و ما فی الکافی أظهر و فیه بعد هشام بن سالم عمن ذکره (1) و فی الدعاء و أن یصلی علی محمد و آل محمد و أن یتوب علی.

**[ترجمه]در کتاب کافی - . الکافی 2: 438 - آمده است: «بیشتر از چهل گناه کبیره کند»، یعنی ما به این دلیل گفتیم چهل گناه کبیره کند؛ چون کسی که در روز بیشتر از چهل گناه کبیره کند، یا این دعا برایش اثری ندارد یا اصلا توفیق گفتن این دعا را نخواهد داشت. طبق آنچه در کتاب الخصال آمده است، شاید هدف این باشد که مردم با تکیه بر این ذکر، جرأت نداشته باشند گناه کبیره کنند، به خاطر اینکه شاید توفیق گفتن این ذکر را نداشته باشند؛ هر چند آنچه در کافی آمده ظاهرتر است و در آن بعد از هشام سالم «عمّن ذکره» آمده است و نیز در دعا آمده است: «أن یصلی علی محمد و آل محمد و أن یتوب علیَّ».

**[ترجمه]

لَیْلَةٍ لَمْ یُعَذِّبْهُ اللَّهُ أَبَداً وَ لَمْ یُحَاسِبْهُ وَ کَانَ مَنْزِلُهُ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی (1).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ لُقْمَانَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ وُکِّلَ بِهِ فِی لَیْلَتِهِ مَلَائِکَةٌ یَحْفَظُونَهُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ حَتَّی یُمْسِیَ (2).

وَ عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ حم الْمُؤْمِنَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ أَلْزَمَهُ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ خَیْراً لَهُ مِنَ الْأُولَی (3).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ حم الزُّخْرُفِ آمَنَهُ اللَّهُ فِی قَبْرِهِ مِنْ هَوَامِّ الْأَرْضِ وَ مِنْ ضَمَّةِ الْقَبْرِ حَتَّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ جَاءَتْ حَتَّی تُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (4).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُرَاتِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَوْ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَانَ مِنْ زُوَّارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ یُدْمِنُ قِرَاءَةَ وَ النَّجْمِ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَاشَ مَحْمُوداً بَیْنَ النَّاسِ وَ کَانَ مَغْفُوراً لَهُ وَ مُحَبَّباً بَیْنَ النَّاسِ (6).

**[ترجمه]در باب فضیلت سوره ها - . بحار الانوار: 92 - روایتی از ابن عباس خواهیم آورد که: هر کس سوره انعام را در هر شب بخواند، در روز قیامت در امان خواهد بود و هیچگاه جهنم را با چشمش نخواهد دید - . ثواب الاعمال: 95، تفسیر العیاشی 1: 354 - .

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره یوسف را در هر روز یا شب بخواند، خداوند او را به زیبایی یوسف برخواهد انگیخت و ترس و اندوه قیامت را نخواهد دید و از بندگان برگزیده خدا خواهد بود. - . ثواب الاعمال : 96 و تفسیر العیاشی 1: 166 -

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره نور را در هر روز یا شب بخواند، هیچ یک از خانواده او زنا نخواهد کرد تا بمیرد و وقتی بمیرد، هفتاد هزار ملائکه جنازه او را به قبرش تشییع می­کنند و تا وقتی داخل قبر وارد شود همگی برای او دعا می­کنند و از خدا برای او آمرزش می­طلبند - . ثواب الاعمال: 96 - .

امام کاظم علیه السلام فرمود: هرکس سوره «تبارک الذی نزّل الفرقان» را در هر شب بخواند، خدا هرگز او را عذاب نمی­کند و از او حساب نمی­کشد و منزلگاهش در فردوس برین خواهد بود. - . ثواب الاعمال: 98 -

امام باقر علیه السلام فرمود: هرکس سوره لقمان را در هر شب بخواند، تا صبح ملائکه­هایی بر او گماشته می­شوند تا او را از شر ابلیس و لشکریانش محافظت کنند. - . ثواب الاعمال: 99 -

باز ایشان فرمود: هرکس سوره «حم المؤمن» را در هر شب بخواند، خدا گناهان گذشته و آینده او را می­آمرزد و او را تقواپیشه خواهد ساخت و آخرت را برای او بهتر از دنیا قرار خواهد داد. - . ثواب الاعمال: 102 -

باز ایشان فرمود: هر کس به خواندن سوره الزخرف عادت کند، خدا او را از شر حشرات زمین و فشار قبر، تا زمانی که در برابرخدا قرار گیرد، ایمن گرداند. سپس این سوره همراه او خواهد آمد و با اذن خدای متعال او را وارد بهشت می­گرداند. - . ثواب الاعمال: 103 -

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره الحجرات را در هر روز یا هر شب بخواند از زائرین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواهد بود - . ثواب الاعمال: 104 - .

باز ایشان فرمود: هر کس پیوسته سوره النجم را در هر شب یا هر روز بخواند مردم او را می­ستایند و آمرزیده می­شود و بین مردم محبوب خواهد بود - . ثواب الاعمال: 105 - .

**[ترجمه]

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ دَفَعَ اللَّهُ بِهَا عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ أَیْسَرُهَا الْهَمُ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در هر روز بیست و پنج بار بگوید: «اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات»، خداوند به تعداد هر یک از مؤمنان گذشته و آینده تا زمان قیامت، به او یک نیکی می­دهد و از یک گناهش می­گذرد و یک درجه او را بالا می­برد. - . ثواب الاعمال: 147 -

باز از ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در روز صد مرتبه بگوید: «لا حول و لا قوة الا بالله»، خدواند هفتاد نوع بلا را از او دفع می­کند که کمترین آن غم و اندوه است - . ثواب الاعمال: 147 - .

**[ترجمه]

قُضِیَتْ أَوْ عَدُوٌّ کُبِتَ أَوْ دَیْنٌ قُضِیَ أَوْ کَرْبٌ کُشِفَ وَ خَرَقَ کَلَامُهُ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ حَتَّی یُکْتَبَ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ(1).

المهج، [مهج الدعوات] رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِهِ یَرْفَعُهُ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَجَدَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحَابَةِ صَحِیفَةً وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ فِی الدُّعَاءِ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ وَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرَبِیِّ الْهَاشِمِیِّ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ (2).

الجنة، [جنة الأمان] وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ،: قُلْ کُلَّ یَوْمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام رضا علیه السلام فرمود: فردی از یاران پیامبر صحیفه ای یافت. آن را نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد. حضرت همه را به تجمّع فراخواند و هیچ کس از زن و مرد در خانه نماند. آن گاه حضرت بالای منبر رفت و آن صحیفه را خواند. آن، کتاب یوشع بن نون وصیّ موسی بود که در آن نوشته شده بود: به نام خداوند بخشایشگر بخشاینده. آگاه باشید! برترین بندگان خدا کسانی هستند که پاک و مخلص و مهربانند و بدترین بندگان خدا، کسانی هستند که انگشتان نمای خلایقند. پس هر که دوست دارد با پیمانه کامل و پر برای او پیمانه کنند و حقوق نعمت هایی را که خدا به او داده است ادا نماید، در هر روز بگوید: «سبحان الله کما ینبغی لله لا اله الاّ الله کما ینبغی و الله اکبر کما ینبغی لله و لاحول و لا قوّه إلا بالله و صلّی الله علی محمد النّبی و علی أهل بیته و جمیع المرسلین و النبییّن حتی یرضی الله»، {منزّه است خداوند آن گونه که شایسته اوست. هیچ معبودی جز او نیست آن چنان که معبود بودن شایسته خداست. خدا چنان بزرگ است که شایسته اوست. هیچ نیرو و توانی جز به اراده او نیست. درود خداوند بر محمد پیامبر و خاندان او و بر همه فرستادگان و پیامبران باد تا خدا راضی شود}.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر فرود آمد و مردم این دعا را زیاد خواندند، پیامبر اندکی صبر کرد و بار دیگر بالای منبر رفت و فرمود: هر که دوست دارد ثنای او برتر از ثنای مجاهدان باشد، هر روز این ذکر را بگوید و اگر حاجتی دارد، برآورده شود، یا اگر دشمنی دارد سرکوب شود، اگر قرضی دارد أدا شود، اگر مصیبتی دارد زایل گردد و کلامش آسمان­ها را بشکافد تا آن که در لوح محفوظ ثبت شود - . دعوات الراوندی خطی - .

المهج: سعد بن عبدالله در حدیث مرفوعه­ای همین روایت را آورده است که امام رضا علیه السلام فرمود: فردی از صحابه صحیفه ای یافت... و بقیه روایت مثل روایتی است که نقل کردیم، ولی دعایش این گونه است: «صلّی الله علی محمد و علی أهل بیت النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم و علی جمیع المرسلین حتی یرضی الله» و در برخی نسخه ها آمده است: «و اهل بیت النبیّه صلّ الله علیه و آله العربی الهاشمی و صلی الله علی جمیع المرسلین و النبییّن حتی یرضی الله». - . مهج الدعوات: 385 -

الجنه و البلد الامین: در هر روز «سبحان الله» بگو و چنین روایتی را آورده است - . مصباح الکفعمی:83 - .

**[ترجمه]

ضِیقٍ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ لِکُلِّ قَضَاءٍ وَ قَدَرٍ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ لِکُلِّ عَدُوٍّ اعْتَصَمْتُ بِاللَّهِ وَ لِکُلِّ طَاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).

وَ مِنْهُ مِنْ کِتَابِ رُؤْیَا النَّوْمِ: مَنْ قَرَأَ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعاً حَسْبِیَ اللَّهُ رَبِّیَ اللَّهُ- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ کَفَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ دَارَیْهِ (2).

**[ترجمه]البلد الامین: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است: هر کس در هر روز ده مرتبه بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم و لا حول و لا قوه الا بالله»، چنان از گناهانش پاک می­شود که گویی تازه از مادر متولد شده است. خدا هفتاد در بلا را بر روی او می­بندد که برخی از آنها عبارتند از جنون، جذام، برص، فلج. این ذکر از هفتاد حج و عمره مقبول (بعد از حجة الاسلام) بالاتر است. خداوند هفتاد هزار ملائکه بر او می­گمارد که تا شب برای او استغفار کنند - . در متن و حاشیه این کتاب، این حدیث نیامده است بلکه در کتاب المصباح ص 83 آمده است. - .

نیز کتاب البلد الامین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکس این کلمات را در هر روز ده مرتبه بگوید، خداوند متعال چهار هزار گناه کبیره او را می­بخشد و او را از شر مرگ بد و فشار قبر و نشر و حساب و همه سختی ها در امان می­دارد. این سختی ها صد تا هستند که کمترین آن مرگ بد است. شر شیطان و لشکریانش به او نرسد، بدهی او ادا شود، اندوه و غمش و گرفتاری­هایش بر طرف گردد. این کلمات عبارتند از: «اَعْدَدْتُ لِکُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلا اللَّهُ...»

برای هر هراسی «لا اله الا اللّه» و برای هر اندوه و غمی، «ما شاء اللّه» و برای هر نعمتی «الحمد للّه» و برای هر راحتی «الشّکر للّه» و برای هر شگفتی «سبحان اللّه» و برای هر گناهی «استغفر للّه» و برای هر مصیبتی «انا للّه و انا الیه راجعون» و برای هر تنگی «حسبی اللّه» و برای هر قضا و قدری «توکلت علی اللّه» و برای دفع هر دشمنی «اعتصمت باللّه» و برای هر طاعت و معصیتی «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلی العظیم» آماده کرده­ام - .در متن و حاشیه این کتاب نیست. - .

و نیز کتاب البلد الامین: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نقل از کتاب رویا النوم آمده است که حضرت فرمود: هر کس در هر روز هفت مرتبه بگوید: «حَسْبِیَ اللَّهُ ربّی الله لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ»، - . هود/ 129 - {خدا مرا بس است. پروردگار من خداست. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.} خدای عزوجل کفایتگر او در برابر آنچه که او را در دو دنیا غمگین می­کند خواهد بود - . حاشیة البلد الامین : 12 - .

**[ترجمه]

هُوَ مُحْتَجِبٌ لَا یُرَی وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی خِیَرَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]جنة الامان: - . حاشیة البلد الامین : 24 - به نقل از کتاب دلیل القاصدین آمده است که هر کس تسبیح جبرئیل علیه السلام را در طول یک سال کامل، هر روز یک بار بخواند، تا جای خود را در بهشت نبیند، نمیرد. تسبیح این است: «سُبْحانَ الدّآئِمِ الْقآئِمِ سُبْحان َالْقآئِمِ الدّآئِمِ سُبْحانَ الْواحِدِ الاَْحَدِ سُبْحانَ الْفَرْدِ الصَّمَدِ سُبْحانَ الْحَیِّ الْقَیُّومِ سُبْحانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحانَ الْحَیِّ الَّذی لایَمُوتُ سُبْحانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحانَ رَبِّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ سُبْحانَ الْعَلِیِّ الاَْعْلی سُبْحانَهُ وَ تَعالی»، - . مصباح الکفعمی :83 - {منزّه است پاینده پا برجا. منزّه است پا برجای پاینده. منزّه است یگانه یکتا. منزّه است بی همتای بی نیاز. منزّه است زنده به خود و پاینده. منزّه است خدا و به ستایش می ستایمش. منزّه است زنده ای که هرگز نمی میرد. منزّه است فرمانروایی که مقدّس است. منزّه است پروردگار فرشتگان و روح. منزّه است والای برتر. منزّه است او و بالاتر از همه است.}

کتاب جنة الأمان: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس در هر روز این ذکر را بگوید، خداوند اندوه و غم او را در دنیا و آخرت برطرف کند: - . حاشیة مصباح الکفعمی: 83 - «بِسْمِ اللهِ، حَسْبِیَ اللهُ، تَوَکَّلْتُ عَلَی اللهِ، اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ خَیْرَ اُمُوری کُلِّها، وَ اَعُوذُ بِکَ مِنْ خِزْیِ الدُّنْیا وَ عَذابِ الاْخِرَةِ»،{به نام خدا، تنها پروردگار مرا بس است، بر او توکل کردم. خدایا خیر تمام امورم را از تو می­خواهم و از رسوایی در دنیا و عذاب آخرت به تو پناه می­آورم.}

همین کتاب: ابن عباس نقل کرده است: هر کس این ذکر را در هر روز یک بار بگوید، خدا هزاران هزار نیکی به او می­دهد و از بعضی گناهانش می­گذرد و درجه او را بالا می­برد: - . حاشیة مصباح الکفعمی: 86 - {منزه است آن باقی که فنایی ندارد، منزه است آن عالمی که فراموشی ندارد، منزه است آن نگهبانی که غافل نمی­شود، منزه است آن قیّومی که نمی­خوابد، منزه است آن قائمی که سهو نمی­کند، منزه است آن بردباری که سرگرم نمی­شود، منزه است آن پادشاهی که به او دست­یازیده نمی­شود، منزه است آن گرانمایه­ای که به او ستم نمی­شود، منزه است آن بصیری که دچار تردید نمی­شود، منزه است آن وسعت­دهنده­ای که بر او سخت نیست، منزه است آن در حجاب­نشسته­ای که دیده نمی­شود، خداوند بر برگزیده­اش از میان خلقش محمد، درود فرستد.}

**[ترجمه]

لَهُ حِرْزاً فِی یَوْمِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ السُّلْطَانِ وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ کَبِیرَةٌ مِنَ الذُّنُوبِ.

المحاسن، عن أبیه عن ابن أبی نجران: مثل الکافی مع التتمة(1)

**[ترجمه]التوحید - . توحید الصدوق :30 - و ثواب الاعمال: عمر بن یزید گفته است: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در روز بگوید: «اشهد ان لا اله الا وحده لا شریک له الها واحداً احداً صمداً لم یتخذ صاحبة و لا ولدا»،{گواهی می­دهم که هیچ کس شایسته پرستش به جز خدا نیست، یگانه است ، شریک ندارد، معبودی­ است یکتا، یگانه ، بی نیاز، نه همسری دارد و نه فرزندی.} خداوند برای او چهل و پنج هزار هزار نیکی می­نویسد و چهل و پنج هزار هزار گناه او را می­بخشد و چهل و پنج هزار هزاردرجه او را بالا می­برد و مثل کسی است که دوازده بار قرآن را خوانده است و در بهشت خانه ای برایش عطا می­کند. - . ثواب الاعمال : 8 -

الکافی: از ابو نجران هم روایتی نظیر همین روایت نقل شده است. با این تفاوت که در آن آمده است: «هر کس در هر روز ده مرتبه این ذکر را بگوید» و نیز در آن حدیث، کلمه هزار تکرار نشده و قسمت آخر حدیث « کان کمن قرأ» تا آخر حدیث نیامده است. سپس گفته است: در روایت دیگری آمده است: این ذکرها در آن روز حرز او در برابر سلطان و شیطان باشد و در آن روز گناه کبیره­ای او را احاطه نکند.

المحاسن: از ابن ابو نجران روایتی مثل روایت الکافی همراه با تتمه آمده است - . المحاسن: 31 - .

**[ترجمه]

المحاسن، عن أبیه عن محمد بن عیسی الأرمنی: مثله (1) المقنع، مرسلا: مثله (2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدران خود روایت کرده است که هر کس در هر روز سی مرتبه بگوید: «لا اله الا الله الملک الحق المبین» به پیشواز توانگری و ثروت رفته، به فقر پشت نموده و در بهشت را زده است. - . ثواب الاعمال: 9 -

در کتاب محاسن از عیسی ارمنی - . المحاسن:31 - و المقنع - . المقنع صدوق : 25 - روایتی مرسل شبیه این روایت آمده است.

**[ترجمه]

تأثیر فی کمال الإیمان لیس لسیاق مائة بدنة و لمائة بدنة أیضا تأثیر لیس لمائة تسبیحة کما یصح أن یقال لقمة من الخبز أفضل من نهر من ماء و جرعة من الماء أفضل من ألف منٍّ من الخبز لأن شیئا منهما لا یقوم مقام الآخر و هذه الأعمال الصالحة للروح بمنزلة الأغذیة للبدن و قد مر تحقیق المقام بوجه أبسط من ذلک.

**[ترجمه]این ثواب­ها در این روایت ممکن است بر اساس تفضّل - لطف - و استحقاق باشد، یعنی خدا به صد تسبیح مؤمن، به اندازه قربانی صد شتر ثواب لطف می­کند. البته این منافی این نیست که ثواب قربانی صد شتر را چند برابر کند. یا اینکه اعطای ثواب به خاطر اختلاف امت ها باشد، یعنی خدا به صد تسبیح این امت، برابر ثواب صد قربانی امت های سابق می­دهد. یا برتری آن اعتباری باشد، چرا که تأثیری که صد تسبیح در کمال انسان می­گذارد، در قربانی صد شتر نیست و برعکس. مثلا صحیح است گفته شود، یک لقمه نان بهتر از یک نهر آب است و یک جرعه آب بهتر از هزار مَن نان است؛ چرا که هیچ یک جای دیگری را نمی­گیرد و این اعمال صالح برای روح به منزله غذا برای بدن است. تحقیق این موضوع، پیشتر به شکل ساده­تری گذشت.

**[ترجمه]

الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحَمِّدُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ (1).

وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعِینَ مَرَّةً قَالَ قُلْتُ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ قَالَ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ سَبْعِینَ مَرَّةً(2).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر روز سیصد و شصت مرتبه که به اندازه رگ­های بدن است، خدا را سپاس می­گفتند. «الحمدلله ربّ العالمین» را بسیار و در هر حال می­گفتند. - . الکافی 2: 503 -

نیز الکافی: حارث بن مغیره گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر هر روز هفتاد مرتبه از خداوند عزوجل آمرزش می­خواستند و هفتاد مرتبه رو به سوی خدا توبه می­کردند. گفت: گفتم: حضرت می­گفتند: استغفرالله و أتوب الیه؟ فرمود: هفتاد مرتبه می­گفتند: أستغفرالله و هفتاد مرتبه می­گفتند: أتوب إلی الله أتوب إلی الله. - . الکافی 2: 505 -

**[ترجمه]

بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ- ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ- یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ- أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ- لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ- وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ- وَ مَنْ یُضْلِلْ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ- لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَ یَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ- وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ وَ مِنْ بَیْنِهِمَا

حِجَابٌ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ- وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ أَیْنَ هُوَ وَ حَیْثُ هُوَ إِلَّا هُوَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَطْبَعَ عَلَی قُلُوبِ أَعْدَائِی أَنْ یُبْصِرُونِی وَ أَنْ تَحْرُسَنِی أَنْ یَفْقَهُونِی أَوْ یَمْکُرُوا بِی- فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ اللَّهُمَّ إِنِّی اسْتَجَرْتُ بِعِزَّتِکَ فَأَجِرْنِی وَ اعْتَصَمْتُ بِقُدْرَتِکَ فَاعْصِمْنِی وَ اسْتَتَرْتُ بِحِجَابِکَ فَاسْتُرْنِی وَ انْتَصَرْتُ بِکَ فَانْصُرْنِی وَ امْتَنَعْتُ بِقُوَّتِکَ فَامْنَعْ عَنِّی أَنْ یَصِلُوا إِلَیَّ أَوْ یَظْفَرُوا بِی أَوْ یُؤْذُونِی أَوْ یَظْهَرُوا عَلَیَّ أَوْ یَقْتُلُونِی یَا مَنْ إِلَیْهِ الْمُنْتَهَی بِالاسْمِ الَّذِی احْتَجَبْتَ بِهِ مِنْ خَلْقِکَ احْجُبْنِی مِنْ عَدُوِّی وَ بِالاسْمِ الَّذِی امْتَنَعْتَ بِهِ أَنْ یُحَاطُ بِکَ عِلْماً حَیِّرْهُمْ عَنِّی حَتَّی لَا یَلْقَوْنِی وَ لَا یَرَوْنِی وَ اضْرِبْ عَلَیْهِمْ سُرَادِقَ الظُّلْمَةِ وَ حُجُبَ الْحَیْرَةِ وَ کَآبَةَ الْغَمْرَةِ وَ ابْتَلِهِمْ بِالْبَلَاءِ وَ اخْسَأْهُمْ

ص: 12

وَ أَعْمِهِمْ وَ اجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَبَابٍ وَ أَوْهِنْ أَمْرَهُمْ وَ اجْعَلْ سَعْیَهُمْ فِی خُسْرَانٍ وَ طَلَبَهُمْ فِی خِذْلَانٍ- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ: اللَّهُمَّ بِعِزَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ عَظَمَتِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ بِاسْمِکَ وَ تَمَکُّنِکَ وَ سُلْطَانِکَ وَ مَکَانِکَ وَ حِجَابِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عُلُوِّکَ وَ ارْتِفَاعِکَ وَ دُنُوِّکَ وَ قَهْرِکَ وَ مُلْکِکَ وَ جُودِکَ وَ کَرَمِکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خُذْ عَنِّی أَسْمَاعَ مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ فَلَا یَسْمَعُوا لِی حِسّاً وَ غَشِّ عَنِّی أَبْصَارَ مَنْ یَرْمُقُنِی فَلَا یَرَوْا لِی شَخْصاً وَ اخْتِمْ عَلَی قُلُوبِ مَنْ یُفَکِّرُ فِیَّ حَتَّی لَا یَخْطُرَ لِی فِی قُلُوبِهِمْ ذِکْرٌ وَ أَخْرِسْ أَلْسِنَتَهُمْ عَنِّی حَتَّی لَا یَنْطِقُوا وَ اغْلُلْ أَیْدِیَهُمْ حَتَّی لَا یَصِلُوا إِلَیَّ بِسُوءٍ أَبَداً وَ قَیِّدْ أَرْجُلَهُمْ حَتَّی لَا یَقِفُوا لِی أَثَراً أَبَداً وَ أَنْسِهِمْ ذِکْرِی حَتَّی لَا یَعْرِفُوا لِی خَبَراً أَبَداً وَ لَا یَرَوْا لِی مَنْظَراً أَبَداً بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ- وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَضْلِلْ عَنِّی مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ حَتَّی لَا یَلْقَوْنِی یَا شَدِیدَ الْقُوَی- وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ عَلِمْنَا یَا رَبَّنَا وَ آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا فَحُلْ بِحَقِّکَ عَلَی نَفْسِکَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا وَ مَنْ یَطْلُبُنَا وَ اصْرِفْ قُلُوبَهُمْ عَنَّا وَ اطْبَعْ عَلَیْهَا أَنْ یَفْقَهُونَا وَ اغْلُلْ أَیْدِیَهُمْ أَنْ یُؤْذُونَا وَ أَعْمِ أَبْصَارَهُمْ أَنْ یَرَوْنَا یَا ذَا الْعِزَّةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْإِحْسَانِ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ وَ عَلَی آذَانِهِمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ مُلْکِکَ الْأَوَّلِ الْقَدِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اطْبَعْ عَلَی قُلُوبِ کُلِّ مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَسُدَّ آذَانَهُمْ وَ تَطْمِسَ عَلَی أَعْیُنِهِمْ- وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ اللَّهُمَّ یَا مَنْ لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ أَرَادَهُ وَ لَا یَحُولُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ حَائِلٌ وَ لَا یَمْنَعُهُ مَانِعٌ وَ لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ طَلَبَهُ أَوْ أَحَبَّهُ خُذْ بِقُلُوبِ مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ وَ ارْدُدْهُمْ عَنْ مَطْلَبِنَا وَ غَشِ

ص: 13

أَبْصَارَهُمْ وَ عَمِّ عَلَیْهِمْ مَسْلَکَنَا وَ صُکَّ أَسْمَاعَهُمْ وَ أَخِفَّ عَنْهُمْ حِسَّنَا وَ اکْفِنَا أَمْرَ کُلِّ مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ یَا رَفِیعَ الدَّرَجَاتِ یَا ذَا الْعَرْشِ یَا مَنْ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَلْقِ عَلَیْنَا سِتْراً مِنْ سَتْرِکَ وَ عِزّاً مِنْ نَصْرِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا اللَّهُمَّ فَلَا تُضِلَّنَا وَ أَضْلِلْ عَنَّا مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ یَا ذَا النِّعَمِ الَّتِی لَا تُحْصَی قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا اللَّهُمَّ کَمَا فَتَنْتَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْتِنْ بَعْضَ أَعْدَائِنَا

بِبَعْضٍ وَ اشْغَلْهُمْ عَنَّا حَتَّی یَکُونُوا عَنَّا وَ عَنْ مَسْلَکِنَا ضَالِّینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ- وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ اللَّهُمَّ یَا مَنْ ظَلَّلَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْغَمَامَ بِقُدْرَتِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ظَلِّلْ عَلَیْنَا غَمَاماً مِنْ سِتْرِکَ الْحَصِینِ وَ عِزّاً مِنْ جُودِکَ الْمَکِینِ یَحُولُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ مَنْ یُرِدْ اللَّهُ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَضْلِلْ عَنَّا مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ وَ ضَیِّقْ صُدُورَهُمْ عَنْ مَطْلَبِنَا وَ أَهْوِ أَفْئِدَتَهُمْ عَنْ لِقَائِنَا وَ أَلْقِ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ عَنِ اتِّبَاعِنَا وَ أَغْشِ عَلَی أَعْیُنِهِمْ أَنْ یَرَوْنَا یَا لَطِیفُ یَا خَبِیرُ یَا مَنْ یُغْشِی اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَشِّ عَنَّا أَبْصَارَ أَعْدَائِنَا أَنْ یَرَوْنَا وَ اطْبَعْ عَلَی قُلُوبِهِمْ أَنْ یَفْقَهُونَا وَ عَلَی آذَانِهِمْ أَنْ یَسْمَعُوا یَا مَنْ حَمَی أَهْلَ الْجَنَّةِ أَنْ یَسْمَعُوا حَسِیسَ أَهْلِ النَّارِ یَا مَلِکُ یَا غَفَّارُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ- وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ- لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ- لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ اکْفِنَا کُلَّ مَحْذُورٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

ص: 14

یَا مَنْ کَفَی مُحَمَّداً الْمُسْتَهْزِءِینَ یَا مَنْ کَفَی نُوحاً وَ نَجَّاهُ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ یَا مَنْ نَجَّی هُوداً مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ یَا مَنْ نَجَّی إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْقَوْمِ الْجَاهِلِینَ یَا مَنْ نَجَّی مُوسَی مِنَ الْقَوْمِ الطَّاغِینَ یَا مَنْ نَجَّی صَالِحاً مِنَ الْقَوْمِ الْجَبَّارِینَ یَا مَنْ نَجَّی دَاوُدَ مِنَ الْقَوْمِ الْمُعْتَدِینَ یَا مَنْ نَجَّی سُلَیْمَانَ مِنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ یَا مَنْ نَجَّی یَعْقُوبَ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ یَا مَنْ نَجَّی یُوسُفَ مِنَ الْقَوْمِ الْبَاغِینَ وَ آثَرَهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ یَا مَنْ جَمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِهِ وَ جَعَلَهُ مِنَ الْعَالِینَ یَا مَنْ نَجَّی نَبِیَّهُ عِیسَی مِنَ الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ یَا مَنْ نَجَّی مُحَمَّداً رَسُولَهُ خَیْرَ النَّبِیِّینَ مِنَ الْقَوْمِ الْمُکَذِّبِینَ وَ نَصَرَهُ عَلَی أَحْزَابِ الْمُشْرِکِینَ بِفَضْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ إِنَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً- فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا- وَ مَنْ یُضْلِلْ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی وَ کانُوا لا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعاً- فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً- وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ اللَّهُمَّ أَعْمِ عَنِّی قُلُوبَ أَعْدَائِی وَ کُلِّ مَنْ یَبْغِینِی بِسُوءٍ ضَرَبْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی حِجَابَ الْحَمْدِ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ وَ سِتْرَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ وَ کِفَایَةَ الم اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ حِفْظَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ عِزَّ المص وَ سُورَ الم وَ مَنْعَ المر وَ دَفْعَ الر وَ حِیَاطَةَ کهیعص وَ رِفْعَةَ طه وَ عُلُوَّ طس وَ فَلَاحَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ عُلُوَّ الْحَوَامِیمِ وَ کَنَفَ حم عسق وَ بَرَکَةَ تَبَارَکَ وَ بُرْهَانَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ حِرْزَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ أَمَانَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ

ص: 15

الْقَدْرِ حُلْتُ بِذَلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی وَ ضَرَبْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ سُوراً مِنْ عِزِّ اللَّهِ وَ حِجَابِ الْقُرْآنِ وَ عَزَائِمِ الْآیَاتِ الْمُحْکَمَاتِ وَ الْأَسْمَاءِ الْحُسْنَی الْبَیِّنَاتِ وَ الْحُجَجِ الْبَالِغَاتِ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ- بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ- صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ- فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ- بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا- إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ اللَّهُمَّ یَا فَعَّالًا لِمَا یُرِیدُ أَزِلْ عَنِّی مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ یَا ذَا النِّعَمِ الَّتِی لَا تُحْصَی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ- فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا- أُولئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ- أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا یَا مَنْ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً اجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً وَ سِتْراً مَنِیعاً یَا رَبِّ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِینَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ- فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ- وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ- فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ بِحَقِّ آیَةِ الْحَمْدِ الْمَکْتُوبَةِ عَلَی حِجَابِ النُّورِ- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولی وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ- إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ.

ص: 16

بِحَقِّ السُّورَةِ الْمَکْتُوبَةِ عَلَی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ عَلَی الْأَرَضِینَ السَّبْعِ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یَا مَالِکُ یَا غَفُورُ اصْرِفْ عَنَّا کُلَّ مَحْذُورٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ- وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ- وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ وَ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ- لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ اکْفِنَا کُلَّ مَحْذُورٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا مَنْ کَفَی مُحَمَّداً الْمُسْتَهْزِءِینَ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ- وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ- وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ- فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ- وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ- إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ- وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ- فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْآیَةِ الَّتِی أَمَرْتَ عَبْدَکَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَنْ یَدْعُوَ بِهَا فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَحْیَا الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِکَ وَ نَبَّأَ بِالْغَیْبِ مِنْ إِلْهَامِکَ وَ بِفَضْلِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ حُلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا وَ انْصُرْنَا عَلَیْهِمْ یَا سَیِّدَنَا وَ مَوْلَانَا فَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ- أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ- قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ- فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی

ص: 17

الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ أَبْصارُها خاشِعَةٌ وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ- کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ- أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ.

اللَّهُمَّ یَا مَنْ کَفَی أَهْلَ حَرَمِهِ الْفِیلَ اکْفِنَا کَیْدَ أَعْدَائِنَا بِسِتْرِکَ لَنَا وَ اسْتُرْنَا بِحِجَابِکَ الْحَصِینِ الْمَنِیعِ الْحَسَنِ الْجَمِیلِ وَ جُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِغِنَاکَ عَلَی فَقْرِی وَ بِعَفْوِکَ عَلَی خَطِیئَتِی إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ آمِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1).

**[ترجمه]مجموع الدعوات: - .مجموع الدعوات خطی - که برای محمد بن تلکعبری است، گفته است: اسمای تعوّذی بود که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی استغفار را تمام می­کردند، هر روز با آنها به خدا پناه می­بردند و به نام «خصله» شناخته می­شد: از شر شیطان مطرود به خدای شنوا و دانا پناه می­برم. از اینکه نزد من حضور یابند به خدا پناه می­برم. به نام خداوند رحمتگر مهربان، ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان، رحمتگر مهربان و خداوند روز جزاست. بارالها، تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. ما را به راه راست هدایت فرما، راه آنان که گرامی شان داشته ای، نه [راه] مغضوبان، و نه [راه] گمراهان. خدایا فقط تو را می­پرستیم نه غیر تو را و از تو یاری می­خواهیم که تو برای یاری ما کافی هستی و از تو کفایت می­خواهیم که تو کفایت گر و امین هستی و به - ریسمان - تو چنگ می­زنیم که تو نگهدارنده و پشتیبانی و از شر دشمنانمان به تو پناهنده می­شویم.

به نام خدای رحمتگر مهربان و به نیرویت ای صاحب جلال و بزرگواری، و به قوتت ای قدرتمند، و به منعت ای بازدارنده، و به سلطنتت ای صاحب سلطنتها و به کفایتت ای صاحب کفایت، با کلامت از آنها پنهان شوم و با حجابهایت از آنها در پرده قرار گیرم، آیاتی که دلهای اولیایت به آن آرام گیرد را بر آنها تلاوت کنم و بین آنها و شیعیان و محبینت فاصله شوی و برآنها بخوانم: {خداوند بر دلهای آنان و بر شنوایی ایشان مُهر نهاده؛ و بر دیدگانشان پرده ای است که نمی­بینند، همین کسانند که گمراهی را به [بهای] هدایت خریدند، در نتیجه داد و ستدشان سود[ی به بار] نیاورد؛ و هدایت یافته نبودند. مَثَل آنان، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد؛ و در میان تاریکی­هایی که نمی بینند، رهایشان کرد.

کرند، لالند، کورند؛ بنابراین به راه نمی آیند. یا چون [کسانی که در [معرض] رگباری از آسمان - که در آن تاریکی­ها و رعد و برقی است- [قرار گرفته اند]؛ از [نهیب] آذرخش [و] بیم مرگ، سر انگشتان خود را در گوش­هایشان نهند، ولی خدا بر کافران احاطه دارد. نزدیک است که برق چشمانشان را برباید؛ هر گاه که بر آنان روشنی بخشد، در آن گام زنند؛ و چون راهشان را تاریک کند، [بر جای خود] بایستند؛ و اگر خدا می خواست، شنوایی و بینایی شان را برمی گرفت، همین کسانند که گمراهی را به [بهای] هدایت و عذاب را به بهای مغفرت خریدند.

خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند. آنان را از تاریکی­ها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان همان عصیانگران طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند و از آنچه به دست آورده اند، نمی­توانند استفاده کنند که خدا کسانی که کفر ورزند و ظالم باشند را هدایت نمی­کند. و هر کس را که خدا گمراه کند از زیان کاران خواهند بود. و دل­هایی دارند که با آن نمی­فهمند و چشم­هایی دارند که با آنها نمی­بیننند و گوش هایی دارند که با آنها نمی­شنوند. آنها بسان چهارپایان یا کمتر از آنها هستند.}

آنها همان غافلین هستند و هرکس را خدا گمراه کند هدایت گری نخواهند داشت. و بگذار در سرکشی­هایشان غوطه ور شوند و اگر آنها را به سمت هدایت بخوانید نشنوند. آنها را می­بینید که به شما می­نگرند در حالی که نمی­بینند. بر روی آنها پوششی از آتش جهنم است. آنها کور بودند و میان آنها با خدا حجابی است. کور و کرند و تعقل نمی­کنند. خدا آنها را به خاطر اعمالشان نگون سار گردانیده. آیا می­خواهید کسانی را که خدا گمراه کرده هدایت کنید؟ هر کس را که خدا گمراه کند هیچ راه دیگری ندارد. و گفتند دل­های ما بسته است دلهایشان بسته نیست، خدا به خاطر کفرشان بر دل­هایشان مهر نهاده.

خدایا، ای خدایی که جز خودت نمی­دانی در کجا و چگونه­ای؟ ای صاحب شکوه و کرامت، به حق اسم اعظم تو از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر قلب دشمنانم مهر نهی تا مرا نببیند و قادر نباشند که مرا از فهمیدن باز دارند یا بر من حیله ورزند. که آن بر آنها حرام است. باید چهل سال در زمین سرگردان باشند.

خدایا، از تو امان خواستم، پس امانم ده. به قدرتت پناه آوردم، پس مرا حفظ کن. از پرده­هایت پوشش خواستم، پس مرا بپوشان. از تو یاری خواستم، پس یاریم کن و به قوتت پناهنده شدم، پس نگذار به من برسند یا بر من غلبه کنند یا اذیتم کنند یا مرا به قتل رسانند.

ای کسی که، اسمی که با آن از خلایق در پرده قرار گرفته­ای، به او ختم می­شود، مرا در حجابی قرار ده که دشمنانم مرا نبینند؛ و به اسمی باز داشته­ای که علمی برتو احاطه نداشته باشد. آنها را به گونه ای سرگردان کن که مرا نبیند و سرا پرده ظلمت و حیرت را بر آنها بپوشان و آنها را اندوهگین ساز و به بلا و گرفتاری مبتلا کن و گردن آویزشان کن و کورشان ساز و حیله هایشان را به زیانشان تمام کن، و کارهایشان را سست گردان و سعیشان را در زیان قرار داده و طلبشان را در خواری. بگو، اگر خدا چشم و گوش تان را بگیرد و بر دلهایتان مهر نهد، چه کسی غیر از خدا آن را به شما می­دهد؟

خدایا، به عزت و قدرت و عظمت و قوت و به اسمت و تمکن و سلطان و مکان و حجاب و جلال و علو و ارتفاع و نزدیکی و قهر و ملک و وجود و کرمت تو را سوگند می­دهم، بر محمد و آل محمد درود فرست و گوش های کسی که قصد بد به من دارد را از ایشان بگیر و بر چشمانش پرده ای قرار ده که مرا نبیند و بر دلهای کسانی که خیال بد در مورد من دارند مهر بنه تا به ذهنشان خطور نکنم و زبانشان را لال کن تا نتوانند در باره من حرف بزنند و بر پاهایشان بند کن تا نتوانند اثری از من پیدا کنند و بر دستهایشان زنجیر ببند تا نتوانند آسیبی به من برسانند و مرا از یاد آنها ببر تا خبری از من نداشته باشند و مرا نبینند؛ بحق لا اله الا انت، یا رحمن یا رحیم و ای زنده و ای پاینده. و هر کس از ایمان به کفر رود، به بدترین راهها رفته است.

خدایا، به حق بسم الله الرحمن الرحیم، بر محمد و و آل محمد درود فرست و آسیب هرکس که می­خواهد به من آسیبی برساند، از من بر طرف کن، ای شدید القوی. می­دانند که خدا بین فرد و قلبش حائل می­شود، پروردگارا ما نیز می­دانیم و بدان ایمان داریم، پس بین من و دشمنانم و هرکس که می­خواهد به من صدمه ای بزند حائل شو و دلهایشان را از من بازدار و بر آن مهر بزن تا نتوانند ما را بفهمند و دستهایشان را ببند تا نتوانند اذیتمان کنند و چشمهایشان را کور گردان تا ما را نبینند. ای صاحب عزت و سلطنت و بزرگی و احسان، ای حنّان، ای منّان، بر قلبهایشان مهری است که نمی­فهمند و نیز برگوش هایشان که نمی­شنوند. این گونه خدا بر دلهای کافران مهر می­نهد.

خداوندا، به حق اسم اعظمت و ملک ابدی و ازلی تو؛ بر محمد و آل محمد درود فرست و بر قلب هر کسی که می­خواهد به من آسیب برساند مهر بنه و گوش­ها و چشم­هایشان را ببند. اینها گروهی هستند که به حقیقت گمراه شده­اند. آنها به جای خدا، شیطان را به سروری خود برگزیدند و خیال می­کردند که هدایت یافته اند .

خدایا، ای کسی که هر چیزی بخواهد، چیزی نمی­تواند مانع انجام آن شود و میان اراده و انجام آن حائلی وجود ندارد و مانعی بر سر راهش نیست و هر چیز که دوست داشته باشد و بخواهد، از بین نمی­رود؛ دل های کسانی که قصد بد در موردمان دارند را بگیر و از خواسته ما بازشان دار و چشمانشان را ببند و راه و روشمان را بر آنها روشن نکن و گوش­هایشان را ببند و عمل نیکشان را کم کن و کفایتگر ما در برابر کسانی باش که می­خواهند به ما صدمه بزنند.

ای بالا برنده درجات، ای صاحب عرش، ای کسی که روح به فرمان اوست و بر هرکس که او بخواهد، فرود می­آید، پوشش و عزتی از جانب خود برایمان بفرست، ای پروردگار جهانیان.

{وقتی فرستادگان ما به سوی آنها بیایند که جانشان را بگیرند و به آنها بگویند: چرا مردم را به غیر خدا دعوت می­کردید؟ بگویند: ما را گمراه کردند. پروردگارا ما را گمراه نکن، ولی هرکس را که می­خواهد آسیبی به ما بزند، گمراهش گردان.} ای صاحب نعمت هایی که قابل شمارش نیست. برخی رو به برخی کرده و بگویند: پروردگارا، اینها ما را گمراه کردند.

خداوندا، همان طور که برخی را وسیله آزمایش برخی دیگر کردی، بر محمد و آل محمد درود فرست و برخی دشمنان ما را وسیله آزمایش برخی دیگر گردان و به خودشان مشغول ساز تا نسبت به ما و راه و روشمان جاهل باشند، آمین یا رب العالمین.

بی شک آنان [سرمایه فطرت] خود را از دست داده اند، به خودشان زیان زده اند و آنچه به دروغ می­ساختند از دستشان رفته است. و بر دلهایشان مهر زده شده که هیچ نمی فهمند. {و ابر را بر آنها سایبان ساختیم.} پروردگارا، ای که با قدرت خود ابر را بر بنی اسرائیل سایبان کردی، بر محمد و آل محمد درود فرست و از پوشش محکمت و جود مکینت بر ما سایبان ساز و بین ما و دشمنانمان حایل شو، ای مهربان ترین مهربانان.

خداوند هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند، چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و آسیب کسانی را که می­خواهند به ما صدمه زنند، از ما دور کن و سینه هایشان را از خواسته های ما تنگ گردان و حسرت دیدار ما را بر دلشان بگذار و چنان بر دلهایشان وحشت بینداز که از دنبال کردن ما بترسند و چشمانشان را ببند تا ما را نبینند.

ای لطیف، ای آگاه، ای کسی که روز را با شب می­پوشاند، بر محمد وآل محمد درود فرست و چشم دشمنان ما را ببند تا ما را نبینند و بر گوشها و دلهایشان مهر بنه تا ما را نفهمند. ای کسی که نمی­گذارد بهشتیان ناله­های دوزخیان را بشنوند. ای پادشاه و ای بسیار آمرزنده.

هر که را خدا گمراه کند هدایتگری نخواهد یافت - و آنها در گمراهی دور و درازی اند - و ظالمین را گمراه می­گرداند و هر کاری که بخواهد انجام می­دهد. چشم بر هم نمی­زنند و دل­هایشان خالی از خرد است و در مستی خود غوطه ورند. به حق محمد که خاتم پیامبران است بر محمد و آل محمد درود فرست و در هر سختی کنار ما باش، ای مهربان ترین مهربانان.

ای خدایی که محمد را بر تمسخر کنندگانش پیروز گرداند و نوح را از دست قوم گمراهش و هود را از قوم ستمگر و ابراهیم را از قوم نادان و موسی را از قوم سرکش و صالح را از دست قوم جبار و داود را از قوم متجاوز و یعقوب را از گرفتاری بزرگ و یوسف را از قوم باغی و تجاوزکار نجات داد و او را بر همگان برتری داد و به خانواده اش رساند و او را از جمله بزرگان قرار داد. ای خدایی که عیسی را از قوم فاسد رهایی بخشید، ای خدایی که محمد صلی الله علیه و آله، بهترین پیامبرش را از قومی که تکذیبش می­کردند نجات داد و او را در برابر گروه مشرکان با فضل و رحمتش یاری نمود که او سرور مؤمنان است، آمین یا رب العالمین.

این به این دلیل است که آنها زندگی دنیوی را بیشتر از زندگی اخروی دوست داشتند. و خدا کافرین را هدایت نمی­کند. اینها کسانی­اند که بر دل­ها و گوش­ها و چشم­هایشان مهر نهاده شده و همینها غافلانند. {و وقتی قرآن خوانده می­شود، بین تو و آنها حجابی پوشاننده قرار می­دهیم و بر قلبهایشان و گوش هایشان حجابی است که نمی­فهمند.} وقتی تنها نام پروردگار خود را در قرآن ذکر کردی، بر نفرت آنها افزوده می­شود و فرار می­کنند و گمراه شده و راهی پیدا نمی­کنند و هر که را خدا گمراه کند، سرپرست هدایتگری نخواهد داشت و دنباله روی کسی که دلش از ما غافل است نباش.

{چه کسی ظالم تر از کسی است که به آیات خدا تذکر داده شود ولی از آنها روی گرداند و فراموش کند که چه چیزهایی پیش فرستاده است. ما بر دل­ها و گوش­هایشان حجاب قرار دادیم که نمی­فهمند و اگر آنها را به سوی هدایت فرا خوانی هرگز هدایت نپذیرند؛ اینها کسانی اند که چشمانشان از دیدن ذکر- آیات - ما محروم است و هیچ چیز نمی­شنوند. پس در آن غار، سالیانی چند بر گوش­هایشان پرده زدیم، لیکن دل­هایی که در سینه هاست کور است.}

خدایا، دلهای دشمنان مرا از دیدن من کور گردان و بین من و کسانی که می­خواهند به من صدمه زنند، حجابی از «الحمدلله» و «آیه الکرسی» قرار ده و با «الر ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» بپوشان و با «الم لا اله الا الله هو الحی القیوم» کافی باش و «با الله لا اله الا الله هو الحی القیوم لا تاخذه سنه و لا نوم» حفظ کن و با عزت «المص» و دیوار «الر» و نگهبانی «کهعص» و منع «المر» و دفع «الر» و نگهداری «کهیعص» و رفعت «طه» و علو «طس» و فلاح «یس و القرآن الحکیم» و علو «حوامیم» و کنف و ریسمان «حمعسق» و برکت «تبارک» و برهان «قل هو الله احد» و حرز معوذتین و امان سوره قدر که با آنها بین من و دشمنانم قرار گرفتی و میان من و آنها پرده ای از عظمت خدا و حجاب قرآن، و عزائم آیات محکم و اسماء حسنای روشن و حجت کامل قرار دادی.

چهره­ها نمایان شوند و مغلوب شوند و ذلیل گردند. بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را هلاک سازد و این گونه، باطل محو و نابود می شود! و در آن روز، چهره هایی است که بر آنها غبار نشسته و آنها را تاریکی پوشانده است. کور و کرند بنابراین به راه نمی­آیند و به زودی خداوند شر آنان را از تو کفایت خواهد کرد، که او شنوای داناست. ولی کسانی که کفر ورزیده اند، همواره از آن در تردیدند و همانان که در ورطه نادانی بی خبرند، و دل های کافران از این سخن - یا از این قرآن - در غفلت و حیرت است. و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه درست سخت منحرفند.

خدایا، ای کسی که هر چه بخواهد می­تواند انجام دهد، هر کس که می­خواهد به من آسیب زند را از من دور کن. ای که نعمت هایش قابل شمارش نیست. ای مهربان ترین مهربانان.

{یا مانند تاریکی­هایی است در دریایی ژرف که موجی آن را می پوشاند و روی آن موجی دیگر است و بالای آن ابری است. تاریکی هایی است که بعضی بر روی بعضی قرار گرفته است. هر گاه - غرق شونده - دستش را بیرون آورد، ممکن نیست آن را ببیند، و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود.} پس آنان گمراه شدند و راهی ندارند. اینانند که از نظر منزلت، بدتر، و از راه راست گمراه ترند.

{آیا گمان می­کنید اکثرشان می­شنوند یا تعقل می­کنند؟ نه، بلکه آنان همانند چهارپایانند، بلکه گمراه ترند.}

ای خدایی که بین دو دریا برزخ و حجابی محکم قرار دادی، بین من و دشمنانم نیز حجابی محکم و پوششی بازدارنده قرار ده. ای صاحب قدرت استوار.

آنها وحی را نمی­شنوند و آنها از هدایت شدن باز داشته شده­اند، بنابراین هدایت نمی­شوند. گمراه تر از کسی که به دنبال خواسته های خود رود و از هوای نفس خود پیروی کند بی آنکه از هدایت الهی بهره مند باشد، کیست؟ و البته خداوند گروه ستمکاران را رهبری نخواهد کرد. پس در آن روز خبرها برآنان پوشیده گردد و از شدت عذاب از یکدیگر پرسش نمی­کنند. به حق آیه حمدی که بر حجاب نور نوشته شده، خدایی جز خدای یکتا نیست و حمد و ستایش در دنیا و آخرت فقط مخصوص اوست و حکم کردن مخصوص اوست و به سوی او بازخواهید گشت. {پروردگار شما، خداوندی است که آسمانها و زمین را در شش روز [دوران ] آفرید سپس به تدبیر جهان هستی پرداخت. با - پرده تاریک - شب ، روز را می­پوشاند و شب به دنبال روز، به سرعت در حرکت است و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید که مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشید که آفرینش و تدبیر جهان از آن او [و به فرمان او] ست! پر برکت [و زوال ناپذیر] است، خداوندی که پروردگار جهانیان است! پروردگار خود را [آشکارا] از روی تضرّع ، و در پنهانی ، بخوانید! [و از تجاوز دست بردارید که] او متجاوزان را دوست نمی­دارد! و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید ، و او را با بیم و امید بخوانید، زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است!}

به حق سوره ای که بر آسمانهای هفتگانه و زمین­های هفتگانه نوشته شده است: «قل هو الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد». ای مالک و ای بخشنده، هر ممنوعی را از ما بازدار. کسانی را که خداوند در گمراهی رها نموده، چه کسی است که هدایت کند؟! و هرگز برای آنها یاری کننده­ای نیست. و هر که را خدا گمراه کند، هدایتگری نخواهد داشت و آنان در گمراهی عمیقی هستند که خدا ظالمین را گمراه می­گرداند و هر کار که بخواهد انجام می­دهد. شتابان سر برداشته و چشم بر هم نمی­زنند و - از وحشت - دلهایشان تهی است، قسم به جان تو که آنان واقعا در مستی خود غوطه­ورند.

خدایا، به حق محمد و آل محمد، همه محذورات ما را برطرف کن، ای مهربان ترین مهربانان. ای خدایی که پیامبر را در برابر مسخره کنندگان کفایت کرد. و خداوند این گونه بر قلب کسانی که نمی­فهمند مهر می­زند و میان آنان و میان آنچه - به آرزو - می­خواستند، حایلی قرار می­گیرد، همان گونه که از دیرباز با امثال ایشان چنین رفت، زیرا آنها نیز در دودلیِ سختی بودند. {اگر آنها را به هدایت فراخوانی نشنوند و چنان به نظر می­رسد که به تو می­نگرند، حال آنکه نمی بینند. ما در گردن­های آنان تا چانه­هایشان غُل­هایی نهاده ایم، به طوری که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند و ما فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر چشمان آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی­توانند ببینند. چرا که خدا کسی را که افراط کار دروغزن باشد هدایت نمی­کند.} و این گونه خدا بر دلهای متکبر سرکش مهر نهاده و هر کس را که خدا گمراه گرداند هدایتگری نخواهد یافت و از بیشتر آنها رو ی گردان، که آنها نمی­شنوند.

{و گفتند: دلهای ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است و در گوش­هایمان سنگینی - کری - است و نسبت به آن­ کورند. پس آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفسش قرار داده و خدا او را روی علم خود [به کفر باطن و خبث سریره اش] و آگاهی وی، به حال خود رها کرده و بر گوش و قلب او مهر شقاوت نهاده و بر دیده او پرده کشیده؟! پس چه کسی است که او را بعد از خدا هدایت کند؟ آیا متذکر نمی­شوید؟!}

خدایا، از تو درخواست می­کنم به حق آیه­ای که امر کردی بنده ات عیسی به آن فراخواند و دعایش را مستجاب کردی و او با اذن تو مردگان را زنده می­کرد و با الهام و فضل و رحمت و رأفت تو از غیب خبر می­داد. پس سپاس مخصوص توست که تو پروردگار آسمان­ها و زمین و جهانیان هستی. و کبریا در آسمان و زمین برای اوست و او شکست ناپذیر داناست. بین ما و دشمنانمان حایل شو و ما را در برابر آنها یاری ده. ای سرور و مولای ما.

بر دلهایشان مهر است که نمی­فهمند و از هوای نفسشان پیروی کردند. مرگ بر دروغ پردازان، همانان که در ورطه نادانی بی­خبرند. پس میان آنها دیواری زده است؛ خدا قوم فاسق را هدایت نمی­کند.

اما منافقان نمی­فهمند؛ در آن روز، دل­هایی سخت هراسانند. دیدگان آنها فروافتاده، بر چهرهایی غبار غم نشسته، نه، این حرفها بهانه است، علت اصلی تکذیبشان این است که در اثر اعمال زشتشان، دل­هایشان زنگار بسته، مگر نیرنگ ایشان را تباه و باطل نگردانده است؟

خداوندا، ای کسی که حرمت اهل حرمش را از شر اصحاب فیل نگه داشت، کفایتگر ما از مکر و حیله بر دشمنانمان با پرده­ای که بر ما می­پوشانی باش و ما را در پوششی محکم و بازدارنده و نیک و زیبایی از شر آنان قرار ده. نادانیم را با حلمت و فقرم را با غنایت و خطایم را با عفوت جبران کن که تو بر همه کار توانایی. بر محمد و آل محمد درود فرست و با ما چنان کن که شایسته آنی و نه ما مستحق آن. دعایم را مستجاب کن. ای مهربان ترین مهربانان. سپاس و ستایش مخصوص خدا پروردگار عالمیان است. - . مجموع الدعوات خطی -

**[ترجمه]

أَمْوالِهِمْ أی غیرها و قال مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً(1) قال الراغب الطمس إزالة الأثر بالطمس قال تعالی فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (2) و قال رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ و قال لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ (3) أی أزلنا ضوأها و صورتها کما یطمس الأثر انتهی.

و عمی علیه الأمر التبس و منه قوله تعالی فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ(4) و صککت الباب أطبقته و أهو أی أخل قال تعالی وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ(5) أی خالیة و الحس و الحسیس الصوت الخفی.

و قال الراغب أصل الحرج مجتمع الشی ء و تصور منه ضیق ما بینهما فیقال للضیق حرج قال تعالی یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً(6) و قرئ حَرِجاً أی ضیقا بکفره لا تکاد تسکن إلیه النفس لکونه اعتقادا عن ظن و قیل ضیقا بالإسلام کَأَنَّما یَصَّعَّدُ أی یتصعد.

و العمر و العمر بالضم و الفتح بمعنی لکن خص القسم بالفتح حِجاباً مَسْتُوراً قیل أی ساترا و الأکنة جمع الکنان و هو الغطاء الذی یکن فیه الشی ء أی یستر فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ أی ضربنا علیهم حجابا یمنع السماع بمعنی أنمناهم إنامة لا تنبههم فیها الأصوات فحذف المفعول کما فی قولهم بنی علی امرأته.

و الحیاطة بالکسر الکلاءة و الحفظ شاهت الوجوه أی قبحت فیدمغه أی یکسر دماغه و زَهَقَ الْباطِلُ أی اضمحل و القترة الغبار و شبه دخان یغشی الوجه من الکرب و حِجْراً مَحْجُوراً أی منعا لا سبیل إلی رفعه و دفعه و المتین القوی حثیثا أی

ص: 19

مسرعا و الإقماح رفع الرأس و غض البصر یقال أقمحه الغل إذا ترک رأسه مرفوعا من ضیقه.

**[ترجمه]راغب اصفهانی گفته است: «الخطف» و «الاختطاف»، ربودن و با سرعت رفتن است. و «العمه» تردید در کاری و از تحیر است. «الغواشی» جمع «غاشیه» و آن چیزی است که انسان را می­پوشاند، مثل پرده یا گرفتاری و مصیبت. «الفتنه» به معنای مصیبت است. راغب گفته است: «الرکس» دگرگون شدن چیزی است و سر و ته شدن آن. و آیه «و الله ارکسهم» - . نساء/ 88 - ، یعنی آنان را به کفرشان برگرداند؛ به همین معناست.

گفته است: «الغلف» جمع «اغلف» مثل اینکه می­گویند: «سیف أغلف»، یعنی شمشیر در غلاف است و در آیه «قلوبنا فی اکنّه» - .فصلت/ 5 - هم به این معنا به کار رفته است. گفته شده است: قلبمان ظرفهایی برای علم است. گفته شده است: قلبمان پوشیده شده است.

