بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 72 : کتاب آداب معاشرت - 2

و قال تعالی: وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً- إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1)

الأنعام: وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ (2) الإسراء مثله (3).

الفجر: کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ- وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ (4)

الماعون: فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ (5)

lt;meta info="- و إذ أخذنا میثاق بنی إسرائیل لا تعبدون إلا الله و بالوالدین إحسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین. - . بقره / 83 -

{و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید.}

- و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی. - . بقره / 177 -

{و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد.}

- و یسئلونک عن الیتامی قل إصلاح لهم خیر و إن تخالطوهم فإخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح و لو شاء الله لأعنتکم إن الله عزیز حکیم . - . بقره / 220 -

{و درباره یتیمان از تو می پرسند، بگو: به صلاح آنان کار کردن بهتر است، و اگر با آنان همزیستی کنید، برادران [دینی] شما هستند. و خدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد. و اگر خدا می خواست [در این باره] شما را به دشواری می انداخت. آری، خداوند توانا و حکیم است.} - و آتوا الیتامی أموالهم و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب و لا تأکلوا أموالهم إلی أموالکم إنه کان حوبا کبیرا و إن خفتم ألا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من نساء. - . نساء / 2 - 3 -

{و اموال یتیمان را به آنان [باز] دهید، و [مالِ] پاک و [مرغوب آنان] را با [مال] ناپاک [خود] عوض نکنید و اموال آنان را همراه با اموال خود مخورید که این گناهی بزرگ است. و اگر در اجرای عدالت میان دختران یتیم بیمناکید، هر چه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنی گیرید.}

- و ابتلوا الیتامی حتی إذا بلغوا النکاح فإن آنستم منهم رشدا فادفعوا إلیهم أموالهم و لا تأکلوها إسرافا و بدارا أن یکبروا و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف فإذا دفعتم إلیهم أموالهم فأشهدوا علیهم و کفی بالله حسیبا. - . نساء / 6 -

{و یتیمان را بیازمایید تا وقتی به [سنّ] زناشویی برسند پس اگر در ایشان رشد [فکری] یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید، و آن را [از بیم آنکه مبادا] بزرگ شوند، به اسراف و شتاب مخورید و آن کس که توانگر است باید [از گرفتنِ اجرت سرپرستی] خودداری ورزد و هر کس تهیدست است باید مطابق عرف [از آن] بخورد پس هر گاه اموالشان را به آنان ردّ کردید بر ایشان گواه بگیرید، خداوند حسابرسی را کافی است.}

- و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم فلیتقوا الله و لیقولوا قولا سدیدا- إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا. - . نساء / 9 - 10 -

{و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند. پس باید از خدا پروا دارند و سخنی [بجا و] درست گویند. در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.}

- و لا تقربوا مال الیتیم إلا بالتی هی أحسن حتی یبلغ أشده. - . انعام / 152 -

{و به مال یتیم جز به نحوی [هر چه نیکوتر] نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد} در سوره اسری مانند آن آمده. - . أسری / 34 -

- کلا بل لا تکرمون الیتیم- و لا تحاضون علی طعام المسکین. - . فجر / 17 - 18 -

{ولی نه، بلکه یتیم را نمی نوازید و بر خوراک [دادن] بینوا همدیگر را بر نمی انگیزید.}

- فذلک الذی یدع الیتیم. - . ماعون / 2 -

{این همان کس است که یتیم را به سختی می راند.}

**[ترجمه]

لَمَّا نَزَلَ إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1) أَخْرَجَ کُلُّ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ یَتِیمٌ وَ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی إِخْرَاجِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامی قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ (2) وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا بَأْسَ أَنْ تَخْلِطَ طَعَامَکَ بِطَعَامِ الْیَتِیمِ فَإِنَّ الصَّغِیرَ یُوشِکُ أَنْ یَأْکُلَ کَمَا یَأْکُلُ الْکَبِیرُ وَ أَمَّا الْکِسْوَةُ وَ غَیْرُهَا فَیُحْسَبُ عَلَی کُلِّ رَأْسٍ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ کَمْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: چون این آیه نازل شد: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.» - . نساء / 10 - {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.} هر کس یتیمی نزد خود داشت او را بیرون کرد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه آن را خواستند، و خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: «یسئلونک عن الیتامی قل إصلاح لهم خیر و إن تخالطوهم فإخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح.» - . بقره / 220 - {و درباره یتیمان از تو می پرسند، بگو: به صلاح آنان کار کردن بهتر است، و اگر با آنان همزیستی کنید، برادران [دینی] شما هستند. و خدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد.} و امام صادق علیه السلام فرمود: باکی ندارد که هم­خوراک یتیم باشی (با حصه برابر) زیرا خردسال هم چه بسا به اندازه بزرگسال می خورد، اما پوشاک بر کوچک و بزرگ، به اندازه نیاز حساب شود. (نه برابر) - . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 62 -

**[ترجمه]

یُصِیبَ مِنْ لَبَنِهَا فِی غَیْرِ نَهْکٍ لِضَرْعٍ وَ لَا فَسَادٍ لِنَسْلٍ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن موسی از من پرسید درباره گوسفند یتیم و شتر درشت، که چه اندازه از آنها حلال است برای سرپرست آن؟ من گفتم: ابن عباس می گفت اگر سرپرست حوض آبشان را تعمیر کند و گم­شده آنها را بجوید و زخمیِ آنها را روغن مالی کند، حق دارد از شیر آنها بخورد، اما ته­دوش نکند و نسل را تباه نسازد. - . قرب الإسناد: 47 -

**[ترجمه]

إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ یَدُهُ عَلَیْهَا حَسَنَةً(1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: مرد و زن مومنی نیست که دست ترحم بر سر یتیمی بکشد، مگر آنکه خدا به شمار هر تار مو، که دست بر آن کشیده، حسنه ای برایش بنویسد. - . ثواب الاعمال: 181 -

**[ترجمه]

لِمَالِ الْیَتِیمِ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یَلِی حِسَابَهُ بِنَفْسِهِ مَغْفُوراً لَهُ أَوْ مُعَذَّباً وَ آخِرُ حُدُودِ الْیَتِیمِ الِاحْتِلَامُ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: لَا یُتْمَ بَعْدَ احْتِلَامٍ فَإِذَا احْتَلَمَ امْتُحِنَ فِی أَمْرِ الصَّغِیرِ وَ الْوَسَطِ وَ الْکَبِیرِ فَإِنْ أُونِسَ مِنْهُ رُشْدٌ دُفِعَ إِلَیْهِ مَالُهُ وَ إِلَّا کَانَ عَلَی حَالَتِهِ إِلَی أَنْ یُؤْنَسَ مِنْهُ الرُّشْدُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ لِأَیْسَرِ الْقَبِیلَةِ وَ هُوَ فَقِیهُهَا وَ عَالِمُهَا أَنْ یَتَصَرَّفَ لِلْیَتِیمِ فِی مَالِهِ فِیمَا یَرَاهُ خَطَاءً وَ صَلَاحاً وَ لَیْسَ عَلَیْهِ خُسْرَانٌ وَ لَا لَهُ رِبْحٌ وَ الرِّبْحُ وَ الْخُسْرَانُ لِلْیَتِیمِ وَ عَلَیْهِ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.

**[ترجمه]فقه الرضا: از عالم روایت دارم: هر کس یک درهم از مال یتیم به ناحق بخورد، خدا برای همیشه او را در دوزخ می اندازد.

و روایت شده است: خوردن مال یتیم، از گناهان کبیره ای است که دوزخ بر آن وعده داده شده است، زیرا خدای عزوجل می فرماید: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.» - - {همانا آنان که اموال یتیمان را به ستم می خورند جز آن نیست که در دل خود آتش خورند و البته دچار جهنم سوزان شوند.}

و روایت شده است: هر کس با مال یتیم تجارت کند، سود آن برای یتیم است و زیانش بر عهده تاجر؛ و هر کس مال یتیم را به دست بگیرد یا چیزی از آن به عنوان قرض بردارد، ضامن همه آن است و زکاتش بر او است، نه بر یتیم.

و روایت شده است: از مال یتیمان بپرهیزید و دست به آن نبرید، و آن را در بر نگیرید، و هر کس دست به آن ببرد و چیزی از آن بخورد، گویا تکه ای از آتش را خورده است .

و روایت شده است: از خدا بترسید و کسی از شما دست به مال یتیم نزند، زیرا خدای جل ثنائه، خودش به حساب او می رسد، آمرزیده شود یا عذاب کشد. و آخر حد یتیمی، احتلام است.

و من از عالم [امام موسی بن جعفر] روایت دارم که: پس از احتلام، یتیمی نیست؛ و چون محتلم شد، او را در کارهای خرد و میانه و کلان بیازمایند؛ اگر رشید و دانا باشد، مالش را به او بدهند، وگرنه به همان حال بماند تا به رشد برسد.

و روایت شده است: توانگرترین فرد خاندان که فقیه آنها است و عالم است، می تواند در مال یتیم به صلاح او تصرف کند، و زیان و سودی بر گردن او نیست، بلکه سود و زیان بر عهده یتیم است، و توفیق از خدا است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام پرسیدند درباره تفسیر قول خدا: «فإن آنستم منهم رشدا فادفعوا إلیهم أموالهم.» {پس اگر در ایشان رشد [فکری] یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید.} فرمود: چون دیدید آل محمد صلی الله علیه و آله را دوست دارند، یک درجه آنها را بالا ببرید. - . تفسیر عیاشی 1 : 221 -

**[ترجمه]

بِالْمَعْرُوفِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لَهُ فِی الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ الَّتِی عِنْدَهُ مَوْضُوعَةٌ(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: در تفسیر آیه «و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف.» {هر که توانگر است خودداری کند و هر که ندار است به اندازه بخورد.} امام صادق علیه السلام فرمود: این درباره مردی است که خود را به مال یتیم، همچون کِشت و دام، بند کرده و به آن مشغول است، و باید به اندازه از آن بخورد، و این مسأله درباره پول نقد طلا و نقره که نزد او باشد، نیست. - . تفسیرعیاشی 1 : 222 -

**[ترجمه]

وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سماعه گفت: از امام صادق یا امام کاظم علیهم السلام پرسیدم: مردی مال یتیم را خورده، آیا این کار توبه دارد؟ فرمود: آن را به صاحبش برگرداند. و فرمود: این برای آن است که خدا می فرماید: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا.» {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند.} - . تفسیر عیاشی 1 : 224 -

**[ترجمه]

فَلَا قَالَ الْأَحْوَلُ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِنَّمَا هُوَ الَّذِی یَأْکُلُهُ وَ لَا یُرِیدُ أَدَاءَهُ مِنَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی قَالَ نَعَمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابی ابراهیم گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مردی مالی از دیگری دارد؛ به معامله گرفته یا قرض کرده، و آن مرد می میرد، و او آن را نپرداخته، در حالی که یتیمان خردسالی از آن شخص باقی مانده و مال آنها در دست او است و به آنها نمی دهد؛ آیا او از کسانی است که به ناحق مال یتیم را خورده است؟ فرمود: «اگر قصد دارد که مالشان را به آنها بپردازد، نه.» احول گفت: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: آن کسی که می خورد و قصد ندارد که بپردازد، آیا از آنها است که مال یتیمان را می خورند؟ فرمود: آری. - . تفسیر عیاشی 1 : 225 -

**[ترجمه]

نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ فَأَنْتُمْ لَا یَخْفَی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ إِلَی لَأَعْنَتَکُمْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ کَانَ دُخُولُکُمْ عَلَیْهِمْ فِیهِ مَنْفَعَةٌ لَهُمْ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ فِیهِ ضَرَرٌ فَلَا(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از کاهلی روایت شده است: نزد امام صادق علیه السلام بودم، یک مرد نابینا از آن حضرت پرسید: ما در خانه برادری می رویم که در آنجا یتیمان منزل دارند و خدمتکاری هم دارند؛ آیا روی فرش آنها بنشینیم و از آبشان بنوشیم و خدمتکارشان به ما خدمت کند، در حالی که چه بسا خوراکی از برادر خود می خوریم که خوراک یتیم ها هم در آن است؛ در این باره چه می فرمایی، اصلحک الله؟ فرمود: خدا فرموده: «بل الإنسان علی نفسه بصیرة.» {بلکه آدمی به حال خود بینا است.} و بر شما نهان نیست که خدا فرموده: «و إن تخالطوهم فإخوانکم... لأعنتکم.» {و اگر با آنها درآمیزید برادران شمایند...} تا آنجا که می فرماید: {شما را به رنج اندازد.} آنگاه امام علیه السلام فرمود: اگر ورود شما بر آنها سودی برایشان دارد، باکی ندارد، و اگر ضرر دارد، نباید این کار را انجام داد. - . تفسیر عیاشی 1 : 107 -

**[ترجمه]

مِمَّا یَکُونُ لَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ مَا یَکُونُ مِنِّی إِلَیْهِ أَکْثَرَ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبدالرحمن بن حجاج گفت: به امام کاظم علیه السلام گفتیم: یتیمی نزد من مالی دارد و زیردست من است؛ از مال او برایش خرج می کنم و چه بسا از خوراکش می خورم، و آنچه من به او می دهم بیشتر است. فرمود: باکی ندارد، خدا مفسد را از مصلح بازمی شناسد. - . تفسیر عیاشی 1 : 108 -

**[ترجمه]

یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ ثَبَتَ لِلْغُلَامِ الْأَجْرُ وَ یَبْقَی الْوِزْرُ عَلَی وَالِدِهِ (1).

وَ جَاءَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: الرِّضَا لِغَیْرِهِ وَ التَّعَبُ عَلَی ظَهْرِهِ.

وَ سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام: کَمْ أَدْنَی مَا یَدْخُلُ بِهِ النَّارَ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ فَقَالَ کَثِیرُهُ وَ قَلِیلُهُ وَاحِدٌ إِذَا کَانَ مِنْ نِیَّتِهِ أَنْ لَا یَرُدَّهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ فِی مَالِ الْیَتِیمِ عُقُوبَتَیْنِ بَیِّنَتَیْنِ أَمَّا إِحْدَاهُمَا فَعُقُوبَةُ الدُّنْیَا فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً الْآیَةَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَعُقُوبَةُ الْآخِرَةِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی الْآیَةَ.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ سَیُدْرِکُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی عَقِبِهِ وَ یَلْحَقُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی الْآخِرَةِ(2).

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَحْسِنُوا فِی عَقِبِ غَیْرِکُمْ تُحْسِنُوا فِی عَقِبِکُمْ.

ص: 13

نهج، [نهج البلاغة]: مِثْلَهُ وَ فِیهِ تَحْفَظُوا فِی عَقِبِکُمْ (1).

وَ قَالَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ عِنْدَ وَفَاتِهِ: اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا یَضِیعُوا بِحَضْرَتِکُمْ (2).

**[ترجمه]غوالی اللئالی: محمد بن مسلم از یکی از دو امام روایت کرده است: پرسیدم: آیا مردی که دام های برادرزاده یتیم زیردستش را در اختیار دارد، می تواند آنها را با دام های خود در هم آمیزد؟ فرمود: اگر حوض آبشان را تعمیر می کند، سرپرستی آنها را برعهده می گیرد، حیوان های فراری را به گله برمی گرداند، می تواند از شیر آنها بنوشد، ولی تا ته ندوشد و به بچه آنها زیان نرساند. - . وسائل: باب 72 «ابواب آنچه با آن کسب می شود» حدیث 6. عبارت «مهنتها» یعنی: «خدمتش». -

و روایت شده است: مردی از برادرزاده یتیم خود مال بسیاری در دست داشت؛ هنگامی که آن یتیم به بلوغ رسید مال خود را درخواست کرد، اما به وی نداد و نزد پیغمبر به مرافعه رفتند. آن حضرت امر کرد که مالش را به او بدهد. گفت: فرمانبر خدا و رسولیم و به خدا پناه می بریم از گناه بزرگ. و مال را به او داد. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس بخل نکند و فرمان پروردگارش را ببرد، همانا از پلیدی خود رها شده. (یا بهشت به او حلال شده.) - . کنزالعرفان 2 : 107 - چون آن جوان مال خود را دریافت کرد، در راه خدا خرج کرد و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: ثواب آمد و گناه به جا ماند. پرسیده شد: چگونه یا رسول الله؟ فرمود: ثواب برای آن پسر آمد، و گناهش برای پدر او به جا ماند. - . گفته شده: این خبر حمل می شود بر اینکه پدر او از تحصیل مال از شبهات احتراز نداشته، و یا اینکه حقوق مالیه را از اموالش خارج نمی کرده. فاضل مقداد گفته: و من در این مورد نظری دارم، چرا که مقتضای آن این است که در مال حقوقی بوده که واجب بوده به صاحبانش برسد و بر نبی صلی الله علیه و آله واجب بوده امر به تسلیم آنها به مستحقین آن بکند و کودک حق نداشته در آن تصرف کند؛ چرا که جایز نیست بر او که بر باطل صحه بگذارد. بنابراین، بهتر است گفته شود مراد از وزر، ثقل بوده، چنان که وارد شده در مانند آن در لعب ء؛ یا چنانچه در حدیث دیگر آمده: «الهنأ لغیره و العب ء علی ظهره.» بنابراین در ثقل، پشیمانی میت کافی است و اسف او از فوت شدن ثوابش است،

به صرف آن دروجوه قرب، و عدم انتفاع از آن در امر آخرتش. من می گویم: با وجود روایاتی که وارد شده، که درحلال آن حساب و فی حرام آن عقاب است، اگر ارث حلال باشد، حسابش بر پدر است و ثوابش بر پسر. -

در حدیث دیگری آمده است: رضایت از دیگری است و رنج به گردن او است.

و از امام رضا علیه السلام پرسیدند: در خوردن مال یتیم، کمترین چیزی که به دوزخ می برد، چه اندازه است؟ فرمود: بیش و کم اش یکی است، اگر قصد رد نداشته باشد.

و از آن حضرت است که: در مال یتیم دو کیفر روشن است: یکی در دنیا که در قول خدای تعالی است: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا.» {و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند.} - تا آخر آیه؛ و دومی در کیفر آخرت است، در قول خدای تعالی: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی... .»{آنان که می خورند اموال یتیمان را... .} - تا آخر آیه.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است: در کتاب علی علیه السلام آمده است: خورنده مال یتیم، وبالش به بازمانده هایش می رسد و در آخرت هم خودش عذاب می کشد. - . این روایاتی که از غوالی الئالی نقل شده، در سایر منابع هم نقل شده است. -

دعوات راوندی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: با بازمانده های دیگران خوبی کنید تا در حق بازمانده هاتان خوبی شود.

