. لازم به ذکر است که در حکومت او و حکومت والیانش (منظور فرمانداران نصب شده از طرف او) باید طبق دستوری که خدا به آن حاکم عادل داده رفتار شود، نه چیزی بر آن بیفزایند، نه از آن بکاهند و نیز سخنش را تحریف نکنند و از فرمانش تخلف ننمایند، و چنانچه حاکم بدان گونه که گفتم دادگستر بود، حکومت از جانب او، کار کردن برایش و کمک به او و تقویتش، حلال و مشروع خواهد بود، و معامله با چنین دستگاهی جایز است زیرا در زمامداری حاکم عادل و فرمانداران او، هر حقی زنده شود، هر عدالت و امانتی احیا گردد و هر ظلم و بیداد و فسادی نابود شود، از این رو هر که در تحکیم قدرت وی بکوشد، و در امر حکومت یاری­اش دهد، در طاعت خدا تلاش کرده و دین خدا را تقویت نموده است.

اما وجه حرامش، حکومت زمامداران ستمگر و دست نشاندگان آنهاست. از: طبقه رؤسا و اطرافیان حاکم تا طبقات پائینتر و آخرین رتبه، کار در این حکومتها و همکاری با آنها در امر حکمرانی، حرام و نامشروع است، و هر کاری چه کوچک و چه بزرگ (برای کمک به این حکومت­ها) انجام گیرد، مایه­ عذاب است؛ زیرا هر نوع همکاری با آنان از گناهان بزرگ است؛ به این خاطر که در حکومت حکمرانان ستمگر، هر چه حق است لگدکوب شود، هر چه باطل است زنده گردد و ظلم و بیداد و فساد رواج یابد، کتب الهی نابود شود و پیامبران و مؤمنان به قتل رسند، مسجدها ویران گردد، سنتها و مقررات الهی زیر و رو شود؛ از این رو کار کردن با آنها، یاری کردنشان و معامله با ایشان حرام است، مگر زمانی که ضرورتی ایجاب کند، نظیر اضطراری که به خوردن خون یا مردار پیش آید.

تفسیر انواع تجارات در کلیه خرید و فروشها: اقسام معاملاتی که برای فروشنده یا خریدار جایز و یا حرام است، بدین شرح می­باشد: همانگونه که همه­­ انسان­ها به آن امر شده­اند، آنچه خوراک مردم و مایه­ قوام زندگی باشد، و انواع چیزهائی که در شئون مختلف زندگی برای خوردن، نوشیدن، پوشیدن، ازدواج، مالکیت، استعمال مالکانه بدان نیازمند و از آن ناگزیر می باشند، یا از جهتی به صلاح مردم و مفید به حال آنان باشد که از آن چاره ندارند، در همه اینها، فروش، خرید، نگهداری، استعمال، بخشش، و قرض دادنش حلال است.

اما داد و ستدهای حرام، عبارتند از: خرید و فروش هر چیزی که مایه­ فساد باشد، و از جهت خوردن، نوشیدن، کاسبی، ازدواج، مالک شدن، نگهداشتن، بخشیدن، قرض دادن، ممنوع و مورد نهی خدا باشد، یا از جهتی برای مردم فساد داشته باشد، مانند معاملات ربائی که مفسده آمیز است، یا فروش مردار، خون، گوشت خوک، گوشت درندگان و پرندگان وحشی، پوست درندگان، شراب، و کلیه نجاسات که اینها همه حرام و نامشروع است. تمامی اینها حرام است و از خوردن، نوشیدن، پوشیدن، نگهداشتن، مالک شدن و تصرف در آنها به خاطر مفاسدی که در بر دارد، نهی شده است. همچنین معامله­ هر چیزی که مایه­ سرگرمی {حرام} باشد (چون آلات موسیقی) یا موجب تقرب به غیر خدا یا باعث تقویت کفر و شرک گردد یا نوعی گمراهی و ضلالت را نیرو بخشد، یا باطلی را تقویت کند (چون نشر افکار مسموم و غیره) یا حقی را تضعیف نماید، فروش، خرید، نگهداشتن، مالک شدن، عاریه دادن و کلیه تصرفاتش حرام است جز اینکه ضرورتی پیش آید.

اما تفسیر اجاره ها: اجاره عبارت است از اینکه کسی خودش یا مالش یا چیزی را که اختیارش به دست اوست، چون بستگان یا چهارپا یا لباس، برای استفاده در اختیار دیگری نهد. نوع حلال اجاره این است که انسان خودش، خانه یا زمین یا هر چیز دیگری را که مالک است، برای استفاده از منافع آن در اختیار دیگری گذارد، یا تعهد کند که کاری را به دست خود یا فرزند یا غلامش یا اجیرش انجام دهد، بدون اینکه وکیل یا کارگزاری از جانب حاکم باشد و نیز اشکالی ندارد که کسی خود یا فرزند یا خویشاوند یا ملک یا اجیرش را اجاره دهد، زیرا آنان نیز به جای او و به وکالت او کار می کنند، و کارگزار حاکم هم نیستند؛ مانند حمالی که بار معینی را به اجرت معلومی به جای مشخصی می برد، و چیز حلالی را (نه مثل مشروب و غیره) به دست خود یا به وسیله­ غلام یا چهارپایش حمل می کند، یا برای کاری اجیر شود که به دست خود یا غلام یا خویشان یا اجیرش انجام دهد، اینها انواع حلال اجاره است که برای هر کس از پادشاه، ملت، کافر و مؤمن، اجاره دادنش حلال است، و عایداتش نیز حلال می­باشد.

اما انواع حرام: نظیر اینکه کسی برای حمل و نقل چیزی اجیر شود که خوردن یا نوشیدن، و یا پوشیدنش حرام است (مثل حمل مشروب)، یا برای ساختن چیز حرامی یا نگهداری، یا پوشیدن آن اجیر گردد، یا برای خراب کردن بی دلیل مساجد، یا کشتن بی گناه، یا حمل و نقل مجسمه ها، بتها، ساز، نی، شراب، خوک، مردار، خون یا هر کار فساد انگیزی که صرف نظر از موضوع اجاره، حرام باشد؛ همه­ این موارد از جهاتی نهی شده است. حرام است که انسان خود و یا چیزی را که متعلق به او است (از قبیل فرزند، غلام، وسیله نقلیه) در این امر اجاره دهد، مگر جایی که عمل به آن سودمند باشد، مانند حمل مردار به جای دوردستی که از تعفنش آسوده شوند و امثال آن.

و فرق بین معنای ولایت (ولایت حکام ستمگر) و اجاره - اگر هر دوی آنها برای دریافت مزدی انجام شود - این است که در ولایت، انسان برای حاکم یا حکام کوچکتر و فرماندهان زیردست خدمت می کند، و در حکومت و تسلط بر زیردستان و امر و نهی، نقش حاکم را ایفا می کند و جانشین همان مقامات است، و در تحکیم قدرت و یاری آنها سعی می کند، و اگر نازلترین فرد و پائین ترین طبقه هم باشد، باز بر همان مردمی که والی حکومت می کند، فرماندهی دارد و در کشتار و گسترش ستم و فساد، جایگزین (و آلت دست) مقامات بالاست.

ولی اجاره به طوری که تفسیر کردیم این است که انسان خود یا مملوکش را که قبلاً اجاره نداده و اختیارش را دارد، اجیر دیگری کند، و البته شخص مادامی که اجیر کسی نشده، مالک و اختیاردار خود و مملوک خویش است و حاکم اختیاردار مردم نیست و تنها وقتی امور مردم را به دست گرفت و به مقام رسید، کارهای آنها را قبضه می کند. و هر کس خود یا مملوکش یا کسی را که اختیارش به دست اوست، به کافر یا مؤمن یا سلطان یا رعیتی، به نحوی که تفسیر کردیم، در کارهای حلال اجاره دهد، کار و درآمدش جایز و مشروع است.

و اما تفسیر صنایع: صنعت عبارت است از هر کاری که مردم فرا می گیرند یا به دیگران می آموزند، از قبیل: نویسندگی، حس-ابرسی، تج-ارت، رنگ-رزی، زین­سازی، بن-ائی، بافن-دگی، لباس­­شویی، خی-اطی، صورتگری - البته نه تصویر جانداران - و ساختن ابزارهائی که بندگان خدا برای منافع خود بدان­ها محتاجند، و مایه­ قوام زندگی و رفع نیازمندی هاست؛ اینها همه حلال است و عملش و تعلیمش، برای خود یا دیگران جایز است، گرچه ممکن است احیاناً از آن کار یا آن ابزار برای فساد یا معصیتی سوء استفاده کنند، و در راه حق و باطل هر دو به کار رود، بنابراین پیشه کردن و یاد دادن آن اشکالی ندارد، مانند: تعلیم نویسندگی­ای که باعث فساد یعنی تقویت و یاری کارگزاران حکومت­های ستمگر شود.

همچنین کارد، شمشیر، نیزه، کمان و سایر ابزارهای جنگی که در راه صلاح و یا فساد مصرف شود و ابزار و کمک به هر دو قرار گیرد؛ آموختن، یاد دادن و مزد گرفتن برای تعلیم یا ساختن آنها، برای کسانی که آن را در راه صلاح مصرف کنند مشروع است، اما برای کسانی که در راه فساد و به زیان دیگران از آنها استفاده کنند، حرام است و آموزنده و یادگیرنده تقصیر و گناهی ندارند، زیرا ذات عمل سودمند و مصلحت آمیز و مایه­ قوام و بقای خلق است، آنها که در فساد و حرام آن را به کار می برند، مقصر و گنهکارند .

خداوند تنها مصنوعاتی را حرام کرده که مصرفش منحصراً در فساد محض است، مانند: ساختن ساز، نی، شطرنج، کلیه ابزارهای «لهو» و صلیب، بت، و امثال آنها، نظیر درست کردن نوشابه های حرام و (بطور کلی) هر چه که فساد محض است و هیچ­گونه مصلحتی (مصرف سودمندی) ندارد؛ بنابراین یاد دادن، یاد گرفتن، ساختن، مزد گرفتن، و تمام تصرفات در آنها مطلقاً حرام است، مگر اینکه صنعتی باشد که به نفع اقسام صنعت به کار رود، هر چند که در معصیت نیز مورد استفاده قرار گیرد که به منظور آن منفعت حلال، یادگرفتن، یاد دادن و ساختنش حلال است، و در این صورت، تنها استعمال نابجا و ناروایش ممنوع خواهد بود. این بود راهها و طرق امرار معاش بندگان و حکم تعلیم کسب­ها.

انواع بیرون کردن مال و انفاق اموال

راههای بیرون کردن مال و وجوه حلالی که اموال به صورت واجب یا مستحب در آنها خرج می شود، کلاً بیست و چهار نوع است: هفت نوع مربوط به مصارف شخصی انسان است، پنج نوع مخصوص افراد واجب النفقه، سه نوع واجبات شرعی که به عنوان دَین بر عهده­ اوست، پنج نوع اهداها و بخششهای لازم و چهار نوع مصارف خیر است.