جوهری گفته است: «الغمره»، یعنی دشواری. و گفته است: «خسأت الکلب خسئا»، یعنی راندی. «التباب»، یعنی زیان و هلاکت و گفته می­شود: «رمقته ارمقه رمقا»، یعنی به آن نگاه کردی. «قفوت اثره»، یعنی آن را دنبال کردی. «الطمس» ناپدید شدن و ناپدید کردن که هم متعدی می­شود و هم متعدی نمی­شود، خداوند می­فرماید: «ربنا اطمس علی اموالهم»، یعنی این نعمتشان را از بین ببر و نیز آیه «من قبل آن نطمس وجوها» - . نساء/ 47 - ،{پیش از آنکه چهره هایی را محو کنیم.} به همین معناست. راغب گفته است: معنای «الطمس» از بین بردن کامل اثر چیزی است. خدا می­فرماید «فاذا النجوم طمست» - .[4] مرسلات/ 8 - ،{وقتی ستارگان از بین روند.} و می­فرماید: «ربنا اطمس علی اموالهم»، {پروردگارا، اموالشان را نابود کن.} و می­فرماید «لو نشاء لطمسنا علی اعینهم - . یس/ 66 - »، {و اگر بخواهیم، هرآینه فروغ از دیدگانشان می گیریم}، یعنی نور و صورت آن را از بین می­بریم چنان که اثر چیزی را کلاً از بین می­بریم. پایان سخن .

و «عمی الیه الامر»، یعنی مشتبه و پوشیده شدن، آیه «فعمیت علیهم الانباء یومئذ» - . قصص/ 66 - ،{ پس در آن روز اخبار بر ایشان پوشیده گردد.} هم در این معنا به کار رفته است. «صککت الباب»: برهم نهادی. «اهو»، یعنی خالی شدن. خدا می­فرماید: «و افئدهم هواء - . ابراهیم/ 43 - »، یعنی خالی است. «الحس» و «الحسیس» صدای آهسته و آرام.

راغب گفته است: حرج در اصل به معنای اجتماع و انبوهی شیء است، به گونه­ای که موجب حصول تصور ضیق و تنگی میان آن اشیا شود؛ لذا به تنگی «حرج» گفته می­شود. خداوند می­فرماید: «یجعل صدره ضیقا حرجا - . انعام/ 125 - »، {دلش را سخت تنگ می گرداند.} که حرجا - به صورت تنوین منصوب - خوانده می­شود منظورش این است که دلش را به کفرش تنگ گردان که به آن آرام نگیرد، چرا که اعتقادش از روی ظن است. و نیز گفته شده است: سینه­اش را به اسلام تنگ گردان. «کانما یصعد»، یعنی بالا می­رود - برایش دشوار آید -.

«والعمر» و «العمر» با ضمه و فتحه خوانده می­شوند و به معنای لکن می­باشند؛ ولی اگر بخواهد برای قسم به کار رود، حتما باید مفتوح خوانده شود. «حجابا مستورا» گفته شده است: یعنی پوشاننده. «اکنّه» جمع «کنان» به معنای پوششی است که چیزی در آن قرار می­گیرد، یعنی می­پوشاند. «فضربنا علی آذانهم»، یعنی برگوش­هایشان پرده­ای قرار دادیم که نمی­گذارد بشنوند یا انگشتان را بر گوش­هایشان نهادیم که صدا را نمی­شنوند. در این آیه، مفعول حذف شده است، همان طور که در برخی از جملات دیگر هم حذف می­شود مثل این جمله، «بنی علی امراته».

«الحیاطه» با کسر خوانده می­شود و به معنای نگهبانی و صیانت است. «شاهت الوجوه»، یعنی زشت شدن. «فیدمغه» شکسته شدن بینی. «زهق الباطل»، یعنی نابود شدن و «القتره»، یعنی غبار و گردی که صورت را در حالت سختی و مصیبت می پوشاند. «حجرا محجورا»، یعنی به گونه ای باز داشتیم - در حصار قرار دادیم - که قادر به رفع و دفعش نیستند. «المتین» قوی و «حثیثا» یعنی شتابان و «الاقماح» به معنای سر برداشتن و چشم در پیش افکندن. وقتی گفته می­شود: «اقمحه الغل» یعنی به خاطر تنگی غل، سر خود را بلند نگاه داشته است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]جنة الأمان: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس این ذکر را یک بار در روز چهارشنبه، در دو ماه متوالی، در یک سال بگوید، روزی زیادی از مال یا علم نصیب او می­شود: «استغفرالله الذی لا اله الا هو الحی القیوم الرحمن الرحیم بدیع السماوات و الارض من جمیع ظلمی و اسرافی علی نفسی واتوب الیه» - . مصباح الکفعمی - ،{ از خدایی که خدایی جز او نیست، زنده و پاینده و رحمتگر مهربان و آفریننده آسمانها و زمین است، از تمام ظلم و جرم و اسرافی که برخود کردم طلب مغفرت می­کنم و به سوی او توبه می­نمایم.}

**[ترجمه]

عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قال الطبرسی رحمة الله علیه أی مستمرون (1)

علی أدائها لا یخلون بها و لا یترکونها

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ هَذَا فِی النَّوَافِلِ وَ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.

و قیل هم الذین لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة.

**[ترجمه]«خلفة» بیضاوی گفته است: یعنی دارای جانشین که هر یکی از آن دو به جای دیگری در آنچه که شایسته است عمل شود، قرار می­گیرد. یا این دو، پی در پی هستند. دلیل این مطلب آیه «واختلاف اللیل والنهار - . بقره / 64 - » است. «خلفة» در اینجا مثل «رکبه» و «جلسه»، حالی است که از «خلف» گرفته شده است. «لمن اراد ان یتذکر»، یعنی نعمت های خدا را به یاد آورد و در خلقتش تفکر کند؛ بنابراین بداند که قطعا مخلوقات آفریننده­ای حکیم دارد که واجب الوجود بوده و بر بندگانش مهربان است .

«او أراد شکورا»، یعنی برای کسی که خدا را به خاطر نعمت­هایی که شب و روز دارد شکر می­کند. یا شب و روز، دو زمان برای متذکرین و شاکرین باشند که اگر در یکی از آنها نتوانند دعایی را بخواند، در دیگری جبران کنند. پایان. همان گونه که خواهد آمد، روایات وارده برداشت دومی را تایید می­کنند. در کتاب الفقیه - . الفقیه 1: 315 - از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: هر عملی را که در شب از دست دادی در روز قضا کن، خداوند عزوجل فرموده است... و حضرت این آیه را تلاوت کرد، سپس فرمود: یعنی فرد عملی را که نتوانسته در شب انجام دهد در روز به جا آورد و عملی که در روز قضا شده است را در شب به جا آورد.

«علی صلواتهم دائمون» طبرسی رحمة الله علیه گفته است: یعنی بر نماز خواندن مداومت می­کنند و در آن اخلال نمی­ورزند و آن را ترک نمی­کنند. - . مجمع البیان 10: 357 - از امام باقر علیه السلام روایت شده است که این آیه در باره نمازهای مستحبی است و آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ» - . معارج/ 34 - ،{و کسانی که بر نمازشان مداومت می ورزند.}در باره نمازهای واجب است. همچنین نظری دیگر است که منظور آیه، کسانی است که چهره­هایشان را از سمت قبله برنمی­گردانند.

**[ترجمه]

بَاقِیَ الصَّلَاةِ وَ الْوَتْرَ إِدْرَاجاً ثُمَّ صَلَّیْتَ الْغَدَاةَ(1)

وَ قَالَ الْعَالِمُ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ عَلَی عَمَلٍ فَلْیُدِمْ عَلَیْهِ السَّنَةَ ثُمَّ یَتَحَوَّلْ إِلَی غَیْرِهِ إِنْ شَاءَ ذَلِکَ لِأَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ یَکُونُ فِیهَا لِعَامِهَا ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ (2).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: نمازهای نافله را زیبا ادا کنید که آنها هدیه ای از جانب خدای بزرگ است، چرا که نمازهای نافله به خاطر تفاوت توان مردم تشریع شده است؛ زیرا برخی از مردم از برخی دیگر قوی ترند .

نمازهای واجب برای پایین ترین سطح وضع شده، سپس مستحبات در پی آن آمده است تا قوی و ضعیف در حد توانشان عمل نمایند و هیچ کس فراتر از توانش مکلّف نشده است و قوت فرد به نهایتش نرسد مگر اینکه در راه خدا به کار گرفته شود. برای روزه و حج و هر واجبی دیگر، مستحبی بدین معنا وجود دارد. - . فقه الرضا: 9 -

نیز کتاب فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: بدانید سه نماز است که باید به محض رسیدن وقتشان، اول آنها را بخوانی و قبل از آنها نماز نافله نخوان.آن­ها عبارتند از: نمازی که برای پیشواز روز خوانده می­شود، یعنی نماز صبح، نمازی که برای پیشواز شب خوانده می­شود؛ یعنی نماز مغرب و نماز روز جمعه. - . فقه الرضا: 8 -

در وقت نمازهای واجب نباید نماز مستحبی خوانده شود مگر آنچه استثنا شده است که در وقت آنها می­توان نماز نافله خواند، مثل هشت رکعتی که قبل از زوال خورشید و بعد زوال خورشید خوانده می­شود. مثل دو رکعت که خواندن آن بعد از طلوع فجر جایز است و نیز تمام نماز شب و نماز وتر. البته منظور این است که وقتی نماز شب را قبل از طلوع فجر شروع کرده ای و شش یا چهار رکعت آن را

خوانده­ای و بقیه نماز شب و وتر با وقت نماز صبح تداخل کرده، در این صورت می­توانی قبل از نماز صبح آن­ها را بخوانی.

امام کاظم علیه السلام فرمود: هرگاه شخصی کاری را انجام می­دهد، باید تا یک سال آن را ادامه بدهد، سپس اگر خواست به کار دیگری بپردازد؛ زیرا شب قدر - که آنچه خداوند می خواهد مقدّر می کند - در آن یک سال وجود دارد. - . فقه الرضا: 22 -

**[ترجمه]

هنا أیضا.

الثالث الإتیان بقضاء النوافل الراتبة قبل الفریضة و المشهور فیه أیضا عدم الجواز و ذهب الشهیدان و ابن الجنید إلی الجواز و لا یخلو من قوة و الأحوط تقدیم الفریضة کما عرفت.

الرابع جواز التنفل لمن علیه فائتة و الأکثر علی المنع و ذهب الشهیدان و الصدوق و ابن الجنید إلی الجواز و لا یخلو من قوة لا سیما مع انتظار المأموم للإمام أو الإمام اجتماع المأمومین و سیأتی بعض القول فی المقامات کلها إن شاء الله.

**[ترجمه]«و قبلها»، یعنی قبل از نماز واجب یا قبل از زوال و ضمیر مونث، به اعتبار مضاف الیه آمده است، یا به تاویل «الساعة» می­باشد. پس منظور از آن این است که در این موارد می­توان قبل از نماز واجب، نافله های ذکر شده را خواند؛ همان طور که برخی روایات هم به این نکته دلالت دارند. شیخ این روایت را بر ضرورت حمل کرده است. شهید به جواز مطلق این کار متمایل است. ان شاءالله بزودی نظرات مختلف در این باره خواهد آمد. روایت بر جواز خواندن نافله نماز صبح بعد از طلوع فجر دوم، همان طور که نظر مشهور هم چنین است؛ دلالت دارد. به زودی تمام این موارد را توضیح خواهیم داد.

خواندن نماز نافله در وقت نماز واجب، چند نکته دارد:

اول: خواندن نماز نافله در وقت نماز واجب. شکی نیست که می­توان نافله نمازهای یومیه را در وقتی که برای آن مشخص شده و قبل از وقتی که خواندن نماز واجب در آن فضلیت دارد، خواند. مانند خواندن نافله ظهر وقتی که سایه دو قدم شود و نافله عصر وقتی سایه چهار قدم شود، ولی خواندن نافله بعد از اوقاتی که ذکر شد و قبل از نماز واجب، جای بحث دارد. نظر اکثر فقها این است که این کار جایز نیست. روایات وارده در این باره مختلفند. احتیاط این است که اول نماز واجب خوانده شود. هر چند می­توان بین روایات جمع کرد و گفت: اخباری که از این کار نهی کرده اند بر کراهت مصطلح در عبادات حمل شود. نظر ظاهرتر این است، در صورتی که مامومین منتظر امام باشند، می­توانند قبل از نماز واجب، نافله اش را بخوانند.

دوم: خواندن نمازهای نافله غیر یومیه در وقت نمازهای واجب. نظر مشهور جایز نبودن این کار است. در کتاب المعتبر، این نظر را به علمای ما نسبت داده است. گروهی از علما مثل شهیدین و ابن جنید قائل به جواز این کار هستند، که نظر ضعیفی نیست؛ چرا که اخبار زیادی وجود دارد که از عمومیت آنها می­توان جواز خواندن نمازهای نافله غیر یومیه را در هر زمانی - از جمله وقت نماز واجب - به دست آورد؛ همچنین اخباری که این کار را جایز نمی­دانند، در نوافل یومیه ظهور دارند. در روایات، نافله های زیادی بین نماز مغرب و نماز عشا و بعد از نماز جمعه وارد شده است، هر چند سند برخی از این روایات ضیعیف است. احتیاط این است که نماز واجب قبل از نماز نافله خوانده شود بخصوص وقتی که خواندن نماز واجب در آن وقت فضیلت دارد و زمان نافله یومیه گذشته است. همچنین اگر مأموم منتظر امام باشد، بعید نیست بتوان گفت خواندن نماز نافله غیر یومیه قبل از نماز واجب جایز است .

سوم: خواندن قضای نافله های یومیه قبل از نماز واجب، باز به نظر مشهور فقها این کار جایز نیست. به نظر شهیدین و ابن جنید این کار جایز است، که نظر ضعیفی نیست، ولی همان طور که ذکر شد، احتیاط این است که اول، نماز واجب خوانده شود.

چهارم: آیا خواندن نماز نافله بر کسی که نماز واجبی از او قضا شده است، جایز است؟ نظر اکثر علما این است که این کار جایز نیست. به نظر شهیدین و شیخ صدوق و ابن جنید این کار جایز است. نظر دومی، نظر ضعیفی نیست؛ مخصوصا اگر ماموم منتظر امام باشد یا اینکه امام منتظر باشد که مامومین جمع شوند. به زودی

برخی نظرات را در این باره خواهیم آورد. انشاء الله

**[ترجمه]

اشتهر بالمعرس و هو بقرب المدینة و یکلؤنا بالهمز أی یحرسنا من العدو أو من فوت الصلاة أو الأعم و لفظة ما فی ما أرقدک استفهامیة و ربما یتوهم کونها للتعجب أی ما أکثر رقودک و نومک أخذ بنفسی المناسب لهذا المقام سکون الفاء کما قال الله تعالی اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها(1) لکن یأبی عنه جمعه ثانیا علی الأنفاس فإنه جمع النفس بالتحریک و جمع النفس بالسکون الأنفس و النفوس فالمراد بالنفس الصوت و یکون انقطاع الصوت کنایة عن النوم و فی القاموس النفس بالتحریک واحد الأنفاس و السعة و الفسحة فی الأمر و الجرعة و الری و الطویل من الکلام انتهی.

و بعد إیراد هذه الروایة قال الشهید رحمة الله و رضوانه علیه فی هذا الخبر فوائد منها استحباب أن یکون للقوم حافظ إذا ناموا صیانة لهم عن هجوم ما یخاف منه.

و منها أن الله تعالی أنام نبیه لتعلیم أمته و لئلا یعیر بعض الأمة بذلک و لم أقف علی راد لهذا الخبر لتوهم القدح فی العصمة.

و منها أن العبد ینبغی أن یتفأل بالمکان و الزمان بحسب ما یصیبه فیها من خیر أو غیره و لهذا تحول النبی صلی الله علیه و آله إلی مکان آخر.

و منها استحباب الأذان للفائتة کما یستحب للحاضرة و قد روی العامة عن أبی قتادة و جماعة من الصحابة فی هذه الصورة أن النبی صلی الله علیه و آله أمر بلالا فأذن فصلی رکعتی الفجر و أمره فأقام فصلی صلاة الفجر.

و منها استحباب قضاء السنن.

و منها جواز فعلها لمن علیه قضاء(2)

و إن کان قد منع منه أکثر المتأخرین.

و منها شرعیة الجماعة فی القضاء کالأداء.

ص: 25

و منها وجوب قضاء الفائتة کفعله و وجوب التأسی به و لقوله فلیصلها.

و منها أن وقت قضائها ذکرها.

و منها أن المراد بالآیة ذلک.

و منها الإشارة إلی المواسعة فی القضاء لقول الباقر علیه السلام أ لا أخبرتهم أنه قد فات الوقتان.

ثم قال و قد روی أیضا فی الصحیح ما یدل علی عدم جواز النافلة لمن علیه فریضة و الشیخ جمع بینهما بالحمل علی انتظار الجماعة و ابن بابویه عمل بمضمون الخبر و أمر بقضاء النافلة ثم الفریضة و فی المختلف اختار المنع و أشار بعض الأصحاب إلی أن الخبر المروی عن النبی صلی الله علیه و آله من المنسوخ إذ النسخ جائز فی السنة انتهی.

و أقول حمل الشیخ بعید عن هذا الخبر إذ أمر النبی صلی الله علیه و آله أصحابه بقضاء النافلة یدل علی اجتماعهم فلا انتظار و کذا النسخ أیضا لا یجری فیه و الأوجه ما أومأنا إلیه بالحمل علی استحباب التأخیر و الله یعلم.

**[ترجمه]«عرّس» با تشدید به معنای توقف برای استراحت در آخر شب است. این مکان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن توقف کرد، به «معرّس» مشهور شده و نزدیک مدینه است. «یکلؤنا» با همزه، یعنی نگهبانی کند که دشمن به ما نزند یا نمازمان قضا نشود یا هر دو معنا منظور است. لفظ «ما» در عبارت «ما ارقدک» مای استفهامی است. چه بسا توهم شود که مای تعجب باشد، یعنی «ما اکثر رقودک و نومک»،{یعنی خواب و چرت زدنت چقدر زیاد است.} «اخذ بنفسی» ساکن بودن «فای نفس» مناسب این روایت است مثل آیه: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا - . زمر/ 42 - »،{خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی بازمی ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می کند].} ولی در این صورت که فای «النفس» سکون دارد، نمی­تواند دوباره به صورت «الأنفاس» جمع بسته شود، چرا که الأنفاس جمع النفس است در صورتی که با حرکت خوانده شود. جمع النفس در صورتی که فاء ساکن باشد، الأنفس و النفوس می­باشد. منظور از «نفس» صداست و قطع شدن صدا کنایه از به خواب رفتن است. در قاموس آمده است: نفس در صورتی که با حرکت خوانده شود، مفرد انفاس است. و نیز نفس به معنای فراخی، زمان زیاد در انجام کاری، جرعه، سیرابی و نیز سخن طولانی است، پایان سخن.

بعد از ذکر این روایت، شهید رحمه الله گفته است: نکاتی از روایت برداشت می­شود:

- از جمله اینکه مستحب است وقتی لشکریان می­خوابند کسی نگهبان باشد تا از هجوم آنچه از آن می ترسند در امان باشند .

- از جمله اینکه خدا پیامبرش را به خواب برد تا به امتش بیاموزد تا افرادی که خواب می­مانند و نمازشان قضا می­شود را سرزنش نکنند. ندیدم کسی منکر این روایت شده باشد، چرا که شاید برخی توهم کنند این روایت و خواب ماندن، منافی عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.

- از جمله اینکه شایسته است بنده، طالع سعد و نحس زمان و مکان را بر حسب خیر و غیر آن که به او می­رسد بسنجد؛ به همین دلیل بود که پیامبر - از مکانی که خوابش برده بود - به جای دیگر رفت.

- از جمله اینکه مستحب است برای نماز قضا نیز اذان گفته شود؛ همان طور که برای نماز ادا اذان گفته می­شود. عامه از ابوقتاده و گروهی از صحابه روایت کرده­اند که در اینجا پیامبر به بلال فرمود: اذان بگوید و خود شروع به خواندن نافله صبح کرد و دوباره امر کرد اذان بگوید و بلال اذان گفت، سپس حضرت اقامه گفت و نماز صبح را خواند.

- از جمله اینکه مستحب است نماز های نافله هم قضا شود.

- از جمله اینکه خواندن نماز مستحبی برای کسی که نماز واجب بر گردن دارد، جایز است؛ هر چند به نظر متاخرین این کار جایز نیست.

- از جمله اینکه جایز است نماز واجب قضا شده را مثل نماز ادا، به جماعت خواند.

- از جمله اینکه واجب است نماز قضا شده مثل ادا خوانده شود. دلیل آن تأسی به فعل پیامبر است که قضای نماز را خواند و قول ایشان می­باشد که فرمود: «فلیصلها» {باید خوانده شود.}

- از جمله اینکه وقت قضای نماز، هر وقتی است یادش بیاید که نمازی از او قضا شده است.

- از جمله اینکه آیه درباره آن نماز است.

- از جمله اینکه روایت اشاره به این دارد که وقت نماز قضا وسیع است - زمان مشخصی ندارد - دلیل این مطلب، سخن امام باقر علیه السلام است که فرمود: «آیا به آنها نگفتی که وقت هر دوی آنها گذشته بود»؟ سپس گفته است: در این روایت صحیح اشاره­ای به این است که کسی که نماز واجب بر گردن دارد نمی­تواند نماز مستحبی بخواند. شیخ بین آنها این گونه جمع کرده است که وقتی خواندن نماز نافله بر کسی که نماز واجب بر گردن دارد، جایز است که منتظر نماز جماعت باشند. ابن بابویه به مضمون خبر عمل کرده است، یعنی اول باید قضای نماز نافله و سپس قضای نماز واجب خوانده شود. در کتاب المختلف خواندن قضای نماز نافله قبل از قضای نماز واجب، جایز دانسته نشده است. برخی از علما گفته­اند، خبری که از پیامبر روایت شده، نسخ شده است؛ چرا که نسخ در مستحبات جایز است، پایان سخن.

**[ترجمه]

أنامه الله تعالی نوما کنوم سائر الناس للمصلحة الثانی أنه صلی الله علیه و آله لم یکن مکلفا بهذا العلم کما أنه لم یکن مکلفا بالعلم بما کان یعلمه من کفر المنافقة و عدم الظفر بالکافرین و أمثال ذلک الثالث أن یقال لعله صلی الله علیه و آله کان مکلفا فی ذلک بترک الصلاة لبعض المصالح و قد مر الکلام فی ذلک (1)

**[ترجمه]می­توان از روایات نکات دیگری هم برداشت نمود: مستحب است آخر شب برای استراحت توقف شود. مؤذن کسی غیر از امام باشد. نیز قبل از خواندن نافله اذان گفته شود. نمی­توان بعد از رسیدن وقت نماز واجب، نماز مستحبی خواند؛ چرا که لازمه جمع بین دو روایت همین می­باشد. پذیرفتن عذر کسی که عذری دارد پسندیده است. جایز است نزد مخالفین تقیه نکرد و احکام خود را آشکارا انجام داد.

نکته: روایتی دیگر از پیامبر است که به ظاهر با این روایت سازگار نیست. روایت این است که حضرت می­فرمود: چشمم می­خوابد ولی قلبم نمی­خوابد. یا آنچه روایت شده است که خواب حضرت مثل بیداری است و هر چه در بیداری می­داند در خواب هم می­داند. به چند صورت می­توان تعارض این دو روایت را برطرف کرد:

اول، خواب حضرت در سایر احوال مثل بیداری است. و در آن زمان خدای متعال به خاطر مصلحت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مثل سایر افراد به خواب برد. دوم، حضرت مکلف به این علم نیست، همان طور که به علم از کفر منافقین و عدم پیروزی بر دشمنان و امثال این موارد مکلّف نبود. سوم، شاید گفته شود در آن زمان مکلف بود نمازش را به خاطر برخی مصالح ترک کند! که در این باره قبلا حرف زدیم.

**[ترجمه]

**[ترجمه]العلل: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با روزه مستحبی کامل نمود... ادامه روایت - . علل الشرایع 1: 270 - .

و نیز العلل: ابوبکر گفته است: امام باقر علیه السلام به من فرمود: می­دانی چرا اعمال مستحبی تشریع شده است؟ گفتم: نمی دانم فدایت شوم، حضرت فرمود: انجام اعمال مستحبی برای شما واجب نیست، ولی انبیا باید انجام دهند و به این علت تشریع شده که نقصی را که در واجبات وجود دارد جبران و کامل کند؛ چرا که خدا به پیامبرش گفته است: «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ - . اسراء/ 79 - »،{و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد.}

**[ترجمه]

بفضل الفریضة و الظاهر من النوافل الرواتب إلا أن یقال لا یجوز غیرها بطریق أولی و فیه نظر(1).

**[ترجمه]این روایت به نکته­ای که قبلا گفتیم اشاره دارد، یعنی منظور از وقت نماز واجب، وقتی است که خواندن نماز واجب درآن فضیلت دارد. ظاهرا منظور از نافله هایی که نمی­توان در این وقت خواند، نافله نمازهای یومیه است؛ مگر اینکه گفته شود: اگر نتوان در این وقت مخصوص، نافله نماز یومیه را خواند؛ به طریق اولی نمی­توان نافله غیر یومیه خواند. البته این استدلال جای بحث دارد. - . علل الشرایع 1: 251 -

**[ترجمه]

یَسْأَلُ اللَّهُ عَمَّا سِوَی الْفَرِیضَةِ قَالَ لَا(1).

**[ترجمه]العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: فردی گفت: ای رسول الله، آیا خداوند به غیر از واجبات باز خواست می­کند؟ حضرت فرمود: نه - . علل الشرایع 2: 148 - .

**[ترجمه]

الْمَوْتُ وَ أَنْتَ آبِقٌ مِنْ رَبِّکَ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]نهج البلاغه و اعلام الدین: در بخشی از نامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به حارث همدانی آمده است: در همه کارهایت خدا را اطاعت کن که اطاعت خدا از همه چیز برتر است. نفس خودت را در واداشتن به عبادت فریب ده. با آن مدارا کن و به زور و اکراه بر چیزی مجبورش نساز. در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آنچه که بر تو واجب است، و باید آن را قضا کنی و در وقت خاص خودش بجا آوری. بپرهیز از آنکه مرگ تو فرا رسد، در حالی که از پروردگارت گریزان و در دنیاپرستی غرق باشی... ادامه روایت.

**[ترجمه]

سبحانه لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (1) نورا من أنواره به یمیز بین الحق و الباطل و به یعرف المؤمن و المنافق کما قال الله تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (2) وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ.

و کذا لما بذل قوته فی طاعته أعطاه قوة فوق طاقة البشر کَمَا قَالَ مَوْلَانَا الْأَطْهَرُ: مَا قَلَعْتُ بَابَ خَیْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمَانِیَّةٍ بَلْ بِقُوَّةٍ رَبَّانِیَّةٍ و هکذا.

الرابع أنه لما خرج عن سلطان الهوی و آثر علی جمیع مراداته و شهواته رضی المولی صار الرب تبارک و تعالی متصرفا فی نفسه و بدنه مدبرا لقلبه و عقله و جوارحه فبه یسمع و به یبصر و به ینطق و به یمشی و به یبطش کما ورد فی تأویل قوله تعالی وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (3) و هذا معنی دقیق لا یفهمه إلا العارفون و لیس المراد به المعنی الذی باح به المبتدعون فإنه الکفر الصریح و الشرک القبیح.

و لقد أطنبنا الکلام فی ذلک فی کتاب الإیمان و الکفر و بعض کتبنا الفارسیة و اکتفینا هنا بإشارات خفیة ینتفع بها أرباب الفطن الذکیة و أما قوله سبحانه ما ترددت فی شی ء فقد مضی شرحه فی کتاب الجنائز و غیره.

**[ترجمه]المحاسن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است که خدا می­فرماید: بنده من با چیزی دوست داشتنی­تر از واجبات نمی­تواند به من اظهار دوستی کند. با نوافل به سوی محبت من می­آید تا اینکه من نیز او را دوست بدارم. هنگامی که او را دوست بدارم گوش او می­شوم که با آن بشنود و چشم او می­شوم که با آن ببیند. زبان او می­شوم که با آن سخن گوید و دست او می­شوم که با آن حمله می­کند و پای او می­شوم که با آن راه می­رود. هنگامی که به درگاه من دعا کند اجابت می­کنم و اگر از من درخواست کند به او می­دهم. در انجام هیچ کاری که به دست من است مثل مرگ مؤمن متحیر نمی­مانم، چرا که او نمی­خواهد بمیرد و من نمی­خواهم او را غمگین ببینم - . المحاسن: 291 - !

تحقیق: این روایت را به چند صورت می­توان معنا کرد: اول به خاطر اینکه مؤمن زیاد به اخلاق پروردگارش آراسته می­شود و بیش از حد دوستدار ذات حق می­شود. از شهوت و اراده خود خالی می­شود و فقط به آنچه که خدا دوست دارد می­نگرد و فقط در راهی قدم بر می­دارد که به قرب الهی می­رسد و این چنین.

دوم: مؤمن ذات حق تعالی را بیش از چشم و گوش و زبان و دستش دوست می­دارد و این اعضا را در جایی به کار می­گیرد که رضایت خدا را در پی دارد؛ بنابراین منظور اینکه خدا گوش بنده می­شود این است که بنده خدا را به منزله گوش و چشم خودش، بلکه بیشتر از اینها دوست دارد؛ چرا که بنده گوشش را در راه رضای او به کار گرفته است و بقیه هم چنین است.

سوم: معنا چنین باشد: نور چشم و گوش او و قوت دست و پا و زبانش می­شوم .

نتیجه اینکه اگر بنده نور دیدگانش را در راه رضای خدا به کار گیرد، خدا طبق وعده ای که داده است: «لَئِن شَکَرْتُمْ لأَزِیدَنَّکُمْ - . ابراهیم / 7 - »،{اگر واقعاً سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد.} نوری از انوار الهی اش به او می­دهد که با آن نور، حق و باطل را از هم تشخیص دهد و با این نور، مؤمن و منافق را از هم تشخیص دهد و این آیاتی از آیات خداست: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر/ 75 - ،{ به یقین، در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مؤمن با نور خدا می­نگرد.

و همین طور اگر قوتش را در راه طاعت خدا به کار گیرد، خدا نیروی بالاتر از نیروی بشر به او می­دهد؛ همچنان که مولای مان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: با نیروی ربانی در خیبر را برکندم نه با نیروی جسمانی. و این چنین.

چهارم: وقتی بنده از تحت سلطنت هوای نفس خارج گردد و رضای خدا را بر تمام آرزوها و شهوت­هایش ترجیح دهد، خدا در روح و بدن او تصرف می­کند و تدبیرگر قلب و عقل و اعضایش می­شود و با خدا می­شنود، می­بیند، راه می­رود و حمله می­کند؛ همچنان که این برداشت در تأویل آیه: «وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ»، - . انسان/ 3 و تکویر/ 29 - {تا خدا، پروردگار جهانیان نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست.} آمده است. این معنای ظریفی است که فقط عارفان درک می­کنند و منظور این آیه، برداشت بدعت کاران - قائلین به جبر- نیست؛ چرا که آن کفر صریح و شرک قبیح است.

ما در کتاب ایمان و کفر و برخی کتابهای فارسی، مفصل در این باره بحث کردیم و در اینجا فقط گذرا اشاره کردیم که افراد تیزفهم از آن بهره برند. و اما سخن خداوند: «ما ترددت فی شیء» در کتاب جنازه­ها و جاهای دیگر شرح داده شده است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]العلل: عبدالله قزوینی گفته است: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: چرا نماز نافله عشا نشسته خوانده می­شود؟ حضرت فرمود: خداوند هفده رکعت نماز واجب نمود. پیامبر هم دو برابر آن به اینها افزود که جمعا پنجاه و یک رکعت شد. پس دو رکعت نماز نشسته نافله عشا، یک رکعت حساب می­شود - . علل الشرایع 2: 19 - .

**[ترجمه]

الثُّمَالِیِّ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا سَافَرَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ بَقِیَ مَوَالِیهِ یَتَنَفَّلُونَ فَیَقِفُ یَنْتَظِرُهُمْ فَقِیلَ لَهُ أَ لَا تَنْهَاهُمْ فَقَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَنْهَی عَبْداً إِذَا صَلَّی وَ السُّنَّةُ أَحَبُّ إِلَیَ (1).

**[ترجمه]المحاسن: ثمالی گفته است: امام سجاد علیه السلام وقتی می­خواست به سفر رود، دو رکعت نماز می­خواند، سپس سوار مرکب می­شد و منتظر بقیه همراهان می­ماند که نمازهای نافله­شان را بخوانند. گفته شد: چرا بقیه را از این کار باز نمی­داری؟- نمی­گویی که نماز مستحبی در سفر نخوانند - فرمود: میل ندارم بنده­ای را از خواندن نماز باز دارم و مستحبات نزد من محبوب­تر است. - . المحاسن: 223 -

**[ترجمه]

وَ لَکِنِّی أَقْضِی لِلْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ(1).

**[ترجمه]المحاسن: سلیمان بن خالد گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: من در هنگام ظهر شش - . شاید نظرش این بوده که شانزده رکعت می­خواند. - رکعت و در شب شانزده رکعت نماز - مستحبی - می­خوانم. حضرت فرمود: در این صورت مثل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل نکردی؛ چرا که حضرت هشت رکعت هنگام ظهر و [هشت رکعت نماز شب] می­خواند. گفتم: می­دانم باید این گونه خوانده شود ولی من در روزهایی که وقت دارم قضای بقیه را می­خوانم. - . المحاسن: 223 -

**[ترجمه]

وَ رَوَی سَدِیرٌ(1)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مَا أُصَلِّی النَّوَافِلَ إِلَّا قَاعِداً مُنْذُ حَمَلْتُ هَذَا اللَّحْمَ.

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ(2)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ صَلَّی جَالِساً مِنْ غَیْرِ عُذْرٍ أَ تَکُونُ صَلَاتُهُ رَکْعَتَانِ بِرَکْعَةٍ فَقَالَ هِیَ تَامَّةٌ لَکُمْ.

و قد تضمنت الأخبار الأول احتساب الرکعتین برکعة فتحمل علی الاستحباب و هذا علی الجواز انتهی.

**[ترجمه]دو حکم از روایت می­توان استنباط کرد: اول، می­توان نماز نافله را نشسته خواند حتی در صورتی که قادر باشیم ایستاده بخوانیم. این نظر مشهور علماست. در کتاب المعتبر گفته شده است: این اجماع علماست و در کتاب المنتهی ادعا کرده است نظر مخالفی در این باره پیدا نکرده است. گویی آنان از نظر ابن ادریس خبر ندارند که در حالت عادی، نشسته خواندن نماز نافله به غیر از نماز وتیره را جایز نمی­داند. روایات زیادی وجود دارد که نظر مشهور را تایید و نظر ابن ادریس را رد می­کند.

دوم: مستحب است در صوتی که فرد قادر است نماز را ایستاده بخواند ولی نشسته می­خواند، دو رکعت آن را یک رکعت حساب کند. به این دلیل گفتیم مستحب است؛ چرا که در برخی روایات آمده است که هر تعداد بخواند، همان تعداد حساب می­شود و حکم به استحباب، مقضی جمع بین این دو روایات است.

در کتاب ذکری گفته است: محمد بن مسلم گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فردی به خاطر ضعف یا کسالت نماز مستحبی را نشسته می­خواند، حضرت فرمود: دو رکعت آن، یک رکعت حساب می­شود - .در التهذیب، 1، : 182 هم این روایت آمده است. - .

امام باقر علیه السلام فرمود: از زمانی که تنومند شده­ام، نماز نافله را نشسته می­خوانم. - . الکافی 3: 410 -

ابوبصیر گفته است: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا کسی که عذری ندارد، ولی نماز نافله را نشسته می­خواند؛ دو رکعت آن یک رکعت حساب می­شود؟ حضرت فرمود: آن برای شما تمام است - . التهذیب 1: 184 - .

در روایات قبلی، دو رکعت، یک رکعت محسوب می­شد، بنابراین این کار را بر استحباب حمل کردیم، ولی این روایت، نشسته خواندن نوافل را جایز می­داند - بی آنکه دو رکعت یک رکعت حساب شود - پایان سخن.

**[ترجمه]

قَالَ یَقْضِی حَتَّی یَرَی أَنَّهُ قَدْ زَادَ عَلَی مَا عَلَیْهِ وَ أَتَمَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی می­خواهد نمازهای نافله ای که از او قضا شده را بخواند ولی فراموش کرده چقدر قضا شده است، چطور قضا کند؟ فرمود: بیشتر از آن مقداری که فکر می­کند از او قضا شده را می­خواند - . قرب الاسناد: 117 - .

**[ترجمه]

قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَلْتَفِتُ فِی صَلَاتِهِ هَلْ یَقْطَعُ ذَلِکَ صَلَاتَهُ قَالَ إِذَا کَانَتِ الْفَرِیضَةُ وَ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَدْ قَطَعَ صَلَاتَهُ فَیُعِیدُ مَا صَلَّی وَ لَا یَعْتَدُّ بِهِ وَ إِنْ کَانَتْ نَافِلَةً لَمْ یَقْطَعْ ذَلِکَ صَلَاتَهُ وَ لَکِنْ لَا یَعُودُ(2)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُرِیدُ أَنْ یَقْرَأَ مِائَةَ آیَةٍ أَوْ أَکْثَرَ فِی نَافِلَةٍ فَیَتَخَوَّفُ أَنْ یَضْعُفَ وَ یَکْسَلَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَقْرَأَهَا وَ هُوَ جَالِسٌ قَالَ لِیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ بِمَا أَحَبَّ ثُمَّ لْیَنْصَرِفْ فَلْیَقْرَأْ مَا بَقِیَ عَلَیْهِ مِمَّا أَرَادَ قِرَاءَتَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ مَکَانَ قِرَاءَتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَإِنْ بَدَا لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ بَعْدَ التَّسْلِیمِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ فَلْیَقْرَأْ فَلَا بَأْسَ (3) قَالَ وَ قَالَ أَخِی علیه السلام نَوَافِلُکُمْ صَدَقَاتُکُمْ فَقَدِّمُوهَا أَنَّی شِئْتُمْ (4)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی السَّفَرِ فَیَتْرُکُ النَّافِلَةَ وَ هُوَ مُجْمِعٌ أَنْ یَقْضِیَ إِذَا أَقَامَ هَلْ یُجْزِیهِ تَأْخِیرُ ذَلِکَ قَالَ إِنْ کَانَ ضَعِیفاً لَا یَسْتَطِیعُ الْقَضَاءَ أَجْزَأَهُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ قَوِیّاً فَلَا یُؤَخِّرُهُ (5)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی النَّافِلَةَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَا یُسَلِّمُ بَیْنَهُنَّ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یُسَلِّمَ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ (6).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی در وقت نماز ظهر است، آیا می­تواند آن را با سخن گفتن قطع کند؟ فرمود: بله، اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 119 -

باز پرسیدم: اگر فردی در نماز واجب به طرفی روکند، نمازش باطل است؟ فرمود: اگر نماز واجب باشد و به پشت برگردد، باید دوباره بخواند و آن نماز را در نظر نگیرد و اگر نماز نافله باشد، به خاطر آن نباید نمازش را قطع کند، ولی دوباره این کار را نکند. - . قرب الاسناد: 126 -

باز پرسیدم: فردی می­خواهد صد آیه یا بیشتر در نماز نافله بخواند و می­ترسد که ضعف کند یا کسل شود، آیا صحیح است نشسته قرائت کند؟ فرمود: در دو رکعت هر چه دوست دارد بخواند، سپس نماز را تمام کند و بعد از اتمام نماز بقیه قرائت را بخواند که این مثل قرائت او در حالت ایستاده است. حتی اگر بعد سلام نماز حرف بزند و بعد بقیه قرائتش را بخواند، اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 126و 127 -

امام کاظم علیه السلام فرمود: نافله ها به منزله صدقه هستند، هر چه دوست دارید پیش فرستید. - . قرب الاسناد: 127 -

باز پرسیدم: فردی در سفر است بنابراین نافله را نمی­خواند، ولی تصمیم جدی دارد وقتی در جایی اقامت کرد، قضا کند، می­تواند تا وقتی اقامت نکرده قضا را به تاخیر اندازد؟ حضرت فرمود: اگر ضعیف باشد و نمی­تواند قضا کند این کار جایز است، ولی اگر قوی باشد، قضا را به تاخیر نیندازد. - . قرب الاسناد: 130 -

باز پرسیدم: آیا می­توان چهار رکعت نماز نافله خواند و بین آن تشهد و سلام نگفت؟ فرمود: نه، باید بین هر دو رکعت سلام گفته شود. - . قرب الاسناد: 118 -

**[ترجمه]

القائلون بلزومه فیها لم یفرقوا فی الالتفات المبطل بین الفریضة و النافلة و إن کان القول بالفرق غیر بعید.

قوله لیصل رکعتین یدل علی أن الاختصار فی القراءة قائما أفضل من التطویل مع کون بعضها جالسا إذا قرأ ما أراد بعد الصلاة و أنه لا یضر توسط الکلام بین الصلاة و القراءة فی ذلک فقدموها یدل علی جواز تقدیم النوافل مطلقا کما یدل علیه غیره و حملها فی التهذیب علی الضرورة و المشهور عدم الجواز إلا فیما استثنی تأخیر ذلک أی ترک القضاء.

إلا أن یسلم یدل علی عدم جواز النافلة أزید من رکعتین بسلام إلا ما استثنی و الأخبار المعارضة لذلک أکثرها ضعیفة و الأحوط عدم الإتیان بها و إن کان صلاة الأعرابی فإنها أیضا کذلک کما ستعرف و الحکم بکون جمیع النوافل رکعتین بتشهد و تسلیم ذکره الشیخ فی الخلاف و المبسوط و ابن إدریس و المحقق و جمهور المتأخرین و لا خلاف فی استثناء الوتر و استثنی جماعة صلاة الأعرابی حسب مع ورود صلوات کثیرة فی کتب العبادات کذلک و اشتراک صلاة الأعرابی معها فی ضعف السند و سیأتی الکلام فیها.

**[ترجمه]«أ یقطعه»، یعنی بعد از سلام رکعت دوم، نه بین دو رکعت، نماز را قطع کند؛ همچنین نظر همه علما این است که می­توان نماز نافله را قطع کرد. ادامه حدیث، یعنی «و ان کانت نافله»، نظر برخی علما را مبنی بر اینکه به طور مطلق در نماز نافله لازم نیست به سمت قبله بود، را تایید می­کند، ولی نظر اکثر علما این است که باید نماز نافله به سمت قبله خوانده شود و در چرخیدنی که موجب بطلان نماز است، بین نماز واجب و بین نماز نافله فرقی قائل نشده اند. هر چند به نظر می­آید، فرق قائل شدن بین اینها بعید نباشد.

سخن حضرت «لیصل رکعتین» دلالت می­کند که خواندن سورهای کوتاه به صورت ایستاده در نماز نافله، از خواندن سوره های طولانی که قسمتی از آن بعد از نماز به صورت نشسته خوانده ­شود، بهتر است. اینکه حرف زدن بین نماز و این قرائت جایز است. «فقدموها»، دلالت به این نکته دارد که جایز است به طور مطلق قبل از نماز واجب، نماز نافله خوانده شود؛ همچنان که روایات دیگر هم به این نکته دلالت دارند. شیخ در کتاب تهذیب این روایت را بر ضرورت حمل کرده است. نظر مشهور این است که تاخیر قضا جایز نیست مگر آنچه استثنا شده باشد.

«الا ان یسلم» به این نکته دلالت دارد که نماز نافله باید دو رکعتی خوانده شود مگر آنچه استثنا شده است. سند اکث روایاتی که با این روایت تعارض دارند ضیعف است. احوط این است که دو رکعتی خوانده شود، هر چند نماز اعرابی باشد؛ چرا که آن هم باید دو رکعتی خوانده شود و یک قاعده کلی است که «نماز نافله دو رکعت با تشهد و سلام است» که شیخ در مبسوط و خلاف، ابن ادریس و محقق و اکثر متاخرین متذکر این قاعده شده اند، ولی نماز وتر از این قاعده کلی به اجماع فقها خارج شده است. گروهی از علما فقط نماز اعرابی را از این قاعده استثنا کرده­اند، با اینکه نماز های زیادی در کتب عبادات ذکر شده که چنین - چهار رکعتی - است و مثل سند روایت نماز اعرابی، سند آنها هم ضعیف است. بزودی در این باره توضیح خواهیم داد.

**[ترجمه]

وَ شَأْنُ هَذَا مَا بَلَغَ أَبُوکَ هَذَا بَعْدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا عَظُمَ أَوْ بَعْدَ مَا ثَقُلَ کَانَ یُصَلِّی وَ هُوَ قَائِمٌ وَ رَفَعَ إِحْدَی رِجْلَیْهِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ وَ هُوَ قَاعِدٌ وَ هُوَ عَلَی نِصْفِ صَلَاةِ الْقَائِمِ وَ لَا بَأْسَ بِالتَّوَکِّی عَلَی عَصًا وَ الِاتِّکَاءِ عَلَی الْحَائِطِ قَالَ وَ لَکِنْ یَقْرَأُ وَ هُوَ قَاعِدٌ فَإِذَا بَقِیَتْ آیَاتٌ قَامَ فَقَرَأَهُنَّ ثُمَّ رَکَعَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: عبدالله بن بکیر گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: می­توان نماز را نشسته یا با تکیه بر عصا و دیوار خواند؟ حضرت فرمود: پدر تو کجا و این حرف­ها کجا! پدرت هنوز به این مرحله نرسیده است! چرا که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بعد از این که سنش زیاد شد - یا بعد از این که سنگین شد - ایستاده نماز می­خواند و یک پایش را بلند می­کرد تا اینکه خدا به ایشان فرمود: «طه ما أنزلنا علیک القرآن لتشقی»، {ای پیامبر، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به رنج افکنی.}

سپس حضرت فرمود: اگر نصف نماز به صورت ایستاده خوانده شود، می­توان بقیه نماز را نشسته خواند و یا در حال نماز بر دیوار یا عصا تکیه داد، ولی قرائت را نشسته ­بخواند و چند آیه که باقی بماند، بر­خیزد و آنها را ­بخواند سپس رکوع ­کند - . قرب الاسناد:104 - .

**[ترجمه]

رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی عَلَی نَاقَتِهِ وَ هُوَ مُسْتَقْبِلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (1).

العیاشی عن حماد بن عثمان عنه علیه السلام: مثله (2)

**[ترجمه]العلل: حلبی گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فردی با اینکه روی مرکب خود است آیه سجده دار را می­خواند، حکمش چیست؟ حضرت فرمود: به هر طرف که می­رود سجده کند، چرا که رسول اکرم بر روی شتر خود که پشت به مدینه بود نماز می­خواند. خدای متعال می­فرماید: - . علل الشرایع 2: 47و48 - « وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ[4]»،{ و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست. آری، خدا گشایشگر داناست.}

در تفسیر عیاشی هم روایتی شبیه این روایت از حماد بن عیسی آمده است. - . تفسیر عیاشی 1: 57 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]العلل: محمد بن مسلم گفته است: به امام باقر علیه السلام گفتم: فردی مریض شد، پس ترسید و نماز نافله اش را ­نخواند؟ حضرت فرمود: خواندن نافله

[4]. بقره/ 115 واجب نیست؛ بنابراین اگر قضایش را بخواند برای او بهتر است و اگر هم نخواند اشکالی ندارد - . علل الشرایع 2: 50 -

و نیز العلل: مزرام گفته است: اسماعیل بن جابر به امام صادق علیه السلام عرض کرد: خدا شایسته ات بدارد، من نافله های زیادی بر گردنم دارم چه کنم؟ حضرت فرمود: قضایشان را بخوان. گفت: بیشتر از آن است که بتوانم قضایش را بخوانم. باز امام فرمود: قضایش را بخوان. گفت: تعداد آن را نمی­دانم. حضرت فرمود: تلاش کن. مزرام گفت: چهار ماه مریض بودم و در این مدت نافله ای نخواندم. حضرت فرمود: قضا بر تو واجب نیست، چرا که حکم شخصی که سخت مریض شده است، مثل فرد سالم نیست و خدا به عذر وی آگاه است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]در کتاب المنتهی گفته است: کسی که نماز نافله یومیه او قضا شده است، مستحب است قضای آن را بخواند. نظر علمای شیعه همین است. اگر اندازه آن را نمی­داند، باید مثل نماز واجب به قدری بخواند که ظن نزدیک به علم پیدا کند که همه آن را خوانده است، ولی اگر نماز نافله فردی مریض، قضا شده باشد؛ قضا کردن آن مستحب موکّد نیست. پایان سخن.

**[ترجمه]

حَتَّی لَا یَدْرِیَ کَمْ صَلَّی مِنْ کَثْرَتِهِ فَیَکُونَ قَدْ قَضَی بِقَدْرِ مَا عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ قُلْتُ فَإِنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْقَضَاءِ مِنْ شُغُلِهِ قَالَ إِنْ شُغِلَ فِی مَعِیشَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا أَوْ حَاجَةٍ لِأَخٍ مُؤْمِنٍ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (1) وَ إِنْ کَانَ شُغُلُهُ لِجَمْعِ الدُّنْیَا فَتَشَاغَلَ بِهَا عَنِ الصَّلَاةِ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ إِلَّا لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مُسْتَخِفٌّ مُتَهَاوِنٌ مُضَیِّعٌ لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. قُلْتُ فَإِنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْقَضَاءِ فَهَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَصَدَّقَ فَسَکَتَ مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ فَلْیَتَصَدَّقْ بِقَدْرِ طَوْلِهِ وَ أَدْنَی ذَلِکَ مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مَکَانَ کُلِّ صَلَاةٍ قُلْتُ وَ کَمِ الصَّلَاةُ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهِ فِیهَا مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ قَالَ لِکُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ قُلْتُ لَا یَقْدِرُ قَالَ فَمُدٌّ إِذاً لِکُلِّ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ مُدٌّ لِصَلَاةِ النَّهَارِ وَ الصَّلَاةُ أَفْضَلُ (2).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس نیک وضو کند سپس دو رکعت نماز بخواند و رکوع و سجود را کامل به جا آورد سپس بنشیند و خدا را ثنا گوید و بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم درود فرستد و از خدا حاجتش را بخواهد، با حسن ظن از خدا طلب خیر کرده است و هرکس با حسن ظن از خدا طلب خیر کند، نا امید نگردد. - . تفسیر القمی: 467 -

نیز کتاب المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خدا به بنده­ای که قضای نافله اش را می­خواند، در برابر ملائکه فخر می ­کند و می­گوید: به بنده ام بنگرید، چیزی را قضا می­کند که برایش واجب نکردم. - . المحاسن: 52، 53 -

عبدالله بن سنان گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز نافله فردی به قدری زیاد قضا شده که تعداد آن را نمی­داند؟ حضرت فرمود: آن قدر نماز بخواند که از کثرث آن نداند چقدر نماز خوانده است؛ در این صورت به اندازه­ای که بر گردن اوست خوانده است. گفتم: سرش آن قدر مشغول است که نمی­تواند قضایش را بخواند. حضرت فرمود: اگر از روی ناچاری در طلب روزی باشد یا در رفع نیاز برادر مؤمنش باشد، لازم نیست قضایش را بخواند؛ ولی اگر مشغولیتش در طلب دنیا باشد و سبب شود از نمازش بماند، باید قضایش را بخواند و گرنه به عنوان فردی که سنت پیامبر را خوار و سبک شمرده و ضایع کرده است به دیدار خدا خواهد رفت. گفتم: اگر نتواند قضا کند، می­تواند به جای آن صدقه دهد؟ حضرت قدری مکث کرد و سپس فرمود: به اندازه آن صدقه بدهد. کمترین میزان صدقه برای هر نماز باید به اندازه یک مد غذا برای هر فقیر باشد. گفتم: برای چه تعداد نماز باید به اندازه یک مد غذا برای هر فقیر بدهد؟ حضرت فرمود: برای هر دو رکعت نماز شب یا روز. گفتم: نمی­تواند. حضرت فرمود: یک مد برای تمام نمازهای شبانه و یک مد هم برای تمام نمازهای روزانه، هرچند خواندن نماز از صدقه دادن بهتر است. - . المحاسن: 315 -

**[ترجمه]

وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَخْفِیفُ الْفَرِیضَةِ وَ تَطْوِیلُ النَّافِلَةِ مِنَ الْعِبَادَةِ(1).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کوتاه خواندن نماز واجب و طولانی خواندن نمازهای نافله از عبادت است. - . المحاسن: 324 -

**[ترجمه]

إِلَی أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ: یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ رَجُلٍ یَجْعَلُ جَبْهَتَهُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا شَهِدَتْ لَهُ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَا مِنْ مَنْزِلٍ یَنْزِلُهُ قَوْمٌ إِلَّا وَ أَصْبَحَ ذَلِکَ الْمَنْزِلُ یُصَلِّی عَلَیْهِمْ أَوْ یَلْعَنُهُمْ یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ رَوَاحٍ وَ لَا صَبَاحٍ إِلَّا وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ یُنَادِی بَعْضُهَا بَعْضاً یَا جَارَةُ هَلْ مَرَّ عَلَیْکِ الْیَوْمَ ذَاکِرٌ لِلَّهِ أَوْ عَبْدٌ وَضَعَ جَبْهَتَهُ عَلَیْکِ سَاجِداً لِلَّهِ تَعَالَی فَمِنْ قَائِلَةٍ لَا وَ مِنْ قَائِلَةٍ نَعَمْ فَإِذَا قَالَتْ نَعَمْ اهْتَزَّتْ وَ انْشَرَحَتْ وَ تَرَی أَنَّ لَهَا الْفَضْلَ عَلَی جَارَتِهَا(1).

**[ترجمه]مجالس الشیخ، - . امالی الطوسی 2: 147و148 -

جامع الورام - . تنبیه الخواطر 2: 60 - و مکارم الاخلاق: در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اباذر آمده است: ای اباذر، هر کس پیشانی خود را بر قطعه­ای از قطعه­های زمین بگذارد، روز قیامت به نفع او شهادت می­دهد که پیشانی خود را بر روی آن گذاشته است. منزلی نیست که قومی در آن فرود آیند مگر اینکه آن منزل، یا بر آنها درود خواهد فرستاد یا لعن خواهد کرد.

ای اباذر! هیچ رفت و آمدی در شبانگاهان یا صبحگان نیست مگر اینکه برخی قطعه­ها برخی دیگر را ندا می­زنند که: ای همسایه، آیا امروز در تو نام خدا ذکر شد؟ یا بنده­ای سجده کنان برای خدا پیشانی خود را بر روی تو گذاشت؟ برخی جواب می­دهند بله و برخی جواب می­دهند نه. وقتی بگوید: بله، می­جنبد و گشوده می­شود و می­بیند بر همسایه خود فضلی دارد. - . مکارم الاخلاق: 546 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهره: هاشم صیداوی گفته است : امام صادق علیه السلام به نقل از پدرشان فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس که شیعه ماست علامتی دارد، گفتم: فدایتان شوم! این علامت چیست؟

فرمود: علامت این است که در روز پنجاه و یک رکعت نماز بخوانند و سه روز از هر ماه را روزه بگیرند و در روز قیامت با چهره های شبیه ماه شب چهارده از قبرشان برانگیخته می­شوند... تا آخر روایت که در کتاب امامت ذکر کردیم. - . کنزالفوائد:359 -

از همان کتاب: محمد بن فضیل گفته است: امام کاظم علیه السلام در تفسیر آیه «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»، - . معارج/ 23 - {همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.} فرمود: اینها از جمله شیعیان ما هستند که در شبانه روز پنجاه رکعت نماز می­خوانند. گفتم: آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ»، - . معارج/ 34 - {و کسانی که بر نمازشان مداومت می ورزند.} در مورد چه کسانی است؟ فرمود: اینها از جمله شیعیان ما هستند که نمازهای پنجگانه را می­خوانند. گفتم: آیه «وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ»،{و یاران راست یاران راست کدامند؟} در مورد چه کسانی است؟ فرمود: سوگند به خدا آنها از شیعیان ما هستند.

**[ترجمه]

وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْصُرُوهَا عَلَی الْفَرَائِضِ (1).

**[ترجمه]اعلام الدین: امام رضا علیه السلام فرمود: دل­ها گاهی رو می­کند و گاهی پشت، یعنی گاهی با نشاط و گاهی افسرده؛ وقتی با نشاط است مسائل را خوب می­فهمد و وقتی افسرده است کند ذهن می­شود، بنابراین وقتی با نشاط است آن را به کار بگیرید و وقتی افسرده است آن را به حال خود بگذارید.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: دل­ها گاهی افسرده اند و گاهی با نشاط، وقتی با نشاطند، نوافل را بجا آرید و وقتی افسرده اند، بر فرائض اکتفاء کنید. - .

الدرة الباهرة و اعلانم الدین خطی -

**[ترجمه]

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَمِلَ عَمَلًا مِنْ أَعْمَالِ الْخَیْرِ فَلْیَدُمْ عَلَیْهِ سَنَةً وَ لَا یَقْطَعْهُ دُونَهَا شَیْ ءٌ(1).

قال المؤلف ما أظنه أراد بهذا أن یقطع بعد السنة و لکنه أراد أن یدرب الناس علی عمل الخیر و یعودهم إیاه لأن من داوم عملا سنة لم یقطعه لأنه یصیر حینئذ عادة و قد جربنا هذا فی کثیر من الأشیاء فوجدناه کذلک (2).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: اگر نماز واجبی از تو قضا شده باشد، تا آن را نخوانده ای، نماز مستحبی نخوان. - . دعائم الاسلام 140 :1 -

امام باقر علیه السلام فرمود: اگر فردی نماز واجب بر گردن داشته باشد، تا آن را نخواند، خداوند نماز نافله او را قبول نمی­کند، فردی پرسید: فدایت شوم چرا؟ حضرت فرمود: اگر یک روز از رمضان مانده باشد، می­توانی روزه مستحبی بگیری و این یک روز را بعدا قضا کنی؟ فرد گفت: نه. حضرت فرمود: نماز هم این گونه است - . دعائم الاسلام 140 :1 - .

مولف دعائم گفته است: این حدیث درباره نماز های قضا شده یا در مورد نمازهای واجبی است که تا آخر وقتشان خوانده نشده اند و اگر نماز مستحبی در این وقت خوانده شود، نماز واجب قضا می­شود. در این صورت باید اول نماز واجب خوانده شود، ولی اگر در اول وقت نماز واجب باشد؛ اگر نماز مستحبی بخواند و زمان برای نماز واجب باقی باشد، می­تواند نماز مستحبی را قبل از نماز واجب بخواند - . دعائم الاسلام 140 :1 - .