در نهج البلاغه هم مانند این حدیث آمده و افزوده شده: درباره بازمانده خود مراعات کنید. - . نهج البلاغه، حکمت: 664 -

و امام علیه السلام در هنگام وفات، در وصیتش فرمود: خدا را... خدا را... در باره یتیمان: دهان هاشان گرسنه نماند و در حضور شما از میان نروند. - . نهج البلاغه، حکمت: 47 -

**[ترجمه]

الْمَدِینَةِ قَبْلَ أَنْ یُسْلِمُوا کَانُوا یَعْتَزِلُونَ الْأَعْمَی وَ الْأَعْرَجَ وَ الْمَرِیضَ کَانُوا لَا یَأْکُلُونَ مَعَهُمْ وَ کَانَتِ الْأَنْصَارُ فِیهِمْ تِیهٌ وَ تَکَرُّمٌ فَقَالُوا إِنَّ الْأَعْمَی لَا یُبْصِرُ الطَّعَامَ وَ الْأَعْرَجَ لَا یَسْتَطِیعُ الزِّحَامَ عَلَی الطَّعَامِ وَ الْمَرِیضَ لَا یَأْکُلُ کَمَا یَأْکُلُ الصَّحِیحُ فَعَزَلُوا لَهُمْ طَعَامَهُمْ عَلَی نَاحِیَةٍ وَ کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ عَلَیْهِمْ فِی مُؤَاکَلَتِهِمْ جُنَاحاً وَ کَانَ الْأَعْمَی وَ الْمَرِیضُ یَقُولُونَ لَعَلَّنَا نُؤْذِیهِمْ فِی مُؤَاکَلَتِهِمْ فَلَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَأَلُوهُ عَنْ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ- لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتاتاً(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امام باقر علیه السلام در تفسیر قول خدا: «لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج و لا علی المریض حرج.» {بر نابینا و لنگ و بیمار و بر شما ایرادی نیست که از خانه های خودتان بخورید.} فرموده است: مردم مدینه پیش از مسلمانی، از نابینا و لنگ و بیمار دوری می کردند و با آنها چیزی نمی خوردند. انصار، سرِ بلندی و خودخواهی داشتند و می گفتند: نابینا خوراک را

نمی بیند و لَنگ، دست درازی به خوراک نمی تواند، و بیمار به اندازه شخص تندرست غذا نمی خورد؛ و برای آنها خوراکی در یک گوشه جدا می کردند، و به نظرشان هم غذا شدن با آنها گناه بود؛ و افراد نابینا و بیمار می گفتند که شاید هم غذا شدن با ما آنها را آزار می دهد. هنگامی که پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد، از آن حضرت در این باره پرسیدند، و خدا این آیه را فرستاد: «لیس علیکم جناح أن تأکلوا جمیعا أو أشتاتا.» - . تفسیرعلی بن ابراهیم قمی، درباره سوره نور / 61 - {بر شما باکی نیست که با هم بخورید یا پراکنده.}

**[ترجمه]

مِنَ الدُّنْیَا مِائَةَ أَلْفِ مَرَّةٍ وَ رَجَحَ بِسَیِّئَاتِهِ کُلِّهَا وَ مَحَقَهَا وَ أَنْزَلَهُ فِی أَعْلَی الْجِنَانِ وَ غُرَفِهَا(1).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به اندازه چهل گام دست یک نابینا را بر زمین هموار بگیرد، اگر به اندازه سر سوزنی از آن همه بر روی زمین طلا باشد، با آن برابر نمی گردد (که آن را صدقه دهد)؛ و اگر در جایی که از فرد نابینا دستگیری می کند پرتگاهی وجود داشته باشد و او را از آنجا بگذراند، روز قیامت، در میزان حسنات خدا، صد هزار برابر بیشتر از همه دنیا نصیبش می شود، که به همه گناهانش می چربد و آنها را نابود می کند و او را در بالاترین بهشت ها و غرفه هایش منزل می دهد. - . تفسیرامام حسن عسکری: 29 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مشکاة الانوار: به نقل از محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: نگاه نکنید به اهل بلا، چرا که این کار باعث اندوه آنها می گردد.

و از امام باقر علیه السلام روایت شده است: دوست نداشت مبتلا، از بلا طلب پناه کند. - . مشکاة الانوار: 28 -

**[ترجمه]

یَحْیَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُقْعِدَ رَجُلٌ مِنَ الْأَخْیَارِ فِی قَبْرِهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّا جَالِدُوکَ مِائَةَ جَلْدَةٍ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَقَالَ لَا أُطِیقُهَا فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی جَلْدَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالُوا لَیْسَ مِنْهَا بُدٌّ فَقَالَ فِیمَا تَجْلِدُونِّیهَا قَالُوا نَجْلِدُکَ لِأَنَّکَ صَلَّیْتَ یَوْماً بِغَیْرِ وُضُوءٍ وَ مَرَرْتَ عَلَی ضَعِیفٍ فَلَمْ تَنْصُرْهُ قَالَ فَجَلَدُوهُ جَلْدَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَامْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً(1).

سن، [المحاسن] محمد بن علی عن ابن أبی نجران عن صفوان الجمال: مثله (2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از نیکان را در قبرش نشاندند و به او گفته شد: ما بر اساس عذاب خدا صد تازیانه به تو می زنیم. گفت تاب آن را ندارم. با او گفتگو کردند تا به یک تازیانه رسیدند و گفتند از آن چاره ای نیست. گفت: برای چه آن را به من می زنید؟ گفتند: برای اینکه روزی بی وضو نماز خواندی، و بر ناتوانی گذشتی و یاری اش نکردی. فرمود: یک تازیانه عذاب بر او زدند و قبرش پر از آتش شد. - . ثواب الاعمال: 202، علل الشرائع 2 : 309 -

محاسن: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است. - . محاسن: 78 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: در خبر مناهی آمده است از پیغمبر صلی الله علیه و آله، که فرمود: هر کس گره کار مومنی را در دنیا بگشاید، خدا هفتاد و دو گره از کار آخرتش، و هفتاد و دو گره از کار دنیایش را می گشاید، که آسان ترین همه آنها گلوگیری است. - . امالی صدوق 2 : 259 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: چهار شخص هستند که خدای عزوجل روز قیامت به آنها نظر دارد: هر کس کالای فرد پشیمانی را در معامله پس بگیرد، یا به داد بیچاره ای برسد، یا بنده ای را آزاد کند، یا عَزَبی را تزویج نماید. - . خصال 1 : 16 -

**[ترجمه]

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَغَاثَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ حَتَّی یُخْرِجَهُ مِنْ هَمٍّ وَ کُرْبَةٍ وَ وَرْطَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ وَ أَعْطَاهُ ثَوَابَ عِتْقِ عَشْرِ نَسَمَاتٍ وَ دَفَعَ عَنْهُ عَشْرَ نَقِمَاتٍ وَ أَعَدَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَشْرَ شَفَاعَاتٍ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به داد برادر مومنش برسد تا او را از غم و گرفتاری و پرتگاه برهاند، خدا برایش ده حسنه می نویسد، و ده درجه او را بالا می برد، و ثواب آزاد کردن ده بنده را به او می دهد، و ده بدی را از او می گرداند، و در قیامت دَه شفاعت از او می پذیرد. - . ثواب الاعمال: 133 -

**[ترجمه]

اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ یُعَجِّلُ لَهُ مِنْهَا وَاحِدَةً یُصْلِحُ بِهَا مَعِیشَتَهُ وَ یَدَّخِرُ لَهُ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ رَحْمَةً لِأَفْزَاعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَهْوَالِهِ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به داد برادر مومن بیچاره خود برسد، در حالی که بی تاب شده، و گره از کار او بگشاید و در انجام حاجتش کمکش کند، در برابر این کار، نزد خدا هفتاد و دو رحمت دارد که یکی را زود به او می رساند تا زندگیش را بهتر سازد، و هفتاد و یکی را برای او ذخیره می کند، برای هراس های روز قیامت و دلهره های آن. - . ثواب الاعمال: 134 -

**[ترجمه]

فَلَا یُغَاثُ فَأَغَاثَهُ وَ حَمَلَهُ عَلَی مَرْکُوبِهِ وَ سَوَّی لَهُ إِلَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَدَدْتَ نَفْسَکَ وَ بَذَلْتَ جُهْدَکَ فِی إِغَاثَةِ أَخِیکَ هَذَا الْمُؤْمِنِ لَأَکُدَّنَّ مَلَائِکَةً هُمْ أَکْثَرُ عَدَداً مِنْ خَلَائِقِ الْإِنْسِ کُلِّهِمْ مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ إِلَی آخِرِهِ وَ أَعْظَمُ قُوَّةً کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِمَّنْ یَسْهُلُ عَلَیْهِ حَمْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لِیَبْنُوا لَکَ الْقُصُورَ وَ الْمَسَاکِینَ وَ یَرْفَعُوا لَکَ الدَّرَجَاتِ فَإِذَا أَنْتَ فِی جِنَانِی کَأَحَدِ مُلُوکِهَا الْفَاضِلِینَ وَ مَنْ دَفَعَ عَنْ مَظْلُومٍ قُصِدَ بِظُلْمٍ ضَرَراً فِی مَالِهِ أَوْ بَدَنِهِ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حُرُوفِ أَقْوَالِهِ وَ حَرَکَاتِ أَفْعَالِهِ وَ سُکُونِهَا أَمْلَاکاً بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ کُلُّ مَلَکٍ مِنْهُمْ یَقْصِدُونَ الشَّیَاطِینَ الَّذِینَ یَأْتُونَ لِإِغْوَائِهِ فَیُثْخِنُونَهُمْ ضَرْباً بِالْأَحْجَارِ الدَّافِعَةِ(1)

وَ أَوْجَبَ اللَّهُ بِکُلِّ ذَرَّةِ ضَرَرٍ دَفَعَ عَنْهُ وَ بِأَقَلِّ قَلِیلِ جُزْءِ أَلَمِ الضَّرَرِ الَّذِی کَفَّ عَنْهُ مِائَةَ أَلْفٍ مِنْ خُدَّامِ الْجِنَانِ وَ مِثْلَهُمْ مِنَ الْحُورِ الْحِسَانِ یَدُلُّونَهُ هُنَاکَ وَ یُشَرِّفُونَهُ وَ یَقُولُونَ هَذَا بِدَفْعِکَ عَنْ فُلَانٍ ضَرَراً فِی مَالِهِ أَوْ بَدَنِهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری: کسی نباشد که بیچاره ای را در راه ببیند، در حالی که مرکب او وامانده و درافتاده و کمک می خواهد، و کسی به او کمک نمی رساند و به دادش نمی رسد، و بر مرکبش سوار نمی کند و کارش را درست نمی کند، مگر آنکه خدای عزوجل می فرماید: خود را رنج دادی و نیرویت را مصرف کردی در کمک به این برادرت؛ من فرشته هایی بیشتر از شمار همه آدمیان، از آغاز روزگار تا پایانش، که هر کدام نیرومندترند از آنکه آسمان ها و زمین ها را بردارند، می آفرینم تا کاخ ها و مساکنی برای تو بسازند، و درجات تو را بالا ببرند، و تو در جنان من، چون یکی از ملوک برتر خواهی بود؛ و کسی که جلوگیری کند از زیانی که می خواهند به جان یا مال مظلومی برسانند، خدای عزوجل از حروف گفتار و هر حرکت و سکون کردارش برای او املاکی می سازد و از میان آنها فرشته هایی می آفریند به شمار هر حرفی صد هزار فرشته، که هر کدام به شیاطینی که برای گمراه کردن او می آیند، می تازند و با سنگ آنها را می کوبند و از پای درمی آورند؛ و خدا واجب می کند در برابر هر ذره ای از زیانی که از او دفع شده، و به کمترین دردی که جلوگیری شده، صد هزار خدمتکار بهشتی، و به اندازه آنان، حوریان زیبا، تا در آنجا او را ناز کنند و احترام نمایند و گویند این در برابر آن است که از زیان رساندن به مال یا تن فلانی جلوگیری کردی. - . تفسیرامام حسن عسکری: 29 -

**[ترجمه]

عن ابن عمیرة عن الثمالی عن الصادق علیه السلام عن النبی صلی الله علیه. مثله (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: پیغمبرفرمود: (مانند حدیث پیشین). - . معانی الاخبار: 125 -

**[ترجمه]

الحجرات: وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (1)

الحدید: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(2)

lt;meta info="- یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط. - . نساء / 135 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، پیوسته به عدالت قیام کنید.}

- یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط و لا یجرمنکم شنآن قوم علی ألا تعدلوا اعدلوا هو أقرب للتقوی. - . مائده / 8 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، برای خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید، و البتّه نباید دشمنیِ گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است.}

- و إذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا قربی. - . انعام / 152 -

{و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد.}

- قل أمر ربی بالقسط.{بگو: «پروردگارم به دادگری فرمان داده است}- و ممن خلقنا أمة یهدون بالحق و به یعدلون.{و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حق هدایت می کنند و به حق داوری می نمایند.} - . أعراف / 29 - 181 -

- و أمرت لأعدل بینکم. {و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم.} الله الذی أنزل الکتاب بالحق و المیزان. {خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد} - . شوری / 15 - 17 -

- و أقسطوا إن الله یحب المقسطین. - . حجرات / 9 -

{و عدالت کنید، که خدا دادگران را دوست می دارد.}

- لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط. - . حدید / 25 -

{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند.}

**[ترجمه]

فَأَعْطَی الْحَقَّ مِنْهَا وَ أَخْذَ الْحَقَّ لَهَا إِلَّا أُعْطِیَ خَصْلَتَیْنِ رِزْقاً مِنَ اللَّهِ یَقْنَعُ بِهِ وَ رِضًی عَنِ اللَّهِ یُنْجِیهِ (1).

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن ابن عیسی: مثله (2).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام می فرمود: هیچ بنده مسلمانی خدا را درباره خود خیرخواه نکرده، به اینکه از طرف خود حق را بدهد و حق خود را هم بگیرد، مگر آنکه دو خصلت به او داده شود: روزی ای که او را بس باشد، و خشنودی خدا که او را نجات بدهد.

ثواب الاعمال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.

**[ترجمه]

الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ(1).

**[ترجمه]خصال: ابی مالک گفت: به امام سجاد علیه السلام گفتم: کلیات مقررات دین را به من خبر بده. فرمود: گفتار حق، حکم به عدالت، و وفای به عهد. - . خصال 1 : 55 -

**[ترجمه]

مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقَیْسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلِّمْنِی عَمَلًا لَا یُحَالُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ قَالَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَسْأَلِ النَّاسَ شَیْئاً وَ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: امام رضا علیه السلام از پدرانش، از امیر مومنان علیه السلام، که فرمود: مردی به پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: عملی به من آموز که دیگر میان من و بهشت حائلی نماند. فرمود: خشم مکن و از مردم چیز مخواه، و بپسند برای مردم آنچه برای خود می پسندی. - . امالی طوسی 2 : 121 -

**[ترجمه]

عن عبد الله بن الحسن عن أمه فاطمة بنت الحسین علیه السلام عن أبیها عن النبی صلی الله علیه. مثله (1).

**[ترجمه]اختصاص: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس سه خصلت داشته باشد، خصلت های کامل ایمان را دارد: آن کس که خشنودی اش او را به باطل نکشاند، و خشم اش او را از حق به در نبرد، و چون قدرتمند شود، به آنچه حق ندارد دست دراز نکند. - . اختصاص: 233 -

امالی طوسی: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است. - . امالی طوسی 2 : 216 -

**[ترجمه]

أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَدِّهِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی آخِرِ خُطْبَتِهِ طُوبَی لِمَنْ طَابَ خُلُقُهُ وَ طَهُرَتْ سَجِیَّتُهُ وَ صَلُحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ عَلَانِیَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام سجاد علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پایان خطبه اش می فرمود: خوشا بر کسی که خُلقش خوب است، سجیه و روشش پاکیزه، نهادش نیک، و عیانش زیبا است، و اضافه مالش را انفاق می کند، فزونی گفتارش را نگه می دارد، پُرگویی نمی کند، و از طرف خود، منصف ترین مردم است. - . کافی 2 : 144 -

**[ترجمه]

أَنْفِقْ وَ لَا تَخَفْ فَقْراً وَ أَفْشِ السَّلَامَ فِی الْعَالَمِ وَ اتْرُکِ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کُنْتَ مُحِقّاً وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: کیست که به ازای چهار خانه در بهشت، چهار چیز را برایم ضمانت کند؟ انفاق کند و از فقر نترسد، سلام را در جهان افشاء کند، مراء و جدل را رها سازد، گرچه حق با او باشد؛ و به مردم از طرف خود انصاف بدهد. - . کافی 2 : 144 -

**[ترجمه]

القدوة و المواساة المشارکة و المساهمة فی المعاش و الرزق و أصلها الهمزة فقلبت واوا تخفیفا و فی القاموس الأسوة بالکسر و الضم القدوة و آساه بماله مواساة أناله منه و جعله فیه أسوة أو لا یکون ذلک إلا من کفاف فإن کان من فضله فلیس بمواساة و قال واساه آساه لغة ردیئة انتهی و ذکر الله علی کل حال سواء کانت الأحوال شریفة أو خسیسة کحال الجنابة و حال الخلاء و غیرهما لیس أی ذکر الله سبحان إلخ أی منحصرا فیها کما تفهمه العوام و إن کان ذلک من حیث المجموع و کل واحد من أجزائه ذکرا أیضا و لکن العمدة فی الذکر ما سیذکر و اعلم أن الذکر ثلاثة أنواع ذکر باللسان و ذکر بالقلب و الأول یحصل بتلاوة القرآن و الأدعیة و ذکر أسماء الله و صفاته سبحانه و دلائل التوحید و النبوة و الإمامة و العدل و المعاد و المواعظ و النصائح و ذکر صفات الأئمة علیهم السلام و فضائلهم و مناقبهم فإنه روی عنهم إذا ذکرنا ذکر الله و إذا ذکر أعداؤنا ذکر الشیطان، و بالجملة کل ما یصیر سببا لذکره تعالی حتی المسائل الفقهیة و الأخبار المأثورة عنهم علیهم السلام.

و الثانی نوعان أحدهما التفکر فی دلائل جمیع ما ذکر و تذکرها و تذکر نعم الله و آلائه و التفکر فی فناء الدنیا و ترجیح الآخرة علیها و أمثال ذلک مما مر فی باب التفکر و الثانی تذکر عقوبات الآخرة و مثوباتها عند عروض شی ء أمر الله به أو نهی عنه فیصیر سببا لارتکاب الأوامر و الارتداع عن النواهی.

و قالوا الثالث من الأقسام الثلاثة أفضل من الأولین و من العامة من فضل الأول علی الثالث مستندا بأن فی الأول زیادة عمل الجوارح و زیادة العمل تقتضی زیادة الأجر و الحق أن الأول إذا انضم إلی أحد الأخیرین کان المجموع أفضل من کل منهما بانفراده إلا إذا کان الذکر القلبی بدون الذکر اللسانی أکمل فی الإخلاص و سائر الجهات فیمکن أن یکون بهذه الجهة أفضل من المجموع و أما الذکر اللسانی بدون الذکر القلبی کما هو الشائع عند أکثر الخلق أنهم یذکرون الله باللسان علی سبیل العادة مع غفلتهم عنه و شغل قلبهم بما یلهی عن الله

ص: 32

فهذا الذکر لو کان له ثواب لکانت له درجة نازلة من الثواب و لا ریب أن الذکر القلبی فقط أفضل منه و کذا المواعظ و النصائح التی یذکرها الوعاظ رئاء من غیر تأثر قلبهم به فهذا أیضا لو لم یکن صاحبه معاقبا فلیس بمثاب و أما الترجیح بین الثانی و الثالث فمشکل مع أن لکل منها أفرادا کثیرة لا یمکن تفصیلها و ترجیحها ثم إن العامة اختلفوا فی أن الذکر القلبی هل تعرفه الملائکة و تکتبه أم لا فقیل بالأول لأن الله تعالی یجعل له علامة تعرفه الملائکة بها و قیل بالثانی لأنهم لا یطلعون علیها.

**[ترجمه]«بالاترین عمل»: اشرف و افضل آنها. «نپسندی چیزی را برای خود»: از آنها نفعی نخواهی، جز آنکه نفعی به آنها برسانی؛ و ضرری به آنها نزنی، جز آنچه راضی باشی به تو بزنند، و برای آنها بر علیه خود حکم کنی. «همراهی با برادر در مال»: یعنی او را شریک مال خود بداند. درباره برادر در راه خدا توضیح داده می شود که: شامل یاری با جان و مال است، و هر گونه یاری که محتاج آن باشد. در قاموس آمده: «مواسات» همراهی از مخارج شخصی است، و از مازاد آن، مواسات به حساب نمی آید. «ذکر خدا در هر حال»: چه در حال شریف باشد، یا پست، مانند حال جنابت، و در بیت الخلاء و غیر آنها، که منحصر به ذکر زبانی نیست که عوام می فهمند، گرچه آن را هم شامل می شود، ولی عمده آن است که در پی می آید:

بدان که ذکر سه گونه است: یک گونه زبانی و دو نوع قلبی؛ زبانی به خواندن قرآن است و دعا و نام بردن از صفات خدای سبحانه، و دلایل توحید و نبوت و امامت و عدل و معاد، و پند و اندرز دینی و ذکر اوصاف امامان علیهم السلام و فضائل و مناقب آنان، و آنچه را که روایت شده است از آنها. و ذکر ما، ذکر خدا است، و ذکر دشمنان ما ذکر شیطان است؛ و حاصل: هر چیزی که سبب یاد خدا است، حتی شرح مسائل فقه و اخباری که از ائمه علیه السلام رسیده است.

