الْعُلَی رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَ الْحَصَی فِی الْمَسْجِدِ لِلنُّخَامَةِ(1).

**[ترجمه]المحاسن: ابن علی که خداوند او را ارجمند گرداند فرمود: شن در مساجد فقط برای خاک کردن آب بینی قرار داده شده است. - 1. المحاسن: 320 -

**[ترجمه]

هُدًی أَوْ أُخْرَی تَصْرِفُهُ عَنِ الرَّدَی أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ تَرَکَ الذَّنْبَ حَیَاءً أَوْ خَشْیَةً(1).

**[ترجمه]الخصال: رسول اکرم صلّی الله علیه و آله فرموده است کسی که عادت دارد مداوم و پیوسته به مسجد رفت و آمد داشته باشد، به برادری که در راه خدا به او فایده رساند، دست می­یابد یا دانشی جدید، یا سخنی که او را به سوی هدایت رهنمون شود، یا از هلاکت باز دارد، یا رحمتی مورد انتظار را کسب می­کند، و یا به ترک گناه از روی حیا یا خوف دست پیدا می­کند .

**[ترجمه]

لَا یَرْجِعُ صَاحِبُ الْمَسْجِدِ بِأَقَلَّ مِنْ إِحْدَی ثَلَاثٍ إِمَّا دُعَاءٌ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِمَّا دُعَاءٌ یَدْعُو بِهِ فَیَصْرِفُ اللَّهُ عَنْهُ بَلَاءَ الدُّنْیَا وَ إِمَّا أَخٌ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ فَائِدَةِ الْإِسْلَامِ مِثْلَ أَخٍ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ (1).

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: امام صادق علیه السلام فرمود: ای فضل از هر قبیله فقط نماینده آن و از هر خانواده فقط عضو ممتاز و برجسته آن به مسجد می­آید. ای فضل شخصی که اهل مسجد است حداقل به همراه یکی از این سه باز می­گردد: دعایی که در آن از خدا می­خواهد که او را وارد بهشت سازد، یا دعایی که به وسیله آن از خدا طلب می­کند که بلایای دنیا را از او دور سازد، و یا برادری که در راه خدا به او فایده می رساند. سپس اضافه کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بعد از فایده حاصل از اسلام، هیچ فرد مسلمانی فایده­ای چون فایده برادری که در راه خدا به او سود رساند را به دست نیاورده است. - 1. امالی طوسی 1: 45 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: مسجد یکی از بازارهای آخرت است که مهمان نوازیش مغفرت و ارمغانش بهشت است. - 2. امالی طوسی 1: 139 -

و نیز از مجالس ابن شیخ: امام باقر علیه السلام به نقل از پدرانش روایت کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جبرئیل سؤال فرمود: چه مکانی نزد خداوند محبوب­تر است؟ جبرئیل پاسخ گفت: مساجد، و مجبوب­ترین فرد از اهالی مسجد نزد خداوند کسی است که زود­تر از سایرین در آن وارد می شود و دیر­تر از آن­ها آنجا را ترک می­کند. دوباره سوال فرمود: کدام مکان نزد خداوند منفور­تر است؟ جبرئیل پاسخ داد: بازار، و منفور­ترین اهل بازار نزد خداوند کسی است که زود­تر از دیگران در آن داخل می­شود و دیر­تر از آن­ها آنجا را ترک می کند. - 3. امالی طوسی 1: 144 -

و نیز از مجالس ابن شیخ: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که مسجدی بنا سازد هر چند به اندازه آشیانه مرغ سنگ­خواره باشد، خداوند در بهشت برایش خانه­ای می­سازد. - 4. امالی طوسی 1: 186 -

**[ترجمه]

هارون کان مفتوحا إلی المسجد.

**[ترجمه]می­گویم: نظیر حدیث فوق با اسناد بسیاری قبلا ذکر شد - 3. مراجعه شود: ج 1: 60 و 61 - ، و منظور از “هر کس آن را بخواهد» این است که هر کس بخواهد حقیقت امر را بداند باید به شام برود و موقعیت خانه­های آنها را مشاهده کند پس متوجه می­شود که خانه هارون به مسجد گشوده می­شده است .

**[ترجمه]

وَقَفُوا عَلَی بَیْتِ النَّارِ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابو ضحاک از امام صادق علیه السلام روایت کرد: به او گفتم: مردی خانه­ای خرید و در آن بنایی بر پا کرد و قطعه زمینی خالی باقی ماند و در آن انبار غله­ای ایجاد کرد، آیا می­تواند آن را وقف مسجد کند؟ وی پاسخ گفت: مجوس بر آتشکده­های خود وقف کرده است. - . علل الشرائع 2: 9 -

**[ترجمه]

توجیه یمکن أن یکون تسبیحها کنایة عن کونها من أجزاء المسجد فإن المسجد لکونه محلا لعبادة الله سبحانه یدل علی عظمته و جلاله فهو بجمیع أجزائه ینزّه الله تعالی عما لا یلیق به أو المعنی أنها تسبح أحیانا کما سبحت فی کفّ النبی صلی الله علیه و آله أو تسبّح مطلقا

بالمعنی الذی أرید فی قوله سبحانه وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (1) فوجه الاختصاص کونها سابقا فیها و الحاصل لا تقولوا إنها جماد و لا یضرّ إخراجها إذ لکل شی ء تسبیح فلا ینبغی إخراجها و إخلاء المسجد عن تسبیحها وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ و یمکن أن یقرأ یسبح بالفتح أی ینزه عن النجاسات و سائر ما لا یلیق بالمسجد فیکون کنایة أیضا عن الجزئیة و المشهور بین الأصحاب حرمة إخراج الحصی من المساجد و قیده جماعة بما إذا کان تعدّ من أجزاء المسجد أو من الأبنیة أما لو کانت قمامة کان إخراجها مستحبا و اختار المحقق فی المعتبر و جماعة کراهة إخراج الحصی و کذا حکم الأکثر بوجوب الإعادة إلی ذلک المسجد و قال الشیخ لو ردها إلی غیرها من المساجد أجزأ کما دل علیه الخبر.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: هرگاه یکی از شما سنگ ­ریزه­ای را از مسجد خارج کند باید آن را به مکان سابقش و یا به مسجد دیگری باز گرداند؛ زیرا آن سنگ­ ریزه تسببیح می­کند. - . علل الشرائع 2: 10 -

توجیه: ممکن است که تسبیح سنگ ریزه کنایه­ای باشد از این که سنگ ریزه جزئی از مسجد است و از آنجا که مسجد محل عبادت خداوند سبحان است بر عظمت و جلال آن دلالت دارد؛ زیرا با همه اجزایش خداوند را از آنچه که شایسته او نیست تنزیه می­کند، یا به این معنا است که سنگ ریزه گاهی تسبیح می­کند همان گونه که در دستان نبی اکرم صلّی الله علیه و آله تسبیح گفت، یا اینکه با توجه به معنای این سخن خداوند “وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او می گوید} - . أسری / 44 - همیشه تسبیح می­گوید. بنابراین وجه اختصاص سنگ ریزه مقدم بودن آن بر سایر اجزای مسجد است، و نتیجه سخن این که نگویید که سنگ ریزه از جمادات است و خارج کردن آن ضرری برایش ندارد، زیرا هر چیزی تسبیحی دارد، پس بیرون بردن آن و خالی کردن مسجد از تسبیح آن شایسته نیست،«و من أظلم ممن منع مساجد الله أن یذکر فیها اسمه» و هیچ کس ظالم تر از فردی نیست که مانع از این شود که اسم خداوند در مساجد ذکر شود.

و ممکن است که یسبّح با حرکت فتحه ( و به صورت مجهول) خوانده شود که در این صورت به این معنا است که سنگ ریزه از نجاسات و از هر آنچه که شایسته مسجد نیست پاک و مبرّا می­گردد، که در این حالت نیز کنایه از جزئیه است، و قول مشهور نزد اصحاب حرام بودن خارج کردن سنگ ریزه از مساجد است، که جمعی حرام بودن آن را مشروط به این دانسته­اند که از اجزا یا از ساختمان مسجد به شمار آید، اما اگر از زباله و خاکروبه باشد بیرون بردن آن مستحب است، محقق در کتاب المعتبر و نیز گروهی مکروه بودن خارج کردن سنگ ریزه را برگزیده­اند، و این چنین اغلب اصحاب به وجوب بازگرداندن آن به مسجد حکم داده اند، و شیخ گفته است: اگر به مسجد دیگری نیز بازگردانده شود کفایت می­کند، همان گونه که خبر مذکور نیز بر آن دلالت دارد.

**[ترجمه]

فَقَالَ إِنَّمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهُ لِرِیحِهِ فَقَالَ مَنْ أَکَلَ هَذِهِ الْبَقْلَةَ الْمُنْتِنَةَ فَلَا یَقْرَبْ مَسْجِدَنَا فَأَمَّا مَنْ أَکَلَهُ وَ لَمْ یَأْتِ الْمَسْجِدَ فَلَا بَأْسَ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَکْلِ الْبَصَلِ وَ الْکُرَّاثِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ مَطْبُوخاً وَ غَیْرَ مَطْبُوخٍ وَ لَکِنْ إِنْ أَکَلَ مِنْهُ مَا لَهُ أَذًی فَلَا یَخْرُجْ إِلَی الْمَسْجِدِ کَرَاهِیَةَ أَذَاهُ عَلَی مَنْ یُجَالِسُ (2).

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ الْکُرَّاثَ فَقَطْ(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: از او درباره سیر سؤال کردم، پاسخ گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فقط به خاطر بوی آن، از آن نهی نمود و فرمود: هر کس این گیاه بدبو را بخورد به مسجد ما نزدیک نشود، اما اگر کسی از آن بخورد و به مسجد نیاید ایرادی بر او وارد نیست. - . علل الشرائع 2: 207 -

و نیز از علل الشرائع: از محمد بن سنان روایت است: از امام صادق علیه السلام در مورد خوردن پیاز و تره فرنگی سؤال کردم، پس فرمود: خوردن آن به صورت پخته یا خام ایرادی ندارد، اما اکر به مقداری خورده شود که آزار رساند، به دلیل مکروه بودن آزار آن برای همنشینان، شخص نباید به مسجد برود. - . علل الشرائع 2: 207 -

المحاسن: روایت فوق را وشّا از ابن سنان روایت کرده است با این تفاوت که درآن فقط تره فرنگی آمده است. - . المحاسن: 512 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]نظر مشهور میان اصحاب مکروه بودن ورود به مسجد برای کسی است که یکی از گیاهانی را خورده باشد که بوی آن ها آزار دهنده است و بر مکروه بودن سیر تأکید می­گردد، و از برخی از اخبار این گونه روشن است که غیر از خوردن، اگر شخص آن را به عنوان دارو نیز استفاده کند ورودش به مسجد مکروه است.

و شیخ در الاستبصار با سند صحیحی - . استبصار 4: 92 -

از زراره نقل کرده است که گفته: یکی از اصحاب مورد تأیید برایم روایت کرد که از یکی از آن دو امام درباره سیر سؤال کردم، پس پاسخ داد: هر نمازی که در زمان سیر خوردن اقامه کرده ای اعاده کن.

سپس شیخ ادامه داد: وجه این خبر آن است که آن را به نوعی تأکید و تشدید بر مکروه بودن تفسیر نمائیم، بدون ممنوع دانستن خوردن آن به طوری که هر کس بخورد مستحق مذمت و عقوبت باشد، به دلیل اخبار نخستین که ذکر شد و نیز اجماعی که در این مورد وجود دارد که خوردن این چیز­ ها موجب اعاده نماز نمی­گردد.

**[ترجمه]

کان الجدار أطول فالمناسب أن یکون عرضه أوسع و سمکه أرفع (1) و یدل علی جواز هدم المسجد و تغییره و توسیعه عند الضرورة و الحاجة و تردد فی الذکری فی ذلک ثم استدل علی الجواز بهذا الخبر ثم قال نعم الأقرب أن لا ینقض إلا بعد الظن الغالب بوجود العمارة و قرب جواز إحداث الباب و الروزنة للمصلحة العامة و احتمل جوازها للمصلحة الخاصة و ما قربه فی الکل قریب.

**[ترجمه]جوهری گفته است: «الساریة» ستون است، و «العارضة» یکی از تیر­های حمال سقف است، و «الخصف» اگر حرکت داشته باشد جمع الخصفة است که پارچه­ای است که از برگ نخل بافته می­شود. وی افزوده است: «السمیط» آجری است که یکی از آن بر روی دیگری چیده می­شود، ابو عبید گفته است: سمیط همان است که در فارسی براستق نامیده می شود، و فیروزآبادی گفته است: السعد ثلث یک آجر و کزبیر ربع یک آجر است پایان سخن وی. و آجر نر و ماده در بین بناها معروف است، و «یکف» در سخن امام به معنای چکه کردن است.

بنابراین اختلاف در نوع است زیرا هر چه مکان وسیع­تر باشد دیوارش طولانی­تر است، و هرچه دیوار بلند­تر باشد به تناسب، عرضش نیز بیشتر و سقفش بلند­تر است، و این دلالت بر این دارد که در صورت نیاز و ضرورت خراب کردن، تغییر و توسعه مسجد جایز است. شهید در الذکری در این مورد تردید کرده است، سپس از این خبر جایز بودن آن را استنباط نموده و گفته است: نزدیک­تر این است که خراب نشود مگر اینکه احتمال آبادانی­اش بیشتر باشد، و جایز بودن ایجاد در و روزنه را به خاطر مصلحت عمومی محتمل دانسته، و جایز بودن آن برای مصلحت خاص را نیز احتمال داده است، و همه مواردی که محتمل دانسته، به طور کلی نزدیک است.

**[ترجمه]

الْحَدِیثُ طَوِیلًا اخْتَصَرْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: بادیه نشینی از قبیله بنی عامر نزد نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آمد و از او سؤال کرد و امام حدیثی طولانی ذکر کرد که در پایان آن می­فرماید که آن بادیه نشین درباره صلیعا، قریعا، و بهترین و بد­ترین نقطه زمین از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله سوال نمود. فرمود: پس از این که جبرئیل نزدش آمد به وی خبر داد که صلیعاء زمین شوره­زاری است که سیراب نمی­کند و چراگاهش سیر نمی­کند، و قریعا زمینی است که برکت ندارد و چشمه­ای از آن نمی­جوشد و حفری که در آن انجام شود به جایی نمی­رسد، و بد­ترین نقطه زمین بازار است که عرصه شیطان است که هر سپیده دم با بیرقش در آن وارد می­شود و تخت خویش را آنجا می­نهد و فرزندانش را میان کسانی که پیمانه را کم می­دهند یا کفه ترازویی که حامل جنس است را سبک می­گیرند، یا از متراژ دزدی می­کنند، یا دروغ گویی که درباره جنسش دروغ می­گوید، پراکنده می­سازد، و به آنها می­گوید به شما درباره مردی که پدرش فوت کرده در حالی پدر شما زنده است، سفارش می­ کنم، و همواره همراه اولین فردی است که وارد بازار می­شود و با آخرین فردی که از آن خارج می­گردد همراه است.

و بهترین مکان، مساجد هستند و محبوب­ترین فرد از اهالی مسجد نزد خداوند کسی است که زود­تر از دیگران در آن داخل و دیر­تر از دیگران از آن خارج می­گردد. این حدیث طولانی بود که ما به قدر نیاز آن را کوتاه کردیم. - . معانی الاخبار: 168 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس صدوق: در مناهی نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آمده است که وی دماغ گرفتن در مسجد، خواندن شعر، جست و جوی گم شده و بیرون کشیدن شمشیر از غلاف در آن را نهی کرده است. - . امالی صدوق: 253 و 254 -

**[ترجمه]

التقدیری أو تسبیح أهلها أو هو کنایة عن أنه یظهر أثر عبادته فی جمیع الأرضین لکون عمارة الأرض بالعبادة فکأنها تسبح له شکرا و علی النسختین یحتمل أن یکون المراد من تحت قدمیه فی عمق الأرض أو من الجوانب الأربعة فی سطح الأرض و الأول أظهر.

**[ترجمه]در کتاب الفقیه «مگر اینکه تا زمین های دیگر او را تسبیح می­گوید» - . فقیه 1: 152 - آمده است، و در برخی از نسخه­های این دو کتاب «تا زمین هفتم» آمده است، و بر اساس عبارت نخست به اعتبار قسمت­ها و نواحی زمین جمع بسته شده است و گفته­اند: منظور زمین های دیگر تا زمین هفتم است، و ضعیف بودن این قول پوشیده نیست، و ممکن است که منظور اعطای ثواب از روی قدردانی، و یا اعطای تسبیح اهل زمین باشد، یا اینکه کنایه­ای است از اینکه تأثیر عبادت او در همه زمین­ها ظاهر می­شود؛ زیرا آبادانی زمین به عبادت است، پس گویی زمین به نشانه شکرگزاری از عبادت کننده، او را تسبیح می­گوید. در هر دو نسخه این احتمال وجود دارد که منظور هفت زمین از زیر پاهای او تا عمق زمین، یا از جهات چهارگانه بر روی زمین باشد که احتمال نخست بهتر است.

**[ترجمه]

العلل، عن محمد بن موسی بن المتوکل عن علی بن الحسین السعدآبادی عن أحمد بن أبی عبد الله البرقی عن علی بن الحکم: مثله (1)

**[ترجمه]ثواب الاعمال: از اصبغ بن نباته روایت است: رسول الله صلّی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خداوند به عذاب همه زمینیانی که مرتکب معصیت و گناه شده­اند مصمم است و هیچ یک از آن ها را مستثنا نمی­سازد وقتی گناه کردند و پرده سیّئات را دریدند، اما چون به سالخوردگانی برسد که به سوی نماز گام برمی­دارند، و به جوانانی نظر کند که قرآن می­آموزند، بر آن­ها رحمت آورده و عذاب آن­ها را به تأخیر می­افکند. - . ثواب الاعمال: 26 و 27 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]ثواب الاعمال: علی علیه السلام فرمود: یک نماز در بیت المقدس به منزله هزار نماز، و یک نماز در مسجد اعظم به منزله صد هزار نماز، و یک نماز در مسجد قبیله به منزله بیست و پنج نماز، و یک نماز در مسجد بازار به منزله دوازده نماز، و نماز فرد در خانه خویش یک نماز است. - . ثواب الاعمال: 29 -

المحاسن: حدیث فوق را از نوفلی نیز روایت کرده است فقط با این تفاوت که در آن آمده است که یک نماز در مسجد اعظم مانند صد نماز است. - . المحاسن: 55 و 57، -

**[ترجمه]

أَهْلُکَ الَّذِینَ تُظِلُّهُمْ فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ الطَّاهِرَةُ قُلُوبُهُمْ وَ التَّرِبَةُ أَیْدِیهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ جَلَالِی إِذَا ذَکَرُوا رَبَّهُمْ الَّذِینَ یَکْتَفُونَ بِطَاعَتِی کَمَا یَکْتَفِی الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ بِاللَّبَنِ الَّذِینَ یَأْوُونَ إِلَی مَسَاجِدِی کَمَا تَأْوِی النُّسُورُ إِلَی أَوْکَارِهَا وَ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِمَحَارِمِی إِذَا اسْتُحِلَّتْ مِثْلَ النَّمِرِ إِذَا حَرِدَ(1).

**[ترجمه]المحاسن: موسی بن عمران علیه السلام فرمود: پروردگارا! پیروان تو که در روزی که هیچ سایه­ای جز سایه تو وجود ندارد تو آن­ها را در سایه عرش خود پناه می­دهی، چه کسانی هستند؟ خداوند بر او وحی کرد: کسانی که دلهایشان پاک، و دست هایشان خاک آلود است، کسانی که چون پروردگارشان را یاد می کنند جلال و عظمت مرا به یاد می­آورند، کسانی که بسان کودکی که به شیر قانع است به عبادت من بسنده می­کنند، کسانی که به مساجد من پناه می­آورند همان طور که عقاب­ها به آشیانه­های خود پناه می­برند. کسانی که اگر کسی حرام مرا حلال کند چون پلنگی خشمگین به خشم و خروش می­افتند. - . المحاسن: 16 -

**[ترجمه]

أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَأَی قَاصّاً فِی الْمَسْجِدِ فَضَرَبَهُ بِالدِّرَّةِ وَ طَرَدَهُ.

و ترک التکلم فیه بالعجمیة لروایة السکونی (1)

و ترک تعلیته و تظلیله لما رواه الْحَلَبِیُ (2)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسَاجِدِ الْمُظَلَّلَةِ یُکْرَهُ الْقِیَامُ فِیهَا قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ لَا یَضُرُّکُمُ الصَّلَاةُ فِیهَا الْیَوْمَ.

و قال فی الذکری لعل المراد تظلیل جمیع المسجد أو تظلیل خاص أو فی بعض البلدان و إلا فالحاجة ماسة إلی التظلیل لدفع الحر و البرد(3).

ص: 18

**[ترجمه]«دستان خاک آلود»، کنایه از فقر است، و جوهری گفته است: «ترِبَ الشیء» به معنی خاک بر او بارید، می­باشد، و «ترب الرجل» از همین ریشه به معنی مرد فقیر شد گویی که به خاک چسبید، می­باشد، «تربت یداک«که جمله نفرین است استعمال می­شود که به معنی «خیر نبینی» است، وی افزوده است: «الحرد» به معنای غضب است، و از این ریشه حرِد استعمال می­گردد که در این صورت یه کسی که این حالت به او دست دهد حارد و حردان یعنی خشمگین و عصبانی گفته می­شود، و أسد حارد یعنی شیر خشمگین از این ریشه است.

تکمله

اصحاب مکروه بودن دور کردن سنگ ریزه از مسجد را خاطر نشان کرده­اند، و شیخ- رحمت خدا بر او باد - در النهایة به عدم جواز آن حکم داده است، و در خبر آمده است - . التهذیب 1: 242 -

«سنگ­ریزه تا زمانی که بازگردد نفرین می­کند» و آشکار کردن ناف، ران و زانو در مسجد نیز بر همین حکم است، و ظاهر کلام شیخ در نهایه عدم جایز بودن این عمل است، و در خبر سکونی - . التهذیب 1: 328 - آمده است که آشکار کردن آن در مسجد جزء عورت به حساب می­آید.

این گروه -رحمت خدا بر آنان باد- مستحب بودن ورود به مسجد با پای راست و خروج از آن با پای چپ را، آن طور که در خبر یونس آمده است - . الکافی 3: 308 - ، ذکر کرده­اند.

و در خصوص نقل سخنان دنیا و قصه های بیهوده در مسجد در حسن - . التهذیب 2: 486 - روایت شده است که امیر مؤمنان علیه السلام قصه­گویی در مسجد دید پس او را با تازیانه زد و بیرونش کرد، بنا بر روایت سکونی صحبت کردن به زبان غیر عربی در داخل مسجد نیز چنین است. - . التهذیب 1: 328 -

و بلند کردن دیوار مساجد و ایجاد سایبان بر اساس این روایت حلبی صحیح نیست که گفته است - . التهذیب 1: 325 - :

از حضرت سؤال کردم که آیا اقامه نماز در مساجد دارای سایبان مکروه است؟ پاسخ گفت، بله ولی امروز نماز خواندن در آن برای شما ضرری ندارد.

و شهید در ذکری آورده است: شاید منظور ایجاد سایبان برای کل مسجد، یا سایبانی خاص یا ایجاد سایبان در برخی از سرزمین­ها باشد، زیرا در غیر این صورت برای دفع گرما و سرما نیاز شدیدی به ایجاد سایبان وجود دارد .

**[ترجمه]

أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عَدَلَتْ حَجَّةً مَبْرُورَةً(1).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که در بازار جماعتی و در مسجد ناصبیان وارد شود و یک مرتبه بگوید: «أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له و الله أکبر کبیرا و الحمد لله کثیرا و سبحان الله بکرة و أصیلا و لا حول و لا قوة إلا بالله و صلی الله علی محمد و آله و أهل بیته» {شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز خدای واحد وجود ندارد، و شریکی برای او نیست، خداوند بسیار بزرگ است و حمد بسیار از آن اوست، و پاک و منزه است خداوند سبحان سپیده دم و غروب هنگام، هیچ قدرتی برتر از قدرت خدا نیست، و درود خداوند بر محمد و اهل بیت او باد}، این گفته­اش با حجی مقبول برابری می­کند. - . المحاسن: 40 -

**[ترجمه]

الجمیل بین من تأخر عنه من الأمم و قد استجیب الثانی اجعل من ذریتی صادقا یجدد معالم دینی و یدعو الناس إلی ما کنت أدعوهم إلیه و هو نبینا أو أمیر المؤمنین علیه السلام کما ورد فی الأخبار و الداعی یقصد ذکره الجمیل بعد موته أو أن یرزقه الله ولدا صالحا یدعو الناس إلی الخیر.

**[ترجمه]«پروردگارا حکمتی به من عطا کن» در این آیه به حکم کردن میان مردم بر اساس حق تفسیر شده است که این عمل از برترین اعمال است، و همچنین به کمال در علم و عمل تفسیر شده است، که بنابراین عطف کردن علم به حکم در حدیث فوق چنان که در برخی نسخه­ها آمده از قبیل تجرید و اراده عمل است نه چیز دیگر یا برای تأکید بر یکی از آن دو جزء است. «لسان صدق» می­تواند به دو وجه تفسیر ­شود: وجه اول شهرت نیکو و نام زیبا میان امت­های آینده است که استجابت شده است، و وجه دوم این است که: فرزندان مرا انسان­های صادقی قرار بده که تعلیمات دینم را زنده سازند، و مردم را به آنچه که من دعوت کردم فرا بخوانند، و آن گونه که در اخبار آمده است این شخص نبی اکرم صلّی الله علیه و آله یا امیر مؤمنان علیه السلام است، پس دعا کننده نام نیک پس از مرگ یا فرزندی صالح که مردم را به سوی خیر و نیکی دعوت کند از خداوند درخواست کرده است.

**[ترجمه]

تَبْدَأَ بِرِجْلِکَ الْیُمْنَی إِذَا دَخَلْتَ وَ بِالْیُسْرَی إِذَا خَرَجْتَ (1).

**[ترجمه]تهذیب: حدیث مرسلی مانند فوق را ذکر می­کند، با این تفاوت که در آن آمده است: و زمانی که وارد می­شوی بسم الله بگوی. - . التهذیب 1: 328 -

و نیز از تهذیب: در حدیثی موثق از ابن سماعة روایت شده است: زمانی که وارد مسجد شدی، بگو:«بسم الله و السلام علی رسول الله سلام الله و سلام ملائکته علی محمد و آل محمد و السلام علیهم و رحمة الله و برکاته رب اغفر لی ذنوبی و افتح لی أبواب فضلک» {بسم الله و سلام و درود بر رسول الله (سلام خدا و سلام - . عبارت داخل پرانتز را با قرینه اضافه نمودیم، و حر عاملی این حدیث را در کتاب وسائل در شماره 6456 با حذف این عبارت ذکر کرده است، و در التهذیب چاپ سنگی و همچنین نسخه چاپ نجف جلد 3 ص 263 آمده است: خداوند و ملائکه­اش بر محمد و آل محمد صلوات می­فرستند، در این مورد تأمل کن. - )ملائکه

خدا بر محمد و خاندان محمد، و سلام، رحمت و برکات خداوند بر آنان باد، پروردگارا گناهانم را ببخش، درهای فضل و کرمت را برمن بگشای،} و زمانی که از مسجد خارج شدی بگو:«اللهم اغفر لی و افتح لی أبواب فضلک» {پروردگارا مرا بیامرز و درهای فضل و کرمت را برمن بگشای.} - . التهذیب 1: 328 -

و نیز در تهذیب: عبدالله بن حسن فرمود: زمانی که وارد مسجد شدی بگو: «اللهم اغفر لی و افتح أبواب رحمتک» {پروردگارا مرا بیامرز و درهای رحمتت را بر من بگشای،} و به هنگام خروج بگو:«اللهم اغفر لی و افتح أبواب فضلک» {پروردگارا مرا بیامرز و در های فضل و بخششت را بر من بگشای.} - . التهذیب 1: 328 -

و نیز تهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که وارد مسجد شدی و زمانی که آن را ترک گفتی بر نبی اکرم صلّی الله علیه و آله صلوات بفرست. - . التهذیب 1: 328 -

و نیز از تهذیب: یونس از ائمه علیهم السلام روایت کرد: در ورود به مسجد بهتر این است که با پای راست داخل شوی و با پای چپ از آن خارج شوی.

**[ترجمه]

مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]هنگام ورود به مسجد رحمت را ذکر کرده است فقط به این دلیل که رحمت غالبا به امور اخروی مربوط می­شود و شخص هنگام ورود خواستار آن است، و زمان خروج فضل و کرم را ذکر کرده است به این علت که این واژه بر برکات دنیوی اطلاق می­گردد و شخص به هنگام خروج خواستار آن است، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» {و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید} - . جمعه / 10 -

**[ترجمه]

لَنَا بَابَ رَحْمَتِکَ وَ اجْعَلْنَا مِنْ عُمَّارِ مَسَاجِدِکَ جَلَّ ثَنَاءُ وَجْهِکَ- فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ فَأَخْرِجْ رِجْلَکَ الْیُسْرَی قَبْلَ الْیُمْنَی وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْتَحْ لَنَا بَابَ فَضْلِکَ (1).

الْفَقِیهُ،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی دُعَاءِ الدُّخُولِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(2).

**[ترجمه]المقنعة: زمانی که به مسجد آمدی پای راستت را پیش از پای چپ در آن وارد کن و بگو: «سلام، رحمت و برکات خداوندی نثار تو باد ای نبی اکرم، پروردگارا برمحمد و آل محمد صلوات بفرست و درهای رحمتت را بر ما بگشای و ما از آبادگران مساجدت قرار بده، پروردگارا باعظمت و شکوهمند است مدح و ثنای تو»، و زمانی که قصد خروج داشتی پای چپ را پیش از پای راست بیرون بگذار و بگو: \\"پروردگارا برمحمد و آل محمد صلوات بفرست و درهای فضل و کرمت را بر من بگشای.\\" - . مقنع: 26 -

در الفقیه نیز مانند حدیث فوق آمده است فقط با این تفاوت که در آن در دعای ورود گفته است: با نام خدا و با خدا، سلام بر تو، و ادامه دعا. - . فقیه 1: 155 -

**[ترجمه]

فعیل بمعنی مفعول أی المطرود الممنوع من رحمة الله أو المرجوم بأحجار الملائکة أو بلعن الله و الملائکة و الناس أجمعین علی کل بلاء حسن أبلیتنی أی کل نعمة حسنة أنعمت بها علی.

**[ترجمه]عبارت «از زیارت کنندگانت» یعنی از جمله کسانی که بسیار به مساجد می­آیند، زیرا مسجد خانه خداست و کسی که به آنجا بیاید گویی خداوند را زیارت کرده است، یا از جمله کسانی که در آمدن به مسجد جلوه مهربان تو را قصد می­کنند نه اغراض دنیوی را، و «آبادگران مساجدت» یعنی کسانی که با ساخت، نظافت، فرش کردن، چراغ افروختن و امثال آن، و با رفت و آمد زیاد به آن و پر ساختن آن با عبادت و پاک ساختنش از اعمال دنیوی و پیشه­وری، همان گونه که در تفاسیر گذشت، آن را آباد می­سازند، و واژه «و ادحر» بر وزن اعلم، فعل امر به معنی دور کن می­باشد، و کلمه الرجیم صفت مشبهه بر وزن فعیل و به معنای اسم مفعول، یعنی طرد شده محروم از رحمت خدا یا سنگسار شده با سنگ های ملائکه، یا با لعن و نفرین خدا، ملائکه و مردم می­باشد، و «هر آزمون نیکویی که مرا بدان آزمودی» یعنی هر نعمت نیکویی که بر من ارزانی داشتی.

**[ترجمه]

بِفَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ(1).

**[ترجمه]فلاح السائل: هنگامی که قصد خروج از مسجد را داشتی به قبله روی کن و بگو: «با نام خدا، با خدا، از خدا» و سپس آنچه که در مکارم الخلاق آمده است را تا پایان ذکر کن.

و پای راستت را بر پای چپ مقدم کن و داخل شو و بگو: \\"پروردگارا درهای رحمت و توبه­ات را بر من بگشای و درِ خشم و درِ همه معصیت هایت را بر من ببند، پروردگارا در این جایگاه، همه نیکی­هایی که به اولیائت عطا کردی را بر من نیز عنایت بفرما و همه بدی­ها و زشتی­هایی که از آن ها دور کردی را از من نیز دور ساز، «ربنا لا تؤاخذنا إن نسینا أو أخطأنا ربنا و لا تحمل علینا إصرا کما حملته علی الذین من قبلنا ... و لا تحملنا ما لا طاقة لنا به و اعف عنا و اغفر لنا و ارحمنا أنت مولانا فانصرنا علی القوم الکافرین» {پروردگارا اگر فراموش کردیم یا مرتکب خطا شدیم ما را مؤاخذه نکن و ما را متحمل زحمتی نکن که بر پیشینیان تحمیل کردی، و آنچه که در توان ما نیست را بر ما واگذار نکن، و از ما بگذر و ما را بیامرز و مورد رحمتت قرار ده، تو حامی و ولی ما هستی پس در مقابل کافران ما را یاری کن}، پروردگارا گوش جانم را نسبت به ذکرت شنوا ساز و یاری آل محمد را بر من ارزانی دار و مرا نسبت به راه آن ها ثابت قدم کن، و میان من و آن ها پیوند و ارتباط برقرار ساز، و آنان را از مقابل، پشت سر، و چپ و راست محافظت کن، و از بدی رسیدن به آن ها جلوگیری کن، پروردگارا تو را در خانه­ات زیارت می­کنم، و کسی که زیارت می­کند را حقی است بر کسی که زیارت می­شود و تو ارزنده­ترین دیدار شونده و برترین زیارت شونده هستی، و بهترین کسی هستی که نیاز ها از او درخواست می­شود، ای رحمان و ای رحیم به رحمتت که همه چیز را فرا گرفته و به حق این علاقه از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و مرا در بهشت داخل سازی و با رهایی از آتش بر من منت بگذاری. - . فلاح السائل: 91 -

**[ترجمه]

رِزْقِکَ (1).

**[ترجمه]مجالس شیخ: فاطمه دختر امام حسین علیه السلام ازپدرش از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله زمانی که وارد مسجد می­شد می­فرمود: پروردگارا درهای رحمتت را بر من بگشای، و زمانی که خارج می­شد می­فرمود: پروردگارا درهای روزی­ات را بر من بگشای. - . امال طوسی 2: 209 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مقدم کردن پای چپ در این خبر با سایر اخبار و اقوال اهل حدیث مغایرت دارد که شاید از اشتباه نسخه­پردازان یا راویان باشد .

**[ترجمه]

و قال سبحانه: سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ

ص: 29

إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ (1)

و قال تعالی: وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (2)

و قال سبحانه: لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ الآیة(3)

الأعراف: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(4)

یونس: وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(5)

الروم: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(6)

lt;meta info="- وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ - . بقره / 115 -

{و مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست آری خدا گشایشگر داناست.}

- سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ* قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ* وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ. - . بقره / 143- 145 -

{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند رویگردان کرد بگو مشرق و مغرب از آن خداست هر که را خواهد به راه راست هدایت می کند،و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم هر چند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت[شان] کرده سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است، ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید در حقیقت اهل کتاب نیک می دانند که این [تغییر قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه می کنند غافل نیست، و اگر هر گونه معجزه ای برای اهل کتاب بیاوری [باز] قبله تو را پیروی نمی کنند و تو [نیز] پیرو قبله آنان نیستی و خود آنان پیرو قبله یکدیگر نیستند و پس از علمی که تو را [حاصل] آمده اگر از هوسهای ایشان پیروی کنی در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود.}

- وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ* وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ. - . بقره / 148- 149 -

{و برای هر کسی قبله ای است که وی روی خود را به آن [سوی] می گرداند پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید هر کجا که باشید خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می آورد در حقیقت خدا بر همه چیز تواناست، و از هر کجا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان و البته این [فرمان] حق است و از جانب پروردگار تو است و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست، و از هر کجا بیرون آمدی [به هنگام نماز] روی خود را به سمت مسجدالحرام بگردان و هر کجا بودید رویهای خود را به سوی آن بگردانید تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد پس از آنان نترسید و از من بترسید تا نعمت خود را بر شما کامل گردانم و باشد که هدایت شوید.}

- لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ تا پایان آیه. - . بقره / 177 -

{نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورد} و ادامه آیه

- أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ - . اعراف / 29 -

{در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید}

- وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً - . روم / 30 -

{و [به من دستور داده شده است] که به دین حنیف روی آور و زنهار از مشرکان مباش}

**[ترجمه]

فثم رضا الله أی الوجه الذی یؤدی إلی رضوانه و فی المجمع قیل معناه بأی مکان تولوا فثم الله یعلم و یری فادعوه کیف توجهتم قال و قیل نزلت فی التطوع علی الراحلة حیث توجهت حال السفر و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام و فی الجوامع لم یقید بحال السفر قال و هو مروی عنهم علیهم السلام و نحوه فی التذکرة عن أبی عبد الله علیه السلام و فی المعتبر قد استفاض النقل أنها فی النافلة.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (1)

رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ: أَنَّهُ قَالَ بَعَثَ النَّبِیُّ سَرِیَّةً کُنْتُ فِیهَا وَ أَصَابَتْنَا ظُلْمَةٌ فَلَمْ نَعْرِفِ الْقِبْلَةَ فَقَالَ طَائِفَةٌ مِنَّا قَدْ عَرَفْنَا الْقِبْلَةَ هِیَ هَاهُنَا قِبَلَ الشِّمَالِ فَصَلُّوا وَ خَطُّوا خُطُوطاً وَ قَالَ بَعْضُنَا الْقِبْلَةُ هَاهُنَا قِبَلَ الْجَنُوبِ فَخَطُّوا خُطُوطاً فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ أَصْبَحَتْ تِلْکَ الْخُطُوطُ لِغَیْرِ الْقِبْلَةِ فَلَمَّا رَجَعْنَا مِنْ سَفَرِنَا سَأَلْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ فَسَکَتَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

و ذکر فی الجوامع قریبا منه عن عامر بن ربیعة عن أبیه و سیأتی ما یدل علی أنها نزلت فی الخطإ فی القبلة و فی قبلة المتحیر و قال الصدوق فی الفقیه و نزلت هذه الآیة فی قبلة المتحیر ذکر ذلک بعد نقل صحیحة معاویة(2)

فیحتمل أن یکون من الخبر و من کلامه و لو کان من کلامه أیضا فالظاهر أنه لا یقول إلا عن روایة و روی الشیخ فی التهذیب (3)

عن محمد بن الحصین قال: کتبت إلی عبد صالح الرجل یصلی فی یوم غیم فی فلاة من الأرض و لا یعرف القبلة فیصلی حتی إذا فرغ من صلاته بدت له الشمس فإذا هو قد صلی لغیر القبلة أ یعتد بصلاته أم یعیدها فکتب یعیدها ما لم یفته الوقت أ و لم تعلم أن الله یقول و قوله الحق فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ.

و قال الشیخ فی النهایة بعد نقل الآیة

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هَذَا فِی النَّوَافِلِ خَاصَّةً فِی حَالِ السَّفَرِ.

انتهی.

و قد تحمل علی النافلة و الفریضة فی الجملة جمعا بین الروایات و مراعاة لعموم

ص: 31

اللفظ ما أمکن قال فی کنز العرفان اعلم أنه مهما أمکن تکثیر الفائدة مع بقاء اللفظ علی عمومه کان أولی فعلی هذا یمکن أن یحتج بالآیة علی أحکام الأول صحة صلاة الظان و الناسی فیتبین خطاؤه و هو فی الصلاة غیر مستدبر و لا مشرق و لا مغرب.

الثانی صحة صلاة الظان و الناسی فیتبین خطاؤه بعد فراغه و کان التوجه بین المشرق و المغرب.

الثالث الصورة بحالها و کان صلاته إلی المشرق و المغرب و تبین بعد خروج الوقت.

الرابع المتحیر الفاقد للأمارات یصلی إلی أربع جهات تصح صلاته.

الخامس صحة صلاة شدة الخوف حیث توجه المصلی.

السادس صحة صلاة الماشی ضرورة عند ضیق الوقت متوجها إلی غیر القبلة.

السابع صحة صلاة مریض لا یمکنه التوجه بنفسه و لم یوجد غیره عنده یوجهه.

و أما الاحتجاج بها علی صحة النافلة حضرا ففیه نظر لمخالفة فعل النبی صلی الله علیه و آله فإنه لم ینقل عنه فعل ذلک و لا أمره و لا تقریره فیکون إدخالا فی الشرع ما لیس فیه نعم یحتج بها علی موضع الإجماع و هو حال السفر و الحرب و یکون ذلک مخصصا لعموم حَیْثُ ما کُنْتُمْ بما عدا ذلک و هو المطلوب انتهی (1).

و أقول الآیة بعمومها و إطلاقها تدل علی جواز الصلاة علی غیر القبلة مطلقا و صحة ما وقع منها لغیرها مطلقا و نسخها غیر معلوم (2)

فما خرج منها بدلیل من إجماع

ص: 32

أو غیره فهو خارج به و غیر ذلک داخل فیها و أما آیة القبلة الآتیة فهی معارضة لهذه الآیة فی أکثر الأحکام و هذه مؤیدة بأصل البراءة فما لم ینضم إلیه شی ء آخر من إجماع أو نص فالعمل بهذه الآیة فیه أقوی.

ففی المسائل الخلافیة التی لم یرد فیها نص أو ورد من الجانبین و لم یکن جانب البطان أقوی یمکن الاستدلال بتلک الآیة فیها ففی الرابع تدل علی جواز الصلاة إلی أی جهة شاء و لا یجب القضاء مع تبین الخطإ و إن کان مستدبرا و قید ضیق الوقت فی السادس غیر محتاج إلیه و أما صحة النافلة حضرا إذا کان ماشیا أو راکبا فهی داخلة فی الآیة و مؤیدة بالنصوص و التقیید بموضع الإجماع یقلل جدوی الآیة بل ینفیها مع أنه ره قد استدل بها علی موضع الخلاف أیضا هذا بالنظر إلی الآیة مع قطع النظر عن

الأخبار و ستطلع علی ما تدل علیه الأخبار من اختصاص هذه الآیة بالنافلة و آیات التولیة بالفریضة و نزول هذه الآیة فی قبلة المتحیر أو الخاطی فی الاجتهاد.

و فی الکشاف و قیل معناه فأینما تولوا للدعاء و الذکر و لم یرد الصلاة و فی المعالم قال مجاهد و الحسن لما نزلت وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ قالوا

ص: 33

أین ندعوه فأنزل الله الآیة و قال أبو العالیة لما صرفت القبلة قالت الیهود لیس لهم قبلة معلومة فتارة یصلون هکذا و تارة هکذا فنزلت.

و قال البیضاوی و قیل هذه الآیة توطئة لنسخ القبلة و تنزیه للمعبود أن یکون فی حیز و جهة و علی هذه الأقوال لیست بمنسوخة و قیل کان للمسلمین التوجه فی صلاتهم حیث شاءوا ثم نسخت بقوله فَوَلِ و هذا غیر ثابت بل الأخبار تدل علی خلافه ثم إنها علی بعض التفاسیر تدل علی إباحة الصلاة فی أی مکان کان.

إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ علما و قدرة و رحمة و توسعة علی عباده عَلِیمٌ بمصالح الکل و ما یصدر عن الکل فی کل مکان و جهة.

سَیَقُولُ السُّفَهاءُ الخفاف الأحلام مِنَ النَّاسِ قیل هم الیهود لکراهتهم التوجه إلی الکعبة و أنهم لا یرون النسخ و قیل المنافقون لحرصهم علی الطعن و الاستهزاء و قیل المشرکون قالوا رغب عن قبلة آبائه ثم رجع إلیها و لیرجعن إلی دینهم و قیل یرید المنکرین لتغییر القبلة من هؤلاء جمیعا ما وَلَّاهُمْ حرفهم عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها یعنی بیت المقدس و القبلة کالجلسة فی الأصل الحال التی علیها الإنسان من الاستقبال ثم صارت لما یستقبله فی الصلاة و نحوها.

و فائدة الإخبار به قبل وقوعه أن مفاجأة المکروه أشد و العلم به قبل وقوعه أبعد من الاضطراب إذا وقع لما یتقدمه من توطین النفس و أن یستعد للجواب فإن الجواب العتید قبل الحاجة إلیه أقطع للخصم بل ربما کان علم الخصم بمعرفة ذلک منهم و استعدادهم للجواب رافعا لاهتمامه علی أنه سبحانه ضمن هذا الإخبار من حقارة الخصوم و سخافة عقولهم و کلامهم ما فیه تسلیة عظیمة و علم الجواب المناسب و قارنه بألطاف عظیمة و فی کل ذلک تأیید و تعظیم له و للمسلمین و حفظ لهم عن الاضطراب و ملاقاة المکروه.

قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ له الأرض و البلاد و العباد فیفعل فیها ما یشاء و یَحْکُمُ ما یُرِیدُ علی مقتضی الحکم و وفق المصلحة و علی العباد الانقیاد و الاتباع فبعد أمر الله بذلک لا یتوجه الإنکار و طلب العلة و المصلحة فلا یبعد أن یکون المقول فی الجواب هذا المقدار لا غیر کما هو المناسب لترک تطویل الکلام مع السفهاء و

ص: 34

عدم الاشتغال ببیان خصوص مصلحة فما بعد هذا الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله تسلیة له عن عدم إیمانهم و امتنانا علیه و علی المؤمنین بهدایتهم لدین الإسلام أو لما هو مقتضی الحکمة و المصلحة و یجوز دخوله فی الجواب توبیخا لهم و تبکیتا علی عدم هدایتهم لذلک مع ما تقدم کذا قیل.

و یحتمل أن یکون المراد أن المشرق و المغرب و ما فیهما مخلوقه تعالی و معلوله و لا اختصاص له بشی ء منها حتی یتعین التوجه إلیه فکلما علم المصلحة من التوجه إلی جهة لقوم یأمرهم بذلک یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ و هو ما تقتضیه الحکمة و المصلحة من توجیههم تارة إلی بیت المقدس و الأخری إلی الکعبة.

وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً أی عدلا أو أشرف الأمم فلذا هدیناکم إلی أشرف قبلة و أفضلها لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ یوم القیامة و قد مر تفسیر الآیة فی کتاب الإمامة(1) و أن الخطاب إلی الأئمة و أن فی قراءتهم علیهم السلام أئمة وسطا.

وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها قیل الموصول لیس صفة للقبلة بل ثانی مفعولی جعل أی و ما جعلنا القبلة بیت المقدس إلا لامتحان الناس کأنه أراد أن أصل أمرک أن تستقبل الکعبة و استقبالک بیت المقدس کان عارضا لغرض.

و قیل یرید و ما جعلنا القبلة الآن التی کنت علیها بمکة أی الکعبة و ما رددناک إلیها إلا امتحانا لأن رسول الله صلی الله علیه و آله کان یصلی بمکة إلی الکعبة(2)

ص: 35

ثم أمر بالصلاة إلی صخرة بیت المقدس بعد الهجرة تألیفا للیهود ثم حول إلی الکعبة و قیل بل کانت قبلته بمکة بیت المقدس إلا أنه کان یجعل الکعبة بینه و بینه کما روی عن ابن عباس و سیأتی من تفسیر الإمام علیه السلام فیمکن أن یراد ذلک أیضا باعتبار جعله الکعبة بینه و بین بیت المقدس فکأنها کانت قبلة له فی الجملة.

و قیل القبلة التی کنت مقبلا و حریصا علیها و مدیما علی حبها أن تجعل قبلة

ص: 36

و ربما یضمن الجعل معنی التحویل أو یحذف المفعول الثانی أی منسوخة أو یحذف مضاف أی تحویل القبلة و لا یخفی ضعف الجمیع و یحتمل أن یکون المعنی و ما شرعنا و قررنا القبلة التی کنت علیها قبل ذلک أو یکون المفعول الثانی محذوفا أی مقررة أو مفروضة و الموصول علی الوجهین صفة للقبلة.

إِلَّا لِنَعْلَمَ إلا امتحانا للناس لنعلم من یثبت علی الدین ممیزا ممن یرتد و ینکص علی عقبیه فعلی الوجه الأول و بعض الوجوه الأخیرة یمکن أن یراد لنعلم ذلک عند کونها قبلة أو الآن عند الصرف إلی الکعبة ذلک أو الأعم و لعله أولی.

و قیل فی تأویل ما توهمه الآیة من توقف علمه سبحانه علی وجود المعلوم وجوه الأول أن المراد به و بأمثاله العلم الذی یتعلق به الجزاء أی العلم به موجودا حاصلا.

و الثانی أن المراد به التمییز فوضع العلم موضع التمیز لأن العلم یقع به التمیز و هو الذی یقتضیه قوله مِمَّنْ یَنْقَلِبُ کما أومأنا إلیه کما قال تعالی لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ و یشهد له قراءة لیعلم علی بناء المجهول.

و الثالث أن المراد به علم الرسول و المؤمنین مع علمه فعلمه و إن کان أزلیا لکن لا ریب فی جواز عدم حصول علم الجمیع إلا بعد الجعل کما هو الواقع.

الرابع أن المراد علم الرسول صلی الله علیه و آله و المؤمنین و إنما أسند علمهم إلی ذاته لأنهم خواصه و أهل الزلفی لدیه.

و الخامس أن المقصود بالذات علم غیره من الرسول صلی الله علیه و آله و المؤمنین و الملائکة لکنه ضمهم إلی نفسه و علمهم إلی علمه إشارة إلی أنهم من خواصه و هذا قریب مما تقدمه.

و السادس أنه علی التمثیل أی فعلنا ذلک فعل من یرید أن یعلم.

وَ إِنْ کانَتْ إن هی المخففة التی یلزمها اللام الفارقة بینها و بین النافیة و الضمیر لما دل علیه قوله وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ من الردة و التحویلة و الجعلة

ص: 37

و قیل للکعبة لَکَبِیرَةً أی ثقیلة شاقة إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ أی هداهم الله للثبات و البقاء علی دینه و الصدق فی اتباع الرسول صلی الله علیه و آله.

وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ اللام لام الجحود لتأکید النفی ینتصب الفعل بعدها بتقدیر أن و الخطاب للمؤمنین تأییدا لهم و ترغیبا فی الثبات إِیمانَکُمْ قیل أی ثباتکم علی الإیمان و رسوخکم فیه و قیل إیمانکم بالقبلة المنسوخة أو صلاتکم إلیها کما سیأتی فی الروایة و عن ابن عباس لما حولت القبلة قال ناس کیف أعمالنا التی کنا نعمل فی قبلتنا الأولی و کیف بمن مات من إخواننا قبل ذلک فنزلت إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ فلا یضیع أجورهم (1).

ص: 38

قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ قیل أی تردد وجهک فی جهة السماء تطلعا للوحی، روی: أن رسول الله صلی الله علیه و آله صلی مدة مقامه بمکة إلی بیت المقدس ثلاث عشرة سنة و بعد مهاجرته إلی المدینة سبعة أشهر علی ما رواه علی بن إبراهیم (1) و ذکره جماعة.

و قال الصدوق رحمه الله تسعة عشر شهرا کما سیأتی و المشهور بین العامة ستة عشر شهرا أو سبعة عشر شهرا فقالت الیهود تعییرا إن محمدا تابع لنا یصلی إلی قبلتنا فاغتم لذلک رسول الله و إنه کان قد استشعر أنه سیحول إلی الکعبة أو کان وعد ذلک کما قیل أو کان یحبه و یترقبه لأنها أقدم القبلتین و قبلة أبیه إبراهیم و أدعی للعرب إلی الإسلام لأنها مفخرهم و مزارهم و مطافهم فاشتد شوقه إلی ذلک مخالفة علی الیهود و تمییزا منهم و خرج فی جوف اللیل ینظر إلی آفاق السماء منتظرا فی ذلک من الله أمرا.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام وَدِدْتُ أَنْ یُحَوِّلَنِی اللَّهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِثْلُکَ وَ أَنْتَ کَرِیمٌ عَلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْ فَإِنَّکَ عِنْدَ اللَّهِ بِمَکَانٍ فَعَرَجَ جَبْرَئِیلُ وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُدِیمُ النَّظَرَ إِلَی السَّمَاءِ رَجَاءَ أَنْ یَنْزِلَ جَبْرَئِیلُ بِمَا یُحِبُّ مِنْ أَمْرِ الْقِبْلَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ قَدْ صَلَّی مِنْهَا رَکْعَتَیْنِ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ وَ حَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری الْآیَةَ فَصَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ(2).

ص: 39

و قیل قد هنا علی أصله من التوقع و التحقیق من غیر اعتبار تقلیل و لا تکثیر و قیل هنا للتکثیر و قیل للتقلیل لقلة وقوع المرئی من تقلب وجهه علیه السلام و الرؤیة منه تعالی علمه سبحانه بالمرئی و لیس بآلة کما فی حقنا.

فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً فلنعطینک و لنمکننک من استقبالها من قولک ولیته کذا إذا جعلته والیا له أو فلیجعلنک تلی سمتها تَرْضاها تحبها و تمیل إلیها لأغراضک الصحیحة فلا یستلزم ذلک سخط بیت المقدس و لا سخط التوجه إلیه.

و الشطر النحو و الجهة و المراد بالمسجد الحرام (1) إما الکعبة کما هو المشهور

ص: 40

تسمیة للجزء الأشرف باسم الکل أو لأن البیت بنفسه مسجد أیضا و محترم کما یقال البیت الحرام أو الحرم تسمیة للکل باسم أشرف الأجزاء إشعارا بالتعظیم أو لمشارکته مع المسجد فی وجوب الاحترام کما قیل فی قوله سبحانه سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (1) و کما روی عن ابن عباس فی قوله تعالی فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ أن المراد به الحرم بحمل الآیة علی البعید الخارج عن الحرم بناء علی کون الحرم قبلة لهم کما سیأتی تحقیقه فی شرح الأخبار و أما جعله بمعناه الشرعی بتخصیص الآیة بأهل الحرم بناء علی کونه قبلة لهم فعلی تقدیر تسلیم مبناه تقلیل فائدة الآیة یضعفه بل ینفیه.

وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ خص الرسول بالخطاب أولا تعظیما له و إیجابا لرغبته ثم عمم تصریحا بعموم الحکم جمیع الأمة و سائر الأمکنة و تأکیدا لأمر القبلة و تحضیضا للأمة علی المتابعة و قیل لا ریب فی اتحاد المراد بالشطر فی الخطابین و أن الظاهر العموم و شمول القریب و البعید و أنه یصدق علی المشاهد للعین المتوجه إلیها أنه مول وجهه شطرها فلا یکون معنی الشطر ما یخص البعید بل یشمل القریب أیضا و عن ابن عباس أنه أول نسخ وقع فی القرآن.

وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ قیل هم الیهود أو الأعم منهم و النصاری لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ تحویل القبلة الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ قیل لعلمهم جملة أن کل شریعة لا بد لها من قبلة و تفصیلا لتضمن کتبهم أنه یصلی إلی القبلتین لکنهم لا یعترفون لشدة عنادهم

ص: 41

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ بالیاء وعید لأهل الکتاب و بالتاء وعد لهذه الأمة أو وعد و وعید مطلقا بِکُلِّ آیَةٍ أی بکل برهان و حجة ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ لأن المعاندین لا تنفعهم الدلالة وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ قطع لأطماعهم وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ لتصلب کل حزب فیما هو فیه وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ علی الفرض المحال أو المراد به غیره من أمته من قبیل إیاک أعنی و اسمعی یا جارة.

إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ أکد تهدیده (1)

و بالغ فیه تعظیما للحق و تحریصا علی اقتفائه و تحذیرا عن متابعة الهوی و استعظاما لصدور الذنب عن الأنبیاء.

وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ أی و لکل أمة قبلة و ملة و شرعة و منهاج أو لکل قوم من المسلمین جهة و جانب من الکعبة یتوجهون إلیها هُوَ مُوَلِّیها الله مولیها إیاهم أو هو مولیا وجهه فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ من أمر القبلة و غیره مما تنال به سعادة الدارین و فِی الْکَافِی عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: الْخَیْرَاتُ الْوَلَایَةُ.

أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً قیل أی فی أی موضع تکونوا من موافق و مخالف مجتمع الأجزاء أو مفترقها یحشرکم الله إلی المحشر للجزاء أو أینما تکونوا من أعماق الأرض و قلل الجبال یقبض أرواحکم أو أینما تکونوا من الجهات المتقابلة یأت بکم الله جمیعا و یجعل صلواتکم کأنها إلی جهة واحدة و فی بعض أخبارنا

ص: 42

أن لو قام قائمنا لجمع الله جمیع شیعتنا من جمیع البلدان و فی بعضها لقد نزلت هذه الآیة فی أصحاب القائم و أنهم مفتقدون عن فرشهم لیلا فیصبحون بمکة و بعضهم یسیر فی السحاب نهارا نعرف اسمه و اسم أبیه و حلیته و نسبه.

إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فیقدر علی الإماتة و الإحیاء و الجمع.

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ للسفر فی البلاد(1) فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إذ صلیت وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ أی و إن التوجه إلی الکعبة للحق الثابت المأمور به من ربک.

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ قیل کرر هذا الحکم لتکرر علله فإنه تعالی ذکر للتحویل ثلاث علل تعظیم الرسول بابتغاء مرضاته و جری العادة الإلهیة علی أن یولی کل أهل ملة و صاحب دعوة وجهة یستقبلها و یتمیز بها و دفع حجج المخالفین و قرن بکل علة معلولها کما یقرن المدلول بکل واحد من دلائله تقریبا و تقریرا مع أن القبلة لها شأن و النسخ من مظان الفتنة و الشبهة فبالحری أن یؤکد أمرها و یعاد ذکرها مرة بعد أخری.

لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ علة لقوله فَوَلُّوا(2) و المعنی أن التولیة

ص: 43

عن بیت المقدس إلی الکعبة تدفع احتجاج الیهود بأن المنعوت فی التوراة قبلة الکعبة و أن محمدا یجحد دیننا و یتبعنا فی قبلتنا و احتجاج المشرکین بأنه یدعی ملة إبراهیم و یخالف قبلته.

إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قیل أی إلا الحجة الداحضة من المعاندین بأن قالوا ما تحول إلی الکعبة إلا میلا إلی دین قومه و حبا لبلده فرجع إلی قبلة آبائه و یوشک أن یرجع إلی دینهم و قال علی بن إبراهیم إلا هاهنا بمعنی (1) لا و لیست استثناء یعنی و لا الذین ظلموا منهم و قیل الاستثناء للمبالغة فی نفی الحجة رأسا کقول الشاعر:

و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم *** بهن فلول من قراع الکتاب

للعلم بأن الظالم لا حجة له فَلا تَخْشَوْهُمْ أی فلا تخافوهم فإن مطاعنهم لا تضرکم وَ اخْشَوْنِی فلا تخالفونی ما أمرتکم به.

وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ علة للمحذوف أی و أمرتکم لإتمامی النعمة علیکم و إرادتی اهتداءکم أو معطوف علی علة مقدرة مثل و اخشونی لأحفظکم عنهم و

ص: 44

لأتم نعمتی علیکم أو علی لِئَلَّا یَکُونَ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ (1) البر کل فعل مرضی قیل الخطاب لأهل الکتاب فإنهم أکثروا الخوض فی أمر القبلة حین حولت و ادعی کل طائفة أن البر هو التوجه إلی قبلته فرد الله علیهم و قال لیس البر ما أنتم علیه فإنه منسوخ و لکن البر ما نبینه و اتبعه المؤمنون و قیل عام لهم و للمسلمین أی لیس البر مقصورا بأمر القبلة أو لیس البر العظیم الذی یحسن أن تذهلوا بشأنه عن غیره أمرها.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام (2) قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا فَضَّلَ عَلِیّاً علیه السلام وَ أَخْبَرَ عَنْ جَلَالَتِهِ عِنْدَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَبَانَ عَنْ فَضِیلَةِ شِیعَتِهِ وَ أَنْصَارِ دَعْوَتِهِ وَ وَبَّخَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی عَلَی کُفْرِهِمْ وَ کِتْمَانِهِمْ لِذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا فِی کُتُبِهِمْ بِفَضَائِلِهِمْ وَ مَحَاسِنِهِمْ فَخَرَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی عَلَیْهِمْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ مُوسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَی قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ عِیسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ أَ تَرَی رَبَّنَا یُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْکَثِیرَةَ وَ صَلَوَاتِنَا إِلَی قِبْلَتِنَا لِئَلَّا نَتَّبِعَ مُحَمَّداً عَلَی هَوَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ أَخِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قُلْ یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ الْبِرَّ الطَّاعَةَ الَّتِی تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُّونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَ الرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ بِصَلَاتِکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ أَیُّهَا النَّصَارَی وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ أَیُّهَا الْیَهُودُ(3) وَ أَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ مُغْتَاظُونَ

ص: 45

وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ بِأَنَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ یُعَظِّمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُکْرِمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُهِینُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُذِلُّهُ لَا رَادَّ لِأَمْرِهِ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ آمَنَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّتِی أَفْضَلُ مَنْ بُوِّئَ فِیهَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ بَعْدَهُ أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الَّتِی لَا یَحْضُرُهَا مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِیهَا أَنْوَارُهُ فَسَارَ فِیهَا إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ هُوَ وَ إِخْوَانُهُ وَ أَزْوَاجُهُ وَ ذُرِّیَّاتُهُ وَ الْمُحْسِنُونَ إِلَیْهِ وَ الدَّافِعُونَ فِی الدُّنْیَا عَنْهُ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِطُولِهِ.

وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ (1) قال الطبرسی رحمه الله (2) قیل فیه وجوه أحدها أن معناه توجهوا إلی قبلة کل مسجد فی الصلاة علی استقامة و ثانیها أن معناه أقیموا وجوهکم إلی الجهة التی أمرکم الله بالتوجه إلیها فی صلاتکم و هی الکعبة و المراد بالمسجد أوقات السجود و هی أوقات الصلاة و ثالثها أن المراد إذا أدرکتم الصلاة فی مسجد فصلوا و لا تقولوا حتی أرجع إلی مسجدی و المراد بالمسجد موضع السجود و رابعها أن معناه اقصدوا المسجد فی وقت کل صلاة أمرا بالجماعة لها ندبا عند الأکثرین و حتما عند الأقلین و خامسها أن معناه أخلصوا وجوهکم لله فی الطاعات و لا تشرکوا به وثنا و لا غیره.

ص: 46

و فی التهذیب (1)

عن الصادق علیه السلام هذه فی القبلة و عنه علیه السلام مساجد محدثة فأمروا أن یقیموا وجوههم شطر المسجد الحرام کما سیأتی بروایة العیاشی (2).

وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ (3) قال الطبرسی (4)

أی استقم فی الدین بإقبالک علی ما أمرت به من القیام بأعباء الرسالة و تحمل أمر الشریعة بوجهک و قیل معناه أقم وجهک فی الصلاة بالتوجه نحو الکعبة حَنِیفاً أی مستقیما فی الدین.

**[ترجمه]«و مشرق و مغرب از آن خداست» یعنی همه آنچه که در جهت شرق و غرب سرزمین ها وجود دارد از آن خداوند متعال است و او مالک آن هاست، پس در هر مکانی که روی کنید به سمت قبله روی کرده­اید، -به دلیل این سخن خداوند:«فول وجهک و حیث ما کنتم فولوا» {و روی کن و هر کجا بودید روی­های خود را به سوی آن بگردانید}- پس آنجا همان سمت خداست که به آن امر شده و رضایت داده است، و معنایش این است که اگر از اقامه نماز در مسجد الحرام یا بیت المقدس منع شدید، پس زمین را برایتان مسجد قرار دادیم پس در هر نقطه­ای از آن که اراده کردید نماز بخوانید و به سوی خدا روی گردانید، بنابراین روی گردانیدن، به مسجد یا مکان خاصی مختص نیست، چنان که جمعی از مفسران خاصه و عامه با توجه جملات ما قبل عبارت فوق یعنی «و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد...» این نظر را داده­اند. گفته شده است عبارت «پس آنجاست روی خدا» یعنی پس آنجا ذات خداست و می­بیند و می­داند. نیز گفته شده است: پس آنجا رضایت خداست یعنی جهتی که به رضایت خداوند منتهی می گردد آنجاست. و در مجمع البیان - . مجمع البیان 1: 191 -

آمده است معنایش این است که به هر مکانی روی گردانید پس آنجا خداوند می­بیند و می­داند، پس با هر جا که روی کردید او را بخوانید. مؤلف مجمع البیان گفته است: و آورده­اند که این آیه در این مورد نازل شده است که فرد در طول سفر بر روی مرکب، مختار است که به هر جهتی که مرکبش روی کرد، روی نماید. که این مورد در جوامع از ائمه علیهم السلام روایت است در حالی که به طول سفر مقید نشده است. گفت: این قول از ائمه علیهم السلام روایت شده است، و در تذکره مانند این روایت از امام صادق علیه السلام روایت شده است. در المعتبر به صورت مستفاض آمده است که این آیه در باره نمازهای نافله می­باشد.

و در مجمع البیان - . مجمع البیان 1: 179 -

از جابر روایت است که گفته است: پیامبر صلّی الله علیه و آله لشکری را گسیل داشت که من نیز در آن حضور داشتم، پس به تاریکی برخوردیم و قبله را تشخیص ندادیم، پس جمعی گفتند قبله را یافتیم اینجا، سمت شمال است پس نماز خواندند و خطوطی را ترسیم کردند و برخی دیگر گفتند قبله اینجاست، این سمت جنوب است، آن ها نیز خطوطی بر روی زمین ترسیم کردند و زمانی که صبح برآمد و خورشید طلوع کرد، آن خطوط در جهتی غیر از قبله واقع شده بود، پس زمانی که از سفر بازگشتیم از پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره آن سؤال کردیم، وی سکوت کرد پس خداوند این آیه را نازل فرمود.

و در جوامع روایتی نزدیک به روایت فوق از عامر بن ربیعه به نقل از پدرش آمده است، و در آینده مباحثی ذکر خواهد شد که دلالت بر این دارد که این آیه درباره خطا در تشخیص قبله و درباره قبله شخص متحیر نازل شده است. صدوق در الفقیه گفته است: این آیه درباره قبله شخص متحیر نازل شده است، و پس از نقل صحیحه معاویه آن را ذکر می کند که ممکن است جزء خبر باشد و یا اینکه از کلام خود او باشد، که در صورتی که جزئی از کلام خود او نیز باشد روشن است که وی جز از طریق روایت سخن به میان نمی آورد. شیخ در تهذیب - . التهذیب 1: 147 - از محمد بن حصین روایت کرده است که وی گفته: برای امام موسی کاظم علیه السلام نوشتم: مردی در روزی ابری در دشتی نماز می­خواند و نمی داند قبله کدام سمت است، و پس از اتمام نماز آفتاب نمایان می شود، در این حالت اگر او به جهتی غیر از قبله نماز خوانده باشد آیا نمازش معتبر است یا اینکه باید آن را اعاده کند؟ امام پاسخ داد: تا وقتی که زمان از دست نرفته است آن را اعاده کند، آیا نمی دانی که خداوند می فرماید: «پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست» و قول او حق است؟

و شیخ در النهایه بعد از نقل آیه گفته است: و از امام صادق علیه السلام روایت است: این امر درباره نمازهای نافله خصوصا در طول سفر می باشد پایان سخن.

به جهت جمع بین این روایات و با توجه به عمومیت لفظ تا جایی که امکان پذیر است، شاید بتوان این آیه را به همه نمازهای نافله و فریضه تفسیر کرد. در کنز العرفان گفته است: بدان تا زمانی که به همراه بقای لفظ بر عمومیتش افزودن فایده امکان پذیر باشد، سزاوارترخواهد بود، بر این اساس برای احکام زیر می توان بر این آیه استناد کرد:

اول: صحیح بودن نماز شخص ظنین و فراموشکار، پس از اینکه اشتباهش روشن می شود،در حالی که او در بین نماز است البته در صورتی که نه پشت به قبله بوده و نه به سمت شرق و یا غرب روی کرده باشد.

دوم: صحیح بودن نماز شخص ظنین و فراموشکار،پس از این که اشتباهش بعد از اتمام نماز روشن می­شود، در صورتی که به جهتی مابین شرق و غرب روی کرده باشد .

سوم: صحیح بودن نماز ظنین و فراموشکار که نمازش به سمت شرق یا غرب بوده است و خطایش پس از پایان یافتن وقت نماز مشخص می شود.

چهارم: شخص متحیری که علائم و نشانه­ها را گم کرده است و به چهار جهت نماز می­خواند، نمازش صحیح است.

پنجم: صحیح بودن نماز خوف، به هرجهتی که روی شود.

ششم: نماز شخصی که عازم است، در صورت اضطرار و تنگی وقت به جهت غیرقبله نیز صحیح است.

هفتم: صحیح بودن نماز شخص بیماری که نمی­تواند به تنهایی به قبله روی کند، و شخص دیگری نیز درکنارش وجود ندارد که او را به سمت قبله برگرداند.

اما استناد کردن به این آیه برای صحیح بودن نماز نافله، در حالی که شخص در دیار خودمقیم باشد، مورد مناقشه است؛ به این دلیل که با عمل نبی اکرم صلّی الله علیه وآله مخالفت دارد، زیرا عمل کردن به آن، یا امر به آن، یا تقریر آن از وی نقل نشده است، وآن چه که جزء یکی از این موارد (عمل، امر، تقریر) نباشد، ادخال در شرع به حساب می­آید. بله، برای یک مورد که در آن اجماع وجود دارد یعنی حال سفر و جنگ به این آیه استناد می­شود، و این تخصیص زننده­ی عمومِ عبارتِ «حیث ما کنتم» به غیر از آن است و همین، مطلوب است پایان. - . کنز العرفان 1: 91 -

می­گویم: این آیه با عمومیت لفظ و مطلق بودنش بر جواز همه نمازها در جهتی غیر از قبله و صحیح بودن مطلق نمازی که به غیر قبله واقع گردد، دلالت دارد و منسوخ بودن آن مشخص نیست، پس هرچیزی که به دلیل اجماع و یا هر دلیل دیگری از شمولیت این آیه خارج شود، خارج از آن به حساب می آید، و غیر از آن شامل آیه می شود. اما آیه مربوط به قبله که پس از آیه فوق می­آید، در اغلب این احکام با این آیه در تعارض است، و این آیه با اصل برائت تأیید می­شود، پس تا زمانی که چیزی از اجماع یا نص به آن ضمیمه نشده باشد عمل کردن به این آیه قوی­تر است .

در مسائل مورد اختلافی که درباره آن نصی نیامده و یا اینکه از دو جهت متفاوت آمده است، در صورتی که جانب بطلان قوی­تر نباشد، می توان به آن آیه استدلال نمود، پس درباره حکم چهارم، آیه برجایز بودن نماز به هرجهتی که فرد بخواهد، دلالت دارد، و روشن شدن خطای او حتی اگر پشت به قبله نیز بوده باشد، قضای نماز را واجب نمی­سازد، و در مورد ششم نیازی به قید تنگی وقت نیست، اما صحیح بودن نماز نافله در حالی که شخص در دیار خود سواره یا پیاده است، در این آیه داخل می­گردد، و از طریق نصوص نیز تأیید می­شود، و مقید کردن به «اجماعی بودن» از فایده آیه در این مورد می­کاهد، بلکه آن را نفی می­کند، هرچند که شیخ – ره- در موضع اختلاف نیز به این آیه استناد کرده است. این امر در صورتی بود که به آیه توجه شود و از روایات، صرف نظر شود، و در آینده از اخباری آگاه خواهی شد که بر اختصاص داشتن آیه مذکور به نمازهای نافله، و اختصاص داشتن آیات مربوط به روی کردن به قبله در نمازهای فریضه و بر نزول این آیه درباره قبله شخص متحیر و یا خطاکار در اجتهاد، دلالت دارد.

در کشاف آمده است: عبارت «به هرجهت که روی کنید» فقط در مورد دعا و ذکر است و نماز را اراده نکرده است. در معالم آمده است: مجاهد و حسن گفته­اند: زمانی که «قال ربّکم ادعونی أستجب لکم» {و پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم}نازل شد گفتند: او را کجا بخوانیم؟ پس خداوند این آیه را نازل فرمود. ابوعالیه گفته است: زمانی که قبله تغییر یافت، یهودیان گفتند: آنها قبله مشخصی ندارند گاه این گونه نماز می­خوانند و گاه آن گونه، پس این آیه نازل شد.

بیضاوی گفته است: آورده­اند که این آیه مقدمه­ای برای منسوخ کردن قبله، و منزه ساختن معبود از این که در یک جهت و جانب باشد، است. بر اساس این اقوال آیه منسوخ نیست، نیزگفته شده است: مسلمانان در نماز به هر جهتی که اراده می­کردند، می­توانستند روی کنند، سپس این امر با{پس روی کن} نسخ شد، که این سخن اثبات نشده است، بلکه اخبار بر خلاف آن دلالت دارند، و بر اساس برخی از تفاسیر این آیه بر مباح بودن نماز در هر مکانی دلالت دارد .

{آری خداوند گشایش­گر است} یعنی از نظر علم، قدرت، رحمت و توسعه بر بندگانش، گشایش­گر است،«داناست» به مصالح همه و به آنچه که از همگان در هر مکان و هر جهتی سر می­زند.

{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت} کم خردان، مردم ساده لوح هستند،گفته شده است که آنان یهودیان هستند، به این دلیل که از روی کردن به کعبه کراهت دارند و گروهی که قائل به این نظر هستند، قائل به نسخ این آیه نیستند، وگفته شده: که منظور منافقان است به سبب حرص واشتیاق آنها درطعنه واستهزاء. وگفته شده است: آنها مشرکان هستند که گفتند از قبله پدرانشان روی برگرداند سپس دوباره به آن بازگشت، و قطعا دوباره به دین پدرانش بازخواهد گشت. ونیز گفته شده: که منظور کسانی است که از میان همه گروههای مذکور، تغییر یافتن قبله را انکار کردند، {چه چیز آنان را روی­گردان کرد} یعنی آنها را منصرف کرد، {از قبله­ای که برآن بودند} یعنی از بیت المقدس، و واژه قبله بر وزن جلسة، و در اصل حالتی است که انسان در زمان استقبال برآن واقع می­شود، سپس اصطلاحی شد برای آنچه که انسان در نماز و مانند آن رو به قبله می کند.

فایده خبر دادن از تغییر قبله قبل از وقوع آن، این است که غافلگیری حاصل از امر مورد کراهت شدیدتر است وآگاهی ازآن پیش از وقوع، از شدت آشفتگی بعد از وقوع می­کاهد، زیرا نفس را برای پذیرش آن آرام ساخته و برای پاسخ­گویی آماده کرده است، زیرا پاسخی که قبل از نیاز مهیا شده باشد برای دشمن متقاعد­کننده­تر است، و حتی آگاهی دشمن از اینکه آنها از این امر اطلاع داشته و پاسخشان نیز مهیا است شاید اهتمام و تلاش آنها را خنثی کند, با توجه به این که خداوند خبر دادن از خواری دشمنان و سستی عقل و کلام آنها را نیز همراه این خبر دادن آورده است که در آن آرامش بزرگی است. اوپاسخ مناسب را به پیامبر صلّی الله علیه و آله آموخت و او را با الطاف عظیمی همراه ساخت، که در همه این موارد تأیید و تکریمی برای او و برای مسلمانان، و نیز مصونیتی برای آنان از آشفتگی و رویارویی با امر مکروه و ناپسند وجود دارد .

{بگو مشرق ومغرب ازآن خداست} یعنی زمین، شهرها و بندگان از آن اوست پس هرچه بخواهد در آن انجام می­دهد و برآنچه که اراده کند بر اساس اقتضای حکم و طبق مصلحت حکم می­کند، و بر بندگان است که فرمانبرداری و اطاعت کنند و پس از آن که خداوند امر فرمود هیچ انکار، علت­جویی و مصلحت­ خواهی وجود ندارد، و بعید نیست که کلام در پاسخ به همین مقدار باشد نه غیر آن، چنان که برای اجتناب از اطاله کلام با سفیهان و پرداختن به توضیح درباره مصلحت نیز همین اندازه مناسب است. پس آنچه که پس از این خطاب می­آید آرامشی است برای پیامبر در مورد ایمان نیاوردن آنها، و نیز لطفی است بر او و بر مؤمنان به خاطر هدایت یافتنشان به دین اسلام، یا به دلیل اینکه اقتضای حکمت و مصلحت است، و جایز است که این امر به عنوان توبیخ و نکوهش آنها، به دلیل هدایت نیافتن­شان به سوی دین، و نیز به دلیل آنچه که پیش از این ذکر شد در پاسخ داخل شده باشد، چنان که گفته­اند.

و ممکن است که منظور این باشد که شرق و غرب و آنچه در آنهاست مخلوق و معلول خداوند است، که هیچ یک از آنها نسبت به دیگری تمایزی ندارد، تا روی کردن به آن معین و واجب گردد، پس زمانی که مصلحت روی آوردن به جهتی، برای قومی مشخص شود آنها را به آن امر می­کند، {هر که را خواهد به راه راست هدایت می­کند} و این چیزی است که حکمت و مصلحت اقتضا می­کند که گاه به سوی بیت المقدس روی آورند و گاه به سوی کعبه.

{و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم} یعنی امتی عدل یا شریف­ترین امت­ها، و بدین جهت شما را به سوی شریف­ترین و برترین قبله هدایت کردیم تا در روز قیامت بر مردم گواه باشید، و تفسیر این آیه در کتاب امامت گذشت و ذکر شد که این خطاب به ائمه علیهم السلام بوده است و در قرائت آن بزرگواران، «ائمة وسطا» آمده است.

{و قبله­ای را که چندی بر آن بودی مقرر نکردیم} گفته­اند: موصول التی صفت قبله نیست، بلکه مفعول دوم فعل جعل است یعنی قبله را بیت المقدس قرار ندادیم، مگر برای آزمودن مردم، گویی خواسته است این مطلب را بگوید که اصل دستور تو این است که به سوی کعبه روی کنی، و روی آوردن تو به سوی بیت المقدس به دلیل قصد و غرضی پیش آمده است.

ونیز گفته­اند: منظور این است که الآن قبله را آنچه که پیش از این در مکه بر آن بودی یعنی کعبه مقرر نکردیم و تو را دوباره به آن باز نگردانیدیم، مگر برای آزمون و امتحان، زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله در مکه به سوی کعبه نماز می­خواند، سپس بعد از هجرت برای الفت با یهود به نمار به سوی بیت المقدس امر شد. سپس دوباره به سوی کعبه تغییر یافت. گفته شده است: که قبله پیامبر در مکه نیز بیت المقدس بوده است و فقط کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار می­داده است، همان طور که از ابن عباس روایت شده است و در تفسیر امام علیه السلام نیز خواهد آمد. پس ممکن است این نکته مورد نظر باشد که به اعتبار اینکه کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار می­داده است گویی در هر دو مورد قبله او همان بوده است. نیز گفته شده است: قبله­ای که به آن روی می­آوردی و به آن تمایل داشتی و با علاقه مصر بودی که قبله گذارده شود، و شاید «جعل» معنای تغییر دادن را در برداشته باشد، یا اینکه مفعول دوم یعنی «منسوخة» حذف شده باشد، و یا اینکه قبله مضاف الیه باشد و مضاف یعنی «تحویل» محذوف باشد، و روشن است که همه این وجوه ضعیف است.

و ممکن است که معنا این باشد قبله­ای که پیش از این قبله، بر آن بودی را وضع و مقرر نکردیم، یا اینکه مفعول دوم یعنی«مقررة» یا «مفروضة» حذف شده باشد که در هر دو صورت موصول، صفت قبله است.

{جز آنکه باز شناسیم} یعنی جز برای امتحان مردم، تا کسی را که بر دین ثابت قدم است را از کسی که مرتد است و از عقیده خود باز می­گردد باز شناسیم، که در حالت اول و برخی از حالات اخیر ممکن است مقصود این باشد: تا این مطلب را در زمانی که بیت المقدس قبله بود و اکنون هنگام تغییر یافتن به کعبه بدانیم، و ممکن است این باشد یا اعم از این، و شاید این معنی مناسب­تر باشد .

و در تأویل آنچه که این آیه درباره منوط بودن علم خداوند به وجود معلوم به ذهن متبادر می­سازد چند وجه ذکر شده است: اول اینکه منظور از آن و امثال آن، علمی است که جزا به آن تعلق می­گیرد یعنی علمی که موجود و حاصل باشد.

و دوم اینکه منظور از علم تمییز و تشخیص است، پس علم در جایگاه تشخیص قرار گرفته است به این دلیل که تشخیص و تمییز به وسیله علم صورت می­گیرد، و این چیزی است که عبارت {از کسی که از عقیده خود بر می­گردد} اقتضا می­کند، چنان که به آن اشاره کردیم، و همان گونه که خداوند می­فرماید: «حتّی لیمیز الله الخبیث من الطیّب» {تا خدا ناپاک را از پاک جدا کند} و قرائت فعل «لیعلم» به صورت مجهول نیز بر این معنی گواهی می­دهد.

وسوم اینکه منظور از آن علم رسول خدا صلی الله علیه و آله و مؤمنان به همراه علم خداوند است، پس علم خداوند هر چند که ازلی است، اما شکی نیست که علم همگان حاصل نمی­شود مگر بعد از مقرر کردن چنان که واقعیت چنین است.

چهارم: منظور علم رسول خدا صلی الله علیه و آله و مؤمنان است، و علم آنها فقط به این دلیل به ذات خداوند اسناد داده شده است که آنها نزد او خواص و دارای مقام و منزلت هستند.

پنجم: مقصود از ذات، علم غیر از خود او از قبیل رسول الله صلی الله علیه و آله، مؤمنان و ملائکه است، اما همه آنها را برای اشاره به اینکه آنان از خواص او هستند، به خودش ملحق کرده و علم ایشان را به علم خویش نسبت داده و این تفسیر به موردی که ذکر کردیم نزدیک است.

ششم: از باب تمثیل و تشبیه است یعنی ما آن عمل را مانند عمل کسی که می­خواهد آگاه شود انجام دادیم.

«إن» در «و إن کانت» مخففه از مثقله است، که لام فارقه­ای که میان این نوع إن و إن نافیه، تفاوت ایجاد می­کند به همراه آن می­آید و مرجع ضمیر، چیزی است که {و مقرر نکردیم قبله} بر آن دلالت دارد از قبیل بازگشت، تغییر و مقرر کردن، و گفته­اند که مرجع آن کعبه است، {سخت گران است} یعنی سنگین و دشوار است جز بر کسانی که خدا هدایت­شان کرد، یعنی خداوند آنها را به ثبات و پای­بندی بر دین و صداقت در پیروی از رسول الله صلی الله علیه و آله هدایت کرد .

«و ما کان الله لیضیع»{و خداوند بر آن نبود که ضایع گرداند} لام موجود در این آیه لام جحود و برای تأکید نفی است و فعل بعد از آن با تقدیر «أن» منصوب می­شود، و خطاب آیه به مؤمنان است به جهت تأیید آنها و راغب ساختن آنان به ثبات، { ایمان شما} گفته شده است منظور از ایمان، ثبات شما بر ایمان و پای­بندی شما بر آن است، نیز گفته­اند منظور ایمان شما به قبله منسوخه، یا نماز شما به سوی آن است، چنان که در روایت ذکر خواهد شد، و از ابن عباس روایت است که زمانی که قبله تغییر یافت گروهی از مردم گفتند اعمال ما که پیش از این در قبله نخست انجام می­دادیم چه خواهد شد، و تکلیف برادرانی که قبل از این قبله، وفات یافته­اند چه خواهد بود؟ پس این آیه نازل شد: {زیرا خدا نسبت به مردم دلسوز و مهربان است، پس اجر و پاداش آنان را ضایع نمی گرداند.}

{ما (به هر سو) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم} گفته شده است: یعنی به هر سو گردانیدن رویت به سمت آسمان به انتظار وحی را می­بینیم، زیرا بر اساس آنچه که علی بن ابراهیم - . تفسیر قمی: 54 -

نقل کرد و جمعی ذکر نموده­اند، روایت است که رسول الله صلی الله علیه و آله در طول اقامتش در مکه سیزده سال به سوی بیت المقدس نماز خواند، و بعد از هجرتش به مدینه نیز هفت ماه به سوی آن نماز اقامه کرد، و صدوق رحمه الله گفته است نوزده ماه، که در آینده ذکر خواهد شد، و قول مشهور بین عامه شانزده یا هفده ماه است. پس یهودیان به سرزنش گفتند که محمد تابع ماست و به سوی قبله ما نماز می­خواند. رسول الله صلی الله علیه و آله بدین خاطر اندوهگین شد، وی احساس کرد بود که قبله به سوی کعبه تغییر خواهد یافت و آن گونه که گفته شده برای این کار، به او وعده داده شده بود یا دوست داشت و منتظر آن بود، زیرا کعبه، قدیمی­ترین قبله ها و قبله پدرش ابراهیم علیه السلام بود، و عرب را نیز بیش­تر به سوی اسلام ترغیب می­کرد، زیرا افتخار، زیارت­گاه و محل طواف آنهاست، و تفاوت داشتن با یهودیان و جدایی از آنها نیز اشتیاقش به کعبه را افزون می­ساخت، پس شبانگاه خارج شد و در انتظار امری از خداوند در این مورد به آسمان چشم دوخت، و روایت است که به جبرئیل علیه السلام فرمود: دوست داشتم که خداوند مرا به سوی کعبه تغییر می­داد. پس جبرئیل علیه السلام پاسخ داد: من فقط بنده­ای هستم مثل تو، تو نزد پروردگارت ارزنده­تر هستی پس از او بخواه، تو نزد او جایگاهی ویژه داری. پس جبرئیل عروج کرد و رسول الله صلی الله علیه و آله به امید آنکه جبرئیل آنچه که او درباره قبله دوست دارد را نازل سازد همچنان به آسمان نگاه می­کرد. زمانی که صبح بر آمد و وقت نماز ظهر رسید و دو رکعت از آن را به جای آورد جبرئیل فرود آمد و بازوانش را گرفت و او را به سوی کعبه منتقل ساخت، و آیه «قد نری» را بر او نازل ساخت، پس پیامبر دو رکعت آخر را به سوی کعبه اقامه نمود.

و گفته­اند که «قد» در اینجا به معنای اصلی آن یعنی توقع و تحقیق، و بدون در نظر گرفتن تقلیل یا تکثیر آمده است، و نیز آورده­اند که در اینجا به معنای تکثیر است. همچنین گفته شده است: برای تقلیل است چون به دلیل گردیدن صورت نبی رسول الله صلی الله علیه و آله دید او اندک بوده است، و رؤیت خداوند متعال، علم او به مرئی است وهمانند ما با وسیله و ابزار صورت نمی­گیرد.

{تا تو را به قبله­ای برگردانیم} یعنی تا به تو عطا کنیم و تو را قادر به روی کردن به آن سازیم، و این فعل مانند این است که هنگامی که چیزی را پشت به خودت قرار بدهی یا طوری قرار بگیری که پشت به آن باشی بگویی «ولّیته کذا»، {بدان خشنود شوی} یعنی آن را دوست داری و به خاطر اهداف صحیحت به آن گرایش داری، که این امر مستلزم ناخشنودی از بیت المقدس و آزردگی از روی کردن به آن نیست.

و شطر یعنی سمت و جهت و منظور از مسجد الحرام - . منظور از مسجد الحرام کل حرم است، زیرا زمین فقط با در نظر گرفتن و تأسیس آن به عنوان مسجد، مسجد می گردد، چنان که خداوند عز و جل در کهف / 21 فرمود: «لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً» {حتما بر ایشان معبدی بنا خواهیم کرد}، همچنین توبه / 107: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً» {و آنهایی که مسجدی اختیار کردند}، و توبه / 108: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ» {مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده}، و زمانی که ابراهیم خلیل الله کل حرم را به عنوان مسجد اتخاذ فرمود، و تأسیس مسجد و ایجاد دیوارهای وسیع،برایش امکان پذیر نبود، خداوند عزّ و وجلّ به او امر فرمود که ستون های بیت را به عنوان علامت بالا ببرد پس از چهار جانب آن پرتو نوری درخشید که همه حرم را به وسیله آن روشن ساخت، و بدین جهت نبی اکرم صلّی الله علیه و آله برای حرم اعلامی قرار داد که به وسیله آن چهار جانب آن، در مقابل ستون های بیت شناخته می گردد، و برای فضای مسجدی که مردم در آن طواف می کردند و نماز بر می داشتند، به دلیل عدم محدود سازی مسجد در آن حصاری ایجاد نکرد. - ، یا کعبه است چنان که مشهور است، به سبب نام گذاری جز شریف­تر به نام کل یا به این علت که نفس بیت نیز مسجد و مورد احترام است همان گونه که بیت الحرام گفته می­شود، یا منظور از آن حرم است به دلیل نام گذاری کل با نام شریف­ترین اجزاء برای اشاره به تعظیم و تکریم آن، یا به دلیل سهیم بودن آن با مسجد در وجوب احترام، همان گونه که درباره این سخن خداوند «سبحان الّذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام - . توبه / 28 - » {منزه است آن خدایی که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام سیر داد} گفته شده است، و چنان که در باره این سخن خداوند متعال «فلایقربوا المسجد الحرام» {پس نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند}از ابن عباس روایت است که با تفسیر کردن آیه بر (مکان) دور خارج از حرم منظور از مسجد الحرام، حرم است به اعتبار اینکه حرم قبله آنهاست، چنان که تحقیق این مطلب در شرح اخبار خواهد آمد، اما با در نظر گرفتن آن به معنای شرعی آن، با اختصاص دادن آیه به اهل حرم، و با توجه به اینکه حرم قبله آنهاست، با فرض پذیرش مبنای آن، تقلیل فایده آیه، آن را تضعیف و بلکه نفی می کند.

عبارت {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا که بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} به جهت احترام و در پاسخ به علاقه پیامبر، ابتدا او را مورد خطاب قرار داده است، سپس برای تصریح به عمومیت حکم و برای تأکید بر امر قبله و ترغیب امت بر پیروی، همه امت و سایر مکان­ها را در برگرفته است، و گفته­اند شکی نیست که در هر دو خطاب، منظور از شطر یکی است، و ظاهر آیه بر عمومیت دلالت دارد و قریب و بعید را شامل می­شود و این که بر مشاهده کننده با چشمی که به سوی آن توجه کرده است صدق می­کند که گفته شود چهره­اش را به سمت آن گردانده است. پس معنای «شطر» آنچه که مختص بعید باشد، نیست بلکه قریب را نیز شامل می­شود و از ابن عباس روایت است که این امر اولین مسأله­ای است که در قرآن منسوخ شد.

{در حقیقت اهل کتاب} گفته شده که منظور یهودیان یا اعم از آنان و مسیحیان است، {نیک می­دانند که این} یعنی تغییر قبله، {از جانب پروردگارشان ( بجا و ) درست است} آورده­اند که به خاطر اینکه همه آنان می­دانند که هر شریعتی باید قبله­ای داشته باشد و نیز به جهت تفصیلی که در محتوای کتبشان آمده است که او (پیامبر) به دو قبله نماز می­خواند، اما از شدت عناد و مخالفتشان اقرار نمی­کنند، {و خدا از آنچه می­کنید غافل نیست} در این جمله فعل «یعلمون» با یاء تهدیدی برای اهل کتاب، و با تاء وعده­ای برای این امت است، و یا مطلقا به معنای وعده و تهدید است.

{هر گونه معجزه­ای} یعنی هر گونه برهان و حجتی، {قبله تو را پیروی نمی­کنند} زیرا ارشاد و راهنمایی برای عناد ورزان بی فایده است، عبارت {و تو نیز پیرو قبله آنان نیستی} برای قطع کردن آز و طمع آنها ذکر شده است، {و خود آنان پیرو قبله یکدیگر نیستند} برای بیان انعطاف­ناپذیری و جمود هر گروه بر آنچه که بر آن هستند آمده است، {و پس از علمی که تو را حاصل آمده اگر از هوس­های ایشان پیروی کنی} بر فرض محال، این چنین ذکر شده و یا منظور از آن سایر افراد امت است یعنی از قِسم «به در می­گویم دیوار بشنود» است.

{در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود} خداوند در این عبارت بر تهدیدش تأکید کرده، و به جهت بزرگ داشت حق و ترغیب به پیروی از آن و بر حذر داشتن از متابعت هوی و هوس، و مهم پنداشتن ارتکاب گناه توسط انبیاء در تاکید آن مبالغه نموده است.

{و بر ای هر کس قبله­ای است} یعنی و برای هر امتی قبله، آیین، قانون و روشی است، یا هر گروهی از مسلمانان جهت و جانبی خاص از کعبه دارند که به سوی آن روی می­کنند. {وی روی خود را به آن (سوی) می­گرداند} یعنی خداوند روی آنها را به سمت کعبه می­گرداند، یا اوست که روی او را به سمت کعبه بر می­گرداند، {پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید} یعنی در کارهای نیک مربوط به امر قبله و سایر مواردی که منجر به سعادت دنیا و اخرت می­گردد، و در الکافی از امام باقر علیه السلام روایت است که منظور از کارهای نیک، ولایت است.

{هر کجا که باشید خداوند همگی شما را ( به سوی خود ) باز می­آورد} گفته شده است یعنی در هر جایگاهی که باشید، موافق یا مخالف، متحد باشید یا پراکنده، خداوند شما را در محل اجتماع روز جزا گرد هم می­آورد، یا هر جا که باشید اعم از اعماق زمین یا قله کوه­ها خداوند جانتان را می­گیرد، یا در هر یک از جهت­های متقابل که باشید خداوند همه شما را به دور هم جمع می­کند، و نماز­های شما را طوری قرار می­دهد که گویی همگی به یک جهت واحد است، و در برخی از اخبار این گونه آمده است که اگر قائم ما عج به پا خیزد خداوند همه شیعیان ما را از همه سرزمین­ها به دور هم جمع می­کند، و در برخی دیگر آمده است که این آیه درباره یاران امام قائم عج نازل شده است که آنها شبانه بستر خود را ترک کرده و در مکه صبح می­کنند و برخی از آنان در طول روز رهسپار می­شوند، و ما نام او، نام پدرش، شکل و شمایل و نسبتش را می­دانیم.

{در حقیقت خدا بر همه چیز تواناست} یعنی خداوند بر ­میراندن، زنده کردن و جمع کردن تواناست.

{از هر کجا بیرون آمدی} مربوط به سفر در بلاد است - . بلکه ظاهر خروج، خروج از مسجد الحرام است، و معنی این است که هر کجا که از مسجد الحرام خارج شدی به سمت مسجد الحرام روی بگردان، اما در داخل مسجد الحرام موضوع روشن تر از آن است که بیان کنیم، یعنی به سمت شریف ترین مکان مسجد یعنی قواعد بیت رو شود. - ، {روی خود را به سوی مسجد الحرام بگردان} زمانی که نماز می­خوانی، {و البته این فرمان حق است و از جانب پروردگار تو است} یعنی روی کردن به کعبه، به حق اثبات شده و امر شده است و از جانب پروردگار است .

{از هر کجا بیرون آمدی} گفته شده که این حکم به خاطر تکرار علت تکرار شده است، زیرا خداوند برای تغییر قبله سه علت ذکر فرموده است: بزرگداشت رسول با تأمین رضایت او، جاری شدن عادت الهی بر اینکه که صاحب هر دین و دعوتی را به جهتی که به آن روی می­کند، و به آن باز شناخته می­شود رو بگرداند، و رد برهان­های مخالفان، و به هر علتی، معلول آن را مرتبط ساخت، و چنان که به جهت نزدیک سازی و تقریر یک مدلول را به هر یک از دلایلش مقرون می­سازد، علاوه بر این قبله دارای شأن و منزلت است، و منسوخ شدن آن از مظان فتنه و شبهه است، پس شایسته است که بر آن تأکید کند و بار دیگر آن را تکرار نماید.

{تا برای مردم بر علیه شما حجتی نباشد} این سخن دلیلی بر سخن خداوند {پس روی کنید} - . در ذیل آیه «لله المشرق و المغرب» {مشرق و مغرب از آن خداست} دریافتی که این آیه پاسخی است به مردم کم خرد که بر مسلمانان اقامه حجت می کردند که آن ها به قبله یهودیان روی می کنند و در اخص شعائر خود تابع دین آنها هستند، و خود دین خاصی ندارند، زیرا هر دینی قبله ای دارد که به آن روی می کند.

پس خداوند با آنچه که دریافتی به آنان پاسخ گفت، سپس اراده نمود که اصل احتجاج را از ریشه قطع کند لذا قبله مسلمانان را تغییر داد تا جهتی غیر از جهت یهودیان داشته باشند، و اثبات شود که آنان ملتی مستقل و غیر تابع ملت یهود هستند، همچنین حجتی که هنوز اقامه نکرده بودند را نیز با این سخن پاسخ گفت: «لئلا یکون للناس علیکم حجة الا الذین ظلموا منهم» {تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد}یعنی این کم خردان در صدد ستم، کتمان حق و روبرتافتن از راه حق هستند و به این جهت اعتراضات آن ها پس از تغییر قبله نیز قطع نمی گردد و چنین و چنان خواهند گفت، پس از آن افتراهایشان «پس از آنان نترسید»، که حجت آنان بی اعتبار است و مورد قبول واقع نمی گردد، خصوصا اینکه پیش از این درباره آن خبر دادیم، و این نشانه دیگری برای شماست در اثبات حقانیت شما و در اینکه تغییر قبله از جانب خداوند شکست ناپذیر حکیم و عالم به غیب و شهادت است.

پس از تغییر قبله آن ها با اشتیاق- طبق وعده قرآن کریم –

به آن عمل پرداختند با این سخن که «اگر قبله نخست آنان حق بود پس نمازهایی که اکنون به سوی نسجدالحرام می خوانند باطل است، و اگر این قبله آنان حق است پس نمازهایی که در طول ده سال و بیشتر به سوی قبله نخست اقامه کرده اند باطل است.»

اما خداوند عزّ و جلّ به این شبهه آنان اینگونه پاسخ داده بود: «لله المشرق و المغرب»، {مشرق و مغرب از آن خداوند است}، و با این سخن خاطر مسلمانان را آسوده کرد: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» {و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است}. - است، و معنی این است که روی گردانیدن از بیت المقدس به سوی کعبه این عذر و بهانه یهودیان را رد می­کند که آنچه که در تورات توصیف شده است قبله کعبه می­باشد، و نیز اینکه محمد دین ما را نفی می­کند ولی در قبله از ما پیروی می­کند و همچنین حجت و برهان مشرکان مبنی بر اینکه محمد ادعای دین ابراهیم را دارد ولی با قبله او مخالفت می­کند را نیز رد می کند.

{غیر از ستمگرانشان} گفته­اند که منظور این است: غیر از حجت و برهان بی اعتبار از جانب عناد­ورزان مبنی بر اینکه محمد به سوی کعبه تغییر قبله نداد مگر به خاطر تمایل به دین قومش و علاقه به شهرش، پس به قبله پدرانش بازگشت و به زودی به دین آنها باز خواهد گشت. وعلی بن ابراهیم گفته است: «إلّا» در این آیه به معنای استثنا نیست بلکه به معنای «لا» - . تفسیر قمی: 54 -

می­باشد، یعنی نه ستمگران آنها، و نیز ذکر شده که به معنای استثنا است برای مبالغه در نفی حجت و برهان از ریشه، مانند این سخن شاعر:

هیچ عیبی در آنها وجود ندارد جز اینکه در شمشیر های آنان در اثر برخورد با لشکریان شکستگی هایی وجود دارد.

به جهت اطلاع از این موضوع که ظالم هیچ حجت و برهانی ندارد، {پس از آنان نترسید} یعنی از آنها خوف به دل راه ندهید زیرا افتراهای آنان صدمه­ای به شما نمی­رساند {و از من بترسید} یعنی درباره آنچه که شما را به آن امر کردم با من مخالفت نکنید.

{تا نعمت خود را بر شما کامل گردانم} این عبارت علتی است برای معلولی مخدوف، یعنی برای کامل ساختن نعمتم بر شما، به شما امر کردم و قصد من هدایت یافتن شما است، یا عبارت برعلتی مقدر معطوف است مانند «و از من بترسید تا شما را در مقابل آنان محافظت کنم و نعمتم را بر شما کامل گردانم، یا اینکه به فعل «لئلا یکون» عطف شده است.

{نیکوکاری در آن نیست که روی خود را بگردانید} - . بقره / 177 - نیکوکاری هر عمل مورد رضایت و پسند است، و گفته شده که در این آیه خطاب به اهل کتاب است زیرا آنان زمانی که قبله تغییر یافت درباره آن پیگیری بسیار کردند، و هر گروهی ادعا کرد که مقصود از نیکوکاری روی کردن به قبله آنان است. پس خداوند به آنان پاسخ داد و فرمود: نیکوکاری آنچه که شما می پندارید نیست، زیرا آن منسوخ شده است بلکه نیکوکاری آن چیزی است که ما بیان نمودیم و مؤمنان از آن پیروی کردند، و همچنین گفته شده است که نیکواری میان اهل کتاب و مسلمانان مشترک است، یعنی نیکوکاری منحصر به امر قبله نیست، یا نیکوکاری کار بزرگی نیست که شایسته باشد به خاطر آن امور دیگر را نادیده بگیرید.

و در تفسیر امام عسکری علیه السلام - . تفسیر امام: 271 -

از علی بن حسین علیه السلام آمده است زمانی که رسول الله صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برتر شمرد، و از جلال و بزرگی او نزد خداوند خبر داد و از فضیلت پیروان وی و یاران دعوتش پرده برداشت، و یهودیان و مسیحیان را به خاطر کفرشان و نیز به این خاطر که نام محمد، علی و خاندان آن دو به همراه فضائل و محاسنشان در کتاب های آنها ذکر شده ولی آنان این مطلب را کتمان می­کنند، سرزنش کرد، یهودیان و مسیحیان بر آنان فخر­فروشی کردند و یهودیان گفتند: ما به این قبله بسیار نماز گزاردیم و در میان ما کسانی هستند که شب را با نماز به سوی این قبله زنده­ می­دارد، و آن قبله موسی علیه السلام است که ما را به آن امر کرده است. مسیحیان گفتند: ما به سوی این قبله بسیار نماز اقامه کردیم و در میان ما کسانی هستند که شب را با نماز به سوی آن زنده می­دارد، و آن قبله عیسی علیه السلام است که ما را به آن امر فرموده است. هر یک از این دو گروه گفت: آیا پروردگار ما همه این اعمال و نماز­های ما را به سوی این قبله به این دلیل که از محمد در هواهایش در مورد خودش و برادرش پیروری نکردیم باطل می­سازد .

پس خداوند این گونه نازل کرد: ای محمد بگو {نیکوکاری نیست} آن طاعتی که به وسیله آن به بهشت دست یابید و مستحق غفران و رضایت باشید، به این نیست که ای مسیحیان در نماز {روی خود را به سوی مشرق بگردانید}، و ای یهودیان - . اما در خصوص مسیحیان، فقط به این دلیل به سوی مشرق نماز می خواندند که صلیب عیسی علیه االسلام، که می پنداشتند بر روی آن مصلوب شده است در سمت شرق شهر نصب شده است، و اندکی قبل از طلوع آفتاب وی را بر روی چوب بالا برده اند، پس مسیحیان جهت صلیب یعنی مشرق را به عنوان قبله خود اتخاذ کردند، و چه بسا تندیس مسیح را خلق کرده و آن را بر روی صلیب قرار داده و در کلیسا آویختند و به سوی آن نماز خواندند، بدون اینکه شرق و غرب را رعایت کنند.

اما یهودیان به سوی سرزمین قدس، بیت المقدس روی می کردند، پس در مدینه به سوی مغرب، چند درجه مایل به جنوب رو می کردند، و در بلاد غربی مانند مصر و و ماوراء آن لازم است چنان که واضح است به سوی شرق روی نمایند، پس بر این اساس اگر کنایه آیه به یهودیان و مسیحیان باشد که قبله شرق و غرب آنان سودی برایشان ندارد، منظور فقط یهودیان و مسیحیان مدینه است نه همه شهر ها. -

به این نیست که به سوی مغرب روی بگردانید در حالی که با امر و فرمان خداوند مخالف هستید، و بر علی که ولی خداست خشمگین هستید، {بلکه نیکی آن است که کسی به خدا ایمان آورد} به اینکه او واحد احد یگانه بی­نیاز است، هر که را بخواهد تعظیم می­کند و هر که را بخواهد تکریم می­کند، و هر که را بخواهد خوار می­سازد و به ذلت می­کشاند و هیچ منع کننده­ای برای امر و فرمان او وجود ندارد، و هیچ تغییر دهنده­ای برای حکمش نیست، و کسی که به روز {بازپسین} ایمان آورد، منظور روز قیامت است، که برترین کسی که در آن جای گرفت محمد، سید و سرور مرسلین و پس از او برادر و وصی او سید الوصیین است، روزی که هیچ یک از پیروان محمد در آن حاضر نمی­شود مگر اینکه انوارش را در آن روز روشن سازد پس او به همراه برادران، همسران، فرزندان و نیکوکاران و کسانی که در دنیا از او دفاع کردند و همه کسانی که ذکر شدند، به سوی بهشت­های نعمت و آسایش حرکت می­کند .

{روی خود را مستقیم ( به سوی قبله ) کنید} - . اعراف / 29 -

طبرسی گفته است - . مجمع البیان 4: 411 - : درباره این آیه چند وجه وجود دارد: یکی اینکه به این معناست که در هر نماز به سوی قبله هر مسجد به درستی روی کنید، و دوم اینکه در نمازتان به جهتی که خداوند به روی کردن به آن امر فرموده روی کنید، که همان کعبه است و مقصود از مسجد اوقات سجده یعنی اوقات نماز است، و سوم اینکه مقصود این است که زمانی که در مسجدی وقت نماز فرا می­رسد، نماز را به جای آورید و نگویید که به مسجد خودم بر می­گردم، و منظور از مسجد مکان سجده است و چهارم اینکه معنایش این است که در زمان هر نماز، مسجد را قصد کنید در حالی که اقامه آن به صورت جماعت از روی اختیار نزد اکثریت، و از روی وجوب نزد اقلیت امر شده است، و پنجم اینکه معنایش این است که در طاعات نیتتان را برای خدا خالص کنید و با بت­پرستی و غیر آن به او شرک نورزید .

در تهذیب - . التهذیب 1: 145 -

از امام صادق علیه السلام روایت است که این آیه درباره قبله و درباره مساجد جدید الاحداث می­باشد، پس بر شما امر شده است که به سوی مسجد الحرام روی گردانید، چنان که این مطلب به روایت عیاشی - . تفسیر العیاشی 2: 12 - نیز ذکر خواهد شد .

{(و به من دستور داده شده است) که به دین روی آور} - . یونس / 105: وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً. - طبرسی گفته است - . مجمع البیان 5: 139 - :

یعنی با روی آوردن به آنچه که بدان امر شدی، در پرداختن به مسئولیت­های رسالت و بر عهده گرفتن امر شریعت، بر دین پایدار بمان. و نیز گفته شده است: به این معناست که با روی کردن به کعبه در نماز، روی خود را مستقیم به سوی قبله قرار بده {حنیفاً} یعنی صحیح و استوار در دین.

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: {مشرق و مغرب از آن خداست پس به هرسوی رو کنید آنجا روی ( به ) خداست} امام کاظم علیه السلام فرمود: این آیه درباره نماز نافله نازل شده است، پس زمانی که در سفر بودی، به هر سمتی که روی کردی آن را به جای بیاور، اما عبارت {و هر کجا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} نمازهای فریضه را در نظر دارد که فقط باید به سمت قبله اقامه شود .

**[ترجمه]

**[ترجمه]بدان که اغلب اصحاب وجود اجماع بر وجوب روی کردن به قبله در نمازهای فریضه چه یومیه باشد و چه غیر آن را نقل کرده­اند، غیر از نماز خوف و حالت ضرورت، و با صرف از نظر این اجماع، ثابت کردن این نظر با استفاده از آیات و روایات درباره نمازهایی غیر از نماز­های یومیه با دشواری همراه است، و فرائضی که در خبر آمده است احتمال دارد که به نمازهای یومیه اختصاص داشته باشد اما قرار گرفتن فرائض در مقابل نافله در این خبر عمومیت آن را تأیید می­کند.

اما قول مشهور درباره نمازهای نافله میان اصحاب، شرط بودن روی کردن به قبله در آن است، البته در صورتی که فرد پیاده یا سوار، در حال حرکت نباشد بلکه بر روی زمین مستقر و ساکن باشد، و ظاهر کلام محقق و شیخ در کتاب الخلاف و نیز برخی از متأخران بر جایز بودن مطلق نمازهای نافله به جهتی غیر از قبله دلالت دارد، و به مستحب بودن روی کردن به قبله در آن نظر داده­اند، و در این باره چنان که مشاهده کردی به آیه نخست استدلال کرده­اند. در المعتبر گفته است: در نقل ها به وفور آمده است که این آیه درباره نمازهای نافله است، و در المنتهی و تذکره به نقل از امام صادق علیه السلام آمده است: که این آیه درباره نماز نافله است و مقید ساختن آن به سفر در خبر فوق، با سخن امام علیه السلام در تعارض است و این مسأله خالی از اشکال نیست، بنابراین رعایت احتیاط در عبادات به رستگاری و نجات نزدیک­تر است .

در خصوص جایز بودن نماز نافله بر روی مرکب، در کتاب المعتبر گفته است: علما بر جایز بودن آن اتفاق نظر دارند چه اینکه سفر طولانی باشد چه کوتاه، اما شیخ در المبسوط و الخلاف بر جایز بودن آن در طول اقامت فرد در دیار خود تصریح کرده، و جمعی از متأخرین نیز از این نظر او پیروی کرده­اند، و ابن ابو عقیل از آن منع کرده است، اما نظر بهتر در اخبار فراوانی که بر این موضوع دلالت دارند جایز بودن نماز نافله برای فرد پیاده و سواره، در سفر و در طول اقامت در دیار خود، در حالت ضرورت و اختیار است، اما اقامه نماز در حالت استقرار بهتر است و شاید احوط این باشد که شخص پیاده در طول اقامت در دیار خود نماز نافله اقامه کند، هر چند نظر بهتر در این باره نیز به سبب وجود اخبار جوازاست، و روی آوردن به قبله هنگام تکبیره الاحرام مستحب است، و ابن ادریس قاطعانه بر وجوب آن نظر داده است، که به صورت مطلق آمدن این موضوع در اغلب اخبار نظر او را رد می­کند، و در رکوع و سجده ایماء و اشاره کافی است، اما سجده پایین­تر است و در ایماء برای سجده قرار دادن پیشانی بر آنچه که سجده کردن بر آن صحیح است واجب نیست و اگر شخص پیاده، در صورت امکان، رکوع و سجده کند بهتر است.

**[ترجمه]

حَیْثُ لَحِقَهُ النُّورُ نُورُ الْحَجَرِ فَهُوَ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ أَرْبَعَةُ أَمْیَالٍ وَ عَنْ یَسَارِهَا ثَمَانِیَةُ أَمْیَالٍ کُلُّهُ اثْنَا عَشَرَ مِیلًا فَإِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْیَمِینِ خَرَجَ عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ لِعِلَّةِ [لِقِلَّةِ] أَنْصَابِ الْحَرَمِ وَ إِذَا انْحَرَفَ ذَاتَ الْیَسَارِ لَمْ یَکُنْ خَارِجاً عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ الْکَعْبَةَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الْمَسْجِدِ وَ جَعَلَ الْمَسْجِدَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الْحَرَمِ وَ جَعَلَ الْحَرَمَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الدُّنْیَا(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: از ابو غره روایت است که امام صادق علیه السلام به من فرمود: بیت الحرام قبله مسجد، و مسجد قبله مکه، و مکه قبله حرم و حرم قبله دنیا است. - . علل الشرائع 2: 8، و در التهذیب 1: 164 باب قبله آن را مشاهده می کنی، و وجه حدیث این است: حرم نسبت به اهل دنیا بر اساس این سخن خداوند: «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» {پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن}و چنان که دریافتی کل حرم مسجد است، اما کعبه نسبت به اهل مسجد است به این دلیل که کعبه قاعده مسجد و وسیله قیاس آن از جهات چهارگانه است، اما این سخن امام صادق علیه السلام «و مسجد الحرام قبله مکه، و مکه قبله حرم است»، که در برخی از احادیث دیگر: بیت قبله اهل مسجد الحرام، و مسجد قبله اهل حرم، و حرم قبله مردم است» آمده است، چنان که در التهذیب 1: 146 اینگونه است، که این سخن نیز به تقیه تفسیر می گردد زیرا مسجد در زمان نزول این حکم و در طول حیات رسول الله و چند سال پس از آن با حصار مشخص نبوده است تا گفتن این سخن صحیح باشد که: این محدوده مسجد است و بعد از آن مسجد نیست، مگر بر اساس فقه عمریان درباره مختص بودن مسجد الحرام به محیطی محدود و احاطه شده با دیوار. -

و نیز از علل الشرائع: مفضل بن عمر گفت: از امام صادق علیه السلام درباره متمایل شدن یارانمان به سمت چپ قبله و علت آن سؤال کردم پس پاسخ گفت زمانی که حجر الأسود از بهشت فرود آمد و در مکانش قرار گرفت انصاب حرم در جایی که نور حجر به آن برخورد می­کرد قرار داده شد، که از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن هشت میل و همه آن در مجموع دوازده میل بود، پس زمانی که انسان به سمت راست متمایل شود به دلیل کم بودن انصاب حرم، از حد قبله خارج می­شود، و اگر به سمت چپ متمایل گردد از حد قبله خارج نمی­گردد. - . علل الشرائع 2: 7، و شیخ در التهذیب 1: 146 آن را روایت کرده است، و مبنای حدیث بر این است که حرم قبله کسانی است که در سایر بلاد هستند، چنان که روشن است، اما تمایل به چپ، حکمی مخصوص اهالی مدینه – منظور از مدینه در توضیح احکام، مدینه خاندان مطهر می باشد- به این دلیل که قبله مدینه به سمت جنوب است و رکن شرقی که حجرالاسود در آن است در سمت چپ نمازگزاران واقع می شود، و حرم از سمت این رکن طولانی تر از سمت مقابل آن یعنی رکن شامی می باشد، پس بر این اساس حکم تمایل به چپ ویژه کسانی است که در جنوب مکه مانند یمن و ایالات آن ساکن هستند، اما کسی که در شرق و غرب زمین ساکن است نه به چپ باید متمایل گردد و نه به راست، و این سخن شیخ که این حکم مختص ساکنان عراق و مشرق است خطایی آشکار است. -

و نیز از علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی کعبه را قبله اهل مسجد، و مسجد را قبله اهل حرم، و حرم را قبله مردم دنیا قرار داد. - . علل الشرائع 2: 101 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: زمانی که قصد کردی به سمت قبله رو کنی پس دو برابر اندازه ای که به سمت راست رو می­کنی، به سمت چپ رو کن، زیرا حرم از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن هشت میل است. - . فقه الرضا 6: 24: و در حاشیه نسخه اصلی با خط وی این مطلب نوشته شده است: شاید معنی این است که جهت وسیع است، اما وسعت جهت از سمت چپ بیشتر از وسعت آن در سمت راست می باشد.

سپس بدان که راست واقع در اخبار حج و غیر آن بر این اساس که کعبه به منزله مردی در نظر گرفته شود که مقابل کسی که به سمت باب بیت الحرام رو کرده است ایستاده باشد، پس باب کعبه به منزله صورت کعبه است، و سمت راست کعبه جانب حجرالاسود و رکن یمانی، و سمت چپ آن جانب حجرالاسود و میزاب است، مقصود از راست و چپ در این خبر و در خبر مفضل راست و چپ کسی است که به سمت قبله رو کرده است، پس غافل مباش. -

**[ترجمه]

الثانی عدم اعتبار الجهة فقالوا یلزم علیهم خروج بعض الصف المستطیل عن سمت القبلة.

ثم الظاهر من أکثر الأخبار أن الکعبة هی القبلة عینا أو جهة و ظاهر تلک الأخبار التی نقلناها أخیرا التفصیل الذی اختاره الفریق الثانی فربما تحمل الأخبار الأولة علی المسامحة من حیث إن الکعبة أشرف أجزاء الحرم و المنظور إلیه فیها و یمکن أن تکون العلة فی تلک المسامحة التقیة أیضا لأن الکعبة قبلة عند جمهور العامة.

و ربما تحمل الأخبار الأخیرة علی أن الغرض فیها بیان اتساع الجهة بحسب البعد فکلما کان البعد أکثر کانت الجهة أوسع و قد تحمل علی التقیة(1) أیضا لأن العامة رووا مثله عن مکحول بسنده عن النبی صلی الله علیه و آله و هو بعید لأنه خبر شاذ بینهم و المشهور عندهم هو الأول.

و الحق أن المسألة لا تخلو من إشکال إذ الأخبار متعارضة و إن رجحت الأخبار الأولة بقوة أسانیدها و کثرتها فالأخبار الأخیرة معتضدة بالشهرة بین القدماء و مخالفة العامة و کون التأویل فیها أبعد و الآیة غیر دالة علی أحد المذهبین کما عرفت.

فالاحتیاط یقتضی استقبال عین الکعبة إذا أمکن و کذا عین المسجد إذا تیسر و کذا عین الحرم إذا أمکن ذلک و أما النائی الذی لا یمکنه تحصیل عین الحرم فالظاهر عدم النزاع فی التوجه إلی الجهة و لا فرق بین جهة الکعبة و جهة الحرم فإن الأمارات مشترکة و أما القول بنفی اعتبار الجهة أصلا فلا یخفی بطلانه.

ثم اعلم أن التیاسر الذی دل علیه خبر المفضل المشهور بین الأصحاب استحبابه لأهل العراق قلیلا و ظاهر الشیخ فی النهایة و الخلاف و المبسوط الوجوب و استدل علیه فی

ص: 52

الخلاف بإجماع الفرقة و بهذه الروایة و أیدت بروایة أخری مرفوعة(1)

و هو مبنی علی أن قبلة البعید هی الحرم کما صرح به المحقق.

و احتمل العلامة اطراده علی القولین و الإجماع غیر ثابت و الخبران ضعیفان و التعلیل الوارد فی هذا الخبر مما یصعب فهمه جدا إذ لو فرض أن البعید حصل عین الکعبة و کان بالنسبة إلیه القبلة عین الحرم کان انحرافه إلی الیسار مما یجعله محاذیا لوسط الحرم و أنی للبعید تحصیل عین الکعبة و علی تقدیر تسلیمه فبأدنی انحراف یصیر خارجا عن الحرم بعیدا عنه بفراسخ کثیرة إلا أن یقال الجهة مما فیه اتساع کثیر و بالانحراف الیسیر لا یخرج عنها و کون الحرم من جهة الیسار أکثر صار سببا مناسبا لاستحباب الانحراف من تلک الجهة و فیه أیضا ما تری.

و قد جری فی ذلک مراسلات بین المحقق صاحب الشرائع و المحقق الطوسی قدس الله روحهما و کتب المحقق الأول رسالة فی ذلک و هی مذکورة فی المهذب لابن فهد ره و من أرادها فلیرجع إلیه و هو رحمه الله و إن بالغ فی المجادلة و إتمام ما حاوله لکن لم ینفع فی حل عمدة الإشکال.

و الذی یخطر فی ذلک بالبال أنه یمکن أن یکون الأمر بالانحراف لأن محاریب الکوفة و سائر بلاد العراق أکثرها کانت منحرفة عن خط نصف النهار کثیرا مع أن الانحراف فی أکثرها یسیر بحسب القواعد الریاضیة کمسجد الکوفة فإن انحراف قبلته إلی الیمین أزید مما تقتضیه القواعد بعشرین درجة تقریبا و کذا مسجد السهلة و مسجد یونس و لما کان أکثر تلک المساجد مبنیة فی زمن عمر و سائر خلفاء الجور لم یمکنهم القدح فیها تقیة فأمروا بالتیاسر و عللوا بتلک الوجوه الخطابیة لإسکاتهم و عدم التصریح بخطإ خلفاء الجور و أمرائهم.

و ما ذکره أصحابنا من أن محراب مسجد الکوفة محراب المعصوم لا یجوز الانحراف عنه إنما یثبت إذا علم أن الإمام علیه السلام بناه و معلوم أنه علیه السلام لم یبنه أو صلی فیه من غیر انحراف عنه و هو أیضا غیر ثابت بل ظهر من بعض ما سنح لنا

ص: 53

من الآثار القدیمة عند تعمیر المسجد فی زماننا ما یدل علی خلافه کما سیأتی ذکره (1) مع أن الظاهر من بعض الأخبار أن هذا البناء غیر البناء الذی کان فی زمان أمیر المؤمنین علیه السلام بل ظهر لی من بعض الأدلة و القرائن أن محراب مسجد النبی صلی الله علیه و آله بالمدینة أیضا قد غیر عما کان فی زمانه صلی الله علیه و آله لأنه علی ما شاهدنا فی هذا الزمان موافق لخط نصف النهار و هو مخالف للقواعد الریاضیة من انحراف قبلة المدینة إلی الیسار قریبا من ثلاثین درجة و مخالف لما رواه الخاصة و العامة من أنه صلی الله علیه و آله زویت له الأرض و رأی الکعبة فجعله بإزاء المیزاب فإن من وقف بحذاء المیزاب یصیر القطب الشمالی محاذیا لمنکبه الأیسر و مخالف لبناء بیت الرسول الذی دفن فیه مع أن الظاهر أن بناء البیت کان موافقا لبناء المسجد و بناء البیت أوفق للقواعد من المحراب و أیضا مخالف لمسجد قباء و مسجد الشجرة و غیرهما من المساجد التی بناها النبی صلی الله علیه و آله أو صلی فیها.

و لذا خص بعض الأفاضل ممن کان فی عصرنا ره حدیث المفضل و أمثاله علی مسجد المدینة و قال لما کانت الجهة وسیعة و کان الأفضل بناء المحراب علی وسط الجهات إلا أن تعارضه مصلحة کمسجد المدینة حیث بنی محرابه علی خط نصف النهار لسهولة استعلام الأوقات مع أن وسط الجهات فیه منحرف نحو الیسار فلذا حکموا باستحباب التیاسر فیه لیحاذی المصلی وسط الجهة المتسعة(2)

و سیأتی مزید توضیح لتلک المقاصد مع الأخبار و القرائن الدالة علیها فی کتاب المزار و الله أعلم و حججه علیهم السلام بحقائق الأخبار و الآثار.

و الذی یسهل العسر و یهین الأمر فی ذلک أنه یظهر من الآیة و الأخبار الواردة

ص: 54

فی القبلة أن فیها اتساعا کثیرا و أنه یکفی فیها التوجه إلی ما یصدق علیه عرفا أنه جهة الکعبة و ناحیتها لما عرفت من تفسیر الآیة و أنه لا یستفاد منها إلا الشطر و الجهة

وَ لِقَوْلِهِمْ علیهم السلام: مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ. وَ قَوْلِهِمْ علیهم السلام: ضَعِ الْجَدْیَ عَلَی قَفَاکَ وَ صَلِّ. فإن بناء الأمر علی هذه العلامة التی تختلف بحسب البلاد اختلافا فاحشا یرشد إلی توسعة عظیمة و خلو الأخبار عما زاد علی ذلک و کذا کتب الأقدمین مع شدة الحاجة و توفر الدواعی علی النقل و المعرفة و عظم إشفاقهم علی الشیعة مما یؤید ذلک.