باز از کتاب دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در یکی از سفرهایش نزدیک صبح به مکانی رسید. فرمود: چه کسی می­تواند در شب نگهبان ما باشد؟ بلال گفت: من می­توانم. همگی حتی پیامبر خوابیدند و حرارت خورشید آنها را از خواب بیدار کرد. پیامبر به بلال گفت، چرا این گونه شد؟ بلال گفت: ای رسول خدا، آنچه که نفس شما را گرفت، نفس من هم گرفت. پیامبر فرمود: از مکانی که در دچار غفلت شدید برخیزید، چرا که شما در مکانی شیطانی خوابیدید. سپس پیامبر وضو گرفت و مردم هم وضو گرفتند و به بلال امر کرد و سپس اذان گفت و اول نماز نافله صبح را خواند و سپس اقامه گفت و نماز صبح را خواند. - . دعائم الاسلام 1: 141 -

و نیز کتاب دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «الذین هم فی صلاتهم دائمون» فرمود: این آیه درباره نماز نافله است و منطور آیه کسانی است که بر خواندن نماز نافله مداومت می­کنند و اگر قضا شده باشد قضای آن را بجا می­آورند - . دعائم الاسلام : 212 - .

گفته است: امام سجاد علیه السلام نمازهای نافله ای که در شب قضا شده بود در روز و نمازهایی که در روز قضا شده بود را در شب می­خواند. - . دعائم الاسلام : 212 -

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس عمل نیکی را یک سال انجام دهد، هیچ وقت آن را ترک نخواهد کرد. - . دعائم الاسلام 1: 214 -

مؤلف دعائم الاسلام گفته است: گمان نمی­کنم منظور حدیث این باشد که بعد از یک سال آن را ترک کند، بلکه منظور حدیث این است که مردم را به انجام عمل نیک ترغیب کند و بر آن عادت دهد، چرا که اگر فردی عملی را یک سال انجام دهد و بر آن مداومت کند، آن را ترک نخواهد کرد؛ چرا که در این صورت عادت وی خواهد شد. ما این حدیث را در موارد مختلفی امتحان کردیم و همین گونه شد. - . دعائم الاسلام 1 : 214 -

**[ترجمه]

الخامس أن الشک بین الواحد و الاثنین فی الفریضة یوجب البطلان بخلاف النافلة فإنه یبنی علی الأقل کما هو ظاهر أکثر الروایات أو یتخیر بین البناء علی الأقل أو الأکثر کما هو المشهور.

السادس أن الشک فی الزائد علی الاثنین یوجب صلاة الاحتیاط فی الفریضة بخلاف النافلة فإنه یبنی علی الأقل أو هو مخیر.

السابع لو عرض فی النافلة ما لو عرض فی الفریضة لأوجب سجدة السهو لا یوجبها فیها کالکلام إذ المتبادر من الأخبار الواردة فی ذلک الفریضة.

الثامن أن زیادة الرکن سهوا فی النافلة لا یوجب البطلان بخلاف الفریضة و قد صرح بذلک العلامة فی المنتهی و الشهید فی الدروس قال فی المنتهی لو قام إلی الثالثة فی النافلة فرکع ساهیا أسقط الرکوع و جلس و تشهد و قال مالک یتمها أربعا و یسجد للسهو.

ثُمَّ قَالَ وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (1) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ سَهَا فِی رَکْعَتَیْنِ مِنَ النَّافِلَةِ فَلَمْ یَجْلِسْ بَیْنَهُمَا حَتَّی قَامَ فَرَکَعَ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ یَدَعُ رَکْعَةً وَ یَجْلِسُ وَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ یَسْتَأْنِفُ الصَّلَاةَ.

و أقول لا یتوهم أن استئناف الصلاة أراد به استئناف الرکعتین المتقدمتین إذ لم یحتج حینئذ إلی التشهد و السلام بل المراد استئناف ما شرع فیه من الرکعتین الأخیرتین و روی الحسن (2)

الصیقل فی الوتر أیضا مثل ذلک و قال فی آخره لیس النافلة مثل الفریضة. التاسع أن نقصان الرکن فی الفریضة أی ترکه إلی أن یدخل فی رکن آخر یوجب البطلان علی المشهور من عدم التلفیق و فی النافلة یرجع و یأتی به و إن دخل فی رکن آخر لأن الأصحاب حملوا أحادیث التلفیق علی النافلة فیدل علی قولهم بالفرق فی ذلک.

العاشر ذهب ابن أبی عقیل إلی عدم وجوب الفاتحة فی النافلة فهو أحد الفروق علی قوله لکنه ضعیف.

ص: 50

الحادی عشر ذهب العلامة إلی عدم وجوب الاعتدال فی رفع الرأس من الرکوع و السجود فی النافلة بل جواز ترک کل ما لم یکن رکنا فی الفریضة

وَ قَدْ یُسْتَدَلُّ عَلَی ذَلِکَ بِمَا مَرَّ نَقْلًا عَنِ السَّرَائِرِ(1) وَ قُرْبِ الْإِسْنَادِ(2)

عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ الرِّضَا عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَسْجُدُ ثُمَّ لَا یَرْفَعُ یَدَیْهِ مِنَ الْأَرْضِ بَلْ یَسْجُدُ الثَّانِیَةَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ ذَلِکَ قَالَ ذَلِکَ نَقْصٌ فِی الصَّلَاةِ.

بحمله علی النافلة و لا صراحة فیه.

الثانی عشر جواز قراءة السجدة(3)

فی النافلة و عدمه فی الفریضة.

الثالث عشر الإتیان بسجود التلاوة فی النافلة و عدمها فی الفریضة کما مر.

الرابع عشر جواز إیقاع النافلة فی الکعبة و عدمه فی الفریضة علی أحد القولین.

الخامس عشر لزوم رفع شی ء و السجود علیه إذا صلی الفریضة علی الدابة و فی النافلة یکفیه الإیماء کما دل علیه صحیحة عبد الرحمن بن أبی عبد الله (4) و غیرها و قد تقدم القول فیه.

السادس عشر جواز القراءة فی المصحف فی النافلة و عدمه فی الفریضة علی قول جماعة.

السابع عشر استحباب إیقاع الفریضة فی المسجد و عدمه فی النافلة علی المشهور و قد مر بعض ذلک و سیأتی بعضه.

ص: 51

**[ترجمه]فلاح السائل: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس سوره توحید و قدر و آیة الکرسی را در نماز نافله بخواند، بهترین و بزرگترین عمل را انجام داده است؛ مگر اینکه فردی مثل او یا عملی بزرگتر از این عمل را انجام دهد. - . فلاح السائل: 128-127 -

نکته: در اینجا با استفاده از اخبار و نظرات علما، فرق بین احکام نماز واجب و نماز مستحب را ذکر می­کنیم:

اول: همان طور که دانستی، نظر مشهور علما این است که در حالت عادی جایز است نماز مستحب را نشسته خواند.

دوم: در نماز نافله به اجماع علما، خواندن سوره بعد از حمد واجب نیست، بر خلاف نماز واجب که گفته شده است، واجب است بعد از حمد، سوره خوانده شود .

سوم: به اجماع علما جایز است در یک رکعت نماز نافله، یک سوره خوانده شود، برخلاف نماز واجب که نظر گروه زیادی از علما این است که این کار جایز نیست.

چهارم: جایز است در حالت عادی نماز نافله را سواره و پیاده خواند. البته با تفصیلی که ذکر شد. ولی در نماز واجب این کار جایز نیست، همان طور که دانستی.

پنجم: اگر در نماز واجب در تعداد رکعت، بین دو و یک شک شود، نماز باطل است. ولی در نماز نافله بنا بر اقل گذاشته می­شود، که ظاهر روایت همین است. یا نظر مشهور علما این است که می­توان بنا را بر اقل یا اکثر گذاشت.

ششم: شک در بیش از دو رکعت در نماز واجب، خواندن نماز احتیاط را واجب می­کند، ولی در نماز نافله این کار نیاز نیست و می­توان بنا را بر اقل گذاشت یا مخیّر خواهد بود.

هفتم: اگر در نماز نافله موردی پیش آید که در نماز واجب، موجب سجده سهو است مثل سخن گفتن؛ سجده سهو لازم نیست، چرا که آنچه از اخبار به ذهن متبادر می­شود این است که سجده سهو مخصوص نماز واجب می­باشد.

هشتم: زیاد شدن رکن در نماز نافله برخلاف نماز واجب، موجب بطلان نمی­شود. علامه در کتاب المنتهی و شهید در کتاب الدروس به طور صریح این نظر را داده­اند. در کتاب المنتهی گفته است: اگر در نماز نافله برای خواندن رکعت سوم برخیزد و اشتباها رکوع کند، می­نشیند و تشهد می­خواند و مثل این که اصلا رکوع نکرده است. مالک گفته است: در این صورت باید چهار رکعت بخواند و سجده سهو کند. سپس گفته است: - نظر ما - را روایت صحیحی - .

التهذیب 1: 189 -

که شیخ طوسی از حلبی نقل کرده تأیید می­کند. روایت این است: حلبی گفته است: از امام پرسیدم: فردی نماز نافله می­خواند ولی فراموش می­کند بین دو رکوع بنشیند، بلند می­شود و سومین رکوع را هم بجا می­آورد؛ حکمش چیست؟ حضرت فرمود: از رکوع منصرف می­شود، می­نشیند و تشهد و سلام می­خواند و نماز را از سر می­گیرد. می گویم: توهم نشود که منظور از سر گرفتن نماز، از سر گرفتن دو رکعت قبلی که خوانده شد، باشد؛ چرا که در این صورت نیاز به تشهد و سلام نیست، بلکه منظور از سر گرفتن چیزهایی است که در دو رکعت قبلی تشریع شده است. حسن صیقل در مورد نماز وتر چنین روایتی را نقل کرده است و در آخر روایت آمده است: نماز نافله مثل نماز واجب نیست. - . التهذیب 1: 231 -

نهم: طبق نظر مشهور علما، اگر کسی در نماز واجب رکنی را به جا نیاورد و به رکن دیگر داخل شود، نماز وی باطل است - بنابر مشهور که معتقد به عدم تلفیق است - ولی در نماز نافله برمی­گردد و رکنی را که بجا نیاورده، انجام می­دهد، هر چند وارد رکن دیگر شده باشد؛ چرا که علما احادیث تلفیق را بر نماز نافله حمل کرده اند، بنابراین طبق نظر آنها، بین این دو فرق است.

دهم: اگر نظر ابن ابی عقیل را در باره واجب نبودن خواندن سوره حمد در نماز نافله بپذیریم، این هم یکی دیگر از فرق های نماز واجب و مستحب خواهد بود؛ ولی این نظر ضعیف است.

یازدهم: به نظر علامه، در نماز نافله واجب نیست سر را از رکوع و سجود به طور کامل برداشت، بلکه به طور کلی می­توان این کار را ترک کرد، با این شرط که در نماز واجب رکن نباشد. شاید در این باره به روایتی که از امام کاظم و امام رضا علیه السلام که در کتاب­های سرائر - . قرب الاسناد: 96 - و قرب الاسناد - . السرائر: 469 -

نقل شده است و قبلا ذکر کردیم، استدلال شده است: گفته است: اگر فردی سجده کند و دستانش را از زمین برندارد و دوباره سجده کند، این کار صحیح است؟ امام فرمود: این نقص در نماز است. بنا بر این مبنا که این روایت بر نماز نافله حمل شود، که البته صراحتی در این باره ندارد.

دوازدهم: جایز است در نماز نافله بر خلاف نماز واجب، آیات سجده دار را خواند .

سیزدهم: همان طور که گفتیم، اگر در نماز آیات سجده دار خوانده شود، جایز است در نماز نافله بر خلاف نماز واجب سجده کرد.

چهاردهم: طبق نظری جایز است در کعبه نماز خوانده شود، ولی نماز واجب نه.

پانزدهم: اگر در روی مرکبی نماز واجب خوانده شود، باید چیز بلندی را روی آن قرار داد و سجده نمود، ولی در نماز نافله، اشاره به جای سجده کافی است. همان گونه که روایت صحیح عبدالرحمان - . التهذیب 1: 340 -

و روایات دیگر بر آن دلالت می­کند. قبلا در این باره سخن گفتیم.

شانزدهم: طبق نظر گروهی از علما، در نماز نافله برخلاف نماز واجب، خواندن حمد و سوره از روی قرآن جایز است.

هفدهم: طبق نظر مشهور علما مستحب است نماز واجب در مسجد خوانده شود ولی نماز مستحبی در غیر آن. برخی از این اقوال و فرق­ها را قبلا ذکر کردیم و برخی دیگر را به زودی ذکر خواهیم کرد .

**[ترجمه]

شُکْراً لِلَّهِ (1).

**[ترجمه]العلل: رجاء بن ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام در راه خراسان بود، وقتی ظهر می­شد، دوباره وضو ­گرفته و برمی­خاست و شش رکعت نماز می­خواند. در رکعت اول، حمد و سوره کافرون و در رکعت دوم، حمد و توحید را می­خواند. در نماز چهار رکعتی، درتمام رکعتها حمد و توحید را قرائت می­کرد. در هر دو رکعت سلام و تشهد می­خواند و در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت می­گرفت. سپس اذان گفته و دو باره دو رکعت می­خواند، سپس اقامه می­گفت و نماز ظهر می­خواند. بعد از سلام نماز - آنچه خدا می­خواست - خدا را تسبیح می­کرد و او را سپاس و تکبیر می­گفت و «لا اله الا الله» می­گفت - یعنی می­گفت: «سبحان الله الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر»- و سجد شکر بجا می­آورد و در آن صد بار می­گفت: شکراً لله. - . عیون الاخبار 2: 180 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس المفید: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز وقت زوال خورشید - نافله ظهر - را بخوان، چرا که آن نماز توبه گنندگان است و نماز نافله را بیشتر بخوان تا حافظان تو را دوست بدارند. - . امالی مفید: 46 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده که از محمد بن مسلم است. او گفته است: از حضرت از رکود و بر جای ماندن خورشید در وقت ظهر پرسیدم؟ فرمود: ای محمد، با اینکه جثه ات کوچک است، سؤالت بسیار مهم است ولی تو شایسته این جواب هستی. - حدیث بسیار طولانی است و آن را حذف کردیم - تا اینکه فرمود: وقتی شعاع خورشید به وسط عرش رسد، ملائکه ندا می­زنند: لا اله الا الله و الله اکبر... خدایی جز خدا نیست و خدا بزرگ و منزه است. ستایش خدایی را که نه فرزندی گرفته و نه در جهانداری شریکی دارد و نه خوار بوده که [نیاز به] دوستی داشته باشد. و او را بسیار بزرگ شمار.

گفتم: فدایت شوم! این ذکر را در این موقع بگویم؟ حضرت فرمود: بله، این ذکر را چون چشمانت حفظ کن؛ چرا که ملائکه این ذکر را تا غروب خورشید می­گویند. - . فلاح السائل: 96 -

**[ترجمه]

کَمَا اسْتَحْمَدْتَ بِهِ إِلَی أَهْلِهِ الَّذِینَ خَلَقْتَهُمْ لَهُ وَ أَلْهَمْتَهُمْ ذَلِکَ الْحَمْدَ کُلَّهُ اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ کَمَا جَعَلْتَ رِضَاکَ عَمَّنْ بِالْحَمْدِ رَضِیتَ عَنْهُ لِیَشْکُرَ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَتِکَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ کُلُّهُ کَمَا رَضِیتَ بِهِ لِنَفْسِکَ وَ قَضَیْتَ بِهِ عَلَی عِبَادِکَ حَمْداً مَرْغُوباً فِیهِ عِنْدَ أَهْلِ الْخَوْفِ مِنْکَ لِمَهَابَتِکَ مَرْهُوباً عِنْدَ أَهْلِ الْعِزَّةِ بِکَ لِسَطْوَتِکَ وَ مَشْکُوراً عِنْدَ أَهْلِ الْإِنْعَامِ مِنْکَ لِإِنْعَامِکَ سُبْحَانَکَ رَبَّنَا مُتَکَبِّراً فِی مَنْزِلَةٍ تَدَهْدَهَتْ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ وَ تَحَیَّرَتْ عُقُولُهُمْ عَنْ بُلُوغِ عِلْمِ جَلَالِهَا تَبَارَکْتَ فِی الْعُلَی وَ تَقَدَّسْتَ فِی الْآلَاءِ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا یَا أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْجُودِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ لِلْفَنَاءِ خَلَقْتَنَا وَ أَنْتَ الْکَائِنُ لِلْبَقَاءِ فَلَا تَفْنَی وَ لَا نَبْقَی وَ أَنْتَ الْعَالِمُ بِنَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْغِرَّةِ بِکَ وَ الْغَفْلَةِ عَنْ شَأْنِکَ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا تَغْفُلُ وَ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمُ بِحَقِّکَ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنْ تَحْوِیلِ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا یَا کَرِیمُ.

رَوَی صَاحِبُ الْحَدِیثِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: عَنِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّهُ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ ذَلِکَ کَفَیْتُهُ کُلَّ الَّذِی أَکْفِی عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ وَ صَفَحْتُ لَهُ بِرِضَایَ عَنْهُ وَ جَعَلْتُهُ لِی وَلِیّاً(1).

**[ترجمه]فلاح السائل: امام باقر علیه السلام فرمود: موقع ظهر درهای آسمان گشوده می­شود و بادها می وزند و حوائج بزرگ برآورده می­شود. - . فلاح السائل: 97 -

محمد بن مروان می­گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: اگر حاجتی به خدا داشتی در این وقت از خدا بخواه، یعنی وقت زوال خورشید. - . فلاح السائل: 97 -

اینکه گفته می­شود: وقت ظهر، وقت تضرع به سوی خداست؛ جدم شیخ طوسی در مصباح الکبیر چیزی را نقل کرده است که آن از دعاهایی است پنهانی و از اسرار است. دعا این است: خداوندا، پروردگارا، حمد و ستایش همگی همراه با تفسیر و توضیحش - یا: حمد و ستایش، خواه به صورت اجمال و خواه به صورت تفصیل - برای توست، به همان صورتی که اهل حمد و ستایشت را برای آن آفریده و آن گونه ستایش کردن را به طور کامل به آنان الهام فرمودی - می خواهی که آنگونه ستایشت کنند -. خداوندا، پروردگارا، تو را ستایش می نمایم، همچنانکه ستایشت را مایه خشنودی خود از کسانی قرار دادی که به واسطه ستایشت از آنان خرسند گردیدی، تا بدین وسیله شکر نعمتت را بجا آورند. خداوندا، پروردگارا، تو را ستایش می نمایم، چنان ستایشی که آن را برای خود پسندیده و بر بندگانت واجب نمودی، ستایشی که مورد پسند کسانی باشد که به واسطه هیبت و بیم از تو می هراسند، و کسانی که به واسطه سلطه و غلبه تو، به تو سرافراز گشته اند، از آن بیم دارند، و در نزد کسانی که به آنان انعام نموده ای، به واسطه انعامت مورد سپاس آنان است.

پاک و منزهی تو پروردگار ما، در حالی که در منزلت خود متکبر هستی، چنان مقام و منزلتی که دیده های ببیندگان از نیل به دانش جلال و عظمت تو واژگون، و عقل­ها سرگشته اند و در منازل والایت بلند مرتبه ای، و در نعمت­هایی که در آن قرار داری، پاک و بی آلایشی. ای اهل کبریا و بزرگ­منشی، معبودی بزرگ جز تو وجود ندارد، ما را برای فنا و نابودی آفریدی، و تو برای بقا و پایبندگی هستی، پس تو نابود نمی شوی و ما پایدار نمی مانیم، و تو به ما آگاهی، و ما به تو فریفته شده و از مقام تو غفلت داریم، و تو هیچگاه دچار غفلت نمی گردی، و نه چرت تو را فرا می گیرد و نه خواب. ای سرور من، به حق خویش بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از تغییر نعمت­هایی که در دین و دنیا به من ارزانی داشته ای، در پناه خویش در آور، ای بزرگوار.

صاحب حدیث روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدای متعال فرمود: هر گاه بنده این کلمات را بگوید، تمام اموری را که برای بندگان صالح و شایسته ام کفایت می کنم، برای او نیز عهده دار می شوم. به خشنودی خویش از او در می گذرم و او را ولیّ و دوست خود قرار می دهم.

**[ترجمه]

تذبذبت أی تحرکت

**[ترجمه]در مصباح شیخ - . مصباح الشیخ: 22 - و کفعمی - . بلد الامین: 6، 7 - و ابن الباقی این حدیث روایت شده است. متن حدیث در کفعمی این گونه است: ای محمد، هر کس از امتت رحمت و برکت و رضایت و مهربانی و قبول و ولایت و اجابت مرا را بخواهد، این دعا را بگوید و سپس این دعا را ذکر کرده است. - . بلد الامین: 511،512 - سپس گفته است: هر کس این دعا را بگوید، او را کفایت می­کنم، از هر چیزی که بندگان صالح و سپاس گزار و شکر کننده­ام را کفایت کرده ام. به زودی این روایت در باب «دعاهای پنهانی» با سندش خواهد آمد. - . بحارالانوار 95: 318 -

جوهری گفته است: «دهدهت الحجر فتدهده»، «دحرجته فتدحرج»، یعنی غلطاندن سنگ و گرد گرداندن و در برخی نسخه ها آمده است: «تذبذبت»، یعنی حرکت دادن.

**[ترجمه]

بِالْإِخْلَاصِ وَ سُورَةِ الْجَحْدِ وَ الثَّالِثَةَ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الرَّابِعَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرِ الْبَقَرَةِ وَ فِی الْخَامِسَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی آخِرِ آلِ عِمْرَانَ- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ فِی السَّادِسَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةِ السُّخْرَةِ وَ هِیَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنَ الْأَعْرَافِ إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ (1) وَ فِی السَّابِعَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی الْأَنْعَامِ- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ

وَ خَلَقَهُمْ (2) وَ فِی الثَّامِنَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرِ الْحَشْرِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إِلَی آخِرِهَا فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلْ سَبْعَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ (3).

**[ترجمه]فلاح السائل: مولای ما علی علیه السلام فرمود: نماز زوال، نماز توبه کنندگان است. - . الکافی 3: 444 -

امام باقر علیه السلام فرمود: طلب خیر در هر رکعت از نماز زوال است. - . فلاح السائل: 124 -

این روایت را با اسناد خود از جدم ابوجعفر طوسی با اسنادش از حسین بن سعید در آنچه که در کتاب الصلاه ذکر کرده است، روایت کرده ام. - . فلاح السائل: 124 -

امام صادق علیه السلام فرمود: در دو رکعت اول نماز نافله ظهر، سوره حمد و توحید را بخوان و در سومی توحید و آیة الکرسی، در چهارمی توحید و آخر بقره و در پنجمی توحید و آیه آخر آل عمران، یعنی«ان فی خلق السموات و الارض» و در ششمی توحید و سه آیه از اعراف که به سخره معروفند، یعنی «ان ربکم الله» - . الاعراف/ آیات 56-54 - و در هفتمی توحید و آیاتی از سوره انعام که در آن آمده: «و جعلوا لله شرکاء الجن و خلقهم» - . الانعام/ 103-100 - و در هشتمی توحید و آیه آخر حشر«و لو انزلنا هذا القرآن علی جبل تا آخر آیه» را بخوان؛ و وقتی نماز را تمام کردی هفت مرتبه بگو: {پروردگارا، ای برگرداننده دلها و قلبها، قلبم را بر دینت و دین پیامبرت استوار بدار، و قلبم را بعد از هدایت نلغزان و از طرف خود رحمتی بر من عنایت کن که تو بسیار بخشنده ای و مرا به رحمتت از آتش جهنم رهایی ده.

**[ترجمه]

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِ (1).

**[ترجمه]مصباح الشیخ: گفته است: بعد از اینکه سه تکبیر افتتاح نماز گفته شد، حمد و یک سوره از سوره های طولانی را بخواند. روایت شده که مستحب است در رکعت اولی نافله های ظهر، حمد و توحید و در رکعت دوم حمد و کافرون خوانده شود و در مابقی هر چه که خواستی بخوان. و نیز روایت است، در رکعت سومی توحید و آیة الکرسی و در چهارمی توحید و آخر بقره را بخوان و در پنجمی توحید و آیه آخر آل عمران یعنی «ان فی خلق السموات و الارض... انک لا تخلف المیعاد» و در ششمی توحید و سه آیه از اعراف که به سخره معروفند «ان ربکم الله الذی خلق السموات و الارض... قریب من المحسنین» و در هفتمی توحید و آیاتی از سوره انعام که در آن آمده: «و جعلوا لله شرکاء الجن و خلقهم... و هو اللطیف الخبیر» و در هشتمی توحید و آیه آخر حشر«و لو انزلناه هذا القرآن علی جبل... تا آخر آیه خوانده شود. و نیز روایت است، در تمامی رکعات حمد و سوره قدر و توحید و آیة الکرسی خوانده شود. - . مصباح الشیخ: 26 -

**[ترجمه]

إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ- إِلَّا تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ خَازِنِکَ عَلَی عِلْمِکَ الْهَادِی إِلَیْکَ بِإِذْنِکَ الصَّادِعِ بِأَمْرِکَ عَنْ وَحْیِکَ الْقَائِمِ بِحُجَّتِکَ فِی عِبَادِکَ الدَّاعِی إِلَیْکَ الْمُوَالِی لِأَوْلِیَائِکَ مَعَکَ وَ الْمُعَادِی أَعْدَاءَکَ دُونَکَ السَّالِکِ جُدَدَ الرَّشَادِ إِلَیْکَ الْقَاصِدِ مَنْهَجَ الْحَقِّ نَحْوَکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ وَ أَشْرَفَ وَ أَعْظَمَ وَ أَطْیَبَ وَ أَتَمَّ وَ أَعَمَّ وَ أَزْکَی وَ أَنْمَی وَ أَوْفَی وَ أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ رَسُولٍ مِنْ رُسُلِکَ وَ بِجَمِیعِ مَا صَلَّیْتَ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ وَ مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ ذُنُوبِی بِهِمْ مَغْفُورَةً وَ سَعْیِی بِهِمْ مَشْکُوراً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً وَ رِزْقِی بِهِمْ مَبْسُوطاً وَ انْظُرْ إِلَیَّ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ نَظْرَةً أَسْتَکْمِلُ بِهَا الْکَرَامَةَ عِنْدَکَ ثُمَّ لَا تَصْرِفْهُ عَنِّی أَبَداً بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ تَدْخُلُ فِی نَافِلَةِ الزَّوَالِ (1).

**[ترجمه]فلاح السائل: از آنچه قبل از شروع نافله ظهر گفته می­شود، از جدم ابوجعفر طوسی نقل کردم و آن در مصباح ایشان آمده و این دعا عبارت است از: پروردگارا، تو خدایی نیستی که خودمان ساخته باشیم و پروردگاری نیستی که ذکرت از بین رود. شرکایی نداری که با تو امور جهان را اداره کنند و خدایی پیش از تو نبوده که آن را بپرستیم یا بخوانیم و کسی در خلقت ما تو را یاری کرده تا درباره تو شک کنیم. تو خدای غالبی هستی که شریکی نداری، و تو همیشگی هستی که ملکت همیشه پایدار است. تو اول اولین و آخر آخرین هستی و غالب روز یوم الدین می باشی، همه چیز نابود می­شود و تنها وجه کریم تو باقی خواهد ماند. از کسی متولد نشدی تا در عزتت شریک داشته باشی و کسی از تو متولد نشده تا تو بمیری و او از تو ارث برد. چشم ها تو را نمی بینند و تو را مثل شبحی می­پندارد که اثرش باقی نیست. تو زیاد و کم نمی­شوی، و به این وصف نمی شوی که کجا و چگونه ای. و مکانی نداری، و در خفیّات امور پنهان شده ای، و در عقل ها آشکار شدی، چرا که ما در خلقتت علامات تدبیر را می­بینیم.

تو کسی هستی که از انبیا در مورد تو سؤال شد و تو را به حد و بعض توصیف نکردند، بلکه آیاتی نشان از تو دارد که انکار کنندگان توان رد آن را ندارند؛ چرا که آنچه در آسمان و زمین است ساخته اوست و صانعی است که بر خلق آشکار است و چیزی شبیه او نیست.

شهادت می­دهم که آسمان و زمین و آنچه میان این دوست، آیاتی هستند که نشان از تو دارند و بر و جود تو حجتند و به ربوبیت تو شهادت می­دهند و به برهان قدرتت و بزرگی تدبیرت موسومند. در قلبهای مؤمنین از معرفتت که بدانها انس گیرد مثل وحشت فکر و دلواپسی قرار دادی که بدان معترف است و شاهد است که تو قبلی هستی که قبل از تو نبوده است و بعدی هستی که بعد از تو نخواهد بود. همه در نهایت جز تو به پایان می رسد، منزهی که چرت و خواب آلودگی نداری، منزهی که گذشت زمان تو را تغییر ندهد، منزهی که احوال بر تو منتقل نمی­شود. منزهی که چیزی تو را خسته نکند، منزهی و چیزی تو را از بین نبرد، منزهی تو و من از ستمکاران بودم و اگر مرا نبخشی و رحم نکنی از زیان کاران خواهم بود.

پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست که بنده و رسول و نبی و برگزیده و حبیب و خاصه و امین وحی و و مخزن علم و هدایت کننده به سوی تو و با اذن تو و آشکار کننده وحی بود و با حجتت در مبان مردم برخاسته و به سوی تو فرا می­خواند، دوستدار اولیائت و دشمن دشمنانت بود و سالک راههای هدایت به سوی تو بود و عامدانه در راه تو حرکت می­کرد.

پروردگارا، بر او و آل او درود فرست، درودی برتر، بزرگتر، شریف­تر، عظیم­تر، پاکیزه­تر، کامل­تر، و عام­تر و کامل­تر، پاک­تر و وافرتر و بیشترین درودی که بر پیامبری از پیامبرانت و رسولی از از رسولانت و همه درودی که بر همه پیامبرانت و ملائکه و رسولانت و بندگان صالحت فرستادی، با چنین درودی بر محمد و آلش درود فرست که تو ستوده و بزرگ می­باشی.

خدایا، به خاطر آنها نمازهایم را قبول کن و گناهانم را ببخش و سعی و تلاشم را جزا ده و دعایم را مستجاب کن و روزیم را زیاد کن و با نظری که در آن کرامتت کامل است بر من با روی کرامت نگاه کن و این نظر را هرگز از من برنگردان، ای ارحم الراحمین» و سپس نماز نافله می­خواند.

**[ترجمه]

بطنت فی خفیات الأمور أی اطلع علی بواطنها و نفذ علمه فیها أو أنه أخفی من خفیات الأمور لذوی العقول بما نری علی صیغة المتکلم أو الغیبة علی بناء المجهول بحد أی بالتحدیدات الجسمانیة أو الأعم منها و من العقلانیة و کذا قوله و لا ببعض نفی للأبعاض الخارجیة و العقلیة قبل القبل أی قبل کل ما یعرض له القبلیة بلا قبل أی لیست قبلیته إضافیة لیمکن أن یکون قبله شی ء أو بلا زمان قبل لیکون الزمان موجودا معه أزلا و الأول فی الثانی أظهر بل فی الأول.

انقطعت الغایات دونک أی کل غایة تفرض أزلا و أبدا فهو منقطع عنده و هو موجود قبله و بعده فلا یمکن أن تفرض له غایة أو هو غایة الغایات کما أنه مبدأ المبادی.

الصادع بأمرک أی مظهره و المتکلم به جهارا من غیر تقیة عن وحیک أی کل ما أمرت به من جهة الوحی أظهره کما قال تعالی فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ(1) الموالی أولیاءک معک أی ضم موالاتهم مع موالاتک أو حال کونهم معک و المعادی أعداءک دونک أی عاداهم و لم یعادک أو حال کونهم مباینون منک و قال الجوهری الجدد الأرض الصلب و فی المثل من سلک الجدد أمن العثار و قد مر شرح تلک الفقرات مفصلا فی کتاب التوحید.

**[ترجمه]«یبید»، یعنی می­میرد و نابود می­گردد، و «الدیان»، یعنی قهار و حاکم و حساب کننده و جزا دهنده، «فتکون فی العز مشارکا» چرا که فرزند از نوع، صنف و گروه و در بزرگی و عزت، شبیه و مثل پدر و مادرش است. «فتکون موروثا»، یعنی بمیری و کسی از تو ارث برد و بعد از تو باقی بماند؛ چرا که هر مولودی به وجود می­آید و هر حادثی می­میرد.

«فتقدرک شبحا ماثلا» این جمله به این نکته اشاره دارد که خدا را نمی­توان دید، چرا که با حواس نگاه کننده، صورتی شبیه به آن در ذهن مجسم می­شود و هر کاری کند نمی­تواند صورت حقیقی را در ذهنش مجسم کند؛ چرا که خدا از حدود و اندازه­ها منزه است. و «الماثل» به معنای قائم و مشابه است، و «التعاور» به معنای تناوب است و شاید منظور، هر جهت و هر مکانی باشد و مکان، تأکید آن باشد و در بعضی نسخه ها آمده مکان «ثمَّ بم» یعنی او ماهیتی ندارد که در جواب ماهو بیاید.

«بطنت فی خفیّات الامور»، یعنی از باطن امور مطلع هستی و علمت آن را هم دربر گرفته است. یا او از مخفی­ترین مخفی­ها برای عاقلان است. «بما نری» اگر مجهول خوانده شود، صیغه متکلم یا غایب است. «بحدّ»، یعنی محدویت های جسمانی و یا اعم از آن و عقلانی و «و لاببعض» هم معنایش چنین است و اجزاء خارجی و عقلانی را نفی کرده است. «قبل القبل» یعنی قبل از هر چیزی که منتسب به قبلیت شود. «بلا قبل» یعنی قبلیت او نسبت اضافی نیست که قبل از آن چیزی باشد و لازمانی است که زمان هم با او از ازل وجود نداشته است. اولی در مورد عبارت اولی و دومی ظاهرتر است.

«انقطعت الغایات دونک»، یعنی هر غایت ازلی و ابدی در نزد تو منقطع و تمام می­شود و او، قبل و بعد از هر غایتی وجود دارد و ممکن نیست غایت او تمام شود یا غایت همه غایت هاست همچنان که مبدأ همه مبادی است.

«الصادع بأمرک»، یعنی ظاهر کرده و با صدای بلند و بدون تقیه آن را آشکار کرد. «عن وحیک»، یعنی هر چیزی که از وحی ات امر کردی آن را آشکار نمود، همان گونه که خدا فرمود: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ»، - . حجر/ 94 - {پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن.} «الموالی اولیائک معک»، یعنی آنها را همراه تو دوست داشت، یا وقتی با تو بودند دوست داشت. «المعادی اعدائک دونک»، یعنی دشمن دشمنانت بود و با تو دشمنی نداشت یا وقتی با تو دشمن بودند دشمنشان بود. جوهری گفته است: «الجدد الارض» یعنی زمین سخت و در مثل گفته می­شود: «من سلک الجدد»، یعنی جای ناخوشایند و سخت. شرح این فقرات در کتاب توحید به طور مفصل ذکر شد.

**[ترجمه]

وَ سِتُّ رَکَعَاتٍ بِمَا أَحْبَبْتَ مِنَ الْقُرْآنِ (1).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی خورشید زوال یابد، هشت رکعت نماز بخوان و از این نمازها در دو رکعت، در رکعت اول حمد و توحید و در رکعت دومی حمد و سوره کافرون و شش رکعت را هر چه از قرآن دوست داری بخوان. - . فقه الرضا: 7 -

**[ترجمه]

خَلِیلًا اللَّهُمَّ بِکَ وَ بِهِ وَ بِهِ وَ بِکَ إِلَّا جَعَلْتَنِی مِمَّنْ أَتَوَلَّی مَعَ أَوْلِیَائِهِ وَ أَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِهِ اللَّهُمَّ کَمَا جَعَلْتَنِی فِی دَوْلَتِهِ وَ کَوَّنْتَنِی فِی کَرَّتِهِ وَ أَخْرَجْتَنِی فِی کُورِهِ وَ أَظْهَرْتَنِی فِی دُورِهِ وَ دَعَوْتَنِی إِلَی مِلَّتِهِ وَ جَعَلْتَنِی مِنْ أُمَّتِهِ وَ جُنُودِهِ فَاجْعَلْنِی مِنْ خَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ خَوَاصِّ أَحِبَّائِهِ وَ قَرِّبْنِی إِلَیْهِ مَنْزِلَةً وَ زُلْفَةً فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ اللَّهُمَّ إِنِّی آمَنْتُ بِکَ وَ بِهِ وَ أَجَبْتُ دَاعِیَکَ ابْتِغَاءً لِمَرْضَاتِکَ وَ طَلَباً لِرِضْوَانِکَ وَ أَسْلَمْتُ مَعَ مُحَمَّدٍ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَقْرَرْتُ بِوَلَایَةِ وَلِیِّکَ عَلِیٍّ وَلِیّاً وَ رَضِیتُ بِالْحَسَنِ إِمَاماً وَ بِالْحُسَیْنِ وَصِیّاً وَ بِالْأَئِمَّةِ عُلَمَاءَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمُ الْخِیَرَةِ(1).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: در نماز زوال وقتی روبروی قبله قرار گرفتی بگو: «سبحان الله و بحمده» و آیه «ربنا لا تواخذنا» تا آخر بقره را بخوان. سپس این دعا را بخوان: هر که در آسمان و زمین است او را می­خواند و او هر روز کاری را انجام می­دهد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و روا کردن حاجت مرا در یکی از شأنت مقرر کن و در یکی از آنها حاجت مرا روا کن. حاجتم این است که مرا از آتش جهنم رهایی دهی و با روی کرامت به من بنگری و از من خشنود گردی، ای ارحم الراحمین. خدایا من برای برآورده شدن حاجاتم محمد و آل محمد را پیش می­فرستم و به وسیله آنها به تو تقرب می­جویم و به وسیله آنها رو به سوی تو می­کنم و به وسیله آنها مرا در دنیا و آخرت نزد خودتت وجیه و از مقربین درگاهت قرار ده و به خاطر آنها نمازم را قبول کن و گناهم را ببخش و دعایم را مستجاب کن، چرا که تو غفور و رحیم هستی .

سپس هشت رکعت نماز می­خوانی که آن نماز توبه کنندگان است. این نماز را با یک تکبیر شروع کن و در تکبیرت بگو: الله اکبر را برای تعظیم و تقدیس و تکبیر و اجلال و ترس و بندگی او می­گویم. تو اهل کبریا و عظمت و بزرگی و حمد و ثنا می­باشی و فرزند و خانواده نداری و خدا و معبود و پروردگاری جز تو نیست. تنها و خالق و یکی می­باشی و دوست و فرزندی نداری.

سپس استعاذه کن و بسم الله بگو و هرچه می­توانی قرآن و دعای مخصوص آل محمد علیهم السلام را بخوان که دعا این است: پروردگارا، ازخودت و به حق خودت و حق بنده ای که بین خودت و آفریدگانت سفیر قرار دادی و از نور خلقش کردی و از روحت در آن دمیدی و علمت را در وجود او به ودیعت نهادی و از کتابت به او آموختی و در علم غیبت او را تحت تأثیر قرار دادی و او را حبیب و نبی و خلیل خود نمودی، پروردگارا به حق خودت و به حق او و به حق خودت مرا از کسانی قرار ده که اولیائش را دوست بدارم و از دشمنانش دوری جویم. بار خدایا، همچنان که مرا در تحت حکومت او قرار دادی و در دولت

او به وجود آوردی و در دوران بازگشت او خلق کردی و در دوره او آشکار کردی و به ملت او دعوتم کردی و مرا از امت و لشکریان او قرار دادی، پس مرا از خواص اولیا و دوستدارنش قرار ده و مرا در اعلا علیین از منزلت و رتبه به او نزدیک کن.

پروردگارا، من به تو و به او ایمان آوردم و درخواست کسی که به سویت می­خواند را اجابت کردم تا رضایت و خشنودی تو را جلب کنم و با محمد تسلیم پروردگار جهانیان شدم و به ولایت ولیّ­ات علی علیه السلام اقرار کردم و به امامت حسن و وصایت حسین و عالم بودن ائمه خشنود شدم، پروردگارا بر آنها و ذریه پاک و برگزیده آنها درود فرست. - . فقه الرضا: 63 -

**[ترجمه]

الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ (1).

ذَکَرَ رِوَایَةً فِی الدُّعَاءِ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَیَّاشٍ (2)

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیِ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهَا الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ الزَّوَالِ الرَّکْعَتَانِ الْأَوَّلَتَانِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ أَکْرَمُ مَأْتِیٍّ وَ أَکْرَمُ مَزُورٍ وَ خَیْرُ مَنْ طُلِبَتْ إِلَیْهِ الْحَاجَاتُ وَ أَجْوَدُ مَنْ أَعْطَی وَ أَرْحَمُ مَنِ اسْتُرْحِمَ وَ أَرْأَفُ مَنْ عَفَا وَ أَعَزُّ مَنِ اعْتُمِدَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ بِی إِلَیْکَ فَاقَةٌ وَ لِی إِلَیْکَ حَاجَاتٌ وَ لَکَ عِنْدِی طَلِبَاتٌ مِنْ ذُنُوبٍ أَنَا بِهَا مُرْتَهَنٌ وَ قَدْ أَوْقَرَتْ ظَهْرِی وَ أَوْبَقَتْنِی وَ إِلَّا تَرْحَمْنِی وَ تَغْفِرْ لِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی اعْتَمَدْتُکَ فِیهَا تَائِباً إِلَیْکَ مِنْهَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کُلَّهَا قَدِیمَهَا وَ حَدِیثَهَا سِرَّهَا وَ عَلَانِیَتَهَا وَ خَطَاهَا وَ عَمْدَهَا صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا وَ کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ أَنَا مُذْنِبُهُ مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لَا تُغَادِرُ ذَنْباً وَاحِداً وَ لَا أَکْتَسِبُ بَعْدَهَا مُحَرَّماً أَبَداً وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسِیرَ مِنْ طَاعَتِکَ وَ تَجَاوَزْ لِی عَنِ الْکَثِیرِ مِنْ مَعْصِیَتِکَ یَا عَظِیمُ إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الْعَظِیمَ إِلَّا الْعَظِیمُ- یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ یَا مَنْ هُوَ کُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ لِی فِی شَأْنِکَ شَأْنَ حَاجَتِی وَ حَاجَتِی هِیَ فَکَاکُ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ الْأَمَانُ مِنْ سَخَطِکَ وَ الْفَوْزُ بِرِضْوَانِکَ وَ جَنَّتِکَ (4) وَ صَلِ

ص: 64

عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ بِذَلِکَ عَلَیَّ وَ بِکُلِّ مَا فِیهِ صَلَاحِی وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِکَ السَّاطِعِ فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ وَ اکْتُبْ لِی عِتْقاً مِنَ النَّارِ مَبْتُولًا وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُنِیبِینَ إِلَیْکَ التَّابِعِینَ لِأَمْرِکَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرْتَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُسْتَکْمِلِینَ مَنَاسِکَهُمْ وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَلَاءِ وَ الشَّاکِرِینَ فِی الرَّخَاءِ وَ الْمُطِیعِینَ لِأَمْرِکَ فِیمَا أَمَرْتَهُمْ بِهِ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلَاةَ وَ الْمُؤْتِینَ الزَّکَاةَ وَ الْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ أَضِفْنِی بِأَکْرَمِ کَرَامَتِکَ وَ أَجْزِلْ مِنْ عَطِیَّتِکَ وَ الْفَضِیلَةِ لَدَیْکَ وَ الرَّاحَةِ مِنْکَ وَ الْوَسِیلَةِ إِلَیْکَ وَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَکَ مَا تَکْفِینِی بِهِ کُلَّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ وَ تُظِلُّنِی فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ وَ تُعَظِّمُ نُورِی وَ تُعْطِینِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ تُخَفِّفُ حِسَابِی وَ تَحْشُرُنِی فِی أَفْضَلِ الْوَافِدِینَ إِلَیْکَ مِنَ الْمُتَّقِینَ وَ تُثَبِّتُنِی فِی عِلِّیِّینَ وَ تَجْعَلُنِی مِمَّنْ تَنْظُرُ إِلَیْهِ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ تَتَوَفَّانِی وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ وَ أَلْحِقْنِی بِعِبَادِکَ الصَّالِحِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْلِبْنِی بِذَلِکَ کُلِّهِ مُفْلِحاً مُنْجِحاً قَدْ غَفَرْتَ لِی خَطَایَایَ وَ ذُنُوبِی کُلَّهَا وَ کَفَرْتَ

عَنِّی سَیِّئَاتِی وَ حَطَطْتَ عَنِّی وِزْرِی وَ شَفَعْتَنِی فِی جَمِیعِ حَوَائِجِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَخْلِطْ بِشَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِی وَ لَا بِمَا تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ رِئَاءً وَ لَا سُمْعَةً وَ لَا أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْخَاشِعِینَ لَکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعْطِنِی السَّعَةَ فِی رِزْقِی وَ الصِّحَّةَ فِی جِسْمِی وَ الْقُوَّةَ فِی بَدَنِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ وَ أَعْطِنِی مِنْ رَحْمَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ وَ عَافِیَتِکَ مَا تُسَلِّمُنِی بِهِ مِنْ کُلِّ بَلَاءِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ ارْزُقْنِی الرَّهْبَةَ مِنْکَ وَ الرَّغْبَةَ إِلَیْکَ وَ الْخُشُوعَ لَکَ وَ الْوَقَارَ وَ الْحَیَاءَ مِنْکَ وَ التَّعْظِیمَ لِذِکْرِکَ وَ التَّقْدِیسَ لِمَجْدِکَ أَیَّامَ حَیَاتِی حَتَّی تَتَوَفَّانِی وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ اللَّهُمَّ وَ أَسْأَلُکَ السَّعَةَ وَ الدَّعَةَ وَ الْأَمْنَ وَ الْکِفَایَةَ وَ السَّلَامَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ الْقُنُوعَ وَ الْعِصْمَةَ وَ الْهُدَی وَ الرَّحْمَةَ وَ الْعَافِیَةَ وَ الْیَقِینَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَ الشُّکْرَ وَ الرِّضَا وَ الصَّبْرَ وَ الْعِلْمَ وَ الصِّدْقَ وَ الْبِرَّ وَ التَّقْوَی وَ الْحِلْمَ وَ التَّوَاضُعَ وَ الْیُسْرَ وَ التَّوْفِیقَ.

ص: 65

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اعْمُمْ (1) بِذَلِکَ أَهْلَ بَیْتِی وَ قَرَابَاتِی وَ إِخْوَانِی فِیکَ وَ مَنْ أَحْبَبْتُ وَ أَحَبَّنِی أَوْ وَلَدْتُهُ وَ وَلَدَنِی مِنْ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ أَسْأَلُکَ یَا رَبِّ حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ وَ الصِّدْقَ فِی التَّوَکُّلِ عَلَیْکَ وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ أَنْ تَبْتَلِیَنِی بِبَلِیَّةٍ تَحْمِلُنِی ضَرُورَتُهَا عَلَی التَّغَوُّثِ بِشَیْ ءٍ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ أَنْ أَکُونَ فِی حَالِ عُسْرٍ أَوْ یُسْرٍ أَظُنُّ أَنَّ مَعَاصِیَکَ أَنْجَحُ فِی طَلِبَتِی مِنْ طَاعَتِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ تَکَلُّفِ مَا لَمْ تُقَدِّرْ لِی فِیهِ رِزْقاً وَ مَا قَدَّرْتَ لِی مِنْ رِزْقٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آتِنِی بِهِ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی رحمتک [بِرَحْمَتِکَ] یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُقِیلَنِی عَثْرَتِی وَ تَسْتُرَ عَلَیَّ ذُنُوبِی وَ تَغْفِرَهَا لِی وَ تُقَلِّبَنِی الْیَوْمَ بِقَضَاءِ حَاجَتِی وَ لَا تُعَذِّبَنِی بِقَبِیحٍ کَانَ مِنِّی یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَرُّ یَا کَرِیمُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مِنْ نَفْسِی وَ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ بِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ وَ فَقْرٌ وَ فَاقَةٌ وَ أَنْتَ عَنِّی غَنِیٌّ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْحَمَ فَقْرِی وَ تَسْتَجِیبَ دُعَائِی وَ تَکُفَّ عَنِّی أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی

التَّسْلِیمَةُ الثَّانِیَةُ

اللَّهُمَّ إِلَهَ السَّمَاءِ وَ إِلَهَ الْأَرْضِ وَ فَاطِرَ السَّمَاءِ وَ فَاطِرَ الْأَرْضِ وَ نُورَ السَّمَاءِ وَ نُورَ الْأَرْضِ وَ زَیْنَ السَّمَاءِ وَ زَیْنَ الْأَرْضِ وَ عِمَادَ السَّمَاءِ وَ عِمَادَ الْأَرْضِ وَ بَدِیعَ السَّمَاءِ وَ بَدِیعَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ غَوْثَ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ مُنْتَهَی رَغْبَةِ الْعَابِدِینَ أَنْتَ الْمُفَرِّجُ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ أَنْتَ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ

ص: 66

أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ مُفَرِّجُ الْکَرْبِ وَ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ إِلَهُ الْعَالَمِینَ الْمَنْزُولُ بِهِ کُلُّ حَاجَةٍ یَا عَظِیماً یُرْجَی لِکُلِّ عَظِیمٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ

التَّسْلِیمَةُ الثَّالِثَةُ

یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا حَیُّ یَا حَلِیمُ یَا غَفُورُ یَا سَمِیعُ یَا بَصِیرُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ تَمَّ نُورُ وَجْهِکَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَی مَا تَشَاءُ مِنْ خَلْقِکَ فَإِنَّمَا أَمْرُکَ إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً أَنْ تَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِ (1) صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ

التَّسْلِیمَةُ الرَّابِعَةُ

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلَائِکَةِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْکِ الْجَارِیَةَ فِی اللُّجَجِ الْغَامِرَةِ یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَهَا وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مَارِقٌ وَ الْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زَاهِقٌ وَ اللَّازِمُ لَهُمْ لَاحِقٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْکَهْفِ الْحَصِینِ وَ غِیَاثِ

ص: 67

الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَکِینِ وَ مَلْجَإِ الْهَارِبِینَ وَ مُنْجِی الْخَائِفِینَ وَ عِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاةً کَثِیرَةً تَکُونُ لَهُمْ رِضًی وَ لِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَدَاءً وَ قَضَاءً بِحَوْلٍ مِنْکَ وَ قُوَّةٍ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حَقَّهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ وَ فَرَضْتَ طَاعَتَهُمْ وَ وَلَایَتَهُمْ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اعْمُرْ قَلْبِی بِطَاعَتِکَ وَ لَا تُخْزِنِی بِمَعْصِیَتِکَ وَ ارْزُقْنِی مُوَاسَاةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ مِمَّا وَسِعَتْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مِنْ کُلِّ هَوْلٍ.

ذَکَرَ رِوَایَةً أُخْرَی: فِی الدُّعَاءِ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ رَوَیْتُهَا بِإِسْنَادِی إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِیمَا ذَکَرَهُ قَدَّسَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ رُوحَهُ فِی الْمِصْبَاحِ الْکَبِیرِ وَ قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّکَ تَقُولُ عَقِیبَ التَّسْلِیمَةِ الْأَوَّلَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِعَفْوِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ نَقِمَتِکَ وَ أَعُوذُ بِمَغْفِرَتِکَ مِنْ عَذَابِکَ وَ أَعُوذُ بِرَأْفَتِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ لَا أَبْلُغُ مِدْحَتَکَ وَ لَا الثَّنَاءَ عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ حَیَاتِی زِیَادَةً فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ وَفَاتِی رَاحَةً مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ تَسُدَّ فَاقَتِی بِهُدَاکَ وَ تَوْفِیقِکَ وَ تُقَوِّیَ ضَعْفِی فِی طَاعَتِکَ وَ تَرْزُقَنِی الرَّاحَةَ وَ الْکَرَامَةَ وَ قُرَّةَ الْعَیْنِ وَ اللَّذَّةَ وَ بَرْدَ الْعَیْشِ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ وَ نَفِّسْ عَنِّی الْکُرْبَةَ یَوْمَ الْمَشْهَدِ الْعَظِیمِ وَ ارْحَمْنِی یَوْمَ أَلْقَاکَ فَرْداً هَذِهِ نَفْسِی سِلْمٌ لَکَ وَ أَنَا مُعْتَرِفٌ بِذَنْبِی مُقِرٌّ بِالظُّلْمِ عَلَی نَفْسِی عَارِفٌ بِفَضْلِکَ عَلَیَّ فَبِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَسْأَلُکَ لَمَّا صَفَحْتَ عَنِّی مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی وَ عَصَمْتَنِی فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ

أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ.

ص: 68

وَ تَقُولُ عَقِیبَ الرَّابِعَةِ اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی سَعِیداً فَإِنَّکَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَکَ أُمُّ الْکِتَابِ.

وَ تَقُولُ عَقِیبَ السَّادِسَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ بِکَ اللَّهُمَّ الْغِنَی عَنِّی وَ بِیَ الْفَاقَةُ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ الْغَنِیُّ وَ أَنَا الْفَقِیرُ إِلَیْکَ أَقَلْتَنِی عَثْرَتِی وَ سَتَرْتَ عَلَیَّ ذُنُوبِی فَاقْضِ یَا اللَّهُ حَاجَتِی وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِقَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی وَ تَقُولُ عَقِیبَ الثَّامِنَةِ یَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یَا آخِرَ الْآخِرِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِینَ وَ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِینَ وَ یَا رَازِقَ الْمَسَاکِینِ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ وَ اغْفِرْ لِی جِدِّی وَ هَزْلِی وَ خَطَائِی وَ عَمْدِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ اعْصِمْنِی مِنِ اقْتِرَافِ مِثْلِهِ إِنَّکَ عَلَی مَا تَشَاءُ قَدِیرٌ ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ یَا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَرُّ یَا رَحِیمُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ اقْلِبْنِی بِقَضَاءِ حَاجَتِی مُسْتَجَاباً دُعَائِی مَرْحُوماً صَوْتِی وَ قَدْ کَشَفْتَ أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ عَنِّی (1).

المصباح، للشیخ و الاختیار لابن الباقی مرسلا: مثل الجمع (2)

**[ترجمه]فلاح السائل: از آنچه در تعقیب هر دو رکعت نافله ظهر گفته می­شود این است: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان و ای صاحب جلال و کرامت، از تو خشنودی و بهشتت را می­خواهم و از آتش و غضبت به خودت پناه می­آورم و از آتش به خدا پناه می­برم. این ذکر را با صدای بلند می­خوانی. - . فلاح السائل: 137، 138 -

این روایت را در باب دعا بعد از هر دو رکعت از نافله ظهر ذکر کرده است.

گفته است: ابو احمد بن حسن بن عیاش گفته است: از فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام از پدر بزرگوارش امام حسن بن علی علیهما السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این دعا را در بین دو رکعت اول از نماز زوال می خواند:

{تسلیم اول}

« بارالها، تو بزرگوارترین کسی هستی که به سوی تو آمده شود و زیارت شوی و بهترین کسی هستی که حاجات و نیازمندی ها، از تو طلب شود و با وجودترین و بارحم ترینی، برای عطا و رحم کردن، رئوف ترین کس برای گذشت و تکیه گاه هستی. بارالها، من به سوی تو نیازمند و از تو حوائجم را خواستارم و از تو در نزد من مطالباتی هست و آن گناهانی است که من در گرو آنهایم که پشت مرا سنگین کرده، که اگر مرا نیامرزی و رحم نکنی از زیان کاران خواهم بود. بارالها، اعتمادم به توست که به سوی تو توبه نمایم، پس بر محمد و آل او درود بفرست، گناهانم را بیامرز، از گناهان قدیم و جدید، پنهانی و آشکارا، خطا و یا عمدی، کوچک و بزرگ و هر گناهی که مرتکب شده ام، همه را به طور کامل بیامرز، که حتی یک گناه به گردنم نماند و در آینده هم کار حرامی مرتکب نشوم. بارالها، عبادت و اطاعت اندک مرا قبول نما و از گناهان بزرگ من درگذر، ای خدای بزرگی که گناه بزرگ را جز بزرگ نیامرزد. آن خداوند عظیمی که همه موجودات آسمانها و زمین، همه نیازهای خود را از او مسئلت دارند و هر روز خدای تعالی در کاری است. ای خدایی که هر روز در کاری، بر محمد و آل او درود فرست و شأن و کار مرا و قضاء حاجت مرا از شأن و کار خود قرار بده. حاجت من، آزادی از دوزخ و امن از سخط تو و نیل به رضوان و بهشت توست. بارالها، بر محمد و آل او درود فرست و با این کار و تمام چیزی که صلاح من در آن است، بر من منت گذار.

به حق نوری از تو که تاریکی­ها را روشن کرده است، از تو می­خواهم بر محمد و آل او درود فرستی و بین من و بین آنها در دنیا و آخرت جدایی نیندازی براستی که تو بر هر چیز توانا هستی.

بارالها، مرا از آزادشدگان از آتش قرار ده و در زمره توبه کنندگان و ره آورندگان به سویت، آنانی که پیرو امر تو و خشوع کنندگان به پیشگاهت، آنانی که هرگاه نام تو برده شود، دلهایشان از ترس تو بلرزه آید، آنان که عباداتشان کامل و در برابر بلا صابرند و در هنگام آسایش شکر گذارند و در برابر اوامر تو مطیعند، آنان که نماز را بپا دارند و زکات را اداء و بر تو توکل کنند قرار ده. بارالها، ای کریم، بر من کرامتت را مضاعف گردان، عطا و فضیلتی که نزد تو هست بر من وافر گردان، و از هر راحتی و آسایش و وسیله و منزلتی که نزد تو هست به من عنایت فرما که مرا از هر هول و ترسی کفایت کند و در بهشت جای دهد، مرا به سایه عرش خود سایه ده در آن روزی که سایه ای جز سایه تو نیست. نور و روشنائی مرا بزرگ گردان، نامه عمل مرا به دست راست من بده، حسنات مرا مضاعف کن. مرا از برترین واردین از گروه اهل تقوا بر خودت قرار ده و مرا در جایگاه والایی ساکن گردان. مرا از کسانی قرار ده که به نظر کرم به او نظر نمایی. مرا بمیرانی در حالی که از من راضی و خشنود باشی و مرا به بندگان صالح و شایسته ات ملحق گردان.