و ذکر قلبی دو نوع است: یکی اندیشیدن در دلایل آنچه که گفتیم، و یادآوری آن و یاد نعمت های خدا، و فکر در نابود شدن دنیا و برگزیدن دیگرسرا بر آن و مانند آن، که در «باب تفکر» نقل شد؛ و دومین نوع ذکر قلبی، یاد کیفرهای آخرت و ثواب های آن است، در جایی که امر و نهی خدا پیش می آید که سبب انجام امر و ترک نواهی است؛ و گفته اند: سومین نوع ذکر بهتر از دو تای اولی است، و برخی عامه اولی را از سومی برتر شمرده اند، به دلیل اینکه مایه فزونی عمل و کردار است، و موجب مزید ثواب. حق این است که اولی به همراه یکی از دو تای دیگر، مجموعاً بهتر از یکی به تنهایی است، مگر اینکه یاد به دل، بدون ذکر به زبان، با اخلاص تر است از جهاتی؛ و چه بسا به این جهت بهتر از مجموع باشد؛ اما ذکر به زبان، بدون یاد در دل، که نزد بیشتر مردم شایع است، و بر حسب عادت می گویند و از معنی آن غافلند، در حالی که دلشان جای دیگر است، نه به سوی خدا، اگر هم این نوع ذکر ثوابی داشته باشد، اندک است، و یاد به دل، از آن بهتر است. همچنان است ذکر وعظ و اندرزی که وعاظ از روی ریا می گویند، در حالی که در دل خود تاثری ندارند، و این ذکر اگر عقابی نداشته باشد، ثوابی هم ندارد؛ و ترجیح میان دومی و سومی دشوار است، با اینکه برای هر کدام نمونه های بسیاری است که نمی توان آنها را به هم ترجیح داد. آنگاه میان عامه اختلاف است که فرشته ها ذکر قلبیِ تنها را می فهمند و می نویسند، یا نه؟ به قولی: آری، زیرا خدا نشانی به آنها می دهد که بفهمند. و به قولی: نه، زیرا از دل آگاه نیستند .

**[ترجمه]

أو علی بناء المجهول و الظرف نائب الفاعل لم تدعه أی لم تحمله من دعا یدعو قدرة بالتنوین و الإضافة إلی الضمیر بعید أی قدرة علی الحیف و هو الجور و الظلم و یمکن حمله هنا علی ما یشمل الانتقام بالمثل المجوز أیضا فإن العفو أفضل و فی الخصال قدرته (1).

و رجل مشی بین اثنین بالمشی الحقیقی أو کنایة عن الحکم بینهما أو الأعم منه و من أداء رسالة أو مصالحة بشعیرة مبالغة مشهورة فی القلة و المراد ترک المیل بالکلیة فیما له و علیه أی فیما ینفعه فی الدنیا أو یضره فیها.

**[ترجمه]«نزدیک ترین به خدا»: نزدیکی معنوی است، و کنایه از اینکه مشمول لطف و رحمت خدای تعالی است. یا مقصود نزدیکی به عرش خدا، یا به صف پیغمبران و اوصیا است که در کار حساب خلق اند. به معنی اول، مقصود این نیست که پس از حساب نزدیکی پایان می یابد، بلکه مقصود این است که در حالی که مردم ترسان و هراسان و مشغول حسابند، آنان در امن و قرب و زیر سایه عرش به سر می برند، و پس از آن هم به طریق اولی این گونه است. «او را نکشاند»: یعنی وادار نکند. «قدرت بر جور»: چه بسا شامل انتقام مشروع هم باشد، زیرا عفو بهتر است.

«رفتن میان دو»: یا رفت و آمد حقیقی است، یا کنایه از حکم بین آنها، یا شامل هر دو است، و بلکه شامل نامه رسانی و مصالحه و مذاکره هم می گردد. «به یک جو»: مبالغه در کمی میل است. مراد این است که هیچ گونه طرفداری در نفع و ضرر یکی از آنها نکند.

**[ترجمه]

اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ هَذَا مِنْ ذَاکَ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلَی طَاعَةٍ أَوْ عَلَی مَعْصِیَةٍ(1).

**[ترجمه]کافی: حسن بزاز گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا به تو خبر ندهم از سخت ترین واجبات خدا بر خلقش، که سه گونه است؟ گفتم: چرا. فرمود: انصاف دادن از طرف خود به مردم است؛ و همراهی کردن با برادر مسلمان؛ و بسیار ذکر خدا را کردن در هر جایی. و آگاه باش که مقصود من، گفتن «سبحان الله» و «الحمدلله» و «لا اله الا الله» نیست - گرچه آن هم ذکر خدا است - بلکه یاد خدا در هر حال است، به اینکه اگر طاعت است عمل کند، و اگر گناه است، وانهد. - . کافی 2 : 145 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«سخت تر بر او»: منظور در آخرت است. «از آنها محروم می شود»: بَدل اشتمال است برای خصلت ها؛ یعنی محروم شدن از آن خصلت ها. «هر آنچه به دست دارد»: از اموالی است که در دست او است و مال او است. طیبی گفته است: «ذات شی ء» یعنی نفس شیء و حقیقت آن، اصلاح ذات البین از آن است، یعنی إصلاح احوال بین شما تا اینکه احوال، الفت و محبت و اتفاق باشد، مثل «علیم بذات الصدور» یعنی به مضمرات آن. و در شرح جامع الاصول آمده: «فی ذات یده» یعنی در آنچه مالک است از ملک و اثاث.

**[ترجمه]

یعرف کونه عدلا بالشرع و یمکن أن یکون منسوخا فی بعض الأزمنة کالقصاص و أرش الجنایات و لذلک قال فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ و قال وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فسمّی ذلک اعتداء و سیئة و هذا النحو هو المعنیّ بقوله إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ

وَ الْإِحْسانِ فإن العدل هو المساواة فی المکافاة إن خیرا فخیرا و إن شرّا فشرّا و الإحسان أن یقابل الخیر بأکثر منه و الشر بأقل منه انتهی (1).

و قوله علیه السلام «إذا عدل فیه» یحتمل وجوها الأول أن یکون الضمیر راجعا إلی الأمر أی ما أوسع العدل إذا عدل فی أمر و إن قل ذلک الأمر الثانی أن یکون الضمیر راجعا إلی العدل و المراد بالعدل الأمر الذی عدل فیه فیرجع إلی المعنی الأول و یکون تأکیدا الثالث إرجاع الضمیر إلی العدل أیضا و المعنی ما أوسع العدل الذی عدل فیه أی یکون العدل واقعیا حقیقیا لا ما یسمیه الناس عدلا أو یکون عدلا خالصا غیر مخلوط بجور أو یکون عدلا ساریا فی جمیع الجوارح لا مخصوصا ببعضها و فی جمیع الناس لا یختص ببعضهم الرابع ما قیل إن عدّل علی المجهول من بناء التفعیل و المراد جریانه فی جمیع الوقائع لا أن یعدل إذا لم یتعلق به غرض فالتعدیل رعایة التعادل و التساوی و علی التقادیر یحتمل أن یکون المراد بقوله و «إن قلّ» بیان قلة العدل بین الناس.

**[ترجمه]عدل ضد جُور است، و نهادی است درونی که هر کاری را معتدل می کند و میانه افراط و تفریط را برمی گزیند. اجراء قوانین شرع را در امور جاری بین خلق را عدل می گویند. به قول راغب: «عدل دو قسم است: یکی حسن عقلی دارد که هیچ گاه منسوخ نمی شود و به هیچ وجهی تجاوز صورت نمی گیرد، همچون احسان کردن به عوض احسان دیدن، و کف آزار از کسی که به تو آزار نمی رساند. دومین نوع عدل، آن است که از کلام شرع فهم می شود و چه بسا در زمانی نسخ می شود، همچون قصاص و ارش جنایات. از این رو خدای سبحان فرموده: «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه.» - . بقره / 194 - {هر که به شما تجاوز کرد به او تجاوز کنید.} و همچنین فرموده: «و جزاء سیئة سیئة مثلها.» - . شوری/ 40 - {جزاء بد کردن بد کردن همانند آن است.} و آن را اعتداء و سیئه نامیده، و به این معنی عدل در: «إن الله یأمر بالعدل و الإحسان.» - . نحل / 90 - {خدا به عدل و احسان فرمان داده.} آمده است؛ زیرا عدل، برابری در مکافات است، اگر خیر است، به خیر، و اگر شر است، به شر. و احسان، عوض دادن به خیر است، به بیشتر از آن؛ و شر، کمتر عوض دادن است.» - . مفردات: 325 -

«اگر عدل در آن باشد»: چند وجه در آن است. اول اینکه: ضمیر آن به امر و کار برگردد، اگرچه آن کار کم باشد؛ دوم اینکه: ضمیر به عدل برگردد؛ و مراد از عدل، کاری است که عدل در آن جاری شود، و به همان معنی اول برمی گردد و تاکید است. سوم اینکه: دوباره ضمیر به عدل برگردد. مراد این است که چه قدر عدل گسترده است اگر حقیقی و واقعی باشد، نه آن چیزی که مردم عدل می نامند؛ یا اینکه عدل خالص باشد و به جُور آمیخته نشده باشد؛ یا اینکه عدل در همه اعضا جاری شده باشد، نه اینکه مخصوص بعضی باشد، و در جمیع مردم جاری باشد و مختص به بعضی نباشد. چهارم اینکه: به صورت مجهول خوانده شود. مراد این است که در جمیع واقعه ها جاری شود، نه اینکه عدل فقط در صورتی جاری شود که غرضی به آن تعلق نگرفته باشد. «تعدیل»: رعایت تعادل و همسانی است در امور. چه بسا معنی«ان قل» این است که عدل میان مردم کم است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]یعنی باید حاکم میان مردم کسی باشد که از طرف خود با دیگران به انصاف رفتار کند. چه بسا مقصود این است که هر کس از طرف خود به مردم انصاف بدهد، نیاز به حاکم دیگری ندارد، بلکه می تواند خودش حاکم میان خود و دیگری باشد، و معنی اول روشن تر است.

**[ترجمه]

علی قوم لا یعدلون» بین الناس من أمراء الجور فلا ینبغی لکم أن تفعلوا ما تلومون غیرکم علیه.

**[ترجمه]«عدالت کنید»: یعنی میان خاندان و همکاران خود و هر کس که بر او ولایت و سرپرستی دارید.

و از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت شده است: همه شما سر کار هستید و نسبت به زیردستان خود مسئولیت دارید.

«شما نکوهش می کنید مردمی را که عادل نیستند»: یعنی میان مردم، چون حکمرانان ستمکار، و شایسته نیست ملامت کنید کسی را به سبب کاری که خود انجامش می دهید.

**[ترجمه]

و قال الطیبی فی ظل عرش الله أی فی ظل الله من الحر و الوهج فی الموقف أو أوقفه الله فی ظل عرشه حقیقة و قال النووی قیل الظل عبارة عن الراحة و النعیم نحو هو فی عیش ظلیل و المراد ظل الکرامة لا ظل الشمس لأن سائر العالم تحت العرش و قیل یحتمل جعل جزء من العرش حائلا تحت فلک الشمس و قیل أی کنه من المکاره و وهج الموقف و «یوم لا ظلّ إلا ظلّه» أی دنت منهم الشمس و اشتد الحر و أخذهم العرق و قیل أی لا یکون من له ظل کما فی الدنیا.

قوله علیه السلام «لم یقدّم رجلا» بکسر الراء فی الموضعین و هی عبارة شائعة عند العرب و العجم فی التعمیم فی الأعمال و الأفعال أو التقدیم کنایة عن الفعل و التأخیر عن الترک کما یقال فی التردد فی الفعل و الترک یقدم رجلا و یؤخر أخری و أما قراءة رجلا بفتح الراء و ضم الجیم فهو تصحیف قوله علیه السلام «حتی ینفی» قیل حتی هنا مثله فی قوله تعالی حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ (1) فی التعلیق علی المحال لتتمة الخبر و «کفی بالمرء شغلا» الباء زائدة و شغلا تمیز و المعنی من شغل بعیوب نفسه و إصلاحها لا یحصل له فراغ لیشتغل بعیوب الناس و تفتیشها و لومهم علیها.

**[ترجمه]«روزی که سایه ای جز سایه او نیست»: یعنی جز سایه خدا، یا سایه عرش. به معنی اول، چه بسا که در روز قیامت برای خدا سایه هایی باشد غیر از سایه عرش، که آن اعظم و اشرف آنها است و مخصوص است به هر بنده ای که او را بخواهد، که صاحب این خصال از زمره آنان است. گفته شده: سایه داشتن عرش بر بنده ها، منافات دارد با آنچه روایت شده است از پیغمبر صلی الله علیه و آله که: زمین قیامت همه غرق آتش است، جز سایه مومن که صدقه اش سایه او می گردد. و از این رو گفته اند: در قیامت به حسب اعمال، سایه هایی است که صاحبان خود را از سوزش خورشید و آتش و از دم گرم مردمان نگه می دارند، ولی سایه عرش بزرگ تر و بهترین سایه است. جواب داده شده: در آنجا فقط سایه عرش است که هر مومنی به اندازه کردار نیکش از آن بهره ای می گیرد، و اعمال مختلف است؛ بنابراین، برای هر عمل کننده ای سایه ای از سایه عرش حاصل می شود. اضافه سایه به اعمال، به این دلیل است که اعمال سبب استقرار عمل کننده در آن سایه می شود.

طیبی گفته: «سایه عرش» همان سایه خدا است که مانع سوزش و شراره است در هر موقف، و چه بسا که خدا حقیقتاً مومن را در سایه عرشش درآورد. نووی گفته: «ظل» همان آسایش و نعمت است، و کنایه از کرامت است، نه سایه ای از خورشید؛ زیرا همه عالم زیر عرشند و در سایه آن. و گفته شده: پاره ای از عرش زیر خورشید می آید و سایه می افکند. و گفته شده: مقصود این است که او را از ناگواری ها و از گرمای موقف نگه می دارد. «روزی که سایه ای نیست جز سایه او»: یعنی خورشید به آنها نزدیک می شود و گرما سخت می گردد و عرق آنها درمی گیرد. و گفته شده: یعنی هیچ کس را سایه ای نیست، همان گونه که در دنیا سایه دارد.

«گامی پیش و پس ننهد»: عبارت شایعی است در میان عرب و عجم، در عمومیت دادن اعمال، یا تقدیم، و کنایه از انجام دادن است و تاخیر، و کنایه از ترک. «حتی ینفی»: گفته شده: تا اینکه همانند آن را از خود برگیرد، همانند فرموده خداوند: «حتی یلج الجمل.» - . اعراف / 40 - {مگر آنکه شتر داخل شود.} که معلق کردن به امر محال است.

«کفی بالمرء شغلا»: «باء» زائده است و «شغلا» تمیز آن است. مقصود این است که هر کس به عیب خود و اصلاح آن بپردازد، فرصت ندارد به عیب مردم بپردازد، و در این مورد کنکاش کند و آنان را به این سبب سرزنش نماید.

**[ترجمه]

فِی أَمْرٍ قَطُّ فَأَعْطَی أَحَدُهُمَا النَّصَفَ صَاحِبَهُ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ إِلَّا أُدِیلَ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق فرمود: دو کس هرگز در امری کشمکش نمی کنند، که یکی به انصاف با دیگری رفتار کند و او نپذیرد، مگر آنکه مغلوب گردد. - . کافی 2 : 147 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دست خدا بالای سر مکفرین (گمنامان) باشد که به رحمت در پرواز است. - . علل الشرائع 2 : 247 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: چهار شخص هستند که زودتر کیفر می کشند: کسی که به او احسان کرده ای و در عوض به تو بدی کرده؛ کسی که به او ستمی نکرده ای و او به تو ستم کرده؛ کسی که با او پیمانی بسته ای و قصد تو وفا کردن است و قصد او پیمان شکستن؛ و کسی که با خویشانش صله رحم می کند و آنها با او قطع رحم می کنند. - . خصال 1 : 109 -

**[ترجمه]

الْإِحْسانِ جَرَتْ فِی الْکَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَةُ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا صَنَعَ حَتَّی تُرَبِّیَ فَإِنْ صَنَعْتَ کَمَا صَنَعَ کَانَ لَهُ الْفَضْلُ بِالابْتِدَاءِ(1).

**[ترجمه]مجمع البیان: امام صادق علیه السلام فرمود: یک آیه در قرآن خدا ثبت است. پرسیدم: کدام آیه؟ فرمود: این قول خدای تبارک و تعالی: «هل جزاء الإحسان إلا الإحسان.» {مگر پاداش احسان جز احسان است؟} و بر هر چه کافر و مومن و نیک و بد حکم فرما است. و هر کس به او خوبی شد، بر او است که عوض بدهد. و عوض دادن همین نیست که به مانند او به وی خوبی کند، بلکه باید این را هم بداند که علاوه بر جبران آن، باید بدون عوض هم تفضل کند. - . مجمع البیان 9 208 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هدیه در مقابل درخواست حاجت، چه چیز خوبی است. و فرمود: به هم هدیه بدهید تا دوست هم باشید، زیرا هدیه کینه ها را از میان می برد. - . خصال 1 : 16 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در معنی «یمنعون ماعون» فرمود: همچون چراغ و آتش و مایه خمیر و مانند آنها است که مردم به آنها نیاز دارند.

و در روایت دیگر، خمیر و آفتابه آب ذکر شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه کس در سایه عرش خدا هستند، در روزی که جز سایه آن، سایه ای نیست: کسی که انصاف بدهد به مردم از طرف خود؛ و کسی که گامی پیش و پس ننهد، تا بداند که آن کار مورد پسند یا خشم خدا است؛ و کسی که نکوهش نکند برادرش را به عیبی، تا آن را از خود دور کند؛ زیرا از خود عیبی برنمی دارد، مگر آنکه عیب دیگرش پدیدار گردد؛ و بس است برای مرد، اینکه به خود بپردازد نه به مردم دیگر. - . خصال 1 : 40 -

محاسن: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است، با اندک تغییری، که ما آن را در «باب جوامع مکارم» آورده ایم. - . محاسن: 5 -

**[ترجمه]

عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ.

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النضر عن ابن حمید: مثله.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ثواب نیکی از همه زودتر می رسد، و تجاوز، شری است که عقابش از همه زودتر می رسد؛ و بس است برای مرد، همین عیب که ببیند در مردم، عیبی را که در خود نمی بیند؛ و سرزنش کند مردم را به سبب آنچه که خود نمی تواند ترکش کند؛ و آزار بدهد همنشینش را با آنچه که سودی برایش در بر ندارد. - . امالی طوسی 1 : 105 -

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را آورده است. - . ثواب الاعمال: 245 -

مجالس مفید: مانند این حدیث را آورده است.