اما مصارف شخصی: عبارت است از احتیاجات و ضروریات مانند: خوراک، نوشیدنی، پوشاک، هزینه­ ازدواج، هزینه­ خدمتکار (در صورت لزوم)، حوائجی از قبیل: مزد تعمیر لوازم (خانه و محل کار)، حمل یا نگهداری اجناس، نیازمندی­هایی چون: خانه و اسباب و لوازم زندگی.

اما نفقه های پنجگانه، عبارت است از: هزینه­های شخصی، هزینه­ فرزند، پدر و مادر، زن و مملوک (غلام و حیوان). نفقه­ این افراد چه در حال تنگدستی و چه توانمندی، واجب است.

اما سه نوع دین واجب [الهی]، یکی زکات است که واجب سالانه است، دیگر حج واجب و سوم (هزینه) جهاد در وقت خود (هر زمان که نبردی بین نیروهای اسلام و کفر رخ دهد).

اما پنج نوع بخشش مستحب: اهدا به مافوق و بالادست، به خویشان، مؤمنان و صدقه و احسان، و آزاد کردن بردگان .

و انواع چهارگانه مصارف خیر: پرداخت بدهی، وام، قرض دادن، و مهمانی که اینها در سنت واجب است.

خوراکی­های حلال

خوردنی­های حلالی که از زمین می روید سه گونه است: 1. دانه های نباتی: (به­طور کلی) مثل گندم، جو، برنج، نخود، و انواع دیگر حبوبات، و اقسام کنجد و غیره و هر دانه ای که از زمین بروید و برای بدن و تقویت انسان مفید باشد، اینها همه حلال است؛ و آنچ--ه برای بدن مض-ر باشد حرام است، مگر در حال ضرورت. 2. همه­ اقسام میوه ها که از زمین می­روید و در تغذیه­ انسان به کار می رود و برای بدن سودمند و نیروبخش است. و هر کدام زیان داشته باشد حرام است. 3. انواع سبزی­ها و گیاهانی که از زمین بروید و برای بدن مفید باشد و غذای انسان محسوب ­شود، خوردنش حلال است. اما سبزی­های مضر، مانند: گیاهان سمی کشنده مثل خرزهره و غیره، حرام است.

حیوانات حلال گوشت

گوشت گاو، گوسفند، شتر، حیوانات وحشی حلال گوشت، و هر حیوانی که دندان نیش و چنگال ندارد، حلال است؛ و همچنین پرندگان حلال گوشت آنهایی هستند که سنگدان دارند، اما آنها که سنگدان ندارند حرامند، و اقسام ملخ نیز خوردنش جایز است.

تخم های حلال

هر تخمی که دو طرفش مساوی نباشد حلال و آنچه دو طرفش مساوی باشد حرام است.

انواع ماهی­های حلال

ماهی پولک دار حلال است و هر کدام پولک ندارد حرام است.

انواع نوشیدنی های حلال نوشیدنی­ها همه حلالند جز آنها که زیادش عقل را دگرگون و موجب مستی شود؛ و اندکش نیز حرام است.

پوشاک­های حلال

هر آنچه که از گیاه به دست آید، پوشیدن و نماز گزاردن در آن حلال است، و هر حیوان حلال گوشتی که طبق دستور اسلام سر بریده شود، پوست، پشم، مو، و کرکشان حلال است و حیوانات پاک (یعنی کلیه حیوانات به استثنای سگ و خوک) چه طبق دستور اسلام سر بریده شده باشند یا مرده باشند، پوشیدن پشم، مو، پر، و کرکشان و همچنین نماز خواندن در آنها جایز است و هر چه به مصرف خوردن، یا نوشیدن، یا پوشیدن انسان برسد (خوردنی­ها)، نماز و سجده بر آن جایز نیست. به­ جز میوه ها، سجده بر گیاهان جایز است مگر گیاهان قابل رستن که بعد از رستن، سجده بر آنها جایز نیست، جز در حال ضرورت که بر رسته هم می توان سجده کرد.

زناشوئی های حلال

چهار نوع زناشوئی حلال است: 1. ازدواجی که منجر به ارث بردن شود (عقد دائم که زن و شوهر از هم ارث می برند). 2. ازدواج بدون ارث (عق-د موقت). 3. کنی-ز گرفتن. 4. ازدواج با تحلیل (یعنی شخصی کنیز خود را برای مدتی معین برای شخص دیگر حلال نماید).

از شش راه می توان مالک چیزی شد: 1. غنیمت 2. خری-د 3. ارث 4. هبه 5. عاریه 6. اجاره.

این بود تفصیل چیزهای حلال و آنچه برای انسان جایز است مالش را انفاق کند و در جهت حلال و در وجوه آن هزینه کند و آنچه می تواند در آن تصرف و دگرگونی ایجاد کند، از انواع واجب و مستحب. - . تحف العقول: 346-356 -

**[ترجمه]

الْمُوشِمَ بِیَدَیْهِ وَ الدَّعِیَّ إِلَی غَیْرِ مَوْلَاهُ وَ الْمُتَغَافِلَ عَلَی زَوْجَتِهِ وَ هُوَ الدَّیُّوثُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اقْتُلُوا الدَّیُّوثَ (1) وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَعْطَتْهُ امْرَأَتُهُ مَالًا وَ قَالَتْ لَهُ اصْنَعْ بِهِ مَا شِئْتَ فَإِنْ أَرَادَ الرَّجُلُ یَشْتَرِی بِهِ جَارِیَةً یَطَؤُهَا لَمَا جَازَ لَهُ لِأَنَّهَا أَرَادَتْ مَسَرَّتَهُ لَیْسَ لَهُ مَا یَسُوؤُهَا(2)

وَ اعْلَمْ أَنَّ أُجْرَةَ الزَّانِیَةِ وَ ثَمَنَ الْکَلْبِ سُحْتٌ إِلَّا کَلْبَ الصَّیْدِ وَ أَمَّا الرِّشَا فِی الْحُکْمِ فَهُوَ الْکُفْرُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: مزد گرفتن زن آوازه­ خوان حرام است و اجرت گرفتن زن نوحه گر در صورتی که راست بگوید اشکال ندارد؛ و نیز اجرت گرفتن زن آرایشگر، در صورتی که هر چه دادند بپذیرد و شرطی نگذارد، مانعی ندارد، اما نباید موی مصنوعی (از شخص دیگر) به سر زن دیگر بندد، ولی وصل موی حیوان مانند موی بز اشکالی ندارد. پیامبر صلّی الله علیه و آله هفت گروه را لعنت کرده است: کسی که موی مصنوعی بر مویش وصل کند، زنان مرد صفت و مردان زن صفت، کسی که دندانش را بساید، کسی که در دستش خالکوبی کند، دعوت کننده به کسی غیر از مولایش، کسی که از زنش غافل باشد، یعنی دیوث (مردی که همسرش با مردان دیگر رابطه­ نامشروع دارد و او می­داند و اهمیت نمی دهد). رسول خدا فرمود: دیوث را بکشید. - . فقه الرضا علیه السلام: 33 -

اگر زنی به همسرش مالی ببخشد و به او بگوید: هر چه می­خواهی با این مال بکن، در این صورت اگر آن مرد بخواهد با آن مال کنیزی بخرد، زمانی می­تواند آن کنیز را به تملک خود درآورد که همسرش به او اجازه دهد، زیرا او (زن) خوشحالی همسرش را خواسته است و شایسته نیست مرد کاری انجام دهد که برای زن ناگوار است. - . فقه الرضا علیه السلام: 33 -

بدان که اجرت زن زناکار و بهای سگ - البته غیر از سگ شکاری - حرام است و رشوه گیری در قضاوت، کفر به خداوند بزرگ است - . فقه الرضا علیه السلام: 33 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقه الرضا: بدان که خداوند کسی را که چیزی از انواع حرفه­­ها را به بندگان بیاموزد، مورد رحمت قرار می­دهد؛ مانند: نویسندگی، حساب، تجارت، نجوم، طب و دیگر حرفه­ها مثل ساختمان­سازی و هندسه و صورت­گری - البته نه تصویر جانداران - و نیز ساختن ابزارهائی که بندگان خدا برای منافع خود بدان­ها محتاجند، و مایه­ قوام زندگی و رفع نیازمندی هاست؛ تعلیم و پیشه­ ساختن همه این­ها حلال است، گرچه گاهی از آن، در راه­های فساد یا معصیت استفاده شود، همان­گونه که در راه حق به کار می­رود؛ پس حتی اگر آن به کارهای حرام اختصاص داده شود، مثل: یاری به ظالم و دیگر راه­های معصیت مثل ساختن ظروف و جام­های شراب و کارهایی شبیه به آن، به سبب آن منفعتش، یاد دادن و پیشه کردنش حلال است، اما کسی که آن را در راهی به غیر از راه حق و حلالی که خداوند بر آن امر کرده اختصاص دهد، حرام است.

خداوند صنعت را حلال ساخته، مگر صنعتی که حرام و از آن نهی شده باشد مثل: ابزار غنا و ساختن آلات موسیقی و بنا کردن کلیسا و معابد و آتشکده و صورت­گری جاندارانی به شکل حیوان یا انسان یا ساختن دف و عود (آلت موسیقی) و چیزهایی شبیه به آن و درست کردن شراب و مسکر و آلاتی که با ابزار حلال و مشروع ساخته نمی­شوند، بنابراین پیشه کردن و یاد گرفتنش حرام است و جایز نیست؛ و توفیق تنها از جانب خداست. - . فقه الرضا علیه السلام: 41 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: سکونی از امام صادق علیه السّلام (از پدرش) روایت می کند که: وی از خوردن گردویی که کودکان از راه قمار بازی بدست می­آوردند، نهی می­کرد و می­فرمود: آن سحت - حرام - است. - . تفسیر العیاشی 1: 322 -

**[ترجمه]

لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ نَظَرَ إِلَی فَرْجِ امْرَأَةٍ لَا تَحِلُّ لَهُ وَ رَجُلًا خَانَ أَخَاهُ فِی امْرَأَتِهِ وَ رَجُلًا احْتَاجَ النَّاسُ إِلَیْهِ لِیُفَقِّهَهُمْ فَسَأَلَهُمُ الرِّشْوَةَ.

**[ترجمه]یوسف بن جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا سه کس را لعنت کرده است، کسی که به فرج زنی که بر او حلال نیست نگاه کند، مردی که به همسر برادرش خیانت کند، و شخصی که مردم به تعلیمش نیازمند باشند و او از آنان درخواست رشوه ­کند.