بارالها، بر محمد و آلش درود فرست، در همه این موارد و خواسته ها مرا رستگار و ناجح گردان که براستی همه خطاها و گناهان مرا بیامرزی، همه سیئات مرا بپوشانی، هر نوع وزر و وبال مرا بریزی، جمیع حوائج دنیوی مرا در آسانی و عافیت برآوری.

بارالها، بر محمد و آل محمد درود فرست و عملی را از من که موجب تقرب به توست، به ریا و آوازه و تباهی فساد آغشته نکن و مرا از خشوع کنندگان در برابر خودت قرار بده.

بارالها، بر محمد و آلش درود فرست، و به من وسعت در رزق و صحت در جسم و قوت در بدن برای اطاعت و عبادتت عطا فرما. بر من از رحمت و رضوان و عافیت، آن طوری که مرا از هر بلایی در دنیا و آخرت سالم نگه دارد، عطا فرما.

ترس از خودت، میل به سوی تو، خشوع برای تو، وقار و حیاء از تو، بزرگ دانستن ذکر و یاد تو، تنزیه مجدت را در تمام دوره زندگی ام، در حالی که تو از من راضی باشی، روزی من گردان.

بارالها من از تو سعه و گشایش، آزادمنشی، امنیت، کفایت، سلامت، صحت، قناعت، عصمت و محافظت از همه بدی ها، هدایت، رحمت، عفو، عافیت، یقین و آمرزش، شکر، رضا، صبر، علم، صداقت، نیکوکاری، تقوا، حلم، تواضع، آسانی و توفیق را خواستارم.

بارالها، بر محمد و آل او درود فرست و آنچه را از تو خواستم (و دعا کردم) خانواده ام و نزدیکان و برادران دینی ام را در راه تو و هرکس که من او را و او مرا برای تو دوست داریم و هر کس را که سرپرستی می کنم و مرا متولد کرده و همه مردان و زنان مؤمن و مسلمان را بهره­مند کن. بارالها، داشتن حسن ظن به تو و صداقت در توکل بر تو را از تو خواستارم. به تو پناه می­آورم از اینکه مرا به بلائی مبتلا نمایی که به طور ضرورت مرا به چیزی از معصیت تو آلوده کند. به تو پناه می­آورم از تکلف و به سختی افتادن در تحصیل رزقی که تو برای من مقدر کرده و یا مقدر نکرده ای. پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و بر من آسانی و گشایش و عافیت از جانب خودت عنایت فرما، ای مهربان­ترین مهربانان.»

و بگو: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و به عملی وادار که در طاعتت به کار گیرم و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان ای صاحب جلال و کرامت خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه می­برم و از آتش به خدا پناه می­برم. این ذکر را با صدای بلند می­خوانی.

سپس به سجده می­افتی و می­گویی: خدایا من به وسیله بخشش و کرمت و به وسیله محمد بنده و فرستاده ات و به وسیله فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولانت به سویت تقرب می­جویم که بر محمد صلی الله علیه و آله و بر آل او علیهم السلام درود فرستی و از لغزش من درگذری و گناهانم را مستور گردانی و ببخشی و حاجت­های مرا برآوری و مرا به اعمال قبیحم معذب نگردانی. ای اهل تقوا و مغفرت، ای نیکوکار و ای کریم، تو نسبت به من از پدر و مادرم و همه مردم نیکوکارتر هستی. به تو نیازمندم و فقیر و درمانده­ام و تو به من نیازی نداری. خواسته ام از تو این است که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر فقرم رحم کنی و دعایم را مستجاب کنی و در برابر همه بلایا یاور من باشی، چرا که عفو و جود تو مرا فرا می­گیرد.

تسلیم دوم

پروردگارا، ای خدای آسمان و خدای زمین، و آفریننده آسمان و آفریننده زمین و نورآسمان و نور زمین و زینت آسمان و زینت زمین و ستون آسمان و ستون زمین و آفریننده آسمان و زمین و صاحب جلال و کرامت و شنوای ناله کنندگان و فریادرس فریاد خواهان و منتهای رغبت عبادت کنندگان، تو گره گشای گرفتاران و زداینده غم غمزدگان و مهربان­ترین مهربانان و زداینده گرفتاری و اجابت کننده درماندگان و پروردگار جهانیان هستی. هر حاجتی از تو خواسته می­شود و ای بزرگی که هر چیز بزرگی از او خواسته می­شود، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...

و بگو: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدی­ها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر، ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه می­برم و از آتش به خدا پناه می­برم. این ذکر را با صدای بلند می خوانی.

تسلیم سوم

ای بلند مرتبه و ای بزرگ، ای زنده و ای بردبار، ای غفور و ای شنوا و ای بینا، ای تنها و ای یکتا و ای بی نیاز، ای کسی که زاده نشده و کسی را نزاییده است و همتا و نظیری ندارد، ای رحمت گر و ای مهربان، ای نور آسمان­ها و زمین، نور وجهت کامل است. به نور وجهت که با آن آسمانها و زمین را روشن کرده­ای و به حق اسم عظیم اعظمی که اگر با آن خوانده شوی اجابت می­کنی و اگر با آن حاجت خواسته شود، عطا شود و به حق قدرتت که با آن هر چه می­توانی از خلقت بخواهی و امر تو چنان است که اگر چیزی را اراده کنی، فقط به آن می­گویی ایجاد شو و او ایجاد می­شود، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن.

و بگو: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدی­ها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان، ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه می برم و از آتش به خدا پناه می­برم. این ذکر را با صدای بلند می­خوانی.

تسلیم چهارم

خدایا، بر محمّد و خاندان محمد درود فرست، درخت نبوت، جایگاه رسالت، محل آمد و شد فرشتگان، معدن دانش، خانواده وحی. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، کشتی روان در اقیانوس­های عمیق، هرکه به آن توسّل جوید ایمنی یابد و هرکه آن را رها کند غرق شود، پیش افتاده از آنها از دین خارج است و عقب مانده از آنان نابود است و همراه آنان ملحق به حق است. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، پناهگاه محکم، فریادرس بیچارگان درمانده و پناه گریختگان و دستاویز استوار برای چنگ اندازان. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، درودی که برای آنان موجب خشنودی، و برای ما مایه ادا کردن و بجا آوردن حق محمّد و خاندان محمّد باشد، به حق حول و نیرویت ای پروردگار جهانیان. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، آن پاکان و نیکان و خوبان که حقوقشان را بر همه واجب کردی و پیروی و ولایتشان را بر همگان فرض نمودی. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و دلم را با طاعتت آباد کن و به نافرمانی از خود رسوایم مساز. مرا با وسعت رزقی که بر من ارزانی داشته­ای، بر همیاری با آن کس که رزقت را بر او تنگ گرفتی یاری کن. سپاس برای خدا به خاطر تمام نعمت هایی که ارزانی داشته است. از تمامی گناهان از تو طلب مغفرت می­کنم. «ولاحول و لا قوة الا بالله» از هر تر­سی.

ذکر روایتی دیگر: از دعاهایی که باید بعد از هر دو رکعت نماز نافله ظهر خوانده شود، با سند خودم از ابی جعفر طوسی نقل می­کنم. این دعا را در مصباح کبیر نقل کرده و گفته، روایت است: بعد از سلام دو رکعت اول می­گویی: خدایا، من از غضبت به رضایت تو و از عذابت به مغفرتت و از غضبت به رأفتت و از تو به خودت پناه می­برم. نمی­توانم تو را آنچنان که شایسته است و همان طور که خودت را ثنا گفتی مدح و ثنا گویم، از تو می­خواهم بر محمد و آل محمد درود فرستی و حیاتم به گونه­ای باشد که در آن بر کارهای خیر بیفزایم و وفاتم طوری باشد که از مرگ سوء در امان باشم. درماندگیم را با هدایت و توفیقاتت جبران کن و مرا در طاعتت قوی کن و راحت و کرامت و نور چشم و لذت و زندگی راحت بعد از مرگ را بر من روزی کن و گرفتاری را در روز قیامت از من برطرف کن و در روزی که تنها تو را زیارت خواهم کرد، بر من رحم کن.

این جان من برای توست و من به گناهانم و به ظلمی که خودم بر خود کردم معترفم و بر آنچه که بر من فضل داشتی آگاهم. وجه کریمت را از تو خواستارم، همان طور که از گناهان گذشته من گذشتی، در آنچه از عمرم باقی است، مرا از گناهان حفظ کن. بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...

و بگو : پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان، ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه می­برم و از آتش به خدا پناه می­برم. این ذکر را با صدای بلند می­خوانی.

بعد از چهارمی می­گویی: پروردگارا، ای گراداننده قلب­ها و چشم­ها، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا بر دینت و دین نبی­ات استوار بدار و قلبم را بعد از هدایت نلغزان و از طرف خودت رحمتی بر من عطا کن که تو بخشنده­ای و با رحمتت مرا از آتش جهنم حفظ کن، پروردگارا بر محمد وآل محمد درود فرست و مرا سعادتمند کن، چرا که تو هر چه را بخواهی محو می­کنی و هر چه را بخواهی استوار می­گردانی و ام الکتاب نزد توست.

بعد از ششمی می­گویی: خدایا، من به وسیله بخشش و کرمت و به وسیله محمد بنده و فرستاده­ات و به وسیله فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولانت به سویت تقرب می­جویم. پروردگارا، به تو نیازمندم و فقیر و درمانده­ام و تو به من نیازی نداری. از لغزشم گذشتی و گناهانم را پوشاندی. پس حاجتم را روا کن و به خاطر زشتی­هایی که از من می­دانی مرا عذاب نکن، چرا که عفو و جود تو مرا فرا می­گیرد.

و بعد از هشتمی می­گویی: ای اول اولین و ای آخر آخرین، ای صاحب قدرت استوار و ای روزی دهنده فقیران و ای مهربان­ترین مهربانان، بر محمد و آل محمد که پاک و پاکیزه اند درود فرست، و کوشش بیهوده مرا و خطا و عمد و اسرافی که بر خود کردم و هر گناهی که مرتکب شدم را ببخش و مرا از ارتکاب دوباره آن بازدار، چرا که تو بر هر چیز که می­خواهی توانا هستی.

سپس سجده کنان روی زمین می­افتی و می­گویی: ای اهل تقوی و ای اهل مغفرت، ای نیکوکار، تو نسبت به من از پدر و مادر و همه خلایق نیکوکارتری، طوری به من رو کن که دعایم را مستجاب کرده باشی، که تو انواع بلا را از من دفع کرده­ای. - . فلاح السائل: 144-138 -

المصباح: شیخ در این کتاب و ابن الباقی در کتاب الاختیار، حدیث مرسلی مثل تمام آنچه ذکر کردیم آورده اند. - . مصباح المتهجد:34-28 -

**[ترجمه]

کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ أی فی کل یوم و وقت له شأن بدیع و خلق جدید أی یحدث أشخاصا و یجدد أحوالا کما ورد فی الحدیث من شأنه یغفر ذنبا و یفرج کربا و یرفع قوما و یضع آخرین و هو رد لقول الیهود لعنهم الله یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ و قولهم إن الله لا یقضی یوم السبت شیئا و قول الحکماء و المنکرین للبداء کما مر تحقیقه.

مبتولا أی مجزوما مقطوعا لا تزلزل و لا بداء فیه قال الجوهری بتلت الشی ء أبتله بالکسر بتلا إذا أبنته من غیره و منه قولهم طلقتها بتة بتلة و قال الإخبات الخشوع و قال أضفت الرجل و ضیفته إذا أنزلته بک ضیفا و قریته و فی بعض النسخ و أصفنی بالصاد المهملة من أصفیته أی اخترته و یقال أصفیته الود أی أخلصته له ذکره الجوهری.

و قال الوسیلة ما یتقرب به إلی الغیر یقال وسل فلان إلی ربه وسیلة و توسل إلیه بوسیلة إذا تقرب إلیه بعمل ممن تنظر إلیه النظر کنایة عن الرحمة و اللطف و وجه سبحانه ذاته أو توجهه المشتمل علی الکرم و قد یقال وجه الله رضاه کما فی قوله سبحانه وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ (1) قالوا أی رضاه لأن الإنسان إذا رضی عن غیره أقبل بوجهه علیه و إذا کرهه أعرض بوجهه عنه فهو من قبیل إطلاق السبب علی المسبب.

و الفلاح الفوز و النجاة و النجاح الظفر بالحوائج و أنجح الرجل صار ذا نجح و شفعتنی علی بناء التفعیل أی قبلت شفاعتی و الریاء أن یری الناس عمله و السمعة أن یسمعهم بعده و الأشر و البطر بالتحریک فیهما شدة المرح و الفرح و الطغیان و الدعة السکون و الخفض سعة العیش و العصمة أی من المعاصی أو الأعم منها و من شر الأعادی نور السماء أی منورها بنور الوجود و الکمالات و الأنوار الظاهرة و بنور وجهه أی ذاته المنیر أشرقت السماوات و الأرضون بتلک الأنوار.

و بدیع السماء أی مبدعها و الصریخ المغیث و المستصرخ المستغیث و اللجج

ص: 70

جمع اللجة و هی معظم الماء و فی القاموس غمر الماء غمارة کثر و غمره غمرا غطاه و المارق الخارج من الدین و الزاهق الباطل و المضمحل الهالک و المؤاساة بالهمزة و قد یخفف واوا قال الفیروزآبادی آساه بماله مواساة أناله منه و جعله فیه أسوة أو لا یکون ذلک إلا من کفاف فإن کان من فضلة فلیس بمواساة و برد العیش طیبه قال عیش بارد أی هنی ء طیب.

**[ترجمه]جوهری گفته است: «أوقره» یعنی سنگین کرد و گفته است: «اوبقه» یعنی هلاک کرد. «انی اعتمدتک»، یعنی من تو را قصد کردم یا بر تو اتکا کردم، مبنی بر حذف و ایصال - تبدیل واو به تا و ادغام کردن آن - . گفته می­شود: «عمدت الشیء» یعنی قصد کردم و این مثل «تعمّدته» می­باشد و «اعتمدت علی الشیء»، یعنی بر آن تکیه نمودم. «لا تغادر» یعنی ترک نکن. «لا یساله من فی السموات و الارض»، یعنی آنها در ذات و صفات و سایر چیزهایی که برایشان مهم و حیاتی است محتاج او هستند و به آنان کمک می­کند، بنابراین آنها با زبان حال و مقال از او طلب می­کنند.

«کل یوم هو فی شأن»، یعنی در هر روز و وقتی شأنی دارد که چیزی را ایجاد می­کند و می­آفریند؛ یعنی اشخاص را می­آفریند و احوال را تغییر می­دهد، همان طور که در حدیث آمده است: «از جمله شأن خداوند این است که گناهی را می­بخشد و گرفتاری را رفع می­کند و قومی را بالا می­برد و قومی دیگر را پایین می­کشد» و این در رد سخنان یهودیان که خدا لعنتشان کند، می­باشد که گفتند: «دستان خدا بسته است» و نیز گفتند: «خدا در روز شنبه کاری انجام نمی­دهد» و در باره سخنان حکما و منکرینی است که قائل به بداء هستند و قبلا در این باره سخن گفتیم.

«مبتولا» یعنی با عزم قاطعی که نلرزد و در آن بداء نباشد. جوهری گفته است: «بتلت الشیء أبتله» که با کسر خوانده می­شود. ابتلا به معنای این است که چیزی را از چیز دیگر بریده باشی و عبارت «طلقتها بتّة بتلة»، او را کاملا طلاق دادم، به همین معناست. گفته است: «اخبات» به معنای فروتنی و خشوع است و گفته است: «أضفت الرجل و ضیّفته» وقتی به کار می­رود که مهمانی بیاید و تو آن را سکنی دهی. در برخی نسخه­ها «أصفنی» است، یعنی صاد آن بدون نقطه است و «من اصفیته»، یعنی هر که را که برگزیدی و گفته می­شود «أصفیته الودّ»، یعنی او را چون خاصه خودت کردی. جوهری این عبارت­ها را این گونه معنا کرده است.

گفته است: «الوسیله»، چیزی است که با آن به چیز دیگر نزدیک می­شوی. گفته می­شود: فلانی برای رسیدن به پروردگارش وسیله­ای به کار گرفت و برای رسیدن به وسیله­ای توسل جست. اینها در مورد کسی به کار می­رود که به وسیله عملی به خدا رسید. «ممن تنظر إلیه» نظر، کنایه از رحمت و لطف و خود وجه خدای سبحان است، یا اینکه توجه او مشتمل بر کرم است. گاهی گفته می­شود: وجه خدا، رضای اوست همان طور که خدای متعال می­فرماید: «و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله - . بقره/ 272 - »،{و [لی] جز برای طلب خشنودیِ خدا انفاق مکنید.} گفته­اند: یعنی رضایت خدا، چرا که انسان وقتی از کسی خشنود است رو به سوی او می­کند و وقتی از کسی کراهت دارد از او رو برمی­گرداند و این هم از جمله مواردی است که سبب به جای مسبب به کار رفته است.

«الفلاح»، یعنی رستگاری و نجات و «النجاح» موفق شدن در رسیدن به خواسته ها و «أنجح الرجل»،

یعنی فرد موفق شد. «و شفعّتنی» اگر بگوییم به باب تفعیل رفته، به معنای این است که شفاعتم را پذیرفتی. «الریاء»، یعنی مردم عمل او را ببینند. «السمعه»، یعنی کسانی که بعد از او می­آیند بشنوند. «الأشر» و «البطر» که هر دو با حرکت خوانده می­شوند، به معنای شدت شادی و غرور و طغیان است. «الدعه» به معنای سکون و آرامش و «الخفض» به معنای سعه و فراخی در معیشت است. «العصمه» یعنی از گناهان یا اعم از گناهان و شر دشمنان - در امان باشم - .«نور السماء»، یعنی نورانی کننده آن با نور وجود و کمالات و نورهای ظاهری. «بنور وجهه»، یعنی ذات نورانی اش. «أشرقت السموات و الارضون» با آن نورها.

«بدیع السماء»، یعنی آفریننده آن. «الصریخ»، فریادرس و «المستصرخ» یعنی دادخواه و «اللجج» جمع «اللّجه» و آن آب زیاد است. در قاموس آمده است: «غمر الماء غمارة»، یعنی زیاد و «غمره» و «غمراً» یعنی پوشاند. «المارق»، خارج شده از دین. «الزاهق»، باطل. «المضمحل»، نابود شونده و «المؤاساة» که با همزه نوشته می­شود و گاهی با واو بدون همزه می­آید. فیروز آبادی گفته است: «آساه بماله مواساة»: یعنی با مالش کسی را یاری کرد و آن را مایه دلگرمی او قرار داد. یا این که یاری کردن باید از - حدّ کفاف - مال ضروری خود باشد، و اگر کسی از زیادی مالش ببخشد، مواساه محسوب نمی­شود. «برد العیش» یعنی خوشی آن و گفته است: «عیش بارد»، یعنی خوشایند و خوش.

**[ترجمه]

قضاها بعدها و إن تلبس برکعة أتمها ثم صلی الظهر

وَ اسْتَنَدُوا فِی ذَلِکَ بِمُوَثَّقَةِ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ لَهَا نَافِلَةُ رَکْعَتَیْنِ (2)

ص: 72

إِلَّا الْعَصْرَ فَإِنَّهُ یُقَدَّمُ نَافِلَتُهَا فَتَصِیرَانِ قَبْلَهَا وَ هِیَ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ تَمَّتْ بِهِمَا الثَّمَانِی بَعْدَ الظُّهْرِ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَقْضِیَ شَیْئاً مِنَ الصَّلَاةِ مَکْتُوبَةً أَوْ غَیْرَهَا فَلَا تُصَلِّ شَیْئاً حَتَّی تَبْدَأَ فَتُصَلِّیَ قَبْلَ الْفَرِیضَةِ الَّتِی حَضَرَتْ رَکْعَتَیْنِ نَافِلَةً لَهَا ثُمَّ اقْضِ مَا شِئْتَ وَ ابْدَأْ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ بِالْآیَاتِ تَقْرَأُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَبْدَأُ بِالْآیَاتِ قَبْلَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ قَالَ علیه السلام وَقْتُ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ شِرَاکٌ أَوْ نِصْفٌ وَ قَالَ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ الزَّوَالَ مَا بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ قَدَمَانِ فَإِنْ کَانَ قَدْ بَقِیَ مِنَ الزَّوَالِ رَکْعَةٌ وَاحِدَةٌ أَوْ قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ قَدَمَانِ أَتَمَّ الصَّلَاةَ حَتَّی یُصَلِّیَ تَمَامَ الرَّکَعَاتِ وَ إِنْ مَضَی قَدَمَانِ قَبْلَ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَةً بَدَأَ بِالْأُولَی وَ لَمْ یُصَلِّ الزَّوَالَ إِلَّا بَعْدَ ذَلِکَ وَ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ مِنْ نَوَافِلِ الْعَصْرِ مَا بَیْنَ الْأُولَی إِلَی أَنْ یَمْضِیَ أَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ فَإِنْ مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ وَ لَمْ یُصَلِّ مِنَ النَّوَافِلِ شَیْئاً فَلَا یُصَلِّی النَّوَافِلَ وَ إِنْ کَانَ قَدْ صَلَّی رَکْعَةً فَلْیُتِمَّ النَّوَافِلَ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهَا ثُمَّ یُصَلِّی الْعَصْرَ.

وَ قَالَ علیه السلام لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ إِنْ بَقِیَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ صَلَاةِ الزَّوَالِ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ بَعْدَ حُضُورِ الْأُولَی نِصْفُ قَدَمٍ وَ لِلرَّجُلِ إِذَا کَانَ قَدْ صَلَّی مِنْ نَوَافِلِ الْأُولَی شَیْئاً قَبْلَ أَنْ یَحْضُرَ الْعَصْرُ فَلَهُ أَنْ یُتِمَّ نَوَافِلَ الْأُولَی إِلَی أَنْ یَمْضِیَ بَعْدَ حُضُورِ الْعَصْرِ قَدَمٌ وَ قَالَ الْقَدَمُ بَعْدَ حُضُورِ الْعَصْرِ مِثْلُ نِصْفِ قَدَمٍ بَعْدَ حُضُورِ الْأُولَی فِی الْوَقْتِ سَوَاءً.

و لنوضح الخبر لیمکن الاستدلال به فإنه فی غایة التشویش و الاضطراب و قل خبر من أخبار عمار یخلو من ذلک (1)

و لذا لم نعتمد علی أخباره کثیرا.

ص: 73

قوله علیه السلام لکل صلاة مکتوبة أقول یحتمل وجوها الأول أن یکون المراد أن لکل صلاة نافلة تختص بها إلا العصر فإنه اکتفی فیها برکعتین من نافلة الظهر لقربهما منها و هذا مبنی علی أن الثمان الرکعات قبل الظهر لیست بنافلتها بل هی نافلة الوقت و الثمانی التی بعدها نافلة الظهر کما دلت علیه کثیر من الأخبار و قد أومأنا إلیه سابقا و یؤیده أن فی تتمة هذا الخبر فی أکثر النسخ مکان نوافل العصر نوافل الأولی.

الثانی أن یکون المعنی أن کل صلاة بعدها نافلة و إن لم تکن متصلة بها إلا العصر فإنها قبلها و لیس بعدها إلی المغرب نافلة.

الثالث أن کل فریضة لها نافلة متصلة بها قبلها أو بعدها إلا العصر فإنه یجوز الفصل بینها و بین الرکعتین لاختلاف وقتیهما لا سیما علی القول بالمثل و المثلین فی الفریضة خاصة.

الرابع أن یکون المراد أن لکل صلاة نافلة رکعتین قبلها غیر النوافل المرتبة إلا العصر لکن لا یوافقه قول و لا یساعده خبر.

قوله فإذا أردت أن تقضی شیئا هذا أیضا یحتمل وجوها الأول أن یکون المعنی إذا أردت قضاء فریضة أو نافلة فی وقت حاضرة فصل قبل الحاضرة رکعتین نافلة ثم صل الحاضرة و تکفیک هاتان الرکعتان للقضاء أیضا ثم اقض بعد الفریضة ما شئت.

الثانی أن یکون المعنی إذا أردت القضاء فی وقت الفریضة فقدم رکعتین من القضاء لتقوم مقام نافلة الفریضة و أخر عنها سائرها.

الثالث أن یکون المراد بالفریضة التی حضرت صلاة القضاة أی یستحب لکل قضاء نافلة رکعتین (1).

ص: 74

الرابع أن یکون المراد بالقضاء الفعل و یکون المعنی إذا أردت أن تؤدی فریضة أو نافلة أداء کانت أو قضاء فالنافلة لیست لها نافلة و أما الفریضة فیستحب قبلها رکعتان فینبغی تخصیصها بغیر المغرب و العید.

قوله علیه السلام شراک أو نصف المراد طول الشراک أو عرضها فعلی الثانی المراد به أنه ینبغی إیقاعها بعد مضی هذا المقدار من الظل لتحقق دخول الوقت و علی الأول أیضا یحتمل أن یکون لذلک أو للخطبة و بعض الأصحاب فهموا منه التضییق و حملوه علی أن المراد أن وقت الجمعة هذا المقدار و لا یخفی بعده و مخالفته لسائر الأخبار و لما نقل من الأدعیة و السور الطویلة و الخطب المبسوطة و علی تقدیره یکون محمولا علی استحباب التعجیل.

قوله علیه السلام رکعة واحدة أی مقدار رکعة قوله أو قبل أن یمضی قدمان کذا فی أکثر النسخ و الظاهر أن کلمة أو زیدت من النساخ و علی تقدیرها لعل المراد أن الأفضل إذا کان بقی من وقت نافلة الزوال مقدار رکعة الشروع فی النافلة و إن کان مطلق التلبس فی الوقت کافیا فی جواز تقدیم النافلة و لو لم یکن برکعة أیضا و منهم من حمل رکعة واحدة علی حقیقته و قال بین مفهومه و مفهوم قوله قبل أن یصلی رکعة تعارض و منهم من قال الصواب مکان قد بقی قد صلی و لا یخفی ما فیهما و تقدیر المقدار شائع کما قلنا.

قوله علیه السلام من نوافل الأولی أی نوافل العصر کما فی بعض النسخ و إنما عبر عنها بنوافل الأولی لأنها نوافل الظهر کما مر.

قوله نصف قدم أی بعد التلبس برکعة ینبغی أن یأتی بها مخففة ولاء و لا یطولها و لا یفصل بینها کثیرا بالأدعیة و غیرها لئلا یتجاوز عن نصف قدم فتزاحم الفریضة کثیرا و قیل مع عدم التلبس أیضا یجوز أن یفعلها إلی نصف قدم فیکون دونه فی الفضل أو یکون محمولا علی انتظار الجماعة کما فعله الشیخ.

و لا یخفی أن الفقرة الثانیة کالصریحة فی المعنی الأول کما فهمه الشهید ره

ص: 75

علی بعض الوجوه حیث قال فی الذکری بعد إیراد الخبر لعله أراد بحضور الأولی و العصر ما تقدم من الذراع و الذراعین و المثل و المثلین و شبهه و یکون للمتنفل أن یزاحم الظهر و العصر ما بقی من النوافل ما لم یمض القدر المذکور فیمکن أن یحمل لفظ الشی ء علی عمومه فیشمل الرکعة و ما دونها و ما فوقها فیکون فیه بعض مخالفة للتقدیر بالرکعة.

و یمکن حمله علی الرکعة و ما فوقها و یکون مقیدا لها بالقدم و النصف و یجوز أن یرید بحضور الأولی مضی نفس القدمین المذکورین فی الخبر و بحضور العصر الأقدام الأربع و تکون المزاحمة المذکورة مشروطة بأن لا یزید علی نصف قدم فی الظهر بعد القدمین و لا علی قدم فی العصر بعد الأربع و هذا تنبیه حسن لم یذکره المصنفون انتهی.

قوله علیه السلام فی الوقت سواء أقول یحتمل وجهین الأول أن الشمس کل ما انخفضت فی السماء و بعدت عن دائرة نصف النهار ازدادت حرکة ظلها سرعة علی ما ثبت فی محله و صح بالتجربة فالقدم فی وقت العصر بحسب الزمان بقدر نصف قدم فی وقت الظهر تقریبا و المراد هنا علی زمان إیقاع النافلة ولاء و زمانها فی وقت الظهر بقدر نصف قدم و فی وقت العصر بقدر قدم و لعل هذا هو السر فی جعل وقت العصر أربعة أقدام و وقت الظهر قدمین.

الثانی أن نصف قدم بالنسبة إلی فضیلة الظهر کقدم بالنسبة إلی فضیلة العصر لأن وقت العصر ضعف وقت الظهر و النسبة فیهما معا الربع و ما قیل من أن وقت نوافل العصر من الزوال لما کان ضعف وقت نوافل الأولی جعل مقدار توسیع وقتها ضعف مقدار توسیع وقت نوافل الأولی فلا یخفی وهنه لأن ما یخص نافلة العصر أیضا قدمان مع أن وسعة وقت النافلة لا تصلح علة لکثرة المزاحمة فتأمل.

ثم إنه ذکر جماعة من الأصحاب أنه مع التلبس برکعة یتم النافلة مخففا بالاقتصار علی أقل ما یجزی فیها کقراءة الحمد وحدها و الاقتصار علی تسبیحة واحدة

ص: 76

فی الرکوع و السجود حتی قال بعض المتأخرین لو تأدی التخفیف بالصلاة جالسا آثره علی القیام و اعترض بعض المتأخرین علیه بأن النص الذی هو مستند الحکم خال عن هذا القید.

**[ترجمه]علما در وقت نافله ظهر اختلاف دارند. آنچه از اخبار برداشت می­شود و ظاهر­تر و مشهورتر است، این است که وقت نافله ظهر از اول زوال خورشید شروع شده و تا زمانی ادامه می­یابد که اندازه سایه دو قدم شود. نظر شیخ در کتاب­های الجمل و المبسوط و الخلاف این است که زمان آن از زوال خورشید تا زمانی است که اندازه سایه به اندازه خود فرد، یعنی به اندازه­ای شود که نماز ظهر را می­خواند .

نظر ابن ادریس این است که زمان نافله ظهر از زوال خورشید تا زمانی که اندازه سایه هر چیزی به اندازه خودش شود، می­باشد. محقق در کتاب المعتبر و علامه در کتاب التذکره از وی پیروی کرده­اند. محقق در کتاب شرایع، قولی را نقل کرده که زمان نافله، از زمان زوال خورشید تا زمانی است که می­توان نماز واجب - ظهر یا عصر - را خواند. نظر اولی قوی­تر است، یعنی بعد از اینکه اندازه سایه بیشتر از دو قدم شد؛ نمی­توان نماز نافله را قبل از فریضه خواند و مستحب است بعد از نماز واجب آن را خواند و نمی­دانیم در این صورت به عنوان قضا خوانده شود یا به عنوان ادا، ولی بهتر است اصلا گفته نشود به چه عنوانی خوانده می­شود.

شیخ و پیروانش گفته اند: اگر وقت بگذرد و او نماز نافله را شروع نکرده است، اول نماز ظهر را می­خواند سپس قضای نماز نافله را بعد از نماز ظهر می­خواند. و اگر حتی یک رکعت از نماز نافله را خوانده باشد، آن را تمام می­کند و بعد، نماز ظهر را می­خواند و در این نظر به موثقه عمار ساباطی - . التهذیب 1: 213 - از امام صادق علیه السلام تمسک کرده اند که فرمود: هر نماز واجبی دو رکعت نماز نافله دارد، مگر نماز عصر که نماز نافله­اش مقدم بر آن می­شود و قبل از آن خوانده می­شود و این همان دو رکعتی است که با آن هشت رکعت بعد از نماز ظهر تمام می­شود. وقتی خواستی قضای نماز واجب یا نماز دیگری را بخوانی، آن را شروع نکن تا قبل از نماز واجب، دو رکعت نماز نافله ای که به یاد آوردی را بخوانی، سپس قضای هر نمازی که می­خواهی را بخوان. نماز شب را با آیات «ان فی خلق السموات و الارض... انک لا تخلف المیعاد» شروع کن و روز جمعه قبل از دو رکعت پیش از نماز زوال با این آیات شروع کن.

امام صادق علیه السلام فرمود: وقت نماز جمعه، وقتی است که خورشید از وسط آسمان بگذرد. و گفته است: فرد باید نماز نافله ظهر را از هنگام زوال خورشید تا زمانی بخواند که اندازه سایه دو قدم شود و اگر یک رکعت از نماز نافله ظهر باقی باشد، یا قبل از اینکه اندازه سایه دو قدم شود، نماز را تمام می­کند تا تمام رکعت آن را خوانده باشد، ولی اگر دو قدم گذشته باشد و حتی یک رکعت از نماز نافله ظهر را نخوانده باشد؛ اول نماز ظهر را می­خواند و فقط می­تواند نماز نافله را بعد از آن بخواند و برای فرد شایسته است نماز نافله عصر را ما بین نماز ظهر و تا زمانی که اندازه سایه چهار قدم شود بخواند و اگر بیشتر از چهار قدم شد و نماز نافله عصر را نخوانده باشد، نماز نافله را نخواند، ولی اگر حتی یک رکعت از نماز نافله را خوانده باشد، نماز نافله را تمام ­کند و سپس نماز عصر را بخواند.

باز فرمودند: برای فرد شایسته است اگر از نماز نافله او باقی مانده باشد، تا زمانی که از اندازه سایه بعد از رسیدن وقت نماز ظهر، نصف قدم بگذرد؛ نافله اش را بخواند و شایسته است اگر از نافله ظهر چیزی قبل از رسیدن وقت نماز عصر خوانده باشد و چیزی از آن باقی باشد، می­تواند بخواند؛ به شرطی که اندازه سایه بعد از رسیدن وقت نماز عصر یک قدم زیاد شده باشد. گفته است: یک قدم بعد از رسیدن وقت نماز عصر، مثل نصف قدم بعد از رسیدن وقت نماز ظهر، در وقت یکسانند.

باید این روایت را توضیح دهیم تا بتوان به آن استدلال نمود، چرا که این روایت در غایت تشویش و اضطراب است و کمتر روایتی از عمار است که خالی از تشویش و اضطراب باشد و به این دلیل، زیاد به اخبار او اعتماد نمی­کنیم.

سخن حضرت علیه السلام «لکل صلاه مکتوبة»، می­گویم: درباره آن وجوهی محتمل است:

اول: ممکن است منظور این باشد که هر نماز واجبی به غیر از نماز عصر، نافله مخصوص به خود را داشته باشد و در نماز عصر، دو رکعت نافله ظهر کافی است؛ چرا که هر دو به آن نزدیک هستند و این نظر با این مبنا قابل پذیرش است که هشت رکعت قبل از نماز ظهر، نافله نماز ظهر نباشد بلکه نافله این وقت باشند و هشت رکعت بعدی نافله نماز ظهر باشد، همانطور که اخبار زیادی هم این نظر را تأیید می­کنند. قبلا به این مطلب اشاره کردیم و در تتمه این حدیث در برخی نسخه ها به جای نوافل عصر، نوافل الاولی آمده که این مطلب را تایید می­کند .

دوم: ممکن است معنای آن چنین باشد که بعد از هر نمازی، نافله­ای وجود دارد هر چند بدان متصل نباشد، جز نماز عصر که نافله اش قبل از خودش است و بعد از نماز عصر تا هنگام مغرب نافله­ای وجود ندارد.

سوم: برای هر نماز واجبی، نافله­ای وجود دارد که بدان متصل است، چه قبل از نماز و چه بعد از آن، مگر نماز عصر؛ چرا که در آن می­توان بین نماز عصر و نافله اش، با دو رکعت فاصله انداخت، چون که وقت این دو با هم اختلاف دارد و بخصوص اگر مبنای مثل و مثلین را فقط در نماز واجب بپذیریم.

چهارم: ممکن است منظور این باشد که برای هر نمازی دو رکعت نماز نافله، به غیر از نوافل یومیه وجود دارد مگر نماز عصر، ولی کسی این نظر را نگفته و روایتی این نظر را تایید نمی­کند.

سخن حضرت: «فإذا أردت أن تقضی شیئاً» در این قسمت نیز چند وجه محتمل است:

اول: ممکن است معنا این باشد: وقتی قضای نماز واجب یا نافله را در وقت ادای نمازی بخوانی، اول دو رکعت نماز نافله بخوان و سپس آن نماز را بخوان و این دو رکعت می­تواند قضای نماز - نافله - هم باشد؛ سپس بعد از نماز واجب، نمازهای قضا شده را بخوان.

دوم: ممکن است معنا این باشد: وقتی می­خواهی قضای نمازی را در وقت نماز واجب بخوانی، دو رکعت از آن قضا را قبل از نماز واجب بخوان تا به جای نافله آن نماز واجب باشد و سایر نمازها را بعد از نماز واجب بخوان.

سوم: ممکن است منظور نماز واجبی که می­خواند، نماز قضا باشد؛ یعنی مستحب است برای هر نماز قضا شده، دو رکعت نافله خوانده شود.

چهارم: ممکن است منظور از قضا، انجام فعل و معنی این باشد: هر وقت خواستی نماز واجب یا نافله بخوانی، چه قضای آن باشد و چه ادایش، نماز نافله، نافله ای ندارد ولی در نماز واجب مستحب است، قبل از آن دو رکعت نافله خوانده شود. البته در این صورت باید این قاعده را در مورد نماز مغرب و نماز عید تخصیص بزنیم .

سخن حضرت علیه السلام: «شراک أو نصف» منظور طول شراک یا عرض آن است. اگر منظور دومی باشد، معنا این می­باشد که بعد از گذشتن این مقدار از سایه، خواندن نماز بهتر است؛ چرا که در این صورت وقت نماز رسیده و اگر اولی باشد، ممکن است معنای اولی باشد یا اینکه در آن خطبه خوانده شود. بعضی از اصحاب از این عبارت تنگی وقت - نماز جمعه از جمله نمازهایی است که وقت آن مضیقه و تنگ است - را برداشت کرده و گفته اند: وقت نماز جمعه تا این مقدار است که البته بعید است منظور این باشد. این برداشت با اخبار دیگر مخالف است و از طرفی در اخبار آمده: دعاها و سوره ها و خطبه های طولانی در آن خوانده شود. اگر این نظر را بپذیریم، باید بگوییم: زود تمام کردن نماز جمعه مستحب است.

سخن ایشان علیه السلام «رکعة واحدة»، یعنی مقدار رکعت و سخن ایشان: «أو قبل أن یمضی قدمان» در اکثر نسخه ها چنین است. ظاهرا کلمه«أو» را نویسنگان افزوده­اند. اگر این عبارت همین گونه باشد، معنای آن این است: بهتر است وقتی از وقت زوال یک رکعت باقی مانده باشد، نماز نافله شروع شود؛ هر چند که مطلق شروع نماز نافله، هر چند که به اندازه یک رکعت نباشد؛ بر جواز خواندن نماز نافله، قبل از نماز واجب دلالت دارد. گروهی دیگر یک رکعت را بر معنای حقیقی خود حمل کرده و گفته­اند: بین مفهوم «رکعة واحدة» و مفهوم سخن حضرت «قبل ان یصلّی رکعة» تعارض وجود دارد. برخی گفته اند: به جای«قد بقی» باید «قد صلی» باشد که اینها اشکال دارد. بهتر است همان چیزی که مشهور در تقدیر می­گیرند، در تقدیر گرفته شود، همان گونه که گفتیم.

سخن حضرت علیه السلام: «من نوافل الاولی»، یعنی نافله نماز عصر؛ همان گونه که در برخی نسخه ها آمده است. به خاطر این به آنها نوافل الاولی می­گویند که آن نافله نماز ظهر است که در این باره سخن گفته ایم.

سخن حضرت علیه السلام: «نصف قدم»، یعنی بعد از اینکه یک رکعت را شروع کرد آن را کوتاه بخواند و طول ندهد و بین آن، دعا و چیز دیگر نخواند تا اندازه سایه از نصف قدم بیشتر نشود و با وقت نماز واجب خیلی تداخل نکند. گفته شده است: حتی اگر نماز نافله را شروع نکرده باشد، تا زمانی که اندازه سایه از نصف قدم بیشتر نشده باشد، می­توان نماز نافله را خواند، هر چند غیر این - قبلی - از این با فضلیت­تر است. یا اینکه بر انتظار کشیدن نماز جماعت حمل شود، که نظر شیخ همین است.

روشن است که فقره دومی صراحت معنای اول را دارد که شهید - رحمه الله - هم طبق برخی وجوه چنین نظری دارد، همان طور که در کتاب الذکری بعد از ذکر روایت این گونه گفته است: شاید منظور از حضور الاولی و العصر، همان یک یا دو ذراع و مثل و مثلین و شبیه اینها که قبلا ذکر کردیم باشد و کسی که نماز نافله می­خواند می­تواند نافله ظهر و عصر را در یک وقت بخواند و وقت آنها تداخل کند، به شرطی که اندازه سایه از مقداری که ذکر شد زیاد نشود. و نیز ممکن است لفظ بر عمومیت خودش حمل شود تا شامل یک رکعت و یا کمتر یا بیشتر از آن شود، هر چند در این صوررت، نظرات مخالفی در این باره وجود دارد.

ممکن است بر یک رکعت یا بیشتر از یک رکعت حمل کرد، ولی با این شرط که مقید به یک یا نصف قدم شود و می­توان گفت، منظور از «حضور الاولی»، گذشتن خود دو قدم است که در روایت آمده است و منظور از «بحضور العصر»، گذشتن چهار قدم باشد که در این صورت با موارد گفته شده تداخل می­کند. البته مشروط به اینکه در ظهر بعد از دو قدم، بیشتر از نصف قدم و در عصر بعد از چهار قدم، بیشتر از یک قدم زیاد نشود و این نکته خوبی است که مصنفین متذکر آن نشده اند، پایان سخن.

سخن

حضرت علیه السلام: «فی الوقت سواء»، می­گویم: دو وجه در این باره محتمل است: اول، خورشید هر وقت از آسمان پایین بیاید یا از مدار نصف النهار دور شود، حرکت سایه زیادتر از زمانی می­شود که خورشید ثابت در محلش باقی است، که با تجربه هم ثابت شده است و یک قدم در وقت عصر بر حسب زمان، تقریبا به اندازه نصف قدم در وقت ظهر است و منظور در اینجا، زمان خواندن نافله ولاء - نافله زوال - است که زمان آن در وقت ظهر به اندازه نصف قدم و در وقت عصر به اندازه یک قدم است و شاید به این دلیل وقت عصر، چهار قدم و وقت ظهر دو قدم است .

دوم: نصف قدم به نسبت فضلیت ظهر مثل یک قدم نسبت به فضلیت عصر است، چرا که وقت عصر دو برابر وقت ظهر است و نسبت میان این دو، چهار است و آنچه گفته می­شود وقت نوافل ظهر از زوال است، به این دلیل است که وقت نافله عصر دو برابر نافله ظهر است و برای این وقت نماز نافله عصر دو برابر شده تا وسعت آن دو برابر نافله ظهر شود. البته این نظر بسیار ضعیف است، چرا که وقتی که مخصوص نماز نافله عصر است نیز دو قدم می­باشد. از طرفی اگر وقت نافله عصر این قدر وسیع باشد صحیح نیست، چرا که بیش از اندازه تداخل پیش می­آید؛ پس تأمل کن.

سپس گروهی دیگر از علما گفته اند: اگر یک رکعت نماز نافله خوانده باشد نماز نافله را تمام کند و آن را کوتاه بخواند و در آن به مقداری اکتفا کند که نماز صحیح است، مثلا فقط سوره حمد را بخواند و به خواندن یک تسبیح در رکوع و سجود اکتفا کند. حتی برخی متأخرین گفته اند: اگر نشسته خواندن کمتر از ایستاده خواندن طول می­کشد، نشسته بخواند. گروهی دیگر از متأخرین به این نظر اشکال کرده و گفته­اند: نصی که مستند حکم است، این قید را ندارد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]آنچه ما خبر را بر آن حمل کردیم، فی الجمله بر کوتاه خواندن دلالت دارد و اگر آنچه را که از خبر برداشت می­شود به ظاهرترین محمل اکتفا کنیم، بهتر است همان طور که شهید - قدّس سرّه - چنین نکته ای را متذکر شده است .

**[ترجمه]

یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ حَفْصٍ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ عَلِّمْنِی دُعَاءً فَقَالَ فَأَیْنَ أَنْتَ مِنْ دُعَاءِ الْإِلْحَاحِ فَقَالَ لَهُ فَمَا دُعَاءُ الْإِلْحَاحِ فَقَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ رَبَّ السَّبْعِ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الَّذِی بِهِ تَقُومُ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ بِهِ تُحْیِی الْمَوْتَی وَ بِهِ تُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ بِهِ تُفَرِّقُ بَیْنَ الْجَمْعِ وَ تَجْمَعُ بَیْنَ الْمُتَفَرِّقِ وَ بِهِ أَحْصَیْتَ عَدَدَ الْآجَالِ وَ وَزْنَ الْجِبَالِ وَ کَیْلَ الْبِحَارِ أَسْأَلُکَ یَا مَنْ هُوَ کَذَلِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ سَلْ حَاجَتَکَ وَ أَلِحَّ فِی الطَّلَبِ فَإِنَّهُ دُعَاءُ النَّجَاحِ (2).

**[ترجمه]فلاح السائل: دعا بعد از تسلیم دوم که محمد بن مسلم نقل کرده و گفته است: به او - امام باقر یا امام صادق علیهما السلام - گفتم: دعایی به من بیاموز، فرمود: دعای الحاح نمی­خوانی؟ گفتم: دعای الحاح چیست؟ فرمود: «پروردگارا، ای خدای آسمان های هفتگانه و ای خدای زمین های هفتگانه و ای خدای هرچه که در میان آسمان و زمین و هر چه در آنهاست و خدای عرش عظیم و خدای جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و خدای سبع المثانی و القرآن العظیم و خدای محمد خاتم پیامبران، بر محمد و آل محمد درود فرست. به حق اسم اعظمت که آسمان و زمین بدان قائم و پابرجاست و بدان مرده را زنده می­کنی و زنده را می­میرانی، و بدان جمعی را متفرق می­کنی و متفرقی را جمع می­نمایی، و بدان تعداد اجل­ها را می­شماری و وزن کوه­ها و مقدار آب دریا را حساب می­کنی، از تو می­خواهم ای کسی که چنین است، که بر محمد و آل محمد درود فرستی و با من این گونه رفتار کنی...حاجتت را از خدا بخواه و بر آن اصرار کن، چرا که این دعای رستگاری است.» - . فلاح السائل: 192 و 193 -

**[ترجمه]

الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ نَجَّیْتَهُ مِنَ الْغَمِّ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ عَبْدُکَ أَیُّوبُ إِذْ مَسَّهُ الضُّرُّ فَدَعَاکَ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ کَشَفْتَ مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْتَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ یُوسُفُ إِذْ فَرَّقْتَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِهِ وَ إِذْ هُوَ فِی السِّجْنِ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَذْکُرُ حَاجَتَکَ (1)

الدُّعَاءُ بَعْدَ التَّسْلِیمَةِ الرَّابِعَةِ.

**[ترجمه]فلاح السائل: دعایی که بعد از تسلیم - دو رکعت - سوم که جدم ابوجعفر طوسی نقل کرده، این است: پروردگارا، من تو را به همان دعایی که بنده ات ذوالنون خواند، می­خوانم وقتی که با حالت عصبانیت رفت و گمان کرد که ما بر او قادر نیستیم و در ظلمات فریاد زد که خدایی جز تو نیست، منزهی تو و من از ستمکاران بودم، پس دعای او را مستجاب کردی و او از گرفتاری نجات دادی.... و او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را می­خوانم و بنده ات می­باشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو می­خواهم و بنده ات می­باشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. و تو را به همان دعایی که وقتی به ایوب آسیب رسید می­خوانم که گفت: به من آسیب رسیده و تو مهربان­ترین مهربانانی، پس دعای او را اجابت کردی و آسیب وارده بر او را برطرف نمودی و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان مجدداً به وی عطا کردی؛ پس او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را می­خوانم و بنده ات می­باشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو می­خواهم و بنده ات می­باشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و چون او، گرفتاری مرا هم برطرف کنی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. تو را به همان دعایی که یوسف خواند، می­خوانم. با همان دعایی که وقتی بین یوسف و خانواده اش جدایی افکندی و او در زندان بود تو را خواند. پس او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را می­خوانم و بنده ات می­باشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو می­خواهم و بنده ات می­باشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و چون او، گرفتاری مرا هم برطرف کنی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...و حاجتت را می­خواهی.

دعا بعد از تسلیم - دو رکعت - چهارم

**[ترجمه]

لَا تَجْعَلَنِی فِی النَّارِ ثُمَّ تَسْأَلُ مَا بَدَا لَکَ.

**[ترجمه]این دعای گران سنگ و جلیلی است که آن به دو طریق برای ما روایت شده است. در روایتی الفاظش زیاد و در روایتی الفاظش کم است. طریق اول که در کافی - . الکافی 2: 578 - آمده است: سهل بن زیاد گفته است: علی بن نصر در آخر نامه اش از حضرت خواست که دعای جامعی به وی بیاموزد که با خواندن آن از گناهان در امان باشد و جامع خیر دنیا و آخرت باشد. حضرت با خط خود نوشت: ای که زیبایی را آشکار می­کنی و زشتی را می­پوشانی و از من پرده حرمت را برنمی­داری، ای بزرگوار گذشت، ای نیکو درگذرنده، ای فراخ آمرزش، ای که به مهر دو دست را به رحمت گشوده ای، ای صاحب هر راز، ای نهایت هر گلایه، ای بزرگوار چشم پوش، ای بزرگ احسان، ای آغاز کننده هر نعمت پیش از شایستگی آن، ای پروردگار، ای آقا، ای مولا، ای نهایت، ای فریادرس، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و از تو می خواهم که مرا در آتش دوزخ قرار ندهی. سپس بعد از این هر حاجتی داری می­خواهی.

**[ترجمه]

اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ لِهَمٍّ لَا یُفَرِّجُهُ غَیْرُکَ وَ لِرَحْمَةٍ لَا تُنَالُ إِلَّا بِکَ وَ لِکَرْبٍ لَا یَکْشِفُهُ سِوَاکَ وَ لِمَغْفِرَةٍ لَا تُبْلَغُ إِلَّا بِکَ وَ لِحَاجَةٍ لَا یَقْضِیهَا إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ فَکَمَا کَانَ مِنْ شَأْنَکِ إِلْهَامِیَ الدُّعَاءَ فَلْیَکُنْ مِنْ شَأْنَکِ الْإِجَابَةُ فِیمَا دَعَوْتُکَ لَهُ وَ النَّجَاةُ فِیمَا فَزِعْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنْ لَا أَکُنْ أَهْلًا أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَکَ فَإِنَّ رَحْمَتَکَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِی لِأَنَّهَا وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَنَا شَیْ ءٌ فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ یَا إِلَهِی یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ تُوجِبَ لِیَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ تُزَوِّجَنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ بِفَضْلِکَ وَ تُعِیذَنِی مِنَ النَّارِ بِطَوْلِکَ وَ تُجِیرَنِی مِنْ غَضَبِکَ وَ سَخَطِکَ عَلَیَّ وَ تُرْضِیَنِی بِمَا قَسَمْتَ لِی وَ تُبَارِکَ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَنِی وَ تَجْعَلَنِی لِأَنْعُمِکَ مِنَ الشَّاکِرِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِذَلِکَ وَ ارْزُقْنِی حُبَّکَ وَ حُبَّ کُلِّ مَنْ أَحَبَّکَ وَ حُبَّ کُلِّ عَمَلٍ یُقَرِّبُنِی إِلَی حُبِّکَ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالتَّوَکُّلِ عَلَیْکَ وَ التَّفْوِیضِ إِلَیْکَ وَ الرِّضَا بِقَضَائِکَ وَ التَّسْلِیمِ لِأَمْرِکَ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا مِمَّا نُحِبُ (1).

**[ترجمه]روایت جدم ابوجعفرطوسی برای تسلیم چهارم از نافله های عصر - که رحمت خدا بر ایشان باد - دعا را این گونه ذکر کرده است: ای کسی که زیبایی را آشکار می­نمایی و زشتی را می­پوشانی، ای کسی که از گناه مؤ اخذه نمی­کنی و پرده را نمی­دری، ای کسی که عفوی بزرگ داری و خوب گذشت می­کنی، ای کسی که دو دستت را به رحمت گشوده ای، ای کسی که تمام نیاز ها از تو خواسته می­شود، ای کسی که مغفرت تو وسعت دارد، ای کسی که هر گرفتاری را برطرف می­کنی، ای کسی که از لغزش ها می­گذری، ای کسی که با کرامت گذشت می­کنی، ای کسی که بخششی بزرگ داری، ای کسی که قبل از استحقاق، شروع به دادن نعمت ها می­نمایی، ای پروردگار ما و ای آقای ما و مولای ما و نهایت رغبت ما. به حق خودت و به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم المهدی امامان هدایتگر علیهم السلام، بر محمد و آل محمد درود فرست و از تو ای خدا می خواهم که خلقت مرا با آتش زشت نسازی و با من آن کنی که خودت شایسته آنی... و سپس هر حاجتی داری از خدا می­خواهی. - . این دعا با شرح و سندش در فلاح السائل نیست. -

همچنین بگو: خدا حقیقتا پروردگار من است. پروردگارا، هر چیز بزرگی شایسته توست و تو شایسته این امور هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا در برابر آزمایشاتت یاریگر باش. ای کسی که مرا نیک امتحان می­کند، ای کسی از گذشته­های دور مرا بخشده­ای، کسی که هیچ گاه به خاطر چیزی از او بی نیاز نخواهیم بود و ای کسی که در هر چیزی نیاز به اوست. ای کسی که رزق همه چیز را می­دهی، ای کسی که بازگشت همه چیز به سوی توست، بر محمد و آل محمد درود فرست و سرپرستی مرا به عهده گیر و آن را به کسی غیر خودت از بدان خلقت واگذار نکن، همان گونه که مرا آفریدی، مرا تباه نکن.

خدایا تو را برای اندوهی می خوانم که کسی جز تو آن را نگشاید و برای رحمتی که جز به عنایت تو حاصل نگردد و دفع بلایی که کسی جز تو آن را نمی­تواند برطرف کند و برای مغفرتی که جز به لطف تو نمی توان به آن رسید و حاجتی که کسی جز تو برآورده نکند. خدایا، چنان که از شأنت این بوده که دعا را بر من الهام کنی، پس باید ای آقای من، از شأنت این باشد که مرا در آنچه که تو را بدان خواندم اجابت نمایی و مرا از آنچه که از آن به تو پناه آوردم، نجات دهی.

پروردگارا، اگر من شایسته رسیدن به رحمتت نبودم، همانا رحمت تو شایسته است که به من برسد و مرا فرا گیرد، چرا که رحمت تو همه چیز را فرا گرفته و من هم یکی از آن چیزها هستم، پس باید رحمتت مرا هم فرا بگیرد. ای خدای من و ای کریم.

پروردگارا، از تو به حق ذات بزرگوارت می خواهم بر محمّد و اهل بیتش درود فرستی و با فضل و بزرگواریت مرا از آتش جهنم رهایی دهی و وارد بهشت کنی و به ازدواج حورالعین درآوری و با کرمت از آتش حفظ کنی و از غضب و خشمت نسبت به من پناه دهی و از آنچه سهم من کرده ای مرا راضی نمایی و به آنچه به من داده ای برکت دهی و مرا از کسانی قرار دهی که شکر نعمت­هایت را به جا می­آورند.

پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و با این کار بر گردن من منت گذار و دوست داشتن خودت و هرکس که دوستدار توست و دوست داشتن هر عملی که مرا به حب تو نزدیک می­کند، را روزی من کن. با توکل کردن به تو و واگذار کردن امورم به خودت و خشنودی به قضایت و تسلیم شدن به امرت، بر من منت گذار. تا زود رسیدن آنچه که به تأخیر انداخته ای و دیر رسیدن آنچه که به تأخیر انداخته ای را نخواهم. ای مهربان­ترین مهربانان. بر محمد و آل او درود فرست و با من این گونه و آن گونه که دوست داری رفتار کن.1

**[ترجمه]

عنه و سیأتی للدعاء المروی عن الکافی أسانید جمة فی کتاب الدعاء و لا اختصاص لشی ء منها بهذا الموضع.

**[ترجمه]این دعا را شیخ - . فلاح السّائل: 196 و 197 2. مصباح المتهجد: 196 ، 197 -

رحمة الله علیه در تعقیبات این نافله ها ذکر کرده و بقیه هم از وی پیروی کرده اند. از قرائن مشخص می­شود که این دعا مختص این نافله ها نیستند، همان طور که سید مرتضی رضی الله عنه بدان اشاره کرده است. به زودی تمامی اسناد دعایی که از کافی ذکر شد، در کتاب دعا ذکر خواهد شد. این دعا هیچ اختصاصی به این نافله­ها ندارد.

**[ترجمه]

وَ نَحْوِهَا فَعَلَ مِثَالُهُ مِثْلَ فِعْلِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَرَاهُ الْمَلَائِکَةُ فَیُصَلُّونَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصِیَةٍ أَرْخَی اللَّهُ عَلَی مِثَالِهِ سِتْراً لِئَلَّا تَطَّلِعَ الْمَلَائِکَةُ عَلَیْهَا فَهَذَا تَأْوِیلُ یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ. یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ.

أی لم یعجل عقوبة المعصیة فی الدنیا حلما

ص: 84

و کرما لعل العاصی یتوب منها فیسلم من عقابها و الصفح التجاوز عن الذنوب و النجوی الکلام الخفی أن لا تشوه خلقی أی لا تقبح خلقی بالنار.

**[ترجمه]«یا من اظهر الجمیل»، شیخ بهایی قدس سره گفته است: در تأویل این دعا از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه همانند او در عرش وجود دارد. پس وقتی مشغول رکوع و سجود و امثال اینها شود، کسی که مثال اوست هم مثل او این کار را انجام می­دهد و در این هنگام ملائکه ها او را می­بینند و بر او درود می­فرستند و برای او طلب آمرزش می­کنند و وقتی بنده مشغول گناه است، خدا بر روی مثال او پوششی قرار می­دهد تا ملائکه آن را نبینند و این تأویل «یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح» است.