و حسین بن سعید نیز مانند همین حدیث را نقل کرده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دشمن خود باشد و دشمن مردم نباشد، خدا او را از هراس روز قیامت امان می دهد. - . خصال 1 : 11 -

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را آورده است. - . ثواب الاعمال: 165 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عیسی بن مریم به قبری گذر کرد که صاحبش در عذاب بود، و سال آینده از آنجا گذر کرد و او عذابی نداشت؛ گفت: پروردگارا! من سال گذشته به این قبر گذر کردم و صاحبش در عذاب بود، و امسال به آن گذر کردم و عذابی نداشت؟ خدا به او وحی کرد: ای روح الله! او فرزند خوبی داشت که به بلوغ رسید و راهی را درست کرد و یتیمی را در پناه گرفت، و من او را آمرزیدم در برابر کاری که پسرش کرد. - . امالی صدوق: 306 -

**[ترجمه]

الفرقان: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً(1)

الشعراء: وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (2)

lt;meta info="- فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم. - . آل عمران / 159 -

{پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه.}

- و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الإثم و العدوان. - . مائده / 2 -

{و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است.}

- و اخفض جناحک للمؤمنین. - . حجر/ 88 -

{و بال خویش برای مومنان فرو گستر.}

- و قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن إن الشیطان ینزغ بینهم إن الشیطان کان للإنسان عدوا مبینا. - . أسری/ 53 -

{و به بندگانم بگو: آنچه را که بهتر است بگویند، که شیطان میانشان را به هم می زند، زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشکار است.}

- و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما. - . فرقان / 63 -

{و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.}

- و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین. - . شعراء / 215 -

{و برای آن مومنانی که تو را پیروی کرده اند، بال خود را فرو گستر.}

**[ترجمه]

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن معروف عن سعدان: مثله (1).

**[ترجمه]امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به شما خبر ندهم از آن کسی که فردا دوزخ بر او حرام است؟ گفتند: چرا یا رسول الله! فرمود: آسان گیر به خویشاوندان، و نرمخوی خوش برخورد. - . امالی صدوق: 192 -

خصال: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . خصال 1 : 113 -

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . ثواب الاعمال: 156 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شرف مومن به نماز شب او است، و عزتش، به بازگیری آزارش از مردم. - . خصال 1 : 7 -

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: «جبرئیل به پیامبر فرمود... .» - و مانند روایت گذشته را آورده، با اضافاتی در آن. - . خصال 1 : 7 -

خصال: از سهل بن سعد، مانند این حدیث را از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است. - . خصال 1 : 7 -

**[ترجمه]

عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرِّ النَّاسِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَبْغَضَ النَّاسَ وَ أَبْغَضَهُ النَّاسُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الَّذِی لَا یُقِیلُ عَثْرَةً وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةً وَ لَا یَغْفِرُ ذَنْباً ثُمَّ قَالَ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا به شما خبر ندهم از بدترین مردم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: کسی که نسبت به مردم کینه دارد و مردم هم کینه او را دارند. و سپس فرمود: آیا شما را به بدتر از آن خبر ندهم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: کسی که از لغزش نگذرد و معذرت نپذیرد و از گناهی نگذرد .

سپس فرمود: آیا شما را به بدتر از آن هم خبر ندهم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: آن کسی که از شرش امان نباشد، و امیدی به خیرش نرود... . - تا آخر حدیث. - . معانی الاخبار: 196 -

**[ترجمه]

أَجْراً عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَبُّهُمَا عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ (1).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا وُضِعَ الرِّفْقُ عَلَی شَیْ ءٍ إِلَّا زَانَهُ وَ لَا وُضِعَ الْخُرْقُ عَلَی شَیْ ءٍ إِلَّا شَانَهُ فَمَنْ أُعْطِیَ الرِّفْقَ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ حُرِمَهُ حُرِمَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(2) وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ مُدَارِیاً مَاتَ شَهِیداً(3).

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام کاظم از پدرانش علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که به ابوذر غفاری فرمود: آزارت را از مردم بازگیر، زیرا آن صدقه ای است که به خودت می دهی. - . نوادر راوندی: 3 -

و بر اساس همین سند، از آن حضرت، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: نزد خدای تعالی و رسولش، عملی محبوب تر از ایمان به خدا و نرم خویی به بندگانش نیست؛ و نزد خدای تعالی، عملی مبغوض تر از شرک به خدای تعالی و سخت گیری به بندگانش وجود ندارد. - . منبع یافت نشد. -

و بر اساس همین سند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دو نفر با هم یار نمی شوند، مگر آن کسی که نسبت به یارش نرم خو تر است، و اجرش نزد خدای تعالی بیشتر، و او نزد خدای تعالی محبوب تر است. - . نوادر راوندی: 4 -

و بر اساس همین سند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نرم خویی را بر چیزی نمی نهند، مگر آنکه آن را زیور بخشد؛ و بدخویی را بر چیزی نمی نهند، مگر آنکه آن را زشت کند؛ به هر کس نرمخویی داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده، و هر کس از آن محروم است، از خیر دنیا و آخرت محروم است. - نوادر راوندی: 4 -

و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس با خُلق مدارا بمیرد، شهید مرده است. - . منبع یافت نشد. -

**[ترجمه]

الغضب علی قول أو فعل به یخرج الإیمان من قلبه فالرفق قفل الإیمان یحفظه.

**[ترجمه]در نهایه آمده: «رفق» نرم خویی است و خلاف سخت گیری است. از این معنا حدیثی آمده که: رفق در چیزی نباشد، جز آنکه زیور آن است. و مقصود، لطف و مهرورزی است. و در حدیث دیگری آمده است: «تو رفق و مدارا می کنی و خدا طبیب است.» یعنی تو به خوشی و مهر پرستاری بیمار را می کنی و او است که به او شفا و عافیت می دهد. و از آن است حدیث دیگر که: «در رفق کردن با ناتوان آنان و رفع نیازشان.» یعنی مدارا با آنها.

«هر چیزی قفل دارد»: یعنی نگهداری از اینکه تباهی به آن راه پیدا کند، یا صلاحیت از آن برود. و این تشبیه معقول است به محسوس. «قفل ایمان مدارا است»: مقصود از آن نرم خویی و مهربانی و ترک بدخویی و سخت گیری در کارها و در گفته ها نسبت به مردم است در هر حال، خواه از آنان خلاف ادب صادر شده باشد، یا نه. و در آن ایمان تشبیه به گوهری ارزشمند شده که باید آن را حفظ کرد. و دل گنجینه آن است و نرمش قفل آن است، که آن را از اینکه بیرون افتد، یا فسادی در آن راه پیدا کند، حفظ می کند، زیرا شیطان ایمان دزد است. و اگر قفل باز شود و رفق نباشد، آدمی به خشونت و دشنام و قهر و کتک زدن و مانند آنها - از اموری که مایه کمبود ایمان یا نابودی آن است - کشیده می شود .

یکی از افاضل گفته: این برای آن است که هر کس نرم خویی ندارد، سخت گیری می کند و بر او سخت گیری می کنند و به خشم می آید و به گفته ای یا کرداری ایمان از دلش به در می آید. پس رفق، قفل ایمان است و آن را نگه می دارد.

**[ترجمه]

علیه و یثیب به و السل انتزاعک الشی ء و إخراجه فی رفق کالاستلال کذا فی القاموس و کان بناء التفعیل للمبالغة و الضغن بالکسر و الضغینة الحقد و الأضغان جمع الضغن کالأحمال و الحمل و المعنی أنه من رفقه بعباده و لطفه لهم أنه یخرج أضغانهم قلیلا قلیلا و تدریجا من قلوبهم و إلا لأفنوا بعضهم بعضا و قیل لم یکلفهم برفعها دفعة لصعوبتها علیهم بل کلفهم بأن یسعوا فی ذلک و یخرجوها تدریجا و هو بعید: و یحتمل أن یکون المعنی أنه أمر أنبیاءه و أوصیاءهم بالرفق بعباده الکافرین و المنافقین و الإحسان إلیهم و تألیف قلوبهم ببذل الأموال و حسن العشرة فیسل بذلک أضغانهم لله و للرسول و للمؤمنین برفق و یمکن أن یکون المراد بالتسلیل إظهار کفرهم و نفاقهم علی المؤمنین لئلا ینخدعوا منهم کما قال سبحانه أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (1) أی أحقادهم علی المؤمنین ثم قال وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ- إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ- إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ قالوا إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ أی یجهدکم بمسألة جمیعها أو أجرا علی الرسالة فیبالغ فیه تَبْخَلُوا بها فلا تعطوها وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ أی بغضکم و عداوتکم لله و الرسول و لکنه فرض علیکم ربع العشر أو لم یسألکم أجرا علی الرسالة و هذا یؤید المعنی السابق أیضا.

قوله و مضادتهم لهواهم و قلوبهم هذا أیضا یحتمل وجوها الأول أن یکون معطوفا علی الأضغان أی من لطفه بعباده رفع مضادة أهویة بعضهم لبعض و قلوب بعضهم لبعض فیکون قریبا من الفقرة السابقة علی بعض الوجوه.

الثانی أن یکون عطفا علی تسلیله أی من لطفه بعباده المؤمنین أن جعل أهویة المخالفین و الکافرین متضادة مختلفة فلو کانوا مجتمعین متفقین فی الأهواء لأفنوا

ص: 57

المؤمنین و استأصلوهم کما قال تعالی لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلَّا فِی قُریً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ (1).

الثالث أن یکون عطفا علی تسلیله أیضا و المعنی أنه من لطفه جعل المضادة بین هوی کل امرئ و قلبه أی روحه و عقله فلو لم یکن القلب معارضا للهوی لم یختر أحد الآخرة علی الدنیا و فی بعض النسخ و مضادته و هو أنسب بهذا المعنی و المضادة بمعنی جعل الشی ء ضد الشی ء شائع کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْیُبْسَ بِالْبَلَلِ.

الرابع أن یکون الواو بمعنی مع و یکون تتمة للفقرة السابقة أی أخرج أحقادهم مع وجود سببها و هو مضادة أهوائهم و قلوبهم.

الخامس أن یکون المعنی من رفقه أنه أوجب علیهم التکالیف المضادة لهواهم و قلوبهم لکن برفق و لین بحیث لم یشق علیهم بل إنما کلف عباده بالأوامر و النواهی متدرجا کیلا ینفروا کما أنهم لما کانوا اعتادوا بشرب الخمر نزلت أولا آیة تدل علی مفاسدها ثم نهوا عن شربها قریبا من وقت الصلاة ثم عمم و شدد و لم ینزل علیهم الأحکام دفعة لیشد علیهم بل أنزلها تدریجا و کل ذلک ظاهر لمن تتبع موارد نزول الآیات و تقریر الأحکام و فی لفظ المضادة إیماء إلی ذلک قال الفیروزآبادی ضده فی الخصومة غلبه و عنه صرفه و منعه برفق و ضاده خالفه.

و من رفقه بهم أنه یدعهم علی الأمر حاصله أنه یرید إزالتهم عن أمر من الأمور لکن یعلم أنه لو بادر إلی ذلک یثقل علیهم فیؤخر ذلک إلی أن یسهل علیهم ثم یحولهم عنه إلی غیره فیصیر الأول منسوخا کأمر القبلة فإن الله تعالی کان یحب لنبیه صلی الله علیه و آله التوجه إلی الکعبة و کان فی أول وروده المدینة هذا الحکم شاقا علیهم لإلفهم بالصلاة إلی بیت المقدس فترکهم علیها فلما کملوا و آنسوا

ص: 58

بأحکام الإسلام و صار سهلا یسیرا علیهم حولهم إلی الکعبة.

و عری الإسلام أحکامه و شرائعه کأنها للإسلام بمنزلة العروة من جهة أن من أراد الشرب من الکوز یتمسک بعروته فکذا من أراد التمتع بالإسلام یستمسک بشرائعه و أحکامه و التعبیر عن الثقل بالمثاقلة للمبالغة اللازمة للمفاعلة و لا یبعد أن یکون فی الأصل مثاقیله یقال ألقی علیه مثاقیله أی مئونته و قیل المراد أنه تعالی یعلم أن صلاح العباد فی أمرین و أنه لو کلفهم بهما دفعه و فی زمان واحد ثقل ذلک علیهم و ضعفوا عن تحملهما فمن رفقه بهم أن یأمرهم بأحدهما و یدعهم علیه حینا ثم إذا أراد إزالتهم عنه نسخ الأمر الأول بالأمر الآخر لیفوزوا بالمصلحتین و هذا وجه آخر للنسخ غیر ما هو المعروف من اختصاص کل أمر بوقت دون آخر انتهی و لا یخفی ما فیه.

و قوله علیه السلام نسخ الأمر بالآخر إما من مؤیدات الیسر لأن ترک الناس أمرا رأسا أشق علیهم من تبدیله بأمر آخر أو لبیان أن النسخ یکون کذلک کما قال تعالی ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها(1) و سیأتی ما یؤید الأول.

**[ترجمه]«خدای تعالی رفیق است»: مسلم در صحیح خود از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: خدا رفیق است و رفق را دوست دارد و به واسطه رفق عطا می کند آنچه را که با سخت گرفتن، نمی دهد. قرطبی گفته: رفیق آن است که زیاد نرم خویی دارد، و رفق به معنی آسان گرفتن است و ضد عنف و سخت گیری و تعصب است، و همچنین به معنی ارفاق است، که عطا کردن وسیله سهولت است، و به معنی آرام کار کردن است که ضد شتاب زدگی است. و نسبت همه معانی به خدا، درست است، زیرا خدا آسان کننده و عطابخش و بی شتاب در کیفر دادن گنهکاران است. طیبی گفته: رفق، لطف است و انجام کار به بهترین و آسان ترین راه آن. و خدا رفیق است یعنی لطف دارد به بندگانش و از آنها آسانی می خواهد نه سختی و دشواری. و جائز نیست که خدا را به این نام بخوانند، زیرا در حدیث متواتر و قطعی وارد نشده، و در این حدیث به حساب اینکه نام خدا باشد نیامده، بلکه برای شرح مقدمه چینی است؛ یعنی رفق و نرمش مؤثرترین سبب و سودمندترین آنها است و سزاوار نیست حرص در طلب روزی، بلکه باید آن را به خدا وانهاد. نووی گفته: جائز است از خدا به نام رفیق و غیره نام برد، چون در خبر واحد صحیح برای خدا آمده، و اهل اصول در نام گذاری خدا به صرف خبر واحد، اختلاف دارند.

مصباح گفته: «رفق در عمل محکم کاری است.» و روا است که به این معنی بر خدا اطلاق شود. معنی این که خدا رفق را دوست دارد این است که به آن امر کند و تشویق نماید و به سبب آن ثواب بخشد.

«سل و استلال»: در قاموس آمده: چیزی را خرده خرده از چیز دیگر به در آوردن. «ضغینه» به معنی کینه است، و مقصود این است که خدا خرده خرده کینه ها را به در می آورد وگرنه مردم همدیگر را نابود می کردند. و گفته شده: یعنی خدا مردم را تکلیف نکرده که یکباره کینه را از سینه به در کنند چون دشوار است، بلکه از آنها خواسته به تدریج آن را بزدایند و این معنی بعیدی است. چه بسا مقصود این باشد که خدا پیغمبران و اوصیا را فرموده تا با بنده های کافر و منافقش نرمش نشان بدهند، و به آنها نیکی کنند، و دل آنها را با دادن مال و خوش رفتاری به دست بیاورند، و بدین سبب کینه خدا و رسول و مؤمنان از دلشان خرده خرده به در آورده می شود. و چه بسا مقصود از بیرون کشیدن این است که کفر و نفاقشان را خرده خرده به مؤمنان اظهار می کند تا گول آنها را نخورند، چنانچه خداوند در آیه: «أم حسب الذین فی قلوبهم مرض أن لن یخرج الله أضغانهم.» - . قتال / 29 - {آیا کسانی که در دل هایشان مرضی هست، پنداشتند که خدا هرگز کینه آنان را آشکار نخواهد کرد؟} یعنی کینه آنان را بر مؤمنان، و سپس فرموده: «و لو نشاء لأریناکهم فلعرفتهم بسیماهم و لتعرفنهم فی لحن القول و الله یعلم أعمالکم.» {و اگر بخواهیم، قطعاً آنان را به تو می نمایانیم، در نتیجه ایشان را به سیمای [حقیقی] شان می شناسی و از آهنگ سخن به [حال] آنان پی خواهی بُرد و خداست که کارهای شما را می داند.} و: «إنما الحیاة الدنیا لعب و لهو و إن تؤمنوا و تتقوا یؤتکم أجورکم و لا یسئلکم أموالکم- إن یسئلکموها فیحفکم تبخلوا و یخرج أضغانکم.» {زندگی این دنیا لهو و لعبی بیش نیست، و اگر ایمان بیاورید و پروا بدارید [خدا] پاداش شما را می دهد و اموالتان را [در عوض] نمی خواهد.اگر [اموال] شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب کند بخل می ورزید، و کینه های شما را برملا می کند.} گفته اند: «إن یسئلکموها فیحفکم.»{اگر [اموال] شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب کند.} یعنی همه آن را از شما بخواهد، یا اجر رسالت را بخواهد و در آن اصرار کند، «تبخلوا.» {بخل می ورزید.} و آن را نمی دهید. «و یخرج أضغانکم.» {و کینه های شما را برملا می کند.} یعنی بغض و دشمنی شما را برای خدا و رسول، ولی بر شما تنها یک چهارم از یک دهم واجب کرده و از شما مزد رسالت هم نخواسته، و این مؤید معنی گذشته است.

«ضد هم کرده هواها و دل هاشان را»: چند معنی دارد:

1.

اینکه معطوف بر «أضغان» باشد؛ یعنی از لطف خدا بر بنده هایش این است که هوا و دل شما را ضد هم ساخته تا به هم نزدیک شوید، و این نزدیک به همان فقره پیشین است.

2.

اینکه عطف بر «تسلیله» باشد؛ یعنی از لطف خدا به بنده های مؤمن خود این است که هوا و هوس و خواست مخالفین و کفار را ضد هم ساخته، و اگر همه یک دل بودند، مؤمنان را نابود می کردند و از بن می کندند، چنانچه خدای تعالی فرموده: «لا یقاتلونکم جمیعا إلا فی قری محصنة أو من وراء جدر بأسهم بینهم شدید تحسبهم جمیعا و قلوبهم شتی ذلک بأنهم قوم لا یعقلون.» - . حشر/ 14 - {[آنان، به صورت] دسته جمعی، جز در قریه هایی که دارای استحکاماتند، یا از پشت دیوارها، با شما نخواهند جنگید. جنگشان میان خودشان سخت است. آنان را متّحد می پنداری و [لی] دل هایشان پراکنده است، زیرا آنان مردمانی اند که نمی اندیشند.}

3.

اینکه دوباره عطف بر «تسلیله» باشد، یعنی از لطف خدا است که هوس هر کسی را با دلش که روح و خرد او است ضد هم ساخته، وگرنه کسی آخرت را بر دنیا برنمی گزید. در نسخه ای «مضادته» آمده که مناسب تر با این معنا است. مضادة به معنی ضد هم ساختن چیزی با دیگری، شایع است؛ چنانچه امیر مؤمنان علیه السلام فرموده: روشنی را با تاریکی و خشکی را با تری ضد ساخت.

4.

اینکه «واو» به معنی «مع» باشد و تتمة فقرة گذشته باشد؛ یعنی کینه آنها را به در آورد با اینکه نباید درآید، چون سببش وجود دارد و هواهاشان با دل شان ضد هم اند.

5.

اینکه از لطف خدا است که تکلیف های ضد هوا و دلخواه را بر آنها واجب کرد، ولی با مدارا و آسان گیری به طوری که بر آنها سخت نباشند؛ چرا که اوامر و نواهی را خرده خرده بر آنها صادر کرد تا مایه نفرت آنها نگردند، مثلا چون عادت به شراب خواری داشتند، نخست آیه ای نازل کرد و مفاسد آن را گوشزد نمود و آنگاه آنها را از می خواری در نزدیکی وقت نماز نهی کرد، و سپس در همه حال آن را سخت گرفت و همه احکام را یکباره نازل نکرد تا بر آنها دشوار باشد، بلکه به تدریج مقرر کرد. همه اینها روشن است برای کسی که موارد نزول آیات را و موارد جعل احکام را تتبع کرده و در لفظ «مضادة» اشاره ای به آن دارد. فیروزآبادی گفته: ضدش در خصومت، یعنی غلبه بر او و منصرف کردن او از آن و منع او با رفق، و «ضاده» یعنی مخالفت با او.