**[ترجمه]

مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَنْ یَقْبَلَ هَدِیَّتَکُمْ وَ إِنْ غَصَبَکُمْ أَحَدٌ فَأَعْلِمُونَا قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا نُحِبُّ أَنْ تَقْبَلَ هَدِیَّتَنَا وَ کَرَامَتَنَا قَالَ وَیْحَکُمْ نَحْنُ أَغْنَی مِنْکُمْ فَتَرَکَهُمْ وَ سَارَ(1).

**[ترجمه]در کتاب صفین نصر بن مزاحم آمده است: زمانی که امیر مؤمنان علی علیه السلام از انبار عبور می­کرد، دهقانان «بنو خشنوشک» به استقبالش آمدند. - سلیمان - . سلیمان ابن ربیع بن هشام نهدی، یکی از راویان کتاب صفین و کسی که معنای «خشنوشک» را تفسیر کرد. - گوید: این کلمه فارسی است: خوش «طیب» و نوشک «راضی، یعنی «بنی الطیب الراضی» -. (آن دهقانان) هنگام استقبال امام، از اسب­هایشان پیاده شدند و سپس شروع به دویدن به دنبال حضرت کردند و همراهشان اسب­های باری­ای بود که در مسیر امام متوقف کرده بودند، امیرالمؤمنین علیه السلام به آنان فرمود: پس این چهارپایان که با خود آورده اید برای چیست؟ و از این کار که می کنید (پیاده شده اید و می دوید) چه قصدی دارید؟ گفتند: این کار که می کنیم، رسم و خوی ماست و بدین وسیله فرمانروایان خود را بزرگ می داریم و به ایشان احترام می نهیم. اما این چهارپایان، پیشکشی برای شماست، همچنین ما برای شما و مسلمانان غذایی مهیا کرده و برای چهارپایانتان علوفه بسیار فراهم آورده ایم.

امام فرمود: اما این که می گویید رسم شماست که فرمانروایان را بدین گونه گرامی و بزرگ بدارید، به خدا سوگند که این رسم (دویدن) شما، برای فرمانروایان سودی ندارد و تنها وجود و جسم خویش را آزار می دهید، دیگر چنین نکنید. اما اگر دوست دارید این چهارپایان را از شما بستانیم، ما آنها را به حساب خراجتان از شما می پذیریم .

اما در مورد طعامی که برای ما تهیه کرده اید، باید بگویم که ما نمی­پسندیم چیزی از مال شما را بخوریم، مگر با پرداخت بهای آن. گفتند: ای امیر مؤمنان، ما باید آن را ارزیابی کنیم و سپس بهایش را بگیریم. فرمود: اگر بهایش را معلوم نکنید، ما به کمترین طعام (همان آذوقه ای که خود داریم) اکتفا می کنیم.

گفتند: ای امیر مؤمنان، ما سروران و بزرگانی داریم، آیا شما ما را از این که به ایشان پیشکشی دهیم و آنان را از این که چیزی از ما بپذیرند، منع می فرمایی؟ فرمود: همه­ اعراب هم که مولای شما باشند، بر هیچ یک از مسلمانان روا نیست که پیشکش شما را بپذیرند، و اگر کسی چیزی از شما به زور غصب کرد، ما را خبر دهید. گفتند: ای امیر مؤمنان، ما دوست داریم که پیشکش ما را بپذیرید. ایشان فرمود: درود بر شما، ولی ما را بدان نیازی نیست. سپس آنان را ترک کرد و به راه خود ادامه داد - . کتاب صفین نصر بن مزاحم منقری: 160-161 - .

**[ترجمه]

إِبْرَاهِیمَ کَانَ زَرَّاعاً عَظِیمَ الضِّیَافَةِ وَ عَنْ شُعَیْبٍ کَانَ رَاعِیاً(1)

وَ عَنْ لُوطٍ کَانَ زَرَّاعاً وَ عَنْ صَالِحٍ کَانَ تَاجِراً وَ عَنْ سُلَیْمَانَ کَانَ أُوتِیَ الْمُلْکَ وَ یَصُومُ مِنَ الشَّهْرِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی أَوَّلِهِ وَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی وَسَطِهِ وَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی آخِرِهِ وَ کَانَتْ لَهُ سَبْعُمِائَةِ سُرِّیَّةٍ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ مَهِیرَةٍ.

وَ أُحَدِّثْکَ عَنِ ابْنِ الْعَذْرَاءِ الْبَتُولِ عِیسَی علیه السلام أَنَّهُ کَانَ لَا یَخْبَأُ شَیْئاً لِغَدٍ وَ یَقُولُ الَّذِی غَدَّانِی سَوْفَ یُعَشِّینِی وَ الَّذِی عَشَّانِی سَوْفَ یُغَدِّینِی یَعْبُدُ اللَّهَ لَیْلَتَهُ کُلَّهُ وَ هُوَ بِالنَّهَارِ صَائِمٌ.

**[ترجمه]از ابن عباس روایت شده که او به مردی که نزدش بود گفت: پیش من بیا تا برایت از پیامبرانی که در کتاب خدا ذکر شده­اند، سخن بگویم. از حضرت آدم که یک کشاورز بود و از حضرت نوح که یک نجار و از ادریس که یک خیاط، از داود که یک زره­باف و از موسی که یک چوپان، از ابراهیم که یک کشاورز و مهمان ­نوازی بزرگ بود و از شعیب که یک چوپان و از لوط که یک کشاورز و از صالح که یک تاجر بود و نیز از سلیمان که به او فرمانروایی داده شده بود و ایشان سه روز از اول و سه روز از وسط و سه روز از آخر هر ماه را روزه می­گرفت و او دارای هفتصد سواره نظام و سیصد اسب بود.

و برایت از فرزند عذرا، عیسی علیه السّلام سخن بگویم، کسی که چیزی را برای فردا ذخیره نمی­کرد و می­گفت: کسی که رزق مرا در روز می­دهد، در شب نیز مرا روزی خواهد داد و کسی که شب رزق مرا می­دهد، در روز نیز روزی مرا خواهد داد، او تمام شبش را به عبادت خدا می­پرداخت و در روز روزه می­گرفت.

**[ترجمه]

**[ترجمه]انس روایت می­کند که حضرت آدم و حوا، عریان از بهشت به زمین فرود آمدند، در حالی که برگ بهشتی بر آنان بود؛ او گرمش شد تا اینکه نشست و گریه کرد و گفت: ای حوا، گرما مرا آزار می­دهد، سپس جبرئیل با پنبه­ای آمد و به حوا امر کرد که آن را بریسد و این کار را به او آموخت و نیز به آدم فرمان داد که آن را ببافد و این کار را به آدم هم تعلیم داد .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: و نیز نصر بن قاموس روایت کرده که ایشان فرمود: منجم مانند پیشگو است و پیشگو همانند ساحر، و ساحر کافر است و جایگاهش در آتش است. - . الخصال 1: 208 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]در باب «درآمدهای حلال و حرام» آمده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله، کسب درآمد از طریق چهارپا، یعنی جفت­گیری حیوان نر با ماده را نهی کرده است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]روایت شده که عبدالله بن مسعود نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله، فلان بادیه نشین، شتری را همراه با بچه­اش به من داده است، پیامبر فرمود: برای چه ابن مسعود؟ او جواب داد: چون من چهار سوره از قرآن را به او آموخته بودم. وی فرمود: آن را پس بده ابن مسعود، چون که اجرت گرفتن برای آموختن قرآن حرام است. - . فقه الرضا علیه السلام: 34 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]بعضی از این احادیث در باب «درآمدهای حلال و حرام» آمده است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقیه: روایت کرده است که حمیری در نامه­ای از امام زمان عج درباره­ فروش وقف سؤال کرد و روایت شده که ایشان در این باره پاسخ داد: هرگاه چیزی برای افراد معین و فرزندانشان وقف باشد و همه­ آنان تصمیم به فروش آن بگیرند و این کار برایشان بهتر باشد، می توانند آن را بفروشند. و سؤال کرد: آیا اگر همه­ آنان راضی به فروش آن نباشند، می توان سهم بعضی از آنان را خرید یا این کار جایز نیست مگر با رضایت همه­ آنان؟ و چه نوع وقفی، فروشش جایز نیست؟ امام علیه السّلام پاسخ داد: هرگاه چیزی برای پیشوای مسلمانان وقف باشد، فروش آن جایز نیست و اگر برای گروهی از مسلمانان وقف باشد، هر گروه از آنان، آنچه را که قدرت بر فروش آن دارند، می توانند بفروشند، خواه با هم یا جداگانه. انشاءا... - . الاحتجاج 2: 312 -

**[ترجمه]

یَجِبُ بَلْ یَنْبَغِی أَنْ تَصُبُّوا الْمَاءَ فِی أُصُولِ الشَّجَرِ ثُمَّ تَصُبُّوا التُّرَابَ لِکَیْلَا یَقَعَ فِیهِ الدُّودُ فَاسْتَأْنَفُوا کَمَا وَصَفَ فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: برادرم عیسی از شهری عبور کردند که در میوه­ درختانشان کِرم بود، مردم آن دیار از بودن کرم در میوه ها نزد او شکایت کردند. او گفت: دوای این آفت نزد خودتان است، حال آنکه شما از آن بی اطلاعید. شما وقتی درختان را می کارید، ابتدا خاک ریخته و سپس آب می ریزید، در حالی که این صحیح نیست، بلکه سزاوار است اول پای ریشه­ درختان آب ریخته، سپس خاک بریزید تا در میوه ها کرم پیدا نشود. مردم آن شهر، همانطور که ایشان توضیح داد، درختان را دوباره کاشتند و کرم ها از میوه ها زایل گشت. - . علل الشرایع: 574 -

**[ترجمه]

عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ: مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]الخصال: نوفلی از سکونی نیز مانند این حدیث را روایت کرده است. - . الخصال: 167 -

**[ترجمه]

فَقَالَ سَأَلَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِکَ عَنْهُ وَ کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ قَطَعَ سِدْرَةً وَ غَرَسَ مَکَانَهُ عِنَباً(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی نقل کرده که می­گفت: از امام رضا علیه السّلام درباره­ قطع کردن درخت سدر پرسیدم و ایشان فرمودند: یکی از اصحابت نیز این سؤال را از من پرسید و من برای او نوشتم که ابوالحسن درخت سدری را قطع کرد و به جای آن یک درخت انگور کاشت. - . قرب الاسناد : 162 -

**[ترجمه]

الْبَذْرِ بِیَدِکَ ثُمَّ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلْ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَرْثاً مُبَارَکاً وَ ارْزُقْنَا فِیهِ السَّلَامَةَ وَ التَّمَامَ وَ اجْعَلْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَ لَا تَحْرِمْنِی خَیْرَ مَا أَبْتَغِی وَ لَا تَفْتِنِّی بِمَا مَتَّعْتَنِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ ثُمَّ ابْذُرِ الْقَبْضَةَ الَّتِی فِی یَدِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: از امام باقر علیه السّلام روایت شده است: هنگامی که تصمیم به کشت و زرع گرفتی، مشتی از بذر بردار، سپس رو به قبله بایست و سه مرتبه بگو: {آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنیم؟} سپس بگو: «خدایا، آن را کشتی با برکت قرار ده و به وسیله­ آن به ما سلامتی و بی نیازی عنایت فرما و آن را دانه های متراکم و انباشته قرار بده و مرا از خیر آنچه می جویم محروم نکن و به آنچه مرا از آن بهره مند می سازی، آزمایش نکن. به حق محمد و خاندان پاک و پاکیزه اش.» سپس آنچه در مشت داری، بپاش، انشاءا... - . مکارم الاخلاق: 409 -

**[ترجمه]

الدَّوَابُّ وَ الْهَوَامُّ وَ الْحَیَوَانَاتُ اخْرُجُوا مِنْ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ الزَّرْعِ إِلَی الْخَرَابِ کَمَا خَرَجَ ابْنُ مَتَّی مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ وَ إِنْ لَمْ تَخْرُجُوا أُرْسِلَتْ عَلَیْکُمْ شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا فَمَاتُوا اخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها

فاکِهِینَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرُونَ (1).