و الظاهر أنه لا تجب الاستعانة بعلم الهیئة و تعلم مسائله لأنه علم دقیق و مسائلها مبنیة علی مقدمات کثیرة یحتاج تحصیلها إلی زمان طویل و همة عظیمة و فطرة سلیمة و التکلیف بذلک لجمهور الناس مباین للشریعة السمحة السهلة و إن أمکن أن یقال أکثر مسائل الفقه تحقیقها و ترجیحها موقوف علی مقدمات کثیرة لا یطلع علیها و لا یحققها إلا أوحدی الناس و سائر الناس یرجعون إلیه بالتقلید فیمکن أن یکون أمر القبلة أیضا کذلک لأن الظن الحاصل من ذلک أقوی من سائر الأمارات المفیدة له و لا ریب أنه أحوط و أولی.

لکن الحکم بوجوبه و تعیینه مشکل إذ لو کان ذلک واجبا لکان له فی طرق الأصحاب أو سائر فرق المسلمین خبر أو یجی ء به أثر فلما لم یکن ذلک فی الأخبار و لا عمل المتقدمین الآنسین بسیر أهل البیت علیهم السلام علمنا انتفاءه مع أن غایة ما یحصل عنه بعد بذل غایة الجهد لیس إلا الظن و التخمین لا القطع و الیقین و کل ذلک لا ینافی کون الرجوع إلیه أولی لکونه أوفق من سائر الظنون و أقوی و الله الموفق للخیر و الهدی.

**[ترجمه]النهایه شیخ: شیخ فرمود: هر یک از ساکنان عراق و مشرق که به قبله رو می­کند باید اندکی به سمت چپ متمایل شود تا به سمت حرم رو کرده باشد، و خبر ائمه علیهم السلام بر این آمده است. - . النهایة: 14 -

اصلاح، تدقیق، تجدید نظر و توضیح

بدان که قبله از نظر لغوی حالتی است که انسان در موقعیت استقبال از چیزی بر آن واقع می­شود سپس در عرف به آنچه که در نماز روی کردن به آن یا جهت آن واجب است، انتقال یافت، و اصحاب درباره آنچه که روی کردن به آن واحب است دچار اختلاف شده­اند، و مرتضی، ابن جنید، ابو صلاح، ابن ادریس، و محقق در المعتبر و النافع و علامه و اغلب متأخرین بر این نظرند که محل استقبال برای کسی که بتواند بدون تلاش زیاد و به عادت آن را تشخیص دهد مانند فرد نمازگزار در خانه­های مکه، خود کعبه، و برای دیگران جهت کعبه است، و دو شیخ به همراه جمعی از جمله سلار، ابن براج، ابن حمزه و محقق در شرائع بر این عقیده هستند که کعبه قبله کسی است که در مسجد است، و مسجد قبله کسی است که در حرم است، و حرم قبله کسی است که خارج از آن است، و شهید در ذکری این سخن را به اغلب اصحاب نسبت داده است و شیخ مدعی شده است که بر این موضوع اجماع وجود دارد .

ظاهراً درباره وجوب روی کردن به کعبه برای کسی که آن را مشاهده می­کند و یا در حکم کسی است که مشاهده می­کند، هر چند که خارج از مسجد باشد، میان دو گروه اختلافی وجود ندارد، و از میان طرفداران قول دوم، شیخ در المبسوط، ابن حمزه و ابن زهره به آن تصریح کرده­اند و محقق اجماع بر آن را نقل کرده است، اما ظاهر کلام شیخ درالنهایه و الخلاف، مخالف آن است وهمچنین ظاهراً گروه دوم نیز بر اساس توافق آنان بر وجوب اعتماد به علائم و نشانه­ها درصورت دشوار بودن مشاهده، بر این موضوع توافق دارند که بر کسی که دور ( از حرم ) است،روی کردن به جهت حرم واجب است - . و آن به دلیل این سخن خداوند متعال است «فولّوا وجوهکم شطر المسجد الحرام» و شطر یعنی جهت و ناحیه. - ،

نه خود حرم، هرچند که به صراحت این موضوع را بیان نکرده­اند، و روشن است که این علائم به اندازه علم حاصل از رویارویی واقعی مفید نخواهد بود.اما متأخران از سخن گروه دوم عدم معتبر بودن جهت را دریافته­اند وگفته­اند برآنان واجب است که قسمتی از صف مستطیل از سمت قبله خارج گردد.

بنابراین آنچه که از ظاهر اغلب اخبار بر می­آید این است که خود کعبه یا جهت آن قبله است و ظاهر اخباری که اخیراً نقل کردیم توضیحی است که گروه دوم آن را برگزیده­اند، پس از آنجا که کعبه شریف­ترین جزء حرم است و محلی که به آن نظر می­شود درکعبه قرار دارد، ممکن است که این اخبار بر مسامحه حمل شود، و شاید علت این مسامحه درآن اخبار تقیه باشد، زیرا قبله نزد جمهور عامه کعبه است.

و شاید اخبار اخیر این گونه تفسیر شود که مقصود از آن بیان وسعت جهت براساس مسافت و فاصله است پس هرچه فاصله بیش­تر باشد جهت وسیع تر می­شود، و شاید این اخبار بر تقیه نیز حمل شود. زیرا عامه مشابه آن را به صورت مستند از نبی صلی الله علیه و آله به نقل از مکحول روایت کرده­اند که این نظر بعید است، زیرا این خبر نادر و شاذ است و قول مشهور نزد آنان نظر نخست است.

و در واقع این مسئله خالی از اشکال نیست، زیرا اخبار با یکدیگر تعارض دارند و اگر اخبار نخست به دلیل محکم بودن اسناد و کثرتش ترجیح داده شود، اخبار اخیر از شهرت میان قدماء و مخالفت با نظر عامه برخوردار است و امکان تأویل در آن بعید است، و چنان که دریافتی آیه بر هیچ یک از این دو نظر دلالت ندارد.

پس احتیاط اقتضا می­کند که درصورت امکان به خود کعبه روی شود، و اگر امکان پذیر بود به خود مسجد، و اگر میسر بود به خود حرم رو شود، اما فردی که دور است و نمی­تواند به خود حرم دست­رسی داشته باشد ظاهر امر عدم وجود اختلاف درباره روی کردن او به جهت است، و میان جهت کعبه و جهت حرم تفاوتی وجود ندارد زیرا نشانه­ها مشترک است، اما بطلان عدم معتبر بودن کلی جهت، روشن است.

سپس بدان نظر مشهور اصحاب درباره تیاسُر که خبر مفضل بر آن دلالت داشت، مستحب بودن آن برای اهل عراق با درجه اندک است، وظاهر سخن شیخ در النهایه، الخلاف والمبسوط وجوب آن است و شیخ در الخلاف با اجماع فرقه و این روایت برآن استدلال کرده است و با روایت مرفوعه دیگری نیز تایید شده است - . التهذیب 1: 146 - ، و وجوب آن بر این اساس است که قبله شخص دور همان حرم است، چنان که شیخ در المحقق به آن تصریح کرده است.

علامه متابعت خویش از هردو قول مذکور را محتمل دانسته است و اجماع اثبات نشده است، و هردو خبر ضعیف است وتعلیل وارد شده دراین خبر ازجمله مواردی است که فهمش بسیار دشوار است، زیرا اگر فرض شود که شخصی که در فاصله دوراست عین کعبه را تحصیل کند درحالی که قبله برای او عین حرم است، تیاسر او را مقابل عرصه حرم قرار می­دهد؛ اما شخص بعید چگونه عین کعبه را تحصیل کند؟ و با فرض پذیرش این مسأله با کوچک­ترین انحراف، از حرم خارج می­شود و چندین فرسخ ازآن دور می­شود، مگر اینکه گفته شود: جهت، چیزی است که دارای وسعت زیاد است و با انحراف اندک از آن خارج نمی­شود و بیشتر بودن حرم از سمت چپ دلیل مناسبی برای مستحب بودن انحراف از آن جهت گردیده است، و این امر نیز جای تأمل دارد.

و در این مورد مکاتباتی بین محقق صاحب الشرائع و محقق طوسی انجام گرفته است، و محقق ابتدا در این­باره یادداشتی نوشته که در مهذب برای ابن فهد ذکر شده است که هرکس آن را بخواهد به آن کتاب مراجعه نماید، و او هرچند در مجادله و مباحثه و به نتیجه رساندن تلاش خود، کوشش بسیار کرده است اما در حل غالب اشکال کمکی نکرده است .

و آنچه که در این مورد به ذهن خطور می­کند این است که ممکن است امر به انحراف بوده باشد، زیرا اکثر محراب­های کوفه و سایر شهرهای عراق از خط نصف النهار بسیار منحرف است، و علاوه بر آن انحراف اغلب آن­ها بر اساس قواعد ریاضی نظیر انحراف مسجد کوفه اندک است، پس انحراف قبله در آن به سمت راست تقریبا بیست درجه از آنچه که قاعده می­طلبد بیشتر است و مسجد سهله و مسجد یونس نیز چنین است و از آنجا که بیشتر این مساجد در زمان عمر و سایر خلفای ستمکار بنا شده است به جهت تقیه برایشان امکان­پذیر نبوده است که اندازه­گیری نمایند، پس برای ساکت کردن آنها و عدم تصریح به خطای خلفای جور و امرای آنان به تیاسر امر کرده­اند و با آن وجوه خطابی، تعلیل نموده­اند.

وآنچه که اصحاب ما درباره اینکه محراب مسجد کوفه، محراب معصوم است و انحراف از آن جایز نیست ذکر کرده­اند، فقط زمانی اثبات می­شود، که معلوم شود امام علیه السلام آن را بنا کرده است، و روشن است که وی آن را بنا ننهاده است، یا اینکه مشخص گردد که وی بدون انحراف از آن در آن نماز خوانده است که این نیز اثبات نشده است، بلکه آنچه به هنگام تعمیر مساجد در عصر ما از آثار قدیمی برای ما پیش آمده است، بر می­آید، چنان که در آینده ذکر خواهد شد - . مراجعه شود به ج 100: 431- 434 از کتاب مزار از همین چاپ. - ، بر امری بر خلاف این نظر دلالت دارد.

با وجود آنکه از ظاهر برخی اخبار این گونه بر­ می­آید که بنای حاضر غیر از بنایی است که در زمان امیر المومنان علیه السلام بوده است، بلکه از برخی ادله و شواهد بر من روشن شد که محراب مسجد النبی صلّی الله علیه و آله در مدینه نیز از آنچه که در زمان وی بوده است تغییر یافته است، زیرا آنچه که ما از آن بنا در این عصر مشاهده کردیم موافق خط نصف النهار است که این امر تقریبا سی درجه با قواعد ریاضی مربوط به انحراف قبله مدینه به چپ اختلاف دارد، و با آنچه که خاصه و عامه مبنی بر اینکه زمین برای نبی اکرم صلّی الله علیه و آله جابه جا شد و او کعبه را مشاهده کرد، سپس قبله را مقابل میزاب قرار داد، تعارض دارد، زیرا هر کس که رو به روی میزاب قرار بگیرد قطب شمال مقابل شانه چپ وی و مخالف ساختمان بیت رسول صلّی الله علیه و آله که وی در آن مدفون است واقع می­گردد، با اینکه واضح است که ساختمان بیت موافق ساختمان مسجد بوده است و بنای خانه بیش از محراب با قواعد هماهنگ­تر است، همچنین با مسجد قبا، مسجد شجره و سایر مساجد که پیامبر آن­ها را بنا نهاد و یا در آن نماز گزارد، مخالف است.

و بدین جهت برخی از افاضل عصر، حدیث مفضل و امثال آن را به مسجد مدینه اختصاص داده­اند و گفته­اند بدین خاطر که جهت وسیع بوده است، این گونه بنا شده­اند و بهتر این بود که برای استعلام اوقات، محراب در میانه جهات ساخته می­شد، مگر اینکه تعارض با این قضیه از روی مصلحت باشد، مانند مسجد مدینه که برای سهولت تشخیص اوقات محرابش روی خط نصف النهار بنا شده است، در کنار این مطلب که میانه جهات در آن به سمت چپ انحراف دارد، و بدین سبب بر مستحب بودن تیاسر در آن حکم کرده­اند، تا نماز­گزار مقابل میانه جهتی وسیع قرار بگیرد - . کلام این فاضل و همچنین اقوالی که دیگران درباره سایر مشاهد و مساجد بیان نموده­اند، بر اساس اعتماد به شاغول الغ بیک است اما امروزه روشن شده است که قبله مدینه که نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آنرا بنا نهاده است درست و صحیح است و مکه و مدینه در خط واحدی از خطوط نصف النهار واقع شده اند .

- ، توضیح بیشتر درباره این اهداف به همراه اخبار و شواهدی که بر آن دلالت دارند در کتاب مزار ذکر خواهد شد، و خداوند و حجت­های او ائمه علیهم السلام بر حقیقت اخبار و آثار آگاه­تر هستند.

و آنچه که مساله دشوار را آسان می­سازد و کار را سبک می­کند این است که از آیه و اخبار وارد شده درباره قبله روشن می­شود که قبله دارای وسعت زیادی است، و بر اساس آنچه که از تفسیر آیه دریافتی، و اینکه غیر از شطر و جهت برداشت دیگری از آن نمی­گردد و بر اساس این سخن ائمه علیهم السلام که مابین مشرق و مغرب قبله­ای است، صرف روی کردن به آنچه که عرف آن را جهت و سمت قبله می­داند کافی است، علاوه بر آن این سخن ائمه علیهم السلام «ستاره جدی را پشت سر خود قرار بده و نماز بخوان» نیز بیانگر نظر فوق است، پس مبنا قرار دادن این ستاره که بر اساس شهر­ها اختلاف زیادی پیدا می­کند بیان کننده وسعت زیاد است. و خالی بودن اخبار و کتب قدماء از مطلبی بیش از این، علی­رغم شدت نیاز به ذکر آن و معطوف شدن انگیزه­ها به نقل و شناخت، در کنار دلسوزی زیاد آنان نسبت به شیعه از اموری است که این موضوع را تأیید می­کند.

روشن است که مدد گرفتن از علم نجوم و فراگیری مسائل مربوط به آن واجب نیست، زیرا علم دقیقی است و مسائل آن بر مقدمات بسیاری بنا شده است که فراگیری اش به زمانی طولانی و همتی بزرگ و سرشتی پاک نیاز دارد و تکلیف کردن آن برای عامه مردم با شریعت آزادمنش و ساده­گیر مغایرت دارد، و اگر بتوان گفت تحقیق اغلب مسائل فقهی و ترجیح دادن یکی از آنها به مقدمات بسیاری وابسته است که فقط خواص مردم می­توانند بر آن آگاهی یابند و آن را عملی سازند و سایر مردم از طریق تقلید به او مراجعه می­کنند، پس در مورد قبله نیز مسأله چنین می­تواند باشد، زیرا ظن و گمان حاصل از این علم از سایر نشانه­هایی که در این مورد مفید است قوی­تر است و شکی نیست که این امر احوط­ و مناسب­تر است.

اما حکم دادن به وجوب آن و تعیین کردن آن مشکل است، زیرا اگر این دو امر واجب بود در شیوه اصحاب یا سایر فرقه های مسلمانان خبر یا اثری از آن ذکر می­شد، و زمانی که این مورد در اخبار و عمل پیشینیان که به سیره اهل بیت خو کرده­اند، وجود ندارد منتفی بودن آن را در می­یابیم با وجود آنکه بعد از تلاش بسیار نهایت نتیجه­ای که حاصل می­شود فقط ظن و تخمین است نه قطعیت و تعیین، که البته همه این موارد با مراجعه به علم اختر­شناسی منافاتی ندارد، زیرا از سایر گمان­ها مناسب­تر و محکم­تر است، و خداست که به سوی خیر و هدایت توفیق می­دهد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: رویت را به سوی قبله بگردان، و التفات نکن که نمازت تباه می­شود، زیرا خداوند به نبی­اش صلی الله علیه و آله درباره نماز فرضیه می­فرماید: {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید.} - . تفسیر عیاشی 1: 64 -

**[ترجمه]

الخلف أی رأی ما خلفه و أما الالتفات إلی الیمین و الیسار بالوجه فقط فعدم البطلان لا یخلو من قوة و الأحوط فیه الإعادة و عدم البطلان بالتوجه بالوجه إلی ما بین المشرق و المغرب أقوی و أظهر و إن کان الأحوط الترک و معه الإعادة لا سیما إذا فعل شیئا من أفعال الصلاة کذلک خصوصا إذا فعل ما لا یمکن تدارکه.

هذا کله مع العلم بالمسألة و مع الجهل یشکل الحکم بالبطلان فی الجمیع و الأحوط الإعادة فی جمیع ما اخترنا إعادته جزما أو احتیاطا لا سیما مع تقصیره فی الطلب.

و أما الناسی فإذا کان الانحراف فیما بین المشرق و المغرب فالظاهر عدم الإعادة سواء بکل البدن أم لا لإطلاق صحیحة معاویة(1)

بن عمار و غیرها و ظاهر الآیة الأولی و إن کان نهایة الاحتیاط فیه الإعادة لا سیما إذا کان بکل البدن و فی المشرق و المغرب و المستدبر المسألة فی غایة الإشکال و الإعادة مهمة لا سیما فی الوقت إذا فعل معه شیئا من الأفعال.

و لو ظن الخروج عن الصلاة فانحرف عامدا فالمشهور أنه فی حکم العامد و بعض الروایات تدل علی عدم البطلان و الأحوط العمل بالمشهور و فی المکره خلاف و الأشهر و الأحوط إلحاقه بالعامد.

**[ترجمه]ظاهر این خبر بر باطل بودن نماز در صورت التفات دلالت دارد، چه اینکه به سمت پشت باشد چه به راست و چپ، و چه با صورت باشد و یا کل بودن، و قول مشهور این است که التفات با صورت اگر به پشت و با همه بدن و از روی عمد باشد نماز مطلقاً باطل است. از کلام شهید در الذکری و البیان این گونه به نظر می­رسد که اطلاق موجود در همه بدن، اعم از این است که اندک باشد و به شرق و غرب نرسد، یا اینکه به یکی از آن دو جهت برسد، اما در مورد التفات با صورت، اگر فقط به یکی از طرفین باشد باطل کننده نیست، و ظاهر کلام المنتهی بیانگر اتفاق نظر اصحاب بر این موضوع است، و در المعتبر و التذکره مخالفت با این نظر به برخی از عامه منسوب شده است، و از شیخ فخر الدین باطل شدن نماز ( در این صورت ) نقل شده است .

شهید در الذکری از برخی از مشاهیر هم عصرش ذکر می­کند که آنان بر این نظر هستند که التفات با صورت به طور مطلق نماز را باطل می­کند که التفات با صورت در سخن وی اعم از این است که کاملا به یکی از طرفین باشد، و یا به ما بین قبله و طرفین باشد، و شاید استناد او به یکی از این روایات باشد، که شهید در ذکری بر اساس آنچه که زراره - . التهذیب 1: 192 -

در خبری صحیح از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: التفات اگر با همه بدن باشد نماز را باطل می­کند، این روایات را به التفات با کل بدن تفسیر کرده است، و گاه گفته می­شود: این سخن به منطوق کلام امام باقر علیه السلام در این روایت حلبی - . التهذیب 1: 228 -

مقید است که فرمود: اگر التفات زیاد بود، نماز را اعاده کن. پس روشن است که زیاد بودن زمانی حاصل می­شود که التفات با صورت، خصوصا به یکی از طرفین باشد .

و همه مواردی که ذکر کردیم درباره حالت عمد است، اما درباره حالت سهو، در سخن اصحاب اختلاف و تدافع وجود دارد و از برخی اقوال آن­ها این گونه بر­می­آید که سهو نیز در حکم عمد است، و برخی دیگر بیانگر این است که نماز اصلا اعاده نمی­شود. و از برخی دیگر چنین به نظر می­رسد که نماز فقط در وقت خودش باید اعاده شود، و برخی دیگر از آن اقوال، بیانگر همان شرح و تفصیلی است که در نماز به غیر قبله به همراه ظن وجود دارد، که چنان که پیش از این اشاره کردیم اشتباه آن واضح است.

سید در المدارک گوید: اگر التفات اندک باشد طوری که به حد راست و چپ نرسد ضرری ندارد، و اگر به یکی از طرفین برسد و در آن حالت فعلی از نماز انجام دهد در وقت آن، باید آن را اعاده کند، در غیر این صورت اعاده لازم نیست، و روشن­تر این است که شخص نماز­گزاری که به عمد با همه بدن از قبله خارج می­شود طوری که از جهت خارج می­گردد، هر چند که به حد چپ و راست نرسد، نمازش باطل می­شود، و چنین است اگر با صورتش التفات کند طوری که به پشت برسد، یعنی پشت سرش را ببیند، اما در صورتی که التفات به چپ و راست فقط با صورت باشد، عدم باطل شدن نماز خالی از قوت نیست، و اعاده نماز در این حالت احوط است، و عدم بطلان نماز در التفات با صورت به ما بین شرق و غرب قوی­تر و روشن­تر است، هر چند که ترک آن همراه با اعاده احوط است، به ویژه اگر در آن حالت یکی از اعمال نماز خصوصا عملی که قابل تدارک نباشد را به جای آورده باشد.

همه این موارد در صورت علم به مسأله است، و در صورت جهل نسبت به آن، حکم دادن بر بطلان نماز در همه حالات را با اشکال مواجه می­سازد و اعاده نماز در همه حالاتی که از روی جزم یا احتیاط برگزیدم خصوصا همراه با تقصیر در طلب، احوط است .

اما در مورد شخص فراموشکار، اگر التفات به سمتی مابین شرق و غرب باشد بر اساس اطلاق موجود در صحیحه معاویه - . التهذیب 1: 147 -

بن عمار و سایرین و نیز ظاهر آیه نخست، ظاهر، عدم اعاده نماز است، چه اینکه التفات با همه بدن باشد، یا غیر آن، هر چند که نهایت احتیاط در این مورد اعاده نماز است، خصوصا اگر التفات با کل بدن بوده باشد. در مورد التفات به شرق و غرب و پشت به قبله، مسأله در غایت اشکال است و اعاده نماز خصوصا در وقت آن مهم است، به ویژه این که در حالت التفات یکی از اعمال نماز را به جای آورده باشد.

واگر گمان کند که از نمار خارج شده است پس به عمد منحرف شود، قول مشهور در این­باره این است که او در حکم متعمد است، و برخی از روایات بر عدم بطلان نماز دلالت می­کنند، و عمل به قول مشهور احوط است و در مورد شخص مجبور اختلاف وجود دارد، و نظر مشهور و احوط ملحق ساختن او به فرد متعمد است.

**[ترجمه]

تَعَالَی أَمَرَ آدَمَ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَی الْمَغْرِبِ وَ نُوحاً أَنْ یُصَلِّیَ إِلَی الْمَشْرِقِ وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام [أَنْ] یَجْمَعَهُمَا وَ هِیَ الْکَعْبَةُ فَلَمَّا بَعَثَ مُوسَی علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ آدَمَ وَ لَمَّا بَعَثَ عِیسَی علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ نُوحٍ وَ لَمَّا بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ إِبْرَاهِیمَ (1).

**[ترجمه]فلاح السائل: سید – ره – گوید: در احادیث منقول دیدم که خداوند متعال آدم علیه السلام را امر فرمود که به سوی مغرب نماز گزارد، و به نوح امر کرد که سوی مشرق نماز بپا دارد، و به ابراهیم امر نمود که میان شرق و مغرب را جمع ببندد که همان کعبه است، پس زمانی که موسی علیه السلام را مبعوث کرد او را امر کرد که دین آدم علیه السلام را احیا کند، و چون عیسی علیه السلام را مبعوث ساخت به او امر نمود که دین نوح را زنده کند، و زمانی که محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث ساخت به او امر فرمود که دین ابراهیم را زنده نماید. - . فلاح السائل: 128 و 129 -

**[ترجمه]

و بین النافلة لم أره فی کلام الأصحاب و لعله یؤید القول بعدم وجوب الاستقبال فی النافلة مطلقا کما مر.

**[ترجمه]پاسخ نخست قول مشهور درباره غیر باطل کننده بودن التفات به طرفین را تایید می­کند، اما استدلال کردن به آن در مورد اینکه توجه به پشت سر باطل کننده نماز است مشکل است، زیرا واژه «مناسب نیست» برای این نتیجه­گیری شایسته نیست، و پاسخ دوم بر اختصاص هر دو حکم به نماز­های فریضه دلالت می­کند که فرق میان فریضه و نافله را در سخن اصحاب مشاهده نکردم، و شاید این سخن چنان که پیش از این نیز گذشت، عدم وجوب روی کردن به قبله در نماز­های نافله را به صورت مطلق تأیید می­کند.

**[ترجمه]

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ کَانَ ذَلِکَ حَقّاً وَ هَذَا حَقٌّ یَقُولُ اللَّهُ قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَکُمْ یَا أَیُّهَا الْعِبَادُ فِی اسْتِقْبَالِ الْمَشْرِقِ أَمَرَکُمْ بِهِ وَ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَکُمْ فِی اسْتِقْبَالِ الْمَغْرِبِ أَمَرَکُمْ بِهِ وَ إِنْ عَرَفَ صَلَاحَکُمْ فِی غَیْرِهِمَا أَمَرَکُمْ بِهِ فَلَا تُنْکِرُوا تَدْبِیرَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ قَصْدَهُ إِلَی مَصَالِحِکُمْ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ تَرَکْتُمُ الْعَمَلَ یَوْمَ السَّبْتِ ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ سَائِرَ الْأَیَّامِ ثُمَّ تَرَکْتُمُوهُ فِی السَّبْتِ ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ أَ فَتَرَکْتُمُ الْحَقَّ إِلَی بَاطِلٍ أَوِ الْبَاطِلَ إِلَی حَقٍّ أَوِ الْبَاطِلَ إِلَی بَاطِلٍ أَوِ الْحَقَّ إِلَی حَقٍّ قُولُوا کَیْفَ شِئْتُمْ فَهُوَ قَوْلُ مُحَمَّدٍ وَ جَوَابُهُ لَکُمْ قَالُوا بَلْ تَرْکُ الْعَمَلِ فِی السَّبْتِ حَقٌّ وَ الْعَمَلُ بَعْدَهُ حَقٌّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ قِبْلَةُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی وَقْتِهِ حَقٌّ ثُمَّ قِبْلَةُ الْکَعْبَةِ فِی وَقْتِهِ حَقٌّ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَ فَبَدَا لِرَبِّکَ فِیمَا کَانَ أَمَرَکَ بِهِ بِزَعْمِکَ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ حِینَ نَقَلَکَ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَدَا لَهُ عَنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُ الْعَالِمُ بِالْعَوَاقِبِ وَ الْقَادِرُ عَلَی الْمَصَالِحِ لَا یَسْتَدْرِکُ عَلَی نَفْسِهِ غَلَطاً وَ لَا یَسْتَحْدِثُ رَأْیاً یُخَالِفُ الْمُتَقَدِّمَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یَقَعُ أَیْضاً عَلَیْهِ مَانِعٌ یَمْنَعُ مِنْ مُرَادِهِ وَ لَیْسَ یَبْدُو إِلَّا لِمَنْ کَانَ هَذَا وَصْفَهُ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مُتَعَالٍ عَنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ عُلُوّاً کَبِیراً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّه أَیُّهَا الْیَهُودُ أَخْبِرُونِی عَنِ اللَّهِ أَ لَیْسَ یُمْرِضُ ثُمَّ یُصِحُّ وَ یُصِحُّ ثُمَّ یُمْرِضُ أَ بَدَا لَهُ فِی ذَلِکَ أَ لَیْسَ یُحْیِی وَ یُمِیتُ أَ لَیْسَ یَأْتِی بِاللَّیْلِ فِی أَثَرِ النَّهَارِ ثُمَّ بِالنَّهَارِ فِی أَثَرِ اللَّیْلِ أَ بَدَا لَهُ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا لَا قَالَ فَکَذَلِکَ اللَّهُ تَعَبَّدَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً بِالصَّلَاةِ إِلَی الْکَعْبَةِ بَعْدَ أَنْ تَعَبَّدَهُ بِالصَّلَاةِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَا بَدَا لَهُ فِی الْأَوَّلِ ثُمَّ قَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَأْتِی بِهِ بِالشِّتَاءِ فِی أَثَرِ الصَّیْفِ وَ الصَّیْفِ فِی أَثَرِ الشِّتَاءِ أَ بَدَا لَهُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا لَا قَالَ فَکَذَلِکَ لَمْ یَبْدُ لَهُ فِی الْقِبْلَةِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَلْزَمَکُمْ فِی الشِّتَاءِ أَنْ تَحْتَرِزُوا مِنَ الْبَرْدِ بِالثِّیَابِ الْغَلِیظَةِ وَ أَلْزَمَکُمْ فِی الصَّیْفِ أَنْ تَحْتَرِزُوا مِنَ الْحَرِّ أَ فَبَدَا لَهُ فِی الصَّیْفِ حَتَّی أَمَرَکُمْ بِخِلَافِ مَا کَانَ أَمَرَکُمْ بِهِ فِی الشِّتَاءِ قَالُوا لَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ اللَّهُ تَعَبَّدَکُمْ فِی وَقْتٍ

ص: 60

لِصَلَاحٍ یَعْلَمُهُ بِشَیْ ءٍ ثُمَّ تَعَبَّدَکُمْ فِی وَقْتٍ آخَرَ لِصَلَاحٍ آخَرَ یَعْلَمُهُ بِشَیْ ءٍ آخَرَ فَإِذَا أَطَعْتُمُ اللَّهَ فِی الْحَالَیْنِ اسْتَحْقَقْتُمْ ثَوَابَهُ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ أَیْ إِذَا تَوَجَّهْتُمْ بِأَمْرِهِ فَثَمَّ الْوَجْهُ الَّذِی تَقْصِدُونَ مِنْهُ اللَّهَ وَ تَأْمُلُونَ ثَوَابَهُ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنْتُمْ کَالْمَرْضَی وَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ کَالطَّبِیبِ فَصَلَاحُ الْمَرْضَی فِیمَا یَعْلَمُهُ الطَّبِیبُ یُدَبِّرُهُ بِهِ لَا فِیمَا یَشْتَهِیهِ الْمَرِیضُ وَ یَقْتَرِحُهُ أَلَا فَسَلِّمُوا لَهُ أَمْرَهُ تَکُونُوا مِنَ الْفَائِزِینَ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَلِمَ أَمَرَ بِالْقِبْلَةِ الْأُولَی فَقَالَ لِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها وَ هِیَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ إِلَّا لِنَعْلَمَ ذَلِکَ مِنْهُ مَوْجُوداً بَعْدَ أَنْ عَلِمْنَاهُ سَیُوجَدُ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَوَی أَهْلِ مَکَّةَ کَانَ فِی الْکَعْبَةِ فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُبَیِّنَ مُتَّبِعَ مُحَمَّدٍ مِنْ مُخَالِفِهِ بِاتِّبَاعِ الْقِبْلَةِ الَّتِی کَرِهَهَا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُ بِهَا وَ لَمَّا کَانَ هَوَی أَهْلُ الْمَدِینَةِ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَمَرَهُمْ بِمُخَالَفَتِهَا وَ التَّوَجُّهِ إِلَی الْکَعْبَةِ لِیُبَیِّنَ مَنْ

یُوَافِقُ مُحَمَّداً فِیمَا یَکْرَهُهُ فَهُوَ مُصَدِّقُهُ وَ مُوَافِقُهُ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ إِنَّمَا کَانَ التَّوَجُّهُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ کَبِیرَةً إِلَّا عَلَی مَنْ یَهْدِی اللَّهُ فَعَرَفَ أَنَّ اللَّهَ یَتَعَبَّدُ بِخِلَافِ مَا یُرِیدُهُ الْمَرْءُ لِیَبْتَلِیَ طَاعَتَهُ فِی مُخَالَفَةِ هَوَاهُ (1).

**[ترجمه]احتجاج: امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: زمانی که رسول الله صلّی الله علیه و آله در مکه بود خداوند به او امر فرمود که در نمازش به سوی بیت المقدس روی کند، و اگر امکان پذیر بود کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار دهد، و اگر نیز امکان پذیر نبود به هر کیفیتی که شد به سوی بیت المقدس روی کند و رسول خدا در طول سیزده سال اقامتش در مکه چنین می­کرد، و زمانی که در مدینه بود با روی کردن به بیت المقدس به عبادت می­پرداخت و آن را قبله خود قرار داد و به مدت هفده یا شانزده ماه از کعبه منحرف شد و باعث شد که گروهی از مرتدان یهودی بگویند: به خدا سوگند محمد نمی­دانست چگونه نماز به جای آورد تا اینکه به سوی قبله ما روی کرد و در نمازش سبک و شیوه ما را در پیش گرفت.

این سخن به دلیل آنچه که از یهودیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرتبط می­شد برای وی سخت و دردناک آمد و از قبله آنان بیزار و به کعبه علاقه­مند شد، پس جبرئیل نزدش آمد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: ای جبرئیل دوست دارم که خداوند مرا از بیت المقدس به سوی کعبه باز گرداند، که به خاطر آنچه که از جانب یهود و قبله آنان به من رسیده است مورد اهانت قرار گرفتم، پس جبرئیل علیه السلام فرمود: از پروردگارت بخواه که تو را به سوی کعبه بازگرداند، که او تو را از خواسته­ات منع نمی­کند و از طلبت ناامید نمی­سازد، پس زمانی که دعایش پایان گرفت جبرئیل بالا رفت، سپس بعد از ساعتی بازگشت و خطاب به محمد گفت: ای محمد بخوان «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} پس یهودیان در آن هنگام گفتند: چه چیز آن­ها را از قبله­ای که به آن بودند روی­گردان ساخت؟ پس خداوند به بهترین شیوه به آنان پاسخ گفت و فرمود: «قل لله المشرق و المغرب»{بگو مشرق و مغرب از آن خداست} و اوست مالک آن­ها، و مکلف ساختن او به چرخش به یک سو مانند جابه جا کردن به سویی دیگر است، «یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم»{هر که را بخواهد به راه راست هدایت می­کند} و این مصلحت آن­هاست و طاعت و فرمانبرداری­شان آن­ها را به بوستان­های پرنعمت می­رساند.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: گروهی از قوم یهود نزد پیامبر آمده و گفتند: ای محمد این قبله بیت المقدس است که چهارده سال به سوی آن نماز گزاردی و اکنون آن را ترک کرده­ای، آیا آنچه که بر آن بودی حق بود و اکنون آن را به مقصد باطل رها کرده­ای، که حق فقط با باطل در تضاد است، یا اینکه آن باطل بود و تو در طول این مدت بر آن بودی، پس چه چیزی به ما این یقین را می­دهد که تو الان بر باطل نباشی؟ رسول خدا صلّی الله علیه و اله پاسخ داد: هم آن حق بود و هم این، خداوند می­فرماید: «قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم»{بگو مشرق و مغرب از آن خداست هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند} ای بندگان! زمانی که صلاح شما را در روی کردن به مشرق دید شما را به آن امر نمود و زمانی که صلاحتان را در روی آوردن به مغرب دید شما را به آن امر فرمود، و اگر صلاح شما را در چیزی غیر از شرق و غرب بداند شما را به آن امر می­نماید، پس منکر تدبیر خدا درباره بندگانش و قصد و نیتش درباره صلاح­تان نباشید، سپس رسول خدا ادامه داد: کار کردن در روز شنبه را رها کردید و در سایر روز­های بعد از ان به کار پرداختید، سپس در روز شنبه دوباره آن را رها کردید و در روز­های بعد از آن دوباره به آن عمل کردید، آیا حق را به سوی باطل رها کردید، یا باطل را برای حق، یا باطل را برای باطل، یا حق را برای حق؟ هر طور که بخواهید سخن بر زبان برانید، پس این سخن محمد و پاسخ او به شماست، گفتند: ترک کردن کار در روز شنبه حق و کار در روز های بعد از آن نیز حق است، پس رسول خدا صلّی الله علیه و اله فرمود: همچنین قبله بیت المقدس در زمان خودش حق و سپس قبله کعبه در وقت خودش حق است.

پس گفتند: ای محمد آیا به گمان تو پروردگار تو زمانی که تو را به نماز به سوی بیت المقدس امر کرد و زمانی که تو را به سوی کعبه منتقل ساخت از روی بدا عمل نمود؟ پس رسول خدا صلّی الله علیه و اله پاسخ گفت: در مورد آن بدا برای او حاصل نشده است، که او به عواقب عالم و بر مصالح تواناست، هیچ اشتباهی را برخودش اصلاح و جبران نمی­کند و هیچ نظری را که مخالف نظر پیشین باشد ایجاد نمی­کند، او برتر و عالی­تر از آن است و همچنین بر او هیچ مانعی وارد نمی­شود که او را از خواسته­اش باز دارد، و بدا فقط برای کسی حاصل می­شود که متصف به چنین صفاتی باشد که ذکر شد، و او از همه این صفات متعالی است، سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود: ای یهودیان درباره خداوند به من خبر دهید آیا او نیست که بیمار می­کند و سپس تندرست می­سازد، تندرستی می­بخشد و سپس بیمار می­کند، آیا در این مورد بدا بر او حاصل شده است؟ آیا او زنده نمی­کند و نمی­میراند، آیا او شب را به دنبال روز و سپس روز را به دنبال شب نمی­آورد؟ آیا در هر یک از این­ها او از روی بدا عمل نموده است؟ گفتند: خیر، پس فرمود: پس همچنین است که خداوند نبی­اش محمد را به نماز خواندن به سوی کعبه به عبادت گمارد، پس از آنکه او را به نماز به سوی بیت المقدس به بندگی گمارده بود، و در مورد اول بدا به او دست نداده است.

سپس فرمود: آیا این گونه نیست که خداوند زمستان را به دنبال تابستان و تابستان را به دنبال زمستان می­آورد؟ آیا در هر یک از این موارد بدا بر او حاصل شده است؟ پاسخ گفتند: خیر، پس فرمود: پس همچنین در مورد قبله نیز بر اساس بدا عمل ننموده است، امام حسن عسگری علیه السلام در ادامه حدیث افزود: رسول خدا صلّی الله علیه و اله سپس فرمود: آیا این گونه نیست که شما را ملزم ساخته است که در زمستان با لباس­های ضخیم از سرما بر حذر باشید، و در تابستان در مقابل حرارت مراقب خود باشید، آیا در زمستان بدا به او دست داد که شما را به خلاف آنچه که در تابستان به آن امر فرموده بود، امر نماید؟ پاسخ گفتند: خیر، رسول خدا صلّی الله علیه و اله فرمود: پس این چنین است که خداوند در زمانی شما را به صلاحی که از آن آگاه است وا می­دارد، پس در زمانی دیگر به صلاحی دیگر که از آن آگاه است وا می­دارد، پس اگر در هر دو حال از او اطاعت کردید به ثوابش دست می­یابید، و خداوند نازل فرمود:«و لله المشرق و المغرب فأینما تولوا فثم وجه الله» {مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید آنجا روی ( به ) خداست} یعنی اگر از فرمانش جانبرداری کردید پس همان سمت و جهتی است که از آن خدا را قصد می­کنید و ثوابش را آرزو می­نمایید،سپس رسول خدا صلّی الله علیه و اله افزود: ای بندگان خدا! شما مانند بیمار هستید و خداوند رب العالمین بسان طبیب است، و صلاح بیمار در چیزی است که طبیب می­داند و به وسیله آن سامان می­بخشد، نه در چیزی که مریض می­پسندد و پیشنهاد می­دهد، پس امر خدا را به او واگذار کنید تا از رستگاران باشید.

پس به امام حسن عسگری علیه السلام گفتند: ای پسر رسول خدا! پس چرا به قبله نخستین امر نمود؟ پاسخ گفت:به این دلیل که خدا فرمود: «و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها»{و قبله ای که (چندی) بر آن بودی را مقرر نکردیم} یعنی بیت المقدس، «إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه»{جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می­کند از آن کسی که از عقیده خود بر می­گردد باز شناسیم} یعنی بدانیم این از کدام یک از پیروان آن حضرت برمی­آید بعد از این که دانستیم برخواهد آمد؛ زیرا علاقه و گرایش مردم مکه بر کعبه بود، پس خداوند خواست که با پیروی از قبله­ای که آن را ناپسند می­دانند پیرو محمد صلّی الله علیه و اله را از مخالف او باز شناسد. پس محمد را بر آن امر کرد، و چون علاقه و تمایل مردم مدینه به بیت المقدس بود آنان را با مخالفت با بیت المقدس و روی کردن به کعبه امر نمود تا روشن سازد چه کسی با محمد درباره آنچه که از آن بیزار است همراه می­شود، که او تأیید کننده و موافق محمد صلّی الله علیه و اله است،

سپس فرمود: «و إن کانت لکبیرة إلا علی الذین هدی الله» {هر چند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت[شان] کرده سخت گران بود} روی کردن به بیت المقدس در آن زمان سخت و بزرگ بود مگر برای کسی که خداوند او را هدایت می­کند، پس دریافت که خداوند بر خلاف آنچه که شخص می­خواهد به عبادت وا می دارد تا اطاعت کردن او از آنچه که بر خلاف میل و علاقه­اش است را بیازماید. - . الاحتجاج: 22 و 23 -

**[ترجمه]

وَ یَقُولُونَ لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ خَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَنْظُرُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ وَ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ کَانَ فِی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ قَدْ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ فَحَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ السُّفَهَاءُ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها وَ تَحَوَّلَتِ الْقِبْلَةُ إِلَی الْکَعْبَةِ بَعْدَ مَا صَلَّی النَّبِیُّ بِمَکَّةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ بَعْدَ مُهَاجَرَتِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ حَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْقِبْلَةَ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یَعْنِی وَ لَا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِلَّا فِی مَوْضِعِ وَ لَا وَ لَیْسَتْ هِیَ اسْتِثْنَاءً(1).

وَ مِنْهُ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (2) فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ هُوَ یُصَلِّی نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَعْجَبَ ذَلِکَ الْیَهُودَ فَلَمَّا صَرَفَهُ اللَّهُ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَجَدَتِ الْیَهُودُ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ صَرْفُ الْقِبْلَةِ صَلَاةَ الظُّهْرِ فَقَالُوا صَلَّی مُحَمَّدٌ الْغَدَاةَ وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ یَعْنُونَ الْقِبْلَةَ حِینَ اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَی قِبْلَتِنَا(3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: آیه: «سیقول السفهاء من الناس ما ولاهم عن قبلتهم التی کانوا علیها»{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند رویگردان کرد} بر آیه: «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم} متقدم است، و خداوند ابتدا آیه {ما (به هر سو ) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم} را نازل ساخت، و سپس {به زودی مردم کم خرد خواهند گفت} را نازل نمود، به این دلیل که یهودیان به رسول خدا توهین می­کردند و می­گفتند: تو پیرو ما هستی و به سوی قبله ما نماز می­گزاری، پس رسول خدا از این سخن بسیار اندوهگین شد و در دل شب بیرون رفت و به پهنای آسمان نظر کرد و منتظر امر خداوند در این مورد شد، چون صبح کرد و وقت نماز ظهر فرا رسید، در مسجد بنی سالم دو رکعت از نماز ظهر را به عنوان امام آنان اقامه کرده بود که جبرئیل بر او فرود آمد و بازوانش را گرفت و او را به سوی کعبه جا به جا کرد و خداوند آیه «قد نری» را بر او نازل فرمود، پس دو رکعت را به سوی بیت المقدس و دو رکعت را به سوی کعبه نماز خواند، پس یهودیان و سفیهان گفتند: خداوند آنان را از قبله­ ایشان که برآن بودند تغییر نداد.بعد از اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله سیزده سال در مکه و هفت ماه بعد از هجرتش به مدینه، به سوی بیت المقدس نماز خواند، قبله به سوی کعبه تغییر یافت، سپس خداوند قبله را به سوی بیت الحرام تغییر داد و سپس خداوند فرمود:«و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره لئلا یکون للناس علیکم حجة إلا الذین ظلموا منهم» {بگردان و هر کجا بودید رویهای خود را به سوی آن بگردانید تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد} یعنی و نه کسانی از آنان که ظلم کردند، و «إلا» در اینجا در جایگاه «لا» قرار گرفته است و به معنی استثنا نیست. - . تفسیر قمی: 53 - 54 -

و نیز تفسیر علی بن ابراهیم: در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام درباره سخن خداوند«وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» {و جماعتی از اهل کتاب گفتند در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ایمان بیاورید و در پایان [روز] انکار کنید شاید آنان [از اسلام] برگردند} - . آل عمران / 72 - آمده است: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مدینه آمد و به سوی قبله آنان نماز خواند، این امر یهودیان را خشنود ساخت، سپس زمانی که خداوند او را از بیت المقدس به سوی بیت الله الحرام تغییر داد یهودیان از آن به وجد آمدند، و در حالی که این تغییر قبله در نماز ظهر صورت گرفت، گفتند: محمد نماز صبح را به جای آورد و به سمت قبله ما رو کرد، پس به آنچه که در روز محمد نازل شد ایمان بیاورید، و در پایان روز آن را انکار کنید، که مقصودشان قبله بود زمانی که رسول خدا به سمت مسجد الحرام روی کرد، شایدآنان دوباره به قبله ما باز گردند. - . تفسی قمی: 95 -

**[ترجمه]

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا صُرِفَتِ الْقِبْلَةُ أَتَی رَجُلٌ قَوْماً فِی صَلَاتِهِمْ فَقَالَ إِنَّ الْقِبْلَةَ قَدْ تَحَوَّلَتْ فَتَحَوَّلُوا وَ هُمْ رُکُوعٌ (1).

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: علی علیه السلام فرمود: زمانی که قبله تغییر یافت مردی در هنگام نماز بر قومش وارد شد و گفت: قبله تغییر کرده است، پس آنان نیز در حالی که در رکوع بودند جابه­جا شدند. - . امالی طوسی 1: 347 -

**[ترجمه]

یعید فی الوقت خاصة و هو ظاهر ابن الجنید و الصدوق و هو أقوی لشمول إطلاق الأخبار الصحیحة لهذا القسم أیضا و هو أوفق بالآیة کما عرفت و بأصل البراءة و الأخبار التی استدل بها الفریق الأولی إما غیر صحیحة أو غیر صریحة و لعل الأحوط القضاء أیضا.

و هل الناسی کالظان فی الأحکام السابقة قیل نعم و قیل لا بل یعید مطلقا و کذا الجاهل و المسألة فیهما فی غایة الإشکال لتعارض إطلاق الروایات فیهما و الأحوط لهما الإعادة مطلقا سواء فعلا بعض الصلاة علی غیر القبلة أو کلها و فرق الشهید ره بین البعض و الکل لا نعلم له وجها.

**[ترجمه]این خبر بر این امر دلالت دارد که اگر فرد به این گمان نماز بخواند که به سوی قبله روی کرده است، سپس خطایش روشن شود، اگر در نماز به سوی ما بین شرق و غرب رو کرده باشد، اعاده نماز نه در وقت نماز و نه در خارج از وقت نماز، بر او واجب نیست، این همان نظر قاطع در سخن اغلب اصحاب است و فاضلان بر این مدعی هستند که در این مورد اجماع وجود دارد اما عبارات برخی از قدماء از قبیل مفید در المقنعه و شیخ در المبسوط، النهایه و الخلاف، و ابن زهره و ابن ادریس بر وجوب مطلق اعاده نماز در وقت آن، اگر به غیر قبله نماز خوانده باشد؛ دلالت می­کند و شاید بر اساس این قول مشهور که میان شرق و غرب قبله­ای وجود دارد، منظور آنها از نماز به سوی غیر قبله آن چیزی است که ما بین شرق و غرب نبوده است، بنا بر دلالت اخباری معتبر از صحیحه و غیر آن، و نیز با تکیه بر ظاهر آیه، و شهرت زیاد آن میان اصحاب، هیچ گونه شکی درباره این حکم وجود ندارد.

اما اگر روشن شود که نماز­گزار به شرق و غرب روی کرده است، نظر مشهور در این مورد اعاده نماز خصوصا در وقت خود آن است و فاضلان به همراه جمعی، اجماع بر این نظر را نقل کرده­اند، و اطلاق اخبار صحیح نیز بر این امر دلالت دارد .

و اگر روشن شود که او پشت به قبله بوده است، شیخان، سلار، ابوصلاح، ابن براح و ابن زهره به همراه جمعی بر این نظر هستند که نماز­گزار باید نماز را در وقت خودش و نیز در خارج از وقت آن اعاده نماید. سید مرتضی، ابن ادریس، محقق و علامه در المختلف و شهید و جمعی از متأخران بر این عقیده هستند که این مورد نظیر مورد سابق است و نماز باید خصوصا در وقت آن اعاده شود. این عقیده ظاهر سخن ابن جنید و صدوق نیز می­باشد که به دلیل شمولیت اطلاق اخبار صحیح بر این قسم، این نظر قوی­تر است و نیز این نظر، چنان که دریافتی با آیه و اصل برائت هماهنگ­تر است و اخباری که گروه اول بدان استدلال کرده­اند یا غیر صحیح است و یا غیر صریح و شاید احوط قضای آن نیز باشد

آیا شخص فراموش­کار نیز در احکام پیشین مانند شخص ظان است؟ گفته شده بله، و نیز گفته شده: خیر، بلکه مطلقا باید نماز را اعاده کند، و حکم در مورد شخص جاهل نیز چنین است، و مسأله در خصوص آن دو (ناسی و جاهل )، به دلیل تعارض اطلاق روایات در مورد آنها، در نهایت اشکال است، و احوط در مورد آن دو اعاده مطلق نماز است جه در صورتی که بخشی از نماز به غیر قبله بوده باشد چه اینکه کل آن، و شهید – ره – میان بخشی از نماز و همه آن تفاوت قائل شده که ما وجهی برای آن سراغ نداریم .

**[ترجمه]

و شمالا و لا یبعد شمولهما لما بین المشرق و المغرب أیضا عرفا.

**[ترجمه]شاید او بنا بر این تفسیر از «صلاة» با دین تعبیر کرده است - . یعنی در آیه «و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند» که مفهوم آن را دریافتی. - ، که نمار از لوازم دین است، چنان که در آیه دیگری از نماز، با واژه ایمان تعبیر کرده است، و این سخن بر عدم جواز التفات با صورت به چپ و راست دلالت می­کند، و بنا بر عرف، بعید نیست که چپ و راست، آنچه که ما بین شرق و غرب است را نیز شامل شود.

**[ترجمه]

**[ترجمه]قول مشهور بین اصحاب این است که کسی که قبله را تشخیص نمی­دهد، با استفاده از نشانه های مفید، برای کسب ظن و گمان تلاش کند، و فاضلان وجود اجماع بر این نظر را مدعی شده­اند، و از برخی اخبار و

برخی از اصحاب این گونه به نظر می­رسد که کسی که قبله را تشخیص ندهد باید به چهار جهت نماز گزارد که این نظر متروک است و اخبار صحیح، بر نظری خلاف آن دلالت دارند. در مورد کسی که اصلا به ظن و گمان نیز نمی­تواند قبله را تشخیص دهد، قول مشهور­تر این است که او باید به چهار جهت یعنی، اطراف دو خط متقاطع با زوایای قائمه نماز بخواند که یکی از آنها بدون شک میان شرق و غرب خواهد بود، و اگر امکان پذیر بود، به تبعیت از نص به سه جهت نیز می­تواند بخواند، و در صورتی که به خاطر تنگی وقت یا ترس یا غیر آن، امکان­پذیر نبود، آنچه برایش میسر بود را اقامه نماید، و در غیر این صورت به یکی از جهاتی می­خواهد روی کند.

و ابن ابی عقیل گوید: اگر به خاطر مه، باد یا تاریکی، قبله بر او پنهان شد و نتوانست قبله را تشخیص دهد به هر جهتی که بخواهد، چه رو به قبله باشد و چه نباشد، نماز به پا دارد، و زمانی که بعد از فوت وقت نماز دریابد که او به غیر قبله نماز گزارده است اعاده نماز بر او لازم نیست، و تخییری که او برگزیده است قوی­تر است، و گروهی از متاخیرین نیز آن را برگزیده­اند. از اختیار ابن بابویه نیز همین آشکار است، و در المختلف بعید بودن آن را نفی شده است، و در ذکری به آن متمایل شده است، و اخبار صحیح بر این دلالت دارند که آیه:«فأینما تولوا فثم وجه الله» {پس به هر سو روی کنید آنجا روی (به) خداست} چنان که دریافتی درباره قبله شخص سردرگم نازل شده است، اما درباره اعاده نماز یا عدم اعاده آن در حالت روشن شدن خطا، سخن گفته شد، و سید ابن طاووس به استفاده کردن از قرعه در نماز مذکور نظر داده است که این امر بعید است، و پیروی از نظر مشهور به احتیاط نزدیک­تر است .

**[ترجمه]

فِی السَّماءِ إِلَی قَوْلِهِ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ(1) یَعْنِی الْیَهُودَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَخْبَرَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعِلَّةَ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا لَمْ یُحَوِّلْ قِبْلَتَهُ مِنْ أَوَّلِ الْبِعْثَةِ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَی قَوْلِهِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ-(2)

فَسَمَّی سُبْحَانَهُ الصَّلَاةَ هَاهُنَا إِیمَاناً(3)

وَ قَالَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (4) قَالَ مَعْنَی شَطْرِهِ نَحْوُهُ إِنْ کَانَ مَرْئِیّاً وَ بِالدَّلَائِلِ وَ الْأَعْلَامِ إِنْ کَانَ مَحْجُوباً فَلَوْ عُلِمَتِ الْقِبْلَةُ لَوَجَبَ اسْتِقْبَالُهَا وَ التَّوَلِّی وَ التَّوَجُّهُ إِلَیْهَا وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الدَّلِیلُ عَلَیْهَا مَوْجُوداً حَتَّی تَسْتَوِیَ الْجِهَاتُ کُلُّهَا فَلَهُ حِینَئِذٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِاجْتِهَادِهِ حَیْثُ أَحَبَّ وَ اخْتَارَ حَتَّی یَکُونَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الدَّلَالاتِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْعَلَامَاتِ الْمَبْثُوثَةِ فَإِنْ مَالَ عَنْ هَذَا التَّوَجُّهِ مَعَ مَا ذَکَرْنَا حَتَّی یَجْعَلَ الشَّرْقَ غَرْباً وَ الْغَرْبَ شَرْقاً زَالَ مَعْنَی اجْتِهَادِهِ وَ فَسَدَ حَالُ اعْتِقَادِهِ-(5)

قَالَ وَ قَدْ جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَبَرٌ مَنْصُوصٌ مُجْمَعٌ عَلَیْهِ أَنَّ الْأَدِلَّةَ الْمَنْصُوبَةَ عَلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لَا تَذْهَبُ بِکُلِّیَّتِهَا حَادِثَةٌ مِنَ الْحَوَادِثِ مَنّاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَی عِبَادِهِ فِی إِقَامَةِ مَا افْتَرَضَ عَلَیْهِمْ (6).

**[ترجمه]در تفسیر نعمانی: به اسناد مذکور در کتاب قرآن، از امیر مؤمنان علیه السلام روایت است که فرمود: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شد، نمار به سوی قبله بیت المقدس خوانده می­شد، و در آغاز بعثتش و در تمام مدت اقامتش در مکه، و چند ماه پس از هجرتش به مدینه به سوی بیت المقدس نماز می­خواند، پس یهودیان به او اهانت کردند و گفتند: تو پیر و قبله ما هستی، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله این سخن آنان را ننگ شمرد پس خداوند در حالی که پیامبر به آسمان رو کرده و منتظر امر خدا بود آیه«قد نری تقلب وجهک فی السماء» {ما ( به هر سو ) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم} را تا «لئلا یکون للناس علیکم حجة»{تا برای مردم بر شما حجتی نباشد} - . بقره / 144 - نازل کرد، و منظور از مردم در اینجا یهودیان هستند.

سپس خداوند عزوجل درباره سببی که به خاطر آن قبله را از ابتدای بعثت تغییر نداد خبر داد و فرمود: {قبله ای را که (چندی) بر آن بودی مقرر نکردم} تا {دلسوز و مهربان است} - . بقره / 143 -

و در اینجا خداوند سبحان نماز را ایمان نامید. - . مراجعه شود به البحار 93: 8 و 9 از همین چاپ. -

علی علیه السلام درباره آیه {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن} - . بقره / 144 - فرمود: شطر به معنای سمت و جهت است اگر قابل رویت باشد، و اگر که پوشیده باشد نیز با دلایل و نشانه­ها قابل تشخیص باشد، پس اگر قبله را تشخیص دادی روی کردن به آن و توجه کردن به آن واجب است و اگر راهنمایی به سوی قبله وجود نداشت طوری که همه جهات در یک سطح و با هم برابر بودند پس نماز­گزار باید با اجتهاد خود به هر سمتی که دوست داشت و انتخاب کرد نماز گزارد تا اینکه از راهنماهای موجود و علامت­های پراکنده به یقین برسد، و اگر با آنچه که ذکر کردیم از این توجه و روی کردن روی برتافت، طوری که شرق را غرب و غرب را شرق قرار داد معنای اجتهادش از بین رفته و حال اعتقادش تباه شده است. - . البحار 93: 97 -

و نیز فرمود: از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله خبر منصوص و مورد اجماعی وارد شده است مبنی بر این که به عنوان عنایتی ازجانب خداوند بر بندگان، در بر پا داشتن آنچه که بر آنان مفروض داشته است هیچ حادثه ای نمی­تواند کلّیت نشانه­های گمارده شده برای بیت الله الحرام را از بین ببرد­. - . البحار 93: 97 -

**[ترجمه]

بطلان ثمرته لوجوب الإعادة علیه.

و معنی الروایة الأخیرة أن العلامات المنصوبة للقبلة من الکواکب و غیرها لا تذهب بالکلیة ما دام التکلیف باقیا و إنما تخفی أحیانا لبعض العوارض ثم تظهر و یحتمل أن یکون المراد أنه لا یمکن أن یخلو الإنسان من أمارة و قرینة تظهر علیه بعد الاجتهاد و الطلب و إن کانت ضعیفة لکنه بعید و مخالف للتجربة أیضا و حمله علی الغالب أبعد(1).

**[ترجمه]«اگر روی برتافت» در سخن امام شاید به این معنا باشد که بعد از اینکه فرد خطاهایش روشن شد بر این اجتهاد و اعتقاد، تکیه نمی شود زیرا عمل کردن به آن فقط مختص حالت اضطرار بود، و ذکر صورت مفروض به عنوان مثال است، و مقصود روشن شدن پشت به قبله بودن است و منظور از زوال معنای اجتهادش، باطل شدن نتیجه اجتهاد به خاطر وجوب اعاده نماز است.

و معنای روایت اخیر این است که علامت­های منصوب برای قبله از قبیل ستارگان و غیره تا زمانی که تکلیف باقی است به صورت کلی ازبین نمی­رود، بلکه گاهی به خاطر برخی پیش آمدها پنهان می­شود و سپس آشکار می­گردد، و ممکن است که مقصود این باشد که ممکن نیست که انسان از نشانه و شواهدی که بعد از اجتهاد و جست و جو بر او آشکار می­شود به دور باشد، هر چند که آن نشانه ضعیف باشد. اما این نظر بعید و همچنین مخالف تجربه است و حمل آن بر غالب - غالبا چنین است -، دور­تر است.

**[ترجمه]

أَنَّهُ قَالَ قِبْلَةً لِلنَّاسِ (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار و مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: برای خداوند عزوجل مقدسات سه­گانه­ای است که چیزی مثل آن وجود ندارد: کتابش، که حکمت و نور است، خانه­ای که آن را قیامی برای مردم قرار داد و از کسی توجه به غیر آن را نمی­پذیرد، و خاندان نبیتان صلّی الله علیه و آله.

الخصال: از ابن عباس است نظیر روایت فوق نقل شده است با این تفاوت که در آن آمده است: قبله­­ای برای مردم. - . الخصال 1: 17 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]ممکن است که این سخن را به خارج از وقت نماز یا بر حالتی که دقیقا به سمت شرق و غرب نماز نخوانده باشد بلکه مایل به شرق و غرب بوده باشد تفسیر کرد و اگر برابر با اخبار اعاده نماز باشد، ممکن است به مستحب بودن تفسیر شود به علاوه، این نظر با اطلاق موجود در برخی اخبار و ظاهر آیه نخست مورد تأیید قرار می­گیرد .

**[ترجمه]

قَالَ قُلْتُ وَ مَا کَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَةِ فَیَتَوَجَّهَهَا وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ قَالَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا قَالَ قُلْتُ فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِی کُلِّ تَکْبِیرَةٍ قَالَ أَمَّا فِی النَّافِلَةِ فَلَا إِنَّ مَا یُکَبِّرُ فِی النَّافِلَةِ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ أَکْثَرُ ثُمَّ قَالَ کُلُّ ذَلِکَ قِبْلَةٌ لِلْمُتَنَفِّلِ إِنَّهُ قَالَ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ (1).

**[ترجمه]عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند این آیه را {پس به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست آری خداوند گشایشگر داناست} در مورد نماز مستحبی نازل نمود، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله زمانی که به سوی خیبر خارج شد به ایماء و اشاره بر پشت شتر به هر سمتی که شتر به آن روی کرد، نماز گزارد و هنگامی که از مکه بازگشت چنین کرد در حالی که کعبه را پشت سرش قرار داد.