و از رفقش به آنها این است که آنها را به امری وامی نهد. حاصلش اینکه: خواسته آنها را از یک امری بازگیرد، ولی می داند که اگر در این امر شتاب صورت بگیرد بر آنها گران می آید، از این رو آن را پس می اندازد تا بر آنها آسان گردد؛ سپس آنها را به امر دیگری می کشاند و امر اول نسخ می شود، چنانچه درباره قبله، خدای تعالی می دانست که پیغمبر توجه به کعبه را می خواهد، ولی این حکم در بدو آمدن به مدینه برای مسلمانان ناگوار بود، چون عادت به نماز به سوی بیت المقدس داشتند، و آنها را در آن کار وانهاد تا اینکه کامل شدند و به احکام اسلام دل دادند و رو کردن به کعبه برایشان آسان شد .

«رشته های زنجیری اسلام»: احکام و قوانین آن است که همچون دسته کوزه اند و هر کس بخواهد از کوزه بنوشد، آن را می چسبد، و هر کس هم بخواهد از اسلام بهره مند شود، باید به قوانین و احکامش چنگ بزند.

«ثقل» را به مثاقله تعبیر کرده برای مبالغه، و چه بسا که در اصل «مثاقیل» بوده، به معنی «مئونه». و گفته شده: مقصود این است که خدا می داند صلاح بنده ها در دو چیز است و اگر هر دو را یک باره و در یک زمان بر آنها امر کند بر آنها گران می آید و از تحملش ناتوان می شوند، و از لطف خدا است که آنان را به یکی امر می کند تا زمانی که به آن دعوتشان کند. و چون بخواهد آنها را از آن رویگردان کند، امر اول را نسخ می کند و امر دیگری می آورد تا به هر دو مصلحت برسند. این توجیه دیگری است برای نسخ، غیر از آنچه معروف است، از اختصاص مصلحت بر امری به زمان خاصی، و در این توجیه اعتراض و اشکال روشنی وجود دارد.

و اینکه فرمود: «نسخ الامر بالآخر»، یا مؤید همان سهل گیری است - چون ترک کردن یک امر به صورت ناگهانی برای مردم سخت تر است از آنکه با امر دیگر بدل شود - یا برای این است که نسخ احکام چنین است، که خدای تعالی فرموده: «ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها.» - . بقره / 106 - {هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را می آوریم.} و آنچه مؤید معنی یکم است، ذکر خواهد شد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]«یمن» با ضمه، به معنی برکت است، همچون میمنت. در قاموس می گوید: رفق یعنی مبارک و میمون، و چون در امری به کار گرفته شود، آن امر مقرون به خیر دنیا و آخرت است، و «خرق» برعکس آن است. در قاموس، «خرق» با ضمه، ضد رفق است، و به این معنی است که کسی کاری را بد انجام بدهد و تصرف در امری بکند، و به معنی حماقت است .

**[ترجمه]

بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ أَرْقَمَ الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا أَهْلِ بَیْتٍ أُعْطُوا حَظَّهُمْ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الرِّزْقِ وَ الرِّفْقُ فِی تَقْدِیرِ الْمَعِیشَةِ خَیْرٌ مِنَ السَّعَةِ فِی الْمَالِ وَ الرِّفْقُ لَا یَعْجِزُ عَنْهُ شَیْ ءٌ وَ التَّبْذِیرُ لَا یَبْقَی مَعَهُ شَیْ ءٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَفِیقٌ یُحِبُّ الرِّفْقَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: به هر خاندانی بهره ای از رفق و نرمش دادند، خدا روزی شان را فراوان می سازد، و نرم خویی در زندگی متوسط بهتر است از فراوانی مال؛ هرگز درماندگی با رفق و مدارا همراه نیست، و با تبذیر چیزی نمی ماند، و خدا رفیق است و رفق را دوست دارد. - . کافی 2 : 119 -

**[ترجمه]

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی وَ جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَ رَجُلٍ مِنَ الْقَوْمِ کَلَامٌ فَقَالَ لِی ارْفُقْ بِهِمْ فَإِنَّ کُفْرَ أَحَدِهِمْ فِی غَضَبِهِ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ کَانَ کُفْرُهُ فِی غَضَبِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: هشام بن احمر گفت: میان من و مردی از قوم، حرفی پیش آمد؛ امام کاظم علیه السلام به من فرمود: با آنها نرمش کن، زیرا کفر هر کدام از آنها در خشم او است، و کسی که خشمش مایه کفر او است، خیری ندارد. - . کافی 2 : 120 -

**[ترجمه]

الهزال و الأعجف المهزول و الأنثی العجفاء و العجفاء یجمع علی عجف کصماء علی صم انتهی و قوله فأنزلوها منازلها أولا یحتمل وجهین الأول أن یکون المراد الإنزال المعنوی أی راعوا حالها فی إنزالها المنازل و المراد فی الثانی المعنی الحقیقی و الثانی أن یکون الأول مجملا و الثانی تفصیلا و تعیینا لمحل ذلک الحکم و علی التقدیرین الفاء فی قوله فإن کانت للتفصیل و فی المصباح الجدب هو المحل لفظا و معنی و هو انقطاع المطر و یبس الأرض یقال جدب البلد جدوبه فهو جدب و جدیب و أرض جدبة و جدوب و أجدبت إجدابا فهی مجدبة و قال الجوهری نجوت نجاء ممدود أی أسرعت و سبقت و الناجیة و النجاة الناقة السریعة تنجو بمن رکبتها و البعیر ناج و الخصب بالکسر نقیض الجدب و قد أخصبت الأرض و مکان مخصب و خصیب و أخصب القوم أی صاروا إلی الخصب قوله فأنزلوها منازلها أی منازلها اللائقة بحالها من حیث الماء و الکلاء أو لا تجعلوا منزلا لضعف الدابة و إنما یجوز ذلک مع جدب الأرض فإن مصلحتها أیضا فی ذلک.

**[ترجمه]«و به آن کمک می کند»: یعنی اسباب رفق را فراهم می سازد، یا به واسطه آن به امور دیگر کمک می رساند؛ - چنان که نقل شد؛ و نمونه ای آورده که نرمش با جانوران هم مطلوب است. در مغرب آمده: «عجف یعنی هزال. «أعجف» یعنی «مهزول». «أنثی» یعنی «عجفاء»، و عجفاء جمع بسته می شود به «عجف»، مثل «صماء علی صم».

«فأنزلوها منازلها»: آنها را در جای خود وادارید. و این دو توجیه دارد؛ اول اینکه: مقصود جا دادن معنوی باشد، یعنی مقام معنوی آنها را مراعات کنید. و مقصود از تعبیر دومی، منزل جسمانی باشد. دوم اینکه: تعبیر اول مجمل باشد و دومی تفسیر آن باشد؛ و از قول مصباح می گوید: «جدب» بی بارانی و خشکی زمین است. جوهری می گوید: «نجوت» نجاء ممدود است، یعنی سرعت گرفتم و سبقت گرفتم. و «الناجیة» و «النجاة» به معنی ناقة سریع است. «الخصب» - با کسره - نقیض «جدب» است. «وأخصب القوم» یعنی عقب افتادند. «فأنزلوها منازلها»: یعنی منازل لائق به حال ایشان که آب و گیاه داشته باشد، یا اینکه چون مرکب لاغر است دو منزل را یک باره طی راه نکند، ولی در زمین جدب جایز است، چون به مصلحت او است.

**[ترجمه]

قوله کراهیة تثاقل الحق علیه قیل الکراهیة علة لتحویله بالناسخ و الحق الأمر المنسوخ و وجه التثاقل أن النفس یثقل علیها الأمر المکروه و ینشط بالأمر الجدید أو علة لتحویله بالناسخ دون جمعه معه مع أن فی کلا الأمرین صلاح العبد إلا أن الرفق یقتضی النسخ لئلا یتثاقل الحق علیه انتهی.

**[ترجمه]و در توضیح می گوید: چند وجه برای فهم معنی آن گذشت، و بهترین این است که مقصود بیرون کشیدن کینه دل ها و ضدیت آنها با هم است، تا اشاره باشد به قول خدای تعالی در سوره الانفال: «لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألفت بین قلوبهم و لکن الله ألف بینهم.» - . انفال / 63 - {اگر آنچه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی.}

و اینکه فرموده: «حکمی را نسخ می کند تا بر مکلف گران نیاید»، گفته اند: شرح علت حکم به ناسخ است، با اینکه منسوخ درست است، و گران آمدن برای این است که تکرار یک امر بر مکلف گران است و نشاط او در امر تازه است، یا بیان این است که امر به ناسخ و منسوخ، هر دو را متوجه مکلف نکند، با اینکه هر دو با هم مصلحت دارند و نرم خویی هم خواهان نسخ است تا حق بر او گران نیاید.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در کارش رفق و نرمش داشته باشد، آنچه از مردم بخواهد به دست می آورد. - . کافی 2 : 120 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تحف العقول: امام نقی علیه السلام به یکی از وابستگانش فرمود: از فلانی گله کن و به او بگو: چون خدا خیر کسی را بخواهد، گله­پذیرش می کند. - . تحف العقول: 509 -

**[ترجمه]

ل، [الخصال] الحسن بن حمزة العلوی عن یوسف بن محمد الطبری عن سهل بن نجدة عن وکیع عن زکریا بن أبی زائدة عن عامر الشعبی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هلاک نمی شود کسی که اندازه خود را بشناسد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 45، امالی صدوق: 267 -

خصال: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . خصال 2 : 45 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: دانش، ارث ارجمندی است؛ و آداب، زیورهای زیبا؛ و اندیشه، آینه زلال؛ و عذرخواهی، بیم دهنده خیرخواه؛ و همین برای ادب تو بس که وانهی آنچه را که از دیگری نمی پسندی. - . امالی طوسی 1 : 113 -

**[ترجمه]

وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ(1).

مع، [معانی الأخبار] علی بن أحمد بن محمد عن الأسدی عن سهل عن مبارک مولی الرضا عنه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]خصال: امام رضا علیه السلام فرمود: مؤمن، مؤمن نیست مگر اینکه سه خصلت داشته باشد: روشی از پروردگارش، روشی از پیغمبرش و روشی از امامش؛ روش پروردگارش رازداری است. خدای عزوجل فرمود: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه أحدا إلا من ارتضی من رسول.» - . جن/ 27 - {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند. جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} و اما روش پیغمبرش مدارا و سازش با مردم است، زیرا خدای عزوجل پیغمبر خود را فرمان داد به مدارا با مردم و فرمود: «خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجاهلین.» - . اعراف / 199 - {گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.} اما روش امامش، شکیبایی است در هنگام تنگی و سختی، زیرا خدای عزوجل می فرماید: «و الصابرین فی البأساء و الضراء.» - . بقره / 177 -

{و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند.} - . خصال1 : 41، عیون اخبارالرضا 1 : 256 -

معانی الاخبار: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . معانی الاخبار: 184 -

**[ترجمه]

أوردنا بعضها فی باب التقیة و بعضها فی کتاب العلم.

**[ترجمه]در باب های گذشته، سفارشی از امیر مؤمنان خطاب به فرزندش نقل شد که پاره ای از آن را در «باب تقیه» آوردیم و پاره ای را در «کتاب العلم.»

**[ترجمه]

یُجَادِلُ أَخَاهُ مُخَاصِماً لَهُ (1).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هفت کس کارهای خود را تباه می کنند: مردی بردبار و پُردانش که او را نشناسند و نامش را نبرند؛ حکیم فرزانه ای که اختیار مالش را به هر دروغگو و بدکاری که به او چیزی داده نمی شود، وانهد؛ - . یعنی تدبیر مالش را به هر کاذب منکری وکالت بدهد. احتمال دارد صحیح «یدین» باشد، یعنی قرض دهد مالش را به کسی که این گونه است. - مردی که نیرنگ­باز خائن را امین خود سازد؛ آقای سخت دلی که رحم ندارد؛ مادری که راز فرزندش را نهان ندارد و بر او فاش سازد؛ کسی که در سرزنش برادران خود شتاب کند؛ و آن کس که با برادرش بستیزد و با او خصومت ورزد. - . خصال 2 : 5 -

**[ترجمه]

افْتَدَیْتُ خَصْلَتَیْنِ فِی شِیعَةٍ لَنَا بِبَعْضِ لَحْمِ سَاعِدِی النَّزَقَ وَ قِلَّةَ الْکِتْمَانِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام سجاد علیه السلام فرمود: به خدا، دوست دارم فدا دهم دو خصلت را در شیعه خود، با پاره ای از گوشت بازویم: کج خلقی و راز داری اندک. - . کافی 2 : 221 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«عزتش دهد»: خبر است و احتمال دعا به دور است.

**[ترجمه]

شاهدا فقفوا عنده أی فاعملوا به سرا و لا تظهروه عند المخالفین ثم ردوه إلی العلم بالشاهد إلیها أی سلونا عن الشاهد له من القرآن حتی نخبرکم بشاهده من القرآن فعند ذلک أظهروه لهم و لا یخفی ما فیه.

لهذا الأمر أی لظهور دولة القائم علیه السلام.

**[ترجمه]«جماعة» منصوب بر «حالیة» است، یعنی جمع شده با هم. «نیرو بخشد نیرومند شما به ناتوانتان»: یعنی با دادرسی و کمک و رفع ستم، یا درباره تقویت در دیانت و رفع شبهه و تردید دینی است. کمک مالی را «عائده» می گویند که به معنی احسان و صله است.

«راز ما را فاش نکنید»: یعنی احکامی که مخالف مذهب عامه عراق است. «امر ما را منتشر نکنید»: یعنی امر امامت و خلافت ایشان را، و احوال نادر و معجزات را نزد مخالفان و بلکه نزد شیعه سست عقیده هم فاش نکنید. «زیرا در دوران سختی بودند»: زیرا مردم از احوالشان بازرسی می کردند و شیعه و پیروانشان را می کشتند، اما اظهار آنها نزد شیعه خردمند و امین و پذیرا کار خوبی بوده، چنان که نقل شد.

«یک یا دو گواه از قرآن»: گویا مقصود آنجا است که مخالف باشد با آنچه در دست دارند، یا راوی ثقه نباشد، یا غرض موافقت حدیث است با عموم آیات، چنانچه شیخ عمل به خبر واحد را جائز ندانسته، مگر موافق مضمون قرآن و سنت متواتره باشد، به تفصیلی که در آغاز دو کتاب تهذیب و استبصار خود گفته است.

«وگرنه توقف کنید»: یعنی به آن عمل نکنید و ردش هم نکنید، بلکه توقف کنید تا از امام بپرسید. و گفته شده: مقصود این است که هر خبری از ما به شما رسید، لازم است به آن عمل کنید و اگر گواهی از قرآن دارد، نزد مخالفان راه گریز دارید، چون دلیلش را از شما بپرسند، با آن گواه آنها را ساکت کنید و از آنها تقیه نکنید، اگرنه توقف کنید و نهانی به آن عمل کنید و نزد مخالفان اظهارش نکنید، و آن را به ما برگردانید و گواه آن را از قرآن، از ما بپرسید تا به شما بگوییم و آنگاه آن را به مخالفان اظهار کنید؛ و سستی این توصیه روشن است.

«منتظر این امر»: یعنی ظهور دولت قائم علیه السلام .

**[ترجمه]

و المستضعفون من الشیعة و الضمیر فی فأقرئهم راجع إلی المحتملین أو مطلق الشیعة بقرینة المقام و فی القاموس قرأ علیه أبلغه کأقرأه أو لا یقال أقرأه إلا إذا کان السلام مکتوبا و قال الجر الجذب کالاجترار و قوله حدثوهم بیان لکیفیة اجترار مودة الناس بما یعرفون أی من الأمور المشترکة بین الفریقین و المئونة المشقة فتحملوا علیه أی احملوا أو تحاملوا علیه أو تکلفوا أن تحملوا علیه بمن یثقل علیه أی یعظم عنده أو یثقل علیه مخالفته و قیل من یکون ثقیلا علیه لا مفر له إلا أن یسمع منه فی القاموس حمله علی الأمر فانحمل أغراه به و حمله الأمر تحمیلا فتحمله تحملا و تحامل فی الأمر و به تکلفه علی مشقة و علیه کلفه ما لا یطیق و قال لطف کنصر لطفا بالضم رفق و دنا و الله لک أوصل إلیک مرادک بلطف انتهی.

و دفن الکلام تحت الأقدام کنایة عن إخفائه و کتمه إنه یقول و یقول أی لا تکرروا قوله فی المجالس و لو علی سبیل الذم فإن ذلک یحمل أی الضرر علی و علیکم أو یغری الناس علی و علیکم لو کنتم تقولون ما أقول أی من التقیة و غیرها أو تعلنون ما أعلن له أصحاب أی ترونهم یسمعون قوله و یطیعون أمره مع جهالته و ضلالته و أنا امرؤ من قریش و هذا شرف و اللذان تقدم ذکرهما لیسا منهم قد ولدنی رسول الله صلی الله علیه و آله أی أنا من ولده فیدل علی أن ولد البنت ولد حقیقة کما ذهب إلیه جماعة من أصحابنا و من قرأ ولدنی علی بناء التفعیل أی أخبر بولادتی و إمامتی فی خبر اللوح فقد تکلف کأنی أنظر إلی ذلک نصب عینی أی أعلم جمیع ذلک من القرآن بعلم یقینی کأنی أنظر إلی جمیع ذلک و هی نصب عینی و فی القاموس هذا نصب عینی بالضم و الفتح أو الفتح لحن.

**[ترجمه]گویا مقصود از تصدیق و باور، اعتقاد قلبی است، و مقصود از قبول، اقرار زبانی تنها، یا با عمل به آن است. مقصود این است که قبول تکلیف خدایی در شیعه بودن، منحصر به اعتقاد قلبی و اقرار زبانی نیست، بلکه نهان داشتن و حفظ آن از نااهل هم جزء آن به شمار می آید، زیرا مقصود از نااهل، مخالفین و شیعه کم فهم هستند. ضمیر به قرینه مقام، در «به آنها سلام برسان»، به تحمل کننده ها یا مطلق شیعیان برمی گردد. اینکه فرمود: «به آنها بازگویید هر چه پذیرایند»، شرح راه جلب دوستی مردم دیگر است. «به آنچه می فهمند»؛ یعنی از اموری که هر دو طائفه قبول دارند.

«کسی که بر او گران است»: یعنی او را بزرگ می شمارد یا رد کلامش برای او گران است. و به گفته ای: یعنی کسی که جز شنوایی از او چاره ای ندارد. در قاموس آمده: «حمله علی الأمر فانحمل» یعنی: او را وادار ساخت و امر را بر او تحمیل کرد و تحمل کرد. «تحامل فی الأمر» یعنی: با تکلف و مشقت پذیرفت. «کلفت بر او» یعنی بر آنچه طاقتش را ندارد. و گفته: لطف مثل نصر است، و لطفا با ضمه است.»

«دفن سخن زیر پاها»: کنایه است از نهان داشتن آن. «چنین می گوید و چنان می گوید»: مقصود این است که سخن او را نقل مجالس نکنید، گرچه برای نکوهش از او که مایه زیان من و شما است، یا اینکه مردم را بر من و شما می شوراند.

«اگر شما مانند من بگویید»: از تقیه و غیر آن، یا علنی کنید آنچه را که من علنی کردم. «چنانچه ابوحنیفه اصحابی دارد»: که می بینید از او شنوا هستند و امرش را اطاعت می کنند، با اینکه نادان و گمراه است. «و من از قریشم»: که شرافت دارند و ابوحنیفه و حسن بصری از قریش نیستند. «من زاده پیغمبرم»: این دلالت دارد که پسر دختر هم در حقیقت فرزند است، چنانچه عقیده جمعی از اصحاب ما است. و کسی «ولّدنی» را بناء بر باب تفعیل قرائت کرده، یعنی پیغمبر به ولادت و امامتم در حدیث لوح خبر داده، و این سخن باتکلفی است.

«گویا در برابر چشمم هستند»: یعنی از همه آنها به طور یقین از طریق قرآن آگاهم. در قاموس: «هذا نصب عینی» را با ضمه و فتحه، و یا فتحه تنها، به «لحن» معنی کرده است.