**[ترجمه]عدّه الداعی: برای دفع کرم هایی که خربزه و زراعت را می خورد، بر روی چهار نی [یا چهار تکه کاغذ] دعای زیر نوشته شود و در چهار گوشه­ مزرعه بر روی چهار نی قرار داده شود. دعا این است: ای کرم ها، ای حشرات و حیوانات، از این زمین و از این کشتزار به خرابه ها روید، همان گونه که یونس از شکم ماهی خارج شد. اگر بیرون نروید، {بر سر شما شراره هایی از [نوع] تفته­ آهن و مس می فرستم و [از کسی] یاری نتوانید طلبید.}، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: بمیرید.} پس مردند، از مزرعه {بیرون شو که تو رانده شده ای}، {پس ترسان و نگران از آنجا بیرون رفت.}، {منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی حرکت داد.}، {روزی که آن را [قیامت را] می بینند، گویی که آنان جز شبی یا روزی درنگ نکرده اند.}، {سرانجام، ما آنان را از باغستانها و چشمه سارها و کشتزارها و جایگاه های پرناز و نعمت و نعمت هایی که در آن شادمان و خندان بودند، بیرون کردیم.}، {و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند.}، {از آن [مقام] فرو شو، تو را نرسد که در آن [جایگاه] تکبّر نمایی.}، {پس بیرون شو که تو از خوارشدگانی.}،{ نکوهیده و رانده، از آن [مقام] بیرون شو}، {که قطعاً سپاهیانی بر [سرِ] ایشان می آوریم که در برابر آنها تاب ایستادگی نداشته باشند و از آن [دیار] به خواری و زبونی بیرونشان می کنیم.} - . عدّة الداعی: 223. آیات: الرحمن/ 35. البقره/ 243. الحجر/ 34. القصص/ 21. الإسراء/ 1. النازعات/ 46. الشعراء/ 57. الدخان /29. الاعراف/ 13و 18. نمل/ 37 -

**[ترجمه]

الدَّجَّالِ (1).

**[ترجمه]کتاب الغایات: شیخ جعفر قمی روایت کرده: مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: فدایتان شوم! از قومی شنیدم که می­گفتند: زراعت مکروه است. حضرت فرمود: زراعت کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند! مردم کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن انجام نمی دهند و بعد از خروج دجّال، قطعا کشت زیادی خواهد شد و درخت زیادی کاشته خواهد شد. - . کتاب الغایات: 88 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]دلائل طبری: امام موسی بن جعفر علیه السّلام روایت شده که فرمود: پدرم برایم از جدم نقل می­کرد که برای فروشنده­ ملک زراعی [خیر و برکت] از بین می­رود و برای خریدار آن، برکت و روزی­ فزونی می­یابد .

**[ترجمه]

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن ابی خطاب از بزنطی روایت کرده است که گفت: از امام رضا علیه السّلام درباره­ کفش­ها سؤال کردم که مردی به بازار می رود و کفش می خرد و نمی داند که آن پوست حیوانی است که ذبح شده یا نه؟ نظرتان درباره­ نماز خواندن با آن چیست، در حالی که نمی داند آن پوست از حیوان ذبح شده است یا نه؟ حضرت فرمودند: بله! من کفش از بازار می خرم و در آن نماز می خوانم و شما نباید درباره­ آن سؤال کنید .

و گفت: از ایشان درباره­ جامه­ پوستین پرسیدم که شخصی به بازار مسلمین می­رود تا جامه­ پوستینی بخرد که نمی­داند متعلق به حیوان ذبح شده است یا نه، آیا در آن جامه می تواند نماز بخواند؟ حضرت فرمودند: بله، امام باقر علیه السّلام می­فرمود: خوارج به­ خاطر جهالت­شان بر خود سخت می­گرفتند، به درستی که دین وسیعتر از امثال این دقت­ها است. امیرالمؤمنین علیه السّلام می­فرمود: شیعه­ ما در گستره ای وسیعتر از آنچه که بین آسمان تا زمین است، هستند و شما مورد آمرزش قرار می گیرید. - . قرب الاسناد: 170 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]دعائم الاسلام: پیشوایان معصوم علیهم السّلام فرمودند: اگر حیوانی در غذا بیفتد و آن را زنده بیرون آوری و در غذا نمیرد، آن غذا نجس نمی شود و خورده می شود و اگر در آن بیفتد و بمیرد، خوردن و خرید و فروش آن جایز نیست و از فروش امثال اینها نهی شده است، همان گونه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند یهود را لعنت کند، پیه ها بر آنان حرام گردید، ولی آنان آن را فروختند و بهایش را خوردند و از آن همانند میته (حیوانی که طبق دستور شرع ذبح نشده) بهره برده می­شود و فروشش جایز نیست وهر کس روغنش را برای روشنایی یا ساختن صابون استفاده می کند، باید از تماس آن با لباس پرهیز کند و آن قسمت از بدن یا دست شخصی که با آن تماس پیدا کرده، باید شسته شود، همانند شستن چیزی که با نجاست تماس پیدا کرده است. - . دعائم الاسلام 1: 122 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر گوید: از برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام درباره­ دو مرد مسیحی­ سؤال کردم که یکی از آنها خوک و شرابی را برای مدتی معین ­فروخت، سپس قبل از گرفتن بهای آن مسلمان شد، آیا بهای خوک و شراب بعد از اسلام آوردن برای آنان حلال است؟ فرمود: آن، قیمت چیز جنس است و گرفتن آن اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 115 -

**[ترجمه]

قال الصدوق جاء هکذا هو صحیح و معناه أن الأصلح للأب أن لا یأتی جاریة ابنه و إن کان صغیرا و قد یجوز له أن یأتی جاریة الابن ما لم یدخل بها الابن لأنه و ماله لأبیه فإن کان قد دخل بها الابن فلیس له أن یدخل بها و الذی أفتی به أن جاریة الابنة لا یجوز للأب أن یدخل بها(1).

**[ترجمه]علل الشرایع: عروه الحناط گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: چرا کنیز پسر بر پدر حرام است - هر چند پسر کوچک باشد - و کنیز دخترش بر وی حلال است؟ امام فرمود: چون دختر با کنیز آمیزش نمی کند و پسر آمیزش می کند و تو نمی دانی، شاید پدر با وی آمیزش کند و این مسأله بر پسر پوشیده بماند و پس از بلوغ و جوانی، او نیز با کنیز آمیزش کند، پس گناهش بر گردن پدر می باشد.

صدوق می­گوید: حدیث همین طور آمده و صحیح می باشد و معنای آن این است که برای پدر شایسته تر آن است که با کنیز پسرش همبستر نشود، اگر چه پسر کوچک باشد و گاهی آمیزش پدر با کنیز پسر جایز می باشد و آن زمانی است که پسر با کنیز آمیزش نکرده است و علت جواز، این است که پسر و اموال او متعلق به پدر می باشد، ولی در صورتی که پسر با کنیز آمیزش کرده باشد، برای پدر همبستر شدن با کنیز مشروع نیست. و آنچه که من به آن فتوی می دهم این است که همبستر شدن پدر با کنیز دختر نیز جایز نمی باشد. - . علل الشرایع: 525 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقه الرضا: بدان که برای پدر جایز است، بدون اجازه­ فرزندش از مال وی بردارد؛ ولی برای فرزند جایز نیست از مال پدرش بردارد، مگر با اجازه­ وی؛ و نیز برای زن جایز نیست که از مال شوهرش بدون اجازه­ او انفاق کند مگر غذا باشد و اگر مادر بخواهد از مال فرزندش بردارد، این کار برایش جایز نیست، مگر آنکه بهای آن را برای خود مشخص کند تا به او بازگرداند. برای انسان اشکالی ندارد که از خانه­ پدر و برادر و مادر و خواهر و دوستش، بی اجازه­ او، آنچه را که در آن روز ترسی از فاسد شدنش ندارد، مانند سبزی و میوه و همانند آن بخورد. - . فقه الرضا علیه السلام: 34 - و اگر شخصی قرضی داشته و بدون مال باشد و فرزندش صاحب مالی باشد، جایز است از مال فرزندش بردارد و قرضش را با آن پرداخت نماید. - . فقه الرضا علیه السلام: 36 -

**[ترجمه]

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالرَّجُلِ یَمُرُّ عَلَی الثَّمَرَةِ یَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَا یُفْسِدُ وَ قَدْ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُبْنَی الْحِیطَانُ بِالْمَدِینَةِ لِمَکَانِ الْمَارَّةِ قَالَ فَإِذَا کَانَ بَلَغَ نَخْلَةٌ أَمَرَ بِالْحِیطَانِ فَخُرِّبَتْ لِمَکَانِ الْمَارَّةِ(1).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که اشکالی ندارد کسی که از کنار درخت میوه ­ای عبور می کند، از آن بخورد، اما نباید آن را خراب کند، رسول خدا از ساختن دیوار در مدینه در محل عبور عابر نهی کرده است و هرگاه که خرمای درختان نخل می­رسید، امر می­کرد، دیوار نخلستان برای عبور عابر خراب شود. - . المحاسن: 528 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]السرایر: در کتاب «مسائل» از داود الصرمی روایت شده است که از امام موسی بن جعفر علیه السّلام پرسیدم: اگر کسی وارد باغی شود، آیا می­تواند بدون اجازه­ صاحب باغ از میوه­ آن بخورد؟ فرمود: بله. - . السرائر: 485 -