و نیز افزوده است: زراره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز در سفر با کشتی و سفر با محمل هر دو با هم برابر است؟ فرمود: در نافله همه آن­ها برابر هستند، به هر سمتی که چار­پا و کشتی ات روی کند، به ایماء نماز بخوان، و در نماز فریضه از محمل به زمین فرود آی، مگر اینکه ترس وجود داشته باشد، که اگر ترسیدی با ایماء نماز می خوانی و بر روی کشتی ایستاده نماز بخوان و قبله را با تلاش خود در نظر بگیر، که نوح علیه السلام نماز فرضیه را در کشتی ایستاده و رو به قبله خواند، در حالی که قبله با آن­ها موافق بود. زراره در ادامه حدیث گوید: به امام گفتم: وی قبله را تشخیص نمی­داد و به آن روی کرد در حالی که قبله موافق آنان بود؟ فرمود: جبرئیل او را به سوی قبله قائم ساخته بود. زراره گوید: از او سؤال کردم: پس در هر تکبیری به قبله روی کنم؟ امام پاسخ گفت: در نافله خیر، در نافله تکبیر بیش­تر به غیر قبله است، سپس ادامه داد: همه جهت­ها برای کسی که نافله می­خواند قبله است، سپس افزود: {پس به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست آری خداوند گشایشگر داناست} - . تفسیر عیاشی 1: 56 و 57 -

**[ترجمه]

ثُمَّ أَخْبَرَ لِأَیِّ عِلَّةٍ لَمْ یُحَوِّلْ قِبْلَتَهُ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّةِ فَقَالَ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها الْآیَةَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَصَلَاتُنَا الَّتِی صَلَّیْنَاهَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْجَوَارِحِ مِنَ الطَّهُورِ وَ الصَّلَاةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا صَرَفَ نَبِیَّهُ إِلَی الْکَعْبَةِ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ

الْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِیِّ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ صَلَاتَنَا الَّتِی کُنَّا نُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُهَا وَ حَالُنَا فِیهَا وَ حَالُ مَنْ مَضَی مِنْ أَمْوَاتِنَا وَ هُمْ یُصَلُّونَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ فَسَمَّی اللَّهُ الصَّلَاةَ إِیمَاناً.

**[ترجمه]تفسیر سعد بن عبدالله: امام صادق علیه السلام از امیر المؤمنان علیه السلام نقل فرمود: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شد، قبله به سنت بی اسرائیل به سوی بیت المقدس بود و این سخن بر این اساس است که خداوند در قرآن خبر داده است که با این سخن «وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» {و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و خانه هایتان را رو به روی هم قرار دهید} - . یونس / 87 - به موسی بن عمران امر فرمود که خانه­اش را قبله قرار دهد و نیز بنا بر این امر که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در طول مدت اقامتش در مکه و چند ماه بعد از هجرت، به سوی بیت المقدس نماز می­خواند تا اینکه یهودیان او را نکوهش کردند و گفتند: تو تابع ما هستی و به سوی قبله ما و خانه نبی ما نماز می­خوانی، پس پیامبر از این سخن اندوهگین شد و دوست داشت که خداوند قبله­اش را به سوی کعبه تغییر دهد، پس به انتظار امر خداوند به پهنه آسمان چشم می­دوخت که خداوند آیه {ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم} را تا پایان {تا برای مردم بر شما حجتی نباشد} بر او نازل ساخت، و منظور از مردم در این آیه یهودیان است سپس خبر می دهد که به چه دلیلی قبله را در آغاز نبوت تغییر نداده است پس فرمود: {و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی مقرر نکردیم} پس گفتند: ای رسول خدا پس نمازهایی که به سوی بیت المقدس به پا داشتیم چه می­شود؟ پس خداوند این آیه را نازل فرمود {و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است} و علی علیه السلام در جایی دیگر درباره فرض ساختن طهارت و نماز بر اعضاء و جوارح فرمود: و آن به این سبب است که زمانی که خداوند نبی­اش را از کعبه به سوی بیت المقدس منتقل ساخت مسمانان به نبی صلّی الله علیه و آله گفتند: ای رسول خدا آیا نمازهایی که به سوی بیت المقدس خواندیم را دیدی، تکلیف آن­ها و تکلیف ما نسبت به آن­ها چه می­شود؟ و تکلیف امواتمان که به سوی بیت المقدس نماز خواندند چه می­شود؟ پس خداوند این گونه نازل کرد: {و خداوند بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند} پس خداوند نماز را ایمان نامید.

نظر نویسنده: بسیاری از اخبار ابن باب در باب استقرار، باب نماز به مرداب افتاده و غریق، و باب­های نماز خوفف و تعقیب خواهد آمد.

***

**[ترجمه]

إزاحة العلة فی معرفة القبلة لمؤلفه أبی الفضل شاذان بن جبرئیل القمی

ص: 73

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قال قدس سره سألنی الأمیر فرامرز بن علی الجرجانی إملاء مختصر یشتمل علی ذکر معرفة القبلة من جمیع أقالیم الأرض مما ورد عن أئمة الهدی علیهم السلام فامتثلت مرسومه أدام الله نعمته فأول ما ابتدأت بذکره وجوب التوجه إلی القبلة ثم ذکرت بعد ذلک أقسام القبلة و أحکامها و ذکرت کیفیة ما یستدل به أهل کل إقلیم إلی منتهی حدوده علی معرفة قبلتهم إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]این باب را با ذکر رساله­ای که شیخ جلیل ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی درباره قبله [در سال 558] نوشته است به پایان می­رسانیم، اصحاب از این رساله بسیار ذکر می­کنند و بر آن تکیه می­کنند و این رساله چنان که در پایان کتاب خواهی دانست، در اجازات بیشتر اصحاب وارد شده است.

شهید که خداوند ضریح او را نورانی کند در ذکری گوید: شیخ ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی که از فقهای عالی قدر ماست در کتاب «إزاحة العلة فی معرفه القبلة» فصلی از آن را آورده است، و بر برخی از اصحاب مشتبه شده است و گمان کرده­اند­ که آن فصل تألیف فضل بن شاذان است، در حالی که آن طور که خود شهید و دیگران بدان تصریح کرده­اند چنین نیست .

تبیین زوایای تاریک موضوع شناخت قبله

تألیف

ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی

بسم الله الرحمن الرحیم

ابوالفضل شاذان قدس سره گوید: امیر فرامرز بن علی جرجانی املای مختصری از من تقاضا کرد که شامل ذکر شناخت قبله از همه مناطق زمین، براساس آنچه که از ائمه هدی علیهم السلام وارد شده است باشد، پس فرمانش را اطاعت کردم - خداوند نعمتش را دوام بخشد- پس با ذکر وجوب روی کردن به قبله شروع کردم و پس از آن اقسام قبله و احکام مربوط به آن، و چگونگی آنچه که همه اهالی هر ناحیه برای شناخت قبله خود، به آن استدلال می­کنند را بیان نمودم. ان شاء الله تعالی.

**[ترجمه]

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(1) قَالَ أَمَرَهُ أَنْ یُقِیمَ وَجْهَهُ لِلْقِبْلَةِ خَالِصاً مُخْلِصاً لَیْسَ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ (2).

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ أَیْضاً قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(3) قَالَ هَذِهِ الْقِبْلَةُ(4) أَیْضاً.

فوجه وجوب معرفة القبلة التوجه إلیها فی الصلاة کلها فرائضها و سننها مع الإمکان و عند الذبح و النحر و عند إحضار الأموات و غسلهم و الصلاة علیهم و دفنهم و الوقوف بالموقفین و رمی الجمار و حلق الرأس لا وجه لوجوب معرفة القبلة سوی ذلک.

**[ترجمه]وجوب روی کردن به قبله

خداوند متعال به نبی­اش فرمود: «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} - . بقره / 144 - ، که در این آیه شطر یعنی سمت و جهت، وسپس فرمود: «و من حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام و إنه للحق من ربک و ما الله بغافل عما تعملون»{و از هر کجا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان و البته این [فرمان] حق است و از جانب پروردگار تو است و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست} - . بقره / 149 - پس خداوند متعال بنا به ظاهر این الفاظ روی کردن به مسجد الحرام را بر کسی که از آن دور است واجب ساخته است. - . شیخ در التهذیب 2: 42، باب قبله، از چاپ نجف چنین ذکر کرده است. -

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد که: از او درباره این سخن خداوند:«فأقم وجهک للدین حنیفا» { پس روی خود را با گرایش تمام به حق به سوی این دین کن} - . روم / 30 - سوال کردم، پاسخ داد: خداوند به نبی اکرم صلّی الله علیه و آله امر کرد که رویش را خالصانه و مخلصانه، و بری از عبادت بت­ها به سوی قبله بگرداند. - . التهذیب 2: 43 از چاپ نجف، 2: 145 از چاپ سنگی. -

و نیز از ابو بصیر روایت است که: از او درباره این سخن خداوند:«و أقیموا وجوهکم عند کل مسجد» {در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید} - . اعراف / 29 - سوال کردم، او پاسخ داد: این نیز قبله - . التهذیب 1: 145 از چاپ حسنگی، 2: 43 از چاپ نجف. - است.

پس وجه وجوب شناخت قبله، روی کردن به آن در همه نمازها، چه واجب چه مستحب، در صورت امکان است، و هنگام ذبح و کشتار، و هنگام حاضر ساختن اموات و غسل آن­ها و نماز خواندن بر آن­ها و دفن آن­ها، وقوف در منی و مشعر، رمی جمرات، و تراشیدن سر ( در حج ) است، و غیر از این وجه، هیچ وجه دیگری برای وجوب شناخت قبله وجود ندارد .

**[ترجمه]

**[ترجمه]اقسام قبله و احکام مربوط به آن

افراد مکلف درباره توجه به قبله سه گروه هستند: گروهی که توجه به خود کعبه بر آنها لازم است و نیازی به جست­و­جوی نشانه ندارند، که او کسی است که با حضور در مسجد الحرام شاهد کعبه است یا اینکه در حکم شاهد است به این صورت که نابینا است یا اینکه میان او و کعبه حایل و مانعی باشد یا اینکه خارج از مسجدالحرام باشد اما طوری که جهت کعبه بر او پنهان نباشد.

قسم دوم کسی است که توجه به خود مسجد الحرام بر او لازم است، و او هر شخصی است که شاهد مسجد الحرام باشد یا در حکم شاهد باشد، یا توسط کسی که در حرم بوده است جهتش را احتمال دهد، و این گروه نیز به جست­و­جوی نشانه­هایی که فرد خارج از حرم به آن نیاز دارد، نیازمند نیست.

گروه سوم کسی است که توجه به حرم بر او لازم است، و او فردی است که خارج از حرم و دور از آن باشد، و اوست که به جست و جوی آن نشانه­ها از دیگر مناطق زمین نیاز دارد .

**[ترجمه]

و یجوز لمن کان فوق الکعبة أیضا أن یصلی مستلقیا متوجها إلی البیت المعمور الذی یسمی الضراح فی السماء الرابعة أو الثالثة علی خلاف فیه و تکون صلاته إیماء.

و متی انهدم البیت و العیاذ بالله جازت الصلاة إلی عرصته و إن وقف وسط عرصته و صلی کان أیضا جائزا ما لم یقف علی طرف قواعده بحیث لم یبق بین یدیه جزء من أساسه.

**[ترجمه]

کسی که در داخل کعبه یا بالای آن یا حیاط بدون دیوار

آن باشد

اگر شخص در داخل کعبه باشد، به هر جهتی که بخواهد غیر از در آن نماز بخواند، که اگر درِ آن گشوده باشد روی کردن به آن جایز نیست، و اگر شخص بالای آن نیز باشد حکمش چنین است، چه اینکه بام آن، پوششی از خود بنا باشد، یا آن که به آن وصل شده باشد یا اینکه پوششی بر روی آن نباشد، پس در هر جایگاهی که بایستد جایز است، مگر اینکه طوری کنار دیوار قرار بگیرد که قسمتی از ساختمان بیت در مقابلش قرار نگیرد که در این حالت نمازش جایز نیست، زیرا او به قبله پشت کرده است. کسی که بر بالای کعبه است نیز جایز است که در حالت دراز کشیده و رو به بیت معموری که ضراح نامیده می­شود و بر اساس اختلاف نظرات موجود در آسمان چهارم یا سوم قرار دارد نماز بخواند و نمازش به ایماء خواهد بود.

و زمانی که العیاذ بالله کعبه خراب شود نماز در عرصه آن جایز است و اگر در وسط زمین کعبه بایستد و نماز اقامه کند نیز نمازش جایز است البته تازمانی که که کنار ستون­های آن قرار نگیرد که جزئی از بنای آن روبرویش واقع نگردد.

**[ترجمه]

وَ وُضِعَ فِی مَوْضِعِهِ جُعِلَ أَنْصَابُ الْحَرَمِ مِنْ حَیْثُ یَلْحَقُهُ نُورُ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَهِیَ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ أَرْبَعَةُ أَمْیَالٍ وَ عَنْ یَسَارِهَا ثَمَانِیَةُ أَمْیَالٍ کُلُّهَا اثْنَا عَشَرَ مِیلًا فَإِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْیَمِینِ خَرَجَ عَنْ جِهَةِ الْقِبْلَةِ لِقِلَّةِ أَنْصَابِ الْحَرَمِ وَ إِذَا انْحَرَفَ ذَاتَ الْیَسَارِ لَمْ یَکُنْ خَارِجاً عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ(1).

و الأنصاب هی الأعلام المبنیة علی حدود الحرم و الفرق بین الحل و الحرم.

**[ترجمه]

توجه به قبله از جهات چهارگانه کعبه

بدان که مردم از چهار جهت زمین به قبله رو می­کنند: مردم عراق و خراسان تا گیلان و کوه­های دیلم و آنچه که در محدوده آن باشد مثل کوفه و بغداد وحلوان تا ری و طبرستان تا کوه شاپور و ماوراء النهر و تا خوارزم و شاش - . شاش: شهری در ماوراء النهر، به نقل از ابوالفضل بن شاذان رحمت الله علیه. - تا پایان محدوده آن و همه ساکنان شرق که به قبله خودشان یعنی جایی که روبروی مقام و باب واقع می گردد نماز می­خوانند.

و برای یافتن جهت قبله به ستارگان استدلال می­کنند، به این صورت که دب اصغر و دب اکبر را در پشت گوش راست، و جدی اگر طلوع کند پشت شانه راست، و فجر را موازی شانه چپ و شفق را موازی شانه راست، هنعة را اگر طلوع کند میان دو شانه - . هنعه: شانه چپ جوزاء و آن پنج ستاره به صف کشیده است که ماه در آن منزل می کند. - ، و باد غربی را در سمت مقابل، و صبا را پشت سر، و باد شمال را بر سمت راست، و باد جنوب را بر سمت چپ - . جوهری گفته است: صبا با فتحه نوعی باد است که جهت معمول آن این است که زمانی که شب و روز برابر شد از محل طلوع خورشید بوزد، و مقابل آن دبور(بادغربی) است، و جنوب بادی است که در مقابل باد شمال قرار می گیرد، و فیروزآبادی گفته است: شمال با فتحه و کسره بادی است که از جانب حجرالاسود، یا زمانی که رو به قبله هستی از جانبی که مقابل سمت راست تو است می وزد، و صحیح این است که شمال بادی است که محل وزش آن بین محل طلوع آفتاب و بنات نعش، یا از محل طلوع آفتاب تا مسقط نسر طائر است، و اسم و صفت می باشد، و تقریبا در شب نمی وزد، وی ادامه داده است: جنوب بادی است که مخالف شمال است و محل وزش آن از محل طلوع آفتاب تا مطلع ثریا است، و نیز گفته است صبا بادی است که محل وزش آن از مطلع ثریا تا بنات نعش است، و افزوده است: دبور بادی است که در مقابل صبا قرار دارد، و آورده اند: دبور بادی است که محل وزش آن از مکان غروب آفتاب تا مطلع ثریاست. -

قرار می­دهند، ویا با قرار دادن عین الشمس در هنگام زوال بر ابروی راست به سمت قبله رهنمون می­گردند .

برای اهل عراق و هر کسی از اهل شرق که به قبله آنان نماز می­خواند اندکی تیاسر لازم است و از امام صادق علیه السلام درباره تیاسر سوال شد پس فرمود: زمانی که حجر الاسود از بهشت فرو فرستاده شد و در جایگاهش قرار گرفت انصاب حرم در جایی که نور حجر الاسود به آن می­رسد قرار داده شد که از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن چهار میل و در مجموع دوازده میل است، پس اگر انسان از سمت راست منحرف شود به خاطر کم بودن انصاب حرم، از جهت

قبله خارج می­شود، و اگر به سمت چپ منحرف شود از حد قبله خارج نمی­گردد. - . التهذیب 1: 146، 2: 44 و 45 چاپ نجف. -

و انصاب همان نشانه­های نهاده شده بر حدود حرم، و مرز میان حرم و غیر حرم است.

**[ترجمه]

العینین و الجدی إذا طلع بین الکتفین و الشرق علی یده الیسری و الشمال علی صفحة الخد الأیمن و الدبور علی العین الیمنی و الجنوب علی العین الیسری.

**[ترجمه]

در توجه به قبله از مالطه و شمشاط - . مالطه شهری در اندلس است، و شمشاط با کسره، سپس سکون، و شین مکسور و طاء شهری در روم بر کناره فرات و تحت حاکمیت خرت برت است.

در مراصد این گونه است، و در برخی نسخه ها سُمَیْساط آمده است که شهری بر لبه فرات در کناره (راه) در سمت غرب فرات است، و در مراصد گفته است و آن شهری غیر از شمشاط است. -

و جزیره تا موصل و ماوراء آن از آذربایجان و ابواب تا جایی که مقابل مابین رکن شام یا سمت مقام است، برای یافتن آن از ستارگان نشانه می­جویند، به این صورت که دب اصغر و اکبر را در پس گوش راست، و عیوق - . عیوق: ستاره سرخ رنگ روشن در سمت راست کهکشان که پیرو ثریا است و بر آن پیشی نمی گیرد، و اصل ان فیعول است که به دلیل التقاء یاء ساکن به یاء مشدد تبدیل شده اند، جوهری چنین گفته است. -

را اگر که طلوع کند در پس گوش چپ، سهیل را اگر در آستانه پنهان شدن باشد میان دو چشم، و جدی را اگر طلوع کند میان دو کتف، شرق را بر دست چپ و باد شمال را بر صفحه گونه راست، و باد غربی را بر چشم راست و باد جنوب را بر چشم چپ قرار می­دهند.

**[ترجمه]

بتصییر الصلیب (1)

إذا طلع بین العینین و بنات نعش إذا غابت بین الکتفین و الجدی إذا طلع علی الأذن الیسری و المشرق علی العین الیسری و الصبا علی المنکب الأیسر و الشمال بین العینین و الدبور علی الید الیمنی و الجنوب علی العین الیسری.

**[ترجمه]

در ذکر توجه به قبله از بلاد مصر، اسکندریه و قیروان تا تاهرت، بربر و سوس - . سوس منطقه ای است در اهواز، و شهری در مغرب است که سوس اقصی نام دارد، و شهر دیگری در روم است که فیروزآبادی از بن شاذان رحمت الله علیه نقل کرده

است، و من می گویم تاهرت دو شهر مقابل یکدیگر در دورترین نقطه مغرب است که یکی از آن ها تاهرت قدیم و دیگری تاهرت جدید است، و در اصل و در چاپ کمپانی «باهیوت» است. - اقصی از سرزمین مغرب، و تا روم، و دریای سیاه تا جایی که مقابل ما­بین رکن غربی و میزاب واقع می­ شود، در همه این بلاد برای یافتن قبله چنین عمل می­کنند که صلیب - . چهار ستاره است که در پس نسر به صورت صلیب واقع شده است. -

را آنگاه که طلوع کند میان دو چشم، دب اصغر و دب اکبر را به هنگام غایب شدن میان دو کتف،ستاره جدی را به هنگام طلوع بر روی گوش چپ، شرق را بر روی چشم چپ، صبا را بر روی شانه چپ، باد شمال را ما بین دو چشم، باد غربی را بر روی دست راست، و باد جنوب را بر روی چشم چپ قرار می­دهند.

**[ترجمه]

و سهیل إذا غاب بین الکتفین و المشرق علی الأذن الیمنی و الصبا علی صفحة الخد الأیمن و الشمال علی العین الیسری و الدبور علی المنکب الأیسر و الجنوب علی مرجع الکتف الیمنی.

**[ترجمه]

در ذکر توجه به قبله از چین، یمن، تهایم - . جمع تهامه است و تهامه هر زمینی است که به سمت دریا فرو می نشیند. - ، و صعده تا صنعاء، عدن، حرمس - . گویا نام شهری است، و در قاموس شهر حرماس املس آمده است، و در لسان الحرمس الاملس ذکر شده که شاید این اشتباه باشد، حرض شهری است در ابتدای یمن از سمت مکه، یا جرمی: دار ملک حبشه که ذیل این باب ذکر خواهد شد. - ،

حضرموت، و هم چنین تا بحر اسود تا جایی که مقابل مستجار و رکن یمانی قرار می گیرد، که در همه این بلاد از طریق ستارگان به قبله رهنمون می­گردند، به این صورت که ستاره جدی را در زمان طلوع میان دو چشم، و سهیل را در زمان غیبتش میان دو کتف، و مشرق را بر روی گوش چپ، و باد صبا را بر روی صفحه گونه راست، و باد شمال را بر روی چشم چپ، و باد غربی را بر روی شانه چپ و باد جنوب را بر روی مرجع کتف راست قرار می­دهند.

**[ترجمه]

و قد تعلم القبلة بالمشاهدة أو بخبر عن مشاهدة یوجب العلم أو بأن نصبها النبی صلی الله علیه و آله بمسجده کقبلة المدینة و قباء و فی بعض أسفاره و غزواته بنی مساجد معروفة إلی الآن مثل مسجد الفضیخ و مسجد الأعمی و مسجد الإجابة و مسجد البغلة و مسجد الفتح و سلع و غیرها من المواضع التی صلی فیها النبی صلی الله علیه و آله و کالقبور المرفوعة بحضوره مثل قبر إبراهیم بن رسول الله صلی الله علیه و آله و فاطمة بنت أسد و قبر حمزة سید الشهداء بأحد و غیره أو بأن نصبها أحد الأئمة علیهم السلام مثل قبلة الکوفة و البصرة و غیرهما أو یحکم بأنهم صلوا إلیها علیهم السلام فإن بجمیع ذلک تعلم القبلة.

**[ترجمه]

کسی که نشانه­های یاد شده در شناخت قبله را از دست

داده باشد.

کسی که به این نشانه­ها دسترسی ندارد و امر بر او مشتبه شده است، یا در خانه حبس شده طوری که راهنمایی به سوی قبله ندارد، در حالت اختیار باید یک نماز را به چهار جهت و به سوی هر جهت یک بار به جای آورد، و در حالت اضطرار به هر جهتی که بخواهد به پا دارد، و به کار بستن اجتهاد و جست­و­جو در طلب قبله بر حالتی جایز نیست، همچنین است حکم، اگر انسان در خشکی یا دریا باشد و آسمان مه آلود ( ابر آلود ) باشد، پس او یک نماز را چهار بار به چهار جهت بخواند.

ممکن است که قبله با مشاهده یا خبری از مشاهده که منجر به آگاهی شود، شناخته گردد، یا به این طریق شناخته شود که نبی اکرم صلّی الله علیه و آله قبله را در مسجدش نصب کرده باشد مانند قبله مدینه و قبا، و نیز در برخی از سفرها و غزواتش مساجدی را که تا به امروز معروف است بنا نهاده است مانند مسجد فضیح، مسجد اعمی، مسجد اجابت، مسجد بغله، مسجد فتح و سلع و جایگاه­های دیگری که پیامبر در آن نماز خواند و قبورهایی که در حضور خود وی بنا شده است مانند قبر ابراهیم پسر رسول الله، و فاطمه بنت اسد و قبر حمزه سید الشهدا در احد و دیگران، یا اینکه یکی از ائمه علیهم السلام آن را بنا نهاده باشد مانند قبله کوفه و بصره و غیره، یا اینکه بر این حکم شود که ( ائمه ) به سوی آن قبله نماز گزارده است، پس با همه این امور قبله شناخته می­شود.

**[ترجمه]

التی ذکرناها أو عمل علی غلبة الظن فإن فقد هذه الأمارات صلی إلی أربع جهات علی ما ذکرناه فإن لم یتسع الوقت أو لا یتمکن من ذلک یصلی إلی أی جهة شاء.

**[ترجمه]

چگونگی نماز کسی که در مکه خارج از مسجد الحرام است.

کسی که در مکه بیرون از مسجد الحرام یا در یکی از خانه های آن است بر او واجب است که از روی علم و آگاهی به سمت کعبه رو گرداند، چه اینکه غریب باشد یا ساکن، و بر او جایز نیست که در یکی از خانه های مکه اجتهاد کند زیرا راه شناخت بر او دشوار نیست .

کسی که در حرم، اما در یکی از کوه های مکه باشد و برایش مقدور باشد که از روی علم قبله را تشخیص دهد، بر او جایز نیست که بر اساس اجتهاد عمل کند، بلکه بر او واجب است که از روی علم قبله را بیابد، و کسی که از حرم دور است، گفتیم که در صورت امکان جهت حرم را قصد کند، و اگر برایش میسر باشدکه به طریقی از جهت حرم آگاه گردد، عمل بدان واجب است، اما اگر این امکان برایش وجود نداشته باشد باید به نشانه هایی که ذکر کردیم مراجعه کند و یا به ظن و گمان غالب عمل نماید، و اگر به این نشانه ها دسترسی نداشت بر اساس آنچه که ذکر نمودیم به چهار جهت نماز گزارد، و اگر وقت به او اجازه نداد یا نتوانست اقامه کند، باید به هر جهتی که بخواهد نماز بخواند.

**[ترجمه]

و من کان أعمی أو کان بصیرا إلا أنه لا یعرف استدلالات القبلة أو کان یحسن إلا أنه قد فقدها جاز أن یرجع فی معرفة القبلة إلی قول من یخبره بذلک إذا کان عدلا فإن لم یجد عدلا یخبره بذلک کان حکمه حکم من فقد الأمارات فی وجوب الصلاة علیه إلی أربع جهات مع الاختیار أو إلی جهة واحدة مع الاضطرار.

و یجوز للأعمی أن یقبل من غیره و یرجع إلی قوله فی کون القبلة فی بعض الجهات سواء کان طفلا أو بالغا فإن لم یرجع إلی قوله و صلی برأی نفسه و أصاب القبلة کانت صلاته ماضیة و إن أخطأ القبلة أعاد الصلاة لأن فرضه أن یصلی إلی أربع جهات فإن کان فی حال الضرورة کانت صلاته ماضیة.

و لا یجوز له أن یقبل من الکفار و لا ممن لیس علی ظاهر الإسلام و قول الفاسق لأنه غیر عدل و إذا دخل الأعمی فی صلاته بقول واحد ثم قال آخر القبلة فی جهة غیرها عمل علی قول أعدلهما عنده فإن تساویا فی العدالة مضی فی صلاته لأنه دخل فیها بیقین و لا یرجع عنها إلا بیقین مثله.

و إذا دخل الأعمی فی الصلاة بقول بصیر ثم أبصر و شاهد أمارات القبلة و کانت صحیحة بنی علی صلاته و إن احتاج إلی تأمل کثیر و تطلب أمارات و مراعاتها استأنف الصلاة لأن ذلک عمل کثیر فی الصلاة و هو یبطل الصلاة و فی أصحابنا من قال إنه یمضی فی صلاته و الأول أحوط.

فإن دخل بصیر فی الصلاة ثم عمی فعلیه أن یتمم صلاته لأنه توجه إلی القبلة بیقین ما لم ینحرف عن القبلة فإن التوی علیه التواء لا یمکنه الرجوع إلیها بیقین بطلت صلاته و یحتاج إلی استئنافها بقول من یسدده فإن کان له طریق رجع إلیها و تمم صلاته فإن وقف قلیلا ثم جاء من یسدده جازت صلاته و تممها و إن تساوت عنده الجهات فقد قلنا إنه یصلی إلی أربع جهات مع الإمکان و یکون مجزیا فی حال الضرورة.

فإن دخل فیها ثم غلب علی ظنه أن جهة القبلة فی غیر تلک الجهة مال إلیها و بنی علی صلاته ما لم یستدبر القبلة فإن کان مستدبرها أعاد الصلاة.

ص: 84

**[ترجمه]

کسی که به نشانه ها دسترسی ندارد و می خواهد نماز جماعت اقامه کند.

زمانی که به دلیل گم کردن نشانه ها برای جمعی از مردم نمازخواندن به چهار جهت لازم شد، جایز است که به جهات چهارگانه به جماعت نماز بخوانند.

شخص بینا اگر به یکی از جهت ها نماز بخواند سپس بر او روشن شود که به غیر قبله نماز خوانده است و وقت، باقی باشد باید آن نماز را اعاده کند، و اگر فرد بینای دیگری به نماز او نماز می خواند و او کسی باشد که به خوبی استدلال نمی­کند یا اینکه به همراه او نماز نخوانده بلکه بر اساس گفته او نماز اقامه کرده است، چنانچه وقت پایان یافته باشد بر هیچ یک از آن دو اعاده نماز لازم نیست، مگر اینکه پشت به قبله بوده باشند، پس در این صورت بر اساس نظر صحیح، او و هر فرد دیگری که بر اساس سخنش نماز خوانده است، باید آن را اعاده نماید، و جمعی از اصحاب گفته اند وی نباید نماز را اعاده کند، نظر نخست صحیح­تر است.

اگر فرد در حال نماز باشد، و گمان کند که قبله در سمت راست یا چپ او قرار دارد به قبله رو کند و نمازش را به پایان برساند، و اگر پشت به قبله بوده باشد آن را از ابتدا اعاده کند، و در این مورد هیچ اختلافی وجود ندارد، و اگر شخص نابینا با او ماز می خواند با انحراف او منحرف شود.

اگر جمعی باشند و نشانه­های قبله را گم کرده باشند و بخواهند به جماعت نماز بخوانند، بر آن ها جایز است که اگر در تشخیص قبله همه بر یک نظر بودند به فردی از میان خود اقتدا کنند، و اگر در تشخیص جهت قبله ظن و گمان یکی از آنان قوی­تر و ظن سایرین در یک سطح بود، جایز است که به او اقتدا نمایند، زیرا نماز به چهار جهت در صورت امکان، و به یک جهت در حالت اضطرار بر آنان واجب است.

و این گروه اگرگمانشان درباره قبله بایکدیگر اختلاف داشت واجتهاد هریک از آنان به این ختم شد که قبله درجهتی خلاف جهت شخص دیگر قرار دارد، اقتدا نمودن به دیگری دارای وجه نیست پس نمازشان فرادا می شود، اما اگر به جماعت برگزار کردند سپس امام در نمازش ببیند که او قبله را اشتباه کرده است به شیوه ای که بیان کردیم به قبله بازگردد، و اگراین نظر امام بر گمان اقتداکنندگان غالب شد، در این امر از اوتبعیت کنند،واگربر ظنشان غلبه نیافت برآنچه که هستند بمانند ونمازشان را به انفراد به پایان برسانند، و حکم درباره برخی از اقتدا کنندگان نیز چنین است .

کسی که نابینا باشد یا اینکه بیناست ولی استدلالات قبله را نمی داند، یا اینکه به خوبی استدلال می کند اما آنها را گم کرده است، جایزاست که در شناخت قبله به سخن فرد عادلی که او را آگاه کند مراجعه نماید، اما اگر شخص عادلی که او را آگاه سازد پیدا نکند، حکم او حکم کسی است که نشانه ها را از دست داده است پس بر او واجب است که در حالت اختیار به چهار جهت، ودر اضطرار به یک جهت نماز گزارد.

و برای نابینا جایز است که سخن فرد دیگری را چه کودک باشد و چه بالغ، بپذیرد، وبه سخن وی در مورد قبله بودن یکی از جهات مراجعه کند، اما در صورتی که به سخن او مراجعه نکرد و بر اساس نظر خودش نماز خواند، اگر قبله را درست تشخیص داده باشد نمازش صحیح است، واگردر قبله اشتباه کرده باشد باید نمازش را اعاده کند، زیرا بر او فرض است که نماز را به چهار جهت بخواند واگر در حالت اضطرار باشد نمازش صحیح بوده است.

بر او جایز نیست که سخن کفار، وسخن کسی که بر ظاهر اسلام نیست و نیز سخن فاسق را بپذیرد زیرا او غیر عادل است،واگر نابینا با سخن یکی از آنها به نماز پرداخت وسپس شخص دیگری گفت که قبله در جهتی غیر از این است، باید به سخن کسی که نزدش عادل تر است عمل نماید واگردر عدالت برابر بودند نمازش را ادامه دهد، زیرا او با یقین نماز را شروع کرده است، و فقط با یقیینی بمانند آن می تواند از نمازش برگردد.

واگر فرد نابینا بر اساس سخن فرد بینایی وارد نماز شود وسپس بینا گردد ونشانه های قبله را مشاهده کند، وقبله اش را صحیح ببیند به نمازش ادامه دهد، و اما اگر برای تشخیص قبله به تأمل بسیار و جست وجوی نشانه ها ورعایت آنها نیاز داشت نماز را از ابتدا شروع کند، زیرا این عمل در اثنای نماز، فعل کثیر است ونماز را باطل می سازد،در میان اصحاب ما کسانی وجود دارند که بر این نظر هستند که چنین فردی به نمازش ادامه دهد، ولی نظر نخست احوط است.

اگر بینایی به نماز پرداخت وسپس نابینا شد بر اوست که نمازش را به پایان برساند، البته تا زمانی که ازقبله منحرف نشده باشد، زیرا او با یقیین به قبله رو کرده است، پس اگر از قبله منحرف شد طوری که نتوانست با یقین به آن بازگردد نمازش باطل است، و لازم است که با سخن کسی که او را راهنمایی کند نماز را از سر بگیرد، اما اگر راهی داشت، به قبله بازگردد و نمازش را خاتمه دهد، پس اگر اندکی توقف کرد سپس کسی بیاید که او را راهنمایی کند، نمازش جایز است پس آن را به پایان برساند، و در صورتی که همه جهت ها نزدش برابر بود پس گفتیم که در صورت امکان به چهار جهت نماز بخواند و در حالت اضطرار همان قبول است،

اگر در نماز داخل شود سپس احتمال دهدکه جهت قبله غیر از جهتی است که او بدان رو کرده، به آن منحرف شود ونمازش را ادامه دهد، البته در صورتی که پشت به قبله نبوده باشد، که اگر چنین باشد باید نماز را اعاده کند .

**[ترجمه]

**[ترجمه]

روی کردن به قبله برای کسی که بر روی چهارپا یا در کشتی یا در حال شمشیر زدن یا تعقیب نماز می گذارد.

بدان که مسافردر حالت اختیار، برروی چهار پا نماز فریضه را به جای نمی­آورد، و اگر غیر از این حالت برای او ممکن نبود، جایز است که نمازش را بر روی چهارپا اقامه نماید، البته درهرحالتی باید رو به قبله باشد و غیر از این برایش جایز نیست، اما درباره نوافل ایرادی ندارد که بر روی چهار پا به جا آورد، اما هیچ یک از نمازهای جنازه و واجب،یا قضای نماز های فریضه یا نماز کسوف ونماز عید و نماز نذر، در حالت اختیار بر روی چهارپا خوانده نمی شود، و در حالت اضطرار جایز است به دلیل عموم اخبار، همه این موارد در شهرها در حالت اضطرار و اختیار ممنوع است و باید بر روی زمین به جای آورده شود.

همچنین بر روی کشتی زمانی که کشتی می­چرخد عکس جهت آن بچرخد، واگر این امر برایش ممکن نبود بعد از آنکه با تکبیرة الاحرام به قبله رو کرد باید بر عرشه کشتی نماز بخواند.

اما در حالت شدت ترس ودر حال تعقیب وغرق شدن و شمشیر زدن، بر اساس آنچه اصحاب ما در کتب خود ذکر کرده اند فرض روی کردن به قبله ساقط می­شود، و فرد هر طور که بخواهد نماز می خواند و ممکن است که به ایماء و اشاره باشد یا به تکبیر اکتفاء کند.

**[ترجمه]

درجة و تسع و عشرین دقیقة و کاشان بأربع و ثلاثین درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و قزوین بسبع و عشرین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة و تبریز بخمس عشرة درجة و أربعین دقیقة و مراغة بست عشرة درجة و سبع عشرة دقیقة و یزد بثمان و أربعین درجة و تسع و عشرین دقیقة و قم بإحدی و ثلاثین درجة و أربع و خمسین دقیقة و أسترآباد بثمان و ثلاثین درجة و ثمان و أربعین دقیقة و طوس و مشهد الرضا صلوات الله علیه بخمس و أربعین درجة و ست دقائق و نیسابور بست و أربعین درجة و خمس و عشرین دقیقة و سبزوار بأربع و أربعین درجة و اثنتین و خمسین دقیقة و بغداد باثنتی عشرة درجة و خمس و أربعین دقیقة و کوفة باثنتی عشرة درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و سرمن رأی بسبع درجات و ست و خمسین دقیقة و المدائن بثمان درجات و ثلاثین دقیقة و الحلة باثنتی عشرة درجة و بحرین بسبع و خمسین درجة و ثلاث و عشرین دقیقة و لحسا بتسع و ستین درجة و ثلاثین دقیقة و شیراز بثلاث و خمسین درجة و ثمان عشرة دقیقة و همدان باثنتین و عشرین درجة و ست عشرة دقیقة و ساوة بتسع و عشرین درجة و ست عشرة دقیقة و تون بخمسین درجة و عشرین دقیقة و طبس باثنتین و خمسین درجة و خمس و خمسین دقیقة و تستر بخمس و ثلاثین درجة و أربع و عشرین دقیقة و أردبیل بسبع عشرة درجة و ثلاث عشرة دقیقة و هراة بأربع و خمسین درجة و ثمان دقائق و قاین بأربع و خمسین درجة و دقیقة و سمنان بست و ثلاثین درجة و سبع عشرة دقیقة و دامغان بثمان و ثلاثین درجة و بسطام بتسع و ثلاثین درجة و ثلاث عشرة دقیقة و لاهیجان بثلاث و عشرین درجة و ساری باثنتین و ثلاثین درجة و أربع و خمسین دقیقة و آمل بأربع و ثلاثین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و قندهار بخمس و سبعین درجة و الری بسبع و ثلاثین درجة و ست و عشرین دقیقة و کرمان باثنتین و ستین درجة و إحدی و خمسین دقیقة و بصرة بثمان و ثلاثین درجة و واسط بعشرین درجة و أربع و خمسین دقیقة و الأهواز بأربعین درجة و ثلاثین دقیقة و گنجة بخمس عشرة درجة و تسع و أربعین دقیقة و بردع بست عشرة درجة و سبع و ثلاثین دقیقة و تفلیس بأربع عشرة درجة و

ص: 87

إحدی و أربعین دقیقة و شیروان بعشرین درجة و تسع دقائق و کذا الشماخی و سجستان بثلاث و ستین درجة و ثمان عشرة دقیقة و طالقان بتسع و عشرین درجة و ثلاث و ثلاثین دقیقة و سرخس بإحدی و خمسین درجة و أربع و خمسین دقیقة و المرو باثنتین و خمسین درجة و ثلاثین دقیقة و البلخ بستین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و بخاری بتسع و أربعین درجة و ثمان و ثلاثین دقیقة و جنابد باثنتین و خمسین درجة و خمس و ثلاثین دقیقة و بدخشان بأربع و ستین درجة و تسع دقائق و سمرقند باثنتین و خمسین درجة و أربع و خمسین دقیقة و کاشغر بثمان و خمسین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و خان بالغ بثلاث و سبعین درجة و ثلاثین دقیقة و غزنین بسبعین درجة و سبع و ثلاثین دقیقة و تبت بست و ستین درجة و ست و عشرین دقیقة و بست بثلاث و ستین درجة و ثلاثین دقیقة و هرموز بأربع و سبعین درجة و لهاور بثمان و سبعین درجة و ست و عشرین دقیقة و دهلی بسبع و ثمانین درجة و ست و عشرین دقیقة و ترشیز بثمان و أربعین درجة و إحدی عشرة دقیقة و خبیص بسبع و خمسین درجة و ثمان و أربعین دقیقة و أبهر بأربع و عشرین درجة و کازران بإحدی و خمسین درجة و ست و خمسین دقیقة و جرفادقان بثمان و ثلاثین درجة و خوارزم بأربعین درجة و خجند بخمسین درجة.

و أما الانحرافات من الجنوب إلی المشرق فالمدینة المشرفة منحرفة قبلتها من نقطة الجنوب إلی المشرق بسبع و ثلاثین درجة و عشر دقائق و مصر بثمان و خمسین درجة و ثمان و ثلاثین دقیقة و دمشق بثلاثین درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و حلب بثمان عشرة درجة و تسع و عشرین دقیقة و قسطنطینیة بثمان و ثلاثین درجة و سبع عشرة دقیقة و موصل بأربع درجات و اثنتین و خمسین دقیقة و بیت المقدس بخمس و أربعین درجة و ست و خمسین دقیقة.

و أما ما کان من الشمال إلی المغرب فبنارس بخمس و سبعین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة و أکرة بتسع و ثمانین درجة و دقیقة و سراندیب بسبعین درجة

ص: 88

و اثنتی عشرة دقیقة و چین بخمس و سبعین درجة و سومنات بخمس و سبعین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة.

و أما ما کان من الشمال إلی المشرق فصنعاء بدرجة و خمس عشرة دقیقة و عدن بخمس درجات و خمس و خمسین دقیقة و جرمی دار ملک الحبشة بسبع و أربعین درجة و خمس و عشرین دقیقة و سائر البلاد القریبة من تلک البلاد و المتوسطة بینها یعرف انحرافها بالمقایسة و التخمین و الله الموفق و المعین

ص: 89

**[ترجمه]این رساله را فقط به خاطر شهرتش در میان علمای متأخر و استناد آنان به آن در مورد احکام قبله ذکر نمودم، اما بسیاری از نشانه­هایی که ذکر کرده است بر خلاف تجربه و قواعد نجومی است و حتی برخی از آنها با برخی دیگر هماهنگ نیست که در این مورد صحبت به میان نیاوردیم، زیرا کامل ساختن سخن در این باره مستلزم بسط و تفصیلی است که مناسب کتاب نیست، و مراجعه به قواعد ریاضی و تجهیزات مربوط به آن از قبیل اسطرلاب و هندسه دقیق­تر و قوی­تر، و اعتماد به آن احوط و مناسب­تر است، زیرا پس از اطلاع از خط نصف النهار به میزانی که درباره انحراف هر شهر استنباط کرده­اند، به سمت راست یا چپ نصف النهار منحرف می­گردد.

و تفصیل آن این است که زمین را کاملا مسطح در نظر می­گیرند، که برای این حالت وجوهی را ذکر کرده­اند که به دلیل شهرت آن در میان بنایان از ذکر آن بی نیازیم، و مقیاسی در میانه آن سطح قرار می­گیرد، و و اطراف آن مقیاس دایره ای رسم می گردد که بر اساس آنچه که گفته­اند نصف قطر آن به اندازه دو برابر مقیاس باشد، هر چند که این عمل لازم نبوده است بلکه امر لازم این است که مقیاس به گونه­ای باشد که سایه آن قبل از زوال در دایره وارد شود و پس از زوال از آن خارج گردد، و ورود و خروج سایه به درون دایره، قبل و بعد از میانه روز رصد می­شود، و محل ورود و خروج سایه با علامت­هایی مشخص می­گردد، و قوس میان آن دو محل دو نیم می­گردد و با خطی صاف خط منتصف و مرکز به یکدیگر وصل می­شود که این خط همان نصف النهار است، و و با خارج شدن نوک سایه مقیاس از آن، ابتدای غروب فهمیده می­شود، و به اندازه انحراف از آن به سمت چپ و راست قبله شناخته می­شود.

میزان انحراف شهرهای مشهور را یر اساس آنچه که محققین کتب نجوم ذکر کرده­اند بیان می­کنیم، تا کسی که در این کتاب نظر می­کند از مراجه به کتب دیگر بی­نیاز گردد: پس شهرهایی که بر روی خط نصف النهار هستند - . یعنی خطی که بر مکه که خداوند بر شرف آن بیافزاید می گذرد و مدینه و امثال آن بر آن واقع شده اند. - جهت قبله آن ها نقطه جنوب یا شمال است، شهرهایی که از نقطه جنوب به سمت راست منحرف هستند عبارتند از شهر ما اصفهان که چهل درجه و بیست و نه دقیقه، و کاشان سی و چهار درجه و سی و یک دقیقه، قزوین بیست و هفت درجه و سی و چهار دقیقه، و تبریز پانزده درجه و چهل دقیقه، مراغه شانزده درجه و هفده دقیقه، یزد چهل و هشت درجه و بیست و نه دقیقه، قم سی و یک درجه و پنجاه و یک دقیقه، استرآباد سی و هشت درجه و چهل و هشت دقیقه، طوس و مشهد الرضا صلوات الله علیه چهل و پنج درجه و شش دقیقه، نیشابور چهل و شش درجه و بیست و پنج دقیقه، سبزوار چهل و چهار درجه و پنجاه و دو دقیقه، بغداد دوازده درجه و چهل و پنج دقیقه، کوفه دوازده درجه و سی و یک دقیقه، سامرّا هفت درجه و پنجاه و شش دقیقه، مداین هشت درجه و سی دقیقه، حلّه دوازده درجه، بحرین پنجاه و هفت درجه و بیست و سه دقیقه، حسا شصت و نه درجه و سی دقیقه، شیراز پنجاه و سه درجه و هجده دقیقه، همدان بیست و دو درجه و شانزده دقیقه، ساوه بیست و نه درجه و شانزده دقیقه، تون پنجاه درجه و بیست دقیقه، طبس پنجاه و دو درجه و پنجاه و پنج دقیقه، شوشتر سی و پنج درجه و بیست و چهار دقیقه، اردبیل هفده درجه و سیزده دقیقه، هرات پنجاه و چهار درجه و هشت دقیقه، قائن پنجاه و چهار درجه و یک دقیقه، سمنان سی و شش درجه و هفده دقیقه، دامغان سی و هشت درجه، بسطام سی و نه درجه و سیزده دقیقه، لاهیجان بیست و سه درجه، ساری سی و دو درجه و پنجاه و چهار دقیقه، آمل سی و چهار درجه و سی و شش دقیقه، قندهار هفتاد و پنج درجه، ری سی و هفت درجه و بیست و شش دقیقه، کرمان شصت و دو درجه و پنجاه و یک دقیقه، بصره سی و هشت درجه، واسط بیست درجه و پنجاه و چهار دقیقه، اهواز چهل درجه و سی دقیقه، گنجه پانزده درجه و چهل و نه دقیقه، بردع شانزده درجه و سی و هفت دقیقه، تفلیس چهارده درجه و چهل و یک دقیقه، شیروان بیست درجه و نه دقیقه، و شماخی نیز چنین است، سجستان شصت وسه دقیقه و هجده دقیقه، طالقان بیست و نه درجه و سی و سه ذقیقه، سرخس پنجاه و یک درجه و پنجاه و چهار دقیقه، مرو پنجاه و دو درجه و سی دقیقه، بلخ شصت درجه و سی و شش دقیقه، بخارا چهل و نه درجه و سی و هشت دقیقه، گناباد پنجاه و دو دقیقه، و سی و پنج دقیقه، بدخشان شصت و چهار درجه و نه دقیقه، سمرقند پنجاه و دو درجه و پنجاه و چهار دقیقه، کاشمر پنجاه و هشت درجه و سی و شش دقیقه، خان بالغ هفتاد و سه درجه و سی دقیقه، غزنین هفتاد درجه و سی و هفت دقیقه، تبت شصت و شش درجه و بیست و شش دقیقه، بست شصت و سه درجه و سی دقیقه، هرمز هفتاد و چهار درجه، لهاور هفتاد و هشت درجه و بیست و شش دقیقه، دهلی هشتاد و هفت درجه و بیست وشش دقیقه، ترشیز چهل و هشت درجه و یازده دقیقه، خبیص پنجاه و هفت درجه و چهل و هشت دقیقه، ابهر بیست و چهار درجه، کازرون پنجاه و یک درجه و پنجاه و شش دقیقه، جرفادقان سی و هشت درجه، خوارزم چهل درجه و خجند پنجاه درجه از جنوب به سمت راست منحرف هستند.

اما شهرهایی که قبله آنها از جنوب به سمت مشرق انحراف دارند عبارت است از: مدینه شریفه سی و هفت درجه و ده دقیقه، مصر پنجاه و هشت درجه و سی و هشت دقیقه، دمشق سی درجه و سی و یک دقیقه، حلب هجده درجه و بیست و نه دقیقه، قسطنطنیه سی و هشت درجه و هفده دقیقه، موصل چها درجه و پنجاه و دو دقیقه، بیت المقدس چهل و پنج درجه و پنجاه و شش دقیقه.

اما شهرهایی که از شمال به سمت مغرب انحراف دارند عبارت است از: نبراس هفتاد و پنج درجه و سی و چهار دقیقه، اکره هشتاد و نه درجه و یک دقیقه، سرندیب هفتاد درجه و دوازده دقیقه، چین هفتاد و پنج درجه، سومنات هفتاد و پنج درجه و سی و چهار دقیقه.

اما شهرهایی که از شمال به سمت مشرق انحراف دارند عبارت است از: صنعا یک درجه و پانزده دقیقه، عدن پنج درجه و پنجاه و پنج دقیقه، جرمی دار ملک الحبشة چهل و هفت درجه و بیست و پنج دقیقه، و انحراف سایر شهرهایی که به این بلاد نزدیک است یا میان آنها قرار دارد با قیاس و تخمین فهمیده می­شود . خداست توفیق دهنده و یاری کننده .

**[ترجمه]

فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی عَلَی رَاحِلَتِهِ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: به نقل از کتاب دلائل حمیری، از فیض بن مطر روایت است که گفته است: به قصد سؤال درباره نماز شب در محمل بر امام باقر علیه السلام وارد شدم،پس او بدون مقدمه فرمود: رسول خدا بر روی چهارپایش و به هر جهتی که آن رو می کرد نماز می­خواند. - . کشف الغمة 2: 347 -

**[ترجمه]

عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عُمَرَ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالُوا کُلُّهُمْ: إِذَا صَلَّیْتَ فِی السَّفِینَةِ فَأَوْجِبِ الصَّلَاةَ إِلَی قبلة [الْقِبْلَةِ] فَإِنِ اسْتَدَارَتْ فَأَثْبِتْ حَیْثُ أَوْجَبْتَ الْخَبَرَ(1).

تأیید قال فی الذکری إذا اضطر إلی الفریضة علی الراحلة أو ماشیا أو فی السفینة وجب مراعاة الشرائط و الأرکان مهما أمکن امتثالا لأمر الشارع فإن تعذر أتی بما یمکن فلو أمکن الاستقبال فی حال دون حال وجب بحسب مکنته و لو لم یتمکن إلا بالتحریم وجب فإن تعذر سقط.

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: ازعلی علیه السلام، ابوبکر و عبدالله بن عباس روایت است که فرمودند: اگر در کشتی نماز خواندی، واجب است که به سوی قبله باشد، پس اگر کشتی دایره­وار چرخ زد، در جایی که مجبور شدی ثابت بمان. ادامه روایت. - . امالی طوسی 1: 357 -

تأیید: در ذکری آمده است، اگر مجبور شدی بر روی چهارپا یا در حالت پیاده یا در کشتی نماز فریضه به جای آوری، به جهت اطاعت از امر شارع، رعایت شرایط و ارکان تا جایی که ممکن است واجب است، پس اگر دشوار شد آنچه که ممکن است را به جای بیاور، و اگر در برخی حالات روی کردن به قبله میسر بود بر اساس امکان واجب است، واگر فقط با تحریم (به چهار جهت نماز خواندن) ممکن بود واجب است واگر امکان نداشت، ساقط است.

**[ترجمه]

بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَنْ یُصَلِّیَ کَذَا وَ کَذَا صَلَاةً هَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یُصَلِّیَ ذَلِکَ عَلَی دَابَّتِهِ وَ هُوَ مُسَافِرٌ قَالَ نَعَمْ.

و یمکن حمله علی الضرورة و قال بعض المتأخرین یمکن القول بالفرق و اختصاص الحکم بما وجب بالأصل خصوصا مع وقوع النذر علی تلک الکیفیة عملا بمقتضی الأصل و عموم ما دل علی وجوب الوفاء بالنذر و أیده بالخبر المذکور و هو قریب.

**[ترجمه]جواهری گفته است مقصود از «تهافت» تکه تکه فرود آمدن است.

می­گویم: روایت فوق بر جایز نبودن اقامه نماز واجب بر روی چهارپا در حالت اختیار، و جایز بودن آن در حالت اضطرار دلالت دارد، و آن گونه که از کتاب معتبر و کتب دیگر به نظر می­رسد، بر این دو حکم اجماع وجود دارد، و اقتضای اطلاق اصحاب، فرق نداشتن نمازهای یومیه با سایر نمازهای واجب در عدم جایز بودن آن بر روی چهارپا در حالت اختیار است، هر چند که در اثبات این حکم درباره نماز های غیر یومیه اشکال وجود دارد، زیرا آنچه از روایات مفهوم می­شود نمازهای پنج­گانه است و همچنین اقتضای مطلق آوردن آنان عدم وجود فرق میان واجبی است که در اصل واجب است، واجبی است که در شرایطی واجب می­شود مانند نماز نذر، و شیخ در المبسوط بدان تصریح کرده است.

شهید در ذکری گفته است: فرقی ندارد که شخص آن نماز را در حالت سواره، یا ساکن بر روی زمین نذر کرده باشد، زیرا آن نماز از طریق نذر حکم واجب را پیدا کرده است، آنچه که شیخ از امام موسی علیه السلام به نقل از برادرش علی ابن جعفر علیه السلام روایت می­کند با این امر منافات دارد، که وی فرمود: از موسی علیه السلام درباره مردی سوال کردم که که بر خود لازم ساخته که برای خداوند چنین و چنان نمازی بخواند، آیا برای او جایز است که در سفر آن را بر روی چهارپا اقامه کند؟ فرمود: بله، و می­توان این سخن را به حالت اضطرار اختصاص داد، و برخی از متأخران گفته­اند که می­توان تفاوت قائل شد، و برای عمل به اقتضای اصل و برای عمومیت آنچه که بر وجوب وفای به نذر دلالت کرده است، این حکم را به آنچه که در اصل واجب است اختصاص داد خصوصا در حالت وقوع نذر با آن کیفیت،و خبر مذکور این امر را تأیید کرده است که این نزدیک­تر است.

**[ترجمه]

وَ صَلَّی الرِّجَالُ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تَکُونَ النِّسَاءُ بِحِیَالِهِمْ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی ابن جعفر به نقل از برادرش که فرمود: از او درباره مردی سؤال کردم که آیا شایسته است که بر رفّ معلق میان دو نخل نماز بخواند؟ فرمود: اگر هموار است و نماز خواندن بر آن ممکن است، ایرادی بر او وارد نیست. - . قرب الاسناد: 86 از چاپ سنگی، 112 از چاپ نجف -

و فرمود: از او درباره مردی پرسیدم که آیا صحیح است که بر روی علف روییده یا سبزه نماز بخواند در حالی که زمین سخت پیدا می­کند؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 114 چاپ نجف -

سپس فرمود: و از او درباره مردی سوال کردم که آیا صحیح است که بر روی زمین خرمن کوبی گل آلود نماز گزارد، فرمود: صحیح نیست. - . قرب الاسناد: 127 چاپ نجف -

همچنین فرمود: از او درباره مردی سوال کردم که در کشتی است آیا صحیح است که حصیری را روی کالا، علوفه دام، کاه، گندم،جو و امثال آن قرار دهد و نماز بخواند؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 129 از چاپ نجف، 98 از چاپ سنگی -

همچنین فرمود: و از او درباره مردی سوال کردم که آیا صحیح است که او بر روی کشتی نماز فریضه را اقامه کند در حالی که می­تواند آن را بر روی ساحل اقامه نماید؟ پاسخ گفت: بلی، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 130 چاپ نجف -

فرمود: از او درباره گروهی سوال کردم که در کشتی نماز جماعت خواندند، امام جماعت کجا بایستد؟ اگر زنان با آنها همراه باشند چگونه عمل کنند آیا ایستاده بخوانند یا نشسته؟ پاسخ گفت: ایستاده بخوانند، و اگر ایستاده نتوانستند، نشسته بخوانند و امام، پشاپیش آنان بایستد و زنان پشت سر او بنشیند، واگر کشتی تنگ بود زنان صرف نظر کنند و مردان نماز بخوانند و ایرادی ندارد که زنان در مقابل آنان باشند. - . قرب الاسناد: 131 از چاپ نجف، 98 از چاپ سنگی -

**[ترجمه]

و توقف العلامة فی القواعد فی جواز الصلاة علی الأرجوحة المعلقة بالحبال و استقرب جوازه فی التذکرة و منعه فی المنتهی و اختاره الشهید رحمه الله و کذا اختلفوا فی الصلاة علی الدابة معقولة بحیث یأمن عن الحرکة و الاضطراب و الأشهر المنع لعموم المنع عن الصلاة علی الراحلة و لأن إطلاق الأمر بالصلاة ینصرف إلی القرار المعهود و هو ما کان علی الأرض و ما فی معناه و استقرب العلامة رحمه الله فی النهایة و التذکرة الجواز.

و الجواب الثانی محمول علی ما إذا تحقق الاستقرار فی السجود و لو بعد زمان و فی القاموس الثیل ککیس ضرب من النبت انتهی و الظاهر أنه الذی یقال له بالفارسیة مرغ و الجدد بالتحریک الأرض الصلبة.

و عدم صلاحیة الصلاة علی البیدر فی الجواب الثالث إما لعدم الاستقرار أو لمنافاته لإکرام الطعام أو لکراهة جعل المأکول مسجودا و إن کان بواسطة و الأوسط أظهر کما سیأتی فی الخبر و علی التقادیر الظاهر الکراهة و التجویز فی الرابع یؤیده و إن کان الظاهر أن التجویز للضرورة.

و الجواب الخامس یدل علی جواز الصلاة فی السفینة مع القدرة علی الجد بالضم أی شاطئ النهر و هو المشهور بین الأصحاب حیث ذهبوا إلی جواز الصلاة فی السفینة اختیارا و إن کانت سائرة و ذهب أبو الصلاح و ابن إدریس و الشهید فی الذکری إلی المنع اختیارا و لا ریب فی الجواز مع الضرورة و الجواز مطلقا أقوی.

و الجواب السادس یدل علی المنع من محاذاة النساء للرجال فی الصلاة و سیأتی القول فیه و قوله علیه السلام لا بأس أن یکون النساء بحیالهم أی فی حال عدم صلاة النساء.

**[ترجمه]پاسخ اول بر جایز بودن نماز بر رف آویزان میان دو نخل دلالت دارد که در سایر کتب با سند صحیح روایت شده است - . مراجعه شود به التهذیب 1: 243 - و دارای دو وجه است: یکی اینکه مراد از آن بستن رف به دو نخل باشد و سؤال درباره احتمال حرکت آن دو نخل باشد، و جواب مبتنی بر این باشد که استقرار وسکون در لحظه و موقعیت کافی است و احتمال حرکت آن ضرری ندارد، و یا بر عدم ضرر امثال آن حرکت، مبتنی باشد، دوم اینکه منظور آویزان بودن رف با دو ریسمان بسته به نخل باشد، که این وجه به خاطر عدم محقق بودن استقرار و سکون در لحظه دارای اشکال است، و تفسیر به نظر نخست مناسب­تر و روشن­تر است، وآنچه فیروزآبادی در تفسیر ( الرَفّ ) آورده، یعنی شبیه به طاق، آن را تأیید می­کند. - . این چیزی است که فیروز آبادی ذکر کرده است و ا بر آن افزوده است اقرب این است که اشیای نادر خانه بر آن نهاده می شود. و منظور همان طاقچه معمولی در بناها بر روی طاق است، و طاق آن چیزی است که در بناها منحنی می گردد و مانند قوس قرار داده می شود و به آن طاقچه گفته می شود و وسائل خانه از قبیل چراغ و امثال آن بر روی آن قرار می گیرد، و قسمتی که در بالای آن قرار دارد رف است که برای اشیای ظریف خانه مهیا شده است.

اما منظور از رف در این حدیث آن چیزی است که در مزارع و باغ ها مانند تخت ساخته می شود، اما در زیر آن پایه هایی وجود ندارد که بر روی زمین واقع گردد، بلکه پایه های تخت به نخل یا سایر درختان بسته می شود: پس گاه میان دو نخل با آنچه که یکی از دهقان ها بتواند بر روی آن بخوابد تکان می خورد، یا میان چهار نخل نهاده می شود و فرد با خانواده بر روی آن می نشیند، و این عمل را فقط برای محافظت در مقابل رطوبت زمین به هنگام آبیاری آن، یا اجتناب از حشرات موذی، انجام می دهند.

و اما تاب ریسمانی است که به نخل و امثال آن بسته می شود و کودکان بر آن سوار می شوند و به سمت جلو و عقب حرکت می کنند، و چه

بسا در زیر خود چیزی شبیه به کفه ترازو قرار بدهند و آن را با چهار ریسمان ببندند، و منظور در اینجا تاب بزرگ است که در باغ ها برای خوابیدن بر روی آن ساخته می شود نه برای تاب و بازی، اما نماز خواندن بر روی آن دارای اشکال است، زیرا مانند مرکب سکون و استقرار ندارد بلکه در حرکت است خصوصا به هنگام قیام و قعود بر روی آن.

-

علامه در القواعد درباره جواز نماز بر روی تاب آویزان با ریسمان از رأی دادن توقف کرده است و در تذکره جوازش را نزدیک پنداشته، و در المنتهی منع کرده است؛ وشهید رحِمهُ الله آن را برگزیده است، همچنین درباره نماز بر روی چهارپای بسته که از حرکت و تکان خوردن به دور است، اختلاف نظر دارند و قول مشهور منع کردن از آن به دلیل عمومیت منع از نماز بر روی چهارپا است، و نیز از آنجا که اطلاق امر به نماز به سکون معهود یعنی آنچه که برروی زمین است ویا در معنای آن است باز می­گردد، علامه در النهایه و تذکره جواز آن را محتمل پنداشته است.

و پاسخ دوم براساس این تفسیر است که سکون در سجده حاصل شود، هر چند که بعد از مدت زمانی باشد، ودر قاموس الثیّل بر وزن کیّس نوعی گیاه است و ظاهرا همان است که در فارسی به آن «مرغ» گفته می شود و الجدد با حرکت، زمین سخت را گویند.