**[ترجمه]

لِی مَا زَالَ سِرُّنَا مَکْتُوماً حَتَّی صَارَ فِی یَدَیْ وُلْدِ کَیْسَانَ فَتَحَدَّثُوا بِهِ فِی الطَّرِیقِ وَ قُرَی السَّوَادِ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام به عبدالله بن سلیمان فرمود: پیوسته راز ما نهفته بود، تا اینکه به دست اولاد کیسان افتاد که بر سر راه و در روستاهای عراق آنها را بازگفتند. - . کافی 2 : 223 -

**[ترجمه]

فِی الْآخِرَةِ یَقُودُهُ إِلَی الْجَنَّةِ یَا مُعَلَّی مَنْ أَذَاعَ أَمْرَنَا وَ لَمْ یَکْتُمْهُ أَذَلَّهُ اللَّهُ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ نَزَعَ النُّورَ مِنْ بَیْنِ عَیْنَیْهِ فِی الْآخِرَةِ وَ جَعَلَهُ ظُلْمَةً تَقُودُهُ إِلَی النَّارِ یَا مُعَلَّی إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ یَا مُعَلَّی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی السِّرِّ کَمَا یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی الْعَلَانِیَةِ یَا مُعَلَّی إِنَّ الْمُذِیعَ لِأَمْرِنَا کَالْجَاحِدِ لَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: معلی بن خنیس گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: ای معلی! امر ما را نهان دار و آن را فاش مکن، زیرا هر کس امر ما را نهان دارد و فاش نکند، خدایش در دنیا عزت می دهد و در آخرت نوری میان چشمش وامی نهد که او را به بهشت می کشاند. ای معلی! هر کس فاش کند امر ما را و نهانش ندارد، خدا او را در دنیا خوار می کند و در آخرت، نور را از میان دو چشمش می ستاند و آن را تاریک می سازد تا او را به دوزخ کشاند. ای معلی! تقیه، از دین من و دین پدران من است، و دین ندارد آن کس که تقیه ندارد. ای معلی! خدا دوست دارد که در نهان پرستیده شود، چنان که دوست دارد در عیان پرستیده شود. ای معلی! فاش کننده امر ما همچون منکر ما است. - . کافی 2 : 223 -

**[ترجمه]

کَانَ شَرّاً لَکُمْ وَ أُخِذَ بِرَقَبَةِ صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَلَایَةَ اللَّهِ أَسَرَّهَا إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ أَسَرَّهَا جَبْرَئِیلُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرَّهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَسَرَّهَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تُذِیعُونَ ذَلِکَ مَنِ الَّذِی أَمْسَکَ حَرْفاً سَمِعَهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ یَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ یَکُونَ مَالِکاً لِنَفْسِهِ- مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ عَارِفاً بِأَهْلِ زَمَانِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُذِیعُوا حَدِیثَنَا فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ یَنْتَقِمُ لِأَوْلِیَائِهِ مِنْ أَعْدَائِهِ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ اللَّهُ بِآلِ بَرْمَکَ وَ مَا انْتَقَمَ اللَّهُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَدْ کَانَ بَنُو الْأَشْعَثِ عَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِوَلَایَتِهِمْ لِأَبِی الْحَسَنِ أَنْتُمْ بِالْعِرَاقِ تَرَوْنَ أَعْمَالَ هَؤُلَاءِ الْفَرَاعِنَةِ وَ مَا أَمْهَلَ اللَّهُ لَهُمْ فَعَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ لَا تَغْتَرُّوا بِمَنْ قَدْ أُمْهِلَ لَهُ فَکَأَنَّ الْأَمْرَ قَدْ وَصَلَ إِلَیْکُمْ (1).

**[ترجمه]کافی: ابن ابی نصر گفت: یک مسأله از امام رضا علیه السلام پرسیدم و جواب نداد و فرمود: اگر هر چه شما بخواهید به شما بدهیم برای شما بدتر است و گردن صاحب این امر را می گیرند. امام باقر علیه السلام فرمود: راز ولایت را خدا به جبرئیل سپرده، و او به محمد صلی الله علیه و آله، و آن حضرت به علی علیه السلام، و او به هر کس که خدا خواسته، و آنگاه اگر شما آن را فاش کنید، کیست که دم فرو بندد از حرفی که شنیده؟ امام باقر علیه السلام فرمود: در حکمت آل داود است که: سزاوار است برای مسلمان، اینکه خوددار باشد، و اندازه خود را بداند و مردم زمانش را بشناسد. از خدا بترسید و حدیث ما را فاش نکنید، اگر نبود که خدا دفاع کند از دوستانش و انتقام بگیرد برای دوستانش از دشمنانش. ندیدی خدا چه کرد با آل برمک، و چه انتقامی کشید برای ابی الحسن علیه السلام، با اینکه بنی اشعث در خطر بزرگی بودند، و خدا به واسطه دوستی آنها با آن حضرت از آنها دفع خطر کرد؟ شما در عراق کردار این فرعون ها و مهلتی را که خدا به آنها داده، می بینید. بر شما باد به تقوا از خدا، و فریب ندهد شما را زندگی دنیا، و فریب نخورید به مهلت مهلت داران که گویا امر فرج به شما رسیده است. - . کافی 2 : 224 -

**[ترجمه]

یضره فیجتنبه عارفا بأهل زمانه فیعرف من یحفظ سره و من یذیعه و من تجب مودته أو عداوته و من ینفعه مجالسته و من تضره حدیثنا أی الحدیث المختص بنا عند المخالفین و من لا یکتم السر فلو لا الفاء للبیان و جزاء الشرط محذوف أی لانقطعت سلسلة أهل البیت و شیعتهم بترککم التقیة أو نحو ذلک.

أ ما رأیت ما صنع الله بآل برمک أقول دولة البرامکة و شوکتهم و زوالها عنهم معروفة فی التواریخ و ما انتقم الله لأبی الحسن أی الکاظم علیه السلام أی من البرامکة ترون أعمال هؤلاء الفراعنة أی بنی عباس و أتباعهم و الحاصل أنه تعالی قد ینتقم لأولیائه من أعدائه و قد یمهلهم إتماما للحجة علیهم فاتقوا الله فی الحالتین و لا تذیعوا سرنا و لا تغتروا بالدنیا و حبها فیصیر سببا للإذاعة للأغراض الباطلة أو للتوسل بالمخالفین لتحصیل الدنیا أو بالیأس عن الفرج استبطاء فکان الأمر قد وصل إلیکم بشارة بقرب ظهور أمر القائم علیه السلام و بیان لتیقن وقوعه.

**[ترجمه]«مسأله او»: گویا درباره امری بوده که تقیه در آن واجب بوده، یا از اخبار آینده بوده که فاش کردنش مصلحت نبوده، یا از امور پیچیده بوده که عقل بیشتر مردم به آن نمی رسد، مانند مقامات معنویه آنها علیهم السلام و مانند آن از معارف دقیقه. «أخذ» به صیغه مجهول است و عطف بر «کان» است، یا به صیغه تفضیل است و عطف بر «شر» است، یا نسبت أخذ به «الإعطاء»، إسناد به سبب است. و «صاحب هذا الأمر» امام علیه السلام است. «ولایت الله»: امامت و مقامات آن است و اسرار علوم آن و امارت و حکومت آن. و به قولی: مقصود پیشگویی پدیده ها است. و سستی این سخن روشن است. «هر کس خدا خواسته»: مقصود امامان هستند .

«سپس شماها»: برای تعجب است، و به قولی: استفهام انکاری است. «کیست که دم فرو بندد؟»: استفهام انکاری است، یعنی کسی از مردم این زمانه حرفی نمی شنود مگر اینکه آن را فاش سازد، و لذا ما به آنها اعتماد نداریم، یا شما به آنها اعتماد نکنید.

«در حکمت آل داود»: یعنی زبور یا کتب دیگرشان. «خوددار»: یعنی مسلط بر خویش، که آن را به هر چه سزد به کار می گیرد و از هر چه نسزد، بازمی دارد، یا مالک اسرار خود است که آنها را فاش نمی کند. «اندازه خود را بداند»: یعنی در کار بهسازی خود است، و در آنچه سودش می دهد، اندیشه می کند و آن را به سوی خود می کشد، و از آنچه زیانش می دهد کناره می کند.

«و مردم زمانش را بشناسد»: و بفهمد کی رازدار است و کی اسرار فاش می کند، و چه کسی را باید دوست داشت و چه کسی را دشمن، و همنشینی با کی سود می دهد و با چه کسی زیان در پی دارد؟ «اگر نبود که خدا دفاع کند»: جزایش محذوف است، یعنی به واسطه ترک تقیه و مانند آن، سلسله اهل بیت و شیعه آنها قطع می شد.

«آیا ندیدی خدا با آل برمک چه کرد؟»: می گویم: دولت برمکیان و شوکت و برافتادن آن در تواریخ معروف است. «آن انتقامی که الله برای أبی الحسن گرفت»: یعنی برای کاظم علیه السلام، از برامکه.

«کردار این فرعون ها»: یعنی بنی عباس و پیروانشان. حاصل این است که: چه بسا خدای تعالی برای اولیای خود از اعدایش کین می کشد و گاهی به آنها مهلت می دهد، برای اتمام حجت، و شما در هر دو حال تقوا را از دست ندهید و راز ما را فاش نکنید و فریب دنیا را نخورید و آن را دوست ندارید که سبب فاش کردن راز ما می گردد برای غرض های بیهوده؛ یا توسل به مخالفین برای تحصیل دنیا، یا به واسطه نومیدی از فرج که آن را دیر کرده می شمارید. «با اینکه گویا به شما رسیده است»: این مژده نزدیک بودن ظهور امر قائم علیه السلام است و شرح یقینی بودن وقوعش.

**[ترجمه]

فقط دون الناس أو عرفه الله بالخیر و الإیمان و الصلاح أی اتصف بها واقعا و لم یعرفه الناس بها و یمکن أن یقرأ علی بناء التفعیل أی عرفه الله نفسه و أولیاءه و دینه بتوسط حججه علیهم السلام و لم تکن معرفته من الناس أی من سائر الناس ممن لا یجوز أخذ العلم عنه لکنه بعید أولئک مصابیح الهدی أولئک إشارة إلی جنس عبد النومة و فیه إشارة إلی أن المراد بالناس الظلمة و المخالفون لا أهل الحق من المؤمنین المسترشدین و هذا وجه جمع حسن بین أخبار مدح العزلة کهذا الخبر و ذمها و هو أیضا کثیر أو باختلاف الأزمنة و الأحوال فإنه یومئ إلیه أیضا هذا الخبر کذا قوله و ینابیع العلم فإنه یدل علی انتفاع الناس بعلمهم.

ینجلی أی ینکشف و یذهب عنهم کل فتنة مظلمة أی الفتنة التی توجب اشتباه الحق و الدین علی الناس و انجلاؤها عنهم کنایة عن عدم صیرورتها سببا لضلالتهم بل هم مع تلک الفتن المضلة علی نور الحق و الیقین لیسوا بالبذر المذاییع

قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ فَاطِمَةَ علیها السلام عِنْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: قَالَتْ لِعَائِشَةَ إِنِّی إِذاً لَبَذِرَةُ الْبَذْرِ الَّذِی یُفْشِی السِّرَّ وَ یُظْهِرُ مَا یَسْمَعُهُ.

و منه حدیث علی علیه السلام فی صفة الصحابة لیسوا بالمذاییع البذر جمع بذور یقال بذرت الکلام بین الناس کما تبذر الحبوب أی أفشیته و فرقته و قال المذاییع جمع مذیاع من أذاع الشی ء إذا أفشاه و قیل أراد الذین یشیعون الفواحش و هو بناء مبالغة.

و قال الجفاء غلظ الطبع و منه فی صفة النبی صلی الله علیه و آله لیس بالجافی و لا بالمهین أی لیس بالغلیظ الخلقة و الطبع أو لیس بالذی یجفو أصحابه و فی القاموس البذور و البذیر النمام و من لا یستطیع کتم سره و رجل بذر ککتف کثیر الکلام انتهی و قیل الجافی هو الکز الغلیظ السیئ الخلق کأنه جعله لانقباضه مقابلا لمنبسط اللسان الکثیر الکلام و المراد النهی عن طرفی الإفراط و التفریط و الأمر بلزوم الوسط.

**[ترجمه]در نهایه می گوید: علی علیه السلام در حدیثی، آخر الزمان و فتنه ها را ذکر کرد و سپس فرمود: بهترین مردم آن زمان نومه است، یعنی گمنامی که مورد اعتنا نیست. و به قولی: کسی که در میان مردم است و شر و اهل آن را تشخیص نمی دهد. و به قولی: یعنی کسی که زیاد بخوابد. و به این معنی است حدیث ابن عباس، که از علی علیه السلام پرسید: نومه کیست؟ فرمود: آن کس که هنگام فتنه دم فرو بندد و در آن شرکت نکند.

و اما قول امام علیه السلام: «عرفه الله»، بناء بر مجرد، تفسیری است برای نومه؛ یعنی فقط خدا او را می شناسد و مردم نمی شناسند؛ یا کسی که خدا او را به خیر و صلاح و ایمان می شناسد و مردم او را با این اوصاف نمی شناسند، با اینکه آنها را دارد. و چه بسا که بناء بر تفعیل قرائت شود و مقصود کسی باشد که خدا، خود را و اولیایش و دینش را به وسیله حجج خود به او شناسانده، و از مردم دیگری که آموختن از آنها ناروا است، کسب معرفت نکرده، ولی این معنی بعید است. و آنها را وصف کرده که چراغ هدایتند، و اشاره دارد به اینکه مقصود از مردم، ستمکاران و مخالفان اهل حق که مؤمن و در راه خدایند، می باشد، و این وجه جمعی است میان اخباری که گوشه نشینی را ستوده، همچون این خبر، با اخباری که آن را نکوهش کرده که بسیارند؛ یا جمع آنها به اختلاف دوره ها و سرزمین ها است که در زمانی و یا در جایی خوب است و در جایی و یا زمان دیگر بد است. و اینکه فرموده: سرچشمه های دانش اند، دلالت دارد که مردم از دانش آنها بهره می برند.

«کشف فتنه های تیره»: یعنی فتنه ای که برای مردم مایه اشتباه حق و دین شود، و کشف آن به معنی این است که مایه گمراهی آنها نمی شود، بلکه آنها با وجود این فتنه های گمراه کننده، در پرتو نور حق و یقین قرار دارند. نهایه گفته: با استناد به حدیث فاطمه علیه السلام هنگام وفات نبی صلی الله علیه و آله، که به عایشه فرمود: من در این صورت بذر باشم، آن کس که راز را فاش کند و هر چه شنود به دیگران رساند. و از این معنا است حدیث علی علیه السلام در وصف صحابه که: آنان شایعه ساز و فاش کننده راز نیستند. «البذر»: جمع آن «بذور» است. گفته می شود: «بذرت الکلام بین الناس» همچنان که دانه ها بذر می شوند، یعنی افشا می کنند. و گفته: «المذاییع» جمع «مذیاع» است، و «أذاع الشی ء» یعنی افشای آن. و گفته شده: اراده کرده کسانی را که فواحش را فاش می کنند، و آن بناء بر مبالغه است، و نگفته: جفای طبع خشن است. و از این معنا است وصف پیغمبر صلی الله علیه و آله، که جافی (جفاکار) و مهین (خوارکننده) نبود. یا مقصود این است که به اصحابش جفا نمی کرد. در قاموس آمده: «البذور» و «البذیر» یعنی نمام و سخن چینی که استطاعت کتمان سِرش را ندارد. «رجل بذر» یعنی پرگو.» و به قولی: جافی، سخت گیر و بدخو است، که گویا آن را برای انقباض آن مقابل «منبسط اللسان» که کثیر الکلام است، گرفته، و مراد نهی از دوطرف افراط و تفریط است، و امر به لزوم رعایت حد وسط.

**[ترجمه]

أَبِی الْحَسَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: طُوبَی لِکُلِّ عَبْدٍ نُوَمَةٍ لَا یُؤْبَهُ لَهُ یَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ یُعَرِّفُهُ اللَّهُ مِنْهُ بِرِضْوَانٍ أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الْهُدَی یَنْجَلِی عَنْهُمْ کُلُّ فِتْنَةٍ مُظْلِمَةٍ وَ یُفْتَحُ لَهُمْ بَابُ کُلِّ رَحْمَةٍ لَیْسُوا بِالْبُذُرِ الْمَذَایِیعِ وَ لَا الْجُفَاةِ الْمُرَاءِینَ وَ قَالَ قُولُوا الْخَیْرَ تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا الْخَیْرَ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا تَکُونُوا عُجُلًا مَذَایِیعَ فَإِنَّ خِیَارَکُمُ الَّذِینَ إِذَا نُظِرَ إِلَیْهِمْ ذُکِرَ اللَّهُ وَ شِرَارَکُمُ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ الْمُبْتَغُونَ لِلْبِرَاءِ الْمَعَایِبَ (1).

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه السلام، از امیر مؤمنان علیه السلام، که فرمود: خوشا به حال هر بنده گمنامی که به او اعتنا نمی شود، مردم را می شناسد و مردم او را نشناسند، و خدا او را اهل رضوان خود می شناسد؛ آنان چراغ های هدایتند که کشف می شود از آنها هر فتنه تیره، و گشوده می شود برایشان درِ هر رحمت، و فاش کننده و شایعه پراکننده و جفاکار و خودنما نیستند. و فرمود: خوب بگویید تا خوش نام باشید، و نیکی کنید تا خوش کردار باشید، و شتابزده و شایعه پراکننده نباشید، زیرا خوبان شما آنهایند که چون به آنها نگاه شود، خدا یاد می شود، و بَدان شما آنانند که دنبال سخن چینی هستند و دوستان را از هم جدا می کنند و برای پاکان عیب می جویند. - . کافی 2 : 225 -

**[ترجمه]

الأحبة بنقل حدیث بعضهم إلی بعض صدقا أو کذبا لیصیر سبب العداوة بینهم و أمثال ذلک المبتغون للبراء المعایب أی الطالبون لمن برئ من العیب مطلقا أو ظاهرا العیوب الخفیة لیظهروه للناس أو یفتروا علیهم حسدا و بغیا و فی القاموس برأ المریض فهو بارئ و بری ء و الجمع ککرام و برئ من الأمر یبرأ و یبرؤ نادر براء و براءة و بروءا تَبَرَّأَ و أَبْرَأَکَ منه و بَرَّأَکَ و أنت بری ء و الجمع بریئون و کفقهاء و کرام و أشراف و أنصباء و رُخال (1).

**[ترجمه]در نهایه می گوید: در حدیث است که بسا ژولیده خاک نشین که دو جامه کرباسین دارد و به او اعتنا نمی شود، و اگر به خدا قسم دهد، خدا قسمش را انجام می دهد. و «بهت له» به فتحه «باء» و کسره آن خوانده شده. «و بها» با سکون و فتحه است، و اصل «واو» همزه است. «مردم را شناسد»: یعنی حق گرا و ناحق گرای آنها را می شناسد و از آنها فریب نمی خورد. «خدا او را شناسد»: یعنی از او راضی است. «بگشاید بر وی باب هر رحمتی»: از رحمت های دنیا و آخرت، همچون فواید دنیویه و توفیقات اخرویه و فیوضات الهیه و هدایات ربانیه.

«و قولوا الخیر تعرفوا»: یعنی به آن شناخته شوید، یا آن را زیاد بگویید تا معروف شوید به قول خیر. بنا بر اول، مبنی بر این است که خیر از آن چیزی باشد که عقل آن را حسنه می شمارد، و معروفیة به آن ثمرة آن است، و این دو وجه در فقره «اخیرة» جاری اند. «عجل» با دو ضمه، جمع آن «عجول» است، و به شتابزده در امور، که به عواقب آن تفکر نمی کند، می گویند.