**[ترجمه]

قَالَ إِذَا عَزَلْتَهُ عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ فَضَعْهُ حَیْثُ شِئْتَ لَا تُسْلِمْهُ إِلَی صَیْرَفِیٍّ فَإِنَّ الصَّیْرَفِیَّ لَا یَسْلَمُ مِنَ الرِّبَا وَ لَا إِلَی بَیَّاعِ الْأَکْفَانِ فَإِنَّ صَاحِبَ الْأَکْفَانِ یَسُرُّهُ الْوَبَاءُ إِذَا کَانَ وَ لَا إِلَی صَاحِبِ طَعَامٍ فَإِنَّهُ لَا یَسْلَمُ مِنَ الِاحْتِکَارِ وَ لَا إِلَی جَزَّارٍ فَإِنَّ الْجَزَّارَ تُسْلَبُ مِنْهُ الرَّحْمَةُ وَ لَا تُسْلِمْهُ إِلَی نَخَّاسٍ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ النَّاسَ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: یحیی بن ابی العلاء از اسحاق بن عمار نقل کرده که وی گفت: محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم و به او خبر دادم که صاحب فرزند پسری شده­ام. حضرت فرمود: آیا نامش را محمد نگذاشتی؟ گفتم: بله، بر او این نام را نهادم. فرمود: محمد را نزن و دشنامش نده، خداوند او را به­هنگام حیاتت نور چشمت و بعد از مرگت جانشین صالحی قرار داده است. گفتم: فدایت شوم، او را به چه شغل و حرفه ای مشغول نمایم؟ حضرت فرمود: از پنج حرفه بازش دار و به هر شغل دیگری که خواستی مشغولش کن:

او را به صراف (زرگر) مسپار، زیرا صراف از ربا در امان نمی ماند؛ و نیز او را نزد کفن فروش مگذار زیرا صاحب کفن، از مبتلا شدن مردم به مرض وبا [و مردن آنها] مسرور می شود و همچنین وی را به طعام فروش مسپار، زیرا او از احتکار مصون نمی­ماند؛ و به قصاب نیز او را تسلیم مکن، زیرا مهربانی از او سلب شده و قساوت قلب پیدا می­کند؛ و بالاخره او را نزد برده فروش مگذار، زیرا رسول خدا فرمودند: بدترین مردم کسانی هستند که مردم را می فروشند. - . علل الشرایع: 530 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]نوادر راوندی: امام موسی علیه السّلام به نقل از پدرانش فرمود: روزی امام علی علیه السّلام از حیوان نری عبور کرد که با ماده­ای در حال جفت­گیری بود، ایشان روی خود را از آن برگرداند، به او گفتند: چرا چنین کردی؟ امام فرمود: هرگز شایسته نیست که انسا­ن­ها (عمل آمیزش را) این گونه آشکارا انجام دهند، این چنین عملی زشت و ناپسند است، بلکه عمل آمیزش، باید مخفیانه صورت گیرد، طوری که هیچ مرد و زنی آن را نبیند. - . نوادر الراوندی: 14 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]از همین کتاب: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شبانه بر گروهی از بنی اسرائیل عذابی رسید، پس وقتی به صبح درآمدند، دیدند که چهار گروه را از دست داده­اند: طبل نوازان، آوازخوانان، احتکارکنندگان غذا و صرافان رباخوار .

**[ترجمه]

وَ نَهَی عَنْ بَیْعِ الْمَجْرِ.

و هو أن یباع البعیر أو غیره بما فی بطن الناقة و یقال منه أمجرت فی البیع إمجارا و نهی علیه السلام عن الملاقیح و المضامین فالملاقیح ما فی البطون و هی الأجنة و الواحدة منها ملقوحة و أما المضامین فما فی أصلاب الفحول و کانوا یبیعون الجنین فی بطون الناقة و ما یضرب الفحل فی عامه و فی أعوام و نهی عن بیع حبل الحبلة و معناه ولد ذلک الجنین الذی فی بطن الناقة و قال غیره هو نتاج النتاج و ذلک غرر.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَنَاجَشُوا وَ لَا تَدَابَرُوا.

معناه أن یزید الرجل فی ثمن السلعة و هو لا یرید شراءها و لکن یسمعه غیره فیزید لزیادته و الناجش خائن (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: ابو عبید قاسم بن سلام در اخبار متفرقه با سندهایی، از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت کرده است که ایشان از معاملاتی که از طریق منابذه (پرتاب کردن کالا) و ملامسه (لمس کردن کالا) و انداختن سنگریزه انجام می­شود، نهی کرد. درباره­ هر یک از این ها دو نظر وجود دارد:

درباره­ منابذه گفته می شود: معامله­ای است که شخصی به دیگری می گوید: لباس یا کالای دیگری را به سوی من بینداز یا من به سوی تو می اندازم و بدین طریق معامله به فلان مبلغ تمام می شود و نیز گفته می شود: معامله­ای است که شخصی به دیگری می گوید: هنگامی که سنگریزه را انداختم، قطعا معامله واجب می شود. و این معنا با معامله از طریق انداختن سنگریزه سازگار است که پیامبر صلّی الله علیه و آله از آن نهی کرده است.

و ملامسه معامله­ای است که می گویی: وقتی لباسم را لمس کردم یا لباست را لمس کردی، معامله در برابر فلان مبلغ واجب می شود. و گفته می شود که آن به این صورت است که طرف معامله از روی پارچه­ای، کالا را لمس می کند، بدون اینکه به کالا نگاه کند و معامله بر همان واقع می شود، این معاملات در زمان جاهلیت متداول بود، سپس پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از آن ها نهی کرد؛ چون همه­ آن ها فریب است.

همچنین پیامبر صلّی الله علیه و آله از معامله­ «مجر» نهی کرد و آن معامله­ شتر - یا حیوان دیگر- است در برابر آنچه که در شکم ماده شتر است و در آن می­گویند، بچه­ا­ی که داخل شکم رشد می­کند، بهای معامله می­باشد. و از «ملاقیح» و «مضامین» نهی کرد. ملاقیح، جنین های موجود در شکم هاست و مفرد آن «ملقوحة» است. و اما مضامین، معامله­ نطفه های موجود در پشت حیوانات نر است. آنان جنین را در شکم ماده شتر و نوزادان حاصل از جفت گیری حیوان نر را در یک سال یا چند سال، می فروشند. و از معامله­ «حبل الحبله» نهی کرد و معنای آن معامله­، جنین موجود در شکم ماده شتر می­باشد و برخی می گویند: آن معامله­ بچه هایِ بچه شتر است که معامله­ای فریب ­کارانه است.

و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با یکدیگر «تناجش» و«تدابر» نکنید؛ تناجش به این معناست که شخصی بهای کالا را بالا ببرد، حال آنکه که قصد خریدش را ندارد، با این هدف که بازار گرمی کند تا دیگری بشنود و به خاطر بالا بردن قیمت او، آن هم بر قیمت کالا بیفزاید، و «ناجش» خائن است؛ امّا «تدابر» به این معناست که کسی به رفیقش پشت کند و از او روی بگرداند. - . معانی الاخبار: 278 -

**[ترجمه]

فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: رِبْحُ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ رِبًا(1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: سودی که مؤمن از مؤمن می­برد، ربا محسوب می­شود. - . ثواب الاعمال: 214 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اعلام الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی بر امتم فرا می­رسد که حاکمانشان ظالم، علمایشان طمعکار و کم تقوا، زاهدانشان ریا کار و تاجرانشان رباخوار و اهل پنهان کردن عیب کالا در خرید و فروش هستند و زنانشان به دنبال زینت­های دنیایند، در این صورت، خدا بدان آنها را بر آنان مسلّط می­گرداند و نیکان آنها دعا می­کنند و دعایشان در حق آنها اجابت نمی­شود .

**[ترجمه]

حَیٌّ مِنَ الْجِنِّ کَشَفَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْغِطَاءَ فَلَا تُخَالِطْهُمْ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: علی بن حکم از کسی که برایش از ابو ربیع شامی نقل کرده است، می گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم: گروهی از کردها در جوار ما هستند که به منظور داد و ستد نزد ما می­آیند و ما هم با آنها معامله می کنیم، این معامله اشکالی ندارد؟ حضرت فرمودند: ای ربیع، با ایشان معامله مکن، زیرا این جماعت گروهی از طائفه­ جن بوده که حق تعالی آشکارشان فرموده است، پس با آنان معامله نکن. - . علل الشرایع: 527 -

**[ترجمه]

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ بِضَاعَةً إِلَی الْیَمَنِ فَأَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ فُلَاناً فَقَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ یَشْرَبُ الْخَمْرَ فَقُلْتُ قَدْ بَلَغَنِی عَنِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ذَلِکَ فَقَالَ صَدِّقْهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ إِنِ اسْتَبْضَعْتَهُ فَهَلَکَتْ أَوْ ضَاعَتْ فَلَیْسَ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَأْجُرَکَ وَ لَا یُخْلِفَ عَلَیْکَ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً فَهَلْ سَفِیهٌ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ الْخَمْرِ إِنَّ الْعَبْدَ لَا یَزَالُ فِی فُسْحَةٍ مِنْ رَبِّهِ مَا لَمْ یَشْرَبِ الْخَمْرَ فَإِذَا شَرِبَهَا خَرَقَ اللَّهُ عَلَیْهِ سِرْبَالَهُ فَکَانَ وُلْدُهُ وَ أَخُوهُ وَ سَمْعُهُ وَ بَصَرُهُ وَ یَدُهُ وَ رِجْلُهُ إِبْلِیسَ یَسُوقُهُ إِلَی کُلِّ شَرٍّ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ کُلِّ خَیْرٍ(1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس بعد از آن که خداوند شراب را بر زبان پیامبرش صلّی الله علیه و آله حرام ساخت، شراب بنوشد، اگر خواستگاری کند، شایستگی ازدواج را ندارد؛ و چون سخن بگوید، سخنش قابل قبول نیست؛ و اگر وساطت کند، وساطت او پذیرفته نمی­شود؛ و نباید امانتی به او سپرد و اگر کسی او را مورد اعتماد قرار دهد و امانتی به دست او بسپارد، پس او امانت را نابود و ضایع می­گرداند و کسی که به او اعتماد کند، نه خدا به او اجری می دهد و نه جای آن را برایش پر می کند.

و امام صادق علیه السّلام فرمود: من می خواستم کالایی را برای تجارت به یمن بفرستم، خدمت پدرم امام باقر علیه السّلام رسیدم و گفتم: می خواهم کالایی را برای تجارت به فلانی بدهم. حضرت به من فرمود: آیا نمی دانی که او شراب خوار است؟ گفتم: من شنیده ام که بعضی از مؤمنان درباره­ او چنین می گویند. پدرم فرمود: حرف آنها را باور کن، چرا که خداوند بزرگ می فرماید: {به خدا ایمان دارد و [سخن] مؤمنان را باور می کند.} - . التوبه/ 61 - سپس گفت: اگر کالایی را برای تجارت به او سپردی و آن کالا نابود شد یا ضایع گشت، بر خدا نیست که به تو پاداشی دهد و جای آن را برایت پر کند.