و صحیح نبودن نماز بر روی زمین خرمن­کوبی در پاسخ سوم، یا به دلیل عدم سکون یا به خاطر منافاتش با اکرام غذا، یا به دلیل کراهت محل سجده قرار دادن خوراک است، هر چند که با واسطه باشد، و چنان که در خبر خواهد آمد گزینه وسط واضح­تر است، با این فرض­ها، ظاهر کراهت است و جایز دانستن در پاسخ چهارم، آن را تأیید می­کند، هر چند که ظاهر خبر، جایز دانستن آن در حالت اضطرار است.

جواب پنجم بر جایز بودن نماز در کشتی به همراه امکان دسترسی به ساحل دلالت دارد، و جُد به کناره رود گفته می­شود، و این نظر مشهور بین اصحاب است طوری که بر این نظر هستند که در حالت اختیار نماز در کشتی، هر چند که در حال حرکت نیز باشد جایز است، و ابو صلاح و ابن ادریس و شهید در ذکری به منع جواز در حالت اختیار نظر داده است، و شکی نیست که در حالت اضطرار جایز است، و جایز بودن مطلق آن قوی­تر است.

و پاسخ ششم بر منع روبرو بودن زنان با مردان در نماز دلالت دارد، و سخن در این باره ذکر خواهد شد واین سخن امام: «ایرادی ندارد که زنان روبروی مردان باشند» یعنی در حالتی که زنان نماز نخوانند.

**[ترجمه]

تَوَجَّهَتْ بِهِ (1).

**[ترجمه]الاختصاص: از عبدالملک روایت است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که از دزدان و درندگان می­ترسد سوال شد که او در حالی که از فوت وقت می­ترسد چگونه نماز بخواند؟ پس پاسخ گفت: باید با سرش اشاره کند و به قبله رو نماید، و چهارپایش به هر طرفی که خواست رو نماید. - . اختصاص: 29 -

**[ترجمه]

إِنَّ رَجُلًا أَتَی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَتَّجِرُ إِلَی هَذِهِ الْجِبَالِ فَنَأْتِی أَمْکِنَةً لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ قَالَ أَ لَا تَکُونُ مِثْلَ فُلَانٍ یَرْضَی بِالدُّونِ وَ لَا یَطْلُبُ التِّجَارَةَ فِی أَرْضٍ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ (1).

**[ترجمه]مشکاة الانوار: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی نزد امام باقر علیه السلام آمد و به او گفت: خداوند تو را صالح بگرداند، در این کوه­ها تجارت می­کنم وبه مکان­هایی می­رسیم که فقط بر روی برف می­توانیم نماز بخوانیم، امام فرمود: آیا نمی­توانی مثل فلانی به کمتر راضی باشی و در سرزمینی که فقط بر روی برف باید نماز بخوانی به دنبال تجارت نباشی. - . مشکاة الانوار: 131 -

**[ترجمه]

الْفَرِیضَةَ فِی السَّفِینَةِ قَالَ نَعَمْ (1).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر علیه السلام به نقل از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: از او درباره قومی سؤال کردم که در کشتی هستند ونمی توانند خارج شوند جز به گِل وآب آیا صحیح است که نماز فریضه را در کشتی به جای آورند؟ فرمود: بله. - . مراجعه شود به البحار 10: 274 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]دعائم اسلام: از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که از او درباره نماز بر روی خرمن گندم سؤال شد، پس او را از آن نهی کرد، پس گفته شد: اگر فرش شود و مانند سطح باشد چطور؟ پس فرمود: بر هیچ چیزی از طعام نماز خوانده نشود، زیرا آن فقط روزی خدا برای خلقش و نعمت او بر آنان است پس آن را تعظیم کنید و آن را پامال نسازید، آن را بی ارزش نشمارید، که قومی پیش از شما خداوند در روزی آنان گشایش حاصل کرد، پس با نان پاک مانند سنگ استنجا برخورد کردند، و به وسیله آن خود را تطهیر می­کردند، پس خداوند آنان را به قحطی و گرسنگی مبتلا ساخت تا جایی که به دنبال چیزی که با آن استنجاء می­کردند می گشتند، و آن را خوردند و خداوند این آیه را در باره آنان نازل ساخت «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ» {و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می رسید پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید} - .دعائم اسلام 1: 179، و آیه: نحل / 112

-

**[ترجمه]

**[ترجمه]فقه الرضا: امام علی علیه السلام فرمود: اگر در کشتی بودی و وقت نماز فرا رسید، به قبله رو کن و اگر برایت ممکن بود ایستاده نماز بخوان، واگر ممکن نبود بنشین و نشسته بخوان، و اگر کشتی چرخید با آن بچرخ و قبله را قصد کن، و اگر باد وزیدن گرفت و برایت ممکن نبود به سمت قبله بچرخی به سمت جلوی کشتی نماز بخوان، و به خاطر نماز به سمت ساحل از کشتی خارج نشو.

روایت است که اگر برایت خروج امکان داشت خارج شو، در حالی که از رفتن آن بیم نداری، واگر توانستی به قبله رو کن واگر نتوانستی در جای خود بمان.

این سخن درباره نمازهای واجب است، و در نافله کافی است که نماز را رو به قبله شروع کنی سپس ضرری ندارد که کشتی چگونه چرخید به خاطر این سخن خداوند: {پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست} - . بقره / 115: «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» - و در توجه به قبله (در نمازهای واجب) در حال قیام و قعود باید نهایت تلاش خود را بکنی ؛ سپس اینکه انسان (در کشتی) در جایش ثابت بماند سخت تر است از اینکه در نماز برای طلب قب----له بچرخد.

وفرمود: اگر راکب بودی و وقت نماز فرا رسید، و از پایین آمدن به خاطر درنده یا دزد یا غیر آن ترسیدی اگر توقف برایت ممکن بود، پس نمازت باید بر پشت چهار پا باشد و به قبله رو کن، ایماء و اشاره کن، و در غیر این صورت در شروع نماز به قبله رو کن سپس به راهی که قصد داری، به جهتی که چهار پایت به سمت شرق وغرب رو کرد ادامه بده، و برای رکوع و سجود خم شو و سجده باید پایین تر از رکوع باشد و نباید این کار را تا پایان وقت انجام دهی. - . فقه الرضا: 14 -

وفرمود: اگر خواستی که نماز نافله بخوانی، در حالی که سواره هستی، به سوی سر چهارپایت که به تو رو کرده است رو کن چه رو به قبله باشد چه پشت به آن، چه راست باشد چه چپ، و اگر نماز فریضه را برروی چهار پا اقامه کردی به تکبیر افتتاح به سمت قبله رو کن و هر طور که چهارپایت تو را به آن روی­گردان ساخت، ادامه بده، قرائت کن واگر خواستی به رکوع وسجود بروی به قبله رو کن و بر چیزی که همراه توست از چیزهایی که سجده بر آن جایز است، رکوع وسجود کن، و این نماز را فقط در حالت بسیار اضطراری بخوان، و اگر در حالت پیاده نیز نماز خواندی مانند آن را انجام بده با این تفاوت که اگر خواستی سجده کنی باید بر زمین سجده کنی. - . فقه الرضا: 16- 17 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قد مرت الأخبار فی ذلک فی باب القبلة.

ص: 100

**[ترجمه]

عن عمار أنه سأله عن الرجل یصیبه المطر و هو لا یقدر أن یسجد فیه إلی آخر ما مر فی روایة هشام.

و أجیب بأن ضعفها منجبر بالشهرة و غفلوا عن روایة هشام فإنها صحیحة و مؤیدة بالموثقة المذکورة بل بخبر الراوندی أیضا لأن ترک البیان عند الحاجة دلیل العدم فترک العمل بها و التمسک بتلک الوجوه الضعیفة غیر جید و تسمیته مخالفة النص أولی و جعله احتیاطا غریب و لو جعل الاحتیاط فی تعدد الصلاة لکان وجها و کون الجلوس و الانحناء واجبین مستقلین ممنوع بل یحتمل کون وجوبهما من باب المقدمة و یسقط بوجوب ذی المقدمة.

ص: 102

**[ترجمه]نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام ازعلی علیه السلام که فرمود: اگر وقت نماز فرا رسید و فرد در آب بود با سرش ایماء کند و بر آب سجده نکند. - . نوادر راوندی: 51 -

تحقیق: در کلام اصحاب عدم جواز سجده بر گل و لایی که پیشانی در آن ساکن نمی­شود و نیز بر روی آب قطعی و مسلم است، و مقتضای خبر اول به طور صریح و ظاهر خبر دوم همین است، اطلاق کلام جمعی از اصحاب عدم وجوب نشستن برای سجده است، و شهید ثانی رحمه الله نشستن و نزدیک کردن پیشانی به زمین را بر حسب امکان واجب دانسته است، و برخی از آنها از قبیل سید در المدارک با استناد به اینکه امر ممکن و شدنی به خاطر امر دشوار ساقط نمی­گردد، و نیز بعد از ضعیف پنداشتن روایت فوق، وجوب نشستن وسجده کردن در حد امکان را مناسب­تر قرار داده­اند، زیرا آنان آنچه که شیخ درخبری موثق از عمار روایت کرد - . التهذیب1: 304 و 224 - (مبنی بر اینکه: از او در باره مردی سوال کرد که گرفتار باران است و نمی­تواند در آن سجده کند و تا پایان آنچه که در روایت هشام آمده) را ذکر کرده­اند.

و این گونه به آنان پاسخ داده شد که ضعف روایت با شهرت آن جبران شده است، و آنان روایت هشام، که صحیحه است و با موثقه مذکور و حتی با خبر راوندی تایید شده است را نادیده انگاشته­اند، زیرا توضیح ندادن به هنگام نیاز دلیل عدم وجود توضیح است، و عمل نکردن به آن و تمسک به وجوه ضعیف، نامناسب و نامگذاری­اش به مخالفت به نص مناسب­تر، و احتیاط قلمداد کردن آن امری غریب است و اگر این احتیاط در تعدد نماز قرار داده شود مناسب تر است، و جلوس و خم شدن را دو واجب، مستقل از یکدیگر قرار دادن ممنوع است، بلکه ممکن است که وجوب آن دو از باب مقدمه باشد و با وجوب امری که دارای مقدمه است ساقط گردد .

**[ترجمه]

و یومئ إلی أن ما یشعر بالتهاون بشعار من شعائر الإسلام حرام.

و قال المفسرون فی قوله تعالی إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ إن المراد بالنداء الأذان لصلاة الجمعة و سیأتی تفسیرها.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله درباره آیه نخست گفته - . مجمع البیان 3: 213 - :

در معنای آن دو قول است، یکی اینکه: زمانی که موذن به نماز فرا می­خواند آنان در جمع خود می­خندیدند واز روی هرزگی و لودگی، به خاطر جاهل جلوه دادن اهل نماز و دور ساختن مردم از آن و از کسی که به آن فرا می­خواند، با چشم به یکدیگر اشاره می­کردند،

و سخن دیگر اینکه: آنان به خاطر جهلشان به جایگاه نماز، کسی که به نماز فرا می­خواند را به منزله کسی می­دانند که با اقامه نماز به بازی و هذیان می­پردازد {زیرا آنان مردمی اند که نمی اندیشند} یعنی اینکه آنان از اجابت کردن نماز ثوابی نمی­برند و در استهزا کردن آن نیز دچار عقوبت نمی­شود، زیرا آنان به منزله فردی بی عقل هستند که عقلی ندارد که او را از زشتی باز دارد .

سدی گفته: مردی مسیحی در مدینه بود پس چون صدای موذن را شنید که به شهادتین می­خواند گفت: دروغگو دچار آتش سوزی می­شود، پس شب خدمتکارش با آتش وارد شد در حالی که او و خانواده­اش خواب بودند پس شعله­ای افتاد و او و خانواده­اش به همراه خانه در آتش سوختند.

در کنز العرفان آمده است: مفسرین بر این موضوع اتفاق نظر دارند که منظور از «نداء» اذان است - . کنز العرفان 1: 112 -

به این دلیل که اذان و ندا دادن برای نماز جایز و بلکه امری ترغیب شده و از شعائر اسلام است وبه این امر اشاره دارد که کاری که یکی از شعائر اسلام را خوار و بی ارزش بشمارد حرام است.

مفسرین درباره این سخن خداوند: {زمانی که برای نماز ندا در داده شد} گفته­اند: منظور از نداء، اذان برای نماز جمعه است که تفسیرش در آینده ذکر خواهد شد.

**[ترجمه]

و یحتمل أن یکون المراد بالسماء جهة العلو.

و قال فی النهایة فیه أن المؤذن یغفر له مد صوته المد القدر یرید به قدر الذنوب أی یغفر له ذلک إلی منتهی مد صوته و هو تمثیل لسعة المغفرة کقوله الآخر لو لقیتنی بتراب الأرض خطایا لقیتک بها بمغفرة و یروی مدی صوته و المدی الغایة أی یستکمل مغفرة الله إذا استوفی وسعه فی رفع صوته فیبلغ الغایة فی الصوت و قیل هو تمثیل أی إن المکان الذی ینتهی إلیه الصوت لو قدر أن یکون ما بین أقصاه و بین مقام المؤذن ذنوب تملأ تلک المسافة لغفرها الله لها انتهی.

قوله علیه السلام و یصدقه الظاهر أن المراد أنه یصدقه فیما یذکره من المضامین الحقة التی تضمنها الأذان من الشهادتین و کون الصلاة خیر الأعمال و سببا للفلاح و أنه یلزم أداؤها فهو مختص بالملائکة و المؤمنین.

و یمکن القول بالتعمیم بأن لا یکون المراد التصدیق باللسان و القلب فقط بل ما یشمل لسان الحال أیضا فإن جمیع الممکنات تنادی بلسان الإمکان بأن لها خالقا هو أکبر من کل شی ء و أعظم من أن یوصف و بما فیها من الأحکام و حسن النظام بأن إلهها و خالقها واحد و لا یستحق العبادة غیره و أنه حکیم علیم رءوف رحیم فلا یناسب حکمته أن لا یعرضهم للمثوبات الأخرویة و اللذات الباقیة و لا یتأتی ذلک إلا ببعثة الرسل و المناسب للخالق الرحمن الرحیم غایة التعظیم و التذلل عنده و لا یکون ذلک إلا بالصلاة المشتمل علی غایة ما یتصور من ذلک فتشهد جمیع البرایا بلسان حالها علی حقیة ما ینادی به فی الأذان و یسمع نداءها بالتصدیق جمیع المؤمنین بسمع الإیمان و الإیقان.

و یحتمل أن یکون المراد تصدیقها إیاه یوم القیامة إما المؤمنون فقط أو جمیع المکلفین للإیمان الاضطراری الحاصل لهم أو الجمادات أیضا بإنطاق الله تعالی إیاها تکمیلا لسرور المؤذنین و تطییبا لقلوبهم.

و یؤید الأخیر مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَسْمَعُ مَدَی صَوْتِ الْمُؤَذِّنِ جِنٌّ وَ لَا إِنْسٌ وَ لَا شَیْ ءٌ إِلَّا یَشْهَدُ

ص: 105

لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

ثم اعلم أن فی قولهم علیهم السلام کل من یصلی بصوته أو بأذانه إشعارا بجواز الاعتماد علی المؤذنین فی دخول الوقت و فی الأخیر إشعارا بجواز الاکتفاء بسماع أذان الإعلام.

**[ترجمه]این سخن امام علی علیه السلام «به وسعت نگاه و صدایش» گویی از نوع تشبیه کردن شیء معقول به شیء محسوس است، یعنی این مقدار از گناه، یا این مقدار از مغفرت، یا اینکه به خاطر او گناهکاران موجود در آن مسافت را می­بخشاید، یا مقصود این است که مغفرت و بخشایش خداوند به اندازه پهنه صدا افزایش می­یابد وهر چه صدا بیشتر گردد مغفرت افزون می­گردد، و این فقط با روایتی تناسب دارد که در آن «وسعت نگاه» ذکر نشده است، و نیز آمده است که به اندازه صدا و آوایش و به اندازه نگاهش به خانه مسلمانان او را مورد مغفرت قرار می­دهد و آنچه که در این سخن وجود دارد پوشیده نیست، بنابراین لفظ «در آسمان» در سخن امام ممکن است که فقط قیدی برای عبارت آخر یعنی «صدایش» باشد، پس منظور از اندازه دامنه دید تقریبا یک میل است، و ممکن است که قید هر دو یعنی دید و صدا باشد، و صدا هر چند که به آسمان نرسد اما در برخی اخبار آمده است که خداوند متعال بادی را مأمور ساخت که صدا را به سمت آسمان بالا ببرد و ممکن است که مقصود از آسمان سمت بالا باشد.

و شیخ در النهایة گفته است: در «مؤذن به اندازه دامنه صدایش مورد مغفرت قرار می­گیرد» «اندازه دامنه» یعنی قدر و اندازه و منظور از آن اندازه گناهانش بوده است، یعنی خداوند گناهان او را تا انتهای وسعت صدایش می­آمرزد و آن تمثیلی است برای وسعت مغفرت خداوند، مانند سخن دیگرش: «اگر مرا به قدر همه خاک زمین از خطاها ملاقات کنی من تو را به مغفرت دیدار می کنم» و «و دامنه صدایش» نیز روایت ­شده است و «مدی» به معنای غایت و انتها است یعنی مغفرت وبخشش خداوند زمانی کامل می­شود که او همه توانش را در بالا بردن صدایش به کار گیرد، و در صدا به نهایت آن برسد، و گفته­اند این سخن تمثیل است یعنی محلی که صدا در آنجا پایان می­گیرد اگر دورترین نقطه از محل مؤذن در نظر گرفته شود و گناه موذن آن مسافت را پر کند خداوند آن گناهان را مورد بخشش قرار می­دهد.

و این سخن امام «او را تصدیق می­کند» ظاهرا منظور این است که آن مضامین راستینی که اذان شامل می­شود از قبیل شهادتین، بهترین عمل بودن نماز، و اینکه عاملی برای رستگاری است و ادای آن لازم است درباره او تصدیق می­شود، که این تصدیق ویژه ملائکه و مومنان است .

می توان قائل به تعمیم شد مبنی بر اینکه منظور از تصدیق فقط تصدیق زبانی و قلبی نیست بلکه شامل زبان حال نیز می­شود، زیرا همه ممکنات با زبان امکان، ندا می­دهند که آنها خالقی دارند که از هرچیزی بزرگتر است، و بزرگتر از این است که به وصف در آید، و ممکنات با احکام وحسن نظامی که دارند بیانگر این هستند که خدایشان و خالقشان واحد است و غیر او مستحق عبادت نیست و او حکیم، رئوف و رحیم است، پس با حکمت او تناسب ندارد که ثواب­های اخروی و لذت­های ماندگار را برای آنان پیش نیاورد و این امر حاصل نمی­شود مگر با مبعوث ساختن رسولان، آنچه که مناسب خالق رحمان رحیم است غایت تعظیم و تذلل در حضور اوست، که این امر فقط با نمازی شامل نهایت آنچه که متصور است حاصل می­شود و همه مخلوقات با زبان حال بر حق بودن آنچه که در اذان به آن ندا داده می­شود شهادت می­دهند وهمه مومنین ندای آن را با گوش ایمان و یقین می­شوند وتصدیق می­کنند.

و ممکن است که مقصود از آن، تصدیق او توسط اذان در روز قیامت، یا فقط توسط مومنان یا توسط همه کسانی که به ایمان اضطراری حاصل برای آنان، مکلف شده­اند، باشد، یا جمادات را نیز با به سخن در آمدن آنان توسط خداوند برای کامل ساختن شادی مؤذنان و خوش کردن دل آنان، شامل بشود.

و آنچه که بخاری روایت می­کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نهایت صدای مؤذن را جن و انس وهیچ چیز نمی­شود مگر اینکه در روز قیامت بدان شهادت دهند، نظر اخیر را تأیید می­کند.

سپس بدان که عبارت «هر کسی که با صدا یا با اذان او نماز بخواند» اشاره­ای است به جایز بودن اعتماد به مؤذنان برای رسیدن وقت نماز، ودر مورد آخر اشاره­ای است به جواز اکتفاء به شنیدن اذان اعلام.

**[ترجمه]

و الخجل فإن الخجل متنکس الرأس متقلص العنق کما قال تعالی وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ (1) و قیل معناه الدنو من الله کنایة تلویحیة لأن طول العنق یدل علی طول القامة و لا ارتیاب فی أن طول القامة لیس مطلوبا بالذات بل لامتیازهم من سائر الناس و ارتفاع شأنهم کما وصفوا الغر المحجلین للامتیاز و الاشتهار.

و قال بعضهم فی توجیه الوجه الأول الذی ذکره الجزری هذا مثل قوله صلی الله علیه و آله: أسرعکن لحوقا بی أطولکن یدا.

أی أکثرکن عطاء سمی العمل بالعنق باعتبار ثقله قال تعالی فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فلما سمی العمل بالعنق جی ء بقوله أطول الناس کالترشیح لهذا المجاز و کذلک الید لما سمی بها العطاء أتبعها بالطول مراعاة للمناسبة.

**[ترجمه]مخالفان نیز این روایت را در کتاب هایشان روایت کرده­اند، جزری گفته است در این باره آمده است: مؤذنان در روز قیامت بلندترین مردم از نظر گردن هستند، یعنی بیشترین از نظر اعمال، گفته می شود فلانی گردنی از خیر دارد، یعنی قطعه­ای از خیر دارد، و نیز گفته شده که طول گردن را قصد کرده است، زیرا در آن روز مردم در تشویش و دلهره به سر می­برند، در حالی که مؤذنان منتظرانه در انرژی تازه­ای به سر می­برند،تا به آنان اجازه ورود به بهشت داده شده است، و گفته شده که خواسته است این را بگوید که آنان در آن هنگامه رئیس وسرور هستند، زیرا عرب سروران را به طول گردن وصف می کند، این واژه با کسره «اطول إعناقا» نیز روایت شده است یعنی سریع­تر و شتابان­تر به سوی بهشت، و گفته می­شود أعنق، یعنق، إعناقا و اسم فاعلش معنق واسمش عنق با حرکت است.

وگفته شده: یعنی امیدوارترین آنان زیرا کسی که انتظار چیزی را دارد گردنش را به سوی آن دراز می­کند، و نیز گفته شده که منظور این بوده که عرق بر آنان راه نمی­یابد زیرا مردم در روز قیامت متناسب با اعمالشان در حال عرق ریزی هستند، وآورده­اند منظور از گردن جماعت است زیرا گفته می­شود جاء عنق من الناس یعنی گروهی از مردم آمدند، پس معنای حدیث این می­شود که جمع مؤذنان بیشتر است پس کسانی که (در دنیا) دعوت آنها را اجابت کرده­اند با آنان خواهد بود، پس طول، تعبیر مجازی از کثرت و فراوانی است زیرا وقتی جماعتی به مقصدی رو کنند در روی زمین دارای طول و امتداد خواهند بود، و گفته شده که طول گردن کنایه از عدم شرم و خجالت است، زیرا فرد خجالت زده، سر افکنده و گردن شکسته است چنان که خداوند می­فرماید: «وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ» {و کاش هنگامی را که مجرمان پیش پروردگارشان سرهاشان را به زیر افکنده اند می دیدی [که می گویند]} - . سجده / 12: «وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ» -

وگفته شده: معنایش به کنایه تلویحی، نزدیکی به خدا است زیرا طول گردن بر طول قامت دلالت دارد و شکی نیست که طول قامت به خودی خود مطلوب وپسندیده نیست، بلکه برجسته بودن آنان نسبت به سایر مردم و عالی بودن شأن و منزلت آنان است، همان طور که اسب های پیشانی سفید را به خاطر برجستگی و شهرتشان بی­مانند وصف می­کند.

وبرخی از آنان در توجیه وجه اول که جزری آن را ذکر کرد گفته­اند: این سخن مانند این کلام پیامبر است که سریع­ترین شما در پیوستن به من بلند­ترین شما از نظر دست است یعنی بخشنده­ترین شما، و عمل به اعتبار سنگینی آن گردن نامیده شده است، خداوند فرمود: «فمن ثقلت موازینه» {اما هر که سنجیده هایش سنگین برآید}،پس چون عمل، گردن خوانده شده است «بلندترین مردم» به عنوان ترشیح برای این مجاز آمده است،و همچنین است دست، زمانی که عطا و بخشش با آن نامیده شد، و به جهت رعایت تناسب، طول را نیز به دنبال دست آورده است.

**[ترجمه]

الْخَبَرَ بِطُولِهِ (1).

**[ترجمه]عیون الاخبار و علل الشرائع: امام رضا علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمود: زمانی که به سوی آسمان عروج کردم، جبرئیل دوبار دوبار اذان گفت و دوبار دوبار اقامه گفت، و ادامه خبر همان طور است که در بالا ذکر شد. - . عیون الاخبار 1: 262، علل الشرائع 1: 7 -

**[ترجمه]

فی الظهر و العصر و العشاء الآخرة فإن الإقامة مجزیة عنه و لا إعادة علیه فی ترکه فأما الإقامة فإنه إن ترکها متعمدا بطلت صلاته و علیه الإعادة و کذا فی المختلف و نقل المحقق عنه و عن المرتضی أن الإقامة واجبة علی الرجال دون الأذان إذا صلوا فرادی و یجبان علیهم فی المغرب و العشاء ثم قال بعد ذلک بأسطر و قال علم الهدی أیضا یجب الأذان و الإقامة سفرا و حضرا.

إذا علمت هذا فاعلم أن الأخبار فی ذلک مختلفة جدا و مقتضی الجمع بینها استحباب الأذان مطلقا و أما الإقامة ففیه إشکال إذ الأخبار الدالة علی جواز الترک إنما هی فی الأذان و تمسکوا فی الإقامة بخرق الإجماع المرکب و فیه ما فیه و الأحوط عدم ترک الإقامة مطلقا و الأذان فی الغداة و المغرب و الجمعة و الجماعة لا سیما فی الحضر.

الثانی ظاهر الروایة الاکتفاء بتکبیرتین فی أول الأذان و تثنیة التهلیل فی آخر الإقامة و دلت علیهما أخبار کثیرة لکن المشهور بین الأصحاب تربیع التکبیر فی أول الأذان کما ورد فی صحیحة زرارة و بعض الروایات الأخر و هذه الروایة یمکن حملها علی غالب الفصول لکن وردت روایات مصرحة بالاکتفاء بالتکبیرتین فیمکن حمل الزائد علی الاستحباب أو علی أنهما من مقدمات الأذان لیستا داخلتین فیه کما یومئ إلیه بعض الأخبار و حکی الشیخ فی الخلاف عن بعض الأصحاب تربیع التکبیر فی آخر الأذان و هو ضعیف.

و أما تثنیة التهلیل فی آخر الإقامة فهو الظاهر من أکثر الأخبار الواردة فیها و المشهور أن فصولها سبعة عشر و نسبه فی المعتبر إلی السبعة و أتباعهم و فی المنتهی قال ذهب إلیه علماؤنا و نقل ابن زهرة إجماع الفرقة علیه و حکی الشیخ فی الخلاف عن بعض الأصحاب أنه جعل فصول الإقامة مثل فصول الأذان و زاد فیها قد قامت الصلاة مرتین و قال ابن الجنید التهلیل فی آخر الإقامة مرة واحدة إذا کان المقیم قد أتی بها بعد الأذان فإن کان قد أتی بها بغیر أذان ثنی لا إله إلا الله فی آخرها.

و قال الشیخ فی النهایة بعد ما ذکر الأذان و الإقامة علی المشهور هذا الذی

ص: 109

ذکرناه هو المختار المعمول علیه و قد روی سبعة و ثلاثون فصلا فی بعض الروایات و فی بعضها ثمانیة و ثلاثون فصلا و فی بعضها اثنان و أربعون فصلا فأما من روی سبعة و ثلاثین فصلا فإنه یقول فی أول الإقامة أربع مرات الله أکبر و یقول فی الباقی کما قدمناه و من روی ثمانیة و ثلاثین فصلا یضیف إلی ما قدمناه قول لا إله إلا الله أخری فی آخر الإقامة و من روی اثنتین و أربعین فصلا فإنه یجعل فی آخر الأذان التکبیر أربع مرات و فی أول الإقامة أربع مرات و فی آخرها أیضا مثل ذلک أربع مرات و یقول لا إله إلا الله مرتین فی آخر الإقامة فإن عمل عامل علی إحدی هذه الروایات لم یکن مأثوما انتهی.

و العمدة فی مستند المشهور ما رواه الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ (1) فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ خَمْسَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً فَعَدَّدَ ذَلِکَ بِیَدِهِ وَاحِداً وَاحِداً الْأَذَانَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ حَرْفاً وَ الْإِقَامَةَ سَبْعَةَ عَشَرَ حَرْفاً.

و هذا و إن کان منطبقا علی المشهور لکن لیس فیه تصریح بعدد الفصول و لا أن النقص فی أیها.

لکن الشهرة بین الأصحاب و ما رواه الشَّیْخُ (2)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ یَأْتَمُّ بِصَاحِبِهِ وَ قَدْ بَقِیَ عَلَی الْإِمَامِ آیَةٌ أَوْ آیَتَانِ فَخَشِیَ إِنْ هُوَ أَذَّنَ وَ أَقَامَ أَنْ یَرْکَعَ فَلْیَقُلْ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ. یدلان علی تخصیص النقص بالأخیر و یؤیده ما سیأتی فی فقه الرضا و روایة دعائم الإسلام.

و الأظهر عندی القول بالتخییر و استحباب التهلیل الأخیر أو القول بسقوطه عند الضرورة کما یدل علیه هذا الخبر و أما الإجماع المنقول فلا عبرة به بعد ما عرفت من اختلاف القدماء و دلالة الأخبار الصحیحة علی خلافه.

ص: 110

و صرح الصدوق ره فی الهدایة(1) بتثنیة التهلیل فی آخر الإقامة حیث قال

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ مَثْنَی مَثْنَی وَ هُمَا اثْنَانِ وَ أَرْبَعُونَ حَرْفاً الْأَذَانُ عِشْرُونَ حَرْفاً وَ الْإِقَامَةُ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً.

و ظاهره فی الفقیه أیضا أنه اختار التثنیة لأنه روی فی الفقیه (2) عن أبی بکر الحضرمی و کلیب الأسدی عن أبی عبد الله علیه السلام الأذان موافقا للمشهور و قال فی آخره و الإقامة کذلک ثم قال هذا هو الأذان الصحیح لا یزاد فیه و لا ینقص عنه و المفوضة لعنهم الله قد وضعوا أخبارا و زادوا فی الأذان محمد و آل محمد خیر البریة مرتین و فی بعض روایاتهم بعد أشهد أن محمدا رسول الله أشهد أن علیا ولی الله مرتین و منهم من روی بدل ذلک أشهد أن علیا أمیر المؤمنین حقا مرتین و لا شک فی أن علیا ولی الله و أنه أمیر المؤمنین حقا و أن محمدا و آله صلوات الله علیهم خیر البریة و لکن ذلک لیس فی أصل الأذان و إنما ذکرت ذلک لیعرف بهذه الزیادة المتهمون بالتفویض المدلسون أنفسهم فی جملتنا انتهی و ظاهره العمل بهذا الخبر فی الإقامة أیضا.

و أقول لا یبعد کون الشهادة بالولایة من الأجزاء المستحبة للأذان لشهادة الشیخ و العلامة و الشهید و غیرهم بورود الأخبار بها(3)

قال الشیخ فی المبسوط فأما قول أشهد أن علیا أمیر المؤمنین و آل محمد خیر البریة علی ما ورد فی شواذ الأخبار فلیس بمعمول علیه فی الأذان و لو فعله الإنسان لم یأثم به غیر أنه لیس من فضیلة الأذان و لا کمال فصوله.

و قال فی النهایة فأما ما روی فی شواذ الأخبار من قول أن علیا ولی الله و أن محمدا و آله خیر البشر فمما لا یعمل علیه فی الأذان و الإقامة فمن عمل به کان مخطئا

ص: 111

و قال فی المنتهی و أما ما روی من الشاذ من قول أن علیا ولی الله و آل محمد خیر البریة فمما لا یعول علیه.

و یؤیده مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الطَّبْرِسِیُّ ره فِی کِتَابِ الْإِحْتِجَاجِ (1)

عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَؤُلَاءِ یَرْوُونَ حَدِیثاً فِی مِعْرَاجِهِمْ أَنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی عَلَی الْعَرْشِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ غَیَّرُوا کُلَّ شَیْ ءٍ حَتَّی هَذَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا خَلَقَ الْعَرْشَ کَتَبَ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ ذَکَرَ علیه السلام کِتَابَةَ ذَلِکَ عَلَی الْمَاءِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ اللَّوْحِ وَ جَبْهَةِ إِسْرَافِیلَ وَ جَنَاحَیْ جَبْرَئِیلَ وَ أَکْنَافِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَإِذَا قَالَ أَحَدُکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلْیَقُلْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.

فیدل علی استحباب ذلک عموما و الأذان من تلک المواضع و قد مر أمثال ذلک فی أبواب مناقبه علیه السلام و لو قاله المؤذن أو المقیم لا بقصد الجزئیة بل بقصد البرکة لم یکن آثما فإن القوم جوزوا الکلام فی أثنائهما مطلقا و هذا من أشرف الأدعیة و الأذکار.

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان دوبار دوبار است و اقامه نیز دوبار دوبار است، و در فجر و مغرب، اذان و اقامه، در سفر و حضر باید گفته شود، زیرا در حضر و سفر از آنها کم نمی­شود، و در ظهر، عصر و عشای آخر، اقامه بدون اذان نیز کافی است، اما اذان و اقامه با همدیگر، در همه نمازها بهتر است .

تنقیح و تفصیل: بدان که در توضیح آنچه که این روایت صحیح در بردارد، بیان دو فصل لازم است:

اول: این خبر بر لزوم اذان و اقامه برای دو نماز صبح و مغرب در سفر و حضر، و لزوم اقامه در سایر نمازها دلالت دارد، و اصحاب در این مورد دچار اختلاف هستند، شیخ و سید در برخی از کتابهایشان و ابن ادریس، وسلار و اغلب متاخرین به مستحب بودن مطلق اقامه و اذان در نمازهای یومیه معتقد هستند، و مفید در نماز جماعت آن دو را واجب دانسته است، و شیخ نیر در برخی از کتابهایش، و نیز ابن براج و ابن حمزه بدان نظر داده اند، از ابوصلاح نقل است که آن دو در جماعت شرط هستند، و در مسبوط آمده است که هر کس بدون اذان و اقامه جماعت به جای آورد، به فضیلت نماز جماعت دست نیافته است و نمازش مقبول است .

و مرتضی در الجمل آن دو را در هر نماز جماعت در سفر و حضر، فقط بر مردان واجب کرده است، و در سفر و حضر، در نمازهای صبح، مغرب و نماز جمعه آن دو را بر مردان واجب دانسته و اقامه را در هر نماز فریضه، به ویژه برای مردان واجب کرده است.

و ابن جنید اقامه و نماز را برای مردان، در حالت جماعت و فرادی، در سفر و حضر، در نماز فجر، مغرب و نماز جمعه، و اقامه را در سایر نمازها واجب ساخته و گفته است: برای زنان فقط تکبیر و شهادتین واجب است .

و از ابن ابوعقیل نقل است که هر کس که از روی تعمد اذان و اقامه را ترک کند نمازش باطل است، به جز اذان در نمازهای ظهر و عصر و عشای آخر که فقط اقامه کافی است و در صورت ترک اذان، نیازی به اعاده این نمازها نیست، اما ترک کردن اقامه از روی عمد نماز را باطل می­سازد و اعاده آن را واجب می­کند، و در المختلف نیز این گونه آمده است، و محقق از او و از مرتضی نقل کرده که برای مردان در نماز فرادی فقط اقامه واجب است و در نماز مغرب و عشاء اقامه و اذان بر آنان واجب است، سپس چند سطر پس از آن گفته است: علم الهدی نیز فرموده است اذان و اقامه در سفر و حضر واجب است.

حال که این فتوا ها را دانستی این را نیز بدان که خبرها در این مورد بسیار مختلف است، و اقتضای تلفیق میان آنها مستحب بودن مطلق اذان است، اما درباره اقامه اشکال وجود دارد، زیرا اخباری که بر جایز بودن ترک آن دلالت دارند فقط درباره اذان است، و درباره اقامه به نقض اجماع مرکب تمسک کرده­اند و در آن اشکالی است که بر همه ظاهر است، احوط عدم ترک اقامه در هیچ یک از نمازها، و عدم ترک اذان در نماز صبح، مغرب، جمعه و جماعت به ویژه در حضر می­باشد.

دوم: ظاهر روایت، اکتفا کردن به دو تکبیر در اول اذان و دو مرتبه تهلیل در پایان اقامه است، و اخبار بسیاری بر این دو دلالت دارند، اما نظر مشهور بین اصحاب، چهار بار تکبیر در اول اذان است همان طور که در صحیحه زراره و برخی روایات دیگر آمده است و این روایت را می توان به اغلب فصول حمل کرد، اما روایات دیگری وارد شده که به اکتفا کردن به دو تکبیر تصریح می­کند، پس می­توان بیش از دو تکبیر را حمل بر مستحب کرد، به اینکه دو تکبیر از مقدمات اذان باشد و در خود آن داخل نیست، آن گونه که برخی اخبار نیز به آن اشاره دارد، شیخ در الخلاف از برخی از اصحاب چهار بار تکبیر در آخر اذان را نقل می­کند که این روایت ضعیف است .

اما دو مرتبه ذکر تهلیل در پایان اقامه، از اغلب اخبار وارد در این مورد، ظاهر و آشکار است، و نظر مشهور این است که فصول آن هفده است، و مولف معتبر تعداد آن را به هفت و اتباع آن نسبت داده است، و در منتهی گفته است: علماء بر این عقیده هستند، و ابن زهره اجماع فرقه بر این موضوع را نقل کرده، و شیخ در الخلاف به نقل از برخی از اصحاب گفته است که او فصل اقامه را مثل فصول اذان قرار داده است و فقط دو مرتبه «قد قامت الصلاة» را بر آن افزوده است، ابن جنید گفته است: اگر اقامه کننده بعد از اذان اقامه بگوید، تهلیل در آخر اقامه یک مرتبه است، اما اگر اقامه بدون اذان باشد، در پایان دو مرتبه «لا اله الا الله» بگوید .

شیخ در النهایة بعد از ذکر اذان و اقامه براساس قول مشهور گفته است: نظری که ذکر کردیم، همان نظر برگزیده و عمل شده است، و در برخی روایات سی و هفت فصل و در برخی دیگر سی و هشت، و در برخی دیگر چهل و دو فصل روایت شده است، اما کسی که آن را سی و هفت فصل روایت کرده در ابتدای اقامه چهار مرتبه الله اکبر می­گوید، و در سایر موارد همان گونه است که پیش از این گفتیم، و کسی که سی و هشت فصل روایت کرده به آنچه که پیش از این ذکر کردیم گفتن لا اله الا الله دیگری در پایان اقامه را می­افزاید، و کسی که آن را چهل و دو فصل روایت می­کند در پایان اذان چهار مرتبه تکبیر و در اول و در آخر اقامه نیز چهار بار تکبیر قرار می­دهد، و در آخر اقامه دو مرتبه لا اله الا الله می­گوید، و اگر کسی به یکی از این روایات عمل نماید دچار گناه نشده است. پایان سخن.

و منبع عمده مورد استناد در این نظر، روایت کلینی و شیخ - . التهذیب 1: 150 - در خبری موثق از اسماعیل جعفی است که گفته: شنیدم که امام باقر علیه السلام می­فرمود: اذان و اقامه سی و پنج حرف است و آن را یک به یک با دستش شمرد، اذان هجده حرف و اقامه هفده حرف است، و این سخن هر چند که با نظر مشهور هماهنگ است اما به تعداد فصول و اینکه نقص در کدام یک از آن دو است، تصریح نکرده است .

اما شهرت بین اصحاب و آنچه که شیخ - . التهذیب 1: 216 -

در صحیح از معاذ بن کثیر به نقل از امام صادق علیه السلام روایت می­کند این است که فرمود: اگر مردی داخل مسجد شود و دوستش را امام خود قرار دهد و یک یا دو آیه از امام عقب مانده باشد و بترسد که اگر اذان و اقامه بگوید، امام به رکوع برود، پس «قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة، الله اکبر الله اکبر، لا اله الا الله» بگوید، این دو روایت بر این دلالت دارد که کم بودن، مختص اقامه است و آنچه که در فقه الرضا و روایت دعائم اسلام خواهد آمد آن را تأیید می­کند.

در نظر من اختیار و مستحب بودن تهلیل آخر، یا ساقط کردنش در حالت اضطرار آشکارتر است، چنان که این خبر نیز بر آن دلالت می­کند، اما اجماعی که نقل شد بعد از اختلافی که میان قدماء وجود دارد، و با وجود دلالت اخبار صحیح بر نظری خلاف آن نظر، مورد اعتبار نیست.

صدوق –ره- در الهدایة - . الهدایة: 30 -

به دو مرتبه بودن تهلیل در پایان اقامه تصریح کرده است طوری که گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان و اقامه دو مرتبه دو مرتبه است، و آن دو با هم چهل و دو حرف هستند، اذان بیست حرف و اقامه بیست و دو حرف، و ظاهر خبر در الفقیه نیز این است که او نیز دو مرتبه بودن را برگزیده است، زیرا در الفقیه - . الفقیه 1: 188 -

به نقل از ابوبکر حضرمی و کلیب اسدی از امام صادق علیه السلام، اذان را مطابق قول مشهور روایت کرده و در آخرش گفته است: اقامه نیز این چنین است، سپس آورده است: این همان اذان صحیح است، نه بر آن افزوده می­شود و نه از آن کاسته می­شود، و مفوضه که لعنت خدا بر آنان باد، اخباری را وضع کرده­اند و در اذان «محمد و آل محمد خیر البریة» را دو مرتبه، و در برخی روایات نیز بعد از «أشهد انّ محمدا رسول الله» دو مرتبه «أشهد ان علیا ولی الله» را افزودند، و برخی از آنان به جای آن دو مرتبه «اشهد انّ علیا امیر المؤمنین حقاً» را روایت کردند، و شکی نیست که علی علیه السلام ولی خدا و براستی امیر المؤمنین است و محمد و خاندانش که صلوات خدا بر آن باد، برترین مخلوقات هستند، اما این الفاظ در اصل اذان وجود ندارد، و فقط برای این ذکر شده که با این افزودن، افرادی که در میان ما به تفویض متهم هستند و خود را فریب داده­اند، شناخته شوند، و ظاهر امر عمل به این خبر در اقامه است .

می­گویم: بعید نیست که به شهادت شیخ، علامه، شهید و سایرین که اخباری را در این باره نقل کرده اند شهادت به ولایت از ارکان مستحب اذان باشد، شیخ در المسبوط فرمود: اما گفتن «اشهد انّ علیّا امیر المؤمنین و آل محمد خیر البریة» براساس آنچه که نقل شده است، از اخبار شاذ و نادر است، و در اذان معمولاً به آن عمل نمی­شود، و اگر کسی آن را انجام دهد گناه مرتکب نشده است، جز اینکه گفتن آن از فضایل اذان و تکمیل­کننده فصولش نیست .

شیخ در النهایة فرمود: اما آنچه که در اخبار شاذ و نادر درباره این سخن «ان علیّا ولی الله و انّ محمّدا و آله خیر البشر» ذکر شده است، از اموری که در اذان و اقامه معمول است، نمی­باشد، و اگر کسی آن را انجام دهد، خطاکار است، و در منتهی آورده است: اما اینکه از میان اخبار شاذ و نادر «انّ علیّا ولی الله و آل محمد خیر البریّه» را آورده، از مواردی است که بر آن تکیه نمی شود.

و آنچه که شیخ احمد بن ابوطالب طبرسی در کتاب احتجاح - . احتجاج: 83 - از قاسم بن معاویه روایت کرده است آن را تأیید می­کند که فرمود: به امام صادق علیه السلام گفتم: اینان درباره معراج حدیثی دارند که زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شبانه سیر دادند، ابوبکر صدیق بر عرش «لا اله الا الله، محمد رسول الله» را دید. امام فرمود: همه چیز را تغییر داده­اند حتی این را؟ گفتم: بله، و فرمود خداوند عزّوجل زمانی که عرش را خلق کرد، بر روی آن «لا اله الا الله محمد رسول الله علیٌ امیرالمؤمنین» را نگاشت، سپس امام علیه السلام کتابت این عبارت بر روی آب، کرسی، لوح، پیشانی اسرافیل، دو بال جبرئیل، و اطراف آسمان­ها و زمین­ها، و قله کوه­ها، خورشید و ماه را ذکر کرد، سپس امام علیه السلام فرمود: پس هر گاه یکی از شما «لا اله الا الله محمد رسول الله» گفت، باید علیٌ امیر المومنین نیز بگوید، پس این سخن بر مستحب بودن آن در حالت کلی دلالت دارد و اذان نیز یکی از آن موارد است، و امثال این سخن در باب مناقب امام علیه السلام گذشت. اگر موذن و اقامه دهنده آن را نه به قصد اینکه جزئی از اذان است بلکه به قصد تبرک بگوید مرتکب گناه نشده است. گروهی سخن در اثنای اذان و اقامه را مطلقا جایز دانسته­اند و این از اشرف ادعیه و اذکار است.

**[ترجمه]

قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر علیه السلام از برادرش موسی علیه السلام روایت کرده و فرمود: از او درباره مردی سوال کردم که در اذان و اقامه اشتباه می­کند، و قبل از آنکه به نماز بپردازد متوجه می­شود تکلیفش چیست؟ فرمود: اگر در اذانش خطا کرده باشد به نمازش ادامه دهد، و اگر در اقامه اشتباه کرده باشد، بازگردد و فقط اقامه را اعاده نماید، و اگر پس از یک یا دو رکعت متوجه شود، به نمازش ادامه دهد و آن برای او کفایت می کند. - . قرب الاسناد: 85 از چاپ سنگی، 111 از چاپ نجف -

و همچنین فرمود: از او درباره مردی سؤال کردم که اذان و اقامه را شروع می­کند در حالی که به غیر قبله رو کرده است، سپس به قبله روی می­کند فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 112 از چاپ نجف، 86 از چاپ سنگی -

و فرمود: از او درباره مسافری سؤال کردم که بر روی چهارپا اذان می­گوید، پس اگر بخواهد که اقامه بگوید باید بر روی زمین باشد؟ فرمود: بله ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 112 از چاپ نجف، 86 از چاپ سنگی -

**[ترجمه]

التفاصیل المشهورة و إن حملناها علی الرکوع کما هو الشائع أیضا فی عرف الأخبار فإن حملنا کلام القوم علی إتمام الرکوع فیوافق المشهور لکن الظاهر من کلامهم و الأخبار التی استدلوا بها أنه یکفی لعدم الرجوع الوصول إلی حد الرکوع فهو أیضا تفصیل مخالف للمشهور و سائر الأخبار إذ حمل إتمام الرکعة علی الوصول إلی حد الرکوع فی غایة البعد و بالجملة التعویل علی مفاد هذا الخبر مشکل و الله یعلم.

الثانی أنه یدل علی عدم وجوب الاستقبال فی الأذان و الإقامة کما هو المشهور و الأقوی و یستحب الاستقبال فیهما و فی الإقامة و فی الشهادتین فی الأذان أیضا آکد و نقل عن المرتضی أنه أوجب الاستقبال فیهما و أوجبه المفید فی الإقامة و الأحوط عدم ترکه فیها.

الثالث یدل علی جواز الأذان علی الراحلة و لزوم کون الإقامة علی الأرض و یدل علیهما أخبار کثیرة حملت فی المشهور علی الاستحباب و المنع من الإقامة راکبا إما لعدم الاستقبال و قد عرفت حکمه أو لعدم القیام و المشهور استحبابه فیهما و ظاهر المفید وجوبه فی الإقامة أو لعدم الاستقرار أیضا لما ورد فی بعض الروایات أنه یشترط فیها شرائط الصلاة و الأحوط رعایة جمیعها فیها مع الاختیار.

و قال فی الذکری یجوز الأذان راکبا و ماشیا و ترکه أفضل و فی الإقامة آکد و لو أقام ماشیا إلی الصلاة فلا بأس للنص عن الصادق علیه السلام.

و قال قال ابن الجنید لا یستحب الأذان جالسا فی حال یباح فیها الصلاة کذلک و کذلک الراکب إذا کان محاربا أو فی أرض ملصة و إذا أراد أن یؤذن أخرج رجلیه جمیعا من الرکاب و کذا إذا أراد الصلاة راکبا و یجوزان للماشی و یستقبل القبلة فی التشهد مع الإمکان فأما الإقامة فلا تجوز إلا و هو قائم علی الأرض مع عدم المانع.

قال و لا بأس أن یستدبر المؤذن فی أذانه إذا أتی بالتکبیر و التهلیل و الشهادة تجاه القبلة و لا یستدبر فی إقامته و لا بأس بأن یؤذن الرجل و یقیم غیره و لا بالأذان علی غیر طهارة و الإقامة لا تکون إلا علی طهارة و بما یجوز أن یکون داخلا به فی الصلاة فإن ذکر أن إقامته کانت علی غیر ذلک رجع فتطهر و ابتدأ بها من أولها و لا یجوز

ص: 114

الکلام بعد قد قامت الصلاة للمؤذن و لا للتابعین إلا لواجب لا یجوز لهم الإمساک عنه انتهی.

**[ترجمه]تفسیر شیخ به خاطر صحت خبر محکم است، اما آنچه که در حکم آشکار است، مستحب بودن است به دلیل وجود روایت صحیح در مورد عدم وجوب رجوع و ظاهرا عدم وجود کسی که قائل به وجوب باشد، و ظاهر، احتیاط در عدم رجوع بعد از رکوع است، اما اخباری که درباره رجوع قبل از قرائت آمده است شاید به تأکید مستحب بودن تفسیر می­شوند.

سپس بدان این روایت ها مستحب بودن رجوع را فقط به خاطر جبران اذان و اقامه یا فقط اقامه صادر می­کنند، و در این روایت ها چیزی که بر جایز بودن قطع نماز برای جبران اذان، در صورت ذکر اقامه، دلالت نمایند وجود ندارد، و از سخن اغلب احزاب نیز عدم جایز بودن قطع نماز برای این امر آشکار است، و فخر المحققین اجماع بر عدم رجوع، در صورت ذکر اقامه را نقل کرده است، اما محقق در شرایع و ابن ابوعقیل به رجوع فقط برای اذان نظر داده­اند و شهید ثانی به جایز بودن رجوع برای جبران اذان، بدون اقامه حکم داده است که این امر غریب است .

سپس بدان که اگر این خبر را آن گونه که از ظاهر آن بر می­آید، به ترک برخی فصول اذان یا اقامه تفسیر کنیم چیزی که بدان تصریح کند یا با آن مخالفت نماید وجود ندارد و اثبات کردن آن به صرف این خبر، خالی از اشکال نخواهد بود، پس اگر رکعت را به معنای متبادر آن بگیریم، بر تفصیلی غیر از تفاصیل مشهوری که ذکر شد دلالت می­کند و اگر آن را به معنای رکوع چنان که در عرف اخبار نیز شایع است بگیریم و سخن این گروه را بر اتمام رکوع حمل کنیم، پس با نظر مشهور هماهنگ است، اما آنچه که از کلام آنان و از اخباری که بدان استدلال کردند بر می­آید این است که رسیدن به حد رکوع برای عدم رجوع کافی است، که این نیز تفصیلی مخالف تفصیل مشهور و سایر اخبار است، زیرا تمام کردن رکعت به رسیدن به حد رکوع در حد نهایی تفسیر شده است و در کل اعتقاد به مفاد این خبر دشوار است و الله یعلم.

دوم: این خبر بر عدم وجوب روی کردن به قبله در اذان و اقامه دلالت دارد، همان گونه که مشهور و قوی­تر است، و روی کردن به قبله در هر دو مورد مستحب است، و در اقامه و شهادتین در اذان نیز مورد تأکید است، و از مرتضی نقل است که او روی کردن به قبله را در اذان و اقامه واجب کرده، و مفید آن را در اقامه واجب شناخته است، و احوط عدم ترک آن در اذان و اقامه است .

سوم: این خبر بر جایز بودن اذان بر روی چهارپا و لزوم اقامه بر روی زمین دلالت دارد و اخبار بسیاری نیز بر این دو نکته دلالت می­کنند که در قول مشهور بر مستحب بودن تفسیر شده است، اما منع از اقامه در حالت سواره یا به دلیل عدم روی کردن به قبله است که از حکمش آگاه شدی، و یا به خاطر عدم قیام است، و قول مشهور مستحب بودن قیام در اذان و اقامه است، و ظاهر سخن مفید وجوب قیام در اقامه است که ممکن است به دلیل عدم ساکن بودن باشد به سبب آنچه که در برخی روایات وارد شده مبنی بر اینکه در اقامه شرایط نماز، مشروط است، و احوط رعایت همه آن شرایط در اقامه در حالت اختیار است.

و شهید در ذکری آورده است: اذان در حالت سواره و پیاده جایز است و ترک آن بهتر است و در اقامه مورد تأکید بیشتری است و اگر در حال پیاده برای نماز اقامه بگوید به خاطر نصی از امام صادق علیه السلام، ایرادی ندارد .

و نیز گفته است: ابن جنید گفته: اذان در حالت نشسته­ای که نماز در آن مباح است، مستحب نیست و همچنین در مورد سواره اگر در نبرد باشد و یا در سرزمینی غصب شده باشد، و اگر بخواهد که اذان بگوید باید دو پایش را از رکاب بیرون بیاورد و همچنین است، اگر بخواهد که سواره نماز بخواند، و هر دو مورد ( نماز و اذان ) برای پیاده جایز است و در تشهد در صورت امکان به قبله رو کند، اما اقامه جایز نیست مگر اینکه، در حالت عدم وجود مانع بر روی زمین بایستد .

گفت: ایرادی ندارد که مؤذن در اذانش پشت به قبله باشد ولی در زمان تکبیر و تهلیل و شهادت رو به قبله بایستد و در اقامه نباید پشت به قبله بایستد، و ایرادی ندارد که شخص اذان بگوید و کسی غیر از او اقامه نماید، و همچنین بر اذان گفتن بدون طهارت نیز ایرادی وارد نیست، اما اقامه باید با طهارت گفته شود و نیز با آنچه که جایز است فرد با آن در نماز داخل شود، و اگر به یاد آورد که اقامه اش بدون طهارت بوده است باید رجوع کند، وضو بگیرد و اقامه را از ابتدا شروع کند و بعد از «قد قامت الصلاة» سخن گفتن برای مؤذن و پیروان او جایز نیست، مگر برای امر واجبی که رها کردن آن برایشان جایز نباشد .

**[ترجمه]

قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ إِلَی أَنْ قَالَ أَعْلَمُهُمْ أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْطَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْأَذَانَ وَ الْجَمَاعَةَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِجْهَارَ فِی ثَلَاثِ صَلَوَاتٍ وَ الرُّخْصَ لِأُمَّتِی عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی الْجَنَائِزِ وَ الشَّفَاعَةَ لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا الْأَذَانُ فَإِنَّهُ یُحْشَرُ الْمُؤَذِّنُونَ مِنْ أُمَّتِی مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ علیهم السلام (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق و الخصال: با اسنادی که در باب فضیلت نماز ارائه شد، فرمود: عده ای از یهودیان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند و درباره مسائلی از او سؤال کردند، تا اینکه داناترین آنان گفت: مرا از هفت خصلتی که خداوند از میان انبیایش به تو و از میان امتها به امت تو ارزانی کرده است آگاه کن، رسول خدا فرمود: خداوند فاتحة الکتاب، اذان، نماز جماعت در مسجد، روز جمعه، و بلند کردن صدا در سه نماز، تخفیف برای امتم در بیماری و سفر، نماز بر جنازه، و شفاعت برای صاحبان گناهان کبیره از امتم را به من ارزانی کرد، تا سخنش به این جا رسید که فرمود: اما درباره اذان، مؤذنان امتم با انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحان محشور می­شوند. - . امالی صدوق: 117، الخصال 2: 9 -

**[ترجمه]

لِسُجُودِهِ وَ یُؤَمِّنُونَ عَلَی دُعَائِهِ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَقَامَ وَ لَمْ یُؤَذِّنْ لَمْ یُصَلِّ مَعَهُ إِلَّا مَلَکَاهُ اللَّذَانِ مَعَهُ (1).

**[ترجمه]مجالس شیخ: با اسنادی که در باب فضیلت نماز از ابوذر رضی الله عنه از نبی خدا در وصیت به او ذکر شد فرمود: ای ابوذر پروردگارت با سه گروه بر ملائکه­اش مباهات می­ورزد: مردی که در سرزمین خالی صبح می­کند پس اذان و اقامه می­گوید، سپس نماز می­خواند، پس پروردگار به ملائکه می­گوید: بنده مرا ببینید که نماز می­خواند در حالی که کسی غیر از من او را نمی­بیند، پس هفتاد هزار فرشته فرود می­آیند و در پشت سر او نماز می­گزارند، و تا فردای آن روز برای او استغفار می­کنند، و حدیث را تا اینجا ادامه داد که: - . امالی طوسی 2: 147 -

ای ابوذر اگر بنده در سرزمینی خالی بود، پس وضو گرفت یا تیمم کرد سپس اذان و اقامه گفت و نماز به پا داشت، خداوند به ملائکه امر می­کند که پشت سر او صفی ببندید که دو طرف آن دیده نشود و با رکوع او رکوع کنید و با سجده­اش به سجده بروید و به دعایش آمین بگویید، و ای ابوذر کسی که اقامه بگوید و اذان نگوید، نماز نمی­خواند با او، مگر دو فرشته­ای که همراه اوست. - . امالی طوسی 2: 148 -

**[ترجمه]

بلال إذا طلع الفجر و کان علیه و آله السلام یقول: إذا سمعتم أذان بلال فکفوا عن الطعام و الشراب.

و خالف فیه ابن إدریس فمنع من تقدیم الأذان فی الصبح أیضا و هو المنقول عن ظاهر المرتضی ره فی المسائل المصریة و ابن الجنید و أبی الصالح و الجعفی و لعل الأشهر أظهر و أما التفصیل الوارد فی هذا الخبر مع صحته لم ینسب القول به إلی أحد نعم قال العلامة فی المنتهی أما الفجر فلا بأس بالأذان قبله و علیه فتوی علمائنا ثم احتج بهذه الروایة ثم قال و الشرط فی الروایة حسن لأن القصد به الإعلام للاجتماع و مع الجماعة لا یحتاج إلی الإعلام للتأهب بخلاف المنفرد انتهی و لعله ره حمل الخبر علی أنه إذا کان الناس مجتمعین فلا یؤذن قبل الوقت لتأهبهم و حضورهم و إن کانوا متفرقین و کان الإمام أو غیره وحده فلیؤذن قبله لینتبهوا و یجتمعوا فالأذان فی الصورتین معا للجماعة و لو کان المراد بالثانی صلاة المنفرد و بالأول صلاة الجماعة کان العکس أقرب إلی اعتبار العقل و الله یعلم حقیقة الأمر.

**[ترجمه]گفتن اذان قبل از فرا رسیدن وقت جایز نیست مگر در صبح، که جایز است قبل از آن اذان گفته شود، و اعاده آن پس از نماز نیز مستحب است، به نقل از برخی از اصحاب، علمای اسلام بر روی نظر اول اجماع بلکه اتفاق نظر دارند، و نظر دوم، قول مشهور بین اصحاب است، ابن عقیل گفته است که اذان نزد آل رسول الله صلّی الله علیه و آله، برای نمازهای پنجگانه بعد از رسیدن وقت آن است مگر نماز صبح که جایز است قبل از فرا رسیدن وقتش برای آن اذان گفته شود، و اخبار از علماء در این مورد به تواتر آمده است، و نیز فرموده است: رسول خدا دو مؤذن داشت، یکی بلال و دیگری ابن ام مکتوم که نابینا بود و قبل از فجر اذان می­گفت و بلال وقتی فجر سر می­زد اذان می­گفت، و رسول خدا می­فرمود: وقتی اذان بلال را شنیدید از خوردن و نوشیدن دست بکشید .

در این مورد ابن ادریس نظر مخالف دارد و از مقدم کردن اذان در نماز صبح نیز منع کرده است، و این نظر از ظاهر سخن مرتضی - ره – در المسائل المصریة، ابن جنید، ابوصلاح و جعفی نقل شده است، و شاید نظر مشهور­تر، روشن­تر و آشکار­تر باشد، اما تفصیل وارد شده در این خبر به همراه صحت آن به کسی نسبت داده نشده است، بله علامه در منتهی گفته است: اما در نماز فجر، اذان قبل از وقت نماز ایرادی ندارد و فتوای علمای ما نیز همین نظر است، سپس این روایت را به عنوان حجت آورده است، سپس گفته: شرط موجود در این روایت خوب است، زیرا قصد از آن اعلام کردن برای اجتماع است، و با جماعت نیازی به اعلام کردن برای آماده شدن نیست بر خلاف نماز فرادی، و شاید علامه – ره – این خبر را این گونه تفسیر کرده که اگر مردم جمع شده باشند، قبل از فرا رسیدن وقت برای آمادگی و حضور آنان اذان گفته نمی­شود، و اگر پراکنده باشند و امام یا غیر امام تنها باشد قبل از وقت نماز باید اذان گفته شود تا آگاه شوند و جمع گردند، پس اذان در هر دو حالت برای نماز جماعت است، و اگر منظور از دومی نمار فرادی، و از نخست نماز جماعت باشند، عکس آن به عقل نزدیک تر است، و خداوند به حقیقت امر آگاه است .

**[ترجمه]

قُلْ بَعْدَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- وَ لَا تَقُلْ فِی الْإِقَامَةِ الصَّلَاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ إِنَّمَا هُوَ فِی الْأَذَانِ.