«یا من لم یؤاخذ بالجریرة»، یعنی برای عقوبت کردن برای معصیت در دنیا از روی بردباری و کرم، عجله نمی­کند، چرا که شاید گناهکار از گناهش توبه کند و از عقاب او در امان بماند. «الصفح» یعنی از گناه گذشتن. «النجوی» یعنی سخن آهسته. «أن لا تشوّه خلقی»، یعنی خلقتم را با آتش زشت نکن.

**[ترجمه]

**[ترجمه]العیون: رجاء بن ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام در راه خراسان بود، وقتی سرش را بلند می­کرد - از سجده شکر بعد از نماز ظهر - برخاسته و شش رکعت نماز می­خواند و در هر رکعت، سوره حمد و توحید می­خواند و در هر دو رکعت سلام می­گفت و در رکعت دوم هر دو رکعت، قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت می­گرفت. سپس اذان می­گفت و بعد دو رکعت نماز می­خواند و در رکعت دوم قنوت می­گرفت و وقتی سلام این نماز را می­گفت؛ برمی­خاست و نماز عصر را می­خواند. و وقتی سلام می­گفت، در جایگاه نمازش می­نشست و هر چه دوست داشت؛ خدا را تسبیح و حمد می­گفت و تکبیر و تهلیل می­نمود، سپس یک سجده می­کرد و در آن صد مرتبه «حمداً لله» می­گفت. - . عیون الاخبار الرضا علیه السلام 2: 181 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مشهور است وقت نافله عصر از پایان نماز ظهر تا زمانی است که اندازه شاخص - سایه - به چهار قدم یا دو ذراع برسد. گفته شده است: تا زمانی است که سایه هر چیز دو برابرش شود. گفته شده است: به اندازه زمان نماز واجب است. اولی ظاهرتر است، به این معنایی که در نافله ظهر گفتیم؛ پس اگر این وقت بگذرد، قبل از اینکه او یک رکعت بخواند، اول نماز عصر را می­خواند و سپس قضای نافله را می­خواند و گرنه طبق نظر مشهور، نماز نافله را تمام می­کند - و بعد نماز عصر را می­خواند -. مستند این نظر را دانستی .

سپس بدان، مشهور این است که جایز نیست قبل از زوال آفتاب نافله ظهر و عصر خوانده شود، ولی در برخی روایات آمده که نافله به منزله هدیه است؛ پس هر موقع داده شود قبول می­شود. از طرفی در برخی روایات آمده که هر کدام را که می­خواهی اول و هر کدام را می­خواهی آخر بخوان. در برخی روایات دیگر آمده است: نمازهایی که روز خوانده می­شود، شانزده رکعت است که در هر وقت از روز می­توانی بخوانی؛ اگر خواستی در آغاز روز بخوان و اگر خواستی در وسط روز و اگر خواستی در آخر روز بخوان.

ممکن است بتوان بین این روایت­ها این گونه جمع کرد که اخباری که این کار را جایز می­دانند بر کسی حمل شود که می­داند اگر این نافله­ها را قبل از زوال آفتاب نخواند، نمی­تواند بعدا بخواند و قادر به قضای آن هم نیست، همان طور که شیخ رحمة الله علیه همین کار را کرده است. یا این که اخباری را که خواندن نافله را قبل از زوال آفتاب جایز نمی­دانند، بر افضل بودن این کار حمل کنیم؛ همان طور که در کتاب ذکری به این نکته توجه شده است. این نظر خالی از قوت نیست؛ هر چند کاری که شیخ کرده، موافق احتیاط است. از طرفی برخی اخبار، همین وجهی را که شیخ بر مبنای آن بین این دو گروه از روایت­ها را جمع کرده است، تایید می­کنند. خدا خودش می­داند .

**[ترجمه]

نَبِقاً لَا عَجَمَ لَهُ حُلْواً(1).

**[ترجمه]ارشاد المفید و خرایج: روایت است وقتی امام جواد علیه السلام از نزد مأمون به همراه همسرش ام الفضل بیرون آمد و به مرکز کوفه رسید و هنگام غروب به - محله - دارالمسیّب فرود آمد؛ وارد مسجد شد و در صحن مسجد نخل خرمایی بود که هرگز بار نداده بود. پس حضرت کوزه­ای خواست و در کنار نخل خرما وضو گرفت و برخاست و نماز مغرب را برای مردم خواند. در رکعت اول سوره حمد و سوره نصر و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید را خواند. وقتی سلام نماز را گفت، به آرامی و اندکی نشست و بدون اینکه تعقیب کاملی را بخواند برخاست و سپس نافله­های چهارگانه را خواند و بعد از اینها تعقیبات را خواند و دو سجده شکر بجا آورد. پس چون به نخل رسید، مردم به نخل نگاه کردند و دیدند خرمای نیکی داده است و از آن خوردند؛ حلاوتی داشت که هیچ نقصی در آن نبود. - . این حدیث در گزیده خرایج که چاپ شده، نیست. -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در آخر سجده نماز نافله بعد از نماز مغرب و در شب جمعه این دعا را بگوید - و اگر هر شب بگوید بهتر است - : «پروردگارا، من به حق ذات کریم و اسم عظیمت می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و گناهان بزرگ مرا ببخشی» و هفت بار این دعا را بگوید؛ آن را تمام کند، در حالی که خدا وی را آمرزیده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]مشهور است وقت نافله مغرب بعد از غروب خورشید تا از بین رفتن سرخی طرف مغرب است. ظاهر کتاب المعتبر و کتاب المنتهی این است که علما در این نکته اتفاق نظر دارند. به نظر شهید رحمة الله علیه در کتابهای دروس و ذکری، وقت نافله مغرب به اندازه وقت خود نماز مغرب است. برخی از کسانی که از شهید متأخرند، به این نظر متمایل شده اند. صحیحه ابان بن تغلب - . التهذیب 1: 500 - شاهد و دلیل این نظر است آنجا که گفته است: در مزدلفه پشت سر امام صادق علیه السلام نماز می­خواندم. حضرت نماز مغرب و سپس نماز عشا را خواند و بین آنها رکوع نکرد. - بین این دو نمازی نخواند -. سال بعد دوباره پشت سر حضرت نماز خواندم، وقتی نماز مغرب را خواند؛ برخاست و چهار رکعت نماز نافله خواند، سپس اقامه گفت و نماز عشا را خواند .

چرا که ظاهر حدیث این است که بعد از آمدن به مزدلفه، وقت فضیلت نماز مغرب می­گذرد. این نظر را اخباری که بر استحباب تأخیر نماز عشا دلالت دارند، تأیید می­کند؛ چرا که ظاهر این است بعد از وارد شدن وقت نماز عشا، خواندن نماز نافله جایز نیست چون با نماز عشا تداخل می­کند. خلاصه، ظاهر این است که بعد از رفتن سرخی طرف مغرب، خواندن نافله جایز است. البته در صورتی که با نماز واجب تداخل نکند، به این صورت که نماز واجب را از وقت فضیلتش به تأخیر اندازد، ولی احتیاط این است که نماز نافله، بعد از نماز واجب خوانده شود.

**[ترجمه]

وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ آخِرَ الْحَشْرِ(1).

**[ترجمه]فلاح السائل: حاتم بن فرج گفته است: از امام کاظم علیه السلام درباره چیزهایی که در نافله­ های چهارگانه خوانده می­شود پرسیدم، با خط خودش نوشت: در رکعت اول، سوره توحید و در رکعت دوم، سوره قدر می­خوانی. در دو رکعت آخری، در رکعت اول، چهار آیه از سوره بقره و از وسط سوره آیه «و الهکم اله واحد - . بقره/ 163 - » و سپس پانزده مرتبه سوره توحید را می­خوانی و در رکعت چهارم، آیة الکرسی و آخر سوره بقره و سپس سوره توحید را پانزده مرتبه می­خوانی. - . فلاح السائل: 223 -

روایت دیگری را در مورد آنچه که در دو رکعت اول نافله مغرب خوانده می­شود، ذکر کرده است: شیخ و جدّ سعادتمندم ابوجعفر طوسی رضوان الله علیه گفته است که در رکعت اول نافله مغرب، سوره حمد و سه مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم؛ سوره حمد و سوره قدر خوانده می­شود.

در مورد رکعت سوم و چهارم در حدیثی آمده است که ابوالحسن و امام باقر علیهما السلام در دو رکعت سوم و چهارم نافله مغرب، در رکعت سوم، سوره حمد و اول سوره حدید تا قسمت «علیم بذات الصدور» و در رکعت چهارم؛ سوره حمد و آخر سوره حشر را می­خواندند. - . فلاح السائل: 223 -

مصباح المتهجد و غیر آن: مستحب است در رکعت اول سوره حمد یک بار و سوره توحید سه بار خوانده شود تا سخن حضرت که فرمود: «و من وسط السوره و الهکم اله واحد» تا سخنش: «یعقلون» تا سخنش: روایت است که در رکعت اولی سوره کافرون و در رکعت دومی سوره توحید و در بقیه، هر سوره ای را می­تواند بخواند. روایت است که امام حسن عسکری علیه السلام در رکعت سوم سوره حمد و اول سوره حدید تا این قسمت از سوره «انّه علیم بذات الصدور» و در رکعت چهارم، سوره حمد و آخر سوره حشر را می­خواند. - .

مصباح المجتهد: 70

-

**[ترجمه]

الْبِلَادِ(1).

المتهجد، و الاختیار، مرسلا: مثله (2).

**[ترجمه]فلاح السائل: ذکر دعایی که در آخر سجده نافله­هایی مغرب اضافه می­شود و فضیلت آن: امام صادق علیه السلام فرموده است: هر کس در آخر سجده نافله بعد از نماز مغرب در شب جمعه - و اگر هر شب بگوید بهتر است - هفت بار بگوید: «پروردگارا، من به حق ذات کریم و اسم عظیم و ملک قدیمت از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و گناهان بزرگ مرا ببخشی، چرا که گناه بزرگ را فقط بزرگ می­بخشد.» وقتی آن را بگوید و تمام کند، در حالی است که خدا وی را آمرزیده است. و در روایت دیگری آمده است: این کار برای او معادل شصت حج از دورترین سرزمین­هاست. - . فلاح السائل: 223 مصباح المجتهد: 70 -

در کتابهای المتهجد و الاختیار، روایت مرسلی شبیه این روایت آمده است.2

**[ترجمه]

فِی أَهْلِی وَ مَا لِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ جَمِیعِ مَا خَوَّلْتَنِی وَ رَزَقْتَنِی وَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ وَ مَنْ أَحْدَثْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَعْرِفَةً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اجْعَلْ مَیْلَهُ إِلَیَّ وَ مَحَبَّتَهُ لِی وَ اجْعَلْ مُنْقَلَبَنَا إِلَی خَیْرٍ دَائِمٍ وَ نَعِیمٍ لَا یَزُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَقْصِرْ أَمَلِی عَنْ غَایَةِ أَجَلِی وَ اشْغَلْ قَلْبِی بِالْآخِرَةِ عَنِ الدُّنْیَا وَ أَعِنِّی عَلَی مَا وَظَّفْتَ عَلَیَّ مِنْ طَاعَتِکَ وَ کَلَّفْتَنِیهِ مِنْ رِعَایَةِ حَقِّکَ وَ أَسْأَلُکَ فَوَاتِحَ الْخَیْرِ وَ خَوَاتِمَهُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّرِّ وَ أَنْوَاعِهِ وَ خَفِیِّهِ وَ مُعْلَنِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَقَبَّلْ عَمَلِی وَ ضَاعِفْهُ لِی وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ اجْعَلْنِی لَکَ مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ وَ ادْرَأْ عَنِّی شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (1) وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ.

اللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَرَادَنِی أَوْ أَحَداً مِنْ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ أَهْلِ حُزَانَتِی بِسُوءٍ فَإِنِّی أَدْرَأُ بِکَ فِی نَحْرِهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ وَ أَسْتَعِینُ بِکَ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خُذْهُ عَنِّی مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ وَ امْنَعْنِی مِنْ أَنْ یَصِلَ إِلَیَّ مِنْهُ سُوءٌ أَبَداً بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِی کَنَفِکَ وَ حِفْظِکَ وَ حِرْزِکَ وَ حِیَاطَتِکَ وَ جِوَارِکَ وَ أَمْنِکَ وَ أَمَانِکَ وَ عِیَاذِکَ وَ مَنْعِکَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ امْتَنَعَ عَائِذُکَ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ إِیَّاهُمْ فِی حِفْظِکَ وَ أَمَانِکَ وَ مُدَافَعَتِکَ وَ وَدَائِعِکَ الَّتِی لَا تَضِیعُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ مِنْ شَرِّ السُّلْطَانِ وَ الشَّیْطَانِ إِنَّکَ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْکِیلًا اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ مُنْزِلًا بَأْساً مِنْ بَأْسِکَ أَوْ نَقِمَةً مِنْ نَقِمَتِکَ بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ

ص: 93

أَوْ ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِی دِینِی فِی مَنْعِکَ وَ کَنَفِکَ وَ دِرْعِکَ الْحَصِینَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُشْرِقِ الْحَیِّ الْقَیُّومِ الْبَاقِی الْکَرِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْقُدُّوسِ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُصْلِحَ لِی شَأْنِی کُلَّهُ وَ تُعْطِیَنِی مِنَ الْخَیْرِ کُلِّهِ وَ تَصْرِفَ عَنِّی الشَّرَّ کُلَّهُ وَ تَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی کُلَّهَا وَ تَسْتَجِیبَ لِی دُعَائِی وَ تَمُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ تَطَوُّلًا مِنْکَ وَ تُجِیرَنِی مِنَ النَّارِ وَ تُزَوِّجَنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ ابْدَأْ بِوَالِدَیَّ وَ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ لِنَفْسِی وَ ثَنِّ بِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).

**[ترجمه]فلاح السائل و المتهجد: دعای بعد از دو رکعت اول نافله مغرب:

خداوندا، تو می­بینی و دیده نمی­شوی، و تو در نظر گاه بلند هستی، و بازگشت و آخر کار به سوی توست، و مرگ و زندگی به دست توست، و آخرت و دنیا از برای توست. خداوندا به تو پناه می­آوریم از اینکه خوار و بی یاور شویم و آنچه را نهی فرموده ای به کار گیریم.

خداوندا، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بهشت را از روی رحمتت درخواست دارم، و با قدرتت از آتش دوزخ به تو پناه می­آورم، و به حق عزتت حورالعین را از تو می­خواهم، و اینکه فراخ ترین روزیم را در ایام پیریم، و نیکو ترین اعمالم را به هنگام نزدیک شدن اجلم قرار دهی، و عمرم را در راه طاعت و آنچه که مرا به سوی تو نزدیک می­کند و موجب بهره برداری نزد توست و مرا به پیشگاهت نزدیک می سازد، قرار دهی، و شناختم را در همه احوال و امورم نیکو گردان، و مرا به هیچ یک از آفریدگانت وامگذار، و با بر آوردن تمامی حاجات دنیوی و اخرویم بر من احسان کن، و آنچه را از تو برای خویش درخواست کرده­ام، نخست به پدر و فرزندان و همه برادران مؤمنم و سپس به خودم عطا فرما، به حق رحمتت ای مهربانترین مهربانان. - . مصباح المتهجد: 70 -

سپس دو رکعت بعدی نماز نافله مغرب را می­خوانی و بعد از آنها می­گویی:

پروردگارا، مقدر کردن شب و روز و مقدر کردن خورشید و ماه و مقدر کردن ثروت و فقر و مقدر کردن شکست و یاری و مقدر کردن مرگ و زندگی و مقدر کردن سلامتی و بیماری و مقدر کردن خیر و شر و مقدر کردن بهشت و جهنم و مقدر کردن دنیا و آخرت، همگی به دست توست.

پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و در دین و دنیا و آخرتم و خانواده ام و مالم و فرزندانم و برادرانم و تمام آنچه نصیب و روزی من کرده­ای و به وسیله آن بر من نعمت داده­ای و هرکس از مؤمنین که وی بین من و او رابطه و شناخت ایجاد کرده­ای، برکت ده و میلش را به سوی من و محبتش را برای من قرار ده و دگرگونی ما را به سوی خیر دائم و نعمتی که زوال ندارد، قرار ده.

پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و آرزوهای مرا از نهایت مرگ و أجلم کم کن و قلبم را از دنیا به سوی آخرت مشغول گردان و مرا در انجام تکالیفی که بر من واجب کرده­ای و حقوقی که مرا به رعایت آن تکلیف کرده ای، یاری کن. از تو آغاز و پایان خیر می­خواهم و از شر و انواع آن و آشکار و پنهان آن، به تو پناه می­آورم.

پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و عمل مرا قبول کن و ثواب آن را بر من مضاعف گردان و مرا از جمله کسانی قرار ده که به سوی کارهای خیر می­شتابند و تو را از روی اشتیاق و یا از روی ترس می­خوانند. مرا از از خاشعان در برابر خودت قرار ده. پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و مرا از آتش جهنم رهایی ده و روزی حلالت را بر من وسیع گردان و شر جن و انس و فاسقان عرب و عجم و هر صاحب شری را از من دفع کن .

پروردگارا، هر کس از آفریدگانت یا هر کس از خانواده و فرزندان و برادران و اهل و عیالم که قصد بدی در مورد من دارند، من دفع شر آنها را به تو واگذار می­کنم و از شر او به تو پناه می­آورم و در دفع آن از تو یاری می­خواهم. بر محمد و آل او درود فرست و از پیش رو و پشت سر و چپ و راست و بالا و پایینش، از من شرش را بازدار و نگذار از وی به من بدی رسد. به نام خدا و یاری خدا، بر خدا توکل کردم که هرکس بر خدا توکل کند او کفایتگرش باشد، خدا امرش را به سرانجام می­رساند و بر هر چیز، اندازه ای قرار داده است.

پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و من و خانواده و فرزندان و برادرانم را در حمایت و محافظت و حرز و نگهبانی و کنار و امانت و پناه و منعت قرار ده. کسی که به او پناه داده­ای عزت یافت و ثنایت جلیل است. به پناهگاهت پناهنده شدم. پروردگاری جز تو نیست، پس بر محمد و آل او درود فرست و من و آنها را در حفظ و امان و دفاع و امانتی که از هیچ سوء و بدی و از شر شیطان و سلطان آسیب نبیند، قرار بده که تو از همه سخت گیرتر و از همه در کیفر دادن شدیدتری.

پروردگارا، اگر می­خواهی غضب یا گرفتاری و دشورایت را شب هنگام که آنها در خوابند یا صبح گاهان که آنها به لهو و لعب مشغولند، فرو فرستی، پس بر محمد و آل او درود فرست و من و خانواده و فرزندان و برادرانم را در حمایت و منع و دژ مستحکم خود قرار ده. خدایا از تو به حقِ نور چهره تابناک و زنده و پاینده و کریمت می خواهم و از تو به حق نور چهره بسیار مقدّست که آسمان­ها و زمین را به وسیله آن روشن کردی و تاریکی ها را به وسیله آن برطرف نمودی و به وسیله آن امر پیشینیان و پسینیان را اصلاح نمودی، می خواهم که بر محمّد و خاندانش درود فرستی و همه کارهایم را اصلاح نمایی و از تمام خیر به من عطا کنی و تمام شرها را از من دفع کنی و تمام حوائج مرا برطرف کنی و بهشت را به عنوان بخششی از جانب خودت بر من ارزانی کنی و مرا از آتش جهنم رهایی بخشی و از حورالعین به ازدواج من در بیاوری. در تمام آنچه از تو برای خودم خواستم، اول به پدر و مادر و برادران مؤمن و زنان مؤمن و سپس به خودم عطا کن؛ به وسیله رحمتت ای مهربان­ترین مهربانان.

**[ترجمه]

مقرونا بالخیر و الصلاح ممن یسارع فی الخیرات أی یبادر إلی أبواب المبرات و یدعوک رغبا و رهبا أی راغبا فی الثواب راجیا للإجابة أو فی الطاعة خائفا للعقاب أو المعصیة من الخاشعین أی المخبتین أو الخائفین.

فهو حسبه أی کافیه إن الله بالغ أمره أی یبلغ ما یرید فلا یفوته مراد لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً أی تقدیرا أو مقدارا أو أجلا لا یمکن تغییره أَشَدُّ بَأْساً أی عقوبة من الناس و أَشَدُّ تَنْکِیلًا أی تعذیبا.

**[ترجمه]«إن لک الممات و المحیا»، یعنی شایسته است که تو مقصود از مرگ و زندگی باشی و این دو را خالص برای خودت گردان، همان طور که در دعای توجه ذکر شد. یا تو در آنها تصرف می­کنی و آنها به قدرت تو هستند؛ بنابراین لام متعلق به ملک است. معنای آخری در قسمتی از دعا که می­آید، ظاهرتر است و اراده خداوند را در دنیا تایید می­کند. «یحظی عندک»، یعنی موجب مقام و منزلت من نزد تو شود. «الحظوة» که با کسر و ضم خوانده می­شود، به معنای مقام و منزلت است. در کتاب النهایه گفته است: در حدیث عایشه آمده است: «فایّ من نسائه کان احظی منی»، یعنی که کدام یک از زنان پیامبر بیشتر از من به او نزدیک و خوشایند او بود. گفته می­شود: «حظیت المرء عند زوجها، تحظی حظوة» با ضم و کسر خوانده می­شود و به معنای خوشایند و نزدیک به قلب و دلش و دوست داشتنی ترینش. «یزلف»، یعنی نزدیک می­شود.

«مقادیر اللیل و النهار»، یعنی تقدیراتی که در آن دو رقم می­خورد، یا اندازه گرفتن اموری که در این دو واقع می­شود، یا مقد رکردن مقدار و اندازه آنها از نظر کوتاهی و بلندی. «و مقادیر الشمس و القمر»، یعنی مقدار جرم و حرکت و اموری که مختص آنهاست، مثل کسوف و خسوف و غیره، بقیه هم همین طور است. «مقادیر الدنیا و الاخرة»، یعنی یا تقدیرات یا اندازه آنها به طور مطلق یا به نسبت هر شخص. «و اقتصر أملی»، یعنی چیزی را آرزو نکنم که عمرم قد نمی­دهد، یا چیزی را آرزو نکنم که نمی­دانم عمرم بدان قد می­دهد یا نه، که در این صورت کنایه از ترک کردن آرزوها خواهد بود. این معانی در صورتی است که قائل شویم این فعل به باب افتعال رفته است، چرا که در برخی نسخه­ها به باب تفعیل رفته است.

«فواتح الخیر و خواتمه»، یعنی آغاز و پایان تمام امورم مقرون به خیر و صلاح باشد. «ممن یسارع فی الخیرات»، یعنی به درهای خیر و نیکی شتاب می­کنند. «یدعوک رغبا و رهبا»، یعنی راغب به ثواب و امیدوار به استجبابت یا طاعت و ترسان از عذاب یا گناه. «من الخاشعین»، یعنی فروتنان یا کسانی که از تو می­ترسند .

«فهو حسبه»، یعنی کفایتگر او. «ان الله بالغ امره»، یعنی به آنچه که می­خواهد می­رساند و خواسته اش از بین نمی­رود. «لکل شیء قدرا»، یعنی تقدیر یا مقدار و اجلی که امکان تغییرش نیست. «اشد بأسا»، در عقوبت و عذاب مردم. «اشد تنکیلا»، از نظر عذاب.

**[ترجمه]

أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ: مِثْلَهُ (1).

ثواب الأعمال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن البرقی: مثله (2) معانی الأخبار، عن أبیه عن سعد عن البرقی عن سلیمان بن سماعة عن عمه عاصم عن أبی عبد الله علیه السلام عن أبیه عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (3)

الْعِلَلُ (4)، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ دَارَ الْکَرَامَةِ.

قال الصدوق: ساعة الغفلة ما بین المغرب و العشاء(5).

**[ترجمه]مجالس الصدوق: در این کتاب هم روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، شبیه این روایت ذکر کرده است. - . امالی الصدوق: 331 -

ثواب الاعمال: چنین روایتی از برقی ذکر شده است. - . معانی الاخبار: 265 -

معانی الاخبار: چنین روایتی ذکر شده است. - . ثواب الاعمال: 40 ، 41

-

العلل: چنین روایتی تا سخن حضرت: «دارالکرامه»، ذکر شده است.

صدوق گفته است: ساعت غفلت، ما بین نماز مغرب و نماز عشا است. - . علل الشرایع 2: 31 -

**[ترجمه]

لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا أَنْتَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِیُّ نِعْمَتِی وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی وَ تَعْلَمُ حَاجَتِی فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ لَمَّا قَضَیْتَهَا لِی وَ یَسْأَلُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ حَاجَتَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ مَا سَأَلَ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا تَتْرُکُوا رَکْعَتَیِ الْغَفْلَةِ وَ هُمَا بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ (1).

المتهجد، عن هشام بن سالم: مثله (2)

**[ترجمه]فلاح السائل: با استناد به روایات، از جمله نمازهایی که ما انتخاب کردیم را در نمازهایی بین مغرب و عشا خوانده می­شود، ذکر کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در بین نماز مغرب و عشا دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول آن سوره حمد و آیه «وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِ-باً فَ-ظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّ-لُماتِ أَنْ لا إِل-هَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمِ-ینَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَ-جَّیْناهُ مِنَ الغَمِّ وَکَذ لِکَ نُ-نْجِی المُ-ؤْمِنِ-ین» - . انبیاء / 87 -

{و «ذو النون» را [یاد کن] آن گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم، تا در [دل] تاریکی­ها ندا درداد که: «معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم» و در رکعت دوم سوره حمد و آیه «وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَیَعْلَمُ ما فِی البَرِّ وَالبَحْرِ وَما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ یَعْلَمُها وَلا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الأَرْضِ وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِ-ینٍ» - . انعام / 59 - {کلیدهای غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسی] آن را نمی داند، و آنچه در خشکی و دریاست می داند، و هیچ برگی فرو نمی افتد مگر [اینکه] آن را می داند، و هیچ دانه ای در تاریکیهای زمین، و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتابی روشن [ثبت] است.}

و وقتی قرائت این آیه را تمام کرد دستش را بالا ببرد و بگوید: خدایا، من به حق مفاتیح غیبی که جز تو کسی نمی­داند، می­خواهم که بر محمد و آل او درود فرستی و با من این گونه رفتار کنی...

سپس می­گوید: پروردگارا تو صاحب نعمت من هستی و بر حاجتم قادر می­باشی و نیازم را می­دانی، پس به حق محمد و آل محمد که براو و خاندانش درود باد می خواهم که حاجت مرا بر آورده کنی. و از خدایی که شکوهش عظیم باد حاجتش را می­خواهد و خدا حاجت او را بر آورده می­کند. پیامبر صلی الله و آله و سلم فرمود: دو رکعت نماز غفیله را که ما بین مغرب و عشا خوانده می­شود را ترک نکنید. - . فلاح السائل: 245 -

المتهجد: روایتی از هشام بن سالم شبیه این روایت ذکر شده است. - . مصباح المتهجد: 76 -

**[ترجمه]

کأنه قال أسألک إلا قضیتها لی و من خفف جعل ما زائدة للتأکید و اللام جواب القسم و التقدیر لقضیتها لی قلت قال الزجاج لما استعملت فی موضع إلا فی موضعین الأول فی قوله تعالی إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ و الثانی فی باب القسم تقول سألتک لما فعلت و المعنی إلا فعلت و المعنی ما کان نفس إلا علیها حافظ من الملائکة یحفظ عملها و ما تکسبه من خیر و شر و من قرأ لما بالتخفیف فالمعنی کل نفس لعملها حافظ یحفظها و تکون ما صلة کما فی قوله تعالی فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]شاید با تشدید خواندن «لمّا» ظاهرتر باشد و نیازی به تأویل جمله مثبت به منفی نیست، چرا که معنا چنین است: از تو در جمیع احوال به غیر از وقتی که حاجتم را بر آورده کردی می­خواهم؛ یعنی خواستن از تو را ترک نمی­کنم مگر وقتی که حاجتم را بدهی - تا حاجتم را ندهی از تو درخواست می­کنم -. کفعمی4 گفته است: «لما» با تشدید و بدون تشدید روایت شده است، هرکس آن را با تشدید می­خواند، گو اینکه می­گوید: از تو می­خواهم مگر وقتی که حاجتم را برآورده کنی و هرکس آن را بدون تشدید می­خواند، ما را به عنوان مای زائده و برای تاکید حساب کرده است و لام جواب قسم است و تقدیر آن چنین است «لقضیتها لی». گفتم: زجاج گفته است: «لمّا» در دو جا به معنای الا است: اول در آیه «إن کل نفس لمّا علیها حافظ» و دوم در باب قسم، می­گویی: «سألتک لمّا فعلت» و معنا چنین است: مگر اینکه بدهی، و هیچ کس نیست مگر اینکه نگهبانی از فرشتگان بر او گماشته شده است که عمل و هر خیر و شری که انجام می­دهد را کنترل کند. هرکس لما را بدون تشدید بخواند، معنایش چنین می­شود: هر کس بر عملش نگهبانی دارد که آن را کنترل می­کند و در این صورت «ما» صله است، همان طور که در آیه ذیل آمده است: «فبما رحمة من الله»، - . آل عمران/ 159 - {پس به برکتِ رحمت الهی.}

**[ترجمه]

ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا(1) قَالَ هِیَ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ یُقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ عَشْرِ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آیَةِ السُّخْرَةِ وَ قَوْلِهِ وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (2) وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةُ الْکِتَابِ وَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ آخِرُ سُورَةِ الْبَقَرَةِ مِنْ قَوْلِهِ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ ادْعُ بِمَا شِئْتَ بَعْدَهُمَا قَالَ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَ وَاظَبَ عَلَیْهِ کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ صَلَاةٍ سِتُّمِائَةِ أَلْفِ حَجَّةٍ(3).

وَ رُوِیَ ذَلِکَ فِی طَرِیقٍ آخَرَ وَ فِیهَا زِیَادَةٌ رَوَاهَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْشَلِیِّ: بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ زَادَ فِیهِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ سَلَّمْتَ قُلْتَ- اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ وَلِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ انْشُرْ عَلَیَّ رَحْمَتَکَ وَ أَنْزِلْ عَلَیَّ مِنْ بَرَکَاتِکَ وَ إِنْ کُنْتُ عِنْدَکَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ شَقِیّاً فَاجْعَلْنِی سَعِیداً فَإِنَّکَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَکَ أُمُّ الْکِتَابِ وَ تَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُ اللَّهَ الْحُورَ الْعِینَ (4).

المتهجد، و غیره، مرسلا: مثل الروایة الثانیة مع الدعاء(5)

**[ترجمه]فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده می­شود، نمازی است که در حدیث مرفوعه ای از مولاهایمان علیهم السلام در تفسیر آیه «إن ناشئه اللیل هی اشد وطأ و اقوم قیلا»، - . مزمل/ 6 - { قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است.} آمده است. گفته است: این نماز دو رکعت بعد از نماز مغرب است که در رکعت اولی سوره حمد و ده آیه از اول سوره بقره و آیه سخره و آیه «و الهکم اله واحد» تا آخر آیه «لقوم یعقلون - . بقره/ 163-164 - »

و پانزده مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم، سوره حمد و آیة الکرسی و آخر سوره بقره از آیه «و لله ما فی السموات» تا آخر سوره و پانزده مرتبه سوره توحید خوانده می­شود. سپس بعد از این نماز، برای هر چیز که می­خواهی دعا کن. گفته است: هر کس این نماز را بخواند و بر آن مواظبت کند، بر هر نماز وی ثواب ششصد هزار حج نوشته می­شود. - . فلاح السائل: 226 -

این روایت با طریق دیگری هم روایت شده است و دعایی به متن حدیث اضافه شده است، یعنی مثل این حدیث روایت شده و گفته: وقتی نماز را تمام کردی و سلام نماز را گفتی، بگو: «پروردگارا، ای گرداننده دل­ها و چشم­ها، قلبم را بر دین خود و نبی و ولی­ات استوار کن و قلبم را بعد از اینکه هدایتم کردی نلغزان و از جانب خود به من رحمتی عطا کن که تو بسیار بخشنده ای و با رحمت خودت مرا از آتش جهنم حفظ فرما. پروردگارا، مرا در عمر و زندگی­ام یاری فرما و رحمت خودت را بر من بگستران و از برکات خود بر من فرو فرست و اگر در نزد تو و در ام الکتاب و لوح محفوظت شقی و بدبخت بودم، مرا از خوشبختان و سعادتمندان قرار ده، چرا که تو هر چیز را که بخواهی نابود می­کنی و هر چیز را که بخواهی استوار می­گردانی و ام الکتاب نزد توست.»

و ده مرتبه می­گویی: «از شر آتش به خدا پناه می­برم» و ده مرتبه می­گویی: «از خدا بهشت می­خواهم» و ده مرتبه می­گویی: «از خدا حور العین را خواستارم». - . فلاح السائل: 247 -

در کتاب المتهجد و غیر آن، حدیث مرسلی مثل روایت دومی همراه با این دعا آمده است. - . مصباح المتهجد: 76 و 77 -

**[ترجمه]

ثلاث آیات إلی قوله مِنَ الْمُحْسِنِینَ و هو أشهر و أحوط و الأشهر فی آیة الکرسی إلی الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ و قیل إلی خالِدُونَ.

**[ترجمه]ده آیه از اول سوره بقره، طبق یک احتمال تا سخن خدای متعال: «بما کانوا یکذبون» و طبق یک احتمال دیگر، «و ما یشعرون» است. احتمال اولی ظاهرتر و موافق احتیاط است. آیه سخره اگر منظور از آن یک آیه باشد تا «رب العالمین» است و اگر منظور جنس آن - عمومیت - باشد، سه آیه تا سخن خدای متعال «من المحسنین» خواهد بود و این مشهورتر و موافق احتیاط است. مشهور است آیة الکرسی تا «العلی العظیم» می­باشد و نیز گفته شده است تا «خالدون» است.

**[ترجمه]

فَمَتَی أُصَلِّیهَا قَالَ مَا بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ(1).

**[ترجمه]فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده می­شود، نمازی است که به طرق متعدد برای ما روایت شده است که از جمله این طرق، حدیثی است که از جدم ابوجعفر طوسی1 آمده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز مستحبی به جا آورید هر چند که دو رکعت خفیف باشد، چرا که این دو رکعت شما را وارث بهشت می­گرداند. سؤال شد: ای پیامبر خدا، منظور از نماز خفیف چیست؟ فرمود: نمازی که در آن تنها حمد خوانده شود، سؤال شد: ای رسول خدا، این نماز را چه زمانی بخوانیم؟ فرمود: ما بین نماز مغرب و نماز عشا - . فلاح السائل: 248 1. مراجعه شود به: التهذیب: ج 1، ص 205 - .

**[ترجمه]

بل ببعضها فقد و لعل الأحوط ترک ما لا یفی الوقت بها و إن کان الأقوی جواز إیقاعها و الله یعلم.

ص: 102

**[ترجمه]ظاهرا این نماز، نافله مغرب است که بر خواندن دو رکعت از آن بیشتر تاکید شده است؛ همان طور که گذشت و اکتفا کردن به خواندن سوره حمد تنها در نمازهای نافله جایز است، به خصوص زمانی که وقت تنگ است، بلکه ممکن است برای برخی از نافله های قبلی نیز همان کیفیت مستحبی نافله مغرب باشد. این اخبار از جمله مواردی است که جواز خواندن نافله را بعد از وارد شدن وقت نماز عشا، تأیید می­کند؛ چرا که برای خواندن تمام این نمازها وقت کافی نیست، بلکه برای برخی از آنها وقت هست. شاید احتیاط ترک نمازهایی باشد که وقت برای خواندن آن نیست، هر چند نظر قوی­تر این است که خواندن اینها بعد از وارد شدن وقت نماز عشا جایز است. و خداست که می­داند.

**[ترجمه]

کَانَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ سُمِعَ صُرَاخٌ وَ قِیلَ فُلَانٌ قَدْ مَاتَ اللَّیْلَةَ.

عُدَّةُ الدَّاعِی،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ بِعِزَّتِکَ الْجَبَابِرَةَ مِنْ خَلْقِکَ.

**[ترجمه]المجتنی: فردی از همسایه­اش که او را اذیت می کرد به امام حسن علیه السلام شکایت کرد، امام علیه السلام به او فرمود: وقتی نماز مغرب را خواندی، دو رکعت نماز بخوان و سپس بگو: ای کسی که شدید نیرنگ می­زنی و ای شکست ناپذیری که به عزتت تمام آنچه را که خلق کرده­ای، ذلیل کرده­ای، شر فلانی را هر طور که می­دانی از سرم کم کن .

گفته است: این فرد این کار را کرد و در نیمه شب فریادی را شنید؛ و گفته شد: فلانی امشب فوت کرد.

عدة الداعی: مثل همین روایت نقل شده است؛ فقط در آن آمده است «به عزتت، گردن کشان از خلایقت را».

**[ترجمه]

**[ترجمه]جزری گفته است: محال با کسر به معنای فریب و نیرنگ است. گفته شده است: به معنای مکر است و گفته شده است: به معنای قوّت و شدّت است. میم کلمه «محال»، اصلی است، نه زائد .

**[ترجمه]

یکون الغرض النهی فیرجع إلی الأول أو معناه فیحمل علی کمال الإیمان و علی التقادیر فیه إیماء إلی أن مقتضی الإیمان بالله و ما وعد الله من الثواب علی الطاعات لا سیما صلاة اللیل عدم ترکها للکسل أو الأعذار القلیلة.

ثم إن ظاهر هذه الأخبار أفضلیة الجلوس فی الوتیرة بل تعینه و بعض الأخبار یدل علی کون القیام فیهما أفضل. کَرِوَایَةِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ کَانَ أَبِی یُصَلِّیهِمَا وَ هُوَ قَاعِدٌ وَ أَنَا أُصَلِّیهِمَا وَ أَنَا قَائِمٌ. و ظاهره أن الباقر علیه السلام کان یصلیهما جالسا لکونه بادنا یشق علیه القیام. وَ کَرِوَایَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ(2) عَنْهُ علیه السلام حَیْثُ قَالَ: وَ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ تَقْرَأُ فِیهِمَا مِائَةَ آیَةٍ قَائِماً أَوْ قَاعِداً وَ الْقِیَامُ أَفْضَلُ.

و لا یبعد القول بأفضلیة القیام و إن کان القعود أشهر.

و المشهور فی وقتها أنه یمتد بامتداد وقت العشاء و ادعی فی المعتبر و المنتهی علیه الإجماع و ذکر الشیخان و أتباعهما أنه ینبغی أن یجعلها خاتمة نوافله و مستنده غیر معلوم.

**[ترجمه]از این روایت وجه جمع بین اخبار مختلف فهمیده می­شود، چرا که در برخی از اخبار، نماز وتیره از جمله مستحبات شمرده شده و در برخی از اخبار از جمله مستحبات شمرده نشده است. سخن حضرت: «فلا یبیتنّ»، یا نهی است یا نفی، اگر نهی باشد؛ نظیر تشریع و صدور احکام با کلماتی چون «یا ایها الذین آمنوا» است، چرا که مردم از این نماز منتفع می­شوند. بنابراین بر این نکته دلالت نمی­کند که نخواندن وتر با ایمان منافات دارد. اگر منظور نفی باشد، مقصود از آن نهی خواهد بود؛ بنابراین معنایش مثل اولی می­شود و بر کمال ایمان حمل می­شود. در هر دو صورت، اشاره به این است که مقتضای ایمان به خدا و ایمان به وعده­هایی که از ثواب بر عبادات مخصوصا نماز شب داده، ترک نکردن این نماز به خاطر تنبلی و یا بهانه­های کوچک است.

ظاهر این روایات، افضل بودن نشستن در نماز وتیره یا تعیّن نشستن در آن است و در برخی اخبار ما آمده که ایستاده خواندن این دو رکعت افضل است، مثل روایت حرث نضری - . الکافی 3: 446 -

از امام صادق علیه السلام که فرمود: پدرم دو رکعت بعد از نماز عشا را به صورت نشسته می­خواند و من این دو رکعت را به صورت ایستاده می­خوانم. ظاهر حدیث این است که امام باقر علیه السلام این دو رکعت را به خاطر اینکه تنومند بود و ایستادن بر وی سخت بود، نشسته می­خواند. روایت دیگری که دلالت می­کند ایستاده خواندن این رکعت افضل است، روایت سلیمان بن خالد از امام صادق علیه است که فرمود: در دو رکعت نماز نافله عشا، صد آیه به صورت ایستاده و نشسته خوانده می­شود که ایستاده خواندن، افضل است. قول به افضل بودن ایستاده خواندن این دو رکعت بعید نیست، هر چند که نشسته خواندن مشهورتر است.

در مورد وقت این نماز، مشهور است که وقتش به امتداد وقت نماز عشا کشیده می­شود. در کتاب المنتهی و کتاب المعتبر بر این مطلب ادعای اجماع شده است. شیخان [شیخ مفید و شیخ طوسی] و پیروانشان گفته­اند که شایسته است نماز وتیره را خاتمه نمازهای نافله­اش قرار دهد. مستند این نظر معلوم نیست.

**[ترجمه]

کُلُّ مَا رَوَیْتُهُ قَبْلَ دَفْنِ کُتُبِی وَ بَعْدَهَا فَقَدْ أَجَزْتُهُ لَکُمَا قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ حَدَّثَنِی هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَتْرُکُوا رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّهَا مَجْلَبَةٌ لِلرِّزْقِ وَ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَنْ لَا تَرَاهُ الْعُیُونُ وَ لَا تُخَالِطُهُ الظُّنُونُ وَ لَا

یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ یَا مَنْ لَا تُغَیِّرُهُ الدُّهُورُ وَ لَا تُبْلِیهِ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیلُهُ الْأُمُورُ یَا مَنْ لَا یَذُوقُ الْمَوْتَ وَ لَا یَخَافُ الْفَوْتَ یَا مَنْ لَا تَضُرُّهُ الذُّنُوبُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی مَا لَا یَنْقُصُکَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَضُرُّکَ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ وَ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّاهَا بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(1).

المتهجد، و غیره،: یستحب أن یصلی رکعتین بعد العشاء الآخرة و ذکر مثله (2).

**[ترجمه]فلاح السائل: عبد الرحمن ابن کثیر گفته است: به امام صادق علیه السلام از گرفتاری که به من رسیده بود شکوه کردم. فرمود: ای عبدالرحمن! وقتی نماز عشا را خواندی، دو رکعت نماز بخوان، سپس گونه راست خود را بر زمین بگذار و بگو: ای ذلیل کننده هر گردنکش و عزیز کننده هر ذلیل، به حق خودت سوگندت می­دهم، مرا به مقصودم برسان. گفت: این ذکر را فقط سه شب گفتم و گرفتاریم برطرف شد. - . فلاح السائل: 257 -

نمازی برای طلب رزق: محمد بن حاتم و جعفر بن عبدالله محمدی گفته­اند: محمد بن ابی عمیر به ما گفت: تمام آنچه را که قبل و بعد از دفن کتاب­هایم روایت کردم، به شما اجازه می­دهم روایت کنید. ابن ابی عمیر گفته است: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام برای من روایت کرده که حضرت فرمود: هیچ گاه خواندن دو رکعت بعد از نماز مغرب را ترک نکن، چرا که این نماز روزی را جلب می­کند. در این نماز در رکعت اول، حمد و آیة الکرسی و «قل یا ایها الکافرون» و در رکعت دوم، حمد و سیزده مرتبه «قل هو الله احد» خوانده می­شود. وقتی سلام نماز را خواندی، دستانت را بلند کن و بگو: پروردگارا، من از تو می­خواهم، ای کسی که چشم­ها او را نمی­بینند و ظن­ها با او در نیامیزند و وصف کنندگان نمی­توانند وصفش کنند. ای کسی که گذشت روزگار او را تغیییر ندهد و زمان ها او را فرسوده نکنند و امور او را تغییر ندهد، ای کسی که طعم مرگ را نچشد و از نابودی هراسش نباشد و ای کسی که گناهان بر او صدمه نزند و گذشت و بخشش از او چیزی نکاهد؛ بر محمد و آل او درود فرست و به من عطا کن آنچه را که از تو نمی­کاهد و ببخش آنچه را که به تو آسیبی نمی­زند و با من چنین و چنان کن. سپس حاجتت را از خدا بخواه.

گفته است: هر کس این نماز را بخواند، خداوند خانه­ای در بهشت برای او می­سازد. - . فلاح السائل : 258 -

المتهجد و غیر آن: مستحب است بعد از عشا دو رکعت نماز خوانده شود... و چنین روایتی را ذکر کرده است.

**[ترجمه]

بِیَدِهِ الْمُلْکُ (1).

**[ترجمه]المتهجد و الاختیار: از جمله نمازهای مستحبی که بعد از نماز عشا خوانده می­شود، نمازی است چهار رکعتی که در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: در رکعت اول این نماز، سوره حمد و سوره توحید و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید و در رکعت سوم سوره حمد و سوره سجده و در رکعت چهارم، سوره حمد و سوره ملک خوانده می­شود. - . مصباح المتهجد: 85 -

**[ترجمه]

وَ الْخَیْرُ وَ الْفَضْلُ وَ السَّعَةُ وَ الْحَوْلُ وَ الْقُوَّةُ وَ الْقُدْرَةُ وَ الْفَتْقُ وَ الرَّتْقُ وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَ الظُّلُمَاتُ وَ النُّورُ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ وَ الْخَلْقُ جَمِیعاً وَ الْأَمْرُ کُلُّهُ وَ مَا سَمَّیْتُ وَ مَا لَمْ أُسَمِّ وَ مَا عَلِمْتُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ وَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ النَّهَارَ(1)

وَ جَاءَ بِاللَّیْلِ وَ نَحْنُ فِی نِعْمَةٍ مِنْهُ وَ عَافِیَةٍ وَ فَضْلٍ عَظِیمٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ ما سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِ وَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ اللَّهُمَّ بِکَ نُمْسِی وَ بِکَ نُصْبِحُ وَ بِکَ نَحْیَا وَ بِکَ نَمُوتُ وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ أَذِلَّ أَوْ أُذِلَ (2)

أَوْ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضِلَّ أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَجْهَلَ أَوْ یُجْهَلَ عَلَیَّ یَا مُصَرِّفَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ اللَّهُمَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ اللَّهُمَّ إِنَّ لَکَ عَدُوّاً لَا یَأْلُونِی خَبَالًا حَرِیصاً عَلَی غَیِّی بَصِیراً بِعُیُوبِی یَرَانِی هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَا أَرَاهُمْ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (3) وَ أَعِذْ مِنْهُ أَنْفُسَنَا وَ أَهَالِیَنَا وَ أَوْلَادَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ مَا أُغْلِقَتْ عَلَیْهِ أَبْوَابُنَا وَ أَحَاطَتْ بِهِ دُورُنَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (4) وَ حَرِّمْنَا عَلَیْهِ کَمَا حَرَّمْتَ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ بَاعِدْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ کَمَا بَاعَدْتَ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ أَبْعَدَ مِنْ ذَلِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (5)

وَ أَعِذْنِی مِنْهُ وَ مِنْ هَمْزِهِ وَ لَمْزِهِ وَ فِتْنَتِهِ وَ دَوَاهِیهِ وَ غَوَائِلِهِ وَ سِحْرِهِ وَ نَفْثِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِذْنِی مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ فِی الْمَحْیَا وَ الْمَمَاتِ بِاللَّهِ أَدْفَعُ مَا أُطِیقُ وَ مَا لَا أُطِیقُ وَ مِنَ اللَّهِ الْقُوَّةُ وَ التَّوْفِیقُ یَا مَنْ تَیْسِیرُ الْعَسِیرِ عَلَیْهِ سَهْلٌ یَسِیرٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یَسِّرْ لِی مَا أَخَافُ عُسْرَهُ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ

ص: 109

عَلَیْکَ سَهْلٌ یَسِیرٌ اللَّهُمَّ یَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ یَا مُعْتِقَ الرِّقَابِ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا تَزُولُ وَ لَا تَبِیدُ وَ لَا تُغَیِّرُکَ الدُّهُورُ وَ الْأَزْمَانُ بَدَتْ قُدْرَتُکَ یَا إِلَهِی وَ لَمْ تَبْدُ هَیْئَةٌ فَشَبَّهُوکَ یَا سَیِّدِی وَ اتَّخَذُوا بَعْضَ آیَاتِکَ أَرْبَاباً یَا إِلَهِی فَمِنْ ثَمَّ لَمْ یَعْرِفُوکَ یَا إِلَهِی وَ أَنَا یَا إِلَهِی بَرِی ءٌ إِلَیْکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ مِنَ الَّذِینَ بِالشُّبُهَاتِ طَلَبُوکَ وَ بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ شَبَّهُوکَ وَ جَهِلُوکَ یَا إِلَهِی أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ بِصِفَاتِ عِبَادِکَ وَصَفُوکَ بَلْ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ جَحَدُوکَ وَ لَمْ یَعْبُدُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ فِی أَفْعَالِهِمْ جَوَّرُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ بِقَبَائِحِ أَفْعَالِهِمْ نَحَلُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ عَمَّا نَزَّهُوا عَنْهُ آبَاءَهُمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ مَا نَزَّهُوکَ وَ أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُخَالَفَةِ نَبِیِّکَ وَ آلِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ خَالَفُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُحَارَبَةِ أَوْلِیَائِکَ حَارَبُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُعَانَدَةِ آلِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله (1)

عَانَدُوکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ عَرَفُوکَ فَوَحَّدُوکَ (2) وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ لَمْ یُجَوِّرُوکَ وَ عَنْ ذَلِکَ نَزَّهُوکَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ فِی طَاعَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ أَطَاعُوکَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ فِی خَلَوَاتِهِمْ وَ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَارِ رَاقَبُوکَ وَ عَبَدُوکَ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ بِکُمَا بِکُمَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی مَغَالِقِ أَبْوَابِ السَّمَاءِ لِلِانْفِتَاحِ انْفَتَحَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی مَضَایِقِ الْأَرْضِ لِلِانْفِرَاجِ انْفَرَجَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی الْبَأْسَاءِ لِلتَّیْسِیرِ تَیَسَّرَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی الْقُبُورِ لِلنُّشُورِ انْتَشَرَتْ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِعِتْقِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ.

اللَّهُمَّ إِنِّی لَمْ أَعْمَلِ الْحَسَنَةَ حَتَّی أَعْطَیْتَنِیهَا وَ لَمْ أَعْمَلِ السَّیِّئَةَ حَتَّی أَعْلَمْتَنِیهَا اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عُدْ عَلَیَّ عِلْمَکَ بِعَطَائِکَ وَ دَاوِ دَائِی بِدَوَائِکَ فَإِنَ

ص: 110

دَائِی ذُنُوبِیَ الْقَبِیحَةُ وَ دَوَاءَکَ عَفْوُکَ وَ حَلَاوَةُ رَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ تَفْضَحَنِی بَیْنَ الْجُمُوعِ بِسَرِیرَتِی وَ أَنْ أَلْقَاکَ بِخِزْیِ عَمَلِی وَ النَّدَامَةِ بِخَطِیئَتِی وَ أَعُوذُ بِکَ أَنْ تُظْهِرَ سَیِّئَاتِی عَلَی حَسَنَاتِی وَ أَنْ أُعْطَیَ کِتَابِی بِشِمَالِی فَیَسْوَدَّ بِذَلِکَ وَجْهِی وَ یَعْسِرَ

بِذَلِکَ حِسَابِی وَ تَزِلَّ بِذَلِکَ (1) قَدَمِی وَ یَکُونَ فِی مَوَاقِفِ الْأَشْرَارِ مَوْقِفِی وَ أَنْ أَصِیرَ(2)

فِی الْأَشْقِیَاءِ الْمُعَذَّبِینَ حَیْثُ لَا حَمِیمٌ یُطَاعُ وَ لَا رَحْمَةٌ مِنْکَ تُدَارِکُنِی فَأَهْوِیَ فِی مَهَاوِی الْغَاوِینَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ اللَّهُمَّ بِعِزَّتِکَ الْقَاهِرَةِ وَ سُلْطَانِکَ الْعَظِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَدِّلْ لِیَ الدُّنْیَا الْفَانِیَةَ بِالدَّارِ الْآخِرَةِ الْبَاقِیَةِ وَ لَقِّنِی رَوْحَهَا وَ رَیْحَانَهَا وَ سَلَامَهَا وَ اسْقِنِی مِنْ بَارِدِهَا وَ أَظِلَّنِی فِی ظِلَالِهَا وَ زَوِّجْنِی مِنْ حُورِهَا وَ أَجْلِسْنِی عَلَی أَسِرَّتِهَا وَ أَخْدِمْنِی مِنْ وِلْدَانِهَا وَ أَطِفْ عَلَیَّ غِلْمَانَهَا وَ اسْقِنِی مِنْ شَرَابِهَا وَ أَوْرِدْنِی أَنْهَارَهَا وَ اهْدِلْ لِی (3)

ثِمَارَهَا وَ اثْوِنِی فِی کَرَامَتِهَا مُخَلَّداً لَا خَوْفٌ عَلَیَّ یُرَوِّعُنِی وَ لَا نَصَبٌ یَمَسُّنِی وَ لَا حُزْنٌ یَعْتَرِینِی وَ لَا هَمٌّ یَشْغَلُنِی قَدْ رَضِیتُ ثَوَابَهَا وَ أَمِنْتُ عِقَابَهَا وَ اطْمَأْنَنْتُ فِی مَنَازِلِهَا وَ قَدْ جَعَلْتَهَا لِی مَلْجَأً وَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَفِیقاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَصْحَاباً وَ لِلصَّالِحِینَ إِخْوَاناً فِی غُرَفٍ فَوْقَ الْغُرَفِ حَیْثُ الشَّرَفُ کُلُّ الشَّرَفِ اللَّهُمَّ وَ أَعُوذُ بِکَ مُعَاذَةَ مَنْ خَافَکَ وَ أَلْجَأُ إِلَیْکَ مَلْجَأَ مَنْ هَرَبَ إِلَیْکَ مِنَ النَّارِ الَّتِی لِلْکَافِرِینَ أَعْدَدْتَهَا وَ لِلْخَاطِئِینَ أَوْقَدْتَهَا وَ لِلْغَاوِینَ أَبْرَزْتَهَا ذَاتِ لَهَبٍ وَ سَعِیرٍ(4)

وَ شَهِیقٍ وَ زَفِیرٍ وَ شَرَرٍ کَأَنَّهُ جِمَالاتٌ صُفْرٌ(5)

وَ أَعُوذُ بِکَ اللَّهُمَّ أَنْ تَصْلِیَ بِهَا وَجْهِی أَوْ تُطْعِمَهَا لَحْمِی أَوْ تُوقِدَهَا بَدَنِی وَ أَعُوذُ بِکَ یَا إِلَهِی مِنْ لَهَبِهَا(6)

فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ رَحْمَتَکَ حِرْزاً مِنْ عَذَابِهَا حَتَّی تُصَیِّرَنِی بِهَا فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الَّذِینَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ.

ص: 111

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی مَا سَأَلْتُکَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ فِی وَقْتِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ وَ فِی کُلِّ أَمْرٍ شَفَعْتُ فِیهِ إِلَیْکَ فِیهِ وَ مَا لَمْ أَشْفَعْ إِلَیْکَ فِیهِ مِمَّا لِی فِیهِ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَ الصَّلَاحُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعِنِّی عَلَی کُلِّ مَا سَأَلْتُکَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَیَّ اللَّهُمَّ وَ إِنْ قَصُرَ دُعَائِی عَنْ حَاجَتِی أَوْ کَلَّ عَنْ طَلَبِهَا لِسَانِی فَلَا تُقَصِّرْنِی مِنْ جُودِکَ وَ لَا مِنْ کَرَمِکَ یَا سَیِّدِی فَأَنْتَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی مَا سَأَلْتُکَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ مَا لَمْ یُهِمَّنِی وَ مَا حَضَرَنِی وَ مَا غَابَ عَنِّی وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی اللَّهُمَّ وَ هَذَا عَطَاؤُکَ وَ مَنُّکَ وَ هَذَا تَعْلِیمُکَ وَ تَأْدِیبُکَ وَ هَذَا تَوْفِیقُکَ وَ هَذِهِ رَغْبَتِی إِلَیْکَ مِنْ حَاجَتِی فَبِحَقِّکَ اللَّهُمَّ عَلَی مَنْ سَأَلَکَ وَ بِحَقِّ ذِی الْحَقِّ عَلَیْکَ مِمَّنْ سَأَلَکَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَی مَا(1)

تَشَاءُ وَ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا مُحْیِیَ الْمَوْتَی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْقَائِمُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ وَ تَکْلَأَنِی مِنَ الْعَارِ وَ تُدْخِلَنِی الْجَنَّةَ مَعَ الْأَبْرَارِ فَإِنَّکَ تُجِیرُ وَ لَا یُجَارُ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِذْنِی مِنْ سَطَوَاتِکَ وَ أَعِذْنِی مِنْ سُوءِ عُقُوبَتِکَ اللَّهُمَّ سَاقَتْنِی إِلَیْکَ الذُّنُوبُ وَ أَنْتَ تَرْحَمُ مَنْ یَتُوبُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی جُرْمِی وَ ارْحَمْ عَبْرَتِی وَ أَجِبْ دَعْوَتِی وَ أَقِلْ عَثْرَتِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ

وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ أَعْطِنِی مِنْ فَضْلِکَ فَإِنِّی بِکَ إِلَیْکَ أَتَوَسَّلُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْلِبْنِی مُوَفِّرَ الْعَمَلِ (2) بِغُفْرَانِ الزَّلَلِ بِقُدْرَتِکَ وَ لَا تُهِنِّی فَأَهُونَ عَلَی خَلْقِکَ صَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ سَلِّمْ تَسْلِیماً(3).