گفتم: چرا؟ فرمود: به خاطر اینکه خداوند متعال فرموده است:{و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله­ قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.} و آیا سفیهی سفیه تر و نابخردتر از شراب خوار وجود دارد؟ بنده مادامی که شراب نخورد، همواره در وسعت و گشایشی از سوی پروردگارش است، اما اگر شراب بخورد، خداوند شلوار او را [ که مایه آبروی او است] می درد و پس از آن، فرزند، برادر، گوش، چشم، دست و پای او، شیطان خواهد بود و او را به هر گمراهی­ای می­کشد و از هر کار خیری دور می­سازد. - . تفسیر العیاشی 1: 220 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الاختصاص: امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر کسی بداند بنده­ای از بندگان خدا، اگر سخن بگوید به دروغ است و اگر وعده دهد خلف وعده کند و اگر به او اعتماد شود، خیانت ­کند، اما با این وجود، به او اعتماد کند و امانتی به دست او بسپارد، پس بر خداست که او را به این عملش گرفتار سازد و جای آن را برایش پر نکند و به او اجری ندهد. - . الاختصاص: 225 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اعلام الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: روزی را از کسانی که از راه زبانه ­ ترازو و سر پیمانه­ها، کسب روزی می­کنند، درخواست نکنید، بلکه آن را از کسانی که دنیا بر آنان گشوده شده، طلب کنید .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند: خداوند متعال با سه نعمت، بر بندگانش منت نهاده: بعد از بیرون آمدن روح از جسدشان بر جسد بو افکند و اگر این چنین نبود، برادر، برادرش را دفن نمی کرد. و پس از مصیبت، آرامش قلب به آنها داد و اگر چنین نبود، قطعا نسل انسان منقرض می شد. و بر این دانه آفت افکند و اگر چنین نمی کرد، سلاطین و امرا آن را همچون طلا و نقره ذخیره می کردند. - . الخصال 1: 70 -

**[ترجمه]

فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تَجْحَفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْ مِنْ غَیْرِ إِسْرَافٍ (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر، زمانی که او را به ولایت مصر فرستاد، نوشت: سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می­باشند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می­کنند؛ چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آوردندگان وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار می­باشند، از بیابانها و دریاها، و دشتها و کوهستانها، جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی­کنند، یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند. بازرگانان مردمی آرامند، و از ستیزه جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت، مردمی آشتی طلبند که فتنه انگیزی ندارند. در کار آنها بیندیش، چه در شهری باشند که تو به سر می­بری، یا در شهرهای دیگر، با توجه به آنچه که تذکر دادم. این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بد معامله و بخیل و احتکار کننده­اند، که تنها با زورگویی به سود خود می­اندیشند. و کالا را به هر قیمتی که می­خواهند می­فروشند، که این سود جویی و گران فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس، از احتکار کالا جلوگیری کن که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن جلوگیری می­کرد، باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود، امّا در کیفر او اسراف نکن. - . نهج البلاغه 3: 110 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کتاب الامامة و التبصرة: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شبانه بر گروهی از بنی اسرائیل عذابی رسید. به صبح که درآمدند، دیدند که چهار گروه را بر اثر عذاب از دست داده­اند: طبل نوازان، آوازخوانان، احتکارکنندگان غذا و صرافان رباخوار .

**[ترجمه]

الْمُسْبِلُ (1)

وَ الْمَنَّانُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْکَاذِبِ أَعَادَهَا ثَلَاثاً(2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: ابوذر از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: خداوند روز قیامت با سه گروه سخن نمی گوید و پاکشان نمی گرداند و برایشان عذابی دردناک است. گفتم: آنان چه کسانی هستند که زیانکار و بدبخت اند؟ پیامبر فرمود: کسی که لباسش را از روی تکبر بر زمین کشد، شخص بسیار منت گزار و کسی که کالایش را با سوگند دروغ بفروشد؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله سه مرتبه این سخن را تکرار کرد. - . تفسیر العیاشی 1: 179 -

**[ترجمه]

رِزْقاً وَ أَوْسَعَهَا فَضْلًا وَ خَیْرَهَا لِی عَاقِبَةً لَهُ لِأَنَّهُ لَا خَیْرَ فِیمَا لَا عَاقِبَةَ لَهُ وَ إِذَا اشْتَرَیْتَ دَابَّةً أَوْ رَأْساً فَقُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی أَطْوَلَهَا حَیَاةً وَ أَکْثَرَهَا مَنْفَعَةً وَ خَیْرَهَا عَاقِبَةً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام.

وَ عَنْهُ أَیْضاً: إِذَا اشْتَرَیْتَ شَیْئاً مِنْ مَتَاعٍ أَوْ غَیْرِهِ فَکَبِّرْهُ [فَکَبِّرْ] وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ فَضْلِکَ فَاجْعَلْ لِی فِیهِ فَضْلًا اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ رِزْقِکَ فَاجْعَلْ لِی فِیهِ رِزْقاً ثُمَّ أَعِدْ کُلَّ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هرگاه خواستی پس از طلوع آفتاب و رفتن سرخی آن، به دنبال حاجتت بروی، دو رکعت نماز با حمد و سوره­ «قل هو الله احد» و سوره­ «قل یا أیها الکافرون» بخوان و پس از گفتن سلام بگو: خدایا! من صبحگاهان به جستجوی فضل و روزی تو - آن گونه که دستور دادی - بیرون می روم، پس، از فضل خویش روزی­ای پسندیده، فراوان، حلال و پاک به من عنایت کن و در آنچه به من روزی می دهی، عافیت قرار ده. با نیرو و قدرت خدا، صبحگاهان خارج می شوم. سپیده­دمان با قدرت و نیروی تو خارج می شوم، نه با قدرت و نیروی خود، و از این نیرو و قدرت (منظور قدرت خود) به سوی تو برائت می جویم. خدایا! من برکت این روز را از تو می خواهم، پس در همه­ کارهایم به من برکت ده؛ ای مهربان ترین مهربانان! و درود خداوند بر محمد و خاندان پاکش باد.

هنگام رسیدن به بازار بگو: گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست، یکتاست و شریکی ندارد، فرمانروایی و ستایش مخصوص اوست. زنده می کند و می میراند، می میراند و زنده می کند و او زنده ای است که مرگ ندارد. خیر و خوبی در اختیار اوست و او بر هر چیزی تواناست و گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده­ اوست. خدایا! من خیر بازار و خیر اهل بازار را از تو می خواهم و از شر آن و شر اهلش به تو پناه می برم! خدایا به تو پناه می برم از ستم کردن و مورد ستم قرار گرفتن، یا ظلم کردن یا مظلوم واقع شدن یا تجاوز کردن یا مورد تجاوز قرار گرفتن، و از شیطان و لشکریانش و از فاسقان عرب و عجم به تو پناه می برم. خداوند مرا بس است، خدایی جز او نیست، تنها بر او توکل نمودم و او پروردگار عرش بزرگ است.

و هنگام خریدن چیزی، بگو: ای زنده! ای پایدار! ای جاودان! ای رئوف! ای مهربان، از تو می خواهم به حق یاری و قدرتت و آنچه که دانشت را فراگرفته، امروز پر سودترین، بهترین و نیک فرجام ترین تجارت را نصیبم کنی و هنگام خرید چهارپا یا اسب بگو: خداوندا! بلند عمرترین، پرسودترین و نیک فرجام ترین آنها را روزی من بفرما.

و نیز امام صادق علیه السّلام فرمود: چون کالا یا چیزی دیگر خریدی، آن را بزرگ بشمار و بگو: بار خدایا، خریدم آن را و فضل تو را در آن خواستارم، در آن برایم فضل و خیر قرار ده. خدایا خریدم آن را و روزی تو را در آن می­طلبم، برایم در آن روزی قرار ده؛ سپس هریک از آن­ها را سه بار تکرار کند. - . مکارم الاخلاق: 294 -

**[ترجمه]

الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً(1).

من خط الشهید روح الله روحه حرز للمسافر و المتجر إذا دخل حانوته أول النهار یقرأ الإخلاص إحدی و عشرین مرة ثم یقول اللهم یا واحد یا أحد یا من لیس کمثله أحد أسألک بفضل قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أن تبارک لی فیما رزقتنی و أن تکفینی شر کل أحد.

**[ترجمه]مجالس الشیخ: خلاد ابو علی روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی گفت: ای جعفر! کسی صاحب مالی است و آن را تباه می کند و آن مال از میان می رود. فرمود: مالت را حفظ کن که مایه­ قوام دین تو است، سپس این آیه را خواند: {و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله­ قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.} - . أمالی الطوسی 2: 292 -

از خط مرحوم شهید - قدس سره -: دعا برای مسافر و تاجر به ­هنگام ورود به مغازه اش در اول روز این است که: بیست و یک مرتبه سوره­ اخلاص بخواند، سپس بگوید: خدایا! ای یگانه، ای بی همتا، ای کسی چون او نیست، به فضیلت «قل هو اللّه احد» از تو می خواهم که به روزی ام برکت دهی و شر همه را از من برطرف کنی.

**[ترجمه]

رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَلْبِسُوهُمْ مِمَّا تَلْبَسُونَ وَ أَطْعِمُوهُمْ مِمَّا تَأْکُلُونَ ثُمَّ لَبِسَ الْقَمِیصَ وَ مَدَّ یَدَهُ فِی رُدْنِهِ فَإِذَا هُوَ یَفْضُلُ عَنْ أَصَابِعِهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ اقْطَعْ هَذَا الْفَضْلَ فَقَطَعَهُ فَقَالَ الْغُلَامُ هَلُمَّ أَکُفَّهُ یَا شَیْخُ فَقَالَ دَعْهُ کَمَا هُوَ فَإِنَّ الْأَمْرَ أَسْرَعُ مِنْ ذَلِکَ.

**[ترجمه]کتاب الغارات: ابو حصیره از مختار تمار نقل کرده است که مردی از مردم بصره گوید: من در مسجد کوفه می خوابیدم و برای قضای حاجت به حیاط می رفتم و از بقال نان می گرفتم. روزی به قصد بازار بیرون آمدم که صدایی مرا خواند: ای مرد، جامه­ات را بالا بکش تا هم جامه ات پاکیزه تر ماند و هم برای پروردگارت پرهیزکارتر باشی. پرسیدم: این مرد کیست؟ گفتند: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است .