«با نگاه به آنها خدا یاد می شود»: یعنی نگاه به کردار و وضع آنها که مطابق قرآن و سنت اند، و اشاره دارند به فنای دنیا و اعلام به اختیار رضای خدا و دوستی او با یاد خدای سبحان و ثواب و عقاب او. در قاموس آمده: «نمیمه» یعنی «توریش» و إغراء. «رفع الحدیث»: یعنی اشاعه و افساد آن، و تزیین کلام به کذب، و نمیمه اسم است. «جدا افکنی میان دوستان»: به سبب خبر بردن از آنها برای دیگری، به راست یا دروغ و مانند آن، که سبب دشمنی میان آنها شود. «عیب جو برای پاکان»: حقیقی یا ظاهری، که مردم عیب های نهانشان را بدانند یا افترا به آنها بزنند از روی حسد یا تجاوز.

**[ترجمه]

قَالَ وَ کَانَ عِنْدَهُ إِنْسَانٌ فَتَذَاکَرُوا الْإِذَاعَةَ فَقَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ تَعِزَّ وَ لَا تُمَکِّنِ النَّاسَ مِنْ قِیَادِ رَقَبَتِکَ فَتَذِلَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: اگر در این دستت چیزی است و می توانی دست دیگرت آن را نداند، همین کار را انجام بده.

شخصی نزد آن حضرت بود و گفتگو از نشر مذهب شد و فرمود: زبانت را نگهدار تا عزیز باشی، و گردن خود را به دست مردم نده تا خوار نگردی. - . کافی 2 : 225 -

**[ترجمه]

أی بمائه و لعله کنایة عن شدة الاهتمام بحفظه و الاعتناء به و نفاسته و یحتمل الحقیقة و لا منع منه إلا فی القرآن کما سیأتی فی کتابه فما کتبت بالخطاب و یحتمل التکلم.

**[ترجمه]«آن کس که اندوه ما را دارد»: یعنی اندیشمند در کار ما و طالب فرج ما، یا غمگین از اینکه به ما دسترسی ندارد. «المغتم لظلمنا»: یعنی برای مظلومیت ما. «تسبیح»: یعنی نوشته می شود برای هر نفَس، ثواب تسبیح. «توجه به امر ما»: یعنی توجه به خروج قائم ما، و سعی در اسباب خروج و دعا برای آن حضرت. «عبادة»: یعنی ثواب آن ثواب مشتغل به عبادت است. «کتمان سِر ما جهاد است»: چرا که حاصل نمی شود مگر با مجاهدت نفس. «قال لی»: این کلام محمد بن مسلم است.

«نوشتن با طلا»: یعنی با آب طلا. و چه بسا کنایه است از شدت اهتمام به آن و ارزشمندی آن. و احتمال نوشتن حقیقی با طلا هم وجود دارد و منعی از آن نیست، مگر در باره قرآن، چنانچه در فصل مربوطه خواهد آمد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]گفته می شود: «ذاع الخبر یذیع ذیعا» یعنی انتشار آن، و «أذاعه غیره» یعنی افشای آن. «و إذا جاءهم أمر من الأمن أو الخوف أذاعوا به.» {و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد.}

بیضاوی گفته: یعنی آنچه سبب امن است یا خوف. «أذاعوا»: آن را فاش کنند. این کار مسلمانان ناتوان بود که چون خبری از طرف سپاهیان مجاهد می رسید، یا خود پیغمبر صلی الله علیه و آله از طریق وحی، به آنها خبری از وعده پیروزی یا بیم از کافران می داد، آن را پراکنده می کردند و این کار مفسده داشت. «اگر آن خبر را به پیغمبر یا اولوالامر و کارگزاران خود برمی گرداندند»: یعنی به نظر آن حضرت و بزرگان اصحاب که بینا به امور بودند، یا به نظر فرماندهان. «دانستند آن را»: به هر وجهی که باید ذکر می شد. «الذین یستنبطونه منهم»: آنان که استنباط­گر بودند از میان مسلمانان؛ یعنی چاره جویی می کردند درباره آن، بر اساس تجزیه و رای خودشان.

و گفته شده: مقصود این است که شایعه سازی های منافقان را می شنیدند و منتشر می کردند که وبال مسلمان ها می شد، و اگر درباره نشر آن به رسول و اهل نظر مراجعه می کردند، آنها می فهمیدند که مقصود منافقان چیست.» - . تفسیر بیضاوی: 102 -

و در اخبار آمده: مقصود از اولوالامر، ائمه علیه السلام می باشند. به هر حال، آیه دلالت دارد به نکوهش فاش کردن آنچه فاش کردنش مفسده دارد و ضرر دارد برای امامان یا مؤمنان. و چه بسا فاش کردن برخی از علوم غامض و پیچیده را فرا می گیرد که عقل عموم مردم به آن نمی رسد.

**[ترجمه]

سَفَکْتُ دَماً فَیَقُولُ بَلَی سَمِعْتَ مِنْ فُلَانٍ رِوَایَةَ کَذَا وَ کَذَا فَرَوَیْتَهَا عَلَیْهِ فَنُقِلَتْ حَتَّی صَارَتْ إِلَی فُلَانٍ الْجَبَّارِ فَقَتَلَهُ عَلَیْهَا وَ هَذَا سَهْمُکَ مِنْ دَمِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: روز قیامت یک بنده خدا محشور می شود، در حالی که دستش به خونی آلوده نشده، و برای او به اندازه یک خون حجامت یا بالاتر به حساب می آورند و می گویند: این سهم تو است از خون فلانی. و او می گوید: پروردگارا! تو خود می دانی که جان مرا گرفتی و من خون کسی را نریختم. و خدا می فرماید: آری، فلان روایت را به این مضمون شنیدی و آن را از او روایت کردی و زبان به زبان به فلان حاکم جبار رسید و به واسطه آن، او را کشت، و این سهمی است از خونش که به تو می رسد. - . کافی2 : 370 -

**[ترجمه]

و زکریا و غیرهم ذلِکَ بِما عَصَوْا قیل أی جرهم العصیان و التمادی و الاعتداء فیه إلی الکفر بالآیات و قتل النبیین فإن صغار المعاصی سبب یؤدی إلی ارتکاب کبارها.

قال و الله ما قتلوهم هذا یحتمل وجوها الأول أن قتل الأنبیاء لم یصدر من الیهود بل من غیرهم من الفراعنة و لکن الیهود لما تسببوا إلی ذلک بإفشاء أسرارهم نسب ذلک إلیهم الثانی أنه تعالی نسب إلی جمیع الیهود أو آباء المخاطبین القتل و لم یصدر ذلک من جمیعهم و إنما صدر من بعضهم و إنما نسب إلی الجمیع لذلک فقوله ما قتلوهم أی جمیعا الثالث أن یکون المراد فی هذه الآیة غیر القاتلین و علی التقادیر یمکن أن یکون المراد بغیر الحق أی بسبب أمر غیر حق و هو ذکرهم الأحادیث فی غیر موضعها فالباء للآلة و قوله تعالی ذلِکَ بِما عَصَوْا یمکن أن یراد به أن ذلک القتل أو نسبته إلیهم بسبب أنهم عصوا و اعتدوا فی ترک التقیة کما قال علیه السلام فصار أی الإذاعة قتلا و اعتداء و معصیة و هذا التفسیر أشد انطباقا علی الآیة من تفسیر سائر المفسرین.

**[ترجمه]«تلاوت نمود»: «واو» برای استئناف، یا حالیه از فاعل «قال» است که بعدش مذکور است؛ یا از فاعل روی مقدر است؛ یا برای عطف است بر جمله دیگری که راوی آن را ترک کرده. و «ذلک» اشاره است به آنچه پیش از آن است، از خواری و مستمندی و خشمگین شدن .

«بأنهم کانوا یکفرون بآیات الله.» {آنان به نشانه های خدا کفر ورزیده بودند.} یعنی به معجزه ها یا به کتابی که به آنها نازل شده بود. «و یقتلون النبیین.» {و پیغمبران را می کشتند.} همچون شعیا و یحیی و زکریا و دیگران. «ذلک بما عصوا.» {این برای این بود که نافرمان شدند.} یعنی ادامه نافرمانی، آنها را به کفر به آیات و کشتار پیغمبران کشید زیرا گناهان خُرد به گناهان کبیره می کشانند.

اینکه فرمود: «به خدا آنها را نکشتند»، چند توجیه دارد:

1.

کشتار پیغمبران از یهود نبود بلکه از فرعون ها بود، ولی چون یهود به سبب فاش کردن اسرارشان سبب آن بودند، کشتن به آنها نسبت داده شد.

2.

خدا آن را به همه یهود بسته، یا به پدرانی که در زمان قتل بودند و کار همه نبوده، بلکه کار بعضی بوده و به همه بسته شده؛ و اینکه آنان را نکشتند، یعنی همه یهود.

3.

مقصود از این آیه، خبر قاتلین نیست و به هر تقدیر، چه بسا مقصود از ناحق بودن، یعنی سبب ناحق بوده، و آن ذکر احادیث آنها در جای نامناسب است. و اینکه فرمود: «این برای این است که گناه کردند.» می شود مقصود این کشتن باشد، و یا نسبتش به آنها برای نافرمانی و تجاوز به ترک تقیه، چنان که فرمود: این فاش کردن حدیث، کشتن و تجاوز و گناه شد. و این تفسیر با آیه سازگارتر است از تفسیر دیگران.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس فاش کند بر ما چیزی از امامت ما را، چون کسی است که ما را به عمد کشته، نه به خطا. - . کافی 2 : 371 -

**[ترجمه]

دولة حق غالب ظاهر فهو دولة آدم و هی دولة الحکومة التی رضی الله لعباده و کانت فی الموضعین تامة فإذا علم الله صلاح العباد فی أن یعبدوه ظاهرا سبب أسباب ظهور دولة الحق فکانت کدولة آدم و إذا علم صلاحهم فی أن یعبدوه سرا و تقیة وکلهم إلی أنفسهم فاختاروا الدنیا و غلب الباطل علی الحق فمن أظهر الحق و ترک التقیة فی دولة الباطل لم یرض بقضاء الله و خالف أمر الله و ضیع مصلحة الله التی اختارها لعباده فهو مارق أی خارج عن الدین غیر عامل بمقتضاه أو خارج عن العبادة غیر عامل بها قال فی القاموس مرق السهم من الرمیة مروقا خرج من الجانب الآخر و الخوارج مارقة لخروجهم عن الدین.

**[ترجمه]«جعل الدین دولتین»: گفته شده: مقصود از دین عبادت است. و ظهور دولت، عبارت از حکومتی است که عادل باشد یا جائر. و دولت آدم، دولت حق آشکار و مسلط است، چنان که در زمان آدم علیه السلام بود که بر شیطان غلبه کرد و حق را آشکار ساخت. و هر دولت حقِ مسلط آشکار، دولت آدم است، و آن حکومت خداپسند است به او. چون خدا اصلاح بندگان را در پرستش آشکار خود می داند، وسیله ساز دولت حق می گردد، چون دولت آدم. و چون صلاح را در پرستش پنهانی خود داند، با تقیه آنان را به خود وامی نهد تا دنیاپرست شوند و باطل بر حق چیره گردد. و هر کس حق را در دولت باطل آشکار کند و تقیه نکند، و قضای خدا را نپسندد، و امر او را مخالفت کرده و مصلحت خدا را که برای بندگانش برگزیده ضایع سازد، از دین به در باشد، یا از عبادت درست به در باشد. «فهو مارق»: یعنی خارج از دین غیرعامل، به مقتضای آن، یا خارج از عبادت غیرعامل به آن. در قاموس گفته: «مرق» یعنی تیری که خارج شده از یک جانب به جانب دیگر. و خوارج را «مارقین» گفتند، برای اینکه از دین به در شدند.

**[ترجمه]

و السکون و الحار الشاق المتعب و منه حدیث عیینة بن حصن حتی أذیق نساءه من الحر مثل ما أذاق نسائی یرید حرقة القلب من الوجع و الغیظ و المشقة و ضیق المحابس أی السجون و فی بعض النسخ المجالس و المعنی واحد.

**[ترجمه]روز گشودن را مثل آورده، به خاطر اینکه شدیدتر است، یا کنایه از تعمد است در برابر غفلت و سهو، و چه بسا به معنی یاری خواستن باشد، چنانچه در قول خدای تعالی است: «و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا.» - . بقره / 89 - {و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند.} و فرموده: «إن تستفتحوا فقد جاءکم الفتح.» - . انفال / 19 - {[ای مشرکان] اگر شما پیروزی [حق] را می طلبید، اینک پیروزی به سراغ شما آمد [و اسلام پیروز شد]} یعنی در برابر مخالفان اظهار فتح و پیروزی می کند، با ذکر رازهایی که ائمه برای تسلیت و دلداری شیعه گفته اند، همچون انقراض دولت بنی امیه یا بنی عباس در فلان وقت.

«نهاره»: مقصود این است که در سراسر روز چنین افشاگری کند. «سوزش آهن»: یعنی درد و سختی حاصل از شمشیر و مانند آن است. و عرب، راحتی را به سردی و شدت و درد را به حرارت تعبیر می کند. در نهایه گفته: در حدیث علی علیه السلام است که به فاطمه علیها السلام فرمود: «کاش نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله می رفتی و از او خدمتکاری می خواستی تا سوزش کارهایت را از تو دور کند.» یعنی رنج و سختی کارهای خانه را. چون سوزش، کنایه از این دو تا است، چرا که حرارت مقرون به آن دو است، همچنان که سرما مقرون به راحتی و سکون است و گرما، شاق و خسته کننده است. حدیث عیینة بن حصن نیز از همین باب است که: «أذیق نساءه من الحر مثل ما أذاق نسائی» و کینه قلبی ناشی از خشم و غیظ و مشقت را اراده کرده است. «ضیق المحابس»: یعنی زندان. در بعضی نسخ، «مجالس» آمده که معنی یکی است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هر کس در جایگاه تهمت بایستد، کسی را که به او بدبین می شود سرزنش نکند. - . امالی صدوق: 182 -

**[ترجمه]

الصف: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (1)

المعارج: وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ (2)

lt;meta info="- أ و کلما عاهدوا عهدا نبذه فریق منهم بل أکثرهم لا یؤمنون. - . بقره / 100 -

{و مگر نه این بود که [یهود] هر گاه پیمانی بستند، گروهی از ایشان آن را دور افکندند؟ بلکه [حقیقت این است که] بیشترشان ایمان نمی آورند}

- الموفون بعهدهم إذا عاهدوا. - . بقره / 177 -

{آنها که چون عهدی بندند به عهد خود وفا کنند.}

- و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسؤلا. - . أسری / 34 -

{ و به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.}

- و اذکر فی الکتاب إسماعیل إنه کان صادق الوعد. - . مریم / 54 -

{و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.}

- و الذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون. - . مؤمنون / 8 -

{و آنان که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند.}

- یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون - کبر مقتا عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون. - . صف / 2 - 3 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.}

- و الذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون. - . معارج / 32 -

{و کسانی که امانت ها و پیمان خود را مراعات می کنند.}

**[ترجمه]

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام: مثله (1).

**[ترجمه]خصال: امام رضا علیه السلام، از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: هر کس با مردم معامله کند و به آنها ستم نکند، و حدیث بگوید و به آنها دروغ نگوید، و وعده شان دهد و خلف نکند، او از آنها است که مردانگی اش کامل است و عدالتش روشن، و برادری با او لازم، و غیبت او حرام است. - . خصال 1 : 97 -

عیون اخبارالرضا: مانند این حدیث را آورده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 30 -

در صحیفه الرضا مانند این حدیث آمده است. - . صحیفة الرضا: 7 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خصال: در سفارش پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی، مانند این حدیث آمده و در آخرش افزوده که آن حضرت فرمود: ای علی! هر کس کج خلق بر او مستولی شود، آسایش از او می کوچد. - . خصال 1 : 110 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فردا، نزدیک تر شما به من آن کسی است که راستگوتر است، و امانت پردازتر، و وفادارتر به عهد خود، و خوشخوتر، و به مردم نزدیک تر. - . امالی طوسی 1 : 233 -

**[ترجمه]

الرَّجُلُ وَ کَیْفَ ذَاکَ فَقَالَ لِأَنَّنِی وَعَدْتُکَ وَعْداً فَأُبْتَ بِفَرَحِ الْوَعْدِ وَ أُبْتُ بِهَمِّ الْإِنْجَازِ وَ بِتَّ فَرِحاً مَسْرُوراً وَ بِتُّ لَیْلَتِی مُفَکِّراً مَغْمُوماً ثُمَّ عَاقَ الْقَدَرُ عَنْ بُلُوغِ الْإِرَادَةِ فَلَقِیتَنِی مُذِلًّا وَ لَقِیتُکَ مُحْتَشِماً.

**[ترجمه]مجالس مفید: عیسی بن عمر گفت: مردی از ابوعمرو بن علاء حاجتی خواست و او به وی وعده داد و انجامش برای عمرو فراهم نشد. آن مرد بعد از آن به او برخورد و از او گله کرد و ابوعمرو به او گفت: کدام یک از ما به غم خوردن سزاوارتریم، من یا تو؟ آن مرد گفت: من. ابوعمرو گفت: نه به خدا، بلکه من. به او گفت: چطور؟ گفت: چون من به تو وعده دادم و تو به وعده شاد بودی، و من هم در فکر انجام وعده بودم، تو شب را شاد و خوش گذراندی و من در اندیشه و غم، و قضا مانع انجام وعده شد و تو به من برخوردی که خوارم کنی، و من به تو برخوردم در حالی که بزرگواری .

**[ترجمه]

وَ قَالَ علیه السلام: الْوَفَاءُ لِأَهْلِ الْغَدْرِ غَدْرٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ وَفَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ (1).

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: إِنَّ الْوَفَاءَ تَوْأَمُ الصِّدْقِ وَ لَا أَعْلَمُ جُنَّةً أَوْقَی مِنْهُ وَ مَا یَغْدِرُ مَنْ عَلِمَ کَیْفَ الْمَرْجِعُ وَ لَقَدْ أَصْبَحْنَا فِی زَمَانٍ قَدِ اتَّخَذَ أَکْثَرُ أَهْلِهِ الْغَدْرَ کَیْساً وَ نَسَبَهُمْ أَهْلُ الْجَهْلِ فِیهِ إِلَی حُسْنِ الْحِیلَةِ مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ قَدْ یَرَی الْحُوَّلُ الْقُلَّبُ وَجْهَ الْحِیلَةِ وَ دُونَهُ مَانِعٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ فَیَدَعُهَا رَأْیَ عَیْنٍ بَعْدَ الْقُدْرَةِ عَلَیْهَا وَ یَنْتَهِزُ فُرْصَتَهَا مَنْ لَا حَرِیجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ (2).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین در سفارش خود به اشتر فرمود: پرهیز کن از اینکه در احسانت به زیردستان به آنها منت بگذاری، یا کارت را بیشتر به حساب آنها بگذاری، یا به آنها وعده بدهی و تخلف کنی؛ زیرا منت نهادن احسان را نابود می کند؛ و بیشتر به حساب نهادن، نور حق را از میان می برد؛ و خلف وعده، مایه دشمنی است پیش خدا و خلق؛ خدای سبحانه فرموده: «کبر مقتا عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون.» - . تحف العقول: 142، نهج البلاغه: نامه 53 - {نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.}

و فرمود: وفاداری با عهدشکنان، نزد خدا عهدشکنی است؛ و عهدشکنی با آنان، پیش خدا وفاداری به شمار می آید. - . نهج البلاغه: حکمت 259 -

و در خطبه ای فرمود: وفا همراه راستگویی است، و سپری که نگهدارتر از آن باشد، نمی شناسم، و کسی که دانسته عهد می شکند چگونه می تواند بازگردد؟ ما به زمانی گرفتار شده ایم که بیشتر مردمش عهدشکنی را زیرکی به حساب می آورند، و نادان ها آنها را چاره جویی به شمار می گیرند. چه باشد برایشان؟ خدا بکشدشان! چه بسا شخص پُرتحرک و پُرتلاش راه حیله را می داند و امر و نهی خدا، او را از آن کار بازمی دارد، و در حالی که قدرت انجام آن را دارد، در مقابل دیده وامی نهد، و کسی که در دین بی باک است از آن فرصت طلبی می کند. - . نهج البلاغه: خطبه41 -

**[ترجمه]

lt;meta info="- و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین. - . آل عمران / 159 -

{و در کار [ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد.}

- و ما عند الله خیر و أبقی للذین آمنوا و علی ربهم یتوکلون.{و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است.}- و أمرهم شوری بینهم. - . شوری / 36 - 38 - {و کارشان در میانشان مشورت است.}

**[ترجمه]

فِی مَشُورَتِهِمْ إِلَّا خِیرَ لَهُمْ (1).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مردمی را انجمن مشورتی است، و با آنها کسی که نامش محمد یا حامد یا محمود یا احمد است حاضر نیست، مگر اینکه اگر داخلشان کنند حتماً برای آنها خیر دارند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 29 -

صحیفه الرضا: مانند این حدیث را آورده است. - . صحیفة الرضا: 4 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی طوسی: در نامه امیرالمؤمنین به محمد بن ابی بکر آمده است: خیرخواه کسی باش که با تو مشورت می کند. - . امالی طوسی1 : 30 -

**[ترجمه]

قَالَ: اسْتَشِرْ فِی أَمْرِکَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ (1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: در کار خود با «الذین یخشون ربهم.» {کسانی که از پروردگارشان می ترسند} مشورت کن. - . محاسن: 601 -

**[ترجمه]

الْعَاقِلِ مَفْسَدَةٌ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا(1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: با مرد خردمند پارسا مشورت کن، زیرا او جز به خیر نظر نمی دهد، و مبادا خلاف آن کنی، زیرا مخالفت با پارسای خردمند تباهی در دین و دنیا را در پی دارد. - . محاسن: 602 -

**[ترجمه]

قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: اتَّبِعْ مَنْ یُبْکِیکَ وَ هُوَ لَکَ نَاصِحٌ وَ لَا تَتَّبِعْ مَنْ یُضْحِکُکَ وَ هُوَ لَکَ غَاشٌّ وَ سَتَرِدُونَ عَلَی اللَّهِ جَمِیعاً فَتَعْلَمُونَ (1).