**[ترجمه]فلاح السائل، - . فلاح السائل: 260-264 -

المتهجد و الاختیار: بعد از نماز وتیره می­گویی: شب کردیم در حالی که حمد و عظمت و کبریاء و تسلّط و بردباری و دانش و جلال و حُسْن و زیبایی و تقدیس و تعظیم و تسبیح و تکبیر و تهلیل و تمجید و تحمید و سخاوت و جود و بزرگواری و بزرگی و بخشش و حمد و فضل و گستردگی و حول و قوّه و قدرت و شکافتن و به هم آوردن و بستن، و شب و روز، و تاریکی­ها و روشنایی، و دنیا و آخرت، و همه مخلوقات و همه امر و آنچه که نام بردم و آنچه نام نبردم، و آنچه که می­دانم و آنچه که نمی­دانم، و آنچه که بوده و آنچه که هست، همه برای الله، پروردگار عالمیان است.

سپاس خدایی را که روز را برد و شب را آورد، در حالی که ما در نعمت و عافیت و فضل بزرگ قرار داریم. ستایش خداوندی را که تمام آنچه در شب و روز آرام گرفته برای اوست و او شنوای آگاه است. سپاس خدایی را که شب را در روز، و روز را در شب وارد نموده، و زنده را از مرده، و مرده را از زنده بیرون آورد، و به هرکس که بخواهد، بدون حساب و شماره، روزی می­دهد و هم او به آنچه در دلهاست آگاه است.

خداوندا، به - تقدیر - تو شب نمودیم، و به تو صبح نمودیم، و به تو زنده­ایم و به تو می­میریم، و بازگشت به سوی توست. خداوندا، به تو پناه می­آورم از اینکه خوارگردم یا دیگری را خوار نمایم، یا گمراه گردم و یا دیگری را گمراه نمایم، یا ستم کنم یا مورد ستم دیگری قرار گیرم، یا عمل جاهلانه انجام دهم و یا دیگری نسبت به من عمل نابخردانه انجام دهد، ای گرداننده دل­ها و دیدگان، بر محمّد و آل او درود فرست، و قلبم را بر طاعتت و اطاعت از رسولت - که سلام بر او و خاندان او باد - استوار گردان. خداوندا، بعد از هدایت دل­هایمان، آنها را منحرف مفرما و رحمتی از جانب خویش به ما ارزانی دار، براستی که تو بسیار بخشنده ای.

خداوندا، تو دشمنی داری که از هیچ تباهی و هلاکت و کاستی (در حق من) من کوتاه نمی­آید، و شدیداً متمایل به گمراه کردن من است. عیب­هایم را می­داند و او و گروه او از آنجا که من نمی­بینم، مرا می­بینند. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و خودمان و خانواده­ها و بستگان و فرزندان و برادرانمان و تمام آنچه که درهای خانه های مان را به روی آن بسته ایم و خانه هایمان آنها را فراگرفته، از شرّ او پناه ده. خدایا، بر محمّد و آل او درود فرست و چنان که بهشت را بر او حرام فرموده ای، ما را بر او حرام فرما، و میان ما و او دوری افکن، چنان که بین مشرق و مغرب و بین آسمان و زمین و دورتر از اینها دوری افکنده­ای. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از وسوسه و عیب جویی و آشوب گری و گرفتاری­ها و تباهی­ها و جادو و خباثت او در پناه خویش درآور. خدایا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از او در دنیا و آخرت و در مرگ و زندگانی، در پناه خویش درآور.

تنها به خدا دفع می­کنم آنچه را که توان آن را دارم و یا ندارم، و قدرت و توفیق تنها از ناحیه خداست. ای خدایی که آسان نمودن مشکل بر تو آسان است، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را که از مشکل بودن آن می­هراسم بر من آسان گردان، زیرا آسان نمودن امور مشکل بر تو راحت است.

خداوندا، ای پروردگار پروردگاران، و ای آزاد کننده بردگان، تویی خداوندی که از بین نمی­روی و نابود نمی­گردی، و روزگار و زمان­ها تو را دگرگون نمی­سازد، قدرتت آشکار گشته، ای معبود من، و چگونگی ات برای آنان آشکار نگشته، لذا تو را ای سرور من، تشبیه نمودند و برخی از نشانه های روشنت را به پروردگاری و خدایی گرفته اند؛ آنگاه ای معبود من، تو را نشناخته اند، و ای معبود من، من در این شب از کسانی که تو را با شبهات جستجو می­کنند بیزاری می­جویم، و از کسانی که تو را تشبیه نموده و نسبت به تو جاهل هستند، بیزاری می­جویم. ای معبود من، من از کسانی که تو را به صفات بندگانت توصیف نموده اند بیزاری می­جویم، بلکه از کسانی که منکر تو شده و تو را نپرستیده اند، بیزاری می­جویم، و از کسانی که نسبت جور و ستم در افعالت به تو می­دهند، بیزاری می­جویم و از کسانی که افعال زشت خود را به تو نسبت دادند بیزاری می­جویم و از کسانی که پدران و مادرانشان را از اموری منزّه می­دانند، که تو را از آنها منزّه نمی­دانند، بیزاری می جویم. و از کسانی که با مخالفت کردن با پیامبر و آل او علیهم السلام، با تو مخالفت نمودند، بیزاری می­جویم. من از کسانی که با دشمنی کردن و جنگیدن با دوستانت، با تو جنگیدند، بیزاری می­جویم. و از کسانی که با دشمنی خاندان پیامبرت علیهم السلام با تو ستیز و دشمنی نمودند بیزاری می­جویم.

خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از کسانی قرار ده که تو را شناخته و به یگانگی خوانده­اند، و از کسانی قرار ده که نسبت جور و ستم به تو روا نداشتند، و از همه اینها تو را پاک و منزّه داشتند، و از کسانی قرار ده که با اطاعت از دوستان و برگزیدگانت از تو اطاعت نمودند، و از کسانی قرار ده که در خلوتها و در اوقات و لحظات شب و آغاز و پایان - و تمام لحظات - روز مراقب تو بوده و تو را عبادت کردند.

ای محمّد، ای علیّ، به شما دو بزرگوار، به شما دو بزرگوار - توسّل می جویم -. خداوندا، در این شب، به آن اسم تو که هرگاه برای گشوده شدن کلیدهای بسته درهای آسمان بر آنها گذاشته شود، بازمی­گردد، مسئلت دارم، و به آن اسم تو که هرگاه بر شکافته شدن تنگی­های زمین، بر آن تنگی­ها گذاشته شود، شکافته می­شود، و به آن اسم تو که هرگاه بر آسان گردیدن مشکل و سختی بر آن نهاده شود، آسان می­گردد، و به آن اسم تو که هرگاه برای بیرون آمدن و زنده شدن مردگان بر قبرها نهاده شود، قبرها شکافته شده و مردگان برانگیخته می­شوند، درخواست دارم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و با آزاد کردن من از آتش جهنّم در این شب بر من منّت نهی.

خدایا، من عمل نیکی انجام ندادم مگر اینکه تو آن را به من عطا فرمودی، و عمل بدی انجام ندادم مگر اینکه تو مرا از آن آگاه نمودی. خداوندا، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و علم و آگاهی­ات را به خاطر عطا و بخششت به من ارزانی دار، و دردم را درمان فرما که درد من گناهان زشت، و دوای آن عفو و گذشت و شیرینی رحمت توست.

خداوندا، به تو پناه می­آورم از اینکه مرا در میان گروه­ها به واسطه - آشکار ساختن - باطنم رسوایم سازی، و با رسوایی عمل و پشیمانی به واسطه گناهم با تو ملاقات نمایم. و به تو پناه می­آورم از اینکه بدی­هایم را بر کارهای نیکم غالب کنی، و نامه عملم به دست چپم داده شود، و در نتیجه رویم سیاه گردیده و به واسطه آن حساب کشی از من سخت گردد، و به جهت آن گامم بلغزد، و جایگاهم در میان جایگاه اشرار و بَدان باشد، و در میان بدبختانی که عذاب می­شوند قرار گیرم، آنجا که نه دوستی است که اطاعت شود و نه رحمتی از جانب تو که مرا دریابد، تا اینکه مبادا در درّه های گمراهان سقوط کنم.

خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از همه اینها پناه ده. خداوندا، به عزّت چیره و فرمانروایی بزرگت بر محمّد و آل او درود فرست، و دنیای فانی را برای من به خانه آخرتِ پایدار مبدّل فرما، و نسیم و بوی خوش و سلامتی آن را به من تلقین فرما، و از آب خنک آن سیرابم نما، و در سایه های آن قرارم ده، و حوریان بهشتی را به ازدواجم درآور، و مرا بر تختهایش بنشان، و ولدان بهشتی را خدمتکارانم قرار ده، و نوجوانان آن را بر دور من بگردان، و از نوشیدن و شراب آن سیرابم فرما، و در جوی­های بهشتی داخل و شاخه های میوه های بهشتی را برایم آویزان و از آن بهره مند بگردان، و در کرامت بهشتی به صورت جاودانی محفوظ بدار، به گونه ای که هیچ بیمی مرا هراسناک ننموده و هیچ رنج و سختی به من نرسد، و هیچ اندوهی برایم پیش نیاید، و هیچ همّ و غمی مشغولم نسازد؛ در حالی که به ثواب بهشت خشنود، و از عذاب آن ایمن، و در منزلهایش آرام بگیرم، در حالی که آن را پناهگاه من، و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را رفیق و همدمم، و مؤمنان را یاران، و شایستگان را برادرانم قرار داده ای، در طبقات بالای خانه­های بهشتی، در جایگاه شرافت و برتری کامل قرار گیرم.

خداوندا، همانند کسی که از تو بیم دارد به تو پناه می­آورم،

و پناه می­آورم بسان کسی که از آتشی می­گریزد که برای کافران آماده نموده­ای و برای گناهکاران شعله ور ساخته­ای و برای گمراهان آشکار نموده­ای، آتشی که دارای زبانه و شعله و دم و بازدم و آتش­پاره­هایی بسان شترهای زرد رنگ دارد. و به تو پناه می­آورم ای خدا، از اینکه روی مرا به آن بسوزانی، یا گوشتم را به آن بخورانی، یا بدنم را به آن شعله ور سازی. و به تو پناه می­آورم ای معبود من، از سوزش آن، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و رحمت خود را پناهگاه و محافظ من از عذاب آن قرار ده، تا اینکه به واسطه آن مرا در میان بندگان شایسته که حتّی صدای حرکت آن را نمی شنوند، و جاودانه در (جایگاه) دلخواه خویش هستند، قرار دهی.

خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را که از تو درباره امر دنیا و آخرت درخواست نمودم، همراه با راه یابی به بهشت برای من انجام ده. و در این همین وقت و همین ساعت و لحظه، و در تمام اموری که تو را واسطه قرار دادم، و یا واسطه قرار ندادم، و مایه نجات من از آتش و به صلاح من در دنیا و آخرت است، بر من منّت نهْ، و مرا بر تمام آنچه که درخواست نمودم منّت نهاده و یاری بخش.

خداوندا، اگر دعایم از حاجتم کوتاه یا زبانم از درخواست آن درمانده است، بخشش و بزرگواری­ات را بر من کوتاه مفرما، ای سرور من؛ زیرا تو دارای فضل بزرگ هستی. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و تمام اموری را که مرا به غم و غصّه واداشته و یا نداشته و مورد اهتمام من است و یا نیست و در ذهن من حاضر است و یا حاضر نیست، و آنچه که تو به آن از من آگاهتری، کفایت فرما.

خداوندا،

این دعا نیز عطای تو و از ناحیه توست، و این به آموختن و تأدیب توست، و این به توفیق توست، و این حاجت و اظهار میل و رغبت من به سوی توست، پس به حقّ خود خداوندا، بر تمام کسانی که از تو درخواست نمودند، و به حقّ هر صاحب حقّی بر تو از کسانی که از تو درخواست نمودند، و به قدرتت بر هر چه بخواهی، و به حقّ اینکه معبودی جز تو نیست، ای زنده، ای قیّوم و برپا دارنده همه مخلوقات، ای زنده کننده مردگان، ای کسی که معبودی جز تو نیست، و هر چه را که نَفْسها انجام می­دهند به تو برپاست، از تو درخواست می­نمایم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و مرا از آتش جهنّم آزاد فرموده و از ننگ نگاه داشته، و با ابرار و نیکان داخل بهشت بگردانی. زیرا تو پناه می­دهی و کسی نمی­تواند دیگری را علیه تو به پناه خود درآورد.

خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از تاختن ها و با خشم و چیرگی گرفتن­هایت و از عاقبت بد آن در پناه خویش درآور. خداوندا، گناهانم مرا به سوی تو رانده، و تو به هرکس که توبه نماید رحم می­آوری، پس بر محمّد و آل او درود فرست و جرم مرا بیامرز، و بر اشک چشمم رحم آور، و دعایم را اجابت فرما، و لغزشم را نادیده بگیر، و بهشت را بر من ارزانی دار، و از آتش جهنّم در پناه خویش درآور، و حور العین و زنان درشت چشم­ بهشتی را به ازدواج من درآور، و از فضل خویش به من ارزانی دار، زیرا من به واسطه قرار دادن تو به تو متوسّل شده ام، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا همراه با عمل فراوان، به واسطه آمرزیدن لغزش­هایم به قدرتت برگردان، و مرا خوار مکن تا مبادا در نزد مردم خوار گردم، و بر حضرت محمّد پیامبر اکرم و خاندان پاکیزه او درود و رحمت و سلامتی و امنیّت ویژه بفرست.

**[ترجمه]

مِنَ الْمَیِّتِ بإنشاء النباتات من موادها و إماتتها و إنشاء الحیوان من النطفة و النطفة منه و روی إخراج المؤمن من الکافر و الکافر من المؤمن بِغَیْرِ حِسابٍ أی کثیرا أو من غیر أن یحاسبه علیه.

بک نمسی أی بقدرتک و عونک ندخل فی المساء و الصباح من أن أذل علی بناء المعلوم من المجرد أو الإفعال و کذا سائر الفقرات سوی أظلم و أجهل فإنهما علی المجرد فقط یا مصرف القلوب عن عزماتها و إراداتها و الأبصار عما ترید أن تنظر إلیها إذا لم یوافق إرادة الله تعالی کما قال فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1) و یحتمل أن یراد بالأبصار البصائر.

لا یألونی خبالا أی لا یقصر فی فسادی و الألو التقصیر و أصله أن یعدی بالحرف یقال ألا فی الأمر یألو إذا قصر ثم عدی إلی مفعولین کقولهم لا آلوک نصحا علی تضمین معنی المنع و النقص و الخبال الفساد و یکون فی الأبدان و الأفعال و العقول و قبیله أی جنوده و الدور بغیر همز جمع الدار کأسد و أسد.

و الهمز الغمز و الوقیعة فی الناس و ذکر عیوبهم و همزات الشیاطین نخساته و غمزاته و طمعه فیه و کذا اللمز و منه قوله تعالی وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ و قیل الهمزة هو الذی یعیبک بوجهک و اللمزة الذی یعیبک فی الغیب و قیل الغمز ما یکون باللسان و العین و الإشارة بالید و الهمز لا یکون إلا باللسان و قیل هما شی ء واحد و المراد هنا أنواع مکاید الشیطان و یمکن أن یکون المراد ما یصدر من الناس من ذلک و نسبه إلی الشیطان لأنه السبب فیه.

و الغوائل الشرور و المهالک و النفث فی العقد و غیرها من قبیل السحر و هنا أیضا إما کنایة عن تصرفاته فی الإنسان الشبیهة بالسحر أو ما یصدر من الناس بسببه بالشبهات طلبوک أی بغیر برهان و دلیل أو بالتشبیه بالخلق فی أفعالهم جوروک أی نسبوا الجور و الظلم إلیک فی أفعالهم بأن قالوا هو سبحانه یجبرنا علی أعمالنا و یعاقبنا علیها و الفقرة التالیة لها مؤکدة أو المراد بالثانیة أنهم نسبوا مثل

ص: 113

أعمالهم إلیک.

فی محاربة أولیائک حاربوک أی حاربوا أولیاءک و لما کان حربهم حربک فهم بذلک حاربوک و آناء اللیل ساعاته راقبوک أی انتظروا حلول أوامرک و ثوابک و خافوا حلول عقابک و حرسوک أی حرسوا أوامرک و نواهیک و الحاصل أنهم لم یغفلوا عنک ساعة.

بکما أی بالتوسل بکما و شفاعتکما أطلب حاجاتی من الله و هذه الفقرة معترضة بین الدعاء حتی أعلمتنیها أی نهیتنی عنها علی علمک أی علی ما تعلم من ذنوبی و عجزی و افتقاری کما ورد فی الدعاء عد بحلمک علی جهلی و یقال عاد بمعروفه عودا أفضل ذکره فی المصباح المنیر و قال الفیروزآبادی العائدة المعروف و الصلة و العطف و المنفعة و لا یبعد أن یکون علی عملک بتقدیم المیم أی علی الذی عملته و صنعته فیکون نوع استعطاف.

و فی القاموس هدله یهدله هدلا أرسله إلی أسفل و أرخاه و فی نسخ المصباح هدل علی بناء التفعیل و لم أره فی اللغة و ثوی بالمکان أقام و أثویته و ثویته و رعت فلانا و روعته أفزعته و أخفته و عرانی هذا الأمر و اعترانی غشینی.

أعددتها إشارة إلی قوله سبحانه أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ (1) و أبرزتها إلی قوله تعالی وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ (2) کأنه جمالات إشارة إلی قوله عز و جل إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ(3) الجمالات جمع جمال أو جمالة جمع جمل شبهه فی عظمه بالجمل و وصف بالصفر لما فیه من الناریة و قیل أی سود فإن سواد الإبل یضرب إلی الصفرة و قال الجوهری صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیا إذا شویته و یقال أیضا صلیت الرجل نارا إذا أدخلته النار و جعلته یصلاها

ص: 114

فإن ألقیته فیها إلقاء کأنک ترید الإحراق قلت أصلیته بالألف و صلیته تصلیة و الحسیس الصوت الذی یحس به و قیل الصوت الخفی.

**[ترجمه]«یولج اللیل فی النهار»، با بردن شب و آوردن روز؛ پس گویی شب را داخل روز کرده است و بر عکس؛ یا با کم و زیاد کردن شب و روز در فصلهای مختلف، آنها را داخل در هم می­کند. - . در این باره رجوع کن به بحارالانوار 83 : 104 -

«یخرج الحیّ من المیت» با ایجاد گیاهان از مواد آن و میراندن آن­ها و ایجاد حیوان از نطفه و نطفه از حیوان و روایت شده است بیرون آوردن مؤمن از کافر و کافر از مؤمن. «بغیر حساب»، یعنی زیاد یا بدون اینکه آن را بر او حساب کند.

«بک نمسی»، یعنی با قدرت و یاری تو داخل شب و صبح می­شویم، «من أذل» به صورت فعل معلوم و مجرد و یا از باب افعال است. سایر فقرات و فعل­ها به غیر از «أظلم و أجهل» چنین هستند و این دو فقط بر صیغه مجرد می­باشند. «یا مصرّف القلوب» از عزم و اراده اش، «و الابصار» از هر چیزی که می­خواهی به آن نگاه کنی در صورتی که موافق اراده خدا نباشد، همان طور که خدا می­فرماید: «فأغشیناهم فهم لایبصرون»، - . یس/ 6 - {بر چشمان آنها پرده افکندم بنابراین آنها نمی بینند.} و احتمال دارد از ابصار، بصیرت­ها را اراده کرده باشد.

«لا یألونی خبالا»، یعنی در نابودی و فساد من تقصیر و درنگ نمی­کند. «الألو» به معنای تقصیر است. اصل این فعل با حرف متعدی می­شود، گفته می­شود «ألا فی الامر یألو» وقتی در انجام کاری کوتاهی کند. سپس دو مفعول می­گیرد، مثل «لا آلوک نصحا» که با دربرداشتن هر دو معنای منع و نقص استعمال می­شود .

«الخبال» به معنای فساد است و می­تواند در بدن­ها و کارها و عقل­ها باشد. «قبیله»، یعنی لشکریانش و «الدور» بدون همزه، جمع دار است مثل «أسَد و اُسد».

«الهمز» به معنای غمز و آشکار کردن عیب کسی و غیبت مردم و ذکر کردن عیب­های آنهاست. «همزات الشیاطین»، یعنی وسوسه و طمع وی در آن. معنای «لمز» هم چنین است، مثل آیه «ویل لکل همزة لمزه». گفته شده است: «همزة» کسی است که در نزد خودت از تو عیب جویی می­کند و «لمزة» کسی است که در غیاب تو از تو عیب جویی می کند و عیب تو را بر می­شمارد. گفته شده است: غمز - یعنی برشمردن عیب کسی - با زبان و چشم و اشاره دست ممکن است ولی همز فقط - به عیب جویی - با زبان ممکن است. گفته شده است: هر دو واژه به یک معنا است و منظور در اینجا انواع نیرنگ شیطان است و ممکن است منظور هر نیرنگی باشد که از مردم صادر می­شود و به این دلیل به شیطان نسبت داده است که شیطان سبب صدور این افعال است.

«الغوایل» به معنای شرها و هلاکت­گاه­هاست، دمیدن در گره­ها و غیر آن از جمله سحر و جادوست و در اینجا یا کنایه از تصرفات او در انسان است که شبیه سحر است، یا کنایه از افعالی است که تحت تأثیر شبهات او از مردم صادر می­شود. «طلبوک»، یعنی بدون برهان و دلیل یا بدون تشبیه به خلق در کارهایشان. «جوروک»، یعنی در کارهایشان به تو نسبت ظلم و جور دادند، این گونه که گفتند: خدای سبحان ما را بر انجام کارهایمان مجبور می­کند و بر آنها عذاب می­کند. قسمتی که بعد از این عبارت آمده، تاکید این عبارت است؛ یا منظور از دومی این است که آنها مثل اعمال خودشان را به تو نسبت دادند.

«فی محاربه اولیائک حاربوک»، یعنی با اولیائت نبرد کردند و چون جنگ و نبرد اولیائت در واقع جنگ و نبرد برای تو بود و آنها با با اولیای تو نبرد کردند، در واقع با تو جنگیدند. «آناء اللیل»، ساعات شب. «راقبوک»، یعنی منتظر رسیدن وقت اوامر و ثوابت تو شدند و از رسیدن عقابت ترسیدند. «حرسوک»، آنها از اواومر و نواهی تو حراست و نگهبانی کردند؛ نتیجه اینکه آنها لحظه­ای از تو غافل نشدند .

«بکما»، یعنی با توسل و شفاعت به شما حاجاتم را از خدا می­خواهم. این قسمت جمله معترضه بین دعاست. «حتی أعلمتنیها»، یعنی مرا از آن نهی کردی. «علی علمک»، با وجود آنچه که از گناهان و ناتوانی و فقرم می­دانی، همان طور که در دعا آمده است: با حلم و بردباریت بر جهل من، بازگرد. گفته می­شود: «عاد بمعروفه عوداً افضل» یعنی به کار نیکش به شکل بهتری بازگشت که در مصباح المنیر ذکر کرده است. فیروز آبادی گفته است: «عائدة» به معنای معروف و پیوند و مهربانی و منفعت است. بعید نیست جمله این گونه باشد: «علی عَمَلک» نه «عِلمک»، یعنی با وجود آنچه انجام دادم و ایجاد کردم، بنابراین نوعی طلب مهربانی است.

در القاموس آمده است: «هدله یهدله هدلا»، یعنی او را به پایین تر فرستاد و فرو افکند.. و در نسخه مصباح آمده، «هدّل» به صورت باب تفعیل که در لغت چنین استعمالی را ندیدم. «ثوی بالمکان»، یعنی اقامت کرد، در دو باب افعال و تفعیل به کار می­رود: «أثویتُه و ثوّیتُه». «رعت فلانا و روّعته» یعنی بیمناک کردی و ترساندی و «عرانی هذا الامر و اعترانی»، مرا دربرگرفت.

«أعددتها» اشاره به این سخن خدای سبحان دارد: «اعدّت للکافرین» - . بقره/ 24 - ،{برای

کافرین آماده شده است.} و «أبرزتها» به این سخن خدای سبحان اشاره دارد: «و برزت الجحیم للغاوین»، - . شعراء/ 91 -

{و آتش جهنم برای گمراهان شعله ور شده است.} «کأنه جمالات»، اشاره به این سخن خدای عزوجل دارد: «إنها ترمی بشرر کالقصر، کأنه جمالات صفر»، - . مرسلات/ 32 - {دوزخ] چون کاخی [بلند] شراره می افکند، گویی شترانی زرد رنگند.} «الجمالات» جمع جمال یا جمالة جمع جمل است. در بزرگی­اش به شتر تشبیه شده است و شراره دوزخ به این دلیل به رنگ زرد تشبیه شده است که جرقه آتش دارد. گفته شده است: یعنی سیاه، چرا که سیاهی شتر به زردی می­زند. جوهری گفته است: «صلیت اللحم و غیره اصلیه صلیا»، وقتی گفته می­شود که گوشت یا چیز دیگر را بریان کرده باشی، همچنین وقتی گفته می­شود: «صلیت الرجل نارا» یعنی وقتی او را وارد آتش کنی. به این دلیل گفته «یصلاها» چرا که وقتی آن را به داخل دوزخ می­اندازی، گویی می­خواهی وی را بسوزانی. می­گویم «أصلیتُه» با الف و نیز «صلّیتُه» و «تصلیة» به کار می­رود. «الحسیس» صدایی است که حس می­شود و گفته شده است: صدای آهسته است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]رجال الکشّی: امام رضا علیه السلام فرمود: اهل بصره از من پرسیدند: یونس می­گوید: از جمله سنّت است که انسان بعد از نماز مغرب دو رکعت نماز با حالت نشسته بخواند؟ گفتم: یونس راست گفته است. - . رجال الکشی: 414 -

**[ترجمه]

ص: 117

الفرقان: وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً(1)

التنزیل: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (2)

الزمر: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ (3)

ص: 118

الذاریات: کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (1)

ق: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ(2)

الطور: وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (3)

المزمل: یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا(4)

و قال تعالی: إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ

ص: 119

طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ (1)

الدهر: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا(2)

lt;meta info="- و المستغفرین بالأسحار - . آل عمران/ 17 -

{و آمرزش خواهان در سحرگاهان.}

- لَیْسُواْ سَوَاء مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ[2]

{[ولی همه آنان] یکسان نیستند. از میان اهل کتاب، گروهی درست­کردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند.}

- وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا - . اسری/ 79 -

{پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.}

- وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَاما - . فرقان/ 64 -

{و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز می آورند.}

- تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ - . سجده/ 16-17 -

[2]. آل عمران/ 113 {وپهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند، برای آنان پنهان شده است.}

- أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ - . زمر/ 9 -

{[آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] می کند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: «آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟» تنها خردمندانند که پندپذیرند.}

- کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. - . ذاریات/ 17-18 -

{و از شب اندکی را می غنودند. و به هنگام سحر استغفار می­کردند.}

- وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ - . ق/ 40 -

{پاره ای از شب و به دنبال سجود [به صورت تعقیب و نافله] او را تسبیح گوی}

- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ * وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُوم - . طور/ 49 -

{و هنگامی که [از خواب] بر می خیزی به نیایش پروردگارت تسبیح گوی. و [نیز] پاره ای از شب، و در فروشدن ستارگان تسبیح گویِ او باش.}

- یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ *قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا *نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا *أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا *إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا *إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِیلًا *إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا *وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا[5]

[5]. مزمل/ 1-8 {ای جامه به خویشتن فروپیچیده. به پا خیز شب را مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه. یا بر آن [نصف] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان. در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القا می کنیم. قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است. [و] تو را، در روز، آمد و شدی دراز است. و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز.}

- إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَی وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ - . مزمل/ 20 -

{در حقیقت، پروردگارت می داند که تو و گروهی از کسانی که با تواند، نزدیک به دو سوّم از شب یا نصف آن یا یک سوّم آن را [به نماز] برمی خیزید، و خداست که شب و روز را اندازه گیری می کند. [او] می داند که [شما] هرگز حساب آن را ندارید، پس بر شما ببخشود، [اینک] هر چه از قرآن میسّر می شود بخوانید. [خدا] می داند که به زودی در میانتان بیمارانی خواهند بود، و [عدّه ای] دیگر در زمین سفر می کنند [و] در پی روزی خدا هستند، و [گروهی] دیگر در راه خدا پیکار می نمایند. پس هر چه از [قرآن] میسّر شد تلاوت کنید و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و وام نیکو به خدا دهید و هر کار خوبی برای خویش از پیش فرستید، آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهید یافت. و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا[2]

{و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب [های] دراز، او را به پاکی بستای.}

[2]. دهر/ 24

**[ترجمه]

مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ وَ وَجَبَتْ لَهُ الْمَغْفِرَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ رُوِیَ فِی التَّهْذِیبِ (1)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ فِی الْوَتْرِ فِی آخِرِ اللَّیْلِ سَبْعِینَ مَرَّةً.

وَ فِی الْمُوَثَّقِ (2)

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ فَقَالَ اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَتْرِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً.

لَیْسُوا(3) أی أهل الکتاب سَواءً فی المساوی و الأعمال مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ استئناف لبیان نفی الاستواء أُمَّةٌ قائِمَةٌ أی علی الحق مستقیمة فی دینهم أو قائمة بطاعة الله یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ أی القرآن آناءَ اللَّیْلِ أی ساعاته و قیل یعنی جوف اللیل وَ هُمْ یَسْجُدُونَ أی السجود المعروف أو المعنی یصلون عبر عن الصلاة بالسجود لأنه أبلغ أرکانها فی التواضع و فسر الأکثر الآیة بالتهجد و هو أظهر لفظا و قیل المراد بها صلاة العشاء لأن أهل الکتاب لا یصلونها و قیل الصلاة بین المغرب و العشاء الآخرة و هی الساعة التی تسمی ساعة الغفلة.

وَ مِنَ اللَّیْلِ (4) أی بعض اللیل فَتَهَجَّدْ بِهِ التهجد ترک الهجود أی النوم للصلاة و الضمیر للقرآن أو للیل بمعنی فیه نافِلَةً لَکَ أی زائدة لک علی الصلوات وضع نافلة مکان تهجدا لأن التهجد عبادة زائدة و المعنی أن التهجد زید لک علی الصلوات المفروضة فریضة علیک خاصة دون غیرک لأنه تطوع لهم أو فضیلة لک لاختصاص وجوبه بک کما روی أنها فرضت علیه و لم تفرض علی غیره فکانت فضیلة له ذکره ابن عباس.

و قال القطب الراوندی فی فقه القرآن و إلیه أشار أبو عبد الله علیه السلام وَ لَعَلَّهُ أَشَارَ

ص: 121

بِهِ إِلَی مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ بِسَنَدِهِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ (1)

قَالَ: کُنَّا جُلُوساً بِمِنًی فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا تَقُولُ فِی النَّافِلَةِ فَقَالَ فَرِیضَةٌ فَفَزِعْنَا وَ فَزِعَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا أَعْنِی صَلَاةَ اللَّیْلِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (2).

و قیل معناه نافلة لک و لغیرک و خص بالخطاب لما فی ذلک من صلاح الأمة فی الاقتداء به و الحث علی الاستنان بسنته و قیل کانت واجبة علیه و علی الأمة(3) بالمزمل فبهذه الآیة نسخ وجوبها عن الأمة و بقی الاستحباب و بقی الوجوب علیه صلی الله علیه و آله.

و ذهب قوم إلی أن الوجوب نسخ عنه کما عن الأمة فصارت نافلة لأنه تعالی قال نافِلَةً لَکَ و لم یقل علیک و التخصیص من حیث إن نوافل العباد کفارة لذنوبهم و النبی صلی الله علیه و آله قد غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر فکانت نوافله لا تعمل فی کفارة الذنوب بل فی رفع الدرجات.

مَقاماً مَحْمُوداً نصب علی الظرف أو علی المصدر أو علی الحال أی ذا مقام و المشهور أنه الشفاعة و قیل یعم کل کرامة و قد تقدم الکلام فیه.

وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً قال الطبرسی رحمه الله (4)

قال الزجاج کل من أدرکه اللیل فقد بات نام أو لم ینم و المعنی یبیتون لربهم باللیل

ص: 122

فی الصلاة ساجدین و قائمین طالبین لثواب ربهم فیکونون سجدا فی مواضع السجود و قیاما فی مواضع القیام.

تَتَجافی جُنُوبُهُمْ أی ترتفع جنوبهم عن المضاجع لصلاة اللیل و هم المتهجدون باللیل (1)

الذین یقومون عن فرشهم للصلاة قال الطبرسی رحمه الله (2)

و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام وَ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ وَ قَدْ أَصَابَنَا الْحَرُّ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْرَبُهُمْ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْبِئْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّةَ وَ یُبَاعِدُنِی مِنَ النَّارِ قَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ وَ إِنَّهُ لَیَسِیرٌ عَلَی مَنْ یَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ تَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ تُقِیمُ الصَّلَاةَ وَ تُؤَدِّی الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ وَ تَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تُکَفِّرُ الْخَطِیئَةَ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَبْتَغِی وَجْهَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ بِلَالٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِقِیَامِ اللَّیْلِ فَإِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ إِنَّ قِیَامَ اللَّیْلِ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ وَ مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْمِ وَ تَکْفِیرُ السَّیِّئَاتِ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ فِی الْجَسَدِ.

و قیل هم الذین لا ینامون حتی یصلوا العشاء الآخرة و قیل هم الذین یصلون ما بین المغرب و العشاء الآخرة و قیل هم الذین یصلون العشاء و الفجر فی جماعة انتهی.

ص: 123

وَ یُؤَیِّدُ الْأَوَّلَ مَا رَوَاهُ فِی الْکَافِی (1) بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تَذْهَبُ بِالْخَطِیئَةِ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَذْکُرُ اللَّهَ ثُمَّ قَرَأَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.

و سیأتی بعض الأخبار فی ذلک.

وَ یُؤَیِّدُ الثَّانِیَ مَا رَوَی ابْنُ الشَّیْخِ فِی مَجَالِسِهِ (2) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ قَالَ کَانُوا لَا یَنَامُونَ حَتَّی یُصَلُّوا الْعَتَمَةَ.

یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً من عذاب الله وَ طَمَعاً فی رحمة الله وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فی طاعة الله.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ أی لا یعلم أحد ما خبئ لهؤلاء مما تقر به أعینهم جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ من الطاعات فی الدنیا.

أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ (3) قال الطبرسی أی هذا الذی ذکرناه خیر أم من هو دائم علی الطاعة عن ابن عباس و قیل علی قراءة القرآن و قیام اللیل و قیل یعنی صلاة اللیل.

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: آناءَ اللَّیْلِ أَیْ سَاعَاتِهِ- ساجِداً وَ قائِماً أَیْ یَسْجُدُ تَارَةً فِی الصَّلَاةِ وَ یَقُومُ أُخْرَی- یَحْذَرُ الْآخِرَةَ أَیْ عَذَابَهَا- وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ أَیْ یَتَرَدَّدُ بَیْنَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ.

کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ قال الطبرسی (4) أی کانوا یهجعون قلیلا من اللیل یصلون أکثره و الهجوع النوم باللیل دون النهار و قیل کانوا قل لیلة تمر بهم إلا صلوا فیها و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و المعنی کان الذی ینامون فیه کله قلیلا و یکون اللیل اسما للجنس.

وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ قال الحسن مدوا الصلاة إلی الأسحار ثم أخذوا

ص: 124

بالأسحار فی الاستغفار. وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَانُوا یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی السَّحَرِ. و قیل معناه و بالأسحار هم یصلون و ذلک أن صلاتهم بالأسحار طلب منهم للمغفرة.

**[ترجمه]«و المستغفرین بالأسحار» - . آل عمران/ 17 -

طبرسی رحمة الله علیه گفته است: - . مجمع البیان 2: 419 -

یعنی نمازگزاران در وقت سحر، که این نظر در روایتی از امام صادق علیه اسلام آمده است. گفته شده است: کسانی که در وقت سحر مغفرت خدا را خواستارند. نظر دیگر اینکه منظور کسانی است که نماز صبح را به جماعت می­خوانند. و نیز گفته شده است: منظور کسانی است که نمازشان را تا وقت سحر تمام کرده اند و سپس استغفار و دعا می­کنند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که هرکس در وقت سحر هفتاد مرتبه استغفار کند، از جمله کسانی است که منظور آیه است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدای متعال می­فرماید: هنگامی که می­خواهم زمینیان را کیفر کنم، وقتی به آبادکنندگان مسجدها، شب زنده داران مخلص و آمرزش خواهان در سحرگاهان نظر می کنم، عذاب خود را از آنان برمی دارم. پایان سخن مجمع البیان.

لفظ این آیه شامل هر کسی می­شود که در وقت سحر استغفار می­کنند. در برخی اخبار این آیه تخصیص زده شده به اینکه فقط شامل کسانی است که در نماز وتر استغفار می­کنند، بنابراین ممکن است در حدیث، کامل­ترین فرد ذکر شده باشد یا ممکن است آیه را تخصیص زده باشد. در کتاب الفقیه - . الفقیه 2: 309 -

به سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس در نماز وترش وقتی این نماز را می­خواند، هفتاد مرتبه بگوید: «استغفرالله و أتوب الیه»، و بر آن مواظبت کند تا یک سال بگذرد؛ خداوند او را نزد خود از جمله «مستغفرین بالاسحار» خواهد نوشت و مغفرت خدای عزوجل بر او واجب خواهد شد.

در کتاب تهذیب - . التهذیب 1: 272 -

به سند صحیح از معاویة بن عمار روایت شده که گفته است: شنیدم امام صادق علیه السلام در باره آیه «و بالاسحار هم یستغفرون» می­فرمود: منظور کسانی است که در نماز وتر آخر شب، هفتاد مرتبه استغفار می­کنند .

روایتی موثق - . التهذیب 1: 272 -

در این کتاب آمده که ابوبصیر گفته است: به - امام صادق علیه السلام - گفتم: منظور از «المستغفرین بالاسحار» چیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز وترش هفتاد مرتبه استغفار می­کرد.

«لیسوا» - . آل عمران/ 113 - ،

یعنی اهل کتاب «سواء» در بدی­ها و اعمال. «من اهل الکتاب»، جمله استینافی برای بیان نفی تساوی است. «امّة قائمة»، یعنی بر حق در دینشان مستقیم هستند یا بر اطاعت خدا، قائم هستند. «یتلون آیات الله»، یعنی قرآن «آناء اللیل»، یعنی ساعت­هایی از شب و نیز گفته شده است: دل شب. «و هم یسجدون»، یعنی سجده معروف و شناخته شده و یا منظور این است که نماز می­خوانند و به این دلیل از نماز به سجده تعبیر شده است که سجده، بلیغ­ترین ارکان نماز در تواضع و فروتنی است. اکثر مفسرین این آیه را به تهجد و شب زنده­داری تفسیر کرده­اند که از نظر لفظ، ظاهرتر است. گفته شده است: منظور از آیه، نماز عشاست؛ چرا که اهل کتاب این نماز را نمی­خواندند. گفته شده است: منظور، نمازی است که بین نماز مغرب و عشا که ساعت غفلت نامیده می­شود؛ می­باشد.

«من اللیل - . اسری/ 79 - »،

یعنی بخشی از شب «فتهجّد به»، تهجّد؛ ترک کردن هجود، یعنی خواب برای نماز است. ضمیر در این عبارت، برای قرآن یا شب است که به معنای «در آن» می­باشد. «نافلة لک»، یعنی به عنوان اضافه­ای برای تو علاوه بر نمازها. به جای اینکه بگوید «تجهدا لک»، گفته است «نافلة لک»، چرا که تهجد، عبادت اضافه است و معنای آیه این است که تهجد، علاوه بر نمازهای واجب، فقط بر تو واجب است و بر دیگران واجب نمی­باشد و فقط بر آنها مستحب است. یا فضلیتی برای توست، چرا که فقط بر تو واجب است، همان طور که روایت شده است که تهجد بر پیامبر واجب شد و بر دیگران واجب نشده است؛ بنابراین فضیلتی برای او محسوب می­شود. این نظر را ابن عباس گفته است .

قطب راوندی در فقه القرآن گفته است: امام صادق علیه السلام هم بدان اشاره کرده است. شاید منظور قطب راوندی حدیثی است که عمار ساباطی - . التهذیب 1: 136 - از امام صادق علیه السلام روایت کرده و گفته است: در منی نشسته بودیم که فردی از حضرت پرسید: در مورد نافله نظرت چیست؟ حضرت فرمود: واجب است. ما و آن فرد ترسیدیم. حضرت فرمود: منظورم فقط نماز شب است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واجب است، چرا که خدا می­فرماید: «و من اللیل فتهجّد به نافلة لک».

گفته شده است: معنای آیه این است که نافله­ای برای تو و برای دیگران است و به این دلیل فقط خود پیامبر مورد خطاب واقع شده که در این کار، صلاح امت در اقتدا کردن به پیامبر و تشویق به پیروی از سنت وی است. گفته شده است: با استفاده از تعبیر مزمل می­توان گفت، این نماز بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امت وی واجب بود و با این آیه وجوب این کار از امت برداشته شد و خواندن این نماز برای آنها مستحب شد، ولی وجوب این کار بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم باقی ماند.

گروه دیگری گفته اند: وجوب این کار نسبت به پیامبر، مثل امت وی نسخ شده است؛ چرا که خدای متعال گفته است: «نافلة لک» نه «نافلة علیک». و علت اینکه خطاب به پیامبر اختصاص داده شده است، این است که نافله­های بندگان کفاره گناهانشان است و تمام گناهان گذشته و آینده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمرزیده شده است؛ بنابراین نافله­ها را برای کفاره گناهان نمی­خواند بلکه می­خواند تا درجه اش بالا رود.

«مقاماً محموداً» به این خاطر منصوب شده است که یا ظرف است یا مصدر و یا حال، یعنی صاحب مقام. مشهور است این مقام، مقام شفاعت است. گفته شده است: شامل تمامی کرامات است. قبلا در این باره حرف زدیم.

«و الذین یبیتون لربهم سجّداً و قیاماً»، طبرسی - رحمه الله - گفته است: - . مجمع البیان 7: 179 -

زجاج گفته است: هر کس را که شب در برگیرد، از جمله کسانی است که شب را روز کرده­اند - کلمه «یبیتون» در مورد آنها استعمال می­شود -، حال چه بخوابند و چه بیدار بمانند. معنای آیه این است که در نماز در حال سجده یا ایستاده و با خواستن ثواب پرودگارشان، شب را به روز می آورند. بنابراین در جاهایی که باید سجده کنند، سجده می­کنند و در جاهایی که باید بایستند، می ایستند.

«تتجافی جنوبهم»، یعنی پهلوهایشان از خوابگاه­ها برای نماز شب بلند می­شود و آنها شب زنده­دارانی هستند که از رختخواب­هایشان برای نماز بلند می­شوند. طبرسی گفته است: این تفسیر برای آیه از حضرت باقر و صادق علیهما السلام روایت شده است. معاذ بن جبل گفته است: در پیکار «تبوک» - که در تابستانی بسیار گرم و سوزان روی داد - به همراه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودم. افراد پراکنده شده بودند. در آن روز پیامبر نزدیکترین فرد به من بود. به پیامبر نزدیک شده و پرسیدم: ای پیامبر خدا! عمل نیکی به من یاد ده که مرا وارد بهشت کند و از آتش دوزخ دور سازد.

حضرت فرمود: از موضوع بزرگ و ارزشمندی پرسیدی، امّا رسیدن به آن برای کسی که خدا راه را بر او آسان سازد، آسان است - برای رسیدن به این کار- خدای یکتا را بپرست و برای او شریکی قرار نده و نماز را بخوان و زکات واجب را بده و ماه رمضان را روزه بگیر. آن گاه فرمود: هان ای معاذ! آیا می خواهی تو را به دروازه های نیکی رهنمون گردم؟ پاسخ دادم: بله ای پیامبر خدا. فرمود: روزه و روزه داری سپری است در برابر آتش دوزخ، و صدقه گناهان انسان را می زداید و برخاستن در دل شب خشنودی خدا را به همراه دارد؛ و آنگاه این آیه را تلاوت کرد: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع».

و نیز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در دل شب برای عبادت خدا برخیزید که این روش افراد صالح قبل از شما بود و برخاستن در دل شب انسان را به خدا نزدیک و از نافرمانی او دور می سازد؛ باعث آمرزش گناهان او شده و بیماری و رنج را از جسم دور می کند.

گفته شده است: منظور آیه کسانی است که تا نماز عشا را نخوانند، نمی­خوابند. و نیز گفته شده است: آنها کسانی­اند که بین نماز مغرب و عشا نماز می­خوانند. طبق نظری دیگر، آنها کسانی­اند که نماز عشا و نماز صبح را به جماعت می­خوانند.1 پایان سخن مجمع البیان.

نظر اول را روایت صحیحی که در الکافی - . الکافی 2: 23 و التهذیب 1: 242 -

از امام باقر علیه السلام آمده است، تأیید می­کند. حضرت در حدیثی طولانی فرمود: آیا می­خواهی تو را به دروازه­های خیر آگاه کنم؟ گفتم: بله فدایتان شوم. فرمود: روزه داری سپر آتش جهنم است و صدقه گناهان را از بین می­برد و برخاستن فرد در دل شب، موجب ذکر خدا می­شود. سپس این آیه را تلاوت کرد: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع». به زودی برخی روایات در این باره خواهد آمد.

نظر دوم را روایتی که شیخ در کتاب مجالس - . امالی الطوسی 1: 300 -

از امام صادق علیه السلام نقل کرده، تأیید می­کند. حضرت در تفسیرآیه «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» فرمود: آنها تا نماز عشا را نمی­خواندند، نمی­خوابیدند.

«یدعون ربهم خوفاً» از عذاب خدا «و طمعاً» در رحمت خدا «ومما رزقناهم ینفقون» در طاعت خدا.

«فلا تعلم ما اخفی لهم من قرة اعین»، یعنی هیچ کس نمی­داند چه چیز برای آنها که چشمشان بدان روشن شود، پنهان شده است. «جزاء بما کانوا یعملون» از طاعات در دنیا.

«أم من هو قانت» طبرسی رحمة الله علیه گفته است: - . مجمع البیان 8: 491 - یعنی این کسی که گفتیم بهتر است، یا کسی که دائم در طاعت خداست. که به نقل از ابن عباس این را گفته است. گفته شده است: - این فردی گفتیم بهتر است یا - کسی که دائم قرآن می­خواند و شب برمی­خیزد؟ و از امام باقر علیه السلام نقل شده است که - این فردی گفتیم بهتر است یا - کسی که نماز شب می­خواند. «آناء اللیل»، یعنی ساعات شب «ساجداً و قائماً»، یعنی نمازی را نشسته و نمازی را ایستاده می­خواند. «یحذر الاخره»، یعنی از عذاب آخرت «و یرجو رحمة ربه»، بین خوف و رجا می­ماند .

«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون» طبرسی رحمة الله علیه گفته است: - . مجمع البیان 9: 155 2. التهذیب: 231 3. مراجعه شود به بحار الانوار: ج 83، ص 327 -

یعنی اندکی از شب را می­خوابند و بیشتر شب را نماز می­خوانند. «الهجوع» به معنای خوابیدن در شب است و به خوابیدن در روز الهجوع نمی­گویند. گفته شده است: مقدار اندکی از شب بر آنها سپری می­شد مگر آن که در آن نماز می­خواندند. این نظر از امام صادق علیه السلام روایت شده است و معنای آن چنین است: مقداری از شب که در آن می­خوابیدند،

همه­اش کم بود. و «اللیل»، اسم جنس می­شود.

«و بالاسحار هم یستغفرون»، حسن گفته است: آنها نماز را تا سحرگاهان طول می­دادند و سحرگاهان شروع به استغفار می­نمودند. امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز وتر و سحرگاهان، هفتاد مرتبه از خدا طلب استغفار می­کردند. گفته شده است: معنای آیه این است که در سحرگاهان نماز می­خواندند، چرا که نماز آنها در سحرگاهان، درخواست بخشش است.

**[ترجمه]

القیام باللیل کنایة عن الصلاة باللیل إِلَّا قَلِیلًا منه و هو نصفه فنصفه بدل عن قلیلا کما هو الظاهر و قلته بالنسبة إلی جمیع اللیل و انقص و زد عطف علی قم بتقدیر فتأمل و ضمیر منه و علیه للنصف أو قلیلا فمعناه قم و اشتغل بالصلاة فی نصف اللیل أو أقل منه أو أزید منه.

وَ إِلَی هَذَا أَشَارَ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَی مَا نَقَلَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ قَالَ علیه السلام: الْقَلِیلُ النِّصْفُ أَوِ انْقُصْ مِنَ الْقَلِیلِ أَوْ زِدْ عَلَی الْقَلِیلِ.

و یبعد کون نصفه بدلا من اللیل لتوسط الاستثناء بین البدل و المبدل مع الالتباس بل ظهور خلافه و لزوم لغویة أَوِ انْقُصْ مِنْهُ لأنه بعینه معنی قوله قم نصف اللیل إلا قلیلا فیحتاج إلی العذر بأنه قیل أو انقص لمناسبة أو زد کما قال فی مجمع البیان (1)

أو أنه قد یحسن التردید بین الشی ء علی البت و بینه و بین غیره علی التخییر کما فعله الکشاف و البیضاوی و صاحب کنز العرفان (2)

و کلاهما تکلف بعید عن فصاحة کلام الله تعالی خصوصا الثانی لأن مرجعه إلی التخییر بینهما.

قال البیضاوی أو نصفه بدل من اللیل فالاستثناء منه و الضمیر فی منه و علیه للأقل من النصف کالثلث فیکون التخییر بینه و بین الأقل منه کالربع و الأکثر منه کالنصف و لا یخفی ما فیه من لزوم لغویة الاستثناء فإنه ینبغی أن یقول حینئذ قم نصف اللیل أو انقص منه و من أن الأقل لیس له مرتبة معینة حتی یقال أو انقص منه أو زد علیه لیصل إلی الربع و النصف و هو ظاهر.

و کذا کون المراد بإلا قلیلا قلیلا من اللیالی و هی لیالی العذر و المرض لعدم ظهور کون اللیل للاستغراق و عدم الاحتیاج إلی الاستثناء و للاحتیاج إلی التکلف فی الاستثناء و البدل فی أو انقص أو زد و لما سیجی ء فی هذه السورة من قوله إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ إلی آخرها(3).

ص: 126

فیمکن أن تکون هذه الآیة إشارة إلی وجوب صلاة اللیل علیه صلی الله علیه و آله کقوله تعالی وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ أی یجب علیک التهجد و هو الصلاة باللیل زیادة علی باقی الصلوات مخصوصة بک دون أمتک علی ما قیل و یکون المراد بالترخص المفهوم من قوله تعالی فی آخر هذه السورة فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ و قوله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ التخفیف فی الوقت لا إسقاط الصلاة بالکلیة علی تقدیر کون المراد بالقراءة الصلاة و أما علی تقدیر حملها علی القراءة فقط فیلزم السقوط بالکلیة فیمکن حملها علی عدم القدرة فتأمل.

و عن ابن عباس تکون مندوبة علی الأمة لدلیل الاختصاص من الإجماع و ظاهر الآیة و الأخبار و الأصل انتهی کلامه رفع الله مقامه.

**[ترجمه]ممکن است این روایت را حمل کنیم به اینکه این افراد قبل از اینکه برای نماز شب برخیزند این کار را می­کردند؛ یا اینکه آیه شامل این افرادی که می­خوابند نیز می­شود. ممکن است این حدیث بر کسانی که عذر دارند حمل شود. در دعای وتر، چیزی که نظر اول را تأیید می­کند خواهد آمد. تفسیر آیات «ق ، طور» که به نماز شب در باب وقت­های نماز تفسیر شده­اند، قبلا ذکر شد.3

«یا ایها المزمل»: گفته شده است، اصل این کلمه «المتنزل» است و تای این کلمه در زاء ادغام شده است. به کسی می­گویند «تزمل بثیابه» که لباس را به دور خود پیچیده است. گفته شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گلیم را به دور خود پیچیده بود که وحی آمد و او را از حالت خوابی که بر او عارض شده و در معرض سرزنش قرار داده بود، خبر داد. بنابراین امر شد که به جای خواب، تهجد و به جای جامه به دور خود پیچیدن، آماده عبادت و جهاد کردن بعد از آن شود. به همین دلیل پیامبر و گروهی از اصحاب آماده این کار شدند. شب­ها را به شب زنده داری مشغول شدند و خوابیدن و استراحت را کنار گذاشتند و در راه خدا طوری مجاهدت کردند که پاهایشان تاول زد و رنگشان زرد شد. پیوستگی و مداومت این کارشان به حدی رسید که خدا با کلماتی که در آخر آیه آمده است، بدان­ها تخفیف داد.

گفته شده است: - ای کسی که - عبای نبوت به دور خود پیچیده­ای، یعنی سنگینی نبوت را تحمل می­کنی. گفته شده است: معنای آیه - مزمّل - چنین می­شود: «یا ایها النائم قم اللیل الا قلیلا» - یعنی معنای مزمّل، کسی است که خوابیده - .

محقق اردبیلی - قدّس سرّه - 1 گفته است: یعنی در تمام شب­ برای نماز برخیز؛ یا منظور از برخاستن در شب، کنایه از نماز در شب است. «الا قلیلا» از شب که آن قلیل «نصفه»، نصف شب است. پس «نصفه» بدل از قلیل است، همان طور که ظاهر عبارت چنین است. کم بودن آن به نسبت تمام شب است. «وانقص» و «زد» تقدیراً به قم معطوف هستند. پس تامل کن. ضمیر «منه» و «علیه» متعلق به نصف یا قلیل است، بنابراین معنایش چنین است: برخیز و در نصف شب یا کمتر از نصف یا بیشتر از نصف شب نماز بخوان. به این نکته، امام صادق علیه السلام طبق آنچه که در مجمع البیان نقل کرده، اشاره کرده است. حضرت فرمود: قلیل همان نصف است. پس از این قلیل کم کن یا بدان بیفزای.

بعید است «نصفه» بدل از «اللیل» باشد، چرا که بین بدل و مبدل، استثنا قرار گرفته و از طرفی نه تنها اشتباه پیش می­آید، بلکه خلاف آن ظاهر می­شود و لغو و بیهوده بودن «او انقص منه» پیش می­آید؛ چرا که دقیقا مثل معنای سخن خدای متعال «قم نصف اللیل الا قلیلا» است. بنابراین نیاز به عذر و وجهی دارد - که این اشکال را توجیه کند- به این صورت که گفته شود: «أو انقص بمناسبة أو زد» - یا کم کن به مناسبتی یا بیفزای -؛ همان طور که در مجمع البیان گفته است. 2 یا اینکه گفته شود، او به تردید انداختن در بین چیزی را با قاطعیت و بین آن و چیز دیگر را از روی اختیار، نیک انجام می­دهد، همان طور که صاحب کشاف و بیضاوی و صاحب کنزالعرفان چنین نظری دارند. هر دو اینها مخصوصا دومی، تکلفی است که از فصاحت کلام خدای متعال بعید است، چرا که به تخییر بین این دو برمی­گردد.

بیضاوی گفته است: «أو نصفه» بدل از «اللیل» است، بنابراین استثنا از شب است و ضمیر در «منه» و «علیه» متعلق به کمتر از نصف، مانند یک سوم است؛ بنابراین بین یک سوم و کمتر ازآن مثل یک چهارم و بیشتر از آن مثل نصف، تخییر وجود دارد. اشکالی که در این نظر وجود دارد و آن لغو بودن استثناست، پنهان نمی­باشد. بنابراین شایسته است که در این صورت گفته شود: نصف شب را برخیز یا از این نصف کم کن. از طرفی اقل، مرتبه معینی نداشته باشد تا اینکه گفته شود از آن کم کن یا بر آن بیفزا تا به ربع یا نصف برسد. و این آشکار است.

همچنین منظور از «الا قلیلا»، اندکی از شب­هاست و این شب­ها، شب­هایی است که در آن آنها عذر و مرضی وجود دارد، چرا که مسلّم نیست که لیل برای استغراق - تمام شب­ها - باشد و نیازی به استثنا نباشد. و از طرفی نیازمند تکلف خواهیم شد، در استثنا و بدل بودن «أو انقص أو زد». و نیز به دلیل آنچه در این سوره خواهد آمد: «ان ربک یعلم أنک تقوم» تا آخر آیه.

ممکن است این آیه اشاره­ای به وجوب نماز شب برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشته باشد، همان طور که در آیه ذیل به این نکته اشاره دارد «و من اللیل فتهجد به نافله لک»، یعنی تهجد - شب زنده­داری - بر تو واجب است. و منظور از آن، نماز شب است علاوه بر نمازهایی که خوانده می­شود و مخصوص توست و بر امتت واجب نیست؛ طبق آنچه گفته شد. و منطور از مفهوم ترخصی که در آخر این سوره آمده است «فاقرؤا ما تیسّر من القرآن» و «فاقرؤا ما تیسّر منه»، تخفیف در وقت نماز است نه نخواندن نماز به طور کلی؛ البته با این مبنا که منظور از قرائت، نماز است. ولی اگر آیه را فقط بر قرائت حمل کنیم، لازمه آن، ساقط شدن کامل است؛ بنابراین می­توان آن را بر عدم قدرت حمل کرد. پس تأمل کن .

از ابن عباس نقل شده است که این نماز بر امت مستحب است، چرا که دلایلی چون اجماع و ظاهر آیه و اخبار و اصل وجود دارد که بر اختصاص وجوب آن بر پیامبر و اینکه بر امت واجب نیست، دلالت می­کند.

**[ترجمه]

و قال الرازی اعلم أن الناس قد أکثروا فی تفسیر هذه الآیة و عندی فیه وجهان الأول أن المراد بقوله إِلَّا قَلِیلًا الثلث و الدلیل علیه قوله فی آخر السورة إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ فهذه الآیة دلت علی أن أکثر المقادیر الواجبة الثلثان فهذا یدل علی أن نوم الثلث جائز و إذا کان کذلک وجب أن یکون المراد بالقلیل فی قوله قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا هو الثلث فإذن قوله قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا معناه ثلثی اللیل ثم قال نِصْفَهُ المعنی أو قم نصفه و هو کما تقول جالس الحسن أو ابن سیرین أی جالس ذا أو ذا أیهما شئت فحذف واو العطف فتقدیر الآیة قم الثلثین قم النصف أو انقص من النصف أو زد علیه فعلی هذا تکون الثلثان أقصی الزیادة و یکون الثلث أقصی النقصان فیکون الواجب هو الثلث و الزائد علیه یکون مندوبا.