قال المحقق ره قال الشیخ فی الإستبصار هو للتقیة و لست أری هذا التأویل شیئا فإن فی جملة الأذان حی علی خیر العمل و هو انفراد الأصحاب فلو کان للتقیة لما ذکره لکن الوجه أن یقال فیه روایتان عن أهل البیت أشهرهما ترکه (1).

**[ترجمه]المعتبر: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان، الله اکبر الله اکبر، أشهد ان لا اله الا الله، أشهد ان لا اله الا الله است، و فرمود: و در پایانش یک مرتبه لا اله الا الله است، سپس ادامه: و اگر در اذان صبح بودی بعد از «حی علی خیر العمل» بگو: الصلاة خیر من النوم»، و بعد از الله اکبر الله اکبر، لا اله الا الله بگو، و در اقامه «الصلاة خیر من النوم» نگو، زیرا آن فقط برای اذان است.

محقق – ره – فرموده که شیخ در استبصار گفته است: آن برای تقیه است، و من این تأویل را معتبر نمی­دانم، زیرا در همه اذان ها «حی علی خیر العمل» وجود دارد، و او بین اصحاب در این نظر یگانه است، و اگر این نظر تقیه­ای باشد برای چیزی که ذکر کرده، اما وجه این است که گفته شود در این مورد دو روایت از اهل بیت وجود دارد و مشهورترین آنها، ترک آن عبارت است. - . معتبر: 166 -

**[ترجمه]

السَّمَاءِ فَأَمَرَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَتَرَاجَعَتِ الْمَلَائِکَةُ نَحْوَ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَفَتَحَتِ الْبَابَ فَدَخَلَ علیه السلام حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ عَنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَتَرَاجَعَتِ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ فُتِحَ الْبَابُ فَدَخَلَ علیه السلام وَ مَرَّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ عَنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَتَرَاجَعَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ فُتِحَ الْبَابُ وَ مَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَإِذَا هُوَ بِمَلَکٍ مُتَّکٍ وَ هُوَ عَلَی سَرِیرٍ تَحْتَ یَدِهِ ثَلَاثُمِائَةِ أَلْفِ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ ثَلَاثُمِائَةِ أَلْفِ مَلَکٍ فَنُودِیَ أَنْ قُمْ قَالَ فَقَامَ الْمَلَکُ عَلَی رِجْلَیْهِ فَلَا یَزَالُ قَائِماً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

قَالَ وَ فُتِحَ الْبَابُ وَ مَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ وَ انْتَهَی إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی قَالَ فَقَالَتِ السِّدْرَةُ مَا جَاوَزَنِی مَخْلُوقٌ قَبْلَکَ قَالَ ثُمَّ مَضَی فَتَدَانَی فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی قَالَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ کِتَابَیْنِ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ کِتَابَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ فَأَخَذَ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ بِیَمِینِهِ وَ فَتَحَهُ فَنَظَرَ فِیهِ فَإِذَا فِیهِ أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ فَقَالَ اللَّهُ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا فَقَالَ النَّبِیُ غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ قَالَ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا قَالَ فَقَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ ثُمَّ طَوَی الصَّحِیفَةَ فَأَمْسَکَهَا بِیَمِینِهِ وَ فَتَحَ الْأُخْرَی صَحِیفَةَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ فَإِذَا فِیهَا أَسْمَاءُ أَهْلِ النَّارِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ فَقَالَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ.

قَالَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ مناجات [مُنَاجَاةِ] رَبِّهِ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ هُوَ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ

ص: 120

بِحِذَاءِ الْکَعْبَةِ قَالَ فَجَمَعَ لَهُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةَ ثُمَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ فَأَتَمَّ الْأَذَانَ وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِهِمْ فَلَمَّا فَرَغَ الْتَفَتَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ سَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ فَسَأَلَهُمْ یَوْمَئِذٍ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ نَزَلَ وَ مَعَهُ صَحِیفَتَانِ فَدَفَعَهُمَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَهَذَا کَانَ بَدْءَ الْأَذَانِ (1).

**[ترجمه]عیاشی: عبدالصمد بن بشیر روایت کرد: در ابتدای اذان نزد امام صادق علیه السلام ذکر شد که مردی از انصار در خوابش اذان دید، پس آن را برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله بازگو کرد، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او امر نمود که آن را به بلال بیاموزد، پس امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ گفته اند، رسول خدا در سایه کعبه در خواب بود، پس جبرئیل علیه السلام نزدش آمد در حالی که جامی همراهش بود که در آن آب بهشت بود، پس پیامبر را بیدار کرد و به او امر کرد که خود را بشوید سپس دستش را در محملی قرار داد که هزاران نوع نور در آن بود .

سپس او را بالا برد تا اینکه بر درهای آسمان رسیدند پس زمانی که ملائکه او را دیدند از درهای آسمان گریختند .

پس خداوند به جبرئیل علیه السلام امر کرد که «الله اکبر الله اکبر» بگوید، پس ملائکه به سوی درهای آسمان بازگشتند و جبرئیل علیه السلام وارد شد، و به آسمان دوم رسید پس ملائکه از درهای آسمان دور شدند و جبرئیل گفت: «اشهد ان لا اله الا الله اشهد ان لا اله الا الله» پس ملائکه بازگشتند و در گشوده شد، و جبرئیل وارد شد و عبور کرد تا به آسمان سوم رسید ملائکه بار دیگر از درهای آسمان گریختند پس جبرئیل علیه السلام گفت: «أشهد ان محمد رسول الله أشهد ان محمدأ رسول الله» و ملائکه بازگشتند و در گشوده شد و نبی اکرم گذشت تا به آسمان چهارم رسید پس به فرشته­ای تکیه زده رسید که بر روی تختی است و سیصد هزار فرشته زیر دست او قرار دارد زیر هر فرشته سیصد هزار فرشته دیگر، پس ندا آمد که برخیز، فرمود پس فرشته بردو پا ایستاد و تا روز قیامت همچنان ایستاده است.

و ادامه داد: و در گشوده شد و نبی اکرم عبور کرد تا به آسمان هفتم رسید و ادامه داد تا به سدرة المنتهی رسید. پس سدره گفت: پیش از تو هیچ مخلوقی از من عبور نکرده است، و ادامه داد: سپس گذشت و نزدیک آمد و فرود آمد«فتدلی فکان قاب قوسین أو أدنی فأوحی إلی عبده ما أوحی» و کاملا نزدیک یا نزدیک­تر از آن شد، پس خداوند به بنده­اش وحی کرد، امام ادامه داد: دو نامه به او واگذار کرد، نامه اصحاب یمین و نامه اصحاب شمال، پس نامه اصحاب یمین را به دست راستش گرفت و آن را گشود و در آن نگاه کرد پس در آن اسامی بهشتیان، اسامی پدران و قبائل آنان بود و ادامه داد، خداوند فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ»

{پیامبر (خدا) بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است} پس رسول خدا فرمود: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»{و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند ]و گفتند:[ «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم»}، و خداوند فرمود: «وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا» {و گفتند:«شنیدیم و گردن نهادیم}و نبی فرمود: «غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ» {پروردگارا، آمرزش تو را ]خواستاریم[ و فرجام به سوی تو است}، خداوند فرمود: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» {خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه ]از خوبی[ به دست آورده به سود او، و آنچه ]از بدی[ به دست آورده به زیان اوست} و نبی فرمود: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا» {پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر} پس خداوند پاسخ داد: این چنین کردم.

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: «رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا» {پروردگارا، هیچ بار گرانی بر دوش ما مگذار؛ همچنان که بر ]دوش[ کسانی که پیش از ما بودند نهادی} پس خداوند فرمود: چنین کردم، نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: «وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ» {پروردگارا، و آنچه تاب آن را نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛: و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن} خداوند فرمود: همه آن را انجام دادم .

سپس نامه را بست و آنرا به دست راستش گرفت و نامه دیگر که نامه اصحاب شمال بود را گشود پس اسامی اهل آتش و اسامی پدران و قبائل آنان در آن بود، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «إن هؤلاء قوم لا یؤمنون» {اینها جماعتی اند که ایمان نخواهند آورد}، خداوند فرمود: ای محمد «فافصح عنهم و قل سلام فسوف یعلمون» {از ایشان روی برتاب و بگو به سلامت پس زودا که بدانند}.

امام ادامه داد: زمانی که از مناجاب پروردگارش فارغ شد به سوی بیت معمور که در آسمان هفتم و روبروی کعبه است بازگشت، پس انبیا و مرسلین و ملائکه به دور او جمع شدند خداوند به جبرئیل علیه السلام امر کرد پس او اذان و اقامه گفت، و رسول الله صلّ الله علیه و آله پیش رفت و پیش نماز شد و زمانی که فارغ شد به آنان رو کرد، پس خداوند به او گفت از کسانی که پیش از تو کتاب می­خوانند بپرس، حق از جانب پروردگار تو است از شک کنندگان نباش. پس نبی در آن هنگام از آنان سؤال نمود، سپس فرود آمد و با خود دو نامه همراه داشت پس آنان را به امیرمؤمنان علیه السلام واگذار کرد، و امام صادق علیه السلام فرمود: و این آغاز اذان بود. - . تفسیر عیاشی 1: 157- 158 -

**[ترجمه]

موافقة عمر له فی المنام و فی روایة الکلینی (1) ما یدل علی أنهم کانوا یقولون إن أبی بن کعب رآه فی النوم و هو باطل عند الشیعة قال ابن أبی عقیل أجمعت الشیعة علی أن الصادق علیه السلام لعن قوما زعموا أن النبی صلی الله علیه و آله أخذ الأذان من عبد الله بن زید

ص: 122

فقال ینزل الوحی علی نبیکم فیزعمون أنه أخذ الأذان من عبد الله بن زید انتهی و الأخبار فی ذلک کثیرة فی کتبنا.

**[ترجمه]گوینده در خبر عبدالصمد یا مرد دیگری بوده است که نامش برای اختصار از خبر حذف شده است و گریختن ملائکه به دلیل شدت تابش انوار ظاهری و معنوی و ناتوانی آنان از مشاهده و درک کردن آن بوده است، و «اینان» در سخن پیامبر اشاره­ای است به آیه «وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ* فَاصْفَحْ...» {و گوید ای پروردگار من اینها جماعتی اند که ایمان نخواهند آورد، [و خدا فرمود] از ایشان روی برتاب} - . زخرف / 88-89 - و ادامه آیه، طبرسی گفته است: این آیه بر «و عنده علم الساعة» {و علم قیامت پیش اوست عطف است} یعنی و نزد او علمی است که می گوید، و قتادة گفته است: این پیامبر شما است که از قومش نزد خدا شکوه می­کند و باز ماندن آنان از ایمان را نکوهش می­کند، و نیز ذکر می­کند که قرائت عبدالله «و قال الرسول یا رب» بوده است و بر این اساس ضمیر «ها» در «وقیله» به نبی باز می­گردد، {و از آنان روی بر تاب} یعنی از آنان روی برگردان، چنان که گفته: «از نادانان روی برگردان»، {و بگو به سلامت} یعنی مدارا کردن و ترک جنگ و خصومت است، و گفته شده: منظور سلام هجران و دوری است مانند این سخن خداوند: {سلام بر شما جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم} - . قصص / 55: سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ - ،

و آورده­اند معنایش این است که بگو آنچه که به وسیله آنان از شر و آزار آنان سالم بمانی، که این معنا به وسیله آیه ی سیف نسخ می­شود، و گفته اند معنایش چنین است که از نادانی آنان روی برگردان و با آنان مقابله به مثل نکن، که این نظر منسوخ نیست. - . مجمع البیان 9: 59 -

سپس بدان که اصحاب بر اینکه اذان و اقامه فقط با وحی از جانب خداوند شروع شده اتفاق نظر دارند، و عامه بر نسبت داشتن اذان به رویای عبدالله بن زید در خواب اجماع دارند و همراه بودن عمر با او در خواب را نقل کرده اند و در روایت کلینی - . مراجعه شود به الکافی 3: 482- 486، متن کامل این خبر در جلد 2: 237- 250 به صورت مشروح، به نقل از علل اشرائع ذکر شد. -

این دلالت وجود دارد که آنان می گفتند ابی بن کعب اذان را در خواب دید، که نزد شیعه باطل است، ابن ابوعقیل گفته است: شیعه بر این اجماع دارد که صادق علیه السلام قومی را که گمان کنند نبی اذان را از عبدالله بن زید گرفته است لعنت کرده است.

و فرمود: بر نبی تان وحی نازل می شود و شما گمان می کنید که او اذان را از عبدالله بن زید گرفته است؟ انتهی، و اخبار در این مورد در کتب ما بسیار است.

**[ترجمه]

أَسْوَدُ وَ الْآخَرُ أَبْیَضُ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالُوا هَذَا بِلَالٌ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذْتُ أَلْوَاحِی وَ أَتَیْتُهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الشَّیْخُ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ حَدِّثْنِی بِمَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ مَا یُدْرِیکَ مَنْ أَنَا فَقُلْتُ أَنْتَ بِلَالٌ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَبَکَی وَ بَکَیْتُ حَتَّی اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ نَبْکِی قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا غُلَامُ مِنْ أَیِّ الْبِلَادِ أَنْتَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ فَقَالَ لِی بَخْ بَخْ فَمَکَثَ سَاعَةً.

ثُمَّ قَالَ اکْتُبْ یَا أَخَا أَهْلِ الْعِرَاقِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْمُؤَذِّنُونَ أُمَنَاءُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی صَلَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ لُحُومِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ لَا یَسْأَلُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُمْ وَ لَا یَشْفَعُونَ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا شُفِّعُوا.

قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ!

قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَذَّنَ أَرْبَعِینَ عَاماً مُحْتَسِباً بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ عَمَلُ أَرْبَعِینَ صِدِّیقاً عَمَلًا مَبْرُوراً مُتَقَبَّلًا قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَذَّنَ عِشْرِینَ عَاماً بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ مِنَ النُّورِ مِثْلُ نُورِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَذَّنَ عَشْرَ سِنِینَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ إِبْرَاهِیمَ فِی قُبَّتِهِ أَوْ فِی دَرَجَتِهِ قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَذَّنَ سَنَةً وَاحِدَةً بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ قَدْ غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ کُلُّهَا بَالِغَةً مَا بَلَغَتْ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زِنَةِ جَبَلِ أُحُدٍ قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ فَاحْفَظْ وَ اعْمَلْ وَ احْتَسِبْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَذَّنَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ صَلَاةً وَاحِدَةً إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً وَ تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 124

غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ مَنَّ عَلَیْهِ بِالْعِصْمَةِ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ وَ جَمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الشُّهَدَاءِ فِی الْجَنَّةِ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ حَدِّثْنِی بِأَحْسَنِ مَا سَمِعْتَ قَالَ وَیْحَکَ یَا غُلَامُ قَطَعْتَ أَنْیَاطَ قَلْبِی وَ بَکَی وَ بَکَیْتُ حَتَّی إِنِّی وَ اللَّهِ لَرَحِمْتُهُ ثُمَّ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ جَمَعَ اللَّهُ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْمُؤَذِّنِینَ بِمَلَائِکَةٍ مِنْ نُورٍ مَعَهُمْ أَلْوِیَةٌ وَ أَعْلَامٌ مِنْ نُورٍ یَقُودُونَ جَنَائِبَ أَزِمَّتُهَا زَبَرْجَدٌ أَخْضَرُ وَ حَقَائِبُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ یَرْکَبُهَا الْمُؤَذِّنُونَ فَیَقُومُونَ عَلَیْهَا قِیَاماً تَقُودُهُمُ الْمَلَائِکَةُ یُنَادُونَ بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ بِالْأَذَانِ ثُمَّ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً حَتَّی انْتَحَبْتُ وَ بَکَیْتُ فَلَمَّا سَکَتَ قُلْتُ مِمَّا بُکَاؤُکَ قَالَ وَیْحَکَ ذَکَرْتَنِی أَشْیَاءَ سَمِعْتُ حَبِیبِی وَ صَفِیِّی علیه السلام یَقُولُ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّهُمْ لَیَمُرُّونَ عَلَی الْخَلْقِ قِیَاماً عَلَی النَّجَائِبِ فَیَقُولُونَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالُوا ذَلِکَ سَمِعْتُ لِأُمَّتِی ضَجِیجاً فَسَأَلَهُ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ عَنْ ذَلِکَ الضَّجِیجِ مَا هُوَ قَالَ الضَّجِیجُ التَّسْبِیحُ وَ التَّحْمِیدُ وَ التَّهْلِیلُ فَإِذَا قَالُوا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَتْ أُمَّتِی إِیَّاهُ کُنَّا نَعْبُدُ فِی الدُّنْیَا فَیُقَالُ صَدَقْتُمْ فَإِذَا قَالُوا أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَتْ أُمَّتِی هَذَا الَّذِی أَتَانَا بِرِسَالَةِ رَبِّنَا جَلَّ جَلَالُهُ وَ آمَنَّا بِهِ وَ لَمْ نَرَهُ صلی الله علیه و آله فَیُقَالُ لَهُمْ صَدَقْتُمْ هُوَ الَّذِی أَدَّی إِلَیْکُمُ الرِّسَالَةَ مِنْ رَبِّکُمْ وَ کُنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنِینَ فَحَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ نَبِیِّکُمْ فَیَنْتَهِیَ بِهِمْ إِلَی مَنَازِلِهِمْ وَ فِیهَا مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ لِی إِنِ اسْتَطَعْتَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَنْ لَا تَمُوتَ إِلَّا مُؤَذِّناً فَافْعَلْ.

فَقُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ تَفَضَّلْ عَلَیَّ وَ أَخْبِرْنِی فَإِنِّی فَقِیرٌ مُحْتَاجٌ وَ أَدِّ إِلَیَّ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّکَ قَدْ رَأَیْتَهُ وَ لَمْ أَرَهُ وَ صِفْ لِی کَیْفَ وَصَفَ لَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِنَاءَ الْجَنَّةِ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ سُورَ الْجَنَّةِ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ یَاقُوتٍ

ص: 125

وَ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ شُرَفُهَا الْیَاقُوتُ الْأَحْمَرُ وَ الْأَخْضَرُ وَ الْأَصْفَرُ قُلْتُ فَمَا أَبْوَابُهَا قَالَ أَبْوَابُهَا مُخْتَلِفَةٌ بَابُ الرَّحْمَةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ قُلْتُ فَمَا حَلْقَتُهُ قَالَ وَیْحَکَ کُفَّ عَنِّی فَقَدْ کَلَّفْتَنِی شَطَطاً قُلْتُ مَا أَنَا بِکَافٍّ عَنْکَ حَتَّی تُؤَدِّیَ إِلَیَّ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فِی ذَلِکَ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَابُ الصَّبْرِ فَبَابٌ صَغِیرٌ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ لَا حَلَقَ لَهُ وَ أَمَّا بَابُ الشُّکْرِ فَإِنَّهُ مِنْ یَاقُوتَةٍ بَیْضَاءَ لَهَا مِصْرَاعَانِ مَسِیرَةُ مَا بَیْنَهُمَا خَمْسُمِائَةِ عَامٍ لَهُ ضَجِیجٌ وَ حَنِینٌ یَقُولُ اللَّهُمَّ جِئْنِی بِأَهْلِی- قُلْتُ هَلْ یَتَکَلَّمُ الْبَابُ قَالَ نَعَمْ یُنْطِقُهُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَمَّا بَابُ الْبَلَاءِ قُلْتُ أَ لَیْسَ بَابُ الْبَلَاءِ هُوَ بَابَ الصَّبْرِ قَالَ لَا قُلْتُ فَمَا الْبَلَاءُ قَالَ الْمَصَائِبُ وَ الْأَسْقَامُ وَ الْأَمْرَاضُ وَ الْجُذَامُ وَ هُوَ بَابٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ صَفْرَاءَ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مَا أَقَلَّ مَنْ یَدْخُلُ مِنْهُ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ زِدْنِی وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ فَإِنِّی فَقِیرٌ قَالَ یَا غُلَامُ لَقَدْ کَلَّفْتَنِی شَطَطاً أَمَّا الْبَابُ الْأَعْظَمُ فَیَدْخُلُ مِنْهُ الْعِبَادُ الصَّالِحُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الزُّهْدِ وَ الْوَرَعِ وَ الرَّاغِبُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُسْتَأْنِسُونَ بِهِ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ فَإِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ مَا ذَا یَصْنَعُونَ قَالَ یَسِیرُونَ عَلَی نَهَرَیْنِ فِی مَصَافَّ فِی سُفُنِ الْیَاقُوتِ مَجَاذِیفُهَا اللُّؤْلُؤُ فِیهَا مَلَائِکَةٌ مِنْ نُورٍ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ خُضْرٌ شَدِیدٌ خُضْرَتُهَا قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ هَلْ یَکُونُ مِنَ النُّورِ أَخْضَرُ قَالَ إِنَّ الثِّیَابَ هِیَ خُضْرٌ وَ لَکِنْ فِیهَا نُورٌ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ جَلَالُهُ یَسِیرُونَ عَلَی حَافَتَیْ ذَلِکَ النَّهَرِ قُلْتُ فَمَا اسْمُ ذَلِکَ النَّهَرِ قَالَ جَنَّةُ الْمَأْوی قُلْتُ هَلْ وَسَطُهَا غَیْرُ هَذَا قَالَ نَعَمْ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ هِیَ فِی وَسَطِ الْجِنَانِ فَأَمَّا جَنَّةُ عَدْنٍ فَسُورُهَا یَاقُوتٌ أَحْمَرُ وَ حَصْبَاؤُهَا اللُّؤْلُؤُ قُلْتُ فَهَلْ فِیهَا غَیْرُهَا قَالَ نَعَمْ جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ قُلْتُ وَ کَیْفَ سُورُهَا قَالَ وَیْحَکَ کُفَّ عَنِّی حَیَّرْتَ عَلَیَّ قَلْبِی قُلْتُ بَلْ أَنْتَ الْفَاعِلُ بِی ذَلِکَ مَا أَنَا بِکَافٍّ عَنْکَ حَتَّی تُتِمَّ لِیَ الصِّفَةَ وَ تُخْبِرَنِی عَنْ سُورِهَا قَالَ سُورُهَا نُورٌ فَقُلْتُ وَ الْغُرَفُ الَّتِی هِیَ فِیهَا قَالَ هِیَ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ وَیْحَکَ إِلَی هَذَا انْتَهَی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 126

طُوبَی لَکَ إِنْ أَنْتَ وَصَلْتَ إِلَی بَعْضِ هَذِهِ الصِّفَةِ وَ طُوبَی لِمَنْ یُؤْمِنُ بِهَذَا قُلْتُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَا وَ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِهَذَا قَالَ وَیْحَکَ إِنَّهُ مَنْ یُؤْمِنُ أَوْ یُصَدِّقُ بِهَذَا الْحَقِّ وَ الْمِنْهَاجِ لَمْ یَرْغَبْ فِی الدُّنْیَا وَ لَا فِی زَهْرَتِهَا وَ حَاسَبَ نَفْسَهُ قُلْتُ أَنَا مُؤْمِنٌ بِهَذَا قَالَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ قَارِبْ وَ سَدِّدْ وَ لَا تَیْأَسْ وَ اعْمَلْ وَ لَا تُفَرِّطْ وَ ارْجُ وَ خَفْ وَ احْذَرْ ثُمَّ بَکَی وَ شَهَقَ ثَلَاثَ شَهَقَاتٍ فَظَنَنَّا أَنَّهُ قَدْ مَاتَ ثُمَّ قَالَ فِدَاکُمْ أَبِی وَ أُمِّی لَوْ رَآکُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَقَرَّتْ عَیْنُهُ حِینَ تَسْأَلُونَ عَنْ هَذِهِ الصِّفَةِ ثُمَّ قَالَ النَّجَا النَّجَا الْوَحَا الْوَحَا الرَّحِیلَ الرَّحِیلَ الْعَمَلَ الْعَمَلَ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّفْرِیطَ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّفْرِیطَ ثُمَّ قَالَ وَیْحَکُمْ اجْعَلُونِی فِی حِلٍّ مِمَّا فَرَّطْتُ فَقُلْتُ لَهُ أَنْتَ فِی حِلٍّ مِمَّا فَرَّطْتَ جَزَاکَ اللَّهُ الْجَنَّةَ کَمَا أَدَّیْتَ وَ فَعَلْتَ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْکَ ثُمَّ وَدَّعَنِی وَ قَالَ لِیَ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَدِّ إِلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا أَدَّیْتُ إِلَیْکَ فَقُلْتُ أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ دِینَکَ وَ أَمَانَتَکَ وَ زَوَّدَکَ التَّقْوَی وَ أَعَانَکَ عَلَی طَاعَتِهِ بِمَشِیَّتِهِ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: عبدالله بن علی روایت کرد: کالایی از بصره به سوی مصر بردم و به مصر رسیدم، در حالی که در راهی بودم به پیرمردی بلند قامت با پوستی خشن، طاس، و با ریش و موی سفید برخورد کردم که دو جامه کهنه بر تن داشت یکی سفید و دیگری سیاه سؤال کردم این کیست گفتند او بلال مؤذن رسول الله صلّی الله علیه و آله است.

پس لوحه هایم را گرفتم و نزدش آمدم و بر او سلام کردم و گفتم: سلام بر تو ای شیخ ! پس پاسخ گفت: علیک السلام و رحمة الله و برکاته، گفتم خداوند تورا مورد رحمت خویش قرار دهد درباره آنچه که از رسول الله شنیدی برایم بگو، گفت: تو چه می­دانی من کیستم؟ گفتم: تو بلال مؤذن رسول الله هستی، او گریست و من نیز گریستم طوری که مردم دور ما جمع شدند و ما گریه می­کردیم سپس به من گفت: ای جوان تو از کدام سرزمین هستی؟ گفتم از مردم عراق هستم گفت: احسنت، و ساعتی درنگ کرد.

سپس گفت: بنویس ای برادر عراقی «بسم الله الرحمن الرحیم شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: مؤذنان امین مؤمنان بر نماز، روزه، گوشت و خون آنان هستند، از خدا هر چه بخواهند به آنان عطا می­کند و در هر چه شفاعت کنند شفاعتشان قبول است.»

گفتم: بیشتر برایم بگو ای که خدا تو را رحمت کند.

گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­فرمود: کسی که چهل سال به قصد خدا اذان بگوید، خداوند او را در روز قیامت به همراه اعمال نیک و مقبول چهل صدیق محشور می­کند.

گفتم خداوند تو را رحمت کند بیشتر برایم بگو گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمود: کسی که بیست سال اذان بگوید، خداوند در روز قیامت او را به همراه نوری مانند نور آسمان دنیا زنده می­کند.

گفتم خداوند تو را رحمت کند بیشتر برایم بگو گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمود: کسی که ده سال اذان بگوید خداوند او را به همراه ابراهیم، در قبه او یا در مقام او ساکن می­کند.

گفتم خداوند تو را رحمت کند بیشتر برایم بگو، گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمود: کسی که یک سال اذان بگوید خداوند در روز قیامت او را زنده می­کند در حالی که همه گناهانش را هرچند که هم وزن کوه احد باشد، به طور کامل بخشیده است.

گفتم خداوند تو را رحمت کند، بیشتر برایم بگو، گفت: بله پس حفظ کن، عمل کن و محاسبه کن که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­فرمود: کسی که در راه خدا از روی ایمان، طلب پاداش و تقرب به خداوند برای یک نماز اذان گفته باشد خداوند همه گناهان پیشین او را می­بخشد و با عصمت بخشیدن به او در باقی مانده عمر بر او منت می­نهد و او را با شهدا در بهشت گرد هم می­آورد .

گفتم خداوند تو را رحمت کند، برترین چیزی که شنیدی را برایم باز گو، گفت: وای بر تو ای جوان قلبم را شکستی، و گریست و من نیز گریستم طوری که به خدا سوگند دلم برای او به رحم آمد.

سپس گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­فرمود: وقتی که روز قیامت فرا می رسد و خداوند مردم را در صحنه­ای واحد جمع می کند فرشتگانی از نور را به سوی مؤذنان می­فرستد، در حالی که لواها و پرچم هایی از نور با آنان است و مرکب­هایی را هدایت می­کنند که افسارش از زبرجد سبز رنگ و حقائب آنها از مشک تند است، و مؤذنان بر آن سوار می­شوند و بر روی آن به پا می­خیزند، و ملائکه آنان را هدایت می­کنند و آنها با بلندترین صدا اذان می­گویند.

سپس به شدت گریست طوری که زار گریستم و زمانی که آرام گرفت به او گفتم گریه­ات برای چه بود؟ گفت: وای بر تو، چیزهایی را به خاطرم آوردی، شنیدم که محبوبم و دوست روشن ضمیرم می­فرمود: قسم به کسی که مرا به حق به عنوان نبی معبوث کرد، آنان در حالی که بر روی مرکب ها ایستاده­اند بر خلق می­گذرند و می­گویند «الله اکبر الله اکبر» و زمانی که این عبارت را می­گویند از امتم همهمه­ای می­شنوم، پس اسامه بن زید سؤال کرد آن همهمه چیست؟ گفت همهمه تسبیح و تحمید و تهلیل است، و زمانی که بگویند: «أشهد ان لا اله الا الله» امتم می­گویند در دنیا او را عبادت می­کردیم پس ندا می­آید که راست می­گویید، و زمانی که بگویند: «أشهد ان محمداً رسول الله»، امتم می­گوید: اوست که رسالت پروردگارمان را برای ما آورد و به او ایمان آوردیم در حالی که او را ندیدیم، پس به آنان گفته می­شود که راست گفتید اوست که این رسالت را از جانب پروردگارتان برای شما آورد و شما به او مؤمن بودید پس برای خدا شایسته است که شما را با نبی­تان گرد آورد، پس آنان به جایگاه هایشان می­رسند، و در آن چیزهایی است که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده است، سپس به من نگاه کرد و گفت: اگر توانستی و هیچ قدرتی بالاتر از قدرت خدا نیست فقط به عنوان مؤذن بمیر .

پس گفتم رحمت خدا بر تو باد، بر من مرحمت بفرما و مرا آگاه کن، که من محتاج و نیازمند هستم، و آنچه که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدی را برایم باز گو، زیرا تو او را زیارت کرده و من او را ندیده­ام، برایم بگو رسول خدا صلّی الله علیه و آله بنای بهشت را چگونه برایت وصف کرد، گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­فرمود: دیوارهای بهشت یک آجرش از طلا، یک آجرش از نقره، یک آجرش از یاقوت، ملاطش از مشک تند و کنگره هایش از یاقوت سرخ، سبز و زرد رنگ است. گفتم درهایش از چیست؟ درهایش متعدد است در رحمت از یاقوت سرخ است.

گفتم: حلقه در از چیست؟ گفت وای بر تو از من دست بکش ( رهایم کن) مرا به افراط واداشتی، گفتم: از تو دست نمی­کشم تا آنچه که از رسول الله صلّی الله علیه و آله در این باره شنیدی را برایم باز گویی، گفت: بنویس بسم الله الرحمن الرحیم، اما درِ صبر درِ کوچکی است که یک لنگه دارد و از یاقوت سرخ است و حلقه ندارد، و درِ شکر از یاقوت سفید است که دو لنگه دارد که میان آن دو مسیری پانصد ساله وجود دارد و همهمه و اشتیاقی دارد و می­گوید: پروردگارا اهلم را به سوی من بیاور، سوال کردم آیا در صحبت می­کند، گفت: بله، خداوند صاحب جلال و اکرام او را به صحبت می­آورد، اما درِ آزمایش و بلا: سؤال کردم آیا در آزمایش همان در صبر نیست؟ گفت: خیر، گفتم: آزمایش و بلا چیست؟ گفت: مصیبت ها، ناخوشی ها، بیماری ها و جذام، و آن دری است از یاقوت زرد، و یک لنگه دارد و چه اندک هستند کسانی که از آن داخل می­شوند.

گفتم رحمت خدا بر تو باد بیشتر برایم بگو و بر من مرحمت بفرما که من نیازمند هستم، گفت: ای جوان مرا به زیاده روی واداشتی، اما درِ اعظم پس بندگان صالح از آن وارد می­شوند آنان اهل زهد، تقوا، خواهان خداوند، و مأنوس او هستند، گفتم رحمت خدا بر تو باد، زمانی که وارد بهشت می­شوند چه می کنند؟ گفت: بر روی دو نهر در مصاف یکدیگر، سوار بر کشتی هایی از یاقوت حرکت می­کنند، کشتی هایی که پارویش از مروارید است و در آن فرشتگانی از نور هستند و لباسی بسیار سبز بر تن دارند، گفتم: رحمت خدا بر تو باد، آیا لباسشان به خاطر نور، سبز است، گفت: لباس سبز است اما در آن نوری از نور رب العالمین وجود دارد، و بر کناره آن رود حرکت می­کنند.

گفتم: اسم آن رود چیست؟ پاسخ گفت: جنت مأوی. گفتم آیا وسط ( میانه) آن غیر از این است؟ گفت: بله جنت عدن و آن در وسط باغ هاست. اما جنت عدن دیوارهایش یاقوت سرخ، و ریگ هایش مروارید است، گفتم: آیا غیر از جنت عدن جنت دیگری در آن است؟ پاسخ گفت: بله جنت فردوس گفتم: دیوارهایش چگونه است؟ گفت: وای بر تو، رهایم کن قلبم را سرگشته ساختی، گفتم: تو با من چنین کردی، من از تو دست نمی­کشم تا زمانی که توصیف را برایم کامل کنی و درباره دیوار آن برایم بگویی، گفت: دیوار آن نور است، گفتم: و اتاق هایی که در آن است چطور؟ گفت: آن نیز از نور رب العالمین است.

گفتم: رحمت خدا بر تو باد، بیشتر برایم بگو، گفت: وای بر تو، رسول الله صلّی الله علیه و آله در اینجا برایمان خاتمه داد، خوشا به حالت اگر به یکی از این صفت ها دست بیابی، و خوش به حال کسی که به آن ایمان بیاورد، گفتم: رحمت خدا بر تو باد، به خدا سوگند که من از مؤمنان به آن هستم، گفت: وای بر تو، کسی که به این حق، و به این راه ایمان آورد و به آن معتقد می­شود، خواهان دنیا و زیبایی آن نمی­شود، پس وجدان خود را به مؤاخذه بکش، گفتم: من به آن مؤمن هستم، گفت: راست می­گویی، اما خود را نزدیک کن و روی بیاور، و مأیوس نشو و عمل کن، و سستی مکن، امیدوار باش و بترس و برحذر باش.

سپس گریست و سه مرتبه دم فرو برد که گمان کردیم فوت کرده است، سپس فرمود پدر و مادرم به فدایتان اگر محمد صلّی الله علیه و آله شما را می دید، زمانی که درباره این صفات سؤال می­کردید دیدگانش روشن می­شد، سپس گفت: النجا، النجا، - نجات - الوحا، الوحا، - سرعت - الرحیل، الرحیل، - سفر مرگ - العمل، العمل - عمل صالح -؛ از تفریط بپرهیزید، از تفریط بپرهیزید. سپس فرمود: وای بر شما، درباره آنچه که کوتاهی کردم مرا حلال کنید، گفتم: درباره آنچه که کوتاهی ورزیدی حلال هستی، خداوند بهشت را آن گونه که وصف کردی جزایت قرار دهد، تو آنچه که بر تو واجب بود را انجام دادی، سپس با من وداع کرد و به من گفت: از خدا بترس و آنچه را که برایت گفتم برای امت محمد بازگو، پس گفتم: ان شاء الله تعالی انجام می­دهم گفت: دینت را و امانتت را به خدا می­سپارم، و خداوند تقوایت را افزون سازد و تو را در اطاعت از خواست و مشیتش یاری کند. - . امالی صدوق: 127 -

**[ترجمه]

الناس و یأکلون لحومهم بالغیبة بأنهم لیسوا بمسلمین و لا یقیمون شعائر الإسلام و علی دمائهم لأن سرایا المسلمین کانوا إذا أشرفوا علی قریة أو بلدة فسمعوا أذانهم کفوا عن قتلهم أو لأنه یجوز قتالهم علی ترک الأذان کما قیل و قیل لأن لحومهم و دماءهم تصیر محفوظة من النار لأنهم یصلون بأذانهم و الصلاة سبب للعتق من النار و قیل المراد بلحومهم و دمائهم ذبائحهم فإن بأذان المؤذنین یعلم الإسلام أهل بلادهم فیعلم حل ذبائحهم و قیل المراد بلحوم الناس أعراضهم و الوجه فی أمانتهم علی الأعراض و الدماء أنهم الذین یدعون الناس إلی إقامة الحدود.

قوله صلی الله علیه و آله و لا یشفعون فی شی ء أی فی الدنیا بالدعاء أو فی الآخرة بالشفاعة أو الأعم إلا شفعوا علی بناء المجهول من باب التفعیل أی قبلت شفاعتهم و الصدیق للمبالغة فی الصدق أو التصدیق أی الذی صدق النبی صلی الله علیه و آله أسبق و أکثر من غیره قولا و فعلا و قیل هو الذی یصدق قوله بالعمل و لعل المراد بعمل أربعین صدیقا ثوابه الاستحقاقی أو من سائر الأمم.

قوله علیه السلام من أذن عشرین عاما أی أذان الإعلام لله أو الأعم منه و من الأذان لنفسه.

قوله علیه السلام مثل نور السماء فی الفقیه (1)

مثل زنة السماء فهو من قبیل تشبیه المعقول بالمحسوس و قیل أی یضی ء مثل تلک المسافة و کونه فی قبة إبراهیم علیه السلام أو درجته لا یستلزم کون مثوباته و لذاته مثله بل هی شرافة و کرامة له أن یکون فی قبته و احتسب أی اعمل لوجه الله و من علیه بالعصمة أی من السیئات جمیعا و التخلف للقصور فی الإخلاص و سائر الشرائط أو من بعضها و النیاط ککتاب عرق غلیظ نیط به القلب إلی الوتین و المشهور فی جمعه أنوطة و نوط و الأنیاط إما هو جمعه علی غیر القیاس أو هو تصحیف النیاط و لعله أظهر.

و بکاؤه إما لمفارقة الرسول صلی الله علیه و آله أو للشوق إلی الجنة أو لحبه تعالی أو لخشیته

ص: 128

و الألویة و الأعلام الرایات و الألویة تطلق علی الصغیر و الأعلام علی الکبیرة منها و الجنائب جمع الجنیبة و هی الدابة تقاد بجنب أخری لیرکبها الإنسان عند الحاجة و قال فی القاموس الحقب محرکة الحزام یلی حقو البعیر أو حبل یشد به الرحل فی بطنه و الحقیبة الرفادة فی مؤخر القتب و کل ما شد فی مؤخر رحل أو قتب و فی بعض نسخ الفقیه خفائفها و لعله تصحیف.

ذکرتنی أشیاء أی من أحوال الرسول صلی الله علیه و آله أو أحوال الآخرة أو قربه تعالی و عبادته أو الأعم و فی القاموس النجیب الکریم الحسیب و ناقة نجیب و نجیبة و الجمع نجائب و قال أضج القوم إضجاجا صاحوا و جلبوا فإذا جزعوا و غلبوا فضجوا یضجون ضجیجا و قال الملاط ککتاب الطین یجعل بین سافتی البناء و یملط به الحائط و قال شط فی سلعته شططا محرکة جاوز القدر و الحد و تباعد عن الحق و الفرق بین البلاء و الصبر أنه إذا ابتلی أحد و لم یصبر یأجره الله علی البلاء ما لم یصدر منه من الجزع ما یبطل أجره و إذا صبر کان له أجر الصبر منضما إلی أجر البلاء.

قوله ما أقل من یدخل فیه لأن أکثرهم یبطلون أجرهم بالجزع و مجداف السفینة بالدال و الذال ما یجدف بها السفینة أی یحرک فی الماء لیسیر به السفینة قوله من نور رب العالمین أی من الأنوار التی خلقها الله تعالی و حافتا الوادی جانباه قوله أو یصدق لعل التردید من الراوی أو المراد بالإیمان کمال التصدیق و زهرة الدنیا بسکون الهاء غضارتها و حسنها.

قوله قارب و سدد أی اقتصد فی الأمور کلها أو اجعل نیتک خالصة و أعمالک سدیدة صحیحة و فی النهایة فیه سددوا و قاربوا أی اقتصدوا فی الأمور کلها و اترکوا الغلو فیها و التقصیر یقال قارب فلان فی أموره إذا اقتصد و قال سددوا أی اطلبوا بأعمالکم السداد و الاستقامة و هو القصد فی الأمر و العدل فیه قوله و لا تأیس أی من رحمة الله و لا تفرط من الإفراط أو من التفریط و الشهقة الصیحة أو تردد البکاء فی الصدر.

و قال الجزری فیه أنا النذیر العریان فالنجا فالنجا أی انجوا بأنفسکم و

ص: 129

هو مصدر منصوب بفعل مضمر أی انجوا النجا و تکراره للتأکید و النجا السرعة یقال ینجو نجاء إذا أسرع و نجا من الأمر إذا خلص و قال الوحا الوحا أی السرعة السرعة و یمد و یقصر یقال توحیت توحیا إذا أسرعت و هو منصوب علی الإغراء بفعل مضمر.

و قال الجوهری الوحا السرعة یمد و یقصر و یقال الوحا الوحا یعنی البدار البدار و توح یا هذا أی أسرع و قال رحل و ارتحل و ترحل بمعنی و الاسم الرحیل انتهی و الرحیل أیضا منصوب علی الإغراء أی تهیئوا لسفر الآخرة أو ارتحلوا بقلوبکم من الدنیا و زخارفها قوله و أمانتک أی ما ائتمنک علیه من الأخبار أو أمانتک و کونک أمینا فی سائر الأمور.

**[ترجمه]جوهری گفته است: طُوال به معنای طویل است، و اگر در طول افزوده گردد طویل و طوال گفته می­شود، و گفته­اند که طوّال با تشدید است، و طِوال جمع طویل است، «اُدمة» گندمگون بودن است و «طِمر» لباس کهنه و ژنده است، و «بخ» واژه ای است که در حالت مدح و رضایت از چیزی گفته می­شود و برای مبالغه تکرار می­شود و «بخ بخ» گفته می­شود، و اگر وصل شود، به صورت مجرور و با تنوین خوانده می­شود، و جوهری ذکر کرده که شاید مانند اسم، مشدد خوانده می­شود، و بر مستحب بودن شروع حدیث با تسمیه در هنگام نوشتن حدیث دلالت دارد، چنان که در این باره اخباری وارد شده است.

و ظاهر این سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله «بر نمازهایشان» جواز اعتماد به مؤذن در فرا رسیدن وقت نماز است، که در این باره پیش از این سخن گفته شد، هر چند که شیخ در معتبر به اعتماد به شخص امین آگاه به اوقات متمایل بوده است، و احوط­ عدم اعتماد به چنین شخصی است مگر در صورت حصول علم، و هر چند که ظاهر برخی از اخبار جایز بودن اعتماد بر اذان مخالفین نیز می­باشد، که این شاید به افراد دارای عذر و بهانه مختص می­شود.

اما امین بودن مؤذنان بر گوشت مردم به این دلیل است که اگر کسی میان آنان اذان نگوید مردم غیبت می­کنند و با غیبت گوشت یکدیگر را می­خورند غیبت اینکه آنان مسلمان نیستند و شعائر اسلامی را به پا نمی­دارند.

«امین بر خون آنان» هستند، از آنجا که دسته های مسلمانان زمانی که به روستا یا شهری مسلط می شدند وقتی صدای اذان می­شنیدند از قتل و خونریزی آنان دست می­کشیدند، یا به این دلیل که آنطور که آورده­اند جنگیدن با آنان به خاطر ترک کردن اذان جایز و روا است، و نیز گفته شده: زیرا گوشت و خون آنان به خاطر اینکه با اذان مؤذنان نماز می­خوانند از آتش محفوظ می­ماند و نماز دلیلی برای رهایی از آتش است، گفته شده: منظور از گوشت و خون آنان کشتارهای آنان است زیرا با مؤذنان است که اسلام آوردن مردم یک سرزمین فهمیده می­شود و از اینجاست که حلال بودن کشتارهای آنان نیز معلوم می­شود، و گفته شده: منظور از گوشت مردم آبروی آنان است، وجه در امین بودن مؤذنان بر آبرو و خون مردن این است که مؤذنان کسانی هستند که مردم را به اقامه احکام الهی دعوت می­کنند.

«و درباره چیزی شفاعت نمی­کنند» در سخن پیامبر یعنی در دنیا از طریق دعا یا در آخرت از طریق شفاعت یا اعم از آن دو، «إلا شفعوا» فعل مبنی بر مجهول از باب تفعیل یعنی شفاعتشان مورد قبول واقع شد، است «صدیق» اسم مبالغه از ریشه «صدق» است، یا تصدیقی است که نبی را بیش و پیش از دیگران به زبان و به عمل تصدیق کرده است، و گفته شده: او است که سخنش را با عملش تصدیق می کند، و شاید مقصود از عمل چهل صدیق، ثواب استحقاقی او، یا از سایر امت ها باشد.

«کسی که بیست سال اذان بگوید» یعنی اذان اعلام برای خدا، یا اعم از آن و اذان برای خود، عبارت «مثل نور آسمان» در فقیه «مثل وزن آسمان» آمده است که از جمله تشبیه معقول به محسوس است، و گفته­اند: یعنی مسافت این چنینی را روشن می­کند، بودنش در قبه ابراهیم علیه السلام یا در درجه ی ابراهیم، مستلزم این نیست که ثواب­ها و لذت­هایش مانند ابراهیم باشد بلکه نفس حضور در قبه ابراهیم خود، شرافت و کرامت است، «احتسب» یعنی با قصد خدا کار کن، «با عصمت بر او منت نهاد» یعنی عصمت از همه بدی ها و دوری از کوتاهی در اخلاص و از سایر شرایط یا برخی از آنها، «نیاط» بر وزن کتاب رگ باریکی است که قلب به وسیله آن به آئورت وصل شده است، و کلمه مشهور در جمع آن انوطة و نوط است و لفظ انیاط یا جمع غیر قیاسی آن است، یا تحریف نیاط است که شاید این آشکار­تر باشد.

و گریه بلال یا برای جدایی از رسول خدا صلّی اله علیه و آله است، یا به خاطر شوق به بهشت، یا عشقش به خدا، یا برای ترس و خشیت از خداوند، الویه و أعلام به معنای پرچم و رایت است، الویة بر پرچم کوچک، و اعلام بر پرچم بزرگ اطلاق می­شود، واژه «جنائب» جمع «جنیبة» است و چارپایی است که در کنار چارپای دیگر با افسار برده می­شود تا انسان در صورت نیاز بر آن سوار شود، ودر قاموس آمده است حقب به صورت متحرک، کمری است که پایین تهیگاه شتر قرار دارد یا ریسمانی است که به وسیله آن بار بر روی شکمش بسته می­شود، و «حقیبة» نمد زین (بند) در انتهای خمیدگی پشت است، و به هر چیزی اطلاق می­شود که در انتهای بار یا خمیدگی پشت بسته می­شود و در برخی از نسخه­های فقیه «خمائمها» آمده است که شاید اشتباه باشد.

«چیزهایی به خاطرم آوردی» یعنی چیزهایی از احوال رسول الله صلّی الله علیه و آله، یا احوال آخرت، یا قرب خداوند متعال و عبادت او، یا اعم از آن، و در قاموس «نجیب» اصیل و پاک نژاد است، و شتر نجیب و نجیبة گفته می­شود و جمعش نجائب است، و گفته شده است:«أضجّ القوم إضجاجاً» یعنی فریاد زدند و هیاهو کردند، و اگر ناآرام شدند و از پا در آمدند ضجّوا یضجّون ضجیحاً گفته می­شود، و گفته است «ملاط» بر وزن کتاب، گلی است که میان دو ساقه ی ساختمان گذاشته می شود و دیوار با آن، گل اندود می شود، و گفته است: واژه «شط» در «سلعته شططاً» در حالت متحرک یعنی از حد و اندازه گذر کرده و از حق فاصله گرفت، و فرق میان بلا و صبر این است که اگر شخصی به بلایی گرفتار شود و بر آن صبر کند خداوند به خاطر آن بلا به او اجر می­دهد، البته تا زمانی که بی تابی و جزعی نکرده باشد که اجرش را باطل سازد، و اگر صبر کند اجر صبر نیز به اجر بلا افزوده خواهد شد.

«و چه اندک است کسانی که در آن داخل می شوند» به این دلیل است که اغلب آنان اجر خود را با جزع از بین می­برند، «مجداف» یعنی کشتی و «مجذاف» یعنی آنچه که به وسیله آن کشتی پارو زده می­شود، یعنی در آب تکان داده می شود تا کشتی به وسیله آن حرکت کند، «از نور رب العالمین» یعنی از انواری که خداوند خلق کرده است، و «حافتا الوادی» یعنی دو لبه رود تردید و شک موجود در عبارت «یا تصدیق می کند» شاید از جانب روایت کننده باشد، یا اینکه مقصود از ایمان، کمال و اوج تصدیق باشد، و «زهْرة الدنیا» یعنی طراوت و زیبایی آن .

«قاربْ و سدّد» یعنی در همه امور میانه روی کن یا نیتت را برای خدا خالص ساز، و واژه «سدیدة» در عبارت «أعمالک سدیدة»، به معنای صحیح می­باشد، و در النهایة آمده است «فیه سدّدوا و قاربوا» یعنی در همه امور اعتدال ورزیدند و زیاده روی و کوتاهی را رها کردند، و وقتی که فرد میانه روی کرده باشد گفته می­شود «قارب فلان فی اموره»، و گفته است «سدّدوا» یعنی با اعمالتان قوام صحت و استواری را مطالبه کنید، که همان میانه روی و اعتدال در کار است، «و نا امید مباش» یعنی از رحمت خدا ناامید مباش، و «لا تفرط» یا از ریشه افراط است یا از تفریط، و «شهقة» فریاد یا انعکاس(برگشت) گریه در سینه است.

و جزری گفته است: در آن حدیث آمده است: من انذار دهنده آشکار هستم، پس نجات، نجات، یعنی خود را نجات دهید و «نجا»

مصدر منصوب بفعل مقدر است، یعنی «انجو النجا»، و تکرار آن برای تاکید است و «النجاء» به معنای سرعت است، و اگر فرد شتاب کند «ینجو نجاء» گفته می­شود، و اگر فرد رهایی یابد «نجا من الامر» استعمال می­گردد، و گفته است: الوحا الوحا یعنی سرعت سرعت، که هم به صورت ممدود و هم به صورت مقصور می­آید، و زمانی که شتاب کنی گفته می­شود: توحیت توحیأ، و «الوحا» منصوب از باب اغراء است با فعلی مقدر.

جوهری گفته است: الوحا یعنی سرعت و به صورت ممدود و مقصور استعمال می­شود و گفته می­شود الوحا الوحا یعنی شتاب شتاب، و عبارت «توح یا هذا» یعنی ای فلانی شتاب کن، و گفته است: رحل، ارتحل و ترحل همه به یک معنی هستند و اسم آنها رحیل است پایان نقل قول، و رحیل نیز منصوب از باب اغراء است، پس معنای الوحا الوحا چنین است: آماده شوید برای سفر آخرت، یا از دنیا و زینت­های آن با دل­هایتان هجرت کنید، «و امانت تو» یعنی اخباری که تو را بر آن امین ساختم یا امانتت و امین بودنت در سایر امور.

**[ترجمه]

قال الصدوق رحمه الله یعنی صلاة الغداة و صلاة المغرب (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: بیمار اگر بخواهد نماز بخواند باید اذان و اقامه بگوید هر چند که در دلش باشد، اگر نتوانست که به هیچ طریقی آن را بر زبان آورد و اگر دردش شدید بود، باید برای او اذان و اقامه گفته شود، زیرا نماز بدون اذان و اقامه جایز نیست.

صدوق رحمه الله فرمود: منظور نماز صبح و نماز مغرب است. - . علل الشرائع 2: 19 -

**[ترجمه]

یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.

وَ الرَّابِعُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَعْنَی حِلْمِهِ وَ کَرَمِهِ یَحْلُمُ کَأَنَّهُ لَا یَعْلَمُ وَ یَصْفَحُ کَأَنَّهُ لَا یَرَی وَ یَسْتُرُ کَأَنَّهُ لَا یُعْصَی لَا یُعَجِّلُ بِالْعُقُوبَةِ کَرَماً وَ صَفْحاً وَ حِلْماً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ فِی مَعْنَی اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْجَوَادُ جَزِیلُ الْعَطَاءِ کَرِیمُ الْفَعَالِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فِیهِ نَفْیُ کَیْفِیَّتِهِ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ قَدْرَ صِفَتِهِ الَّذِی هُوَ مَوْصُوفٌ بِهِ وَ إِنَّمَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ عَلَی قَدْرِهِمْ لَا عَلَی قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ جَلَالِهِ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ صِفَتَهُ عُلُوّاً کَبِیراً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ وَ هُوَ الْغَنِیُّ عَنْ عِبَادِهِ لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ خَلْقِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِعْلَامٌ بِأَنَّ الشَّهَادَةَ لَا تَجُوزُ إِلَّا بِمَعْرِفَةٍ مِنَ الْقَلْبِ کَأَنَّهُ یَقُولُ أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا مَعْبُودَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ بَاطِلٌ سِوَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُقِرُّ بِلِسَانِی بِمَا فِی قَلْبِی مِنَ الْعِلْمِ بِأَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ وَ لَا مَنْجَی مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ فِتْنَةِ کُلِّ ذِی فِتْنَةٍ إِلَّا بِاللَّهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا هَادِیَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا دَلِیلَ إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ سُکَّانَ السَّمَاوَاتِ وَ سُکَّانَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْجِبَالِ وَ الْأَشْجَارِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْوُحُوشِ وَ کُلِّ رَطْبٍ وَ یَابِسٍ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا خَالِقَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا رَزَّاقَ وَ لَا مَعْبُودَ وَ لَا ضَارَّ وَ لَا نَافِعَ وَ لَا قَابِضَ وَ لَا بَاسِطَ وَ لَا مُعْطِیَ وَ لَا مَانِعَ وَ لَا دَافِعَ وَ لَا نَاصِحَ وَ لَا کَافِیَ وَ لَا شَافِیَ وَ لَا مُقَدِّمَ وَ لَا مُؤَخِّرَ إِلَّا اللَّهُ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ بِیَدِهِ الْخَیْرُ کُلُّهُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَبِیُّهُ وَ صَفِیُّهُ وَ نَجِیبُهُ أَرْسَلَهُ إِلَی کَافَّةِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ أُشْهِدُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ

ص: 132

وَ الْأَرْضِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أَنِّی أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.

وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا حَاجَةَ لِأَحَدٍ إِلَی أَحَدٍ إِلَّا إِلَی اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْغَنِیِّ عَنْ عِبَادِهِ وَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّهُ أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِلَی النَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً فَمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّداً لَا یَنْفَکُّ عَنْهَا أَبَداً وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ أَیْ هَلُمُّوا إِلَی خَیْرِ أَعْمَالِکُمْ وَ دَعْوَةِ رَبِّکُمْ وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِطْفَاءِ نَارِکُمُ الَّتِی أَوْقَدْتُمُوهَا عَلَی ظُهُورِکُمْ وَ فَکَاکِ رِقَابِکُمُ الَّتِی رَهَنْتُمُوهَا بِذُنُوبِکُمْ لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ یَغْفِرَ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُبَدِّلَ سَیِّئَاتِکُمْ حَسَنَاتٍ فَإِنَّهُ مَلِکٌ کَرِیمٌ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ قَدْ أَذِنَ لَنَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ بِالدُّخُولِ فِی خِدْمَتِهِ وَ التَّقَدُّمِ إِلَی بَیْنِ یَدَیْهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ أَیْ قُومُوا إِلَی مُنَاجَاةِ رَبِّکُمْ وَ عَرْضِ حَاجَاتِکُمْ عَلَی رَبِّکُمْ وَ تَوَسَّلُوا إِلَیْهِ بِکَلَامِهِ وَ تَشَفَّعُوا بِهِ وَ أَکْثِرُوا الذِّکْرَ وَ الْقُنُوتَ وَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ وَ الْخُضُوعَ وَ الْخُشُوعَ وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ حَوَائِجَکُمْ فَقَدْ أَذِنَ لَنَا فِی ذَلِکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ أَقْبِلُوا إِلَی بَقَاءٍ لَا فَنَاءَ مَعَهُ وَ نَجَاةٍ لَا هَلَاکَ مَعَهَا وَ تَعَالَوْا إِلَی

حَیَاةٍ لَا مَمَاتَ مَعَهَا وَ إِلَی نَعِیمٍ لَا نَفَادَ لَهُ وَ إِلَی مُلْکٍ لَا زَوَالَ عَنْهُ وَ إِلَی سُرُورٍ لَا حُزْنَ مَعَهُ وَ إِلَی أُنْسٍ لَا وَحْشَةَ مَعَهُ وَ إِلَی نُورٍ لَا ظُلْمَةَ مَعَهُ وَ إِلَی سَعَةٍ لَا ضِیقَ مَعَهَا وَ إِلَی بَهْجَةٍ لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ إِلَی غِنًی لَا فَاقَةَ مَعَهُ وَ إِلَی صِحَّةٍ لَا سُقْمَ مَعَهَا وَ إِلَی عِزٍّ لَا ذُلَّ مَعَهُ وَ إِلَی قُوَّةٍ لَا ضَعْفَ مَعَهَا وَ إِلَی کَرَامَةٍ یَا لَهَا مِنْ کَرَامَةٍ وَ اعْجَلُوا إِلَی سُرُورِ الدُّنْیَا وَ الْعُقْبَی وَ نَجَاةِ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ سَابِقُوا إِلَی مَا دَعَوْتُکُمْ إِلَیْهِ وَ إِلَی جَزِیلِ الْکَرَامَةِ وَ عَظِیمِ الْمِنَّةِ وَ سَنِیِّ النِّعْمَةِ وَ الْفَوْزِ الْعَظِیمِ وَ نَعِیمِ الْأَبَدِ

ص: 133

فِی جِوَارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ.

وَ أَمَّا قَوْلُهُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ لِعَبْدٍ أَجَابَهُ وَ أَطَاعَهُ وَ أَطَاعَ أَمْرَهُ وَ عَرَفَهُ وَ عَبَدَهُ وَ اشْتَغَلَ بِهِ وَ بِذِکْرِهِ وَ أَحَبَّهُ وَ أَنِسَ بِهِ وَ اطْمَأَنَّ إِلَیْهِ وَ وَثِقَ بِهِ وَ خَافَهُ وَ رَجَاهُ وَ اشْتَاقَ إِلَیْهِ وَ وَافَقَهُ فِی حُکْمِهِ وَ قَضَائِهِ وَ رَضِیَ بِهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَی وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مَبْلَغَ کَرَامَاتِهِ لِأَوْلِیَائِهِ وَ عُقُوبَتِهِ لِأَعْدَائِهِ وَ مَبْلَغَ عَفْوِهِ وَ غُفْرَانِهِ وَ نِعْمَتِهِ لِمَنْ أَجَابَهُ وَ أَجَابَ رَسُولَهُ وَ مَبْلَغَ عَذَابِهِ وَ نَکَالِهِ وَ هَوَانِهِ لِمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ لِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَیْهِمْ بِالرَّسُولِ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْبَیَانِ وَ الدَّعْوَةِ وَ هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَلَیْهِ حُجَّةٌ فَمَنْ أَجَابَهُ فَلَهُ النُّورُ وَ الْکَرَامَةُ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ وَ مَعْنَی قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فِی الْإِقَامَةِ أَیْ حَانَ وَقْتُ الزِّیَارَةِ وَ الْمُنَاجَاةِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ دَرْکِ الْمُنَی وَ الْوُصُولِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی کَرَامَتِهِ وَ غُفْرَانِهِ وَ عَفْوِهِ وَ رِضْوَانِهِ.

قال الصدوق رحمه الله إنما ترک الراوی ذکر حی علی خیر العمل للتقیة. وَ قَدْ رُوِیَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام سُئِلَ عَنْ مَعْنَی حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ فَقَالَ خَیْرُ الْعَمَلِ الْوَلَایَةُ.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: خَیْرُ الْعَمَلِ بِرُّ فَاطِمَةَ وَ وُلْدِهَا علیهم السلام (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار و التوحید: حسین بن علی علیه السلام فرمود: در مسجد نشسته بودیم، که مؤذن از مناره بالا رفت پس زمانی که گفت «الله اکبر الله اکبر»، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب گریست و ما از گریه او گریستیم.

و زمانی که مؤذن فارغ شد فرمود: آیا می­دانید مؤذن چه می­گوید؟ پاسخ دادیم خدا و رسولش و وصی­اش آگاه­تر هستند، پس فرمود: اگر می­دانستید چه می­گوید اندکی می خندیدید و بسیار می­گرستید، که «الله اکبر» دارای معانی بسیاری است، از جمله اینکه «الله اکبر» مؤذن بر دایمی بودن، أزلی و ابدی بودن خدا، و علم، قوت، قدرت، حلم، کرم و جود، عطا و کبریای او واقع می­شود، و زمانی که مؤذن می­گوید: «الله اکبر» او می گوید خدا کسی است که خلقت و امر از آن اوست، و خلقت با مشیت او صورت گرفته، و همه چیز خلقت از اوست، و خلقت به او باز می­گردد، و او پیوسته اولین قبل از هر چیزی و آخرین بعد از هر چیز است، و ظاهر برتر از همه چیز است که درک نمی­شود و باطن ورای همه چیز است که محدود نمی­شود، و اوست که باقی و هر چیزی غیر از او فانی است.

و معنای دوم «الله اکبر» یعنی علیم خبیر که از آنچه می­شود قبل از این که به وقوع بپیوندد، آگاه است.