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: به دنبال کسی باش که تو را بگریاند و خیرخواهت باشد، نه کسی که تو را بخنداند و با تو دغلی کند، و البته که همه نزد خدا خواهید رفت وخواهید دانست. - . محاسن: 603 -

**[ترجمه]

عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ قَالَ یَعْنِی الِاسْتِخَارَةَ(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: بر اساس سندش، از علی بن مهزیار، که امام نقی علیه السلام به من نوشت: از فلانی بخواه که نظری به من بدهد و پیش خود خیرخواهی کند، چون می داند در شهر او چه می توان کرد، و با سلاطین چه معامله ای می توان داشت، زیرا مشورت مبارک است و خدا در قرآن مجید به پیغمبرش فرمود: «فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین.» {گذشت کن از آنها و برایشان آمرزش خواه و در کار با آنها مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن که خدا دوست دارد اهل توکل را.} و اگر نظر او جائز است، من نظر او را تصویب می کنم، اگرنه امید دارم او را به راه روشنی وادارم، ان شاء الله.

«و شاورهم فی الأمر.» {و مشورت کن با آنها در امر.} یعنی خیرخواهی کن. - . تفسیر عیاشی 1 : 205 -

**[ترجمه]

وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنَی بِرَأْیِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْخِلَافُ یَهْدِمُ الرَّأْیَ.

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ خَفِیَ الصَّوَابُ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَوْمَأَ إِلَی مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: پشتیبانی چون مشورت کردن وجود ندارد.

و فرمود: هیچ پشتیبانی همچون مشورت کردن نیست.

و فرمود: هر کس خودرای باشد نابود است، و هر کس با مردان مشورت کند شریک عقل آنان می گردد.

و فرمود: هر کس آرای گونه گونه را شناخت، جای خطا را می شناسد.

و فرمود: لجبازی، رای برانداز است.

و فرمود: مشورت خواهی، خود عین هدایت است، و در خطر است کسی که خودرای باشد.

و فرمود: خلاف، رای را ویران می سازد.

و فرمود: هنگامی که پاسخ ها زیاد می شوند، راه درست نهان می گردد.

و فرمود: هر کس به چند راه گونه گونه اشاره کند، راه چاره را از دست می دهد. - . نهج البلاغه ط عبده 2 : 155 و 168 و 184 و 185 و 186 - 191 و 193 و 198 و 240 -

**[ترجمه]

فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَجْزِیٌّ بِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ شَرَفَ الرَّجُلِ قِیَامُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزَّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ (1).

**[ترجمه]امالی صدوق: جبرئیل نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای محمد! هر چه می خواهی زندگی کن که تو خواهی مرد. هر کس را می خواهی دوست بدار که از او جدا خواهی شد. هر چه می خواهی بکن که سزایش را خواهی دید. و بدان که شرف مرد، بیداری او در شب است، و عزت او در بی نیازی از مردم. - . امالی صدوق: 141، معانی الاخبار: 178 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین توانگری بی نیازی به خویش است.

**[ترجمه]

عَلِّمْنِی شَیْئاً إِذَا أَنَا فَعَلْتُهُ أَحَبَّنِیَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَحَبَّنِیَ النَّاسُ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَقَالَ ارْغَبْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ یُحِبَّکَ اللَّهُ وَ ازْهَدْ فِیمَا عِنْدَ النَّاسِ یُحِبَّکَ النَّاسُ (1).

**[ترجمه]خصال: مردی به پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: به من چیزی بیاموز که چون انجام دهم، خدای از آسمان مرا دوست بدارد و در روی زمین مردم مرا دوست داشته باشند. فرمود: به آنچه نزد خدا است دل ببند تا خدا تو را دوست بدارد، و از آنچه نزد مردم است روی بگردان، تا دوستت بدارند. - . خصال 2 : 32، ثواب الاعمال: 166 -

**[ترجمه]

وَ اعْلَمْ أَنَّ بَعْضَ الْعُلَمَاءِ سَمِعَ رَجُلًا یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یُغْنِیَهُ عَنِ النَّاسِ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ لَا یَسْتَغْنُونَ عَنِ النَّاسِ وَ لَکِنْ أَغْنَاکَ اللَّهُ عَنْ دُنَآءِ النَّاسِ (1).

**[ترجمه]فقه الرضا: روایت داریم که کسی آمد نزد پیغمبر تا از او چیزی بخواهد، و از او شنید که می فرمود: «هر کس از ما چیزی بخواهد به او می دهیم؛ و هر کس بی نیازی پیشه کند، خدا او را بی نیاز می سازد.» آن شخص، بدون درخواستی از نزد آن حضرت برگشت و باز نزد آن حضرت آمد و همان گفته را از او شنید، و چیزی از او درخواست نکرد. او تا سه بار چنین کرد و روز سوم، رفت و تیشه ای به عاریت گرفت، بالای کوه رفت، هیزم گرد آورد، به بازار برد و فروخت به نیم صاع جو (تقریبا یک کیلو و نیم) و خودش با عیالش خوردند. و این کار را ادامه داد تا توانست تبری بخرد. سپس دو شتر جوان و یک برده هم خرید و توانگر شد و نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله رفت و جریان کار خود را گزارش داد. آن حضرت فرمود: آیا نگفتیم که هر کس از ما خواهشی کند به او می دهیم، و اگر بی نیازی کند، خدا او را توانگر می سازد؟ - . فقه الرضا: 49 -

و روایت دارم از عالم علیه السلام که فرمود: ناامیدی از آنچه مردم دارند، عزت مومن است در دین او، و مردانگی او در نفسش، و شرف او است در دنیا، و او را در چشم مردم بزرگ می کند، و در خاندانش والا می شود، و نزد عیالش آبرومند می گردد، و او غنی ترین مردم است پیش خودش و در نزد تمامی مردم دیگر.

و روایت دارم: شرف مؤمن، شب زنده داری است؛ و عزتش، بی نیازی از مردم.

و روایت دارم: ذات آدمی خرد او است، و عزتش دین او، و مردانگی اش آنجا است که مرد باشد، و مردم تا به آدم برسند، برابرند، و خود آدم از خاک است.

و روایت دارم: بی طمعی توانگری است و طمع، فقر رودررو.

و روایت شده است: هر کس نداری خود را به مردم نشان بدهد، خود را رسوا کرده است.

و روایت دارم از عالم علیه السلام که فرمود: دین خود را با بی نیازی از خدا، به جای طلب حاجت (از مردم)، قوی سازید؛ و بدانید هر کس که فروتنی کند نزد سلطان جور یا مخالف مذهب، به طمع دنیوی که او دارد، خدا او را خوار و بدنام می کند، و او را به خودش وامی گذارد؛ و اگر دستش به چیزی از دنیای او برسد، خدا برکتش را می برد و آن چیز برایش در حج و عمر و کار خیر، سودی ندارد.

و روایت دارم: هر کس می خواهد چیزی از خدا خواهش نکند مگر آنکه به او بدهد، از همه مردم مأیوس شود و به غیر خدای عزوجل امیدوار نباشد.

و روایت است: سخاوتمندی با قطع طمع از آنچه مردم دارند، بیشتر است از سخاوت بخشش مال. و بدان که یکی از علما شنید که مردی به درگاه خدا دعا می کند تا او را از مردم بی نیاز کند، به او فرمود: مردم از هم بی نیاز نیستند، ولی خدا تو را از مردم پست بی نیاز سازد. - . فقه الرضا: 50 -

**[ترجمه]

یأسا لغة فی یئست منه أیأس یأسا و مصدرهما واحد و آیسنی منه فلان مثل أیئسنی و کذلک التأییس و قال الیأس القنوط و قد یئس من الشی ء ییأس و فیه لغة أخری یئس ییأس بالکسر فیهما و هو شاذ انتهی (1).

و قوله و لا یکون جملة حالیة أو هو من عطف الخبر علی الإنشاء و یدل علی أن الیأس من الخلق و ترک الرجاء منهم یوجب إجابة الدعاء لأن الانقطاع عن الخلق کلما ازداد زاد القرب منه تعالی بل عمدة الفائدة فی الدعاء ذلک کما سیأتی تحقیقه إن شاء الله تعالی فی کتاب الدعاء.

**[ترجمه]«فلییأس»: در بعضی نسخ «فلیأیس» با همزه بین دو «یاء» آمده و هر دو جائز است و از باب مقلوب است. جوهری به نقل از ابن سکیت گفته: «أیست منه آیس یأسا» از نظر لغت در «یئست منه أیأس یأسا» است و مصدر آن دو، واحد است؛ و «آیسنی منه فلان» مثل «أیئسنی» و همچنین «تأییس» است. و گفته: «الیأس» یعنی قنوط، و مأیوس شدن از چیزی «ییأس» است، و لغت دیگری در آن است: «یئس ییأس» با کسره در آنها، و آن شاذ است. - . صحاح: 903 و 989 -

«لا یکون»: جمله حالیه است، یا از باب عطف خبر بر انشاء است، و دلالت دارد بر اینکه نومیدی از خلق و امید نداشتن به آنها سبب اجابت دعا از طرف خداوند است؛ زیرا هر چه از خلق دور شود به خدا نزدیک تر می شود؛ بلکه عمده فایده دعا همین است، چنانچه تحقیق آن در کتاب دعا خواهد آمد، ان شاء الله.

**[ترجمه]

مکان أی مظنة لذهاب الحیاء أو بالکسر أی آلة لذهابه عز للمؤمن فی دینه لأنه مع الیأس عن الناس لا یترک حقا و لا عبادة و لا أمرا بمعروف و لا نهیا عن منکر خوفا من عدم وصول منفعة منهم إلیه فهو عزیز غالب فی دینه أو یکمل دینه بذلک لأنه من أعظم مکملات الإیمان و الطمع هو الفقر الحاضر لأنه یطمع لئلا یصیر فقیرا و مفسدة الفقر الحاجة إلی الناس فهو یتعجل مفسدة الفقر لئلا یصیر فقیرا فیترتب علیه مفسدته و قیل یصیر سببا لفقر معجل حاضر و الأول أظهر.

**[ترجمه]«الاستلاب»: یعنی اختلاس؛ یعنی سبب سلب شتابان عزت می شود. «مذهبة للحیاء»: «مذهبة» یا با فتحه است که مصدر میمی است و حمل بر مبالغه می شود، یا به معنی اسم فاعل یا اسم مکان است، یعنی در معرض رفتن حیا است؛ یا با کسره است، یعنی وسیله ای برای بردن عزت دین مؤمن است، زیرا با نومیدی از مردم، حقی را ترک نمی کند، و عبادت و امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمی کند، چون ترسی ندارد که سود از آنها نبرد. پس با عزت و دلیر در دین خود است، یا اینکه دینش به آن کامل می شود. «طمع، فقر حاضر است»: زیرا طمع می کند تا فقیر نشود و این خود مفسده فقر را دارد. و گفته شده: یعنی سبب زود رسیدن فقر است. و معنی اول روشن تر است.

**[ترجمه]

بَیْتِ وَلِیِّ اللَّهِ وَ عَلَی مِهَادِهِ فَنَادَانِی یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَادَ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ فَقَالَ یَا صَعْصَعَةُ لَا تَجْعَلْ عِیَادَتِی إِیَّاکَ فَخْراً عَلَی قَوْمِکَ وَ تَوَاضَعْ لِلَّهِ یَرْفَعْکَ (1).

**[ترجمه]«لعلی أصیب منه»: یعنی نفعی و خیری به من برسد. «أنا أضن بک»: در مصباح آمده: «ضن بالشی ء یضن» از باب تعب، ضنا است. و «ضنة» با کسره یعنی بخل.» یعنی من دریغ دارم که تو آبروی خود را ببری و مانند این امور پست دنیوی را خواهان باشی، بلکه از تو انتظار دارم همتت بلند باشد و از من مطالب بزرگ اخروی را بخواهی. یا دریغ دارم از این فرد مخالف و مانند او خواهش کنی، زیرا نیاز بردن نزد مخالفان مایه از میان رفتن دین است، و تو عزیز منی و راضی به هلاکت نیستم و دریغ دارم به تو، ولی اگر نیازی داری، هر چه می خواهی از مال من بردار.

و دلالت دارد بر بلندی مقام بزنطی و اینکه از خواص آن حضرت بوده است، چنانچه از اخبار دیگر نیز برمی آید؛ مانند روایت کشی از خود بزنطی که: شبی نزد آن حضرت بودم و گفتم: برگردم؟ فرمود: برنگرد، شب است. و شب را نزد آن حضرت ماندم، و به کنیزش فرمود: لحاف و بالش مرا بیاور و در این اتاق برای احمد بینداز. چون به آن اتاق رفتم، به خاطرم گذشت که چه کسی چون من است که در خانه ولی خدا و در بستر او هستم؟ و آن حضرت مرا ندا کرد: ای احمد! امیر مؤمنان از صعصعه عیادت کرد و فرمود: ای صعصعه! عیادت مرا مایه فخر بر قوم خود مکن، و برای خدا تواضع کن تا خدا تو را بالا ببرد. - . رجال کشی: 491 -

**[ترجمه]

لأن الله تعالی ضمن أرزاق العباد و هو مسبب الأسباب و فائدة الأول حسن المعاشرة و المخالطة معهم بلین الکلام و حسن الوجه و البشاشة و فائدة الثانی حفظ العرض و صونه عن النقص و حفظ العز بترک السؤال و الطمع.

و الحاصل أن ترک المعاشرة و المعاملة بالکلیة مذموم و الاعتماد علیهم و السؤال منهم و التذلل عندهم أیضا مذموم و الممدوح من ذلک التوسط بین الإفراط و التفریط کما عرفت مرارا و فی القاموس التنزه التباعد و الاسم النزهة بالضم و نزه الرجل تباعد عن کل مکروه فهو نزیه و نزه نفسه عن القبیح تنزیها نحاها و قال العرض بالکسر النفس و جانب الرجل الذی یصونه من نفسه و حسبه أن یتنقص و یثلب أو سواء کان فی نفسه أو سلفه أو من یلزمه أمره أو موضع المدح و الذم منه أو ما یفتخر به من حسب و شرف و قد یراد به الآباء و الأجداد و الخلیقة المحمودة- کا، [الکافی] عن علی عن أبیه عن علی بن معبد عن علی بن عمر عن یحیی بن عمران عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (1).

**[ترجمه]«در دلت فراهم باشد احتیاج به مردم و استغناء از آنها»: یعنی تصمیم بگیر به هر دو؛ در ظاهر، به شیرین سخنی و خوشرویی نسبت به آنها محتاج باش، و از راه دیگر خود را از آنها بی نیاز جلوه بده، به اینکه آبرویت را به خواری خواهش از آنها آلوده نسازی، و عزت خود را نگه داری، و برای طمع های بیهوده خواری به خود راه ندهی؛ یا مقصود این است که در دلت دو عقیده باشد: یکی اینکه محتاج به آنها هستی در زندگی و همکاری، زیرا آدمی به طبع خود مدنی است و همه برای زندگی و باقی ماندن به هم نیاز دارند؛ دوم اینکه: خود را بی نیاز به آنها بشمار، از نظر گدایی از آنها؛ زیرا خدای تعالی ضامن روزی بنده های خود است و سبب ساز است. فائده اول این کار خوش برخوردی و آمیزش با شیرین سخنی و خوشرویی است. و فائده دوم، آبروداری و حفظ عزت است، با ترک خواهش و طمع از مردم.

حاصل اینکه: ترک معاشرت و همکاری به طور کلی ناپسند است، و امید بستن و خواهش و خوار شدن نزد مردم هم ناپسند است. آنچه پسندیده است، حد وسط میان افراط و تفریط است، که بارها آن را فهمیدی. در قاموس آمده: «التنزه» یعنی تباعد و دوری، و اسم آن «نزهة» با ضمه است. «نزه الرجل» یعنی دوری او از هر مکروه. و گفته: «العرض» با کسره، یعنی نفس و پهلوی مرد، که او را حفظ می کند از ناقص شدن، و فرقی نمی کند در نفس خودش باشد یا در اجداد و سلفش، یا در کسی که ملازم کار او است، یا درموضع مدح و ذم از ناحیه او است، یا آنچه افتخار به آن می کند، از حسب و شرف. و گاهی مراد از آن، آباء و اجداد است و جانشینان محموده.

کافی: مانند این حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . کافی 2 : 149 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: بپرداز امانت را، گرچه به قاتل حسین بن علی علیه السلام باشد. - . امالی صدوق: 148 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]بسیاری از اخبار در این باره در «باب کلیات مکارم» نقل شد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی بر شما واجب کرده محبت ما و پیروی از ما را؛ و لازم کرده بر شماها فرمانبری از ما را؛ آگاه باشید که هر کس از ما است، باید به دنبال ما باشد؛ و از شأن ما، پارسایی و کوشش است، و ادای امانت به خوب و بد، و صله رحم، و مهمان نوازی، و گذشت از فرد بدکننده، و هر کس پیرو ما نباشد از ما نیست.

و فرمود: سفیه نباشید، چرا که امامان شما کار سفیهانه انجام نمی دهند. - . اختصاص: 241 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه السلام فرمود: خدا هرگز پیغمبری نفرستاده، جز برای تبلیغ راست گویی و ادای امانت، که امانت باید پرداخت شود به خوب و بد .

و از ابی بصیر نقل است که به امام صادق علیه السلام گفتم: ابن ابی یعفور به شما سلام می رساند. فرمود: سلام بر تو و بر او! اگر او را دیدی سلام مرا به او برسان و بگو جعفر بن محمد می گوید: بنگر به مقامی که علی علیه السلام نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله به دست آورد، و به آن بچسب که همانا به واسطه راستگویی و ادای امانت بود. - . مشکات الانوار: 46 -

**[ترجمه]