از پی او رفتم. به بازار شترفروشان می رفت. چون به آنجا رسید، وسط بازار ایستاد و گفت: ای جماعت فروشندگان! از سوگند دروغ بپرهیزید که سوگند خوردن اگر کالا را به فروش برساند، برکت را از میان می برد. سپس به بازار کرباس فروشان رفت. و با مردی خوش روی برخورد کرد، علی علیه السّلام به او فرمود: آیا دو جامه به بهای پنج درهم داری؟ مرد به ناگاه از جا پرید و گفت: بله یا امیرالمؤمنین. چون فروشنده او را شناخت، از مغازه­ او گذشت و او را ترک کرد. آنگاه کنار غلامی ایستاد. فرمود: ای غلام، آیا دو جامه به پنج درهم نزدت هست؟ غلام گفت: آری! دو جامه دارم، یکی از آن­ها که بهتر از دیگری است را به سه درهم می دهم و آن دیگر را دو درهم.

علی علیه السّلام فرمود: آنها را بیاور و به قنبر گفت: آنکه به سه درهم می ارزد از آن تو. قنبر گفت: یا امیرالمؤمنین، آن برای شما مناسب تر است که به منبر می روید و برای مردم سخنرانی می کنید. ایشان گفت: تو جوانی و در تو شور جوانی است. من از پروردگارم شرم دارم که خود را بر تو برتری دهم، که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده ام که فرمود: به زیردستان همان چیزی را بپوشانید که خود می پوشید و همان را خورانید که خود می خورید. آنگاه جامه را بر تن و دست در آستین آن کرد که از انگشتانش بلندتر بود. فرمود: ای غلام، این تکه را ببر. او آن را برید و گفت: ای شیخ! بگذار لبه اش را بدوزم. علی علیه السّلام گفت: چنان که هست رهایش کن که امر - مرگ - از آن سریع­تر است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]صحیفة الرضا: از امام رضا علیه السّلام مثل این حدیث نقل شده است. - . صحیفة الرضا علیه السلام: 28 -

**[ترجمه]

فَلْیَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصَالٍ وَ إِلَّا فَلَا یَبِیعَنَّ وَ لَا یَشْتَرِیَنَّ الرِّبَا وَ الْحَلْفَ وَ کِتْمَانَ الْعَیْبِ وَ الْحَمْدَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَی (1).

**[ترجمه]الخصال: سکونی از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که خرید و فروش می کند، باید از پنج خصلت اجتناب ورزد، در غیر این صورت خرید و فروش نکند: ربا، سوگند خوردن، پنهان کردن عیب و تعریف کردن به­هنگام فروش و بد گفتن هنگام خریدن. - . الخصال 1: 200 -

**[ترجمه]

أَوْ أَغَاثَ لَهْفَاناً أَوْ أَعْتَقَ نَسَمَةً أَوْ زَوَّجَ عَزَباً(1).

**[ترجمه]الخصال: سماعه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چهار گروهند که خداوند عزوجل روز قیامت بدانها نظر رحمت می­افکند: هر کس از شخص پشیمانی درگذرد، کسی که به فریاد دردمندی رسد، و کسی که بنده ای را آزاد کند، و کسی که مجردی را تزویج نماید. - . الخصال 1: 152 -

**[ترجمه]

أَوْ کَاذِبٍ فِی سِلْعَتِهِ فَیَقُولُ عَلَیْکُمْ بِرَجُلٍ مَاتَ أَبُوهُ وَ أَبُوکُمْ حَیٌّ فَلَا یَزَالُ مَعَ أَوَّلِ مَنْ یَدْخُلُ وَ آخِرِ مَنْ یَرْجِعُ وَ خَیْرَ الْبِقَاعِ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: مفضل بن سعید از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: عرب بادیه نشینی از بنی عامر، خدمت پیامبرصلّی الله علیه و آله آمد و از حضرت سؤالی پرسید - و سخن طولانی ای را بیان کرد - و در آخر آن آورده است که اعرابی از آن حضرت درباره­ «صلیعاء و قریعاء» و بهترین نقطه­ زمین، و بدترین نقطه­ زمین سؤال کرد. پیامبر - بعد از آنکه جبرئیل آمد، این سؤال را از او پرسید - به مرد پاسخ داد: «صلیعاء» زمین بایر یا شوره زاری است که سیراب و سرسبز نمی گردد، و چراگاهش سیر نمی کند و «قریعاء» زمینی است که برکتی ندارد و گیاهی در آن نمی­روید، هر چه در آن هزینه شود، بهره ای از آن عاید نمی گردد.

و بدترین مکان زمین، بازار است که جولانگاه شیطان بوده و او هر بامداد پرچم خویش را در آنجا برمی­افرازد و تخت خویش را در آن می نهد و اولادش را پراکنده می کند؛ آنان کسانی هستند که پیمانه را کم دهند، یا کفه ترازو را سبک گیرند، یا از متر پارچه بدزدند، یا درباره­ کالایی دروغ گویند، شیطان به فرزندانش گوید: سفارش می کنم شما را به مردی که پدرش مرده و حال آنکه پدر شما زنده است، و شیطان همواره با نخستین فردی که وارد بازار می شود، و آخرین نفری که از آن خارج می­شود، همراه می باشد. و اما بهترین مکان­های زمین، مساجد است، و محبوب ترین مردم نزد خدا، شخصی است که اول از همه وارد مسجد ­می­شود و آخرین نفری است که از آن خارج می­شود. - . معانی الاخبار: 168 -

**[ترجمه]

فِی طَاعَةِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: سه گروه هستند که خداوند آنان را بدون حساب وارد بهشت می­کند: امام عادل، تاجر صادق و پیرمردی که عمرش را در اطاعت و بندگی خداوند صرف کرده باشد. - . ثواب الاعمال: 120 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]المحاسن: محمد بن فیض گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: مردی چیز چشیدنی را می خرد، آیا قبل از خریدن می­تواند آن را بچشد؟ فرمود: بله، می­تواند بچشد، اما چیزی را که نمی­خواهد بخرد، نباید بچشد. - . المحاسن: 450 -

**[ترجمه]

عَلَیْهِ حِینَ أُصِبْتُ وَ أُخِذْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَیْتَ فَأَنْتَ أَصَبْتَ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَهُ وَ لَا تَنْسَنِی مِنْ خلقه [خَلَفِهِ] فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی إِنَّکَ عَلَی ذَلِکَ قَادِرٌ اللَّهُمَّ أَنَا لَکَ وَ بِکَ وَ إِلَیْکَ وَ مِنْکَ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُحْرِزَ مَتَاعَکَ فَاقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ اکْتُبْهَا وَ ضَعْهَا فِی وَسَطِهِ وَ اکْتُبْ أَیْضاً وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ لَا ضَیْعَةَ عَلَی مَا حَفِظَهُ اللَّهُ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ فَإِنَّکَ قَدْ أَحْرَزْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَا یَصِلُ إِلَیْهِ سُوءٌ بِإِذْنِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]فقه الرضا: چون کالا یا جنس یا کنیز یا چهارپایی خریدی بگو: بار خدایا، خریدم آن را و روزی تو را در آن می­طلبم، برایم در آن روزی قرار ده و فضل تو را در آن خواستارم، در آن برایم فضل قرار ده. خداوندا، در آن خیر و برکت و فراوانی روزی­ات را خواستارم، در آن برایم روزی واسع و سود حلال و گوارا قرار ده، سپس هریک از آن­ها را سه بار تکرار کند. - . فقه الرضا علیه السلام: 54 - چون به مالی رسیدی بگو: بار خدایا من بنده و بنده زاده و فرزند کنیز تو هستم و سرنوشت من در دست توست، هر حکمی خواهی درباره ام بنما و هر چه خواهی با من بکن. پروردگارا، در برابر قضا و قدر، ستایش برای توست، خدایا آن مال و روزی توست و من بنده­ تو هستم که برای روزی، آن را به من عطا نمودی. خدایا شکر و سپاس این نعمت را به من الهام کن و نیز صبر در آن را آن­هنگام که بدان رسیدم و آن را گرفتم، خدایا تو بر من عطا کردی و تو مرا از نعمت بهره­مند ساختی، خدایا مرا از ثوابش محروم مساز و مرا - کسی را که خلقش کرده­ای - در دنیا و آخرتم نادیده مگیر که تو بر هر چه توانائی. خدایا من برای تو و با توام و مقصدم به سوی توست و از توام و هیچ اختیاری در سود و زیان خویش ندارم.

و چون خواهی کالای خود را بیمه کنی، آیه الکرسی بخوان و آن را بنویس و میان آن کالا قرار بده و همچنین بنویس: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ لَا ضَیْعَةَ عَلَی مَا حَفِظَهُ اللَّهُ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیم» { و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.}آنچه که خداوند حفظ کند، تباه نمی­گردد. {پس اگر روی برتافتند، بگو: خدا مرا بس است. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.} - . التوبه / 129 - بدین ترتیب تو آن را بیمه کردی و انشاءا... به اذن خدا گزندی به آن نمی­رسد. - . فقه الرضا علیه السلام: 54 -

**[ترجمه]

وَ اجْتَنِبِ الْحَلْفَ فَإِنَّ الْیَمِینَ الْفَاجِرَةَ تُورِثُ صَاحِبَهَا النَّارَ وَ التَّاجِرُ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَعْطَی الْحَقَّ وَ أَخَذَهُ وَ إِذَا عَزَمْتَ عَلَی السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَکْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ.

**[ترجمه]فتح الابواب: احمد بن محمد یحیی از یکی دوستانش نقل کرده است که امام صادق علیه السّلام در مورد کسب و تجارت او را چنین سفارش کرد و فرمود: بر تو باد راستگویی در سخن، و مبادا عیب موجود در کالایت را پنهان کنی؛ و مشتری­ای را که نزد تو آمده، مغبون مکن، که این غبن در حکم ربا است؛ و برای دیگران نپسند مگر آنچه را که برای خود می پسندی؛ و از راه حق ببخش و به دست آور؛ عیب کالا را پنهان نساز و خیانت نکن، که تاجر راستگو در روز قیامت، با فرشتگان کاتب بزرگوار و نیکوکار همراه خواهد بود. از قسم خوردن بپرهیز که قسم دروغ، قسم خورنده را به جهنم می­کشاند؛ و تاجر و کاسب فاجر است، مگر اینکه به حق بخرد و به حق بفروشد، هرگاه تصمیم بر سفر یا به دست آوردن حاجتی مهم گرفتی، بسیار دعا و طلب خیر کن. - . فتح الابواب: باب ششم -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عده الداعی: از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: هرکس در بازار و هنگام غفلت و سرگرم بودن مردم به کار دنیا، خدا را یاد کند، خداوند برای او هزاران حسنه می­نویسد و چنان او را می­آمرزد که به ذهن هیچ انسانی خطور نمی­کند. - . عدة الداعی: 189 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کتاب الغایات: و نیز فرمود: بدترین مردان، تاجران خائن هستند. - . کتاب الغایات: 91 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کتاب الامامة و التبصرة: پیامبر صلّی الله علیه و آله به روایت امام صادق علیه السّلام و پدرانش فرمود: مغبون کردن مشتری ربا است .