الوجه الثانی أن یکون قوله نِصْفَهُ تفسیرا لقوله قَلِیلًا و هذا التفسیر جائز بوجهین الأول أن نصف الشی ء قلیل بالنسبة إلی الکل و الثانی أن الواجب إذا کان النصف لم یخرج صاحبه عن عهدة ذلک بیقین إلا بزیادة شی ء قلیل علیه فیصیر فی الحقیقة نصفا و شیئا فیکون الباقی بعد ذلک أقل منه فإذا ثبت هذا فنقول قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا معناه قم اللیل إلا نصفه فیکون الحاصل قم نصف اللیل ثم قال أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا یعنی أو انقص من هذا النصف نصفه حتی یبقی الربع ثم قال أَوْ زِدْ عَلَیْهِ یعنی أو زد علی النصف نصفه حتی یصیر المجموع ثلاثة أرباعه.

فحاصل الآیة أنه تعالی خیره بین أن یقوم تمام النصف أو ربعه أو ثلاثة أرباعه و علی هذا التقدیر یکون من المندوبات انتهی.

و قال فی الکشاف قوله تعالی نِصْفَهُ بدل من اللیل و إِلَّا قَلِیلًا استثناء من النصف کأنه قال قم أقل من نصف اللیل و الضمیر فی منه و علیه للنصف و المعنی التخییر بین أمرین بین أن یقوم أقل من نصف اللیل علی البت و بین أن یختار أحد الأمرین و هما النقصان من النصف و الزیادة علیه و إن شئت جعلت

ص: 128

نصفه بدلا من قلیلا و کان تخییرا بین ثلاث بین قیام النصف بتمامه و بین قیام الناقص منه و بین قیام الزائد علیه و إنما وصف النصف بالقلة بالنسبة إلی الکل (1).

و إن شئت قلت لما کان معنی قم اللیل إلا قلیلا نصفه إذا أبدلت النصف من اللیل قم أقل من نصف اللیل رجع الضمیر فی منه و علیه إلی الأقل من النصف فکأنه قیل قم أقل من نصف اللیل أو قم أنقص من ذلک الأقل أو أزید منه قلیلا فیکون التخییر فیما وراء النصف بینه و بین الثلث.

و یجوز إذا أبدلت نصفه من قلیلا و فسرت به أن تجعل قلیلا الثانی بمعنی نصف النصف و هو الربع کأنه قیل أو انقص منه قلیلا نصفه و یجعل المزید علی هذا القلیل أعنی الربع نصف الربع کأنه قیل أو زد علیه قلیلا نصفه و یجوز أن یجعل الزیادة لکونها مطلقة تتمة الثلث فیکون تخییرا بین النصف و الثلث و الربع انتهی.

و لا یخفی ما فی أکثر تلک الوجوه من التکلف و التصلف.

و قیل نصفه بدل من اللیل المستثنی منه قلیلا أی ما بقی بعد الاستثناء(2) و یرجع ضمیرا منه و علیه إلی قیام ذلک أو إلی نصفه و ربما کان القلیل المستثنی عبارة عما یصرف فی العشاءین و نحوهما من أول اللیل و یمکن أن یقال علی بعض الوجوه عبر عن نصف اللیل باللیل إلا القلیل إشارة إلی أن النصف الذی هو وقت القیام أکثر برکة و أقوی شرفا حتی کأنه أکثر بحیث إذا قام فیه قام اللیل إلا قلیلا أو الاستثناء إشارة إلی وقت النوم و الاستراحة من النصف الآخر(3) دون ما صرف

ص: 129

منه فی صلاة المغرب و العشاء و توابعهما فکأنه یدخل فی حکم القیام حینئذ فکان کما قال قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ انتهی.

**[ترجمه]احتمال آخری از آیه، به آن بعیدی که ذکر شد نیست و استثنا در اینجا قرینه استغراق است، بنابراین شبیه آنچه در روایت در تفسیر آیه «و کانوا من اللیل ما یهجعون» آمده است، می­باشد. شیخ در تهذیب - . التهذیب 1: 231 -

روایتی را با سند صحیح از محمد بن مسلم آورده که گفته، از امام باقر علیه السلام درباره آیه «قم اللیل الّا قلیلاً» پرسیدم، فرمود: خداوند او را امر کرده که هر شب نماز بخواند مگر شبی را که خدا بگوید در آن نمازی نخواند. دلیل عدم احتیاج به استثنا معلوم نیست، چرا که احتمال دارد منظور عذرهای اندکی باشد که عقل و نقل بر استثنا شدن آن دلالت نمی­کند؛ از طرفی دلالت عقل و عمومات به آن استثناها، منافی نیک بودن تصریح آنها برای توضیح بیشتر و تاکید کردن بر موارد دیگر نیست. حاصل کلام اینکه، همه شب­ها برای عبادت برخیز مگر اندکی از شب­ها که در آن عذر داری. از آنجا که برخاستن در شب، مجمل بود که ممکن بود همه شب یا بخشی از آن باشد، با این آیه این اجمال را برطرف کرد و گفت: منظور از برخاستن در شب، نصف شب یا اندکی کمتر از نصف و یا بیشتر از نصف باشد.

رازی گفته است: مفسرین در تفسیر این آیه نظرات زیادی را داده­اند، به نظر من در تفسیر این آیه دو وجه محتمل است: اول، منظور از سخن خداوند: «الا قلیلاً»، یک سوم است. دلیل این مطلب سخن خداوند در آخر سوره است که می­فرماید: «ان ربک یعلم أنک تقوم من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» بنابراین، این آیه دلالت می­کند، بیشترین مقداری که واجب است، دوسوم می­باشد، بنابراین دلالت می­کند که خوابیدن یک سوم شب جایز می­باشد. وقتی این طور شد، واجب است که منظور از قلیل در آیه «قم اللیل الا قلیلا»، یک سوم باشد؛ بنابراین معنای سخن خدای متعال «قم اللیل الا قلیلا» یک سوم شب می­باشد. سپس گفته است: «نصفه» معنایش «أو قم نصفه» می­باشد و این مثل این است که می­گویی: با حسن یا ابن سیرین مجالست کن، یعنی با این یا آن، هرکدام را که می­خواهی. بنابراین واو عطف حذف شده و تقدیر آیه چنین است: «قم الثلثین، قم النصف»، یا «أو انقص من النصف أو زد علیه» و با این مبنا، دوسوم، بیشترین مقدار و یک سوم، کمترین مقدار است، بنابراین آنچه واجب است یک سوم می­باشد و بیشتر از یک­سوم مستحب می­باشد.

وجه دوم: ممکن است منظور از سخن خدای متعال: «نصفه» تفسیری برای سخنش «قلیلا» باشد. این تفسیر به دو صورت جایز است: اول، اینکه نصف چیزی به نسبت تمام آن چیز باشد و دوم، وقتی واجب است نصف، صاحبش را از عهده تکلیفی که دارد خارج نکند، مگر اینکه یقین حاصل کند که تکلیف از گردن وی ساقط شده است؛ به این صورت که چیز اندکی بدان اضافه شود، در حقیقت نصف به همراه چیزی می­شود و باقی­مانده بعد از آن، کمتر از آن می­شود. وقتی این ثابت شد، می­گوییم «قم اللیل الا قلیلا» معنایش «قم اللیل الا نصفه» است و نتیجه این می­شود: نصف شب را برخیز. سپس گفته است: «أو انقص منه قلیلا»، یعنی از این نصف، نصفش را کم را کن تا یک چهارم باقی بماند. سپس گفته است: «أو زد علیه»، یعنی بر این نصف، نصفش را بیفزا تا مجموع آن سه­چهارم شود.

نتیجه اینکه خدای متعال، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مختار کرده که تمام نصف شب یا یک چهارم شب یا سه­چهارم شب را برخیزد و با این فرض، از جمله مستحبات است، پایان.

در کشاف گفته است: سخن خدای متعال «نصفه» بدل از «اللیل» است و «الا قلیلا» استثنا از نصف است. گویا خدای متعال می­فرماید: «قم أقل من نصف اللیل»: کمتر از نصف شب را برخیز. ضمیر در «منه» و «علیه» متعلق به نصف است و معنا مخیر بودن بین دو چیز است؛ اینکه کمتر از تمام نصف شب را به طور قطع برخیزد یا یکی از این دو را انتخاب کند و این دو عبارتند از کمتر از نصف و یا زیادتر از نصف. و اگر می­خواهی نصف را بدل از قلیلا قرار بده؛ در این صورت تخییر بین سه چیز است: بین برخاستن تمام نصف شب و بین برخاستن کمتر از نصف شب و بین برخاستن بیشتر از نصف شب. بی­تردید، نصف را نسبت به کُل، با قلة توصیف کرده است.

و اگر می­خواهی بگو: وقتی معنا این شود: «قم اللیل الا قلیلا نصفه»، وقتی که نصف را بدل از اللیل قرار دادی، کمتر از نصف شب را برخیز؛ ضمیر در «منه» و «علیه» به «أقلّ من النصف» بر می­گردد. گو اینکه گفته شده است: کمتر از نصف شب را برخیز یا به مقدار کمتر از آن اقل برخیز، یا بر این مقدار اندکی بیفزای. پس تخییر ماورای نصف، بین نصف و ثلث است.

و نیز جایز است وقتی نصف را بدل از قلیل قرار دهی و این طور معنا کنی: قلیلا دوم یعنی نصفِ نصف، یعنی ربع. مثل اینکه گفته می­شود: «أو انقص منه قلیلا نصفه و او زد علی هذا القلیل»، و بیشتر از این قلیل یعنی ربع، نصف ربع قرار داده می­شود. مثل اینکه گفته ­شود: «أو زد علیه قلیلا نصفه». جایز است این زیادی به خاطر مطلق بودن، تتمه یک­سوم باشد، بنابراین بین نصف و یک­سوم و یک­چهارم تخییر وجود دارد، پایان.

روشن است که در بیشتر این وجوه، تکلف و بیهوده گویی وجود دارد.

گفته شده است: «نصفه» بدل از «اللیل» است که قلیل از آن استثنا شده است، یعنی آنچه بعد از استثنا باقی می­ماند و ضمیر در منه و علیه به نمازخواندن در این مقدار یا نصف این مقدار بر می­گردد. و چه بسا قلیلی که استثنا ­شده، عبارت از چیزی باشد که در وقت نماز مغرب و عشا در اول شب، صرف کرده و گذرانده است. ممکن است گفته شود، طبق برخی جهات، از «نصف اللیل» به «اللیل الا القلیل» تعبیر شده است و اشاره به این است که نصفی که وقت برخاستن است، بیشترین برکت و افتخار را دارد به طوری که گویی بیشتر است که اگر این مقدار برخیزد گویا تمام شب را، مگر اندکی از شب را برخاسته است. یا استثنا اشاره به وقت خواب و استراحت از نصف دیگر شب است، به غیر از آنچه که نماز مغرب و عشا و تعقیبات در آن صرف شده است. پس، گویی این زمان، در حکم برخاستن وارد شده است و مثل اینکه گفته است: اندکی از شب را نمی­خوابند، پایان .

**[ترجمه]

یحتمل أن یکون المراد بقوله سبحانه قُمِ اللَّیْلَ الأمر بعبادة اللیل مطلقا لیشمل ما یقع فی أول اللیل من العشاءین و نوافلهما و تعقیباتهما(1) بل الأدعیة عند النوم أیضا و قوله نِصْفَهُ نقدر فیه فعلا أی قم نصفه بمعنی القیام بعد النوم فیکون إشارة إلی وقت صلاة اللیل فإنه بعد نصف اللیل و النقص من النصف لبیان أنه لا یجب أو لا یتأکد قیام تمام النصف کما یدل علیه آخر السورة و الزیادة لصرفها فی مقدمات الصلاة من التخلی و التطهر و الاستیاک فیصرف جمیع النصف فی الصلاة و الدعاء کما ستأتی الروایة من دأبه و سنته فی ذلک (2)

و إذا انضم هذا إلی ما وقع من العبادة فی أول اللیل لا یبقی من اللیل للنوم إلا قلیل.

و هذا وجه وجیه متین مؤید بالأخبار و لا تکلف فیه إلا التقدیر الشائع فی الکلام و بالجملة هذه الآیات من المتشابهات و لا یعلم تأویلها إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ علیهم أفضل الصلوات.

وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا قد مر تفسیره (3).

إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا القول الثقیل القرآن و ما فیه من الأوامر و

ص: 130

النواهی التی هی تکالیف شاقة ثقیلة علی المکلفین خاصة علیه صلی الله علیه و آله لأنه متحملها بنفسه و محملها لأمته فهی أثقل علیه و أبهظ له فیحتاج فی ضبط ذلک و تأدیته إلی قیام اللیل و قیل أراد بهذا الاعتراض أن ما کلفه من قیام اللیل من جملة التکالیف الثقیلة الصعبة التی ورد بها القرآن لأن اللیل وقت السبات و الراحة فلا بد لمن أحیاه من مضادة لطبعه و مجاهدة لنفسه

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا ذَکَرُهُ (1)

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ: سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا قَالَ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا قَالَ أَصْدَقُ الْقَوْلِ.

انتهی.

و قیل نزوله أو تلقیه لما روی أنه صلی الله علیه و آله کان یتغیر حاله عند نزوله و یعرق و إذا کان راکبا تبرک راحلته و لا تستطیع المشی و قیل ثقیلا فی المیزان و قیل علی المنافقین و قیل کلام له وزن و رجحان فیحتاج إلی مزید تدبر و تأمل و وقت لائق بذلک فلا بد من قیام اللیل.

إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا ناشئة اللیل النفس التی تنشأ من مضجعها إلی العبادة أی تنهض و ترتفع من نشأت السحابة إذا ارتفعت و نشأ من مکانه إذا نهض أو قیام اللیل علی أن الناشئة مصدر من نشأ إذا قام و نهض.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا صَحَّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هِیَ قِیَامُ الرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ لَا یُرِیدُ بِهِ إِلَّا اللَّهَ (2).

کما سیأتی و إن احتمل معنی آخر. و قال الطبرسی رحمة الله علیه (3) معناه ساعات اللیل لأنها تنشأ ساعة بعد ساعة و تقدیره أن ساعات اللیل الناشئة و قال ابن عباس هو اللیل کله لأنه ینشأ بعد النهار و قال مجاهد هی ساعات التهجد من اللیل و قیل هی بالحبشیة قیام اللیل و قیل هی القیام بعد النوم و قیل هی ما کان بعد العشاء الآخرة عن الحسن و قتادة

وَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا: هِیَ

ص: 131

الْقِیَامُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ انتهی.

و قیل هی الساعات الأول منها من نشأت إذا ابتدأت

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1): أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ یَقُولُ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هَذِهِ نَاشِئَةُ اللَّیْلِ.

أَشَدُّ وَطْئاً أی ثبات قدم و أبعد من الزلل و أثقل و أغلظ علی المصلی کما ورد فی الحدیث اللهم اشدد وطأتک علی مضر و قرأ أبو عمرو بن عامر وِطَاءً بالکسر و المد أی مواطاة القلب للسان أو موافقة لما یراد من الخضوع و الإخلاص.

وَ أَقْوَمُ قِیلًا أی أشد مقالا و أثبت قراءة لحضور القلب و هدو الأصوات و یحتمل أن یکون المراد بالقیل دعوی الإخلاص فی إِیَّاکَ نَعْبُدُ و نحوه کَمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (2)

بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا قَالَ یَعْنِی بِقَوْلِهِ أَقْوَمُ قِیلًا قِیَامَ الرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ یُرِیدُ بِهِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ.

و بسند صحیح آخر مثله (3)

لکن لیس فیه یعنی بقوله أَقْوَمُ قِیلًا فیحتمل أن یکون تفسیرا للناشئة کما مر أو وطئا کما أومأنا إلیه و روی فی الکافی (4)

خبرا مرسلا فسرت الآیة فیه بصلاة مخصوصة بین العشاءین کما مر.

إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا أی تصرفا و تقلبا فی مهماتک و اشتغالا بها فعلیک بالتهجد فإن مناجات الحق تستدعی فراغا

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (5)

ص: 132

فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: قَوْلُهُ إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا یَقُولُ فَرَاغاً طَوِیلًا لِنَوْمِکَ وَ حَاجَتِکَ.

و قال الطبرسی (1)

فیه دلالة علی أنه لا عذر لأحد فی ترک صلاة اللیل لأجل التعلیم و التعلم لأن النبی صلی الله علیه و آله کان یحتاج إلی التعلیم أکثر مما یحتاج الواحد منا إلیه ثم لم یرض سبحانه منه أن یترک حظه من قیام اللیل.

وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ أی دم علی ما تذکره من الأذکار و العبادات و التعلیم و الإرشاد و قیل أی اقرأ بسم الله الرحمن الرحیم فی أول صلاتک فاستدل بها علی وجوبها.

وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا قال علی بن إبراهیم أی أخلص إلیه إخلاصا و قیل انقطع إلیه انقطاعا.

وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةُ وَ حُمْرَانُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام: أَنَّ التَّبَتُّلَ هُنَا رَفْعُ الْیَدَیْنِ فِی الصَّلَاةِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: هُوَ رَفْعُ یَدِکَ إِلَی اللَّهِ وَ تَضَرُّعُکَ إِلَیْهِ.

و سیأتی معنی التبتل و أخواته فی کتاب الدعاء(2)

و یومئ إلی استحباب کثرة الدعاء و الذکر و التضرع فی صلاة اللیل.

إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی أی أقرب و أقل مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ قرأ ابن کثیر و أهل الکوفة نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ بالنصب و الباقون بالجر فعلی الأول عطف علی الأدنی و علی الثانی علی ثلثی اللیل قال الطبرسی (3) و المعنی أنک تقوم فی بعض اللیالی قریبا من الثلثین و فی بعضها قریبا من نصف اللیل و قریبا من ثلثه و قیل إن الهاء تعود إلی الثلثین أی و أقرب من نصف الثلثین و من ثلث الثلثین و إذا نصبت فالمعنی تقوم نصفه و ثلثه وَ تقوم طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ و عن ابن عباس أنهم علی علیه السلام و أبو ذر.

وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ أی یقدر أوقاتهما لتعملوا فیهما علی ما یأمرکم

ص: 133

به و قیل معناه لا یفوته علم ما تفعلون عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ (1) قال مقاتل کان الرجل یصلی اللیل کله مخافة أن لا یصیب ما أمر به من القیام فقال سبحانه عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ أی لن تطیقوا معرفة ذلک و قال الحسن قاموا حتی انتفخت أقدامهم فقال سبحانه إنکم لا تطیقون إحصاءه علی الحقیقة و قیل معناه لن تطیقوا المداومة علی قیام اللیل و یقع منکم التقصیر فیه فَتابَ عَلَیْکُمْ بأن جعله تطوعا و لم یجعله فرضا و قیل معناه فلم یلزمکم إثما کما لا یلزم التائب أی رفع التبعة فیه کرفع التبعة عن التائب و قیل فَتابَ عَلَیْکُمْ أی خفف علیکم.

فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ الآن یعنی فی صلاة اللیل عند أکثر المفسرین و أجمعوا أیضا علی أن المراد بالقیام المتقدم فی قوله قُمِ اللَّیْلَ هو القیام إلی الصلاة إلا أبا مسلم فإنه قال أراد القیام لقراءة القرآن لا غیر و قیل معناه فصلوا ما تیسر من الصلاة و عبر عن الصلاة بالقرآن لأنها تتضمنه و من قال المراد به قراءة القرآن فی غیر الصلاة(2)

فهو محمول علی الاستحباب عند الأکثرین دون الوجوب لأنه لو وجبت القراءة لوجب الحفظ و قال بعضهم هو محمول علی الوجوب لأن القارئ یقف علی إعجاز القرآن و ما فیه من دلائل التوحید و إرسال الرسل و لا یلزم حفظ القرآن لأنه من القرب المستحبة المرغب فیها.

ثم اختلفوا فی القدر الذی تضمنه هذا الأمر من القراءة فقال ابن جبیر خمسون

ص: 134

آیة و قال ابن عباس مائة آیة و عن الحسن قال من قرأ مائة آیة فی لیلة لم یحاجه القرآن و قال السدی مائتا آیة و قال جویبر ثلث القرآن لأن الله یسره علی عباده و الظاهر أن معنا ما تیسر مقدار ما أردتم و أحببتم (1).

عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی و ذلک یقتضی التخفیف عنکم وَ آخَرُونَ أی و منکم قوم آخرون یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أی یسافرون للتجارة و طلب الأرباح وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (2) فکل ذلک یقتضی التخفیف عنکم فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ رُوِیَ (3)

عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ لَکُمْ فِیهِ خُشُوعُ الْقَلْبِ وَ صَفَاءُ السِّرِّ.

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ (4) قال فی مجمع البیان (5) دخلت من للتبعیض و المعنی فاسجد له فی بعض اللیل و قیل یعنی المغرب و العشاء وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا أی فی لیل طویل یرید التطوع بعد المکتوبة وَ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وَ قَالَ مَا ذَلِکَ التَّسْبِیحُ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ.

**[ترجمه]احتمال دارد منظور از سخن خدای متعال «قم اللیل الا قلیلا»، امر کردن به عبادت شب باشد تا شامل آنچه که در اول شب از نماز مغرب و عشا و نافله­ها و تعقیبات این دو و نیز دعاهایی که هنگام خواب خوانده می­شود، گردد. سخن خدای متعال «نصفه»: در این کلمه فعلی را در تقدیر می­گیریم، یعنی «قم نصفه» که به معنای قیام بعد از خواب می­شود، بنابراین اشاره­ای به وقت نماز شب دارد، چرا که وقت نماز شب بعد از نصف شب است. کم کردن از نصف برای بیان و توضیح است، یعنی بیدار ماندن تمام شب واجب نیست یا تاکید نمی­شود، همان طور که آخر سوره به این نکته دلالت دارد. و افزودن به این نصف، توضیحی است برای گذراندن و آماده شدن برای مقدمات نماز از جمله به دستشویی رفتن و طهارت گرفتن و مسواک زدن. بنابراین تمام این نصف در نماز و دعا صرف می­شود، همان طور که به زودی روایات در این باره خواهد آمد که روش و سنت پیامبر این گونه بوده است. و وقتی این موارد به عبادت در اول شب اضافه شود، اندکی از شب برای خواب، باقی خواهد ماند.

این نظر، وجه نیکویی است که با اخبار تایید می­شود و تکلفی در آن جز در تقدیر گرفتنی که شایع است، نمی­باشد. خلاصه اینکه این آیه از جمله متشابهات است که تأویل آن را جز خدا و راسخین در علم نمی­داند. بر آنها نیک ترین درودها باد.

«رتل القرآن ترتیلا»، تفسیر این آیه قبلا ذکر شده است. - . بحارالانوار 85: 7 -

«إنا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً» قول ثقیل قرآن و آنچه که در قرآن از اوامر و نواهی که تکلیف شاق بر مکلفین و مخصوصا پیامبر صلی الله و آله و سلم شده، می­باشد؛ چرا که ایشان این تکالیف را خود متحمل می­شد و سنگینی حمل آن بر امتش را هم بر عهده داشت. بنابراین این تکالیف سنگین­تر و گران­تر بر خود ایشان بود و در ضبط و رساندن این تکالیف، به بیدار ماندن در شب احتیاج داشت. گفته شده است: با این آیه اشاره به این نکته دارد که آنچه که خداوند او را به برخاستن در شب تکلیف نموده، از جمله تکالیف سنگین و دشواری است که قرآن در مورد آن وارد شده است؛ چرا که شب، وقت خواب و آسایش است و هر کس شب را بیدار بماند باید با طبیعت و سرشت خود ضدیت کند و با نفس خویش مجاهدت نماید. این نظر را، علی بن ابرهیم - . تفسیر القمی : 701 -

در تفسیرش تایید می­کند. وی در تفسیر «سنلقی علیک قولا ثقیلا» گفته است: منظور بیدار شدن در شب است که در آیه ذیل بدان اشاره شده است. «ان ناشئه اللیل هی اشد وطا و أقوم قیلا». گفته است: راست­ترین گفتار. پایان.

گفته شده است: منظور نزول یا افکندن است، چرا که روایت شده است: هنگام نزول وحی، حالت پیامبر تغییر می­کرد و عرق می­نمود و وقتی سوار بر مرکب بود، مرکبش می­نشست و نمی­توانست راه برود. نظر دیگر اینکه، قرآن در روز قیامت سنگین است و نیز گفته شده است: بر منافقین سنگین است. گفته شده است: قرآن کلامی است که وزن و برتری دارد، بنابراین احتیاج به تدبر زیاد و تأمل و وقت شایسته دارد، بنابراین باید شب بیدار شد.

«إن ناشئة اللیل هی أشد وطأ و أقوم قیلا». «ناشئةاللیل»، نفسی است که از جایگاه خوابش برای عبادت بلند می­شود، یعنی بر­می­خیزد و بلند می­شود و از «نشأت السحابة»، وقتی بلند می­شود، گرفته شده است و «نشأ من مکانه» وقتی به کار می­رود که از جایش برخیزد. یا منظور بلند شدن در شب است با این مبنا که ناشئه مصدری است که از نشأ گرفته شده است و وقتی به کار می­رود که بلند شود و برخیزد. این نظر را روایت صحیحی که از امام صادق علیه السلام نقل شده، تأیید می­کند. حضرت فرمود: منظور از «ناشئه اللیل»، بلند شدن فرد از رختخوابش است که با آن فقط خدا را اراده می­کند. - . التهذیب 1: 231 -

- همان طور که به زودی خواهد آمد- هرچند که معنای دیگری هم محتمل است.

طبرسی رحمة الله علیه گفته است: - . مجمع البیان 10: 378 - معنای «ناشئه اللیل»، ساعات شب است، چرا که شب، ساعت به ساعت ایجاد می­شود و تقدیر آن این است: «إن ساعات اللیل الناشئه». ابن عباس گفته است: منظور تمام شب است، چرا که شب بعد از روز حادث می­شود. مجاهد گفته است: منظور ساعاتی از شب است که در آن تهجد و شب زنده­داری می­شود. گفته شده است: طبق لغت حبشی، برخاستن در شب است. طبق یک نظر، بلند شدن بعد از خوابیدن است. از حسن و قتاده نقل شده است که ناشئه، مقداری از شب است که بعد از عشا باقی می­ماند. از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: «ناشئه»، برخاستن در آخر شب تا زمان نماز شب است، پایان.

گفته شده است: «ناشئه»، ساعات اولیه شب است که از «نشأت» یعنی آغاز کردی، گرفته شده است. روایت شده - . کشاف 3: 281 و دررالمنثور 6: 287 -

که امام سجاد علیه السلام ما بین نماز مغرب و نماز عشا نماز می­خواند و می­فرمود: آیا سخن خدای متعال را نشنیده اید: «إن ناشئة اللیل» و این نماز ناشئة اللیل است.

«أشد وطأ»، یعنی ثبات قدم و دور از لغزش، و سنگین­تر و غلیظ­تر بر نمازگزار، همان طور که در حدیث وارد شده است: «اللهم اشدد وطأتک علی مضر»، خدایا سنگینی­ات را بر قوم مضر، شدت ببخش. ابوعمر و ابن عامر کلمه «وطاء» را با کسر و مد قرائت کرده­اند که به معنای مطابقت دل انسان با زبانش است، یا موافقت قلب با آنچه که از خضوع و اخلاص اراده کرده است.

«أقوم قیلا»، یعنی از نظر کلام، شدیدتر و از نظر قرائت، ثابت­تر است، به دلیل حضور قلب و آرامی صداها. احتمال دارد منظور از قیل، درخواست اخلاص در پرستش خدا، «ایاک نعبد» و امثال این مورد باشد. همان طور که شیخ در تهذیب - . التهذیب 2: 337 -

به سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که حضرت در تفسیر سخن خدای عزوجل «إن ناشئه اللیل هی أشد وطأ و أقوم قیلا» فرمود: منظور از سخن او «أقوم قیلا»، بلند شدن فرد از رختخوابش است در حالی که با این کار فقط خدای متعال را اراده کرده است نه کس دیگری را. و نیز به سند صحیح روایتی دیگر - . التهذیب 1: 189 - شبیه این روایت نقل شده است با این فرق که در این حدیث، عبارت «منظور از سخن او أقوم قیلا» نیست. بنابراین همان طور که ذکر شد، احتمال دارد این حدیث تفسیری برای ناشئة باشد، یا همان طور که اشاره کردیم و در الکافی - . این روایت در باب نافه های مغرب ذیل شماره 17 نقل شد و در الکافی 3: 468 روایت شده است. - هم روایت شده است، تفسیری برای وطأ باشد. در الکافی خبر مرسلی آمده است که آیه در این روایت را به نماز مخصوصی که بین نماز مغرب و نماز عشا خوانده می­شود، تفسیر شده است.

«إن لک فی النهار سبحاً طویلاً»، یعنی تو در روز می­توانی به امور مهم خود بپردازی و در آنها تصرف کنی و بدان مشغول شوی، بنابراین در شب، تهجد کن؛ چرا که در مناجات کردن با خدا، به وقت خالی نیاز است. در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: - . تفسیر القمی : 701 -

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إن لک سبحاً طویلاً» فرمود: فراغتی طولانی برای خواب و نیازهای تو.

طبرسی گفته است: - . مجمع البیان 10: 381 -

این آیه دلالت به این نکته دارد که عذر تعلیم و تعلم برای ترک نماز شب پذیرفته نیست، چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله با اینکه بیشتر از هر یک از ما به تعلیم کردن مردم نیاز داشت، ولی خدای سبحان راضی نشده است که بهره­اش را از برخاستن در شب، رها کند.

«و اذکر اسم ربک»، یعنی بر ذکرهایی که می­خوانی و عبادت­هایی که انجام می­دهی و تعلیمات و راهنمایی­هایی که می­کنی، مداومت کن. گفته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم» را در اول نمازت بخوان، بنابراین برای وجوب خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» در اول نماز، به این آیه استدلال شده است.

«تبتل الیه تبتیلا» علی بن ابراهیم گفته است: خالصانه به او روی آور. گفته شده است: برای رسیدن به او کاملا از همه چیز بریده شو. طبرسی گفته است: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که «تبتل» در اینجا به معنای بلند کردن دست در نماز است. در روایت ابوبصیر آمده است که فرمود: تبتل، بلند کردن دستانت به سوی خدا و زاری کردن به سوی اوست. به زودی معنای تبتل و کلماتی که شبیه این کلمه هستند، در کتاب - باب - دعا - . بحارالانوار 93: 337-343 - خواهد آمد. این آیه بر استحباب زیاد خواندن دعا و ذکر و زاری کردن در نماز شب دلالت می­کند.

«إن ربک یعلم أنک تقوم أدنی»، یعنی نزدیک­تر و کمتر «من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» ابن کثیر و اهل کوفه، «نصفه» و «ثلثه» را به صورت منصوب و بقیه به صورت مجرور قرائت کرده­اند. اگر منصوب درست باشد، معطوف به «ادنی» است و اگر مجرور درست باشد، معطوف به «ثلثی اللیل» خواهد بود. طبرسی گفته است: - . مجمع البیان 10: 381 - معنای آیه چنین است: تو در برخی از شب­ها نزدیک دوسوم و در برخی از شب­ها نزدیک نصف شب و در برخی از شب­ها نزدیک یک سوم آن بیدار می­مانی. گفته شده است: ضمیر هاء به «ثلثین» بر می­گردد، یعنی نزدیک نصف دوسوم و نزدیک یک­سوم از دوسوم را بیدار می­مانی. اگر منصوب خوانده شود، معنا چنین می­شود: نصف و یک سوم شب را بیدار می­مانی. و گروهی از کسانی که با تو هستند برمی­خیزند. از ابن عباس نقل شده که اینها امام علی علیه السلام و ابوذر هستند.

«و الله یقدر اللیل و النهار»، یعنی اوقات شب و روز را مقدر می­کند تا در آنها چیزهایی را که شما را بدان امر کرده است انجام دهید. گفته شده است: معنای آن چنین است: علم آنچه که انجام می­دهید از دست خدا به در نمی­رود. «علم أن لن تحصوه» مقاتل گفته است: برخی از مسلمانان از ترس اشتباه محاسبه، تمام شب را از ترس اینکه نتوانند امر خدا را در باب برخاستن در شب بجا آورند، نماز می­خواندند؛ بنابراین خدای سبحان فرمود: «علم أن لن تحصوه»، یعنی شما توان انجام این کار را ندارید و نمی­توانید حساب آن را نگه دارید. حسن گفته است: افرادی همه ساعات شب را به نماز شب و عبادت مشغول می­شدند و طوری بر آن مداومت می­کردند که پاهایشان ورم می­کرد، بنابراین خدای سبحان فرمود: شما قادر به حساب کردن اندازه شب و روز به طور حقیقی نیستید. گفته شده است: معنای آیه این است که شما توان مداومت بر برخاستن در شب نیستید و در آن تقصیر و کوتاهی خواهید کرد. «فتاب علیکم» این گونه که این کار را برایتان مستحب گرداند و واجب نساخت. گفته شده است: معنای این قسمت از آیه چنین است که ترک این کار را برای شما گناه محسوب نکرد، همچنان بر توبه کننده، گناهی نیست. یعنی عاقبت بد را از آن برداشت، همچنان که عاقبت بد را از توبه کننده برداشته است. گفته شده: «فتاب علیکم» یعنی بر شما آسان گرفت.

«فاقرؤا ما تیسر من القرآن»، اکنون، یعنی در نماز شب که نظر اکثر مفسرین چنین است و نیز مفسرین در این نکته اجماع دارند که منظور از قیام که قبلا در آیه «قم اللیل» گفته شد، برخاستن برای نماز است، جز ابومسلم که به نظر وی، منظور برخاستن برای خواندن قرآن است نه چیز دیگر. گفته شده است: معنایش این است که هر چه می­توانید نماز بخوانید و به این دلیل به جای نماز، خواندن قرآن به کار رفته است که نماز خواندن شامل خواندن قرآن هم می­شود و به خاطر همین نکته است که گفته­اند: منظور از این آیه، خواندن قرآن در غیر نماز است که به نظر اکثر مفسرین، خواندن قرآن مستحب است و واجب نیست، چرا که اگر خواندن قرآن واجب بود؛ حفظ کردن آن واجب می­شد. برخی گفته­اند: این آیه دلالت بر وجوب خواندن قرآن می­کند، چرا که قاری قرآن به آیاتی که بر اعجاز قرآن و توحید و دلایل ارسال پیامبران دلالت می کند، وقوف پیدا می کند و حفظ کردن قرآن واجب نیست؛ چرا که این کار از عبادات مستحبی است که بدان ترغیب شده است.

مفسرین در مقداری که در این آیه بدان امر شده است اختلاف نظر دارند. ابن جبیر گفته است: این مقدار پنجاه آیه است. به نظر ابن عباس صد آیه است. از حسن نقل شده است که گفته است: هر کس صد آیه در شبی بخواند، قرآن با او محاجه نکند. سدی گفته است: این مقدار دویست آیه است. جوبیر گفته است: منظور یک سوم قرآن است، چرا که خدای متعال بر بندگانش سخت نگرفته است. ظاهرا معنای «ما تیسّر» این است: مقدار «ما أردتم و أحببتم»، یعنی به آن مقدار که می­خواهید و دوست دارید بخوانید.

«علم أن سیکون منکم مرضی» و این مقتضی­ آن است که بر شما تخفیف داده شود. «آخرون»، یعنی گروهی از شما «یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله»، یعنی برای تجارت و کسب سود تجارت می­کنند. «و آخرون یقاتلون فی سبیل الله»، بنابراین همه اینها مقضی این است که به شما تخفیف داده شود. «فاقروا ما تیسر منه»: از امام رضا - . مجمع البیان 10: 382 -

علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در آنچه که از خواندن قرآن بر شما میسر است، خاشع شدن قلب و صفای باطن وجود دارد.

«و من اللیل فاسجد له - . دهر/ 26 - »

در مجمع البیان گفته است: - . مجمع البیان 10: 413 -

من در اینجا برای تبعیض است و معنای آیه چنین می­شود: در بخشی از شب و گفته شده است: این بخش، همان نماز مغرب و نماز عشاست. «سبحه لیلاً طویلاً»، یعنی در شب طولانی، منظور نماز مستحبی بعد از نماز واجب است. احمد بن محمد از تفسیر این آیه از امام رضا علیه السلام سؤال کرد و گفت: منظور از این تسبیح چیست؟ فرمود: نماز شب.

**[ترجمه]

أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ فَفَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ بَشَّرَ النَّاسَ فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ وَ کَانَ الرَّجُلُ یَقُومُ وَ لَا یَدْرِی مَتَی یُنْتَصَفُ اللَّیْلُ وَ مَتَی یَکُونُ الثُّلُثَانِ وَ کَانَ الرَّجُلُ یَقُومُ حَتَّی یُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا یَحْفَظَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ إِلَی قَوْلِهِ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ یَقُولُ مَتَی یَکُونُ النِّصْفُ وَ الثُّلُثُ نَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةَ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَمْ یَأْتِ نَبِیٌّ إِلَّا خَلَا بِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ لَا جَاءَ نَبِیٌّ قَطُّ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «أو انقص منه قلیلا» گفته است: از این مقدار کم - قلیل - کم کن. «أو زد علیه»، یعنی بر این قلیل اندکی بیفزا.

در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إن ربک یعلم أنک تقوم أدنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این کار را انجام داد و مردم را بدان بشارت داد و این کار بر آنها دشوار شد. «علم أن لن تحصوه» فردی بلند می­شد و نمی­دانست که کی نصف شب خواهد شد و کی دوسوم آن و فردی از ترس اینکه این زمان را درک نکند، تا صبح بیدار می­ماند. بنابراین خداوند این آیه را فرو فرستاد «ان ربک یعلم انک تقوم» تا «علم أن لن تحصوه» منظورش این است که نمی­دانید چه زمانی نصف و چه زمانی یک­سوم شب خواهد شد. این آیه با «فاقروا ما تیسر من القرآن» نسخ شده است. بدانید که هیچ پیامبری نیامده است مگر اینکه بر نماز شب مواظبت می­نمود و هیچ پیامبری نماز شب را در اول شب نیاورده است. - . تفسیر القمی :701 -

**[ترجمه]

عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی أَحَدُ طَرَفَیْ کُلِّ صَفٍّ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْآخَرُ بِالْمَغْرِبِ قَالَ فَإِذَا فَرَغَ کَتَبَ لَهُ بِعَدَدِهِمْ دَرَجَاتٍ الْخَبَرَ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا رَأَی أَهْلَ قَرْیَةٍ قَدْ أَسْرَفُوا فِی الْمَعَاصِی وَ فِیهَا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ یَا أَهْلَ مَعْصِیَتِی لَوْ لَا مَنْ فِیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَحَابِّینَ بِجَلَالِی الْعَامِرِینَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِی وَ مَسَاجِدِی- وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ خَوْفاً مِنِّی لَأَنْزَلْتُ بِکُمْ عَذَابِی ثُمَّ لَا أُبَالِی (2).

مشکاة الأنوار، نقلا من کتاب المحاسن عنه صلی الله علیه و آله مرسلا: مثله (3)

**[ترجمه]مجالس صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه بنده­ یا کنیزی که بر خواندن نماز شب موفق شود و برای خدا بیدار شود و وضوی کامل بگیرد و با نیت خالص و قلب سلیم و بدن خاشع و چشم گریان برای خدا نماز بخواند، خداوند نه صف از فرشتگان را پشت سر او می­گمارد که جز خدا کسی نمی­تواند آنها را شمارش کند، زیرا یک طرف هر صف در مشرق و طرف دیگر آن در مغرب است. فرمود: هنگامی که او نماز را تمام کند، خدا به تعداد آن فرشتگان برای او درجه و ثواب می­نویسد... ادامه روایت - . امالی الصدوق: 42 - .

کتاب مجالس صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه خداوند متعال به ساکنان شهری که معصیت و گناه را از حد گذرانده اند و در میان آنان فقط سه گروه از مؤمنین باشد بنگرد، آنان را مورد خطاب قرار دهد که: ای بندگان گناهکار من! اگر در میان شما نبودند این مؤمنانی که دوستداران جلال من هستند و زمین و مساجدم را به نمازشان آباد می­کنند و سحرگاهان از خوف من استغفار می کنند، حتما عذاب خود را بر شما نازل می کردم، و هیچ تفاوتی هم برایم نمی­کرد. - . امالی الصدوق: 120 و علل الشرایع 1: 235 ، 2: 208 -

مشکاه الانوار: به نقل از کتاب محاسن، از پیامبر صلی الله و آله و سلم چنین روایتی را به صورت مرسل نقل کرده است. - . مشکاة الأنوار : 124 -

**[ترجمه]

وَ الْغَافِلُونَ نِیَامٌ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ الْخَبَرَ(1).

مشکاة الأنوار، نقلا من المحاسن مرسلا: مثله (2)

**[ترجمه]مجالس الصدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند جّل جلاله به دنیا وحی کرد: هر کس در خدمت تو باشد، تو او را به رنج و تعب بینداز و هر کس که تو را رها کند، تو در خدمت او باش و هرگاه بنده در دل شب تار، با مولای خود خلوت کند و با او به راز و نیاز بپردازد، خداوند نور را در دل او جایگزین فرماید. و چون بگوید: ای ربّ و ای ربّ من، خداوند جلیل جلّ جلاله، صدایش کرده و می­گوید: لبّیک (بله، بله) ای بنده من، بخواه از من تا عطایت کنم، به من توکّل نما تا کفایتت کنم، سپس خداوند جلّ جلاله به فرشتگانش می فرماید: ای فرشتگان من، به بنده ام بنگرید، در دل این شب تیره با من خلوت کرده است، در حالی که بطالت پیشگان به لهو و لعب مشغولند و غفلت زدگان در بستر خواب خفته اند، گواه باشید که من به طور حتم او را آمرزیدم... ادامه روایت. - . امالی الصدوق : 168 -

مشکاة الانوار: به نقل از کتاب محاسن از پیامبر صلی الله و آله و سلم چنین روایتی را به صورت مرسل نقل کرده است. - . مشکاة الأنوار : 257 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]معانی الاخبار، - . معانی الاخبار: 777 ، 177 - الخصال - . الخصال 1: 7 -

و المجالس: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اشراف و بزرگان امت من، حاملان قرآن و شب­زنده داران هستند. - . امالی الصدوق: 141 -

**[ترجمه]

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ هُنَّ فَخْرُ الْمُؤْمِنِ وَ زِینَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الصَّلَاةُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ وَ یَأْسُهُ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ وَلَایَةُ الْإِمَامِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]المجالس: حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: در بهشت درختی هست که از بالای آن زر و زیور بیرون می­آید و از قسمت پایین آن اسبهای ابلق دست و پا سفید و سیاه، در حالی که با لجام و زین آماده اند، و بال دارند، نه پهن دارند و نه بول می­کنند. اولیای خدا سوار بر آنها می­شوند و هر جا که بخواهند در بهشت پرواز می­کنند. کسانی که پائین تر از آنها هستند می­گویند: پروردگارا! این بندگان تو به چه سبب به این کرامت رسیده­اند؟ خداوند می­فرماید: اینان شب­ها را به عبادت می­گذرانیدند و نمی­خوابیدند. روزها روزه می­گرفتند و چیزی نمی­خوردند، با دشمنان خدا جهاد می­کردند و ترسی نداشتند. صدقه می­دادند و بخل نمی­ورزیدند. - . امالی الصدوق: 175 -

و نیز کتاب المجالس: امام صادق علیه السلام فرمود: در آنچه که وقتی خداوند با موسی بن عمران علیه السلام حرف می­زد، آمده است که به او فرمود: ای پسر عمران! دروغ می­گوید کسی که گمان می­کند مرا دوست دارد ولی هنگام شب، تا صبح می­خوابد. سپس فرمود: آیا دوست، خواستار خلوت کردن با دوست خود نیست؟ ای پسر عمران، من از دوستان خود با خبرم؛ چون شب برآنان وارد شود، دیده دلهایشان به سوی من نگران است و عقاب و کیفر من پیش چشمشان نمودار است و با من از راه مشاهده و حضور سخن می­گویند. ای پسر عمران، از دل خود خشوع و از بدن خود فروتنی و از چشم خود اشک، در تاریکی­های شب برای من بفرست و به درگاهم دعا کن که در این حالات مرا به خود نزدیک و دعای خود را اجابت کرده خواهی یافت.

و نیز کتاب المجالس: در مناهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که حضرت فرمود: جبرئیل مرا به اندازه­ای به برخاستن در شب سفارش کرد تا اینکه گمان کردم برگزیدگان امتم هرگز نخواهند ­خوابید. - . امالی الصدوق: 175 -

و نیز کتاب المجالس: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است که فخر مؤمن و مایه زینت او در دنیا و آخرت است: نماز در آخر شب، مایوس شدن از آنچه در دست مردم است و پذیرش ولایت امامی که از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. - . امالی الصدوق: 325 -

**[ترجمه]

اللَّیْلِ- فَسَبِّحْهُ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و سّبح بحمد ربک حین تقوم - . طور / 48 - »،{هنگامی

که بر می­خیزی، به حمد پروردگارت بپرداز.} گفته است: برای نماز شب. «فسبحه»، گفته است: منظور نماز شب است - . تفسیر القمی: 650 - .

[6]. سجده/ 16-17

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جبرئیل فرمود: مرا پند ده. جبرئیل گفت: ای محمد، هر چه می خواهی عمر کن، اما بدان که سر انجام خواهی مرد. و به هر چه می خواهی دل ببند، اما بدان که سرانجام از آن جدا خواهی شد. و هر عملی که می خواهی انجام بده، ولی بدان سرانجام عملت را خواهی دید. و نیز بدان که شرف مؤمن، نماز شب اوست و عزتش، در خودداری از ریختن آبروی مردم است. - . الخصال 1: 7 -

و نیز الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: ابوذر در نزد خانه کعبه ایستاد و سفارش­هایی را که پیامبر به او کرده بود، به یاد آورد... تا اینجا که فرمود: دو رکعت نماز در تاریکی شب برای وحشت قبر بخوان. - . الخصال : 21، 22 -

و نیز الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: سه خصلت درجه­های بهشت است: کسانی که سلام را آشکار می­سازند. گرسنگان را سیر می­کنند و در شب آن هنگام که مردم همگی در خوابند، نماز می خوانند. - . الخصال 21: 42 -

معانی الاخبار: شبیه همین روایت نقل شده است. - . معانی الاخبار: 314 -

**[ترجمه]

وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ صَلَّی بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (1).

**[ترجمه]العیون:

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهترین شما کسی است که سخن زیبا بگوید و طعام بدهد و هنگامی که مردم در خوابند نماز شب بخواند. - . عیون الاخبار 2: 65 -

**[ترجمه]

وَ الصِّدْقُ وَ الصَّلَاحُ وَ الِاجْتِهَادُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ طُولُ السُّجُودِ وَ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ(1).

وَ مِنْهُ: فِی وَصَایَا أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَیُّ اللَّیْلِ أَفْضَلُ قَالَ جَوْفُ اللَّیْلِ الْغَابِرِ(2).

وَ مِنْهُ، وَ ثَوَابِ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحْمَةِ وَ تَمَسُّکٌ بِأَخْلَاقِ النَّبِیِّینَ (3).

المحاسن، عن القاسم بن یحیی: مثله (4)

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی که نام امامان و علامت امامت را برمی­شمرد، فرمود: از دین و مرام امامان عبارت است از: پرهیزکاری، پاکدامنی، راستگویی، شایستگی، تلاش، امانت داری نسبت به نیک و بد، سجده­های طولانی، شب زنده داری، پرهیز از حرام­ها، با شکیبایی در انتظار فرج بودن و نیکی مصاحبت و رفتار نیک با همسایگان. - . الخصال 2: 79 -

و نیز الخصال: در سفارش­هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر کرد، آمده است که ابوذر از حضرت پرسید: کدام شب با فضیلت است؟ فرمود: نیمه آخر شب. - . الخصال 2: 156 و نیز معانی الأخبار : 332 -

الخصال و ثواب الاعمال: حضرت امیرالمؤمنین علی فرمود: برخاستن در شب موجب صحّت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تَمَسّک به اخلاق پیامبران است. - . الخصال 2: 156 - المحاسن: روایتی شبیه این روایت نقل شده است. - . المحاسن: 53 -

**[ترجمه]

أی یفعله لیلا و لیس من النوم من أدرکه اللیل فقد بات انتهی و من قال لا ینامن و حمله علی الوتیرة فقد أتی ببعید.

قال فی المصباح المنیر بات یبیت بیتوتة و مبیتا و مباتا فهو بائت و لذلک معنیان أشهرهما اختصاص ذلک الفعل باللیل کما اختص الفعل فی ظل بالنهار فإذا قلت بات یفعل کذا فمعناه فعله باللیل و لا یکون إلا مع السهر و علیه قوله تعالی وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً(1) و قال الأزهری قال الفراء بات اللیل إذا سهر اللیل کله فی طاعة أو معصیة و قال اللیث من قال بات بمعنی نام فقد أخطأ أ لا تری أنک تقول بات یرعی النجوم و معناه ینظر إلیها و کیف ینام من یراقب النجوم.

و قال ابن القطاع و غیره بات یفعل کذا إذا فعله لیلا و لا یقال بمعنی نام.

و المعنی الثانی یکون بمعنی صار یقال بات بموضع کذا أی صار به یقال سواء کان فی لیل أو نهار و علیه قوله صلی الله علیه و آله لا یدری أین باتت یده و المعنی صارت و وصلت.

و علی هذا قول الفقهاء بات عند امرأته لیلة أی صار عندها سواء حصل معه نوم أو لا انتهی.

و الحق أن بات فی غالب الاستعمال یعتبر فیه کون الفعل باللیل و لا یعتبر فیه النوم و لا السهر کما یظهر من الشیخ الرضی ره و غیره و قال الرضی و أما مجی ء بات بمعنی صار ففیه نظر.

**[ترجمه]یعنی شبش سپری نشود و در گردنش نماز وتری باشد که آن را ترک کرده است. در قاموس گفته است: «بات یفعل کذا»، یعنی در شب انجام دهد و از خواب نیست - منظور خوابیدن نیست -. هر کس که شب او را دربر گیرد، کسی است که به او می­گویند «بات». نظر دیگر اینکه: منظور این است که نخوابد. حمل کردن این روایت بر نماز وتیره بسیار بعید است.

در کتاب مصباح المنیر گفته است: «بات یبیت بیتوتة و مبیتاً و مباتاً فهو بائت». بات دو معنی دارد که مشهورتر این است که این فعل به شب اختصاص دارد، همچنان که فعل «ظلّ» اختصاص به روز دارد. پس اگر بگویی: «بات یفعل کذا»، معنایش این است که این کار را در شب انجام داده است و انجام این کار بدون بیدار ماندن ممکن نیست و آیه ذیل هم چنین معنایی دارد «والذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما - . فرقان/ 64 - »،{ و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز می آورند.}

ازهری گفته که فرّا گفته است: «بات اللیل» وقتی به کار می­رود که تمام شب در طاعت یا معصیت گذارنده شود. لیث گفته است: وقتی گفته می­شود «بات»، به این معنی است که وی خوابیده است. بنابراین خطاست که بگویی «بات یرعی النجوم» و معنایش این است، به آن نگاه می­کنی و چگونه ممکن است کسی که خواب است ستارگان را ببیند.

ابن قطاع و دیگران گفته­اند: «بات یفعل کذا» وقتی به کار می­رود که این کار را در شب انجام دهد و گفته نمی­شود به معنای «نام» است.

معنی دوم اینکه به معنای صار - گذشتن، شدن یا گردیدن یا رسیدن - باشد. وقتی گفته می­شود: «صار بموضع کذا»، منظور این است که به این مکان رسید و فرقی نمی­کند که در شب باشد یا در روز. سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم بر چنین معنایی است که فرمود: «لایدری أین باتت یده» و معنایش صار و رسیدن است: نمی­داند دستش به کجا رسیده است؟

نظر فقها هم چنین است، وقتی می­گویند: «بات عند امرأته لیلة» - شبی را نزد زنش ماند- منظورشان این است که نزد او گذرانده است، چه خواب به چشمش آمده باشد یا نه. پایان.

حق این است که «بات» غالبا در جایی استعمال می­شود که فعلی در شب انجام شود و خوابیدن یا بیدار ماندن در آن شرط نیست. همچنان که از شیخ رضی - رحمه الله - و دیگران چنین نظری ظاهر می­شود. رضی گفته است: اینکه بات به معنای «صار» بیاید، در آن اشکال وجود دارد.

**[ترجمه]

الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّیْلِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حَسَنٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الْکَذِبَةَ فَیُحْرَمُ بِهَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِذَا حُرِمَ بِهَا صَلَاةَ اللَّیْلِ حُرِمَ بِهَا الرِّزْقَ (2).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن سهل بن زیاد عن هارون بن مسلم: مثله (3).

**[ترجمه]العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، شب را نگذراند مگر با خواندن نماز وتر. - . علل الشرایع 2: 20 -

و نیز العلل: روایت است فردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیر المؤمنین! توفیق خواندن نماز شب از من سلب شده است. حضرت فرمود: تو فردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است. - . علل الشرایع 2 :51 -

و نیز العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: انسان دروغی می گوید و در نتیجه از نماز شب محروم می شود، وقتی از نمازشب محروم شد، از رزق و روزی هم محروم می گردد.

ثواب الاعمال: روایتی شبیه این روایت ذکر شده است.

**[ترجمه]

رهبانیتهم کانت هی فیدل علی أن الآیة مسوقة لمدح الرهبانیة لا ذمها و الآیة تحتملهما و علی المدح کانت مندوبة فی شریعتهم فأوجبوها علی أنفسهم بالنذر و شبهه کما یفهم من قوله تعالی ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ قال الطبرسی رحمه الله (1)

الرهبانیة هی الخصلة من العبادة یظهر فیها معنی الرهبة إما فی لبسه أو الانفراد عن الجماعة أو غیر ذلک من الأمور التی یظهر فیها نسک صاحبه و المعنی ابتدعوا رهبانیة لم نکتبها علیهم.

و قیل إن الرهبانیة التی ابتدعوها هی رفض النساء و اتخاذ الصوامع عن قتادة قال و تقدیره و رهبانیة ما کتبناها علیهم إلا أنهم ابتدعوها ابتغاء رضوان الله فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها و قیل إن الرهبانیة التی ابتدعوها لحاقهم بالبراری و الجبال فِی خَبَرٍ مَرْفُوعٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فَمَا رَعَاهَا الَّذِینَ بَعْدَهُمْ حَقَّ رِعَایَتِهَا وَ ذَلِکَ لِتَکْذِیبِهِمْ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

عن ابن عباس و قیل إن الرهبانیة هی الانقطاع عن الناس للانفراد بالعبادة ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ أی ما فرضناها علیهم.

و قال الزجاج إن التقدیر ما کتبناها علیهم إلا ابتغاء رضوان الله و ابتغاء رضوان الله اتباع ما أمر الله به فهذا وجه و قال و فیها وجه آخر جاء فی التفسیر أنهم کانوا یرون من ملوکهم ما لا یصبرون علیه فاتخذوا أسرابا و صوامع و ابتدعوا ذلک فلما ألزموا أنفسهم ذلک التطوع و دخلوا فیه لزمهم إتمامه کما أن الإنسان إذا جعل علی نفسه صوما لم یفرض علیه لزمه أن یتمه.

قال و قوله فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها علی ضربین أحدهما أن یکونوا قصروا فیما ألزموه أنفسهم و الآخر و هو الأجود أن یکونوا حین بعث النبی صلی الله علیه و آله فلم یؤمنوا به کانوا تارکین إطاعة الله فما رعوا تلک الرهبانیة حق رعایتها و دلیل ذلک قوله فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ یعنی الذین آمنوا بالنبی صلی الله علیه و آله وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ أی کافرون انتهی.

ص: 147

**[ترجمه]سخن حضرت علیه السلام: «صلاه اللیل»، یعنی رهبانیت. این امت در خواندن نماز شب، یا راهبان امت­های قبلی چنین می­کردند، بنابراین آیه­ای که ذکر شد بر مدح رهبانیت دلالت دارد نه ذم آن و هر دو برداشت را می­توان از آیه کرد. اگر قایل شویم این آیه بر مدح رهبانیت دلالت دارد باید بگوییم این نماز در شریعت امت­های قبلی مستحب بود ولی آنها آن را با نذر و چیزهای شبیه نذر بر خودشان واجب کرده بودند، همچنان که از آیه برداشت می­شود که واجب نبوده است «ما کتبناها علیهم». طبرسی رحمة الله علیه گفته است - . مجمع البیان 9: 343 - :

رهبانیت نوعی از عبادت است که در آن معنای ترس آشکار می­شود. این نوع عبادت در یک نوع لباس خاص یا به صورت کناره­گیری از مردم یا به نوع دیگر از اموری که نشان از عبادت این فرد دارد انجام می­شود. معنای آیه این است که اینها نوعی از عبادت را ابداع کردند که ما بر آنها واجب نکرده بودیم.

گفته شده است: رهبانیتی که اینها ابداع کرده بودند؛ کناره گیری از زنان و رفتن به کلیساها بود. این سخن از قتاده نقل شده است و گفته است: تقدیر آیه چنین می­شود: «رهبانیه ما کتبنا علیهم الا أنهم ابتدعوها ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعایتها».

گفته شده است: رهبانیتی که اینها ابداع کردند، روی آوردن به بیابان­ها و کوه­ها بود. این نظر در روایت مرفوعی از پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم آمده است. اما اینکه حق رهبانیت را چنان که باید به جا نیاوردند، به این دلیل است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تکذیب کردند. این نظر از ابن عباس نقل شده است. گفته شده است: رهبانیت بریدن و گسستن از مردم بود، برای عبادتی که خداوند بر آنها واجب نکرده بود.

زجاج گفته است: تقدیر این است: «ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله» و ابتغاء رضوان الله، پیروی کردن از آن چیزی است که خدای متعال بدان امر کرده است. پس این یک وجه است. در این آیه وجه دیگری است که در تفسیر آمده که آنها از پادشاهان خود چیزهایی را می­دیدند که طاقت دیدن آن را نداشتند، بنابراین به کوه­ها و کلیساها رفتند و رهبانیت را ابداع نمودند و وقتی آنها این کار مستحب را بر خود الزامی ساختند و وارد آن شدند، اتمام آن بر آنان لازم بود، همچنان که وقتی انسان روزه­ای که بر وی واجب نیست را بر خود واجب کند، لازم است که آن را تمام کند.