و معنای سوم «الله اکبر» یعنی قادر و توانا بر همه چیز، او بر هر چه بخواهد قادر است، قوی است برای قدرتش، مقتدر است بر خلقش، قوی است برای ذاتش، و قدرتش بر همه اشیاء قائم است،«إذا قضی أمرا فإنما یقول له کن فیکون» زمانی که امری را مقرر کند به او می­گوید موجود باش و آن موجود می­گردد.

و چهارم «الله اکبر» به معنای حلم و کرم خداوند است، او بردبار است گویی نمی­داند، چشم می­پوشد گویی نمی­بینید، و می­پوشاند گویی که بر او عصیان نمی­شود، و از روی کرم و بخشش و حلم، برای عقوبت عجله نمی­کند.

و وجه دیگر در معنای «الله اکبر» یعنی سخاوتمند بسیار بخشنده و کریم، و وجه دیگر «الله اکبر» دارای نفی کیفیت او است، گویی می­گوید: خداوند بزرگ­تر از این است که وصف کنندگان، اندازه صفتی که او بدان متصف است را دریابند، و وصف کنندگان او را فقط به اندازه توانشان وصف می­کنند، نه به اندازه عظمت و جلال او، او برتر از این است که به خاطر علو و بزرگی­اش، صفت او را درک کنند.

و وجه دیگر «الله اکبر» این است که گویی می­گوید خداوند بزرگ­تر و برتر است و او از عبادت و پرستش بی نیاز است و نیازی به اعمال خلقش ندارد.

اما «أشهد ان لا اله الا الله» اعلامی بر این است که شهادت بدون شناخت قلبی جایز نیست گویی می­گوید بدان که هیچ معبودی جز خداوند عزّ و جلّ وجود ندارد، و هر معبودی غیر از خدا باطل و پوچ است، با زبانم آنچه که در قلبم است مبنی بر اینکه هیچ خدایی جز خداوند وجود ندارد را اقرار می­کنم، و شهادت می دهم جز خدا هیچ پناهی از او وجود ندارد، و غیر از خدا هیچ نجاتی از شر هر شرور و فتنه هر صاحب فتنه وجود ندارد .

و در بار دوم «أشهد ان لا اله الا الله» یعنی اینکه هیچ هدایت­گری جز خدا، و هیچ راهنمایی جز او وجود ندارد، و خدا را شاهد می­گیریم بر اینکه من شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز خدا وجود ندارد، و همه ساکنان آسمان ها و زمین، و هر آنچه که در آنهاست از ملائکه و همه مردم، و از کوه ها، درختان، چهارپایان، وحوش و هر جسم تر و خشک را به گواهی می­طلبم بر اینکه من شهادت می­دهم که هیچ خالقی جز خدا وجود ندارد، و هیچ رزاق و معبود و هیچ آسیب رسان و منفعت رسان و هیچ قبض کننده و بسط دهنده و هیچ اعطا کننده و مانع، و هیچ دفاع کننده و نصحیت کننده و هیچ کافی و شفا دهنده و هیچ مقدم کننده و تأخیر کننده ای جز خدا وجود ندارد، و خلقت و امر از آنِ اوست و همه خیر به دست اوست و تبارک الله رب العالمین.

عبارت «أشهد ان محمداً رسول الله» می­گوید خدا را شاهد می­گیرم که من شهادت می­دهم که هیچ الهی جز او وجود ندارد، و محمد بنده، رسول، نبی، برگزیده و منتخب اوست، و خداوند او را «بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون» به هدایت و دین حق،به سوی همه مردم مبعوث ساخت تا آن را بر همه دین، ظاهر و آشکار سازد، هر چند که مشرکان بیزاری بجویند، و آنچه که در آسمان و زمین است از انبیاء و مرسلین و ملائکه و همه مردم را به شهادت می گیرم که من شهادت می دهم که محمد رسول خدا و سرور اولین ها و آخرین هاست.

در بار دوم «أشهد ان محمداً رسول الله» می­گوید: شهادت می دهم که هیچ کس به فرد دیگر نیاز ندارد مگر به خدای واحدِ قهارِ بی نیاز از بندگان و همه مخلوقات، و اوست که محمد را به عنوان بشیر، نذیر و دعوت کننده به سوی خدا به اذن خود او و به عنوان چراغی روشنگر به سوی مردم فرستاد، پس هرکس او را انکار کند و از او سرباز زند و به او ایمان نیاورد او را وارد آتش جهنم می­کند در حالی که در آن جاودان و ابدی است و هیچ­گاه از آن جدا نمی­شود .

اما «حی علی الصلاة» یعنی به سوی برترین اعمالتان و به سوی دعوت پروردگارتان بشتابید،«و سارعوا إلی مغفرة من ربکم» و به سوی مغفرتی از جانب پروردگار و خاموش ساختن آتشی که بر پشت خود روشن ساخته­اید، و نیز به سوی آزاد ساختن گردن خود که در گرو گناهانتان قرار داده­اید بشتابید، تا خداوند بدی های شما را عفو کند، و گناهانتان را مورد بخشش قرار دهد، و بدی- هایتان را به نیکی ها مبدل سازد، زیرا او سلطان کریم است، صاحب فضل بسیار است و به ما گروه های مسلمان اجازه داده که در خدمتش وارد شویم و به حضورش تقرب بجوییم.

در بار دوم «حی علی الصلاة» یعنی به مناجات پروردگار و عرض حاجاتتان نزد او بپردازید، و با کلام او به او توسل بجویید و از او شفاعت بخواهید، و ذکر، قنوت، رکوع، سجود، خضوع و خشوع بسیار به جای آورید، و نیازهایتان را به سوی او حواله کنید که در این امر به ما اجازه داده است.

عبارت «حی علی الفلاح» می گوید: به بقایی که هیچ فنایی ندارد، و به نجاتی که هیچ هلاکتی همراه ندارد روی کنید، و به سوی حیاتی بدون مرگ، نعمت دهنده­ای بی پایان، سلطانی بدون زوال، سروری بی حزن، انسی بدون ترس و وحشت، نوری بدون تاریکی، گشایشی بدون تنگی، شکوهی بی پایان، بی نیازی بدون فقر و نیازمندی، تندرستی ای بدون بیماری، عزت بدون ذلت، قوت بدون ضعف و کرامت بزرگ بشتابید، و به سوی شادی دنیا و آخرت و نجات آخرت و دنیا بشتابید.

در بار دوم «حی علی الفلاح» می گوید: به سوی آنچه که شما را به آن فرا خواندم و به سوی او که بسیار کریم، و مهربانی و لطفش بزرگ، نعمتش شکوهمند، و رستگاری عظیم و آسایش ابدی در جوار محمد، در جایگاهی درست، نزد سلطان مقتدر بشتابید.

«الله اکبر ] الله اکبر [» می­گوید: خداوند والاتر و برتر از این است که کسی از مخلوقاتش بداند بنده­ای که او را اجابت کند و از او و اوامرش اطاعت نماید، و او را بشناسد و عبادتش کند، و به او و به ذکر او مشغول شود، و به او عشق بورزد و با مأنوس گردد، و به او اطمینان و اعتماد کند و از او بترسد و به او امید ببندد، و به او اشتیاق یابد و در حکمش و قضایش با او همراه شود و به آن راضی گردد، چه کرامتی نزد او دارد.

و در بار دوم «الله اکبر ] الله اکبر [»می­گوید: خداوند بزرگ­تر، والاتر و برتر از این است که کسی اندازه کرامت های او برای اولیایش، و عقوبتش برای دشمنان، و درجه بخشش، غفران و نعمتش برای کسی که او و رسولش را اجابت کرد، و حد و اندازه عذاب، تنبیه و خواری او برای کسانی که او را انکار و نفی کرده­اند، را بداند .

«لا اله الا الله» به این معناست که برای خدا، با رسول و رسالت، بیان و دعوت برهانی قوی بر آنان است، و او برتر از این است که یکی از آن ها برهان و حجتی بر او داشته باشند، پس هر کس او را اجابت کند، برای او نور و کرامت است، و هر که او را انکار کند، پس خداوند از عالمیان بی نیاز است، و سریع­ترین حسابگران است.

معنای «قد قامت الصلاة» در اقامه، یعنی اینکه هنگامه زیارت، مناجات، برآوردن نیازها، دست یافتن به آرزوها، وصال خداوند عزّ و جلّ، کرامت، بخشش، عفو و رضایت او فرا رسیده است.

صدوق – رحمه الله – فرموده است عدم ذکر «حی علی خیر العمل» از جانب راوی فقط برای تقیه و احتیاط است، و در خبر دیگری روایت شده که از امام صادق علیه السلام درباره «حی علی خیر العمل» سوال شد، پس پاسخ داد: بهترین عمل ولایت است، و در خبر دیگر آمده که بهترین عمل احترام به فاطمه و فرزندان اوست. - . معانی الاخبار: 38 – 41، توحید 238- 241 -

**[ترجمه]

قوله علیه السلام أن لا حاجة لعله إشارة إلی أن إرسال الرسول إنما هو لدفع حوائج الخلق و رفع أمور دنیاهم و آخرتهم إلیه فلا حاجة لأحد إلا إلیه و قضی حوائجهم بنصب الحجج الدالین علیه.

قوله علیه السلام و أما قوله الله أکبر فی بعض النسخ وقع التکبیر هنا و فیما سیأتی معا مکررا فیدل علی تربیع التکبیر فی آخر الأذان أیضا و فی بعضها فی کل موضع مرة فیدل علی المشهور و ذکر لا إله إلا الله فی آخر الأذان أیضا مرة لا یدل علی وحدتها و إن کان مشعرا بها و ترک تفسیر حی علی خیر العمل یمکن أن یکون لترک المؤذن هذا الفصل لأنه علیه السلام کان یفسر ما یقوله المؤذن و تأویل خیر العمل بالولایة لا ینافی کونه من فصول أذان الصلاة لأنها من أعظم شرائط صحتها و قبولها و یحتمل أن یکون المعنی أن الصلاة التی هی خیر العمل هی ما کانت مقرونة بالولایة و بر فاطمة و ولدها صلوات الله علیهم و قد مر منا تحقیق فی تأویل الصلاة و سائر العبادات بالأئمة علیهم السلام فی کتاب الإمامة و غیره فتذکر.

**[ترجمه]تفسیر تکبیر در کتاب دعا ذکر شد، و در این خبر اشاره ای به ذکر چهار باره تکبیر در ابتدای اذان وجود دارند، هر چند که صریح نیست، و همه معانی که ذکر شد در معنای کبریاء و اکبریت داخل می­شود، و برخی از آن به کبریای ذات، و برخی دیگر به کبریا از جهت صفات، و برخی دیگر به کبریا از جهت اعمال باز می­گردد.

«و ساکنان آسمان ها را به گواهی می­طلبم» یعنی بلند کردن صدا با اذان، شهادت طلبی از حیوانات و جمادات و نباتات برای عقاید حق و راستین است، لذا همه آنان در روز قیامت برای او شهادت می­دهند.

«هیچ نیازی ندارد» شاید اشاره­ای است به اینکه فرستادن رسول فقط برای برطرف ساختن نیازهای بشر، و رساندن امور دنیا و آخرت آنان به سوی خدا است، و هیچ کس نیازی ندارد مگر به او، و نیازهای آنان را با نصب حجت هایی که به سوی او راهنمایی می­کنند، برطرف ساخت .

«و أما قوله الله اکبر» در برخی از نسخه­ها، تکبیر در این جا و در آنچه که خواهد آمد به صورت مکرر واقع شده، که بر ذکر چهار باره الله اکبر در پایان اذان نیز دلالت دارد، و در برخی نسخه­ها، در هر جایگاهی یک بار آمده است، که بر نظر مشهور دلالت دارد و ذکر لا اله الا الله نیز در پایان اذان یک مرتبه است، که بر یک مرتبه بودن آن دلالت ندارد، هر چند که اشاره­ای به آن نمی­کند، و ذکر نکردن تفسیر «حی علی خیر العمل» ممکن است به دلیل ترک این فصل توسط مؤذن باشد، زیرا امام علیه السلام آنچه که مؤذن می­گفته است را تفسیر می­کرده است، و تأویل برترین عمل به ولایت منافاتی با بودن آن جزء فصول اذان نماز ندارد، زیرا ولایت از بزرگ­ترین شرایط صحت و قبول نماز است، و ممکن است به این معنا باشد که نمازی که برترین عمل است، آن نمازی است که با ولایت و احترام فاطمه و فرزندانش همراه است، که در تحقیق درباره تأویل ائمه در مورد نماز و سایر عبادات در کتاب امامت و غیر از آن ذکر شد، پس به یاد بیاور.

**[ترجمه]

یحیی بن سعید فی الجامع یکره الکلام بین الأذان و الإقامة فی صلاة الغداة و نحوه قال الشهید فی النفلیة و رواه الصدوق فی الفقیه (1) فی وصیة النبی صلی الله علیه و آله لعلی علیه السلام.

**[ترجمه]کراهت سخن گفتن بین اذان و اقامه نماز صبح که خبر فوق در بردارد، اغلب اصحاب آن را ذکر نکرده­اند، و فقط بر کراهت سخن در اثنای اذان و اقامه، با تأکید بر کراهت آن بعد از «قد قامت الصلاة» حکم داده­اند، و دو شیخ و مرتضی گفته­اند: وقتی امام «قد قامت الصلاة» گفت سخن گفتن حرام است، مگر آنچه که به نماز مربوط می­شود از جمله صاف کردن صف، یا مقدم کردن امام، و کراهت شدید آشکار­تر است. اما یحیی بن سعید در جامع گفته است: سخن گفتن بین اذان و اقامه در نماز صبح مکروه است، و شهید در نفلیه مانند آن را ذکر کرده، و صدوق آن را در فقیه - .فقیه 4: 258 - در وصیت نبی اکرم صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام روایت کرده است.

**[ترجمه]

فِی الْأَذَانِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ فِی الْإِقَامَةِ فَلْیَتَوَضَّأْ وَ لْیُقِمْ إِقَامَتَهُ (1) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ سَهَا فَبَنَی عَلَی مَا صَلَّی کَیْفَ یَصْنَعُ أَ یَفْتَتِحُ صَلَاتَهُ أَمْ یَقُومُ وَ یُکَبِّرُ وَ یَقْرَأُ وَ هَلْ عَلَیْهِ أَذَانٌ وَ إِقَامَةٌ وَ إِنْ کَانَ قَدْ سَهَا فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُخْرَاوَیْنِ وَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ هَلْ عَلَیْهِ قِرَاءَةٌ وَ تَسْبِیحٌ أَوْ تَکْبِیرٌ قَالَ یَبْنِی عَلَی مَا صَلَّی فَإِنْ کَانَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ قِرَاءَةٌ وَ لَا أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَةٌ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر علیه السلام از برادرش روایت می­کند: از او درباره مؤذنی سوال کردم که در اذان و اقامه­اش دچار حدث می­شود، پاسخ گفت: اگر در اذان باشد ایرادی ندارد و اگر در اقامه باشد باید وضو بگیرد و اقامه­اش را به پا دارد. - . قرب الاسناد: 85 چاپ سنگی -

و همچنین گفت: از او درباره مردی سؤال کردم که سهو کرد و آنچه که خواند را ادامه داد، او چه باید بکند؟ آیا نمازش را شروع کند یا اقامه و تکبیر بگوید و قرائت کند، آیا اذان و اقامه بر او واجب است، و اگر در دو رکعت آخر سهو کرده باشد در حالی که از قرائت فارغ شده است، آیا قرائت و تسبیح یا تکبیر بر او واجب است؟ فرمود: آنچه که خوانده است را ادامه دهد، و اگر از قرائت فارغ شده بود، قرائت و اذان بر او لازم نیست. - . قرب الاسناد: 95 از چاپ سنگی، 125 از چاپ نجف -

**[ترجمه]

أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْقَعْدَةِ بَیْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فَقَالَ الْقَعْدَةُ بَیْنَهُمَا إِذَا لَمْ تَکُنْ بَیْنَهُمَا نَافِلَةٌ وَ قَالَ تُؤَذِّنُ وَ أَنْتَ رَاکِبٌ وَ جَالِسٌ وَ لَا تُقِیمُ إِلَّا عَلَی الْأَرْضِ وَ أَنْتَ قَائِمٌ (1).

**[ترجمه]قرب اسناد: از احمد بن محمد بن ابونصر بزنطی روایت است که: از امام رضا درباره نشستن میان اذان و اقامه سوال کردم، پاسخ گفت: نشستن، اگر میان آن دو نافله نباشد ] جایز است [، فرمود در حالت سوار و نشسته می توانی اذان بگویی، اما برای اقامه فقط باید بر روی زمین و ایستاده باشی. - . قرب الاسناد: 159 از چاپ سنگی، 211 از چاپ نجف -

**[ترجمه]

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی وَ انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَإِذَا مَلَکٌ یُؤَذِّنُ لَمْ یُرَ فِی السَّمَاءِ قَبْلَ تِلْکَ اللَّیْلَةِ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا أَکْبَرُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ غَیْرِی فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ صَدَقَ عَبْدِی إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدِی وَ رَسُولِی أَنَا بَعَثْتُهُ وَ انْتَجَبْتُهُ فَقَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ صَدَقَ عَبْدِی دَعَا إِلَی فَرِیضَتِی فَمَنْ مَشَی إِلَیْهَا رَاغِباً فِیهَا مُحْتَسِباً کَانَتْ کَفَّارَةً لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فَقَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ- فَقَالَ اللَّهُ هِیَ الصَّلَاحُ وَ النَّجَاحُ وَ الْفَلَاحُ ثُمَّ أَمَمْتُ الْمَلَائِکَةَ فِی السَّمَاءِ کَمَا أَمَمْتُ الْأَنْبِیَاءَ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله نقل فرمود: زمانی که شبانه رهسپار شدم و به سدرة المنتهی رسیدم، فرشته ای را دیدم که اذان می­گفت، و قبل از آن شب در آسمان دیده نشده بود، پس چون «الله اکبر الله اکبر» گفت، خداوند فرمود: بنده­ام درست گفت من از هر چیزی بزرگ تر هستم، و چون گفت «أشهد ان لا اله الا الله أشهد ان لا اله اله الله» خداوند فرمود: بنده­ام راست گفت: من خدایی هستم که غیر از من خدایی نیست، و چون گفت: «أشهد ان محمداً رسول الله أشهد ان محمداً رسول الله» خداوند فرمود: بنده­ام راست گفت، به راستی محمد بنده و رسول من است، من او را مبعوث کرده و برگزیده­ام، و چون گفت: «حی علی الصلاة حی علی الصلاة» خداوند فرمود: بنده­ام راست گفت، به سوی فریضه من فرا خواند، پس هر کس که با رغبت به آن و به قصد پاداش الهی به سوی آن گام بردارد، نمازش کفاره ای برای گناهان پیشینش است، و چون گفت: «حی علی الفلاح حی علی الفلاح» خداوند فرمود: نماز همان صلاح و پیروزی و رستگاری است، سپس در آسمان بر ملائکه امام شدم، همان طور که در بیت المقدس بر انبیا امام شده بودم. - . تفسیر قمی: 375 در حدیثی بلند -

**[ترجمه]

وَ قَالَ لِلنِّسَاءِ وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِینَ الزَّکاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا اذان و اقامه بر زن واجب است؟ پاسخ فرمود: اگر اذان قبیله را می­شنود چیزی بر او لازم نیست، اما اگر چنین نباشد، چیزی بیشتر ازشهادتین بر او لازم نیست، خداوند تبارک و تعالی به مردان فرمود: «نماز را بپا دارید» و به زنان فرمود: «وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِینَ الزَّکاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» {نماز برپا دارید و زکات بدهید و خدا و فرستاده اش را فرمان برید} - . علل الشرائع 2: 44 در حدیث، و آیه: احزاب / 33 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]این خبر بر این دلالت دارد که عمر و پیروانش گمان می­کنند که آنها از خدا و رسولش داناتر هستند و آن دو این نقص را درک نکردند، بلکه این بدبخت نادان، آن را دریافته است، و این عبارت، اصحاب رسول را در زمان وی و اصحاب امیر مؤمنین را از جهاد منع نکرده است، بلکه در کنار مراقبت و حفاظت آنها بر «حی علی خیر العمل»، بیشتر ازسایر بندگان، نسبت به جهاد اهتمام می­ورزید، و برتر بودن یک عمل از عمل دیگر سبب نمی­شود که شخص مکلف، عملی که از فضل کمتری برخودار است را رها کند، مردم می­دانستند که نماز از زکات و روزه، جواب سلام، ستر عورت و اغلب عبادات و تکالیف شرعی برتر است، اما آگاهی آنان از این امر باعث ترک عبادات دیگر نشده است .

**[ترجمه]

وَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ وَ عِکْرِمَةُ فَجَاءَ الْمُؤَذِّنُ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ اسْمُ الْمُؤَذِّنِ قُثَمُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الثَّقَفِیُّ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَ تَدْرُونَ مَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ فَسَأَلَهُ أَبُو الْعَالِیَةِ فَقَالَ أَخْبِرْنَا بِتَفْسِیرِهِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ إِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقُولُ یَا مَشَاغِیلَ الْأَرْضِ قَدْ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ فَتَفَرَّغُوا لَهَا وَ إِذَا قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَقُولُ یَقُومُ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ یَشْهَدُ لِی مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ عَلَی أَنِّی أَخْبَرْتُکُمْ فِی الْیَوْمِ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ إِذَا قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ تَقُومُ الْقِیَامَةُ وَ مُحَمَّدٌ یَشْهَدُ لِی عَلَیْکُمْ أَنِّی قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ بِذَلِکَ فِی الْیَوْمِ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ حُجَّتِی عِنْدَ اللَّهِ قَائِمَةٌ فَإِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ یَقُولُ دِیناً قَیِّماً فَأَقِیمُوهُ وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ یَقُولُ هَلُمُّوا إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ خُذُوا سَهْمَکُمْ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ یَعْنِی الْجَمَاعَةَ وَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقُولُ حَرَّمْتُ الْأَعْمَالَ وَ إِذَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَقُولُ أَمَانَةُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وُضِعَتْ عَلَی أَعْنَاقِکُمْ إِنْ شِئْتُمْ أَقْبِلُوا وَ إِنْ شِئْتُمْ فَأَدْبِرُوا(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: ابن جریح به نقل از عطاء روایت کرد: در طائف من و ابوعالیه و سعید بن جبیر و عکرمه نزد ابن عباس بودیم، پس مؤذن آمد و گفت: الله اکبر الله اکبر، و اسم موذن قثم بن عبدالرحمن ثقفی بود، پس ابن عباس فرمود: آیا می­دانید موذن چه گفت؟ ابوعالیه گفت: ما را از تفسیر آن آگاه کن.

ابن عباس فرمود: زمانی که موذن گفت «الله اکبر الله اکبر»، می­گوید: ای مشغولان زمین نماز واجب شده است، پس فقط به آن بپردازید، و زمانی که گفت «أشهد ان لا اله الا الله» می­گوید: روز قیامت بر پا می­شود و آنچه در آسمانها و آنچه که در زمین است برای من شهادت می­دهد که من هر روز پنج بار به شما خبر دادم، و زمانی که گفت: «أشهد ان محمد رسول الله» می­گوید: قیامت بر پا می­شود، و محمد برای من شهادت می­دهد که من روزانه پنج بار درباره آن به شما خبر دادم، و برهان و حجت من نزد خداوند استوار و پا برجاست، و وقتی گفت «حی علی الصلاة» می گوید: دین بزرگی است پس آن را برپا دارید، و وقتی گفت «حی علی الفلاح» می گوید: به سوی طاعت خدا بشتابید و سهمتان را از رحمت خدا بگیرید یعنی جماعت، و وقتی بنده گفت: الله اکبر الله اکبر، یعنی می­گوید: کارها را ممنوع کردم، و وقتی گفت: لا اله الا الله می گوید: امانت هفت آسمان، هفت زمین، کوهها و دریاها را برگردن شما نهادم، اگر خواستید روی بیاورید و اگر خواستید روی برتابید . - . معانی الاخبار: 41 -

**[ترجمه]

ترک کل شی ء یخالف أمره و حکمه.

و فی تذکیر التوحید أخیرا تأکید للزوم الإطاعة لا سیما فی الأمر الذی هو الأمانة المعروضة علی السماوات و الأرض و الجبال و هن أبین عن حملها لشدة صعوبة الإتیان بها کما ینبغی و یدل علی أن الأمانة المعروضة هی التکالیف الشرعیة و أعظمها الصلاة.

**[ترجمه]«ای مشغولان زمین» عظمت و کبریای خداوند را یادآور می­شود، در حالی که به سبب اشتغالاتی که برای معاش و بقای نوع خود باید انجام دهند، آن را فراموش کرده­اند، و آنان را هر روز، پنج بار به نماز امر نموده تا پروردگار و خالق خود را فراموش نکنند، و در اشتغالات، لذت و شهوت دنیا غرق نشوند و از پروردگار خود دور نگردند، و با کلمه توحید به آنان یادآور می­شود که غیر از او هیچ معبود و خالق و رازق و دل نگران در امور دنیوی و اخروی، برای آنان وجود ندارد، و آنان ناگزیر باید به او رجوع کنند و از او اطاعت نمایند، و موذن با بلند کردن صدا همه چیز را به شهادت می­طلبد که من حجت را بر آنان تمام کردم و آنان در این مورد هیچ عذر و بهانه­ای ندارند .

سپس با شهادت رسالت، به آنان یادآوری می­کند که او رسول آنان است و اطاعت از او در آنچه که امر نموده است بر شما واجب است، و برترین چیزی که بدان امر نموده، نماز است، و او در آنچه که انجام می­دهید و ترک می­کنید بر شما شاهد است، و این مطلب بر این دلالت دارد که رستگاری کامل با نماز جماعت حاصل می­شود، سپس بار دیگر عظمت خدا را یادآور می­شود تا بدانند که باید هر چه را با امر و حکم وی مخالف باشد، ترک گویند.

و یاد آوری آخر توحید، تأکیدی است بر لزوم اطاعت خصوصا در امری که امانت عرضه شده بر آسمان و زمین و کوه­ها است و آنان به خاطر دشواری عمل به آن، چنان که شایسته است از پذیرفتن آن ممانعت ورزیدند، و بر این دلالت دارد که امانت عرضه شده همان تکالیف شرعی است که بزرگ­ترین آن نماز است.

**[ترجمه]

مُؤَکَّداً عَلَیْهِمْ إِنْ سَهَا أَحَدٌ عَنِ الْأَوَّلِ لَمْ یَسْهُ عَنِ الثَّانِی وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ رَکْعَتَانِ رَکْعَتَانِ فَلِذَلِکَ جُعِلَ الْأَذَانُ مَثْنَی مَثْنَی فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّکْبِیرُ فِی أَوَّلِ الْأَذَانِ أَرْبَعاً قِیلَ لِأَنَّ أَوَّلَ الْأَذَانِ إِنَّمَا یَبْدُو غَفْلَةً وَ لَیْسَ قَبْلَهُ کَلَامٌ یَتَنَبَّهُ الْمُسْتَمِعُ لَهُ فَجُعِلَ ذَلِکَ تَنْبِیهاً لِلْمُسْتَمِعِینَ لِمَا بَعْدَهُ فِی الْأَذَانِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ بَعْدَ التَّکْبِیرِ شَهَادَتَیْنِ قِیلَ لِأَنَّ أَوَّلَ الْإِیمَانِ إِنَّمَا هُوَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِقْرَارُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الثَّانِیَ الْإِقْرَارُ لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ وَ أَنَّ طَاعَتَهُمَا وَ مَعْرِفَتَهُمَا مَقْرُونَتَانِ وَ لِأَنَّ أَصْلَ الْإِیمَانِ إِنَّمَا هُوَ الشَّهَادَةُ فَجُعِلَ شَهَادَتَیْنِ شَهَادَتَیْنِ فِی الْأَذَانِ کَمَا جُعِلَ فِی سَائِرِ الْحُقُوقِ شَهَادَتَیْنِ فَإِذَا أَقَرَّ لِلَّهِ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ أَقَرَّ لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ فَقَدْ أَقَرَّ بِجُمْلَةِ الْإِیمَانِ لِأَنَّ أَصْلَ الْإِیمَانِ إِنَّمَا هُوَ الْإِقْرَارُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ بَعْدَ الشَّهَادَتَیْنِ الدُّعَاءُ إِلَی الصَّلَاةِ قِیلَ لِأَنَّ الْأَذَانَ إِنَّمَا وُضِعَ لِمَوْضِعِ الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا هُوَ نِدَاءٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَجُعِلَ النِّدَاءُ إِلَی الصَّلَاةِ فِی وَسَطِ الْأَذَانِ فَقَدَّمَ الْمُؤَذِّنُ قَبْلَهَا أَرْبَعاً التَّکْبِیرَتَیْنِ وَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ أَخَّرَ بَعْدَهَا أَرْبَعاً یَدْعُو إِلَی الْفَلَاحِ حَثّاً عَلَی الْبِرِّ وَ الصَّلَاةِ ثُمَّ دَعَا إِلَی خَیْرِ الْعَمَلِ مُرَغِّباً فِیهَا وَ فِی عَمَلِهَا وَ فِی أَدَائِهَا ثُمَّ نَادَی بِالتَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ لِیُتِمَّ بَعْدَهَا أَرْبَعاً کَمَا أَتَمَّ قَبْلَهَا أَرْبَعاً وَ لِیَخْتِمَ کَلَامَهُ بِذِکْرِ اللَّهِ کَمَا فَتَحَهُ بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ آخِرُهَا التَّهْلِیلَ وَ لَمْ یُجْعَلْ

آخِرُهَا التَّکْبِیرَ کَمَا جُعِلَ فِی أَوَّلِهَا التَّکْبِیرُ قِیلَ لِأَنَّ التَّهْلِیلَ اسْمُ اللَّهِ فِی آخِرِهِ فَأَحَبَّ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْتِمَ الْکَلَامَ بِاسْمِهِ کَمَا فَتَحَهُ بِاسْمِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یُجْعَلْ بَدَلَ التَّهْلِیلِ التَّسْبِیحُ أَوِ التَّحْمِیدُ وَ اسْمُ اللَّهِ فِی آخِرِهِمَا قِیلَ لِأَنَّ التَّهْلِیلَ هُوَ إِقْرَارٌ لِلَّهِ تَعَالَی بِالتَّوْحِیدِ وَ خَلْعُ الْأَنْدَادِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ هُوَ أَوَّلُ الْإِیمَانِ وَ أَعْظَمُ مِنَ التَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ(1).

ص: 144

**[ترجمه]علل الشرائع و عیون الاخبار: از فضل بن شاذان در آنچه که از علل از امام رضا علیه السلام روایت کرد، نقل است که فرمود: چرا به اذان امر شده­اند ؟ گفته شد به دلایل بسیار:

از جمله اینکه اذان یادآوری است برای شخص فراموشکار، و هشداری است برای غافل، و تبیینی است برای کسی که وقت را نمی­شناسد، و از نماز بازمانده است، و نیز برای اینکه دعوت کننده­ای باشد به عبادت خالق، و ترغیب کننده به نماز و اقرار کننده­ای برای او به توحید، و اعلام کننده ایمان، آشکار کننده اسلام، آگاه کننده برای کسی که نماز را فراموش کرده است، می باشد، فقط به این دلیل موذن گفته می­شود که وی نماز را اعلام می­کند.

و اگر گفت: چرا قبل از تهلیل با تکبیر شروع شده است؟ گفته شد: زیرا خداوند خواسته است آن را با ذکر و اسم خود شروع نماید، زیرا در تکبیر اسم خداوند در اول کلام و در تهلیل در پایان کلام است، و شروع با کلامی است که نام خدا در آغاز آن است نه در پایان آن.

و اگر گفته شد: چرا دو مرتبه دو مرتبه قرا داده شده است ؟ پاسخ داده شد: تا در گوش شنوندگان مکرر باشد و برای آنان تأکید کننده باشد، و اگر کسی از اولی غافل شد از دومی غافل نگردد، و نیز از آنجا که نماز دو رکعت دو رکعت است، اذان دو مرتبه دو مرتبه قرار گرفته است.

و اگر گفته شد که چرا تکبیر در ابتدای اذان، چهار مرتبه است، پاسخ داده شده: زیرا ابتدای اذان ناگهانی شروع می­شود، و قبل از آن کلامی نیست که شنونده را به آن آگاه سازد، لذا آن به عنوان هشداری برای شنوندگان ما بعد آن، در اذان قرار داده شده است.

و اگر گفت: چرا شهادتین بعد از تکبیر گذاشته است ؟ گفته شده: زیرا آغاز ایمان، فقط توحید و اقرار به وحدانیت خداوند عز و جل است، و مرتبه دوم اقرار به رسالت رسول الله است، و طاعت از آن دو و شناخت آنها با هم قرین هستند، و نیز به این دلیل که اصل ایمان فقط شهادت است و شهادتین همان گونه که در سایر حقوق شهادتین قرار داده شده است در اذان نیز شهادتین قرار داده شده است، پس زمانی که به وحدانیت خدا و رسالت رسول اقرار کرد، به همه ایمان اقرار کرده است زیرا اصل ایمان همان اقرار به خدا و به رسول اوست .

پس اگر گفت: چرا بعد از شهادتین، دعوت به نماز قرار داده شده است؟ گفته شد: زیرا اذان، فقط به عنوان موضعی برای نماز وضع شده است و فقط ندایی است برای نماز، پس ندا به نماز در وسط اذان قرار گرفته و موذن قبل از آن چهار مرتبه تکبیرتین و شهادتین را بر آن مقدم ساخته، و پس از آن چهار مرتبه دیگر ذکر کرده که به فلاح دعوت می کند و به نیکی و نماز فرا می خواند، سپس با ترغیب به آن و عمل به آن و ادای آن، به بهترین عمل فرا می­خواند، سپس به تکبیر و تهلیل ندا می­دهد، تا پس از آن نیز چهار مرتبه باشد، همان گونه که قبل از آن نیزچهار مرتبه است، سخنش با ذکر خدا پایان گیرد همان گونه که با ذکر خدا شروع گردید.

و اگر گفته شد، چرا پایان آن را تهلیل قرار داده و چنان که آغازش تکبیر، پایانش را نیز تکبیر قرار نداده است؟ گفته شد: زیرا در تهلیل اسم خدا در پایان آن است و خداود دوست دارد که کلام با نام او پایان گیرد، همان گونه که با نامش شروع شد .

اگر گفته شد: چرا به جای تهلیل، تسبیح یا تحمید که نام خدا در پایان آنهاست، قرار نگرفته است؟ گفته شد: زیرا تهلیل اقراری به توحید خدا، و کنار گذاشتن شرکایی غیر از خداست، و آن آغاز ایمان و بزرگ تر از تسبیح و تحمید است.

**[ترجمه]

بل هما من مقدماته کما هو مصرح به فی آخر الکلام فیکون وجه جمع حسن بین الأخبار.

قوله علیه السلام و لأن أصل الإیمان الظاهر أنه تعلیل لتکریر کل من الشهادتین و فی بعض نسخ العیون شهادتین بدون تکرار فیحتمل أن یکون تعلیلا آخر لأصل الشهادتین و تلک العلل مناسبات لا تعقل فیها المناقشات التی تکون فی المقامات البرهانیة.

و قوله علیه السلام فإذا أقر علة للاکتفاء بالشهادتین و حاصله أن الإقرار بهما یستلزم الإقرار بسائر العقائد الإیمانیة لأنهما مما أخبر به الرسول صلی الله علیه و آله عن الله تعالی ضرورة فالإقرار بهما یستلزم الإقرار بالجمیع.

قوله علیه السلام و أخر بعدها أربعا لعل حاصله أنه جعل أربع کلمات من التکبیر و التهلیل قبل ذکر الصلاة توطئة و تمهیدا لها و بعدها أربعا تعلیلا و تأکیدا لها بأنها سبب للفلاح و خیر الأعمال و قوله علیه السلام حثا علی البر لعله إشارة إلی أن الفلاح یشمل غیر الصلاة من البر أیضا أو إشارة إلی ما فی بطن الفلاح و خیر العمل و سرهما من بر فاطمة و ولایة الأئمة من ذریتها و بعلها صلوات الله علیهم کما مر.

قوله علیه السلام و لیختم کلامه فی العلل بذکر الله و تحمیده کما فتحه بذکره و تحمیده.

**[ترجمه]«چرا به آن امر شده­اند» امر شامل مستحب بودن نیز می­گردد، یا از باب حقیقت یا از باب مجاز شایع . و منظور از اذان آن چیزی است که برای آگاه گردن یا امری اعم از آن باشد، هر چند که برخی از تعلیلات با معنای اول تناسب بیشتری دارد و عبارت «برای شناخت» اشاره­ای است به جایز بودن اعتماد به مؤذنان در فرارسیدن وقت (نماز)، هر چند می­توان آنرا به اهل عذر و بهانه نیز تعبیر کرد، یا اینکه مقصود آگاه کردن آنها نسبت به این باشد که هوشیار باشند و وقت نماز را جست­وجو کنند. «ولیکون داعیا» و در برخی نسخه ها «ولیکون ذلک داعیا» آمده است، یعنی اذان یا موذن، که تعبیر «یکون الموذن بذلک داعیا» در الفقیه - . فقیه من لا یحضره الفقیه 1: 195-196 - ،

مؤذن بودن آن را تایید می­کند، پس این امر نفع و فایده­ای است که به موذن باز می گردد، همان طور که براساس اذان بودن آن فایده­ای می­شود که به مردم باز می­گردد، و در علل الشرائع «و داعیا» است که در این صورت به اذان باز می­گردد، که عبارت «مقرا» و بعد از آن در سخن امام، از اذان بودن آن معانعت می­ورزد مگر به دشواری، و پذیرفتن این تکلف در داعیا شایسته­تر است .

منظور از ایمان نماز است آن گونه که خداوند فرمود:«و ما کان الله لیضیع إیمانکم» { و خداوند بر آن نبود که ایمان شما را تباه گرداند} یا شهادتین با اخلاص است، که سایر عقاید آن دو را لازم می سازد، یا اشاره­ای است به آنچه گذشت درباره اینکه «خیر العمل» ولایت است، و بنابر قول وسط، اسلام تأکیدی برای «موذن» یعنی اعلام کننده است، در «لمن ینساها» ضمیر به توحید، ایمان، اسلام و نماز مذکور باز می­گردد، و در علل الشرائع «یتساهی» آمده است نه ساه، یعنی تظاهر به فراموشی و غفلت می­کند، و در فقیه نیز مانند عیون الاخبار «ینساها» آمده است که این روشن­تر است، و در فقیه آمده است: زیرا او با اذان، نماز را اعلام می­کند .

«قبل از تهلیل» در علل قبل از تسبیح و تهلیل و تحمید آمده است، و همچنین در آخر سخن نیز «فی تسبیح و تحمید و تهلیل نام خداوند در آخر عبارات است» آمده است، پس مقصود قبل بودن بر اساس رتبه است، یعنی این را بر آنان برگزیده، و در فقیه آمده است «فقط با تکبیر شروع و با تهلیل خاتمه می­یابد»، زیرا خداوند خواسته است شروع با ذکر و اسم او باشد که نام او در تکبیر در آغاز عبارت و در تهلیل در پایان عبارت است.

فرموده آن حضرت: «دو رکعت» یعنی در ابتدای تکلیف نماز، آن گونه که گذشت. فرموده آن حضرت: «ییدو غفلة» یعنی آشکار می­کند و شاید با همزه خوانده می­شود، «فجعل ذلک» در عیون الاخبار این گونه است، و در علل الشرائع «فجعل الاولین» و در فقیه «و فجعل الاولیان» است: و بنا به هر دو نسخه ظاهر امر، عدم ورود «الاولیان» در اذان است، بلکه آن دو از مقدمات اذان است، چنان که در آخر سخن بدان تصریح شده است؛ پس این وجه به خوبی همه این روایات را همسو می­سازد.

فرموده آن حضرت: «زیرا اصل ایمان است» ظاهر این است که سخن تعلیلی برای تکرار هر یک از شهادتین است، و در برخی نسخه­های عیون الاخبار شهادتین بدون تکرار است، پس ممکن است که تعلیل دیگری برای اصل شهادتین باشد، و آن علل مناسباتی است و انجام مناقشاتی که در مقامات برهانی باشد، عاقلانه نیست .

فرمایش آن حضرت: «زمانی که اقرار کند» دلیلی است برای اکتفاء به شهادتین، و نتیجه اینکه اقرار به شهادتین، اقرار به سایر عقاید ایمانی را نیز لازم می سازد، زیرا شهادتین آن طور که رسول خدا صلّی الله علیه و آله خبر داده، ضروری است پس اقرار به آن، اقرار به همه عقاید را لازم می­سازد .

فرمایش آن حضرت: «اخر بعدها اربعا» شاید نتیجه این باشد که چهار جمله از تکبیر و تهلیل، به عنوان مقدمه و تمهید، قبل از ذکر نماز قرار گرفته است، پس از آن نیز چهار جمله دیگر به عنوان تعلیل و تاکید برای نماز، مبنی بر اینکه نماز عامل رستگاری و برترین اعمال است، «تشویقی برای نیکی» شاید اشاره­ای است به اینکه رستگاری، نیکی هایی غیر از نماز را نیز شامل می­گردد یا اینکه اشاره­ای است به سرّی که در درون رستگاری و برترین عمل نهفته است از قبیل نیکی و احترام به فاطمه سلام الله علیها، و ولایت ائمه و فرزندان و همسر او صلوات الله علیهم، آن گونه که گذشت.

فرمایش آن حضرت: «تا سخنش را خاتمه دهد» در علل اذان با ذکر خدا و تحمید او، چنان که آن را با ذکر و تحمید او آغاز کرد.

**[ترجمه]

عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَذَّنَ فِی مِصْرٍ مِنْ أَمْصَارِ الْمُسْلِمِینَ سَنَةً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلْمُؤَذِّنِ فِیمَا بَیْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ مِثْلُ أَجْرِ الشَّهِیدِ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ یَخْتَارُونَ عَلَی الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فَقَالَ کَلَّا إِنَّهُ یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَطْرَحُونَ الْأَذَانَ عَلَی ضُعَفَائِهِمْ فَتِلْکَ لُحُومٌ حَرَّمَهَا اللَّهُ عَلَی النَّارِ(2).

**[ترجمه]ثواب اعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: هر که هفت سال به قصد پاداش الهی اذان بگوید، چون روز قیامت فرا رسد هیچ گناهی بر او نخواهد بود. - . ثواب الاعمال: 29 -

و نیز از ثواب اعمال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که در یکی از بلاد اسلامی یک سال اذان بگوید بهشت بر او واجب می­گردد. - . ثواب الاعمال: 29 -

همچنین از ثواب اعمال: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: مؤذن در فاصله میان اذان و اقامه بسان شهیدی که در راه خدا به خون خود آغشته شده است، اجر می­برد.

علی علیه السلام فرمود: به او گفتم ای رسول الله، آیا مؤذنان برای اذان و اقامه برگزیده شده اند؟ فرمود: هرگز، زمانی فرا می­رسد که مردم اذان را به ضعفای خود محول می­سازند، پس آنان گوشت هایی هستند که خداوند آنرا بر آتش حرام ساخته است. - . پواب اعمال: 30 -

**[ترجمه]

بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ صَلَّی خَلْفَهُ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَنْ صَلَّی بِإِقَامَةٍ بِغَیْرِ أَذَانٍ صَلَّی خَلْفَهُ صَفٌّ وَاحِدٌ قُلْتُ لَهُ وَ کَمْ مِقْدَارُ کُلِّ صَفٍّ قَالَ أَقَلُّهُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ أَکْثَرُهُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: کسی که با اذان و اقامه نماز گذارد، پشت سر او صفی از ملائکه که دوطرف آن دیده نمی­شود، نماز می خوانند و کسی که با اقامه نماز بخواند پشت سر او یک فرشته نماز می­خواند. - . ثواب الاعمال: 30 -

و نیز از ثواب اعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که با اذان و اقامه نماز گزارد پشت سر او دو صف از ملائکه به نماز می­ایستند، و کسی که فقط با اقامه و بدون اذان نماز گذارد، پشت سر او یک صف به نماز می ایستد، به او گفتم: صف در چه اندازه است؟ پاسخ گفت: کمترین آن ما بین شرق و غرب، و بیشترین آن ما بین آسمان و زمین است. - . ثواب الاعمال: 30 -

**[ترجمه]

العمل هذا الفضل العظیم ینبغی أن یکون الاهتمام به أکثر و الإعلان به أشد.

**[ترجمه]شاید منظور آن دو از صومعه، سطوح بلند باشد.

عبارت «زیرا خداوند عز و جل مأمور ساخته است» شاید مبنی بر مشروط بودن بالارفتن باد، به بالا رفتن صدا باشد، یا مبنی بر اینکه هر چه صدا بلند­تر باشد، باد آن را بالا­تر می برد، یا بر اینکه از آنجا که این عمل دارای این فضیلت عظیم و بزرگ است، شایسته است که اهتمام به آن بیشتر و اعلان کردن آن شدیدتر باشد.

**[ترجمه]

أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَرَّةً وَاحِدَةً الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ جَمِیعاً مَثْنَی مَثْنَی عَلَی مَا وَصَفْتُ لَکَ وَ الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ مِنَ السُّنَنِ اللَّازِمَةِ وَ لَیْسَتَا بِفَرِیضَةٍ وَ لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَةٌ وَ یَنْبَغِی لَهُنَّ إِذَا اسْتَقْبَلْنَ الْقِبْلَةَ أَنْ یَقُلْنَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: رحمت خدا بر تو باد، بدان که اذان هجده حرف است و اقامه نوزده حرف، و روایت شده است که اذان و اقامه در سه نماز فجر، ظهر و مغرب وجود دارد، و دو نماز عصر و عشای آخر اقامه دارد، زیرا روایت شده که پنج نماز در سه وقت، و اذان این است که بگویی: الله اکبر الله اکبر الله اکبر الله اکبر، أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن لا إله إلا الله، أشهد أن محمداً رسول الله أشهد أن محمداً رسول الله، حیّ علی الصلاة حیّ علی الصلاة، حیّ علی الفلاح حیّ علی الفلاح، حیّ علی خیر العمل حیّ علی خیر العمل، الله اکبر الله اکبر، و لا إله إلا الله دو مرتبه در پایان اذان، و یک مرتبه در پایان اقامه، و در آن ترجیع و تردد صدا و «الصلاه خیر من النوم» وجود ندارد.

و اقامه این است که بگویی: الله اکبر الله اکبر، أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن لا إله إلا الله، أشهد أن محمداً رسول الله أشهد أن محمداً رسول الله، حیّ علی الصلاة حیّ علی الصلاة، حیّ علی الفلاح حیّ علی الفلاح، حیّ علی خیر العمل حیّ علی خیر العمل، قد قامت الصلاة قد قامت الصلاة الله اکبر الله اکبر، و لا إله إلا الله یک مرتبه، اذان است و اقامه طبق آنچه که برایت توصیف شد در مجموع دو مرتبه دو مرتبه است.

اذان و اقامه از سنت­های لازم است و فریضه نیست، و برای زنان اذان و اقامه وجود ندارد، بلکه بر آنها لازم است که وقتی به قبله رو می­کنند بگویند: أشهد أن لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله. - . فقه الرضا: 6 -

**[ترجمه]

إن قاله بقصد الشرعیة لأنه بدعة فی الشریعة.

قوله علیه السلام مثنی مثنی أی أغلب الفصول کذلک.

**[ترجمه]ممکن است که منظور از ترجیع، تردد یا تردید در اینجا تکرار صدا و ترجیع آن با غنا باشد، و ممکن است که مقصود از ترجیع تفاصیلی باشد که ذکر شد و مقصود از تردید نیز غنا باشد یا بالعکس، و درباره مجاز بودن «الصلاة خیرمن النوم» که اغلب از آن به لفظ تثویب تعبیر کرده­اند، درحالت تقیه اختلافی نیست که جایز است، اما در غیر این حالت ابن ادریس و ابن حمزه آن را ممنوع دانسته­اند که ظاهرسخن شیخ درالنهایة نیز همین است، چه اینکه در اذان صبح باشد چه در غیر آن، وشیخ در المسبوط گفته است: مرتضی به مکروه بودن آن نظر داده، و ابن جنید گفته است: اشکالی ندارد خصوصا در اذان صبح، جعفی گفته است: در اذان صبح بعد از «حیّ علی خیر العمل حیّ علی خیر العمل» دو مرتبه «الصلاة خیرمن النوم» می­گویی، که ازاصل اذان نیست، و نظر روشن­تر ممنوع بودن آن است، اگر به قصد شرعی بودن آن گفته شود، زیرا بدعتی درشریعت به حساب می­آید.

دومرتبه دومرتبه، درسخن امام یعنی اغلب فصول آن این گونه است.

**[ترجمه]

وَ دَعَا إِلَی عِبَادَتِی قَالَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْمَلَکُ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَنُودِیَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ صَدَقَ عَبْدِی وَ دَعَا إِلَی عِبَادَتِی فَقَالَ الْمَلَکُ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ وَاظَبَ عَلَیْهَا قَالَ صلی الله علیه و آله فَیَوْمَئِذٍ أَکْمَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَ الشَّرَفَ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ (1).

**[ترجمه]صحیفه الرضا: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: وقتی رسول خدا آموزش اذان راشروع کرد، جبرئیل علیه السلام براق را آورد پس او سرکشی کرد. سپس چهارپایی که برقه خوانده می­شود را آورد، آن نیز سرکشی کرد، پس جبرئیل علیه السلام به او گفت: آرام باش برقه، کسی گرامی تر از او نزد خداوند، بر تو سوار نشده است. پیامبر فرمود: پس برآن سوار شدم تا به پرده­ای رسیدم که خداوند در پس آن قرار دارد پس فرشته­ای از پس پرده بیرون آمد و گفت: الله اکبر الله اکبر، پیامبر فرمود: گفتم ای جبرئیل این فرشته کیست؟ جبرئیل پاسخ داد: سوگند به خدایی که تو را به نبوت مفتخر داشت، قبل از این لحظه این فرشته را ندیده­ام، فرشته گفت: الله اکبر الله اکبر، پس از ورای حجاب ندا آمد که بنده­ام راست گفت من بزرگ­تر هستم، من بزرگ­تر هستم، پیامبر صلّی الله علیه و آله ادامه داد، سپس فرشته گفت: أشهد أن لا اله الا الله أشهد أن لا اله الا الله، پس از پس پرده ندا آمد بنده­ام راست گفت، هیچ خدایی جز من نیست، پیامبر صلّی الله علیه و آله ادامه داد: فرشته گفت: أشهد أن محمداً رسول الله، أشهد أن محمداً رسول الله،پس از ورای پرده ندا آمد: بنده­ام راست گفت، من محمد را به عنوان رسول فرستادم، پیامبر صلّی الله علیه و آله ادامه داد: چون فرشته گفت: حیّ علی الصلاة، حیّ علی الصلاة، از پس پرده ندا آمد که بنده­ام راست گفت وبه عبادت من فرا خواند، پیامبر صلّی الله علیه و آله گفت: وچون فرشته گفت: حیّ علی الفلاح حیّ علی الفلاح، ازپس پرده ندا آمد که: بنده­ام راست گفت و به عبادت من فرا خواند، پس فرشته گفت: کسی که برآن مراقبت نماید رستگار می­شود، پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: پس درآن روز خداوند شرف بر اولین ها و آخرین ها را بر من کامل ساخت. - . صحیفة الرضا: 19 و 20 -

**[ترجمه]

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَأَیْتُهُ أَذَّنَ ثُمَّ أَهْوَی لِلسُّجُودِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةً بَیْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ قَالَ یَا أَبَا عُمَیْرٍ مَنْ فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِی غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ ذُنُوبَهُ کُلَّهَا(1) وَ قَالَ مَنْ أَذَّنَ ثُمَّ سَجَدَ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ رَبِّی سَجَدْتُ لَکَ خَاضِعاً خَاشِعاً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ (2).

**[ترجمه]فلاح السائل: امام صادق علیه السلام یا موسی بن جفعر علیه السلام فرمود: برای نماز ظهر در شش رکعت، وبرای نماز عصر در شش رکعت، بعد از ظهر اذان گفته می­شود. - . فلاح السائل: 151 -

ازامام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: امیر مومنان علی بن ابی طالب علیه السلام به اصحابش می­فرمود: هر که بین اذان واقامه سجده کند و درسجده­اش بگوید: پروردگارا خاصعانه وخاشعانه و مطیع برای توسجده کردم، خداوند می­فرماید: به ملائکه وعزت وجلالم قسم، محبت او را در دل بندگان صالح، و ترس و هیبتش را در دل منافقین قرار می­دهم. - . فلاح السائل: 152 -

ابوعمیر درباره امام صادق علیه السلام روایت کرد: او را دیدم که اذان گفت وسپس برای سجده پایین رفت، و میان اذان واقامه یک بار سجده کرد، پس وقتی سرش را بلند کرد فرمود: ای ابوعمیر هر که این عمل مرا انجام دهد خداوند همه گناهان او را می­بخشد. - . فلاح السائل: 152 -

وفرمود هر که اذان بگوید وسپس سجده کند و بگوید: هیچ خدایی غیر از تو نیست ای پروردگار من، خاضعانه وخاشعانه برای توسجده کردم. خداوند گناهان او را می­بخشد. - . فلاح السائل: 152 -

**[ترجمه]

فَتَفَرَّغُوا لَهَا فَإِنَّهُ خَیْرٌ لَکُمْ فَإِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ أَحْمَدَ دِینٌ قَدْ أَظْهَرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله فَلَا تُضَیِّعُوهُ وَ لَکِنْ تَعَاهَدُوا یَغْفِرِ اللَّهُ لَکُمْ تَفَرَّغُوا لِصَلَاتِکُمْ فَإِنَّهُ عِمَادُ دِینِکُمْ وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ أَحْمَدَ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ فَقُومُوا وَ خُذُوا نَصِیبَکُمْ مِنَ الرَّحْمَةِ تَرْبَحُوا لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ فَإِنَّهُ یَقُولُ تَرَحَّمُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ فَإِنَّهُ لَا أَعْلَمُ لَکُمْ عَمَلًا أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ فَتَفَرَّغُوا لِصَلَاتِکُمْ قَبْلَ النَّدَامَةِ وَ إِذَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ اعْلَمُوا أَنِّی جَعَلْتُ أَمَانَةَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ فِی أَعْنَاقِکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ فَأَقْبِلُوا وَ إِنْ شِئْتُمْ فَأَدْبِرُوا فَمَنْ أَجَابَنِی فَقَدْ رَبِحَ وَ مَنْ لَمْ یُجِبْنِی فَلَا یَضُرُّنِی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ الْأَذَانُ نُورٌ فَمَنْ أَجَابَ نَجَا وَ مَنْ عَجَزَ خَسَفَ وَ کُنْتُ لَهُ خَصْماً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ مَنْ کُنْتُ لَهُ خَصْماً فَمَا أَسْوَأَ حَالَهُ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: الْمُؤَذِّنُونَ أَطْوَلُ أَعْنَاقاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: إِجَابَةُ الْمُؤَذِّنِ کَفَّارَةُ الذُّنُوبِ وَ الْمَشْیُ إِلَی الْمَسْجِدِ طَاعَةُ اللَّهِ وَ طَاعَةُ رَسُولِهِ وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ کَانَ فِی الْجَنَّةِ رَفِیقَ دَاوُدَ وَ لَهُ مِثْلُ ثَوَابِ دَاوُدَ علیه السلام (3).

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِجَابَةُ الْمُؤَذِّنِ رَحْمَةٌ وَ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ لَمْ یُجِبْ خَاصَمْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَطُوبَی لِمَنْ أَجَابَ دَاعِیَ اللَّهِ وَ مَشَی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ لَا یُجِیبُهُ وَ لَا یَمْشِی إِلَی الْمَسْجِدِ إِلَّا مُؤْمِنٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ(4).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَجَابَ الْمُؤَذِّنَ وَ أَجَابَ الْعُلَمَاءَ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْتَ لِوَائِی وَ یَکُونُ فِی الْجَنَّةِ فِی جِوَارِی وَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ ثَوَابُ سِتِّینَ شَهِیداً(5).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَجَابَ الْمُؤَذِّنِینَ فَهُمْ وَ التَّائِبُونَ وَ الشُّهَدَاءُ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ لَا یَخَافُونَ إِذَا خَافَ النَّاسُ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَجَابَ الْمُؤَذِّنَ کُنْتُ لَهُ شَفِیعاً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الذُّنُوبَ

ص: 154

سِرَّهَا وَ عَلَانِیَتَهَا وَ کَتَبَ لَهُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ یُصَلِّی مَعَ الْإِمَامِ فَضْلَ سِتِّمِائَةِ رَکْعَةٍ وَ لَهُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ مَدِینَةٌ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ سَمِعَ الْأَذَانَ فَأَجَابَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ السُّعَدَاءِ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَمْ یُجِبْ دَاعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ وَ مَنْ أَجَابَ اشْتَاقَتْ إِلَیْهِ الْجَنَّةُ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَجَابَ دَاعِیَ اللَّهِ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ (4).

**[ترجمه]جامع اخبار: از امیر مومنین علیه السلام روایت است که درباره تفسیر اذان سؤال فرمود: پس پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی اذان حجتی بر امت من است و تفسیر آن این است: وقتی که مؤذن الله اکبر الله اکبر گفت، یعنی می­گوید: پروردگا را تو برآنچه می­گویم شاهد هستی، ای امت احمد وقت نماز فرا رسیده است، پس آماده شوید، و اشتغالات دنیوی را از خود دور سازید، و وقتی گفت: أشهد أن لا اله الا الله، می گوید: ای امت احمد، خدا وملائکه او را شاهد می­گیرم که من وقت نماز، را به شما خبر دادم، پس بدان بپردازید، و وقتی گفت: أشهدا أن محمداً رسول الله، می­گوید: خدا و ملائکه او می­دانند که من شما را از وقت نماز آگاه کردم، پس بدان بپردازید، که برای شما بهترین است.

و وقتی گفت: حیّ علی الصلاة، می­گوید: ای امت احمد، دینی است که خدا و رسولش برای شما تبیین کرده است پس آن را تباه نسازید، بلکه با یکدیگر آن را برعهده بگیرید، که خداوند شما را می­آمرزد و به نماز بپردازید، که ستون دینتان است، وقتی گفت: حیّ علی الفلاح، می گوید: ای امت احمد درهای رحمت به روی شما گشوده شده است پس به پاخیزید و سهمتان را از آن رحمت بگیرید، وبرای دنیا و آخرت سود و بهره ببرید، و وقتی گفت: حیّ علی خیر العمل، می گوید: به خود رحم و شفقت کنید، زیرا عملی برتر از نماز برای شما سراغ ندارم، پس قبل از ندامت وپشیمانی به نماز بپردازید، و وقتی گفت: لا اله الا الله، می­گوید: ای امت محمد آگاه باشید که من امانت هفت آسمان و هفت زمین رابر گردن شما نهادم، اگر خواستید بپذیرید و اگر خواستید روی برگردانید، پس هرکس مرا اجابت کند سود کرده است و هر که مرا اجابت نکند، ضرری برای من ندارد.

سپس فرمود: ای علی اذان نور است و هر که آن را اجابت کند نجات می­یابد وهر که از آن وا بماند خوار می­شود، و من درحضور خدا برای او دشمن خواهم بود، و کسی که من دشمنش باشم چه بد حالی است حالش. - . جامع الأخبار: 79 -

وعلی علیه السلام فرمود: مؤذنان در روز قیامت ازنظرگردن بلند­ترین هستند. - . جامع الأخبار: 79 -

علی علیه السلام فرمود: اجابت کردن موذن (دراذان) کفاره گناهان است، و حرکت به سوی مسجد اطاعت از خدا و از رسول اوست، و هر که خدا و رسولش را اطاعت کند، خداوند اورا به همراه صدیقین و شهدا به بهشت وارد می سازد و در بهشت همراه داوود و ثوابی بسان داوود خواهد داشت. - . جامع الأخبار: 79 -

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: اجابت کردن مؤذن رحمت است و ثواب آن بهشت است، وهر که او را اجابت نکند من در روز قیامت با او دشمن خواهم بود، پس خوشا به حال آنکه دعوت کننده به سوی خدا را اجابت کند، و به سوی مسجدگام بردارد، که فقط مؤمنی از اهالی بهشت او را اجابت می­کند و به سوی مسجدگام برمی­دارد. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: هر که موذن وعلماء را اجابت کند در روز قیامت زیر پرچم من و در بهشت در جوار من خواهد بود و نزد خدا از ثواب شصت شهید برخوردار است. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: هر کس که مؤذنان را اجابت نماید(پس آنان) و تابئین وشهداء درسطحی واحد هستند و وقتی مردم دچار خوف و ترس شوند آنان خوف به دل راه نمی­دهند. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: هر که مؤذن را اجابت کند من در محضر خدا شفیع او خواهم بود، وخداوند گناهان پنهان و آشکار او را می­آمرزد و به ازای هریک رکعت نمازی که با امام به جای آورد، ثواب و فضیلت شش صد رکعت نوشته می­شود، وبرای هر یک رکعت شهری، برای او است. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: هر که صدای اذان را بشنود و آن را اجابت کند نزد خداوند از سعادتمندان خواهد بود. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: کسی که دعوت کننده به سوی خدا را اجابت نکند، نصیبی از اسلام ندارد و هر که او را اجابت کند بهشت به او مشتاق می­شود. - . جامع الأخبار: 80 -

علی علیه السلام فرمود: هر که دعوت کننده به سوی خدا را اجابت نماید ملائکه برای اوطلب مغفرت می­کنند، وبدون محاسبه وارد بهشت می­شود. - . جامع الأخبار: 80 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس شیخ: رزیق گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: نشستن میان اذان واقامه درنمازصبح، مغرب وعشا از سنت است، ومیان اذان و اقامه تسبیح وجود ندارد، و اقامه دو رکعت نماز نافله میان اذان و اقامه در نماز ظهر و عصر سنت است. - . أمالی طوسی 2: 306 -

**[ترجمه]

الأول مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْمَبْسُوطِ(1) عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْأَذَانِ وَ الصَّفِّ الْأَوَّلِ ثُمَّ لَمْ یَجِدُوا إِلَّا أَنْ یَسْتَهِمُوا عَلَیْهِ لَفَعَلُوا. و استدل به علی أنه إذا تشاح الناس فی الأذان أقرع بینهم.