**[ترجمه]

حمعسق: اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ (1)

الرحمن: وَ وَضَعَ الْمِیزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ (2)

الحدید: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(3)

المطففین: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ (4).

lt;meta info="- « وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها» - . انعام/ 152 -

{و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم.}

- «فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ.» - . اعراف/ 85 -

{پس پیمانه و ترازو را تمام نهید، و اموال مردم را کم مدهید، و در زمین، پس از اصلاح آن فساد مکنید. این [رهنمودها] اگر مؤمنید، برای شما بهتر است.}

- «وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ إِنِّی أَراکُمْ بِخَیْرٍ وَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحیطٍ * وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ * بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفیظٍ» - . هود/ 85-84 -

{و پیمانه و ترازو را کم مکنید. به راستی شما را در نعمت می بینم. [ولی] از عذاب روزی فراگیر بر شما بیمناکم. و ای قوم من، پیمانه و ترازو را به داد، تمام دهید، و حقوق مردم را کم مدهید، و در زمین به فساد سر برمدارید. اگر مؤمن باشید، باقیمانده [حلال] خدا برای شما بهتر است، و من بر شما نگاهبان نیستم.}

- «وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ» - . حجر/ 19 -

{و از هر چیز سنجیده ای در آن رویانیدیم.} - «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلا» - . إسراء/ 35 -

{و چون پیمانه می کنید، پیمانه را تمام دهید، و با ترازوی درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام تر است.}

- «أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرینَ * وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ * وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ» - . شعراء/ 183- 181 -

{پیمانه را تمام دهید و از کم فروشان مباشید. و با ترازوی درست بسنجید. و از ارزش اموال مردم مکاهید و در زمین سر به فساد برمدارید.}

-«اللَّهُ الَّذی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمیزان» - . شوری/ 17 -

{خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد.}

«وَ وَضَعَ الْمیزانَ * أَلاَّ تَطْغَوْا فِی الْمیزانِ * وَ أَقیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمیزانَ» - . رحمن/ 9- 7 -

{و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه درگذرید. و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.}

- «لَقَدْ أَرسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط» - . حدید/ 25 -

{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند.}

- «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفینَ * الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ * وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ *أَلا یَظُنَهأُولئِکَ أَنُّمْ مَبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظیمٍ * یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمینَ». - . مطففین / 4-2 -

{وای بر کم فروشان، که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند؛ و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند. مگر آنان گمان نمی دارند که برانگیخته خواهند شد؟ [در] روزی بزرگ: روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند.}

**[ترجمه]

فِیهِمْ وَ انْتَهَوْا.

قال علی بن إبراهیم فی قوله الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ لأنفسهم وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ فقال الله أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أی لا یعلمون أنهم یحاسبون علی ذلک یوم القیامة(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابن جریح از ابن عباس درباره­ سخن خداوند متعال: «الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ» نقل کرده که گفت: منظور از این آیه، کسانی هستند که وقتی [از مردم چیزی] بخرند، آن را با پیمانه­ای سنگین و تمام و کمال دریافت می­کنند و به هنگام فروش، از پیمانه و ترازو کم می­کنند و این خصلت با آنان است تا اینکه زندگی­شان به پایان می­رسد .

علی بن ابراهیم درباره­ این آیه گوید: «الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ» کسانی که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند برای خودشان «وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ» و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند، پس خداوند می­فرماید: «أَلا یَظُنُّ أُولئِکَ» یعنی آنان نمی­دانند که روز قیامت برای این عمل باید حساب پس دهند. - . تفسیر علی بن ابراهیم القمی 2: 410 -

**[ترجمه]

[المطففین:] وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَإِذَا کَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَلا یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ.

(1)

**[ترجمه]علل الشرایع: ابن متوکل از سعد آبادی از برقی از ابن محبوب از مالک بن عطیه از ثمالی مثل این حدیث را روایت کرده است. - . علل الشرایع: 584 -

سوره مطففین:{وای بر کم فروشان، که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند؛ و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند. مگر آنان گمان نمی دارند که برانگیخته خواهند شد؟ [در] روزی بزرگ: روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند.}

**[ترجمه]

**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام کاظم علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که امّت من پیمانه ها و ترازوها را کم دهند، و خیانت ورزند، و عهد و پیمان را بشکنند، و با عمل آخرت، دنیا را طلب کنند، آنگاه به خودستایی پردازند (به گمان اینکه مسلمانان خوبی هستند) و حال آنکه باید از آنان پرهیز کرد . - . نوادر الراوندی: 16 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: حسین بن زید از پدرانش نقل می کند که علی علیه السّلام از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله نقل کردند که فرمود: هنگامی که دو تاجر راست بگویند و نیکی کنند، به آنها برکت داده می شود و چون دروغ بگویند و خیانت کنند، به آنها برکت داده نمی شود و آنان مادامی که از هم جدا نشده اند، خیاردارند و هر گاه اختلاف پیدا کنند، سخن، سخن صاحب کالاست و یا می­توانند متارکه کنند. - . الخصال 1: 27 -

**[ترجمه]

الْمَتَاعُ قَائِماً بِعَیْنِهِ رُدَّ عَلَی صَاحِبِهِ وَ إِنْ کَانَ قَدْ قُطِعَ أَوْ خِیطَ أَوْ حَدَثَتْ فِیهِ حَادِثَةٌ رَجَعَ فِیهِ بِنُقْصَانِ الْعَیْبِ عَلَی سَبِیلِ الْأَرْشِ (1).

**[ترجمه]و روایت شده است که اگر شخصی کالایی (پارچه) بخرد و در آن عیبی بیابد، برگرداندن آن به صاحبش لازم است؛ اگر آن پارچه به همان صورت باقی است، آن را به فروشنده بازمی گرداند و اگر پارچه بریده یا دوخته یا مشکلی در آن ایجاد شده، بازمی­گرداند و آن نقصان، به منزله ارش - مابه التفاوت - حساب می­شود. - . فقه الرضا علیه السلام: 33 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]و روایت شده است که هر نقصی در بدن [کنیز] باشد، به طوری که از بدو تولد این نقص وجود داشته باشد، برگرداندن آن را به فروشنده لازم می­آید. - . فقه الرضا علیه السلام: 33 -

بدان که دو طرف معامله تا زمانی که از یکدیگر جدا نشده­اند، خیار دارند، اما اگر از هم جدا شدند، هیچ یک از هردو طرف، خیار ندارند. - . فقه الرضا علیه السلام: 34 -

اگر در کالا عیبی آشکار شد و خریدار از آن آگاه شد، پس حق انتخاب با اوست؛ اگر بخواهد آن را پس می­دهد و اگر بخواهد نگه می دارد و در این صورت، خسارت عیب موجود را از قیمت کم می­کند، اگر یکی از آن کالاهایی که خریده معیوب باشد و بخواهد به فروشنده باز گرداند، می­تواند آن را باز گرداند یا قیمت معیوب را دریافت کند، به این صورت که قیمت کالای سالم و کالای معیوب تعیین می­شود و تفاوت آن دو قیمت به خریدار پرداخت می شود. - . فقه الرضا علیه السلام: 34 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قرب الاسناد: پرسیدم، شخصی جامه ای را تا مدت معینی به قیمت ده درهم می­خرد، سپس همان جامه را به پنج درهم، نقداً می فروشد؟ فرمود: اگر شرط نکرده باشد و راضی باشند اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 114 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]السرایر: طاهر گوید: به امام هادی علیه السّلام نامه­ای نوشتم و از ایشان پرسیدم: شخصی مالی به دیگری می دهد، و با آن جنسی را به بیست درهم به وی می فروشد. سپس یک سال می­گذرد و بدهکار چیزی ندارد؛ از این رو جنس دیگری به او می فروشد. امام پاسخ داد: آنچه مردم معامله می کنند، حلال است و آنچه معامله نمی کنند، رباست. - . السرائر / 485 -

**[ترجمه]

آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (1).

lt;meta info="- «الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ * یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثیم» - . البقره/ 276- 275 -

{کسانی که ربا می خورند، [از گور] برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست.» و حال آنکه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس، هر کس اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید، و [از رباخواری] باز ایستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و کارش به خدا واگذار می شود، و کسانی که [به رباخواری] باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. خدا از [برکتِ] ربا می کاهد، و بر صدقات می افزاید، و خداوند هیچ ناسپاس گناهکاری را دوست نمی دارد.}

و خداوند منزه فرمود:

- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ.» - . البقره/ 279- 278 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید؛ و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است واگذارید. و اگر [چنین] نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وی، برخاسته اید؛ و اگر توبه کنید، سرمایه های شما از خودتان است، نه ستم می کنید و نه ستم می بینید.}

- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» - . آل عمران/ 130 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا را [با سود] چندین برابر مخورید، و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.}

- در ذم یهود: «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْه» - . النساء/ 161 -

{و [به سبب] رباگرفتنشان، با آنکه از آن نهی شده بودند.}

- «وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُون» - . الروم/ 39 -

{و آنچه [به قصد] ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد؛ و[لی] آنچه را از زکات - در حالی که خشنودی خدا را خواستارید - دادید، پس آنان همان فزونی یافتگانند [و مضاعف می شود].}

**[ترجمه]

**[ترجمه]علل الشرایع: عیسی بن جعفر علوی از پدرانش نقل کرده است که از امیرالمؤمنین علیه السّلام سؤال شد: خداوند چگونه جو را آفرید؟ امام پاسخ داد: خداوند به آدم دستور داد، آنچه را که برای خود برگزیدی، کشت کن و جبرئیل با مقداری از گندم آمد. آدم یک مشت برداشت و حوا نیز مشتی دیگر. آدم به حوا گفت: تو نکار! ولی او به دستور آدم توجه نکرد. پس، از آنچه که آدم کاشت، گندم رویید و از آنچه حوا کشت کرد، جو پدید آمد. - . علل الشرایع: 574 . این روایت ارتباطی به عنوان این باب ندارد. -

**[ترجمه]

تَقُومُ السَّاعَةُ(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: هشام از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان بردند، مردمی را دیدم که یکی از آنان به خاطر بزرگی شکمش، هر چه می کرد، نمی توانست از جای خود برخیزد. به جبرئیل گفتم: اینان چه کسانی­اند؟ جبرئیل پاسخ داد: اینان رباخوارانند که برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است؛ آنان مانند اطرافیان فرعون، هر صبح و شام بر آتش جهنم عرضه می شوند و می گویند: پروردگارا! چه وقت قیامت بر پا می شود. - . تفسیر علی بن ابراهیم 1: 93 -

**[ترجمه]