گفته است: در سخن خدای متعال: «فما رعوها حق رعایتها» دو نظر است: اول اینکه، در آنچه که بر خودشان واجب کرده بودند، تقصیر کردند و دوم که نظر بهتری است، این است که آنها زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند و بر وی ایمان نیاوردند؛ بنابراین اطاعت خدا را ترک کردند و حق آن رهبانیت را چنان که باید رعایت نکردند. دلیل این نظر، سخن خدای متعال «فآتینا الذین آمنوا منهم اجرهم»، یعنی کسانی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایمان آوردند، «و کثیرون منهم فاسقون»، یعنی کافران است. پایان سخن مجمع البیان.

**[ترجمه]

إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (1) قَالَ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبِ النَّهَارِ(2).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن حماد: مثله (3) العیاشی، عن إبراهیم بن عمر(4): مثله

الْهِدَایَةُ، عَنْهُ علیه السلام مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (5)

قَالَ وَ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّی بِاللَّیْلِ حَسُنَ وَجْهُهُ بِالنَّهَارِ(6).

**[ترجمه]العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دو رکعت نماز در دل شب، از دنیا و هر چه که در آن است برای من دوست داشتنی­تر است. - . علل الشرایع 2: 52 -

و نیز العلل: امام صادق علیه السلام در تفسیر سخن خدای عزوجل «ان الحسنات یذهبن السیئات - . هود/ 114 - »،{نیکی­ها بدی­ها را از بین می­برد.} فرمود: نماز مؤمن در شب، گناهانی را که در روز مرتکب شده از بین می­برد. - . علل الشرایع 2: 52 -

در کتاب­های ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال: 39 -

و تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی 2: 162 - روایتی شبیه این روایت نقل شده است.

الهدایه: روایت مرسلی نظیر این روایت نقل شده است. - . هدایة: 35 -

گفته است: امام علیه السلام فرمود: هر کس در شب نماز بخواند، چهره­اش در روز زیبا می­گردد. - . هدایة: 35 -

**[ترجمه]

وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تَجْلِبُ الرِّزْقَ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال و العلل: امام صادق عیه السلام فرمود: بر شما باد به خواندن نماز شب، زیرا سنت پیامبرتان است و روش صالحان قبل از شما بوده و دردها را از جسم شما برطرف می کند.

امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب چهره را شاداب می کند و باعث خوشبویی بدن می گردد و موجب جلب رزق و روزی می شود. - . ثواب الاعمال: 38 و علل الشرایع 2: 51 -

**[ترجمه]

نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ یَا أَهْلَ مَعْصِیَتِی لَوْ لَا مَا فِیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَحَابِّینَ بِجَلَالِی الْعَامِرِینَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِی وَ مَسَاجِدِی الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ خَوْفاً مِنِّی لَأَنْزَلْتُ بِکُمْ عَذَابِی ثُمَّ لَا أُبَالِی (1).

وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَکُونُوا یَنَامُونَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ فَقَالَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْبَدَنِ أَنْ تُرِیحَهُ حَتَّی یَخْرُجَ نَفْسُهُ فَإِذَا خَرَجَ النَّفْسُ اسْتَرَاحَ الْبَدَنُ وَ رَجَعَ الرُّوحُ وَ فِیهِ قُوَّةٌ عَلَی الْعَمَلِ فَإِنَّمَا ذَکَرَهُمْ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً أُنْزِلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَتْبَاعِهِ مِنْ شِیعَتِنَا یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ مُرْهَبِینَ طَامِعِینَ فِیمَا عِنْدَهُ فَذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَأَخْبَرَکَ اللَّهُ بِمَا أَعْطَاهُمْ أَنَّهُ أَسْکَنَهُمْ فِی جِوَارِهِ وَ أَدْخَلَهُمْ جَنَّتَهُ وَ آمَنَ خَوْفَهُمْ وَ أَذْهَبَ رُعْبَهُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ أَنَا قُمْتُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَیَّ شَیْ ءٍ أَقُولُ إِذَا قُمْتُ قَالَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَهَا ذَهَبَ عَنْکَ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ وَسْوَاسُهُ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا» - . کهف / 46 -

{ثروت و فرزندان، زینت زندگی دنیا هستند.} و هشت رکعت نماز آخر شب و نیز نماز وتر، زینت آخرت است. گاهی خداوند هر دوی اینها را به بعضی­ها می­دهد. - . معانی الاخبار: 324 -

العلل: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هرگاه خداوند متعال به ساکنان شهری که معصیت و گناه را از حد گذرانده اند و در میان آنان - فقط - سه گروه از مؤمنان باشد بنگرد، آنان را مورد خطاب قرار دهد که: ای بندگان گناهکار من! اگر در میان شما نبودند این مؤمنانی که دوستداران جلال من هستند و زمین و مساجدم را به نمازشان آباد می­کنند و سحرگاهان از خوف من استغفار می کنند، حتما عذاب خود را بر شما نازل می کردم، و هیچ تفاوتی هم برایم نمی­کرد. - . علل الشرایع 1: 235 و 2: 209 -

و نیز العلل: ابو عبیده حذاء گفته است: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمود: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع»، {پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد.} شاید تو گمان کنی که این افراد نمی­خوابند؟ گفتم: خدا و رسولش و فرزند رسولش بدان آگاه­ترند. فرمود: به ناچار باید این بدن بیاساید تا نفس خارج شود، وقتی نفس خارج شد بدن استراحت می­کند و روح برمی گردد و قدرت و نیرو بر عمل پیدا می­کند. بنابراین آنها را با این آیه یاد کرده است: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا»،{پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند.} این آیه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام و پیروانی از شیعیان ما نازل شده است که در اول شب می­خوابند و وقتی دوسوم یا هر قدر شب بگذرد، با حالت رغبت و ترس و طمع کنان به آنچه که نزد وی است روی می­آورند که خداوند آنها را در کتابش با این آیه یاد کرده است. خدا تو را به آنچه که بدانها داده آگاه کرده است که آنها را در جوارش سکنی دهد و وارد بهشتش کند و از هر ترسی آنها را ایمنی بخشد و ترس و دلهره­هایشان را بر طرف کند.

گفت: گفتم فدایت شوم! اگر در آخر شب بیدار شدم، هنگام بلند شدن چه چیزی بگویم؟ فرمود: بگو «سپاس مخصوص خداست که پروردگار جهانیان و خدای پیامبران است و سپاس مخصوص خدایی است که می­میراند و زنده می­کند و هر کس را که در قبرهاست، بر می­انگیزد» پس هر وقت تو این ذکر را گفتی، پلیدی شیطان و وسوسه هایش از تو برطرف می­شود. - . علل الشرایع 2: 53-54 -

**[ترجمه]

بِاللَّیْلِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ (1).

**[ترجمه]توحید الصدوق: فردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: ای اباعبدلله! من نمی توانم نماز شب بخوانم؟ فرمود: در روز گناه نکن.

فردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! توفیق خواندن نماز شب از من سلب شده است، حضرت فرمود: تو فردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است. - . توحید الصدوق: 97 -

**[ترجمه]

الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَالَ- الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا(1) إِنَّ الثَّمَانَ رَکَعَاتٍ یُصَلِّیهَا الْعَبْدُ آخِرَ اللَّیْلِ زِینَةُ الْآخِرَةِ(2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: شرف مؤمن، نماز شب و عزتش، چشم پوشی از چیزهایی است که در دست مردم است. - . ثواب الاعمال: 37 -

و نیز ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند متعال «ثروت و فرزندان را زینت دنیا» دانسته است، - . کهف/ 46 -

هشت رکعت نماز که انسان در آخر شب می­خواند، زینت آخرت است. - . ثواب الاعمال: 38 -

**[ترجمه]

بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْبُیُوتَ الَّتِی یُصَلَّی فِیهَا بِاللَّیْلِ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ تُضِی ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا یُضِی ءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: خانه­هایی که در آن نماز شب با تلاوت قرآن خوانده می­شود، برای آسمانیان روشنی می­دهد؛ همان طور که ستارگان آسمان برای زمینیان روشنی می­دهند. - . ثواب الاعمال: 39 -

**[ترجمه]

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تُکَفِّرُ مَا کَانَ مِنْ ذُنُوبِ النَّهَارِ(1).

**[ترجمه]العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل می­فرماید: «ان الحسنات یذهبن السیئات» - . هود/ 114 - ،{نیکی­ها بدی­ها را از بین می­برند.}- گفته است: - فرمود: نماز شب گناهان روز را از بین می­برد. ... و آنچه را که مرتکب شده­اید، از بین می­برد. - . تفسیر العیاشی 2: 162 -

و نیز العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: «ان الحسنات یذهبن السیئات»، - . هود/ 114 - {نیکی­ها بدی­ها را از بین می­برند.} فرمود: نماز شب کفاره گناهان روز است. - . تفسیر العیاشی 2: 164 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]در نهایه گفته است: «ان نام حتی یصبح اصبح ثقیلا موصما». «الوصم» به معنای سستی و کسل و خستگی است.

**[ترجمه]

فَوَکَفَتْ دُمُوعُ مُعَاوِیَةَ عَلَی لِحْیَتِهِ فَنَشَفَهَا بِکُمِّهِ وَ اخْتَنَقَ الْقَوْمُ بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ کَانَ وَ اللَّهِ أَبُو الْحَسَنِ کَذَلِکَ فَکَیْفَ کَانَ حُبُّکَ إِیَّاهُ قَالَ کَحُبِّ أُمِّ مُوسَی لِمُوسَی وَ أَعْتَذِرُ إِلَی اللَّهِ مِنَ التَّقْصِیرِ قَالَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ عَنْهُ یَا ضِرَارُ قَالَ صَبْرَ مَنْ ذُبِحَ وَاحِدُهَا عَلَی صَدْرِهَا فَهِیَ لَا تَرْقَی عَبْرَتُهَا وَ لَا تَسْکُنُ حَرَارَتُهَا ثُمَّ قَامَ وَ خَرَجَ وَ هُوَ بَاکٍ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ فَقَدْتُمُونِی لَمَا کَانَ فِیکُمْ مَنْ یُثْنِی عَلَیَّ مِثْلَ هَذَا الثَّنَاءِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ کَانَ حَاضِراً الصَّاحِبُ عَلَی قَدْرِ صَاحِبِهِ (1).

**[ترجمه]العدة: گفته است: ضرار بن ضمره بر معاویه وارد شد و معاویه گفت: علی را برایم توصیف کن. ضرار گفت: مرا از این کار معاف می­کنی؟ معاویه گفت: نه، معاف نمی­کنم. ضرار گفت: به خدا سوگند او بسیار دور اندیش و نیرومند بود، به عدالت سخن می گفت و با قاطعیت فیصله می داد. علم از جوانبش می جوشید و حکمت از زبانش فوران داشت، از زرق و برق دنیا وحشت داشت و با شب و تنهایی آن مأنوس بود.

به خدا سوگند، بسیار اشک می ریخت و فراوان فکر می کرد و دستش را حرکت می داد و با خود سخن می­گفت، و با پروردگار خود مناجات می نمود، لباس زبر و درشت و غذای مانده فقیرانه را می پسندید.

در میان ما که بود، مانند یکی از ما بود، اگر چیزی از او می خواستیم می پذیرفت و اگر از او دعوت می کردیم قبول می­کرد، با این همه که به ما نزدیک بود و ما را با خود نزدیک می ساخت، چندان با هیبت بود که در حضورش جرأت سخن گفتن نداشتیم و نمی­توانستیم به خاطر عظمتش به او نگاه کنیم، وقتی می­خندید دندان­هایش مثل مروارید­های مرتب ظاهر می­شد، اهل دیانت را بزرگ می شمرد و بینوایان را دوست می­داشت. نه نیرومند در باطل خود به او طمع داشت و نه ناتوان از عدالتش نومید بود.

به خدا سوگند، یک شب به چشم خود دیدم که در محراب عبادت ایستاده بود - در وقتی که تاریکی شب همه جا را فرا گرفته و ستارگان غروب کرده بودند - و دست به محاسن گرفته بود و مانند مار گزیده به خود می پیچید و چون مصیبت زده گریه می­کرد و می گفت: ای دنیا، ای دنیا، دیگری را بفریب، آیا متعرض من شده ای و به من روی آورده ای؟ هیهات که من تو را سه طلاقه کرده ام و رجوعی در کار نیست، عمرت کوتاه، خطرت بزرگ و عیشت ناچیز است، آه از توشه اندک و سفر دراز و راه ترسناک و عظمت اهوال!

در این هنگام اشک معاویه بی­اختیار بر ریش او فروریخت و آن را را با آستین خود پاک کرد و خروش اهل مجلس به گریه بلند شد. سپس معاویه گفت: به خدا سوگند که ابو الحسن همین گونه بود که گفتی. اکنون ای ضرار، چگونه او را دوست داری؟ گفت: شبیه مادر موسی که موسی را دوست داشت. گفت: حالا که او را از دست داده­ای، چگونه بر فراق او صبر می­کنی؟ گفت: مثل کسی که یگانه فرزند عزیزش را در دامنش سر بریده باشند، که اشکش باز نمی ایستد و دردش پوشیده نمی ماند. آنگاه ضرار با چشمانی گریان از مجلس خارج شد. سپس معاویه به اهل مجلس گفت: اما شما، اگر مرا از دست بدهید، در میان شما کسی خواهد بود که این گونه مرا بستاید؟ برخی از حاضرین به او گفتند: ارزش همنشین به اندازه ارزش همنشین خود است. - . أعلام الدین خطی -

**[ترجمه]

**[ترجمه]دعائم الاسلام: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در بهشت درختی هست که از تنه آن اسبهای ابلق دست و پا سفید و سیاه که نه پهن دارند و نه بول می­کنند خارج می­شود، در حالی که با لجام و زین آماده­اند، افسارشان از طلا و زینشان از مروارید و یاقوت است. اهل علیین سوار بر آنها می­شوند و از روی کسانی که پائین­تر از آنها هستند می­گذرند. بهشتیان می­گویند: پروردگارا! این بندگانت را به چه سبب به این کرامت رسانده­ای؟ خداوند می­فرماید: اینان شب­ها را به عبادت می­گذرانیدند و شما می­خوابیدید. روزها روزه می­گرفتند و شما می­خوردید. صدقه می­دادند و شما بخل می­ورزیدید. با دشمنان خدا جهاد می­کردند و شما از جهاد می­ترسیدید. - . دعائم الاسلام 1: 134 -

امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و به خواندن نماز وتر امر کرد و علی علیه السلام بر آن اصرار می­کرد و اجازه ترک این کار را نمی­داد. - . دعائم الاسلام 1: 203 -

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم» - . طور/ 48 - فرمود: منظور نماز وتری است که در آخر شب خوانده می­شود. - . دعائم الاسلام 1: 204 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کتاب الغایات: ابن ابی یعفور گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایتان شوم! چه ساعتی از شب، بنده به خدایش و خدا به بنده اش نزدیک­تر است؟ فرمود: هنگامی که در آخر شب برخیزد و چشم­هایش در خواب است و می­رود و وضوی کاملی می­گیرد و سپس می­آید تا در جایگاه نمازش قرار گیرد و روی به سوی خدا می­کند و پاهای خود را کنار هم قرار می­دهد و صدایش را بلند می­کند و تکبیر می­گوید و نمازش را شروع می­کند و سپس تعدادی از آیه­های قرآن می­خواند و دو رکعت نماز می­خواند و سپس برمی­خیزد تا دوباره نماز بخواند که ندا دهنده­ای از سمت راست پهنه عرش ندا می­دهد: ای بنده ای که خدایت را خواندی، نیکی از پهنه عرش بر سر تو افشانده می­شود و فرشتگان دور تا دور تو را از قدمگاه تو تا پهنه آسمان گرفته اند. در این هنگام خداوند ندا می­دهد: بنده­ام، اگر می­دانستی با چه کسی مناجات می­کنی، هرگز نمی­گریختی؟ راوی گفته است: گفتم: فدایتان شوم! منظور از گریختن چیست؟ فرمود: با صورت و بدن خود چنین می­گویی و سپس رویش را بر­گرداند، - و فرمود: - این گریختن است.

حضرت فرمود: مبغوض­ترین افراد نزد خداوند کسانی هستند که در شب مرداری بیش نیستند و روز را به بطالت و تنبلی می­گذرانند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهترین شما کسانی هستند که صاحب عقلند. سؤال شد: ای رسول خدا، منظور از کسانی که صاحب عقل هستند کیانند؟ فرمود: کسانی که هنگامی که مردم در خوابند، شب زنده­داری می­کنند.

**[ترجمه]

الصادق علیه السلام: مثله (1).

**[ترجمه]العلل و العیون: امام صادق علیه السلام فرمود: از امام سجاد علیه السلام سؤال شد: چرا کسی که شب زنده­داری می­کند روی او نیکو و نورانی می شود؟ فرمود: زیرا آنها با خدا خلوت نمودند، در عوض خدا لباسی از نور خود به آن­ها پوشاند. - . علل الشرایع 1: 54 و عیون الاخبار 1: 282 -

مجالس الشیخ: از امام صادق علیه السلام روایتی شبیه این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

سِرَاجٌ لِصَاحِبِهَا فِی ظُلْمَةِ الْقَبْرِ(1).

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَلَاةُ اللَّیْلِ مَرْضَاةُ الرَّبِّ وَ حُبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ سُنَّةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ نُورُ الْمَعْرِفَةِ وَ أَصْلُ الْإِیمَانِ وَ رَاحَةُ الْأَبْدَانِ وَ کَرَاهِیَةُ الشَّیْطَانِ وَ سِلَاحٌ عَلَی الْأَعْدَاءِ وَ إِجَابَةٌ لِلدُّعَاءِ وَ قَبُولُ الْأَعْمَالِ وَ بَرَکَةٌ فِی الرِّزْقِ وَ شَفِیعٌ بَیْنَ صَاحِبِهَا وَ بَیْنَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ سِرَاجٌ فِی قَبْرِهِ وَ فِرَاشٌ تَحْتَ جَنْبِهِ وَ جَوَابٌ مَعَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ مُونِسٌ وَ زَائِرٌ فِی قَبْرِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ کَانَتِ الصَّلَاةُ ظِلًّا فَوْقَهُ وَ تَاجاً عَلَی رَأْسِهِ وَ لِبَاساً عَلَی بَدَنِهِ وَ نُوراً یَسْعَی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ سِتْراً(2) بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّارِ وَ حُجَّةً لِلْمُؤْمِنِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَعَالَی وَ ثِقْلًا فِی الْمِیزَانِ وَ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ وَ مِفْتَاحاً لِلْجَنَّةِ لِأَنَّ الصَّلَاةَ تَکْبِیرٌ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَسْبِیحٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ تَقْدِیسٌ وَ تَعْظِیمٌ وَ قِرَاءَةٌ وَ دُعَاءٌ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ کُلِّهَا الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا(3).

الْبَلَدُ الْأَمِینِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ مَرْضَاةُ الرَّبِّ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(4).

**[ترجمه]تنبیه الخواطر و ارشاد القلوب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب، چراغی برای صاحب آن در تاریکی قبر است. - . ارشاد القلوب: 315 -

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب، موجب رضایت پروردگار، دوستی فرشتگان، سنت پیامبران، نور معرفت، ریشه ایمان، آسایش بدن­ها، مایه ناراحتی شیطان، سلاحی بر ضدّ دشمنان، مایه اجابت دعا و قبولی اعمال و برکت در روزی و شفیعی بین صاحب آن و بین فرشته مرگ و نوری در قبرش و بستری نیکو در زیرش و جواب نکیر و منکر و همدم او در قبرش تا روز قیامت است.

وقتی قیامت شود، نماز سایبانی برای او در بالای سرش و تاجی بر سرش و لباسی در بدنش و نوری که در مقابلش حرکت کند و پوششی بین او و آتش و حجتی برای مؤمن در برابر خدا و سنگینی ترازوی اعمال و مجوزی برای عبور از پل صراط و کلیدی برای بهشت است، چرا که نماز، تکبیر و تحمید و تسبیح و تقدیس و تعظیم و قرائت و دعاست. برترین همه اعمال، خواندن نماز در وقتش است. - . ارشاد القلوب: 31 -

بلد الامین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب موجب خشنودی پروردگار است... تا آخر روایت. - . حاشیة بلد الامین: 47 -

**[ترجمه]

وَ سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ(1) قَالَ هُوَ السَّهَرُ فِی الصَّلَاةِ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ (2).

**[ترجمه]روضة الواعظین: امام رضا علیه السلام فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدانید، زیرا هر بنده مؤمنی که هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت وتر هفتاد مرتبه استغفار کند، خداوند او را از عذاب قبر و از عذاب آتش نجات می دهد و عمرش را در دنیا طولانی می کند و در زندگی به او وسعت و گشایش می دهد.

سپس فرمود: در هر خانه ای که در آن نماز شب خوانده شود، آن خانه برای مردم آسمان می درخشد، همان طور که ستارگان آسمان برای مردم روی زمین می­درخشد.

عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام از تفسیر آیه «سیماهم فی وجوههم من اثر السجود - . فتح/ 29 - »

پرسید، فرمود: منظور شب زنده­داری در نماز است.

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نماز شب نخواند از جمله شیعیان ما نیست. - . مقنعه: 19 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدانید، چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را بدان سفارش نمود و فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدان - پیامبر این سخن را سه بار فرمود - نماز شب موجب افزایش روزی و نورانیت چهره و نیک شدن اخلاق می­شود. - . فقه الرضا: باب 12 -

**[ترجمه]

فلانا إذا قتل بأمره. قوله أقصر علی بناء الإفعال قال الجوهری أقصرت عنه کففت و نزعت مع القدرة علیه فإن عجزت عنه قلت قصرت بلا ألف انتهی و ملکوت السماوات ملکه قال فی النهایة قد تکرر فی الحدیث ذکر الملکوت و هو اسم مبنی من الملک کالجبروت و الرهبوت من الجبر و الرهبة و فی القاموس الملکوت کالرهبوت العز و السلطان و المملکة.

**[ترجمه]«انما قال»، ظاهر این سخن این است که منظور تحریف لفظی است و احتمال دارد منظور تحریف معنوی باشد، یعنی پایین آمدن حقیقی منظور نیست بلکه منظور این است که خدای تعالی فرشته را از عرش عظمت و جلال و استغنای مطلق برای لطف کردن به بندگان فرومی­فرستد و نیز منظور، فرستادن فرشته به سوی آنها و خواندن آنها به درگاهش است. یا چون نزول و ندا دادن فرشته به امر خدای متعال است، گو اینکه خودش فرود آمده است؛ همچنان که وقتی کسی به دستور حاکم کشته شود، گفته می­شود: حاکم فلانی را کشت.

سخن حضرت: «أقصر» که در باب افعال است. جوهری گفته است: «أقصرت عنه» وقتی به کار می­رود که با وجود قدرت بر انجام کاری از انجامش منصرف شوی، ولی اگر قدرت بر انجام آن عمل نداشتی، قصرت بدون الف به کار می­رود. پایان. «ملکوت السماوات» ملکش. در نهایه گفته است: در حدیث ملکوت تکرار شده است و آن اسم مبنی است که از ملک گرفته شده است مانند جبروت و رهبوت که از جبر و رهبة گرفته شده­اند. در قاموس آمده است: ملکوت بر وزن رهبوت و به معنای عزت و سلطنت و مملکت است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی در آغاز هر شب جمعه و در یک­سوم آخر هر شبی به آسمان دنیا فرو می­آید. فرشته­ای ندا می­زند: آیا توبه کننده ای هست تا توبه او پذیرفته شود؟ آیا درخواست کننده ای هست تا درخواست وی به او عطا شود؟ آیا استغفار کننده ای هست تا گناه او آمرزیده شود؟ خدایا به هر انفاق کننده­ای عوض و به هر بخل ورزنده تلف عنایت فرما. وقتی فجر طلوع کند، خدا به عرشش بر می­گردد و روزی را بین بندگان تقسیم می­کند.

سپس به فضیل بن یسار فرمود: ای فضیل! سهم خودت را از این روزی بگیر و این سهم تو، سخن خدای متعال است که می­فرماید: «ما انفقتم من شیء فهو یخلفه و هو خیر رازقین»، - .

سبأ/ 39 - {و هر چه را انفاق کردید، عوضش را او می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است.} - . تفسیر القمی: 541 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قصص الراوندی: امام صادق علیه السلام به فضل بن ابوقره سمندی فرمود: ای فضل، بهترین زمانی که می­توانید خدا را در آن بخوانید، سحرگاهان است، چرا که خدای متعال می­فرماید: «و بالاسحار هم یستغفرون - . ذاریات/ 18 - »،

{و در سحرگاهان استغفار می­کنند.} - . قصص راوندی خطی -

**[ترجمه]

أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرْتُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَأَزِیدَهُ وَ أُوَسِّعَ عَلَیْهِ أَ لَا عَبْدٌ سَقِیمٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أَشْفِیَهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُعَافِیَهُ أَ لَا عَبْدُ مُؤْمِنٌ مَحْبُوسٌ مَغْمُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ سِجْنِهِ فَأُخَلِّیَ سَرْبَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنْتَصِرَ لَهُ وَ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَالَ علیه السلام فَلَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ(1).

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی الْعِشَاءِ فَإِنَّهَا لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ مِنَ الْأُمَمِ قَبْلَکُمْ یَعْنِی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ(2).

وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ فِی اللَّیْلَةِ سَاعَةً مَا یُوَافِقُ فِیهَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یُصَلِّی وَ یَدْعُو اللَّهَ فِیهَا إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ أَیُّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ قَالَ إِذَا مَضَی نِصْفُ اللَّیْلِ وَ بَقِیَ السُّدُسُ الْأَوَّلُ مِنْ أَوَّلِ النِّصْفِ الثَّانِی (3).

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ آخِرُ اللَّیْلِ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ هَلْ مِنْ دَاعٍ فَأُجِیبَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ سُؤْلَهُ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ (4).

**[ترجمه]عدة الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند متعال، هر شب جمعه، از آغاز شب تا پایان آن، از فراز عرش خویش ندا می ­دهد: آیا بنده مؤمنی نیست که تا پیش از سپیده دم، مرا برای دنیا یا آخرتش بخواند و من پاسخش دهم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که تا پیش از سپیده دم از گناهانش به درگاه من توبه کند و من توبه ­اش را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که من روزی اش را بر او تنگ کرده باشم و او تا پیش از سپیده دَم، افزایش در روزی اش را از من بخواهد و من بر روزی او بیفزایم و به آن گشایش دهم؟ آیا بنده مؤمنِ زندانی و غم زده ای نیست که از من بخواهد از زندان آزاد و رهایش کنم؟ آیا بنده مؤمنِ ستم دیده ای نیست که تا پیش از سپیده دَم از من بخواهد که دادش را از کسی که به او ظلم کرده بستانم و من انتقام او را بگیرم و داد وی بستانم؟ فرمود: خدای متعال تا سپیده دَم ، به این ندا ادامه می دهد. - . عدة الداعی: 29 -

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کسی حاجتی دارد، در عشای آخر از خدا بخواهد، چرا که آن، یعنی عشای آخر، به امت­های قبلی داده نشده بود. - . عدة الداعی: 29 -

عمر بن اذنیه گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: در شب، ساعتی است که بنده­ای نیست که آن را درک نکند و در آن نماز بخواند و به درگاه خداوند دعا کند، مگر اینکه دعای وی مستجاب شود. گفتم: خدا شایسته­ات بدارد، این چه ساعتی از شب است؟ فرمود: وقتی نصف شب سپری شود و یک­ششم اول از اول نصف دوم شب باقی بماند. - . عدة الداعی: 29 -

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی آخر شب شود، خدای سبحان می­فرماید: آیا دعا کننده­ای هست که اجابتش کنم؟ آیا درخواست کننده­ای هست که درخواستش را به او بدهم؟ آیا استغفار کننده­ای هست که گناهانش را بیامرزم؟ آیا توبه کننده­ای هست که توبه­اش را بپذیرم؟ - . عدة الداعی: 29 -

**[ترجمه]

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ فِی الثُّلُثِ الْبَاقِی مِنَ اللَّیْلِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَیُنَادِی هَلْ مِنْ تَائِبٍ یَتُوبُ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ وَ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ یَسْتَغْفِرُ فَأَغْفِرَ لَهُ وَ هَلْ مِنْ دَاعٍ یَدْعُونِی فَأَفُکَّ عَنْهُ وَ هَلْ مِنْ مَقْتُورٍ یَدْعُونِی فَأَبْسُطَ لَهُ وَ هَلْ مِنْ مَظْلُومٍ یَنْصُرُنِی فَأَنْصُرَهُ.

ص: 168

**[ترجمه]کتاب جعفر بن محمد شریح: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی در یک­سوم آغاز شب به آسمان دنیا فرو می­آید و ندا می­زند: آیا توبه کننده­ای هست که توبه او را بپذیرم؟ آیا استغفار کننده­ای هست که گناهانش را بیامرزم؟ آیا درخواست کننده­ای هست که مرا بخواند تا من او را نجات دهم؟ آیا کسی هست که روزی بر او تنگ شده باشد تا من برای او گشایش دهم؟ آیا مظلومی هست که مرا یاری کند تا من هم او را یاری کنم؟

**[ترجمه]

و الفحج تباعد ما بین الفخذین و قال فیه من نام حتی أصبح فقد بال الشیطان فی أذنه قیل معناه سخر منه و ظهر علیه حتی نام عن طاعة الله قال الشاعر بال سهیل فی الفضیخ ففسد أی لما کان الفضیخ یفسد بطلوع سهیل کان ظهوره مفسدا له وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنِ الْحَسَنِ مُرْسَلًا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فَإِذَا نَامَ شَغَرَ الشَّیْطَانُ بِرِجْلِهِ فَبَالَ فِی أُذُنِهِ. و حدیث ابن مسعود: کفی بالرجل شرا أن یبول الشیطان فی أذنه. و کل هذا علی سبیل المجاز و التمثیل انتهی.

و قیل تمثیل لتثاقل نومه و عدم تنبهه بصوت المؤذن بحال من بیل فی أذنه و فسد حسه و قال القاضی عیاض لا یبعد کونه علی ظاهره و خص الأذن لأنه حاسة الانتباه انتهی.

و قال الشیخ البهائی الفحج بالحاء المهملة و الجیم نوع من المشی ردی و هو أن یتقارب صدر القدمین و یتباعد العقبان و هو کنایة عن سوء الجیئة و رداءتها کما أن البول فی الأذن کنایة عن تلاعب الشیطان انتهی و ما ذکرناه أولا أنسب.

**[ترجمه]در النهایة درباره این حدیث گفته است: ایستاده بول می­کند و «فحج رجلیه»، یعنی دو پایش را از هم جدا می­کند و بین دو پایش فاصله می­اندازد. «فحج»، فاصله بین دو ران را گویند. درباره این حدیث گفته است: یعنی هر کس که بخوابد تا صبح شود، شیطان در گوش­های او بول کرده است. گفته شده است: او را مسخره می­کند و بر او غلبه می­کند تا از طاعت خدا بازماند. شاعر گفته است: «بال سهیل فی الفضیخ ففسد»، یعنی وقتی دوشاب انگور با طلوع - ستاره - سهیل فاسد می­شود، ظهور سهیل موجب فساد دوشاب است. در روایت دیگری که به صورت مرسل است، از حسن آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «و وقتی بخوابد، شیطان دو پایش را از هم جدا کرده و در گوش او بول می­کند» و نیز در حدیثی از ابن مسعود آمده است: «برای شرارت و بدی فرد، کافی است که شیطان در گوش او بول کند.» همه این موارد به صورت مجاز و تمثیل است، پایان سخن.

گفته شده است: به خاطر سنگینی خوابش و متوجه صدای موذن نشدن، به کسی تشبیه شده است که در گوشش بول شده است و حس شنوایی او فاسد شده است. قاضی عیاض گفته است: بعید نیست معنای حدیث بر ظاهرش باشد، یعنی - بر روی او - بول کرده است و دلیل اینکه در حدیث گفته که در گوش­های بول می­کند این است که گوش، حس شنوایی و توجه است، پایان سخن.

شیخ بهایی گفته است: «فحج» با حای بدون نقطه و جیم، نوعی از راه رفتن که پست است، می­باشد. و این نوع راه رفتن این گونه است که جلوی پاها را به هم نزدیک و پشت پاها را از هم دور کند و این عمل کنایه از راه رفتن بد و پستی آن است، همچنان بول در گوش، کنایه از بازی شیطان است، پایان. آنچه در اول ذکر کردیم مناسب­تر است.

**[ترجمه]

رَجُلًا سَأَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ قِیَامِ اللَّیْلِ لِلْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ مَنْ صَلَّی مِنَ اللَّیْلِ عُشْرَ لَیْلَةٍ لِلَّهِ مُخْلِصاً ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ اکْتُبُوا لِعَبْدِی هَذَا مِنَ الْحَسَنَاتِ عَدَدَ مَا أَنْبَتَ فِی اللَّیْلِ مِنْ حَبَّةٍ وَ وَرَقَةٍ وَ شَجَرَةٍ وَ عَدَدَ کُلِّ قَصَبَةٍ وَ خُوطٍ وَ مَرْعًی وَ مَنْ صَلَّی تُسْعَ لَیْلَةٍ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَشْرَ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٍ وَ أَعْطَاهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ صَلَّی ثُمُنَ لَیْلَةٍ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَوْمَ یُبْعَثُ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ مَعَ الْآمِنِینَ وَ مَنْ صَلَّی سُدُسَ لَیْلَةٍ کُتِبَ مِنَ الْأَوَّابِینَ وَ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَلَّی خُمُسَ لَیْلَةٍ زَاحَمَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلَ الرَّحْمَنِ فِی قُبَّتِهِ وَ مَنْ صَلَّی رُبُعَ لَیْلَةٍ کَانَ فِی أَوَّلِ الْفَائِزِینَ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ کَالرِّیحِ الْعَاصِفِ وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَ لَیْلَةٍ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ إِلَّا غَبَطَهُ بِمَنْزِلَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قِیلَ ادْخُلْ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ شِئْتَ وَ مَنْ صَلَّی نِصْفَ لَیْلَةٍ فَلَوْ أُعْطِیَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ ذَهَباً سَبْعِینَ أَلْفَ مَرَّةٍ لَمْ یَعْدِلْ جَزَاءَهُ وَ کَانَ لَهُ ذَلِکَ أَفْضَلَ مِنْ سَبْعِینَ رَقَبَةً یُعْتِقُهَا مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَیْ لَیْلَةٍ کَانَ لَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ قَدْرُ رَمْلِ

عَالِجٍ أَدْنَاهَا حَسَنَةً أَثْقَلُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةً تَامَّةً تَالِیاً لِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ ذَاکِراً أُعْطِیَ مِنَ الثَّوَابِ مَا أَدْنَاهُ یُخْرِجُ مِنَ الذُّنُوبِ کَمَا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ عَدَدَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ مِثْلَهَا دَرَجَاتٌ وَ یَثْبُتُ النُّورُ فِی قَبْرِهِ وَ یُنْزَعُ الْإِثْمُ وَ الْحَسَدُ مِنْ قَلْبِهِ وَ یُجَارُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ یُعْطَی بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ یُبْعَثُ مِنَ الْآمِنِینَ وَ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی أَحْیَا لَیْلَةً ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِی أَسْکِنُوهُ الْفِرْدَوْسَ وَ لَهُ مِائَةُ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ جَمِیعُ مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالٍ سِوَی مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الْمَزِیدِ وَ الْقُرْبَةِ(1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال: 39-40 - و مجالس الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: فردی از علی بن ابی طالب علیه السلام درباره فضیلت تلاوت قرآن هنگام برخاستن در شب پرسید، حضرت فرمود: بشارت بده که هر کس یک دهم شب را به نماز به سر برد، در حالی که نیتش فقط خدا و طلب اجر الهی باشد، خدای متعال به فرشتگان می­فرماید: برای این بنده­ام به عدد آنچه که از برگ­ها و دانه­ها و درختان و به اندازه تمام نی­ها و شاخه­های تازه که در این شب می­روید، اجر و ثواب بنویسید. و هر کس که یک نهم شب را به عبادت و نماز مشغول باشد، خداوند استجابت ده دعا به او عطا می­فرماید و در قیامت نامه اعمالش را به دست راست او خواهد داد. و هر کس که یک هشتم شب را به نماز مشغول باشد، خداوند پاداش یک شهید شکیبای مخلص به او عطا می­کند و شفاعت او را در حق اهل خانه اش می­پذیرد. و هر فرد که یک هفتم شب را نماز بخواند، از قبر خود با چهره­ای نورانی چون ماه شب چهارده محشور می­شود تا از پل صراط با جماعتی که در امان هستند عبور نماید. و هر کس یک ششم شب را نماز بخواند، در زمره توبه کنندگان و بازگشت کنندگان به سوی خدا نوشته می­شود و گناهان پیشینش بخشیده می­شود. و هر کس یک پنجم شب را نماز بخواند، در بهشت از ندیمان ابراهیم خلیل علیه السلام خواهد بود. و هر کس یک چهارم شب را به نماز بایستد، در صف اول رستگاران قرار خواهد گرفت تا از پل صراط مانند تندبادی بگذرد و بدون حسابرسی داخل بهشت گردد. و هر کس یک سوم از شب را نماز بخواند، هیچ فرشته ای را ملاقات نمی­کند مگر آن که به مقام و منزلت او در نزد پروردگار غبطه و حسرت می­برد و به او گفته می­شود که از هر کدام از درهای هشت گانه بهشت که می خواهی وارد شو. و اگر کسی نیمه ای از شب را نماز بخواند، اگر هفتاد هزار برابر زمین پر از طلا باشد، برابری با اجر او نمی­کند و برای او در مقابل این عمل، بیشتر از هفتاد غلامی که از اولاد اسماعیل باشند وآزاد کند پاداش است. و هر کس دو سوم شب را نماز بخواند، برای او به اندازه شن های بیابان حسنات است، که کمترین حسنه اش سنگین تر از ده برابر کوه احد خواهد بود.

و هر کس یک شب تمام به عبادت بپردازد در حالی که قرآن شریف را تلاوت می­کند و همه اش در رکوع و سجود و ذکر خدا باشد، به قدری به او اجر داده شود که کمترین مقدارش آن است که گناهانش بریزد و پاک گردد، مانند روزی که از مادر متولد شده و به اندازه تمام حسنات و درجات برای او پاداش است و مشعلی از نور در قبر او زنند و تیرگی گناه و حسد را از قلب او برطرف سازند و او را از عذاب قبر ایمن گردانند و بیزاری و برات آزادی از جهنم را به او عطا کنند و در زمره آنان که از عذاب الهی درامانند محشور شود و پروردگار به فرشتگان می­فرماید: ای فرشتگان من! نگاه کنید به بنده من که تمام شب را برای کسب خشنودی من به عبادت پرداخت، او را داخل در فردوس نمایید و برای او در آنجا هزار شهر است، در آن شهرها آنچه باب میل انسان ها باشد مهیاست و از آنچه چشم ها لذت می برند موجود می­باشد و سعادت­هایی که به دل هیچ کس خطور نکرده است، به علاوه آنچه از احترامات و افزونی ها و تقرب و نزدیکی است، برایش آماده ساخته ام. - . امالی الصدوق: 175 -

**[ترجمه]

الفقیه (1)

و خوص و هو بالضم ورق النخل و قوله علیه السلام صابر أی فی الجهاد حتی یقتل أو الأعم و فی النهایة الأوابین جمع أواب و هو کثیر الرجوع إلی الله تعالی بالتوبة و قیل هو المطیع و قیل المسبح انتهی و العاصف الشدید و قال الجوهری الغبطة أن تتمنی مثل حال المغبوط من غیر أن ترید زوالها عنه و لیس بحسد و قال العالج موضع بالبادیة لها رمل انتهی.

و اعلم أنه یمکن أن یکون کل مرتبة لاحقة منضمة مع السابقة و یحتمل العدم و الله العالم.

**[ترجمه]در القاموس گفته است: «خوط» به ضمه به معنای شاخه نازک یک ساله است و به هر شاخه­ای گفته می­شود. در کتاب الفقیه - . الفقیه 1: 300-301 -

آمده است: و خوص با ضمه به معنای برگ خرما است. سخن حضرت علیه السلام: «صابر»، یعنی در جهاد یا اعم از جهاد - مقاومت کند - تا بمیرد. در نهایه آمده است: «اوّابین» جمع اوّاب است و به معنای کسی است که زیاد با توجه به سوی خدا بر می­گردد. گفته شده است: اوّاب کسی است که مطیع خداست. و نیز گفته شده است: کسی است که خدا را تسبیح می­کند، پایان. عاصف به معنای شدید است. جوهری گفته است: غبطه به این معناست که آرزو می­کنی مثل کسی که بر او غبطه می­خوری، داشته باشی بدون اینکه بخواهی آن چیز از آن فرد زایل شود و حسد نیست. گفته است: «عالج»، مکانی در بیابان است که شن دارد؛ پایان.

بدان که ممکن است هر مرتبه بعدی به مرتبه قبلی ضمیمه شود و ممکن است ضمیمه نشود. خدا خودش بهتر می­داند.

**[ترجمه]

**[ترجمه]اعلام الدین الدیلمی: امام باقر علیه السلام فرمود: از آنچه خداوند متعال به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد این است که فرمود: دروغ می گوید کسی که می پندارد مرا دوست می دارد و زمانی که تاریکی شب او را در آغوش می کشد از من غافل شده و می خوابد؛ ای پسر عمران! اگر مشاهده کنی کسانی را که در دل شب به خاطر من از خواب برمی خیزند، در حالی که من حقیقت خود را بر آنان مجسّم ساخته ام، آنها مرا مورد خطاب قرار می­دهند - گویا مرا می­بینند-، در حالی که من برزگتر از آنم که دیده شوم. با من سخن می گویند، هر چند من عزیزتر از آنم که نزد کسی حضور - حسی و مادی - یابم.

ای پسر عمران! از دیده ات اشک و از دلت خشوع و از بدنت خضوع به من ببخش و آن گاه در تاریکی های شب مرا بخوان که مرا نزدیک و پاسخگو خواهی یافت.

امام هادی علیه السلام در برخی موعظه­هایش فرمود: شب زنده داری از خواب خوشایندتر است و گرسنگی به طعم غذا می­افزاید. منظور حضرت از این سخن، تشویق به برخاستن در شب و روزه داری در روز است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]«باسم اللهم أحیی»، پدرم قدس سره گفته است: یعنی تو مرا می­میرانی و زنده می­کنی یا متلبس و متبرک به اسم تو می­میرم و زنده می­شوم، یا زندگی­ام به اسم تو زنده است و مردنم به اسم تو مرده است، به این اعتبار که خواب برادر مرگ است.

**[ترجمه]

وَ فِی الْمُوَثَّقِ (1) عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً حِینَ مَا یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ غُفِرَ لَهُ وَ شُفِّعَ فِی جِیرَانِهِ فَإِنْ قَرَأَهَا مِائَةَ مَرَّةٍ غُفِرَ ذَنْبُهُ فِیمَا یَسْتَقْبِلُ خَمْسِینَ سَنَةً.

وَ فِی الْحَسَنِ (2)

کَالصَّحِیحِ عَنْهُمْ علیهم السلام: إِذَا أَرَدْتَ النَّوْمَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ أَمْسَکْتَ بِنَفْسِی فَارْحَمْهَا وَ إِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا.

وَ فِی الصَّحِیحِ (3)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ حِینَ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ حِینَ یَنَامُ بَاتَ وَ قَدْ تَحَاتَّتِ الذُّنُوبُ کُلُّهَا عَنْهُ کَمَا یَتَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ وَ یُصْبِحُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ ذَنْبٌ.

وَ فِی الصَّحِیحِ (4)

أَیْضاً عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا فَقَهَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بَطَنَ فَخَبَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَلَکَ فَقَدَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ خَرَجَ مِنَ الذُّنُوبِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ فِی الْأَخْبَارِ الْمُعْتَبَرَةِ مَنْ بَاتَ عَلَی طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا لَیْلَةً.

**[ترجمه]دعاهای خواب و بیدار شدن و آداب این دو، در کتاب آداب و مستحبات ذکر شد. - . بحارالانوار 76: 186-221 -

در اینجا مواردی را به خاطر اینکه علما چنین می­کنند، ذکر می­کنیم:

از جمله این موارد، تسبیح فاطمه زهرا صلوات الله علیهاست، همچنان که روایات زیادی در این باره وارد شده است و طبرسی - رحمة الله علیه - در مجمع البیان - . مجمع البیان 8: 358 - روایتی را نقل کرده است که: هر کس شب را با تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها صبح کند، از جمله کسانی است که خدا را بسیار ذکر می­کنند - . احزاب/ 35 - .

از جمله این موارد، روایت صحیحی - . الفقیه 1: 297 - است که از امام باقر علیه السلام نقل شده که حضرت فرمود: «وقتی فرد دست راست خود را بالش کرد بگوید: به نام خدا، پروردگارا، من خودم را تسلیم تو کردم، و رویم را به سوی تو برگرداندم، و امورم را به تو واگذاردم و پشتم را به تو تکیه دادم و از ترس تو و از روی رغبت به تو بر تو توکل کردم. هیچ پناهگاه و هیچ راه نجاتی به غیر از تو نیست. به کتابی که نازل کردی و به رسولی که فرستادی ایمان آوردم.» سپس تسبیح فاطمه زهرا سلام الله علیها را می­گوید. هر کس که هنگام خواب می­ترسد، وقتی در رختخوابش می­آرامد؛ سوره­های ناس و فلق و آیة­­الکرسی را بخواند.

از جمله این موارد، روایت صحیحی - . التهذیب 1: 168 -

است که از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت شده است که حضرت فرمود: فرد هنگام خوابیدن، گفتن این دعا را ترک نکند: خودم و اهل بیتم و مالم را از شر شیطان و حیوانات دارای زهر کشنده به کلمات کامل خدای عزوجل پناه می­برم. چرا که جبرئیل حسن و حسین علیهما السلام را به این دعا پناه برد.

از جمله این موارد، روایت صحیحی - . الفقیه 1: 297 -

است که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: سوره توحید و کافرون را هنگام خواب بخوان، چرا که این دو سوره برائت جستن از شرک است و سوره توحید نسب خدای عزوجل است.

در روایت صحیحی - . توحید: 94 و 95 -

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هر کس سوره توحید را هنگام خواب بخواند، گناهان پنجاه سال قبل او آمرزیده می­شود.

در روایت موثقی - . ثواب الاعمال: 116 -

از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس سوره توحید را یازده مرتبه هنگامی که می­خواهد به رختخوابش برود، بخواند، گناهان او آمرزیده می­شود و شفاعت او در حق همسایگانش پذیرفته می­شود و اگر صد مرتبه بخواند، گناهان پنجاه سال آینده وی آمرزیده می­شود.

در روایتی حسن - . الکافی 2: 539 -

که همچون روایت صحیح است، از ائمه علیهم السلام آمده است: وقتی می­خواهی بخوابی می­گویی: پروردگارا، اگر روحم را گرفتی به آن رحم کن و اگر رها کردی از آن محافظت فرما.

در روایت صحیحی - . الخصال 2: 146 و ثواب الاعمال: 5 و امالی: 119 - از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس هنگام رفتن به بستر خواب صد مرتبه «لا اله الا الله» بگوید، خداوند خانه­ای در بهشت برای او بنا می­کند، و هر کس هنگام خواب صد مرتبه استغفار کند، گناهان او مانند برگ درخت فرو می­ریزد و بی آنکه گناهی داشته باشد، وارد صبح می­شود.

در روایت صحیحی - . الفقیه 1: 297 -

از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس هنگام رفتن به بستر خواب بگوید: سپاس خدایی که برتری یافت پس غلبه کرد؛ و سپاس خدایی که در باطن امور رفته و آگاهی یافت؛ سپاس خدایی را که مالک شد بنابراین قدرتمند شد؛ و سپاس خدایی را که مرده را زنده می­کند و زنده را می­میراند و او بر هر چیز تواناست. از گناهانش پاک می­شود چون کسی که تازه از مادرش متولد شده است. در روایات معتبری آمده است: هر کس با طهارت شب را صبح کند، مثل کسی است که شب را احیا داشته است.

**[ترجمه]

بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فَإِذَا أَرَادَ النَّوْمَ فَلْیَتَوَسَّدْ یَمِینَهُ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْلَمْتُ نَفْسِی إِلَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ آمَنْتُ بِکُلِّ کِتَابٍ أَنْزَلْتَهُ وَ بِکُلِّ رَسُولٍ أَرْسَلْتَهُ ثُمَّ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ ثُمَّ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثَلَاثاً ثَلَاثاً وَ آیَةَ السُّخْرَةِ وَ شَهِدَ اللَّهُ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ لْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ لْیَقُلْ أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ وَ ذَرَأَ وَ بَرَأَ وَ أَنْشَأَ وَ صَوَّرَ وَ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَ شِرْکِهِ وَ نَزْغِهِ وَ مِنْ شَرِّ شَیَاطِینِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّةِ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ اللَّامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ مَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ مَا یَعْرُجُ فِیهَا وَ مِنْ شَرِّ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ مِنْ شَرِّ طَوَارِقِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً یَطْرُقُ بِخَیْرٍ بِاللَّهِ الرَّحْمَنِ اسْتَعَنْتُ وَ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ حَسْبِی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ أَلْهَیکُمُ التَّکَاثُرُ عِنْدَ النَّوْمِ وُقِیَ فِتْنَةَ الْقَبْرِ.

وَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ الْإِنْسَانُ عِنْدَ النَّوْمِ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ مَنْ یَتَفَرَّغُ بِاللَّیْلِ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ- الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ مَنْ خَافَ اللُّصُوصَ فَلْیَقْرَأْ عِنْدَ مَنَامِهِ- قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی إِلَی آخِرِهَا وَ مَنْ خَافَ الْأَرَقَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الشَّأْنِ دَائِمِ السُّلْطَانِ عَظِیمِ

ص: 176

الْبُرْهَانِ- کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ثُمَّ یَقُولُ یَا مُشْبِعَ الْبُطُونِ الْجَائِعَةِ وَ یَا کَاسِیَ الْجُنُوبِ الْعَارِیَةِ وَ یَا مُسَکِّنَ الْعُرُوقِ الضَّارِبَةِ وَ یَا مُنَوِّمَ الْعُیُونِ السَّاهِرَةِ سَکِّنْ عُرُوقِیَ الضَّارِبَةَ وَ أْذَنْ لِعَیْنِی نَوْماً عَاجِلًا وَ مَنْ خَافَ الِاحْتِلَامَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الِاحْتِلَامِ وَ أَنْ یَلْعَبَ بِیَ الشَّیْطَانُ فِی الْیَقَظَةِ وَ الْمَنَامِ وَ یَقُولُ لِطَلَبِ الرِّزْقِ عِنْدَ الْمَنَامِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَا شَیْ ءَ قَبْلَکَ وَ أَنْتَ الْآخِرُ فَلَا شَیْ ءَ بَعْدَکَ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَا شَیْ ءَ فَوْقَکَ وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَا شَیْ ءَ دُونَکَ وَ أَنْتَ الْآخِرُ فَلَا شَیْ ءَ بَعْدَکَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ رَبَّ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ الْحَکِیمِ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ مَنْ أَرَادَ رُؤْیَا مَیِّتٍ فِی مَنَامِهِ فَلْیَقُلْ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الَّذِی لَا یُوصَفُ وَ الْإِیمَانُ یُعْرَفُ مِنْهُ مِنْکَ بَدَتِ الْأَشْیَاءُ وَ إِلَیْکَ تَعُودُ فَمَا أَقْبَلَ مِنْهَا کُنْتَ مَلْجَأَهُ وَ مَنْجَاهُ وَ مَا أَدْبَرَ مِنْهَا لَمْ یَکُنْ لَهُ مَلْجَأٌ وَ لَا مَنْجَی مِنْکَ إِلَّا إِلَیْکَ أَسْأَلُکَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ بِحَقِّ عَلِیٍّ خَیْرِ الْوَصِیِّینَ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ اللَّذَیْنِ جَعَلْتَهُمَا سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُرِیَنِی مَیِّتِی فِی الْحَالِ الَّتِی هُوَ فِیهَا.

وَ مَنْ أَرَادَ الِانْتِبَاهَ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ خَافَ النَّوْمَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ وَ أَنْبِهْنِی لِأَحَبِّ السَّاعَاتِ إِلَیْکَ أَدْعُوکَ فِیهَا فَتَسْتَجِیبُ لِی وَ أَسْأَلُکَ فَتُعْطِینِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ فَتَغْفِرُ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

وَ فِی رِوَایَةِ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام: اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تُوَلِّ عَنِّی وَجْهَکَ وَ لَا تَهْتِکْ عَنِّی سِتْرَکَ وَ لَا

ص: 177

تَأْخُذْنِی عَلَی تَمَدُّدِی وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ وَ أَیْقِظْنِی مِنْ رَقْدَتِی وَ سَهِّلْ لِیَ الْقِیَامَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ وَ ارْزُقْنِی فِیهَا الصَّلَاةَ وَ الذِّکْرَ وَ الشُّکْرَ وَ الدُّعَاءَ حَتَّی أَسْأَلَکَ فَتُعْطِیَنِی وَ أَدْعُوَکَ فَتَسْتَجِیبَ لِی وَ أَسْتَغْفِرَکَ فَتَغْفِرَ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَإِذَا انْقَلَبَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ انْتَبَهَ فَلْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ النَّبِیِّینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ إِذَا رَأَی رُؤْیَا مَکْرُوهَةً فَلْیَتَحَوَّلْ عَنْ شِقِّهِ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ وَ لْیَقُلْ إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ وَ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِیَاؤُهُ الْمُرْسَلُونَ وَ الْأَئِمَّةُ الْمَهْدِیُّونَ وَ عِبَادُهُ الصَّالِحُونَ مِنْ شَرِّ مَا رَأَیْتُ وَ مِنْ شَرِّ رُؤْیَایَ أَنْ تَضُرَّنِی فِی دِینِی أَوْ دُنْیَایَ وَ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (1).

**[ترجمه]المتهجد و غیر آن: وقتی به رختخوابش می­رود بگوید: به عزت خدا پناه می­برم، و به قدرت خدا پناه می­برم، و به جمال خدا پناه می­برم، و به سلطنت خدا پناه می­برم، و به جبروت خدا پناه می­برم، و به رسول خدا پناه می­برم از شر آنچه خلق شده است و تخم آن افشانده شده - آفریده شده - و از شر خزنده و گزنده و از شر فاسقین عرب و عجم و از شر هر جنبده­ای در شب و روز که مهار اختیار آن در دست توست؛ همانا پروردگارم در راه مستقیم است.

و وقتی می­خواهد بخوابد، دست راستش را بالش کند و بگوید: به نام خدا، و در راه خدا و بر ملت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، پروردگارا من روحم را تسلیم تو کردم....

سپس تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را می­گوید و سپس سوره توحید و ناس و فلق را سه بار سه بار و آیه سخره و «شهد الله» و «انا انزلناه» را یازده بار می­خواند سپس می­گوید: خدایی جز خدای یکتا نیست. تنهاست و شریک ندارد ملک و حمد برای اوست، زنده می­کند و می­میراند و او زنده ای است که نمی­میرد، خیر و نیکی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست .

سپس می­گوید: به خدایی پناه می­برم که آسمان را نگه داشته تا بر روی زمین نیفتد مگر به اذن او، از شر تمام آنچه خلق کرده و ایجاد نموده و به آن شکل داده و از شر شیطان و شرک و طعنه و وسوسه او و از شر شیطان­های جن و انس به خدا پناه می­برم. و به کلمات کامل خداوند از شر و از شرّ خزنده و گزنده و هر بداندیش و چشم زخم، و از شرّ آنچه که از آسمان فرود می­آید و از شر آنچه که در آن بالا می­رود و از شر آنچه که در زمین فرو می­رود و از آن خارج می­شود و از شرّ پیش آمدهای شب و روز، مگر پیشامدی که خیر است، به خدای رحمان استعانت جستم و بر خدا توکل کردم و او برایم بس است و نیکو حمایتگری است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس سوره تکاثر را هنگام خواب بخواند، از شر فتنه قبر در امان خواهد بود.

امام کاظم علیه السلام فرمود: مستحب است انسان هنگام خواب سوره قدر را یازده مرتبه بخواند.

هر کس که در شب فارغ می­شود، مستحب است هنگامی که می­خواهد به بستر رود، سوره­های ناس و فلق و آیة الکرسی را بخواند.

هر کس از دزد می­ترسد، هنگام خواب «قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن أیاما تدعوا فله الاسماء الحسنی» را تا آخرش بخواند.

هر کس از بی­خواب ماندن در شب می­ترسد، هنگام خوابش بگوید: منزه است خدایی که صاحب شأن است، سلطنتش دائمی است، برهانش بزرگ است و هر روز مشغول کاری است. سپس می­گوید: ای سیر کننده شکم­های گرسنه، ای پوشاننده بدن­های لخت، ای تسکین دهنده رگ­های کوبنده، ای به خواب برنده چشم­های بیدار، رگ­های زننده مرا تسکین ده و به زودی زود اجازه خواب را به چشمانم بده.

هر کس می­ترسد محتلم شود، هنگام خواب بگوید: پروردگارا، از شر احتلام به تو پناه می­آورم و از شر اینکه شیطان با من بازی کند به تو پناه می­آورم.

برای طلب روزی هنگام خواب می­گوید: پروردگارا، تو اولی هستی که قبل از تو کسی نبوده است، آخری هستی که بعد از تو نخواهد بود، تو ظاهری هستی که چیزی بالای تو نیست، تو باطنی هستی که پایین­تر از تو نیست، تو آخری هستی که چیزی بعد از تو نخواهد بود. پروردگارا، تو پروردگار آسمان­های هفت­گانه و زمین­های هفت­گانه و پروردگار تورات و انجیل و زبور و فرقان حکیم هستی. از شر همه جنبدگان که مهار اختیار آنها دست توست، به تو پناه می­آورم. قطعا تو بر صراط مستقیم هستی.