**[ترجمه]شاید معنا این باشد که آنان برسرآن با یکدیگر به نزاع می­پرداختند طوری که برای تعیین اینکه چه کسی آن را انجام دهد به قرعه کشی با تیر نیاز پیدا می­کردند، وممکن است مقصود، جنگ با تیر باشد که بعید است، و آنچه که شیخ در المسبوط - . المبسوط 1: 98 چاپ المکتبة المرتضویة - از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کرده است معنای اول را تایید می­کند، که فرمود: اگر مردم از آنچه که دراذان و صف اول است آگاه می­شدند، راهی نمی یافتند مگر اینکه برآن تیر می­انداختند تا انجام دهند،

و به این سخن در این مورد استدلال کرده اند که اگرمردم به اذان طمع ورزیدند میان آنان قرعه گرفته شود.

**[ترجمه]

حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَوَّلَ وَجْهَهُ یَمِیناً وَ شِمَالًا(1).

**[ترجمه]دعائم اسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان واقامه دو مرتبه دو مرتبه است، و شهادت در آخر اقامه یک مرتبه گفته می­شود و فقط یک بار لااله الا الله می­گویی. - . دعائم اسلام 1: 144 -

وعلی علیه السلام فرمود: مؤذن در اذان و اقامه به قبله رو کند، و وقتی گفت: حیّ علی الصلاة و حیّ علی الفلاح صورتش را به چپ و راست بچرخاند .

**[ترجمه]

مما لم یقل به أحد من أصحابنا و لعله محمول علی التقیة و أما الإفصاح بالألف و الهاء فقال فی المنتهی یکره أن یکون المؤذن لحانا و یستحب أن یظهر الهاء فی لفظتی الله و الصلاة و الحاء من الفلاح لما رُوِیَ عَنِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا یُؤَذِّنُ لَکُمْ مَنْ یُدْغِمُ الْهَاءَ قُلْتُ وَ کَیْفَ یَقُولُ قَالَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّا أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّا.

و قال ابن إدریس ینبغی أن یفصح فیهما بالحروف و بالهاء فی الشهادتین و المراد بالهاء هاء إله لا هاء أشهد و لا هاء الله لأن الهاء فی أشهد مبنیة مفصح بها لا لبس فیها و هاء الله موقوفة مبنیة لا لبس فیها و إنما المراد هاء إله فإن بعض الناس ربما أدغم الهاء فی لا إله إلا الله انتهی.

و قال الشیخ البهائی رحمه الله کأنه فهم من الإفصاح بالهاء إظهار حرکتها لا إظهارها نفسها.

**[ترجمه]ظاهر «تطریب» در اینجا تغنی و آواز خواندن است آن گونه که در قاموس آمده است، و جایز دانستن آن در اذان ازجمله مواردی است که هیچ یک ازاصحاب آن را بیان نکرده­اند، و شاید به تقیه حمل شود. اما درباره فصیح اداکردن الف وهاء، در منتهی آمده است: مکروه است که مؤذن لحان باشد و مستحب است که هاء را در دو لفظ الله و الصلاة و حاء در فلاح را آشکار کند، به دلیل آنچه که از رسول صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: کسی که هاء را ادغام می کند برایتان اذان نگوید، گفتم: چگونه بگوید؟ فرمود: اینگونه: أشهد أن لا اله الا اللا و أشهد أن محمداً رسول اللا.

و ابن ادرپس گفته است: شایسته است که درآن دو: حروف را فصیح، و در شهادتین هاء را فصیح ادا نماید البته منظور ازهاء، هاء در إله است، نه هاء در أشهد و الله، زیرا هاء در أشهد مبنیه و ادا شده است و ابهامی درآن نیست، و هاء الله نیز موقوفه و مبنیه است و ابهامی ندارد، ومنظور فقط هاء در اله است، زیرا شاید برخی ازمردم هاء را در لا اله الا الله ادغام کنند. پایان نقل قول.

و شیخ بهایی گفته است: گویی آنان از فصیح ادا کردن هاء، ظاهر کردن حرکتش را دریافته­اند نه ظاهر کردن خود حرف را.

می­گویم: سخن او هیچ وجهی ندارد، زیرا مبنی بودن آن، عدم لحن در آن را لازم نمی­سازد، بسیاری از مؤذنان «أشدو» می­گویند و بسیاری از آنان همزه­های در اول کلمات، و هاء­ها در آخر آنها را اظهار نمی­کنند، پس حمل آن بر واضح ساختن همه­ی الف و همزه و هاء در اذان و اقامه مناسب­تر است.

شهید در ذکری گفته است: ظاهر این است که مقصود الف الله آخری که نوشته نمی شود و هاء در آخر شهادتین و همچنین الف و هاء در نماز است.

**[ترجمه]

حَتَّی یَدْخُلَ وَقْتُهَا(1).

**[ترجمه]«برای نماز اذان گفته نمی­شود» در سخن امام یعنی برای نمازی غیر از نماز صبح اذان گفته نمی­شود یا منظور این است که اذان قبل از وقت نماز، اذان نماز نیست، بلکه بعد از فرا رسیدن وقت، باید اذان دیگری برای نماز گفته شود.

**[ترجمه]

أن أبا عبد الله علیه السلام کان یقیم بعد أذان غیره و یؤذن و یقیم غیره.

**[ترجمه]الدعائم: علی علیه السلام فرمود: زنان اذان و اقامه ندارند.

از امام صادق علیه السلام درباره زن سوال شد که اذان و اقامه بگوید؟ فرمود بله و اذان شهر بر او کافی است و اگر آن را نشنید همین که شهادتین را بگوید برایش کافی است .

امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که عبد و کودکی که بالغ نشده اذان بگوید.

**[ترجمه]

**[ترجمه]منع کردن از خروج بعد از شنیدن اذان، ظاهراً برای فراهم شدن جماعت است، ظاهر آن وجوب است و بر تأکید مستحب بودن حمل شده است، و اصحاب به مستحب بودن اینکه موذن فصیح باشد حکم داده­اند، و شهید ثانی فرمود: مناسب­تر این است که در اینجا معنای لغوی فصاحت، یعنی عاری بودن کلمات و حروف از لکنت و زبان­گرفتگی، و امثال آن، به طوری­که حروف به صورت کامل و روشن و آشکار گردد قصد شود، نه معنای اصطلاحی آن، زیرا استعدادی که فرد به واسطه­ آن می­تواند با لفظی فصیح مقصود خود را بیان و تعبیر نماید دخالتی در الفاظ اذان ندارد، که بدون کم و زیاد دریافت شده است.

**[ترجمه]

الْغِیلَانُ فَأَذِّنُوا بِأَذَانِ الصَّلَاةِ.

و رواه العامة و فسره الهروی بأن العرب تقول إن الغیلان فی الفلوات تراءی للناس تتغول تغولا أی تتلون تلونا فتضلهم عن الطریق و تهلکهم و روی فی الحدیث لا غول و فیه إبطال لکلام العرب فیمکن أن یکون الأذان لدفع الخیال الذی یحصل فی الفلوات و إن لم تکن له حقیقة.

و منها الأذان فی أذن المولود الیمنی و الإقامة فی الیسری نص علیه الصادق علیه السلام.

و منها من ساء خلقه یؤذن فی أذنه و فی مضمر سلیمان الجعفری سمعته یقول أذن فی بیتک فإنه یطرد الشیطان و یستحب من أجل الصبیان و هذا یمکن حمله علی أذان الصلاة انتهی.

و قال فی النهایة فیه لا غول و لا صفر الغول أحد الغیلان و هی جنس من الجن و الشیاطین کانت العرب تزعم أن الغول فی الفلاة تتراءی للناس فتتغول تغولا أی تتلون تلونا فی صور شتی و تغولهم أی تضلهم عن الطریق و تهلکهم فنفاه النبی صلی الله علیه و آله و أبطله و قیل قوله لا غول لیس نفیا لعین الغول و وجوده و إنما فیه إبطال زعم العرب فی تلونه بالصور المختلفة و اغتیاله فیکون المعنی بقوله لا غول أنها لا تستطیع أن تضل أحدا و یشهد له الحدیث الآخر لا غول و لکن السعالی سحرة الجن أی و لکن فی الجن سحرة لهم تلبیس و تخییل و

منه الحدیث: إذا تغولت بکم الغیلان فبادروا بالأذان، أی ادفعوا شرها بذکر الله تعالی و هذا یدل علی أنه لم یرد بنفیها عدمها و قال السعالی و هی جمع سعلاء و هم سحرة الجن.

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر در اذانت شک کردی درحالی­که نمازت را به پا داشته­ای، پس ادامه بده، و اگر در اقامه شک کردی بعد از اینکه تکبیر گفتی، باز هم ادامه بده، و اگر مطمئن شده­ای که اذان و اقامه نگفته­ای، سپس به یاد آوردی، ترک اذان ایرادی ندارد، پس بر نبی و آل او صلوات بفرست، سپس بگو: «قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة»، و عالم گوید: کسی که جنب شد و سپس غسل نکرد و همه­ نماز را به­جای آورد و بعد از اقامه­ آن به یاد آورد، پس اعاده­ بر او لازم است، اذان بگوید و اقامه کند سپس میان هر دو نماز با یک اقامه فاصله اندازد.

**[ترجمه]

صَلَّی قَالَ فَعَلَیْهِ الْإِعَادَةُ یُؤَذِّنُ وَ یُقِیمُ ثُمَّ یَفْصِلُ بَیْنَ کُلِّ صَلَاتَیْنِ بِإِقَامَةٍ(1).

تبیین: هذا الفصل یشتمل علی أحکام الأول أنه لا عبرة بالشک فی أصل الأذان بعد إتمام الإقامة أو بعد قوله قد قامت الصلاة و لا خلاف فی منطوقه و کذا فیما یفهم منه من اعتبار الشک إذا کان قبل الشروع فی الإقامة فأما بعد الشروع فیها قبل الإتمام أو قبل قوله قد قامت الصلاة فیدل بمفهومه علی الإتیان بالأذان و فیه إشکال لأنه شک بعد التجاوز عن المحل و قد قطع الأصحاب بعدم اعتباره.

وَ رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ شَکَّ فِی الْأَذَانِ وَ قَدْ دَخَلَ فِی الْإِقَامَةِ قَالَ یَمْضِی قُلْتُ رَجُلٌ شَکَّ فِی الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ وَ قَدْ کَبَّرَ قَالَ یَمْضِی وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ یَا زُرَارَةُ إِذَا خَرَجْتَ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ دَخَلْتَ فِی غَیْرِهِ فَشَکُّکَ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ(2).

و یمکن حمل قوله أقمت الصلاة علی الشروع فی الإقامة و إن کان بعیدا للجمع و إن حملنا الشک فیهما علی ما یشمل الشک فی بعض فصولهما فظاهر بعض الأخبار أنه إن شک قبل الفراغ یعید علی ما شک فیه و ما بعده لأنهم عدوا الأذان فعلا واحدا و الإقامة فعلا واحدا کالقراءة و إن کانت ذات أجزاء.

و یفهم من الخبر بعد التکلف المذکور أیضا العود مع الشک بعد الفراغ قبل الشروع فی الإقامة فی الأذان و فی الصلاة فی الإقامة فیکون مخالفته لبعض الأخبار بل لقول بعض الأصحاب أکثر لکن ما مر من خبر زرارة لا یأبی عنه و کلام بعض الأصحاب أیضا لا ینافیه إذ قبل الشروع فی الإقامة وقت الأذان باق کالقراءة قبل الرکوع و لیس فعلا مستقلا کالوضوء حتی لا یعتبر بالشک بعد الفراغ منه بل بمنزلة أجزاء الصلاة کما یفهم من صحیحة زرارة و ظاهر الصدوق أیضا ذلک فالقول به قوی.

ص: 164

الثانی أنه إذا سها عن الأذان و الإقامة و ذکر بعد الدخول فی الصلاة یصلی علی النبی صلی الله علیه و آله و یقول مرتین قد قامت الصلاة وَ قَالَ فِی الذِّکْرَی رَوَی زَکَرِیَّا بْنُ آدَمَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: إِنْ ذَکَرَ تَرْکَ الْإِقَامَةِ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ وَ هُوَ فِی الْقِرَاءَةِ سَکَتَ. و قال قد قامت الصلاة مرتین ثم مضی فی قراءته (1)

و هو یشکل بأنه کلام لیس من الصلاة و لا من الأذکار.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی نَاسِی الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ وَ ذَکَرَ قَبْلَ أَنْ یَقْرَأَ فَلْیُصَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لْیُقِمْ وَ إِنْ کَانَ قَدْ قَرَأَ فَلْیُتِمَّ صَلَاتَهُ (2).

وَ رَوَی حُسَیْنُ بْنُ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْهُ علیه السلام: فَإِنْ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یُقِمْ قَبْلَ أَنْ یَقْرَأَ فَلْیُسَلِّمْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی (3).

قلت أشار بالصلاة علی النبی أولا و بالسلام فی هذه الروایة إلی قطع الصلاة فیمکن أن تکون السلام علی النبی صلی الله علیه و آله قاطعا لها و یکون المراد بالصلاة هناک السلام و أن یراد الجمع بین الصلاة و السلام فیجعل القطع بهذا من خصوصیات هذا الموضع لأنه قد روی أن التسلیم علی النبی آخر الصلاة لیس بانصراف و یمکن أن یراد القطع بما ینافی الصلاة إما استدبار أو کلام و یکون التسلیم علی النبی مبیحا لذلک و علی القول بوجوب التسلیم یمکن أن یقال یفعل هنا لیقطع به الصلاة انتهی.

و ظاهر روایة المتن عدم الاستئناف کروایة زکریا فالصلاة مستحب آخر لابتداء ما یأتی به من الإقامة أو لتدارک تلک الفاصلة کما أنه فی روایة ابن مسلم یحتمل کونه لتدارک القطع أو لابتداء الإقامة أو تکون الصلاة کنایة عن القطع أو قاطعة فی خصوص هذا الموضع.

و قال الشیخ البهائی ره مجیبا عن إشکال الشهید قدس سره علی خبر زکریا و أنت خبیر بأن الحمل علی أنه یقول ذلک مع نفسه من غیر أن یتلفظ به ممکن و قوله علیه السلام اسکت موضع قراءتک و قل ربما یؤذن بذلک إذ لو تلفظ بالإقامة لم یکن ساکتا فی موضع القراءة و حمل السکوت علی السکوت عن القراءة لا عن غیرها

ص: 165

خلاف الظاهر.

الثالث یدل علی أن الجنب إذا صلی ناسیا یعید کل صلاة صلاها فی الوقت و خارجه و لا خلاف فیه.

الرابع یدل علی أن قاضی الصلوات الیومیة یؤذن و یقیم فی أول ورده ثم یقیم لکل صلاة و لا ریب فی جواز الاکتفاء بذلک لورود الأخبار الصحیحة و المشهور بین الأصحاب أن الأفضل أن یؤذن لکل صلاة و حکی الشهید فی الذکری قولا بأن الأفضل ترک الأذان لغیر الأولی لما رُوِیَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله شُغِلَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ عَنْ أَرْبَعِ صَلَوَاتٍ حَتَّی ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَمَرَ بِلَالًا فَأَذَّنَ وَ أَقَامَ فَصَلَّی الظُّهْرَ ثُمَّ أَمَرَهُ فَأَقَامَ فَصَلَّی الْعَصْرَ ثُمَّ أَمَرَهُ فَأَقَامَ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ أَمَرَهُ فَأَقَامَ فَصَلَّی الْعِشَاءَ.

ثم قال و لا ینافی العصمة لوجهین أحدهما ما روی من أن الصلاة کانت تسقط أداء مع الخوف ثم تقضی حتی نسخ ذلک بقوله تعالی وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ الآیة الثانی جاز أن یکون ذلک لعدم تمکنه من استیفاء أفعال الصلاة و لم یکن قصر الکیفیة مشروعا و هو عائد إلی الأول و علیه المعول انتهی.

و هذا القول حسن لا لهذه الروایة إذ الظاهر أنها عامیة بل لسائر الروایات الواردة بالاکتفاء بالإقامة فی غیر الأولی من غیر معارض صریح بل لو وجد القائل بعدم مشروعیة الأذان لغیر الأولی من الفوائت عند الجمع بینها کان القول به متجها لعدم ثبوت التعبد به علی هذا الوجه مع اقتضاء الأخبار رجحان ترکه.

قال فی الدروس استحباب الأذان للقاضی لکل صلاة ینافی سقوطه عمن جمع فی الأداء ثم احتمل کون الساقط مع الجمع أذان الإعلام لا الأذان الذکری و لا یخفی ما فی الأول و الآخر.

و اعلم أن الأصحاب جوزوا الاکتفاء بالإقامة لکل فائتة فی الصورة المذکورة لما رُوِیَ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی (1) قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ رَجُلٌ تَجِبُ عَلَیْهِ إِعَادَةُ الصَّلَاةِ أَ یُعِیدُهَا

ص: 166

بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ فَکَتَبَ یُعِیدُهَا بِإِقَامَةٍ.

و لأن الأذان إعلام بدخول الوقت و فیه نظر لأن ظاهر الروایة أنه إذا أذن و أقام ثم فعل ما یبطل صلاته لا یعید الأذان و یعید الإقامة و کون أصله للإعلام مع تخلفه فی کثیر من الموارد لا ینافی لزومه فی أول القضاء مع أنه تابع للأداء و الأولی العمل بسائر الروایات کما عرفت.

**[ترجمه]این فصل چند حکم را در بر دارد:

اول: شک کردن به اصل اذان، بعد از اتمام اقامه یا بعد از گفتن «قدقامت الصلاة» شایسته اعتنا نیست و در منطوق این کلام هیچ اختلافی وجود ندارد، و همچنین درباره­ آنچه که از مفهوم این کلام، فهمیده می­شود، که اگر قبل از شروع اقامه باشد. اما در مورد شک پس از شروع آن و قبل از اتمام یافتن آن یا قبل از گفتن «قدقامت الصلاة» مفهوم عبارت به دوباره آوردن اذان دلالت می­کند، که در آن اشکال وجود دارد، زیرا او بعد از گذشت از محل، شک کرده است و اصحاب به عدم اعتنا به این شک نظر قطعی داده­اند .

و در خبر صحیح از زراره روایت است که گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: مردی پس از شروع اقامه در اذانش شک می­کند، فرمود: ادامه دهد، گفتم مردی بعد از تکبیر در اذان و اقامه شک می­کند، فرمود: ادامه دهد، وی حدیث را تا اینجا ادامه داد که امام فرمود: ای زراره وقتی از چیزی خارج شدی و در مرحله­ دیگری وارد شدی، شک تو مورد اعتنا نیست.

و ممکن «اقمت الصلاة» در سخن امام رضا علیه السلام به شروع اقامه حمل شود، هر چند که برای جمع کردن بعید باشد، و اگر شک در اذان و اقامه را به آنچه که شک در برخی از فصول آن دو را شامل می­شود حمل نماییم، ظاهر برخی اخبار بیانگر این است که شک قبل از پایان یافتن، اعاده­ امر مورد شک و ما بعد آن را لازم می­سازد، زیرا آنان اذان را یک عمل می­دانند و اقامه را عملی دیگر مانند قرائت، هر چند که دارای اجزاء است.

و از این خبر بعد از تکلف ذکر شده این گونه دریافت می­شود که در صورت شک پس از پایان اذان و قبل از شروع اقامه، اعاده­ اذان و شک پس از پایان اقامه و قبل از شروع نماز، اعاده­ اقامه لازم است، که با برخی اخبار و بلکه با نظر اغلب اصحاب مغایرت دارد، اما خبر زراره آن را رد نمی­کند و کلام برخی اصحاب نیز منافاتی با آن ندارد، زیرا قبل از شروع اقامه، وقت اذان وجود دارد، مانند قرائت قبل از رکوع، و عمل مستقلی مانند وضو نیست که پس از پایان یافتنش به شک اعتنا نشود، بلکه به منزله­ ارکان نماز است، همان گونه که از روایت صحیح زراره دریافت می­شود، و ظاهر سخن صدوق نیز چنین است و این نظر قوی است.

دوم: اگر شخص اذان و اقامه را فراموش کرد و پس از شروع نماز به یاد آورد، بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد و دو مرتبه «قدقامت الصلاة» بگوید، و در ذکری گوید: زکریا بن آدم از رضا علیه السلام روایت کرد که: اگر در رکعت دوم و در حال قرائت به یاد آورد که اقامه را به­جای نیاورده، سکوت کند و دو مرتبه «قدقامت الصلاة» بگوید سپس به قرائتش ادامه دهد، و این اشکال بر آن وارد است که این عبارت نه از نماز است و نه از اذکار .

و محمدبن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرد که درباره­ کسی­که اذان و اقامه را فراموش کرده و قبل از قرائت به یاد آورد فرمود: باید بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد و اقامه گوید، و اگر قرائت کرده بود پس باید نمازش را تمام کند.

حسین بن ابوالعلاء از امام صادق علیه السلام روایت کرد: اگر قبل از قرائت به یاد آورد که او اقامه نگفته است بر نبی صلّی الله علیه و آله سلام کند و سپس اقامه گوید و نماز بخواند.

گفتم: با صلوات بر نبی در خبر نخست و با سلام در این روایت به قطع کردن نماز اشاره کرده است، پس ممکن است که سلام بر نبی صلّی الله علیه و آله قطع­کننده­ نماز باشد، و منظور از صلوات در آنجا سلام باشد، و قصد کرده باشد که سلام و صلوات را جمع کند، پس قطع کردن نماز به وسیله­ آن را از خصوصیات این جایگاه قرار می­دهد، زیرا روایت شده که سلام بر نبی در پایان نماز روی­گردانی به حساب نمی­آید، و ممکن است که قطع کردن با آنچه که منافی نماز است که یا پشت کردن به قبله یا سخن گفتن است قصد شده باشد، و سلام بر نبی برای قطع آن مجاز باشد، و بر اساس نظر بر وجوب سلام ممکن است گفته شود که در اینجا انجام می­شود تا به­ وسیله­ آن نماز قطع گردد.

و ظاهر روایت متن، مانند روایت زکریا عدم از سرگیری مجدد است، پس صلوات مستحب دیگری است برای شروع آنچه که از اقامه آورده می­شود، یا برای جبران آن فاصله، چنانه که در روایت ابن مسلم احتمال می­رود که برای جبران قطع نماز، یا برای شروع اقامه باشد، یا صلوات کنایه از قطع کردن یا قطع­کننده بودن در خصوص این جایگاه باشد.

شیخ بهایی (ره) در پاسخ به اشکال شهید بر خبر زکریا گفته است: تو آگاه هستی که حمل کردن آن بر اینکه آن را با خود بگوید بدون اینکه تلفظ نماید ممکن است، و این سخن امام علیه السلام «اسکت موضع قراءتک و قل» شاید از این برداشت خبر می­دهد، زیرا اگر اقامه تلفظ گردد، در محل قرائت ساکت نبوده است،و حمل سکوت بر سکوت از قرائت و نه سکوت از غیر آن بر خلاف ظاهر است .

سوم: خبر بر این دلالت دارد که اگر شخص جنب، فراموش کرد و نماز خواند، باید همه­ نمازی که اقامه کرده چه در وقت آن نماز یا خارج از آن، اعاده کند و اختلافی در آن وجود ندارد.

چهارم: خبر بر این دلالت دارد که شخصی که قضای نمازهای روزانه­اش را به جا می آورد در ابتدای ذکرش اذان و اقامه بگوید سپس برای هر نماز اقامه می­گوید، و به خاطر وجود اخبار صحیح در این مورد، در جواز اکتفا کردن به آن شکی نیست، و نظر مشهور بین اصحاب این است که بهتر است برای هر نمازی اذان گفته شود، شهید در ذکری نقل کرده که: بهتر است برای نمازهای غیر از نماز اول اذان ترک شود، بر اساس این روایت که در روز خندق پیامبر از چهار نماز غافل ماند تا اینکه پاسی از شب گذشت، پس به بلال امر فرمود، او اذان گفت و اقامه داد، پس نماز ظهر را به جای آورد، سپس به او امر کرد و او اقامه گفت و عصر را به جای آورد، سپس به بلال امر کرد و او اقامه گفت، و پیامبر نماز مغرب را به جای آورد، سپس به او امر کرد و او اقامه گفت و او نماز عشا را اقامه نمود.

سپس گفته است: خبر فوق به دو وجه با عصمت منافات ندارد اول آنچه که در این مورد روایت شده است که در حالت ترس ادای نماز حاضر، ساقط می شود سپس قضا می­گردد، که این نظر با این آیه نسخ شد «و إذا کنت فیهم فأقمت لهم الصلاة» {و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی}، دوم اینکه جایز است که آن عمل به خاطر عدم امکان به جای آوردن تمام و کمال اعمال نماز، برای وی صورت گرفته باشد، و کاستن از کیفیت عمل مشروع نبوده است، که این به نظر اول باز می­گردد و بر همین نظر تکیه می­شود. پایان سخن.

این سخن نیک است نه به خاطر این روایت، زیرا به ظاهر این روایت عامی است، بلکه به خاطر سایر روایاتی که درباره­ اکتفا کردن به اقامه در غیر از نماز نخست وارد شده است و مخالف صریحی نیز ندارد، و اگر کسی پیدا شود که به شرعی نبودن اذان برای نمازی غیر از نماز نخست از نمازهای قضاشده­ای که با هم خوانده می­شود، نظر دهد، سخن او پذیرفتنی است زیرا در این صورت، تعبد با آن ثابت نمی­شود، با آن که اخبار اقتضا می­کند ترک آن رجحان داشته باشد .

در الدروس آمده است: مستحب بودن اذان برای هر نماز، برای شخصی که قضای نمازهایش را به جا می­آورد، با ساقط شدن اذان از کسی که آنها را جمع بسته است منافات دارد، و پس ممکن است که آنچه که در حالت جمع ساقط می­شود اذان اعلام نماز باشد نه اذان یادآوری، و آنچه که در نظر اول و دوم وجود دارد پوشیده نیست.

و بدان که اصحاب اکتفا کردن به ذکر اقامه برای هر نماز قضا شده را به صورت مذکور، جایز دانسته­اند، به دلیل آنچه که از موسی بن عیسی روایت شده که گوید: برای او نوشتم: مردی اعاده­ نمازش بر او واجب است آیا آن را به همراه اذان و اقامه اعاده کند؟ پس در پاسخ نوشت: آن را با اقامه اعاده کند

زیرا اذان، وسیله­ آگاه ساختن از فرا رسیدن وقت نماز است، و در این نظر تأمل وجود دارد، زیرا ظاهر روایت این است که اگر شخص اذان و اقامه بگوید سپس کاری انجام دهد که نمازش را باطل می­سازد، اذان اعاده نمی­گردد، و فقط اقامه اعاده می­گردد، و اصل بودن اذان برای اعلام، با وجود ضعیف بودنش در بسیاری از موارد، منافاتی با لزوم آن در ابتدای قضا ندارد و قضاء تابعی از اداء است، و عمل به سایر روایات مناسب­تر است، همان گونه که دریافتی.

**[ترجمه]

الصلاة خیر من النوم ذهب إلیه أکثر علمائنا و هو قول الشافعی و أطبق أکثر الجمهور علی استحبابه فی الغداة لکن عن أبی حنیفة روایتان فی کیفیته فروایة کما قلناه و الأخری أن التثویب عبارة عن قول المؤذن بین أذان الفجر و إقامته حی علی الصلاة مرتین حی علی الفلاح مرتین.

ثم قال فی موضع آخر یکره أن یقول بین الأذان و الإقامة حی علی الصلاة حی علی الفلاح و به قال الشافعی و قال محمد بن الحسن کان التثویب الأول الصلاة خیر من النوم مرتین بین الأذان و الإقامة ثم أحدث الناس بالکوفة حی علی الصلاة حی علی

الفلاح مرتین بینهما و هو حسن و قال بعض أصحاب أبی حنیفة یقول بعد الأذان حی علی الصلاة حی علی الفلاح بقدر ما یقرأ عشر آیات انتهی.

**[ترجمه]ظاهر این است که منظور از تثویب عبارت «الصلاة خیر من النوم» است آن گونه که میان اصحاب و از جمله شیخ در المسبوط، ابن ابوعقیل و سید مشهور است وگروهی از اهل زبان از جمله جوهری نیز به آن تصریح کرده است.

و شیخ در النهایه درباره­ آن گفته است: اگر برای نماز تثویب داده شد آن را انجام دهید و باید آرامش داشته باشید، و تثویب در اینجا اقامه­ نماز است، و اصل در تثویب این است که مردی درحالی ­که فریاد کمک سر می­دهد بیاید و لباسش را تکان دهد تا دیده شود و شناخته گردد، پس دعوت به این خاطر تثویب خوانده شده و هر دعوت کننده مثوب نامیده شده و گفته شده: این عمل فقط به این دلیل تثویب (از ریشه­ی ثاب یثوب) نامیده شده که به معنای بازگشتن است، چرا که با اقدام به نماز به امر باز می­گردد، پس وقتی ­که مؤذن می­گوید «حی علی الصلاة» پس مردم را به سوی نماز فراخوانده است، و وقتی پس از اذان گفت «الصلاة خیر من النوم» پس به سخنی بازگشته است که معنایش اقدام به نماز است.

قاموس آن را به معانی مختلفی از جمله دعوت به نماز، و تکرار دعوت و گفتن دو مرتبه «الصلاة خیر من النوم» در اذان صبح تفسیر کرده است، و گفته است در مغرب تثویب قدیم است یعنی گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان صبح توسط مؤذن و تثویب جدید «الصلاة الصلاة» یا «قدقامت الصلاة» است.

شیخ در النهایه گوید: تثویب تکرار شهادتین و تکبیرات بیش­­تر از حد تعیین شده در شرع، است، و ابن ادریس گوید: تثویب دو مرتبه تکرار شهادتین است، زیرا این لفظ از «ثاب» به معنای بازگشت گرفته شده است و علامه در المنتهی گوید: تثویب در اذان صبح و سایر اذان­ها غیر شرعی است، و منظور از آن گفتن «الصلاة خیر من النوم» است و بیشتر علمای ما نیز بدان نظر داده­اند، و آن گفته شافعی است و اغلب جمهور نیز بر مستحب بودن آن در نماز صبح موافقت کرده­اند اما از ابوحنیفه دو روایت درباره­ چگونگی آن روایت شده است، که یکی از آن همان گونه است که ذکر کردیم و دیگر اینکه تثویب عبارت است از گفتن «حی علی الصلاة» دو مرتبه، و «حی علی الفلاح» دو مرتبه توسط مؤذن بین اذان صبح و اقامه­ آن.

سپس در جایی دیگر گفته است: گفتن «حی علی الصلاة» و «حی علی الفلاح» بین اذان و اقامه مکروه است و شافعی نیز بدان نظر داده است، و محمد بن حسن گوید: تثویب در ابتدا دو مرتبه «الصلاة خیر من النوم» میان اذان و اقامه بود، سپس مردم در کوفه «حی علی الصلاة حی علی الفلاح» را دو مرتبه میان آن دو بنا نهادند، و آن خوب و نیکو است، و گفته برخی از یاران ابوحنیفه بعد از اذان، به اندازه که ده آیه خوانده شود «حی علی الصلاة حی علی الفلاح» می­گویند.

**[ترجمه]

الْمَکِّیِّ عَنْ طَاوُسٍ الْیَمَانِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ أَذَّنَ جَبْرَئِیلُ وَ أَقَامَ مِیکَائِیلُ ثُمَّ قِیلَ لِی ادْنُ یَا مُحَمَّدُ فَتَقَدَّمْتُ فَصَلَّیْتُ بِأَهْلِ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی­که رسول الله صلی الله علیه و آله به معراج رفت و وقت نماز فرا رسید جبرئیل اذان و اقامه­ نماز گفت و به پیامبر خطاب کرد: ای محمد پیش بیا، رسول الله به او فرمود: تو پیش برو ای جبرئیل، پس جبرئیل پاسخ گفت: از زمانی ­که خداوند ما را به سجده برای آدم امر نمود، بر آدمیان مقدم نمی­شویم.

و نیز از علل الشرایع: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی­که شبانه به سوی آسمان چهارم سیر داده شدم، جبرئیل اذان گفت و میکائیل اقامه کرد، سپس به من خطاب شد: نزدیک شو ای محمد، پس پیش رفتم و به عنوان امام ساکنان آسمان چهارم نماز گزاردم.

**[ترجمه]

إِلَی النَّاسِ (1) أَیْ إِعْلَامٌ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُنْتُ أَنَا الْأَذَانَ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ وَ قَوْلُهُ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِ (2) أَیْ أَعْلِمْهُمْ وَ ادْعُهُمْ فَمَعْنَی اللَّهُ أَنَّهُ یُخْرِجُ الشَّیْ ءَ مِنْ حَدِّ الْعَدَمِ إِلَی حَدِّ الْوُجُودِ وَ یَخْتَرِعُ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ وَ کُلُّ مَخْلُوقٍ دُونَهُ یَخْتَرِعُ الْأَشْیَاءَ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا اللَّهُ فَهَذَا مَعْنَی اللَّهُ وَ ذَلِکَ فَرْقٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمُحْدَثِ وَ مَعْنَی أَکْبَرُ أَیْ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُوصَفَ فِی الْأَوَّلِ وَ أَکْبَرُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ لَمَّا خَلَقَ الشَّیْ ءَ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِقْرَارٌ بِالتَّوْحِیدِ وَ نَفْیُ الْأَنْدَادِ وَ خَلْعُهَا وَ کُلُّ مَا یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَعْنَی أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ إِقْرَارٌ بِالرِّسَالَةِ وَ النُّبُوَّةِ وَ تَعْظِیمٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (3) أَیْ تُذْکَرُ مَعِی إِذَا ذُکِرْتُ وَ مَعْنَی حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ أَیْ حَثٌّ عَلَی الصَّلَاةِ وَ مَعْنَی حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ أَیْ حَثٌّ عَلَی الزَّکَاةِ وَ قَوْلِهِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ أَیْ حَثٌّ عَلَی الْوَلَایَةِ وَ عِلَّةُ أَنَّهَا خَیْرُ الْعَمَلِ أَنَّ الْأَعْمَالَ کُلَّهَا بِهَا تُقْبَلُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَأَلْقَی مُعَاوِیَةُ مِنْ آخِرِ الْأَذَانِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ أَ مَا یَرْضَی مُحَمَّدٌ أَنْ یُذْکَرَ فِی أَوَّلِ الْأَذَانِ حَتَّی یُذْکَرَ فِی آخِرِهِ وَ مَعْنَی الْإِقَامَةِ هِیَ الْإِجَابَةُ وَ الْوُجُوبُ وَ مَعْنَی کَلِمَاتِهَا فَهِیَ الَّتِی ذَکَرْنَاهَا فِی الْأَذَانِ وَ مَعْنَی قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ أَیْ قَدْ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ وَ حَانَتْ وَ أُقِیمَتْ وَ أَمَّا الْعِلَّةُ فِیهَا فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِذَا أَذَّنْتَ وَ صَلَّیْتَ صَلَّی خَلْفَکَ صَفٌّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِذَا أَذَّنْتَ وَ أَقَمْتَ صَلَّی خَلْفَکَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَا یَجُوزُ تَرْکُ الْأَذَانِ إِلَّا فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْعَتَمَةِ یَجُوزُ فِی هَذِهِ الثَّلَاثِ الصَّلَوَاتِ إِقَامَةٌ بِلَا أَذَانٍ وَ الْأَذَانُ أَفْضَلُ وَ لَا تَجْعَلْ ذَلِکَ عَادَةً وَ لَا یَجُوزُ تَرْکُ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ صَلَاةِ الْفَجْرِ

ص: 170

وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ أَنَّ هَاتَیْنِ الصَّلَاتَیْنِ تَحْضُرُهُمَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ.

**[ترجمه]کتاب علل الشرائع: ابراهیم بن هاشم گوید: علت اذان این است که خدا را تکبیر و تعظیم کنی و به توحید او و نبوت و رسالت اقرار کنی، و به نماز دعوت کنی و به زکات ترغیب نمایی و معنای اذان آگاه کردن است بر اساس این سخن خداوند: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ» {و [این آیات] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم} - . توبه / 2 - یعنی اعلام، و امیرمؤمنین فرمود: من در حج اذان مردم بودم، و سخن خداوند «أذّن فی الناس بالحج» {و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور} - . حج / 28 - یعنی آنها را آگاه کن و دعوت کن، و معنای «الله» این است که او شیء را از مرز عدم و نیستی به مرز وجود و هستی بیرون می­آورد و اشیاء را از هیچ خلق می­کند، و همه­ مخلوقات غیر از او اشیاء را از چیزی خلق می­کند مگر خداوند، و این معنای «الله» است و آن فرقی میان او و میان محدث است و معنای اکبر این است که بزرگتر از این است که در ابتدا وصف شود، و چون همه چیز را خلق کرد، بزرگ­تر از هر چیزی است .

و معنای «اشهد ان لا إله الا الله» اقرار به توحید، و نفی شریکان و دور کردن آنان، و نفی هر چیزی غیر از اوست که عبادت می­شود، معنای «اشهد ان محمداً رسول الله» اقرار به رسالت و نبوت، و تعظیم رسول الله صلّی الله علیه و آله است، و آن این سخن خداوند است: «و رفعنا لک ذکرک» {و نامت را برای تو بلند گردانیدیم} - . انشراح / 4 - یعنی

هر گاه که ذکر شدم همراه من ذکر می­شوی .

و معنای «حی علی الصلاة» یعنی به نماز ترغیب کن، است و «حی علی الفلاح» یعنی به زکات ترغیب کن، و «حی علی خیر العمل» یعنی به ولایت ترغیب کن، و علت این که آن برترین عمل است این است که همه­ اعمال به وسیله­ آن پذیرفته می­شود، الله اکبر، الله اکبر، لا إله إلا الله، محمد رسول الله، و معاویه «محمد رسول الله» را از آخر اذان انداخت و گفت: آیا محمد راضی نمی­شود که در اول اذان ذکر شود، که در آخر آن نیز نام او ذکر شود.

و معنای اقامه اجابت و وجوب است، و معنای کلماتش همان است که در اذان ذکر کردیم، و معنای «قدقامت الصلاة» یعنی نماز واجب شده، فرا رسیده و اقامه شده است، و امام صادق علیه السلام ودرباره­ سبب آن فرمود: وقتی اذان بگویی و نماز خواندی، صفی از ملائکه پشت سر تو به نماز می­ایستد و وقتی اذان بگویی و اقامه دهی، دو صف از ملائکه پشت سرت به نماز می­ایستد، و ترک اذان جایز نیست مگر در نماز ظهر، عصر و عشاء، و در این سه نماز اقامه­ بدون اذان جایز است و اذان بهتر است، پس ترک آن را به عنوان عادت قرار مده، و ترک اذان و اقامه در نماز مغرب و صبح جایز نیست و علت این است که در این دو نماز ملائکه شب و ملائکه روز حاضر می­شوند.

**[ترجمه]

أن یؤذن فیما بینه و بین نفسه و إن لم یفعل فلا شی ء علیه و کلامه یؤذن باستحباب الأذان سرا و أن السقوط عام یشمل التفرق و غیره و المحقق فی المعتبر و النافع و الشهید الثانی ره قصرا الحکم علی المسجد و استقرب الشهید عدم الفرق و لعل الأول أقرب.

و الظاهر عموم الحکم بالنسبة إلی المنفرد و الجامع خلافا لابن حمزة حیث خصه بالجماعة و یظهر من خبر عمار الساباطی (1)

جواز الأذان و الإقامة و إن لم تتفرق الصفوف فیمکن أن یکون الترک رخصة کما یشعر به الإجزاء فی هذا الخبر.

**[ترجمه]«انصراف» نخستین، فراغت از نماز، و «انصراف» دوم، خروج از مسجد است، و شاید مقصود از جزء­ دوم خبر مدت زمانی باشد که امام خارج شده ولی جماعت نشسته­اند، یا از تعقیبات نماز فارغ شده و به دلیل دیگری نشسته­اند، و می­توان آن را به جزء اول نیز حمل کرد، پس غرض بیان مستحب بودن اقامه در آن هنگام است و با إجزاء منافات ندارد، و به ظاهر چیزی از حدیث حذف شده است، و بنا به فرضیات مختلف این سخن خلاف نظر مشهور است، زیرا نظر مشهور بین اصحاب ساقط شدن اذان و اقامه از جماعت دوم است، اگر برای اقامه­ی نماز در مکانی حاضر شود و با گروه دیگری روبرو شود که اذان و اقامه داده و نماز به پا داشته­اند، تا زمانی­که جماعت نخستین متفرق نشده باشند.

برخی اصحاب گفته­اند: در عدم متفرق شدن جماعت، حضور یک فرد جهت انجام تعقیبات نماز نیز کفایت می­کند و ظاهر این روایت معتبر، این است که متفرق شدن جماعت با پراکنده شدن اکثر آنان محقق می­شود، و شیخ در المسبوط گوید: وقتی در مسجد یک بار برای نمازی خاص اذان گفته شده آن اذان برای کسی­که آن نماز را در آن مسجد می­خواند کافی است و بر او جایز است که در دل خود نیز اذان بگوید، و اگر چنین نکرد، چیزی بر او نیست و کلام شیخ از مستحب بودن اذان پنهانی خبر می­دهد، ساقط شدن اذان و اقامه عام و کلی است و بر تفرق و غیر آن شامل می­شود، و محقق در المعتبر و النافع، و شهید ثانی حکم را بر مسجد منحصر کرده­اند و شهید عدم وجود تفاوت را نزدیک دانسته، و شاید نظر اول نزدیک­تر است .

و ظاهر، عمومیت داشتن حکم نسبت به نمازگزار فرادی و جامع است، بر خلاف نظر ابن حمزه که آن را به جماعت مختص دانسته است، و از خبر عمار ساباطی - .[1]

التهذیب 1: 333 - جواز اذان و اقامه هر چند که صفوف پراکنده نشده باشند، بر می­آید پس ممکن است که ترک آن جایز باشد، همان گونه که به إجزاء در این خبر اشاره می­کند.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کتاب النرسی: امام صادق علیه السلام فرمود: ترجیع در اذان صبح و اذان عشای آخر سنت است، رسول الله صلّی الله علیه و آله به بلال امر نمود که در اذان صبح و اذان عشاء، پس از «أشهد أن محمداً رسول الله» ترجیع بگوید، پس بازگشت و گفت «أشهد أن لا إله إلا الله» تا اینکه شهادتین را اعاده کرد، سپس به اذانش ادامه داد، سپس اینکه میان اذان و اقامه جز نشستن چیزی نباشد.

و نیز از کتاب نرسی: از موسی بن جعفر علیه السلام روایت است که او قبل از طلوع فجر اذان را شنید و فرمود: شیطان است، سپس هنگام طلوع فجر آن را شنید، و فرمود: اذان حقیقی است.

و نیز از کتاب نرسی: از موسی بن جعفر علیه السلام نقل است که: از او درباره­ اذان قبل از طلوع فجر سؤال کردم، پاسخ گفت، خیر اذان فقط هنگام طلوع فجر و در ابتدای زمان طلوع است، گفتم: اگر بخواهد که نماز را به مردم خبر دهد و آنان را آگاه سازد چطور؟ فرمود: اذان نگوید، اما چندین مرتبه ندا دهد «الصلاة خیر من النوم» و وقتی فجر طلوع کرد اذان بگوید، و میان اذان و اقامه غیر از نشستن کوتاه به اندازه­ شهادتین یا کوتاه­تر از آن چیزی نباشد.

و نیز از نرسی: موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «الصلاة خیر من النوم» بدعت بنی امیه است، و از اصل اذان نیست، و ایرادی ندارد که شخص زمانی که بخواهد مردم را متوجه نماز نماید آن را ندا دهد، و آن را از اصل اذان قرار ندهد، زیرا ما آن را اذان نمی­دانیم .

**[ترجمه]

دعائک فی بعض النسخ بالهمزة و فی بعضها بالتاء جمع داع کقاض و قضاة و بعده و تسبیح ملائکتک فی أکثر الروایات و لیس فی بعضها.

**[ترجمه]«بإقبال نهارک» باء یا سببی است یعنی همان گونه که آن نعمت­ها را بر من ارزانی داشتی، توفیق توبه یا قبول توبه را نیز به من عطا کن، و یا قسمی است، و به احتمال ضعیف، ظرفیه نیز می­تواند باشد، «دعائک» در برخی نسخه­ها با همزه، و در برخی دیگر با تاء است یعنی جمع داعٍ مانند قاضٍ و قضاة، و در اغلب روایات پس از آن «تسبیح ملائکتک» است و در برخی از آنها وجود ندارد.

**[ترجمه]

الْمُؤَذِّنُ زِیدَ فِی رِزْقِهِ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق و مکارم الاخلاق: روایت است که هر که صدای اذان را بشنود و نظیر آنچه که مؤذن می­گوید را بگوید، بر روزی­اش افزوده می­گردد. - . مکارم الاخلاق: 345 -

**[ترجمه]

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قَالَ لِی یَا ابْنَ مُسْلِمٍ لَا تَدَعَنَّ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ فَلَوْ سَمِعْتَ الْمُنَادِیَ یُنَادِی بِالْأَذَانِ وَ أَنْتَ عَلَی الْخَلَاءِ فَاذْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلْ کَمَا یَقُولُ (1).

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا أَقُولُ إِذَا سَمِعْتُ الْأَذَانَ قَالَ اذْکُرِ اللَّهَ مَعَ کُلِّ ذَاکِرٍ(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر صدای اذان را شنیدی و در دستشویی بودی، نظیر آنچه که مؤذن می­گوید را بگو، و ذکر خدا را در آن حال ترک نکن، زیرا ذکر خدا در هر حالت و موقعیتی نیکو است.

سپس فرمود: وقتی موسی بن عمران علیه السلام با خدا مناجات می­کرد، گفت: پروردگارا آیا تو از من دور هستی تا من تو را ندا می­کنم، یا نزدیک هستی تا من با تو نجوا می­کنم؟ پس خداوند به او وحی کرد ای موسی من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند، موسی گفت: پروردگارا من در موقعیتی هستم که تو را برتر از آن می­دانم که در آن تو را یاد کنم، خداوند فرمود: ای موسی در هر حال و موقعیتی مرا ذکر کن. - . علل الشرائع 1: 269 -

و نیز از علل الشرائع: محمد بن مسلم گفت: به من فرمود: ای ابن مسلم در هیچ حالی ذکر خدا را رها مکن و اگر صدای منادی را شنیدی که ندای اذان می­داد و تو در دستشویی بودی، خدا را ذکر کن و نظیر آنچه که او می­گوید را بگو. - . علل الشرائع 1: 269 -

و نیز از علل الشرائع: از زراره نقل است که به امام باقر علیه السلام گفتم: وقتی صدای اذان می­شنوم چه بگویم؟ فرمود: همراه با هر ذکرکننده­ای خدا را ذکر کن. - . علل الشرائع 1: 269 -

**[ترجمه]

کلامه إن کان متکلما و إن کان یقرأ القرآن فالأفضل له أن یقطع القرآن و یقول کما یقول المؤذن و صرح بأنه لا یستحب حکایته فی الصلاة و به قطع فی التذکرة و قال أیضا متی قاله فی الصلاة لم تبطل صلاته إلا فی قوله حی علی الصلاة فإنه متی قال ذلک مع العلم بأنه لا یجوز(1)

فإنه یفسد الصلاة لأنه لیس بتحمید و لا تکبیر بل هو من کلام الآدمیین المحض فإن قال بدلا من ذلک لا حول و لا قوة إلا بالله لم تبطل صلاته و تبعه علی ذلک جماعة من الأصحاب.

و لو فرغ من الصلاة و لم یحکه فالظاهر سقوطها لفوات محلها و اختاره الشهید رحمه الله و قال الشیخ فی المبسوط إنه مخیر و اختاره فی التذکرة و قال فی الخلاف یؤتی به لا من حیث کونه أذانا بل من حیث کونه ذکرا و قال جماعة من الأصحاب إن المستحب حکایة الأذان المشروع فأذان العصر یوم الجمعة و عرفة و أمثالهما لا یحکی.

**[ترجمه]منظور تقلید اذان یا اعم از آن و ذکر دیگر است، مستحب بودن تکرار (تقلید) مورد توافق اصحاب است، چنان که که در المنتهی و غیر آن ذکر شده است و ظاهر این است که تقلید برای همه­ الفاظ اذان است، و شیخ در المسبوط گوید - . المبسوط 1: 97 چاپ جدید - : از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که می­فرمود: وقتی مؤذن «حی علی الصلاة» گفت، بگو لا حول و لا قوة إلا بالله.

و شاید این روایت به دلیل شهرتش بین اهل سنت از عامه باشد، و با اسنادی از عمر و معاویه روایت کرده­اند که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتی مؤذن الله اکبر الله اکبر گفت، یکی از شما بگوید الله اکبر الله اکبر، سپس چون أشهد أن لا إله إلا الله گفت، بگوید أشهد أن لا إله إلا الله، سپس وقتی مؤذن أشهد أن محمداً رسول الله گفت، بگوید أشهد أن محمداً رسول الله، سپس وقتی حی علی الصلاة گفت، بگوید لا حول و لا قوة الا بالله، سپس وقتی مؤذن حی علی الفلاح گفت، بگوید: لا حول و لا قوة الا بالله، سپس وقتی مؤذن الله اکبر الله اکبر گفت، بگوید: الله اکبر الله اکبر، و با لاإله إلا الله مؤذن، بگوید لاإله إلا الله، و همه­ این موارد را از صمیم قلب بگوید، وارد بهشت می­شود و مسلم آن را در صحیحه اش - . مشکاة المصابیح: 65 - و دیگران در سایر کتب روایت کرده­اند، و ظاهر این است که آن چه که در کتب ما وارد شده است از آنها گرفته شده است یا به جهت تقیه آمده است، و ظاهر اخبار معتبر تقلید همه­ فصول است.

در المسبوط آمده: کسی که در نماز نباشد و صدای مؤذن را می­شنود شایسته است که اگر در حال صحبت باشد کلامش را قطع کند و اگر در حال قرائت قرآن است بهتر است که قرآن را قطع نماید، و آنچه مؤذن می­گوید را تکرار نماید، و تصریح کرده که تقلید اذان در نماز مستحب نیست، و در تذکرة بدان نظر قطعی داده است و نیز گفته است: شخص هر گاه در نمازش آن را بگوید نمازش باطل نمی­شود، مگر اینکه حی علی الصلاة بگوید، زیرا وقتی او با وجود علم از این موضوع که این عمل جایز نیست، آن را بگوید نمازش را تباه می­کند، زیرا این عبارت نه تحمید است و نه تکبیر، بلکه کلام آدمیان است، اما اگر به جای آن «لا حول و لا قوة إلا بالله» بگوید نمازش باطل نمی­شود، و گروهی از اصحاب از این نظر پیروی کرده­اند.

و اگر از نماز فارغ شد و اذان را تقلید نکرد، ظاهر امر ساقط شدن تقلید به دلیل از بین رفتن موقعیت آن است، و شهید این نظر را برگزیده و شیخ در المسبوط گفته است که شخص مختار است، و در تذکرة نظر فوق را برگزیده و در الخلاف گفته است: تقلید را انجام دهد نه به جهت اینکه اذان است بلکه به جهت اینکه او ذکرکننده است، و گروهی از اصحاب گفته­اند که آنچه مستحب است تقلید اذان مشروع است پس اذان عصر روز جمعه و عرفه و امثال آن تقلید نمی­شود.

**[ترجمه]

اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ وَ أُقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوَائِجِی کُلِّهَا فَصَلِّ عَلَیْهِمْ وَ اجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ اجْعَلْ صَلَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِطَاعَتِهِمْ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- یَقُولُ هَذَا فِی جَمِیعِ الصَّلَوَاتِ وَ یَقُولُ بَعْدَ أَذَانِ الْفَجْرِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ نَهَارِکَ- إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَجْلِسَ بَیْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فَافْعَلْ فَإِنَّ فِیهِ فَضْلًا کَثِیراً وَ إِنَّمَا ذَلِکَ عَلَی الْإِمَامِ وَ أَمَّا الْمُنْفَرِدُ فَیَخْطُو تُجَاهَ الْقِبْلَةِ خُطْوَةً بِرِجْلِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ یَقُولُ بِاللَّهِ أَسْتَفْتِحُ وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَسْتَنْجِحُ وَ أَتَوَجَّهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ أَیْضاً أَجْزَأَکَ (1).

**[ترجمه]فقه الرضا: رضا علیه السلام فرمود: شخص میان اذان و اقامه­ همه­ نمازها بگوید «خدایا، ای پروردگار این دعوت کامل و نماز به پا داشته شده، بر محمد و آل محمد درود بفرست و در روز قیام تقاضای محمد را اجابت کن آمین یا رب العالمین، پروردگارا من با نبی­ات نبی رحمت، محمد (درود خدا بر او و خاندانش باد) به تو روی می­کنم و آنها را به همراه همه­ خواسته­هایم روانه می­کنم، پس بر آنان درود بفرست، و مرا در دنیا و آخرت آبرو مند نزد آنان قرار بده و مرا از مقربین قرار ده و درود من بر آنان را مقبول، و دعای مرا به واسطه­ آنان مستجاب قرار بده و اطاعت از آنان را بر من ارزانی بدار ای ارحم الراحمین» و این دعا را در همه­ نمازها بگوید.

و بعد از اذان فجر دعای پروردگارا به برآمدنت روزت... را تا پایان دعا طبق آنچه که گذشت بگوید.

و اگر دوست داشتی که میان اذان و اقامه بنشینی پس بنشین، زیرا در آن فضیلت بسیار است، که این فقط برای امام جماعت است، اما منفرد، با پای راستش یک گام به سمت قبله بر می­دارد سپس می­گوید: «با خدا شروع می­کنم، و با محمد طلب موفقیت می­کنم و روی می­کنم، پروردگارا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا به واسطه­ آنان در دنیا و آخرت آبرومند، و نیز از مقربین قرار ده»، و اگر چنین نکردی نیز کفایت می­کند. - . فقه الرضا: 6 -

**[ترجمه]

إذا جاءه و قال الترجمان بالضم و الفتح هو الذی یترجم الکلام أی ینقله من لغة إلی لغة أخری و فی القاموس الترجمان کعنفوان و زعفران و ریهقان المفسر للسان.

**[ترجمه]«لاتبید» یعنی از بین نمی­رود و نابود نمی­شود، «معالم،نشانه­ها» یعنی آنچه که ذات و صفاتش به آن شناخته می­شود، و از آنچه که در آفاق و جان­ها خلق کرده است به آن نشانه­ها استدلال می­شود، و آنچه که شرع، دین، فرائض و سنن و حکتمش از جمله حجت­ها، رسل، اوصیاء، کتاب و سننش بدان شناخته می­شود، «کسی که یاد کننده خود را فراموش نمی­کند» یعنی جزای کسی را که او را یاد کند فراموش نمی­کند، و نسیان را برای ترک جزاء، و هدایت و توفیق استعاره آورده است، و در النهایة آمده است «غشیه یغشاه غشیاناً» زمانی است که به سوی او آمد و گفته: ترجمان با ضمه و فتحه، کسی است که سخن را ترجمه می­کند یعنی از زبانی به زبان دیگر منتقل می­سازد، و در قاموس بر وزن عنفوان، زعفران و ریهقان، تفسیرکننده زبان است.

**[ترجمه]

الْوَسِیلَةَ وَ الْفَضِیلَةَ وَ ارْزُقْهُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ الَّذِی وَعَدْتَهُ وَ ارْزُقْنِی شَفَاعَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَقُولُ عِنْدَ أَذَانِ الْمَغْرِبِ اللَّهُمَّ هَذَا إِقْبَالُ لَیْلِکَ وَ إِدْبَارُ نَهَارِکَ وَ أَصْوَاتُ دُعَاتِکَ فَاغْفِرْ لِی (1).

**[ترجمه]المسبوط شیخ: روایت است که وقتی فرد اذان مؤذن را شنید که می­گوید أشهد أن لا إله إلا الله، بگوید: و من شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز الله وجود ندارد و شریکی برای او نیست، و محمد بنده و رسول است، راضی شدم به الله به عنوان پروردگار و به اسلام به عنوان دین، و به محمد به عنوان رسول و به أئمه اطهار به عنوان ائمه، و بر محمد و آل او درود فرستد، و سپس بگوید: خدایا، ای صاحب این دعوت کامل و این نماز قائم، به محمد وسیله و فضیلت عطا فرما، و مقام محمودی که وعده کردی را عطا کن، و شفاعتش در روز قیامت را شامل حالم کن، و هنگام اذان مغرب بگوید: پروردگارا این روی کردن شب، و پشت کردن روز تو و صدای دعوت­کنندگان توست، پس مرا بیامرز. - . المبسوط 1: 97 -

**[ترجمه]

عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَقْتَ الْمَغْرِبِ فَإِذَا هُوَ قَدْ أَذَّنَ وَ جَلَسَ فَسَمِعْتُهُ یَدْعُو بِدُعَاءٍ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِهِ فَسَکَتُّ حَتَّی فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ ثُمَّ قُلْتُ یَا سَیِّدِی لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْکَ دُعَاءً مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِهِ قَطُّ قَالَ هَذَا دَعَاءُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ لَیْلَةَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَا مَنْ لَیْسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدْعَی یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ خَالِقٌ یُخْشَی یَا مَنْ لَیْسَ دُونَهُ إِلَهٌ یُتَّقَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ وَزِیرٌ یُغْشَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ بَوَّابٌ یُنَادَی یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی عِظَمِ الْجُرْمِ إِلَّا رَحْمَةً وَ عَفْواً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَیْرِ وَ الْکَرَمِ (1).

**[ترجمه]فلاح السائل: محسن بن معاویة بن وهب از پدرش روایت کرد: در وقت نماز مغرب بر امام صادق علیه السلام وارد شدم پس او را دیدم که اذان گفته و نشسته است، پس شنیدم که دعایی می­خواند که تاکنون نشنیده­ام، پس سکوت کردم تا اینکه از نمازش فارغ شد، سپس گفتم: سرورم از تو دعایی شنیدم که هرگز نظیرش را نشنیده­ام، فرمود: این دعای امیرمؤمنان علیه السلام است در شبی که در بستر رسول الله خوابید، و این است «ای کسی که همراه او خدایی نیست که خوانده شود، ای کسی که فراتر از او خالقی نیست که از او ترسیده شود، ای کسی که غیر از او خدایی نیست که پروا شود، ای کسی که وزیری ندارد که بپوشاند، ای کسی که دربانی ندارد که نجوا شود، ای کسی که بر فراوانی تقاضاها نمی­افزاید مگر از روی جود و کرم، ای کسی که بر بزرگی گناه نمی­افزاید مگر رحمت و عفو را، و بر محمد و بر آل محمد درود بفرست، و در حق من آن را انجام ده که تو اهل آنی زیرا که تو اهل تقوا و مغفرت هستی و تو اهل جود و خیر و کرم هستی. - . فلاح السائل: 228 -

**[ترجمه]

السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً وَ عَلَی کَثْرَةِ الذُّنُوبِ إِلَّا عَفْواً وَ صَفْحاً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کُلَّهَا وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی کُلَّهَا مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

فائدة قال فی الذکری قال ابن البراج رحمه الله یستحب لمن أذن أو أقام أن یقول فی نفسه عند حی علی خیر العمل آل محمد خیر البریة مرتین و یقول أیضا إذا فرغ من قوله حی علی الصلاة لا حول و لا قوة إلا بالله و کذلک یقول عند قوله حی علی الفلاح و إذا قال قد قامت الصلاة قال اللهم أقمها و أدمها و اجعلنی من خیر صالحی أهلها عملا و إذا فرغ من قوله قد قامت الصلاة قال اللهم رب الدعوة التامة و الصلاة القائمة أعط محمدا سؤله یوم القیامة و بلغه الدرجة و الوسیلة من الجنة و تقبل شفاعته فی أمته.

**[ترجمه]مصباح شیخ: گوید بعد از اذان مغرب می­گویی «ای کسی که همراه او خدایی نیست که خوانده شود و ای کسی که برتر از او الهی نیست که ترسیده شود و ای کسی که غیر از او پادشاهی نیست که خوف شود، ای کسی که وزیری ندارد که نزدش رفته شود، و ای کسی که پرده­دار­ی ندارد که رشوه داده شود، و ای کسی­که دربانی ندارد که پوشانده شود و ای کسی که بر فراوانی تقاضا نمی­افزاید مگر از روی جود و کرم و بر کثرت ذنوب جز عفو و صفح نمی افزاید، بر محمد و خاندان او درود بفرست و همه گناهانم را بیامرز و حاجت های دنیا و آخرتم را برآورده کن، به رحمتت ای مهربان ترین مهربانان.

فایده: علامه در ذکری گفته است: ابن براج رحمة الله فرمود: مستحب کسی که اذان یا اقامه گفت هنگام گفتن، «حی علی خیر العمل» دو مرتبه در دلش بگوید: «آل محمد برترین کائنات است»، و همچنین پس از اینکه «حی علی الصلاة» گفت، لا حول و لا قوة إلا بالله بگوید، و نیز به هنگام گفتن «حی علی الفلاح، و قدقامت الصلاة» بگوید: پروردگارا، آن را برپا دار و پایدار نما و من را از بهترین صالحان که اهل ان باشد، در عمل قرار ده. و چون از آن فارغ شد بگوید:پروردگارا ای صاحب این دعوت کامل، و نماز قائم، در روز قیامت خواسته محمد را اجابت کن، و او را به مقام و وسیله­ای از بهشت برسان، و شفاعتش را درباره امتش بپذیر.